Examen vanitatis doctrinae gentium, et veritatis Christianae disciplinae 9783787340613, 9783787340606

Citation preview

GI A N FR A NCESCO PICO DELLA M IR A N DOLA E X A M E N VA N I TAT I S D O C T R I NA E GE N T I U M , ET V E R I TAT I S C H R I ST I A NA E DI S C I PL I NA E

Gianfrancesco Pico della Mirandola ( 1469–1533 )

GIANFR ANCESCO PICO DELLA MIR ANDOLA

EX A M EN VA N ITATIS DOCTR INA E GEN TIUM, ET V ER ITATIS ­C HR ISTI A NA E DISCIPLINA E

Edition mit einer Einleitung und Anmerkungen herausgegeben von NIKOLAUS EGEL

FELIX M EIN ER V ER LAG H A MBU RG

Bibliographische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliographie; detaillierte bibliographische Daten sind im Internet über ‹http://portal.dnb.de› abrufbar.  ISBN 978-3-7873-4060-6  ISBN eBook (PDF) 978-3-7873-4061-3 Gedruckt mit Unterstützung der Fritz Thyssen Stiftung für Wissenschaftsförderung Frontispiz: Archiv Meiner Verlag © Felix Meiner Verlag Hamburg 2022. Alle Rechte vorbehalten. Dies gilt auch für Vervielfältigungen, Übertragungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Sys­temen, ­soweit es nicht §§ 53 und 54 UrhG ausdrücklich gestatten. Satz: satz&sonders, ­Dülmen. Druck und Bindung: Beltz, Bad Langensalza. Gedruckt auf ­a lterungsbeständigem Werkdruckpapier, hergestellt aus 100 % chlorfrei ­gebleichtem Zellstoff. Printed in Germany. www.meiner.de

INHALT

Einleitung. Von Nikolaus Egel 1. Bedeutung, Entstehung und Rezeptionsgeschichte des Examen vanitatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Die Versöhnung der Meinungen: ein gescheitertes Projekt 1.2 Girolamo Savonarola und die Wiederentdeckung der antiken Skepsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 Gianfrancesco Picos skeptischer Fideismus . . . . . . . . . . . 1.4 Die Skepsis und die neuen Wissenschaften . . . . . . . . . . . 1.5 Ausblick: Pierre Gassendi und die Aufklärung . . . . . . . . .

... ... . . . .

. . . .

VII VII

. . . .

IX XI XIV XIX

2. Zu dieser Edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XXII

Danksagung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XXV

Siglenverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXVII Verzeichnis der lateinischen Abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XXX

GIANFRANCESCO PICO DELLA MIRANDOLA Examen vanitatis doctrinae gentium privilegivm leonis x. pontificis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

dedicatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

tabvla capitvm principalivm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

prooemivm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

liber i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

liber ii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 liber iii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 liber iv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 liber v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 liber vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629 [errata et epistolae gianfrancesci pici] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 738 Bibliographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751 Index verborum et sententiarum [ed. Basiliense 1573 et 1601] . . . . . . . 779 Namenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823

EINLEITUNG  nikolaus egel 

1.

Bedeutung, Entstehung und Rezeptionsgeschichte des Examen vanitatis

1.1 Die Versöhnung der Meinungen: ein gescheitertes Projekt Die Philosophie der Frühen Neuzeit beginnt mit der Wiederaufnahme der pyrrhonischen Skepsis durch Gianfrancesco Pico della Mirandolas (1469– 1533) 1 Examen vanitatis doctrinae gentium et veritatis christianae discipli‐ nae, das 1520 in Picos eigener Presse in Mirandola im Druck erschien. Im Examen vanitatis sucht Pico nicht danach, die Wahrheit der paganen Philosophen zu erweisen, sondern die Philosophie infrage zu stellen. Sein Ziel war der Nachweis der alleinigen Verlässlichkeit des christlichen geof‐ fenbarten Glaubens, sein Instrument war die pyrrhonische Skepsis, die er systematisch nutzte, um die antike Philosophie – insbesondere verkörpert in ihrem Protagonisten Aristoteles – und zugleich die gesamte Tradition philo‐ sophischer Rezeption durch antike philosophische Argumentation selbst als obsolet zu erweisen. Es stellt sich die Frage, wie es dazu kam, dass das Bestreben der Renais‐ sance-Humanisten um Wiedergewinnung antiken Wissens und Philosophie‐ rens gerade in ihrer Hochburg Florenz, in der circa 100 Jahre zuvor das Unionskonzil griechische und lateinische Gelehrte zusammengeführt hatte 2 und in der Marsilio Ficino der Mittelpunkt eines philosophierenden Freun‐ deskreises war, quasi in die Selbstaufhebung der Philosophie durch die philosophische Skepsis mündete. Denn die Entwicklung der Skepsis und die Aufhebung der Philosophie in der Renaissance beginnt nicht erst mit Gianfrancesco Pico della Mirandolas

Zur Biographie Gianfrancesco Picos: Marco Piana, Pico della Mirandola, Gianfran‐ cesco, in: Encyclopedia of Renaissance Philosophy, hg. v. Marco Sgarbi, Springer, Cham, siehe: https://doi.org/10.1007/978-3-319-02848-4_743-1, sowie: Elisabetta Scapparone, Art. »Pico, Giovan Francesco«, in: DBI, Bd. 83, 2015, S. 264–268; am ausführlichsten: Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, Den Haag 1967, S. 11–30. 2 Vgl. zum Unionskonzil von Ferrara / Florenz: Joseph Gil, The Council of Florence, Cambridge 1959; Nikolaus Egel, Rhetorik zwischen den Welten. Die Rolle der Rheto‐ rik auf dem Unionskonzil von Ferrara-Florenz 1438/1439, in: Rhetorik in Mittelalter und Renaissance: Konzepte – Praxis – Diversität, hg. v. Georg Strack u. Julia Knödler, München 2011, S. 413–428. 1

Einleitung

VIII

Examen vanitatis – ist also kein isoliertes Einzelphänomen –, sondern mit dessen Onkel Giovanni Pico, der vor allem durch seine Rede über die Würde des Menschen bekannt ist, von der Ernst Cassirer in Weiterführung eines Gedankens Burckhardts im Jahr 1927 schrieb: »Burckhardt hat die Rede [Giovanni] Picos eines der edelsten Vermächtnisse der Kulturepoche der Renaissance genannt – und in der Tat faßt sich in ihr in großartiger Einfachheit und Prägnanz das Ganze ihres Wollens und das Ganze ihres Erkenntnisbegriffs zusammen.« 3

Dass diese berühmte Rede nur eine Einführung zu einem größeren Projekt anderer Intention war, wird zumeist nicht erwähnt: Giovanni Pico della Mi‐ randola war 23 Jahre alt, als er seine Neunhundert Thesen 4, für die seine berühmte Rede als Eröffnung gedacht war, im Dezember des Jahres 1486 in Rom veröffentlichen ließ. Giovanni Pico hatte sich damit ein großes Ziel gesetzt: Mit allen Gelehrten des Abendlandes wollte er vor dem Papst über alle Lehrsätze der verschie‐ denen Völker disputieren. Das Ziel war die Versöhnung aller Autoritäten, um eine pax philosophorum herzustellen, um eine christliche Weisheit zu finden und ihre Spuren in allen bekannten Traditionen nachzuweisen: ein synkretistisches Konzil der Philosophie, in dem alle Meinungen des Abendund Morgenlandes zusammengeführt werden sollten, um zu einer concordan‐ tia gebracht zu werden. 5 Doch zu einer Diskussion über die Neunhundert Thesen kam es nicht: Bereits 1487 ließ Papst Innozenz VIII. dreizehn der Neunhundert Thesen als häretisch erklären und den Text verbieten. 6 Die Disputation der Neunhundert Thesen war ein zum Scheitern verurteil‐ tes Projekt, weil es divergente Traditionen miteinander verbinden wollte, die sich in ihrer zunehmenden Breite und Gegensätzlichkeit nicht miteinander verbinden ließen. 7 Giovanni Pico hat das später selbst so gesehen: Gegen Ende seines Lebens wünschte er – folgen wir seinem Neffen Gianfrancesco Pico 8 –, dass die Thesen »nicht gelesen werden sollten« 9. Statt der Lektüre von Pro‐ Ernst Cassirer, Individuum und Kosmos in der Renaissance, hg. v. Friederike Plaga u. Claus Rosenkranz, in: ders., Gesammelte Werke, Bd. 14, Hamburg 2002, S. 90 [100] f. 4 Giovanni Pico della Mirandola, Neunhundert Thesen, lat.-dt., hg. u. übers. v. Nikolaus Egel, Hamburg 2018. 5 Vgl. ausführlich zu Giovanni Picos Versöhnungsprojekt: Eugenio Garin, Giovanni Pico della Mirandola. Vita e Dottrina, Florenz 1938, S. 73–89. 6 Vgl. Giovanni Pico della Mirandola, Neunhundert Thesen, a. a. O., S. 199 f. 7 Ebd., S. XXXV ff. 8 Vgl. zur Rolle Gianfrancesco Picos als Biograph und Herausgeber der Werke seines Onkels Giovanni Pico: Lucia Pappalardo, Giovanni Pico »riscritto« da Gianfran‐ cesco? Magia e astrologia tra Disputationes e De rerum praenotione, in: Archivio di Storia della Cultura 31, 2018, S. 53–79. 9 Gianfrancesco Pico della Mirandola, Das Leben des Giovanni Pico della Mirandola 3

Nikolaus Egel

IX

klos, Averroes und Thomas von Aquin schlug Giovanni Pico seinem Neffen Gianfrancesco in einem Brief vom 15. Mai 1492 »Almosen und Gebet« 10 vor, um Gott wohlgefällig zu sein. 11 Girolamo Savonarola, der sowohl mit Giovanni Pico als auch mit Gianfran‐ cesco Pico freundschaftlich verbunden war 12, hielt kurz nach Giovanni Picos Tod im Jahr 1494 dessen Grabrede, in der er äußerte, dass Giovanni in den Dominikanerorden habe eintreten wollen. 13

1.2 Girolamo Savonarola und die Wiederentdeckung der antiken Skepsis Am 7. Februar 1497 ließ derselbe Savonarola in einem »Fegefeuer der Ei‐ telkeiten« 14 alle Dinge verbrennen, die seiner Meinung nach als Symbol für die Verkommenheit des Menschen gedeutet werden konnten – nicht nur Lu‐ xusgegenstände und Bilder jeder Art, sondern auch Manuskripte und Texte, aus denen Giovanni Pico als 23-jähriger die Disputation seiner Neunhundert Thesen und seine berühmte Rede über die Menschenwürde vorbereitet hatte. In diesem Zusammenhang beginnt die Geschichte des neuzeitlichen Skep‐ tizismus und einer neuen wissenschaftlichen Methodik aus dem Geist christ‐ licher Apologetik, die sich von den philosophischen Vorgängern frei machen wollte, um das Vorbild allein in christlicher Orthodoxie zu finden: Gian‐ francesco Pico berichtet in der Lebensbeschreibung Savonarolas, dass dieser kurz vor seinem Tod die beiden Florentiner Humanisten Giorgio Antonio Vespucci und Zanobi Acciauoli mit der Übersetzung der grundlegenden Werke des Sextus Empiricus über den Skeptizismus aus dem Griechischen (nach der Übersetzung des Thomas Morus), in: Giovanni Pico della Mirandola, Die Würde des Menschen. Nebst einigen Briefen und der Lebensbeschreibung Pico della Mirandolas, hg. v. H. W. Rüssel, Leipzig 1940, S. 19–40, S. 25. 10 Giovanni Pico della Mirandola, Ausgewählte Schriften, hg. v. Arthur Liebert, Jena / Leipzig 1905, S. 122. 11 Gegen die Ansicht, dass Giovanni Pico von seinen früheren Interessen abgerückt sei, jedoch: Eugenio Garin, Giovanni Pico della Mirandola. Vita e Dottrina, a. a. O., S. 41– 48. 12 Vgl. zum Verhältnis von Giovanni Pico, Savonarola und Gianfrancesco Pico: Lucia Pappalardo, Gianfrancesco Pico della Mirandola: fede, immaginazione e scetticismo, Turnhout 2014, S. 25–98; Gian Carlo Garfagnini, Savonarola tra Giovanni e Gianfran‐ cesco Pico, in: Giovanni Pico della Mirandola. Convegno internazionale di studi nel cinquecentesimo anniversario della morte (1494–1994), hg. v. Gian Carlo Garfagnini, Florenz 1997, S. 237–279. 13 Gianfrancesco Pico della Mirandola, Das Leben des Giovanni Pico della Mirandola, a. a. O., S. 37. 14 Vgl. Donald Weinstein, Savonarola. The Rise and Fall of a Renaissance Prophet, New Haven / London 2011, S. 217–225; Lauro Martines, Fire in the City, Oxford 2006, S. 115–116.

Einleitung

X

ins Lateinische beauftragt habe 15, was aufgrund des Todes Savonarolas erst 70 Jahre später durch Henri Estienne und Gentian Hervet verwirklicht wer‐ den sollte. 16 Gianfrancesco Pico verdeutlicht die Intention Savonarolas für dieses Übersetzungsprojekt: »Da er [Savonarola] gehört hatte, dass gewisse griechische Schriften des Phi‐ losophen Sextus aufbewahrt worden waren, in denen alle vom Menschen ent‐ wickelten Lehren diskutiert werden, ließ er kurz vor seinem Tod anordnen, dass sie vom Griechischen ins Lateinische übersetzt werden sollten, weil ihm die Unkenntnis vieler Menschen verhasst war, die damit prahlen, etwas zu wissen.« 17

Was Giovanni Pico in seiner Jugend zu einer Einheit hatte zusammenführen wollen, das lehnten Savonarola und Gianfrancesco Pico in seinem Gefolge ab: philosophische Traditionen, die in den Diskussions- und Denkformen der Vorgänger nicht zu bewältigen waren. Savonarolas Ablehnung der Philoso‐ phie ist auch sonst belegt: Pietro Crinito überliefert uns in seinem Werk De honesta disciplina ein Gespräch während eines Treffens des humanistischen Zirkels um Lorenzo de’ Medici in der Bibliothek von San Marco. Nachdem Giovanni Pico della Mirandola mit glühendem Eifer die grundsätzliche Über‐ einstimmung der paganen Philosophen mit dem Christentum gepriesen hatte, soll der ebenfalls anwesende Savonarola Pico mit den Worten unterbrochen haben: »Platons Lehren führen zum Stolz der Seele, diejenigen von Aristoteles zu Unglauben. Mit gutem Grund mahne ich Euch daher dazu, die Pfade und Lichtungen der Philosophie für die Vorhalle Salomons zu verlassen, wo der sicherste Weg zum Leben und zur Wahrheit gefunden wird.« 18

Vgl. Giovanni Pico della Mirandola, Neunhundert Thesen, a. a. O., S. XLI; Nikolaus Egel, Die Welt im Übergang. Der diskursive, subjektive und skeptische Charakter der Mappamondo des Fra Mauro, Heidelberg 2014, S. 19 ff.; Miguel Granada, Apologétique platonicienne et apologétique sceptique: Ficin, Savonarole, Jean-Francois Pic de la Mi‐ randole, in: Le Scepticisme au XVIe et au XVIIe Siècle, hg. v. Pierre Francois Moreau, Paris 2001, S. 11–47. 16 Vgl. Luciano Floridi, Sextus Empiricus. The Transmission and Recovery of Pyrrhonism, Oxford 2002, S. 38 ff. 17 Gianfrancesco Pico della Mirandola, Vita Hieronymi Savonarolae, hg. v. Elisabetta Schisto, Florenz 1999, S. 112 [Übers. N. E.]; siehe zur Vita Savonarolae auch: Gian Carlo Garfagnini. La Vita Savonarolae di Gianfrancesco Pico, in: Giovanni e Gianfrancesco Pico. L’opera e la fortuna di due studenti ferraresi, hg. v. Patrizia Castelli, Florenz 1998, S. 291–310. 18 Vgl. Petrus Crinitus, De honesta disciplina, III, 2, Lyon 1554; Lucia Pappalardo, Gianfrancesco Pico della Mirandola: fede, immaginazione e scetticismo, a. a. O., S. 15 f.; Daniel P. Walker, The Ancient Theology. Studies in Christian Platonism from the Fifteenth to the Eighteenth Century, Ithaca, N.Y., 1972, S. 48 f. 15

Nikolaus Egel

XI

1.3 Gianfrancesco Picos skeptischer Fideismus Es ist wohl – um mit Hegels Metapher zu sprechen – eine »List der Ver‐ nunft« 19 gewesen, dass ein Bußprediger wie Savonarola einen Weg in die phi‐ losophische Moderne eröffnet hat. Denn Gianfrancesco Pico veröffentlichte sein Examen vanitatis im Geiste seines Mentors Savonarola, das als erstes uns bekanntes Werk systematisch weite Passagen aus den skeptischen Schriften des Sextus Empiricus 20 verarbeitete, die während des Mittelalters nahezu unbekannt gewesen waren, 21 um die Philosophie der »Heiden« zu vernichten und auf deren Trümmern Platz für eine christliche fideistische Skepsis 22 zu schaffen, die letztgültige Sicherheit allein im christlichen Glauben suchte. Benutzt hat Gianfrancesco Pico für sein Examen vanitatis wahrscheinlich die‐ jenige griechische Handschrift, die sich im Besitz Giorgio Antonio Vespuccis befand 23, jene Handschrift also, von der ausgehend Savonarola die lateinische Übersetzung der Werke des Sextus Empiricus anfertigen lassen wollte. 24

G. W. F. Hegel, Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, in: Werke in 20 Bänden, Bd. 12, Frankfurt / Main 1970, S. 49. 20 Siehe zur Überlieferung der Schriften des Sextus Empiricus: Gian Mario Cao, Scepticism and Orthodoxy. Gianfrancesco Pico as a reader of Sextus Empiricus, Pisa 2007, S. 303 ff.; Luciano Floridi, Sextus Empiricus. The Transmission and Recovery of Pyrrhonism, a. a. O.; Gian Mario Cao, The Prehistory of Modern Scepticism: Sextus Empiricus in Fifteenth-Century Italy, in: Journal of the Warburg and Courtauld Insti‐ tutes 64, 2001, S. 229–280; Luciano Floridi, The Diffusion of Sextus Empiricus’ Works in the Renaissance, in: Journal of the History of Ideas 56, 1995, S. 63–85; Hermann Mutschmann, Die Überlieferung der Schriften des Sextus Empiricus, in: Rheinisches Museum für Philologie 64, 1909, S. 244–283. 21 Vgl. Roland Wittwer, Sextus Empiricus’ Outlines of Pyrrhonism in the Middle Ages, in: Vivarium 54, 2016, S. 255–285. 22 Siehe zum Begriff »fideistische Skepsis«: Thomas D. Carroll, The Traditions of Fideism, in: Religious Studies 44, 2008, S. 1–22; Richard Popkin, The History of Scepti‐ cism from Savonarola to Bayle, Oxford 2003, S. xxi-xxii; José R. M. Neto, Appendix: Pop‐ kin and Penelhum on Sceptical Fideism, in: The Christianization of Pyrrhonism. Scep‐ ticism and Faith in Pascal, Kierkegaard, and Shestov, hg. v. José R. M. Neto, Dordrecht 1995, S. 129–136; Terence Penelhum, God and Skepticism. A Study in Skepticism and Fideism, Dordrecht 1983; Terence Penelhum, Skepticism and Fideism, in: The Skeptical Tradition, hg. v. Myles Burnyeat, Berkeley 1983, S. 287–318. 23 Zu dieser Handschrift, die sich unter der Signatur MS Laur. Plut. 85.19 in der Biblioteca Laurenziana in Florenz befindet, ausführlich: Gian Mario Cao, The Prehistory of Modern Scepticism, a. a. O., S. 252–256. 24 Vgl. ausführlich: Gian Mario Cao, Inter alias philosophorum gentium sectas, et humani, et mites: Gianfrancesco Pico and the sceptics, in: Renaissance Scepticisms, hg. v. Gianni Paganini u, José R. Maia Neto, Dordrecht 2009, S. 127–147, insbes. S. 129–133; Charles B. Schmitt, The Rediscovery of Ancient Scepticism in Modern Times, in: The Skeptical Tradition, hg. v. Myles Burnyeat, Berkeley 1983, S. 225–252, S. 236; Walter 19

XII

Einleitung

Gianfrancesco beschreibt das Anliegen seines Werkes im ersten Buch des Examen vanitatis, das gegenüber dem Disputationsprojekt seines On‐ kels Giovanni Pico das genau entgegengesetzte Ziel verfolgt und damit in Übereinstimmung mit der Ansicht Savonarolas steht: »In der Interpretation [der Philosophie] gab es verschiedene Sekten und ver‐ schiedene Führer. Doch es gab auch Giovanni Pico, den Bruder meines Vaters Galeotto. Durch sein Genie, seine Erinnerungsgabe, sein unermüdliches Stu‐ dium, sein einzigartiges Lernen und durch seine herausragende Beredsamkeit, die höchsten Dinge zu schreiben, hat er das Erstaunen und die Bewunderung der Männer unserer Zeit gewonnen. Während einige eher geglaubt haben, die Lehren von Aristoteles und Platon miteinander in Einklang bringen zu können, als dass sie es haben beweisen können, versprach er (und hätte sein Versprechen erfüllt), das zu vollbringen. [. . .] Indessen scheint es mir jedoch so, dass es angemessener und nützlicher ist, die Lehren der Philosophen unsicher zu machen, als sie miteinander zu versöhnen, wie mein Onkel es wollte. Denn ich ziehe es vor, in dieser Sache den Theologen unseres Glaubens der alten Zeiten zu folgen, die meinten, dass etwas gegen die paganen Philosophen un‐ ternommen werden müsse und dass ihre Lehren zerstört werden müssen. Das bevorzuge ich gegenüber dem Philosophieren auf der Grundlage von paganen Lehren, wie es einige getan haben, die in späteren Zeiten wissenschaftliche Studien betrieben haben. Doch es gab auch immer einige Denker in späteren Zeiten, die mit den Lehren der früheren Theologen übereinstimmten.« 25

Das Programm, das Gianfrancesco im Examen vanitatis verfolgt, ist klar: Was sein berühmter Onkel in seiner Jugend mit dem Christentum versöhnen wollte, will Gianfrancesco Pico zerstören: 26 die Lehre aller nichtchristlichen Philosophen, um deren Wiederentdeckung, Verständnis und Integration sich der Humanismus gerade in Italien bemüht hatte (man denke beispielhaft an Marsilio Ficinos Programm einer Theologia Platonica). 27 Cavini, Appunti sulla prima diffusione in Occidente delle Opere di Sesto Empirico, in: Medioevo. Rivista di Storia della Filosofia Medievale 3, 1977, S. 1–20, S. 15 f. 25 EV 1, c. 2, S. 51 [Übers. N. E.]. 26 Vgl. zum Verhältnis Gianfrancesco Picos zu seinem Onkel Giovanni: Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico’s Attitude towards his Uncle, in: L’Opera e il Pensiero di Giovanni Pico della Mirandola nella Storia dell’Umanesimo, 2 Bde., hg. v. Istituto Nazionale di Studi sul Rinascimento, Bd. 2: Comunicazioni, Florenz 1965, S. 305–313. 27 Auf Gianfrancesco Picos Kritik an dem gerade durch Marsilio Ficino geförderten Neuplatonismus seiner Zeit einzugehen, würde den Rahmen dieser Einleitung über‐ schreiten. Ich verweise für einen ersten Überblick auf: Denis J.-J. Robichaud, Tearing Plato to Pieces: Gianfrancesco Pico della Mirandola and Marsilio Ficino on the History of Platonism, in: Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533): Faith, Antiquity, and the Witch Hunt, hg. v. Marco Piana [= Renaissance and Reformation 42.4], Toronto 2019, S. 103–133; zu Ficino allgemein: Thomas Leinkauf, Marsilio Ficino’s Theolo‐

Nikolaus Egel

XIII

In einer Umkehrung des platonisch-aristotelischen Denkansatzes der Hu‐ manisten wird im Examen vanitatis nicht mehr die intellektuelle Einsicht an den Anfang gestellt und deren seien es intuitive, seien es propositionale Aus‐ prägungen zum Ausgangspunkt des Wissens gemacht, sondern es wird die fides, der unmittelbare oder zumindest rational nicht erschließbare Glaube zum ersten und einzigen Fundament der menschlichen Erkenntnis erhoben. Im Examen vanitatis bekämpft Gianfrancesco Pico dementsprechend die antiken Schulen der Philosophie ebenso wie deren Wissenschaftsanspruch, wobei ihm die Skepsis in der Traditionslinie Savonarolas das nützlichste Mittel ist, 28 weil die »Skeptiker hilfreich sein [können], um die Arroganz des Philosophen zu bekämpfen und die Überlegenheit des christlichen Glau‐ bens zu zeigen« 29, und sich so gut für Gianfrancesco Picos eigenen AntiRationalismus instrumentalisieren ließen. Die antike Philosophie, abgesehen von der antiken Skepsis, ist für ihn in der Darstellung des Examen vanitatis deshalb eine Quelle des Irrtums, weil sie nicht auf der einzig zuverlässigen Grundlage beruht: den Schriften und Sentenzen der Kirchenväter: »Ich habe es nicht nur auf mich genommen, gegen die verderbte Religion oder den Aberglauben der Heiden zu argumentieren, sondern auch gegen die Leh‐ ren, mit denen dieser Aberglaube selbst umhüllt ist, indem ich alle Schulen der Philosophie untersuche und gleichsam auf eine Waage lege. Das tue ich, damit ich jede Wurzel und die Blätter dieser großen Eitelkeit, die sich in unserem Zeitalter übermäßig ausgebreitet hat, herausreißen kann.« 30

Die ersten drei Bücher des Examen vanitatis sind eine Kritik an der Philo‐ sophie insgesamt: Das erste Buch hebt mit Hilfe des skeptischen Tropus des Widerstreits 31 die Uneinigkeit der antiken Philosophen hervor, während das zweite sich dem Nachweis der Unmöglichkeit eines Wahrheitskriteriums wid‐ met, die im dritten Buch, sehr eng den Büchern von Sextus Empiricus’ Grund‐ gia Platonica and Francesco Patrizi, in: The rebirth of Platonic theology, hg. v. James Hankins u. Fabrizio Meroi, Florenz 2013, S. 253–268; ders., Marsilio Ficino und die Renaissance, in: Platon-Handbuch, hg. v. Christoph Horn u. a., Stuttgart 2009, S. 452– 462; ders., Philosophie und Religion bei Marsilio Ficino, in: Accademia 4, 2002, S. 29– 57. 28 Vgl. zur Funktion des Skeptizismus für Gianfrancescos christliche Apologetik zum Beispiel: Luciano Malusa, The Historiographical Use of Sextus Empiricus from Gianfrancesco Pico to Montaigne, in: Models of the History of Philosophy: From Its Origins in the Renaissance to the ›Historia Philosophica‹, hg. v. Giovanni Santinello, Dordrecht u. a., 1993, S. 38–51. 29 EV 2, c. 20, S. 204 [Übers. N. E.]. 30 EV, prooemium, S. 25 [Übers. N. E.]. 31 Vgl. Sextus Empiricus, Grundriß der pyrrhonischen Skepsis, hg. u. übers. v. Malte Hossenfelder, Frankfurt / Main 1985, 1, 164.

XIV

Einleitung

riss und Contra academicos 32 folgend, auf alle Wissenschaften angewandt wird, um zu zeigen, dass man mit der philosophia humana im Gegensatz zur philosophia divina (dem christlichen Glauben) keine Sicherheit erreichen kann. Die letzten drei Bücher sind gegen die aristotelische Philosophie im Beson‐ deren als dem vorherrschenden philosophischen System des 16. und 17. Jahr‐ hunderts gerichtet: So wird im vierten Buch die unsichere Überlieferungslage der aristotelischen Schriften sowie deren unklarer Stil kritisiert, während im fünften Buch die aristotelische Wissenschafts- und Beweistheorie hinterfragt wird, die im sechsten Buch in einer Kritik sämtlicher von Aristoteles behan‐ delter Wissenschaften kulminiert, wobei Pico mit den Autoren Johannes Phi‐ loponos 33 und Hasdai Crescas 34 zwei weitere Aristoteleskommentatoren und -kritiker in die Diskussion über den Ort, die Zeit und das Vakuum einführt, die vorher weitestgehend unbekannt waren. 35 Das Examen vanitatis ist ein Kampf gegen die Philosophie mit Hilfe der Philosophie, um nur den christlichen Glauben als einziges Mittel und Ziel der menschlichen Erkenntnis bestehen zu lassen, wie Gianfrancesco in den Epilogen jedes Buches verdeutlicht.

1.4 Die Skepsis und die neuen Wissenschaften Bemerkenswert an all dem ist, dass Gianfrancesco Pico mit seiner systemati‐ schen und philosophischen Kritik an der überlieferten, vom Mittelalter und dem Humanismus so verehrten Philosophie ungewollt für eine neue Art, zu denken und die Welt zu sehen, Platz machte:

Vgl. Sextus Empiricus, Sexti Empirici opera, hg. v. Hermann Mutschmann, 3 Bde., Leipzig 1912–1954; deutsche Übersetzungen der Bücher von Adversus mathe‐ maticos: Sextus Empiricus, Gegen die Wissenschaftler (Adversus mathematicos 1–6), hg. u. übers. v. Fritz Jürß, Würzburg 2001; ders., Gegen die Dogmatiker. Adversus mathematicos libri 7–11, hg. u. übers. v. Hansueli Flückiger, Sankt Augustin 1998. 33 Vgl. Koenraad Verrycken, Art. »Johannes Philoponos«, in: Reallexikon für Antike und Christentum, Bd. 18, Stuttgart 1998, Sp. 534–553; zur Kritik an Aristoteles im Be‐ sonderen: Richard Sorabji (Hrsg.), Philoponus and the Rejection of Aristotelian Science, Ithaca, N. Y., 1987. 34 Vgl. Rabbi Hasdai Crescas, Light of the Lord (Or Hashem), hg. u. übers. v. Roslyn Weiss, Oxford 2018; Shalom Sadik, Art. »Hasdai Crescas«, in: The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2020 Edition), hg. v. Edward N. Zalta, URL: plato.stanford.edu / archives / sum2020/entries / crescas. 35 Vgl. für eine ausführliche Inhaltsangabe des Examen vanitatis: Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, a. a. O., S. 54–158; zu Johannes Philoponos und Hasdai Crescas: ebd., S. 128–159. 32

Nikolaus Egel

XV

»Pico spielte eine Rolle – eine, die ihm zweifellos sehr missfallen hätte – bei der Etablierung der ›neuen Wissenschaft‹, die schließlich die des Aristoteles ersetzen sollte und die sich auf lange Sicht als noch schädlicher für Picos Wert‐ schätzung der Religion erweisen sollte, als es die alte gewesen war. Gianfran‐ cesco Pico stieß in seinem entschlossenen Bemühen, den Irrtum des Aristoteles zu beweisen, auf einige äußerst wichtige Begrifflichkeiten. In Picos eher be‐ schränkter Sichtweise schien der Nachweis, dass die aristotelische Philosophie im Irrtum war, ausreichend zu sein, um zu zeigen, dass die menschliche Ver‐ nunft niemals eine sincera veritas erreichen könne. Für ihn war eine solche De‐ monstration hinreichend, um zu zeigen, dass das Vertrauen in die ›menschliche Philosophie‹ für immer aufgegeben werden sollte. Offenbar kam ihm nie in den Sinn, dass eine solche Zerstörung der Grundlagen der aristotelischen Wissen‐ schaft eine weitere Konsequenz haben könnte: nämlich, dass sich daraus eine ›neue Wissenschaft‹ entwickeln könnte, die an die Stelle der diskreditierten [alten Wissenschaft] treten könnte. [. . .] Seine Gegenargumente zur aristote‐ lischen Physik wurden bald in den Diskussionen des sechzehnten Jahrhunderts über diese Probleme aufgenommen. Während er Aristoteles im Namen der religiösen Wahrheit bekämpfte, wurden die gleichen Argumente von vielen seiner Nachfolger im Namen wissenschaftlicher Wahrheiten verwendet.« 36

Für Gianfrancesco Pico selbst war das Ziel – wie auch für Martin Luther, der über die paganen Philosophen und über die Grundlagen des Glaubens ähn‐ lich dachte (aufgrund seiner Augustinus-Lektüre sowie beeinflusst durch den Nominalismus Gabriel Biels) – allein der Glaube; für wenige Generationen nach ihm sollten es die neuen Wissenschaften sein, die anstelle der von Pico erstmals in aller Breite kritisierten philosophischen Erklärungen der paganen Philosophen – allen voran denen des Aristoteles, die Gianfrancesco Pico in den letzten drei seiner sechs Bücher des Examen vanitatis besonders ablehnt und kritisiert 37 – andere Erklärungsmodelle fanden, denen die Moderne noch immer verpflichtet ist. Wo es der mittelalterlichen Scholastik, in deren Tradition noch Giovanni Pico mit seinen Neunhundert Thesen 38 stand, um das Aufbauen auf den Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristoteles, a. a. O., S. 159 [Übers. N. E.]; siehe zu diesem Gedanken auch: Eugenio Garin, Gian Francesco Pico della Mirandola. Savonarolan Apologetics and the Critique of Ancient Thought, in: Christianity and the Renaissance. Image and Religious Imagination in the Quattrocento, hg. v. Timothy Verdon u. John Henderson, Syracuse, N. Y., 1990, S. 523–532. 37 Vgl. Lucia Pappalardo, Gianfrancesco Pico della Mirandola: fede, immaginazione e scetticismo, a. a. O., S. 285–338; Cesare Vasoli, Giovan Francesco Pico e i presupposti della sua critica ad Aristotele, in: Renaissance Readings of the Corpus Aristotelicum, Kopenhagen 2001, S. 129–146; Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, a. a. O., S. 55–83. 38 Vgl. Innocenzo Colosio, Pico della Mirandola e la Scolastica, in: Studi Pichiani: 36

XVI

Einleitung

Schultern der Vorfahren und um Versöhnung der divergenten Ansichten ging (beispielhaft hierfür steht im 13. Jahrhundert neben Albertus Magnus’ und Thomas von Aquins Projekt eines christlichen Aristotelismus etwa auch Roger Bacon, der in seinem Opus maius aus dem Jahr 1266 die grundsätzliche Übereinstimmung zwischen Philosophie und Theologie zu zeigen versucht hatte, 39 sowie – Giovanni Pico im 15. Jahrhundert zeitlich näher und neupla‐ tonisch gewendet – die Koinzidenztheorie des Nikolaus von Kues 40), ging es Gianfrancesco Pico wie Martin Luther um Abgrenzung von der Philosophie und um die Wiederherstellung des tradierten christlichen Glaubens. Dass diese Entwicklung, so paradox es erscheinen mag, auch die Philoso‐ phie der Frühen Neuzeit prägen sollte, zeigen die Worte von René Descartes, mit dem man die neuzeitliche Philosophie in der Philosophiegeschichte in der Regel beginnen lässt: in seinem Discours de la méthode schreibt er aus einer Haltung heraus, die von der Gianfrancesco Picos nicht weit entfernt ist: »Doch sobald ich den ganzen Studiengang durchlaufen hatte, an dessen Ende man für gewöhnlich unter die Gelehrten aufgenommen wird, änderte ich völlig meine Meinung. Denn ich fand mich verstrickt in so viele Zweifel und Irrtü‐ mer, daß es mir schien, als hätte ich aus dem Bemühen, mich zu unterrichten, keinen anderen Nutzen gezogen, als mehr und mehr meine Unwissenheit zu entdecken. [. . .] Was ferner die übrigen Wissenschaften betrifft, so schloß ich, da sie ja ihre Anfangsgründe der Philosophie entlehnen, daß man auf so unsicheren Fundamenten nichts Dauerhaftes habe bauen können.« 41

Das war auch die Haltung Savonarolas und Gianfrancesco Pico della Miran‐ dolas: mit Hilfe der alten Philosophie lässt sich keine Gewissheit gewinnen, daher muss sie an anderer Stelle gefunden werden. Für Savonarola und Gian‐ francesco Pico im Glauben allein, bei Descartes und seinen Zeitgenossen in

atti e memorie del Convegno di studi pichiani per il V centenario della nascita di Gio‐ vanni Pico della Mirandola, Modena-Mirandola, 25–26 maggio 1963, hg. v. Giuseppe Toffanin, Modena 1965, S. 41–57; Michael V. Dougherty, Three Precursors to Pico della Mirandola’s Disputation and the Question of Human Nature in the Oratio, in: Pico della Mirandola. New Essays, hg. v. Michael V. Dougherty, Cambridge 2008, S. 114–151. 39 Vgl. Roger Bacon, Opus maius: Brief an Papst Clemens IV. Opus maius: Teile I, II und VI. Brief über die geheimen Werke der Natur und der Kunst, hg. u. übers. v. Nikolaus Egel, Hamburg 2017, S. 103 ff.; ders., Opus tertium, lat.-dt., hg. u. übers. v. Nikolaus Egel, Hamburg 2019, S. 163 ff. 40 Vgl. Kurt Flasch, Nikolaus von Kues: Die Idee der Koinzidenz, in: Grundprobleme der großen Philosophen. Philosophie des Altertums und des Mittelalters, hg. v. Josef Speck, Göttingen 1992, S. 221–261. 41 René Descartes, Von der Methode des richtigen Vernunftgebrauchs und der wis‐ senschaftlichen Forschung, in: ders., Philosophische Schriften in einem Band, hg. v. Rainer Specht, Hamburg 1996, S. 1–129, S. 8 f.

Nikolaus Egel

XVII

einer neuen Anwendung der Vernunft, die nur möglich wird, wenn der »alte Studiengang« vernichtet worden ist. Dabei spielten neben den bereits genannten Einflüssen Girolamo Savona‐ rolas sowie des späteren Giovanni Pico für die Kritik Gianfrancescos an der Philosophie vor allem die Werke des Sextus Empiricus 42 und der antiken Skepsis selbst als Instrumente der kritischen Dekonstruktion eine entschei‐ dende Rolle. So bemerkt Gianfrancesco Pico über die antiken Skeptiker im Examen vanitatis programmatisch: »Die antiken Philosophen widmeten der Erhebung von Einwänden viel Mühe und Aufmerksamkeit, weil sie auf diese Weise Ruhm erlangten, auf den sie äußerst begierig waren, was sie dazu brachte, bestimmte sophistische Argu‐ mente zu ersinnen. [. . .] Es gab aber auch andere Philosophen, die Skeptiker, die keine Behauptung aufstellten und dennoch mit aller Kraft allen wider‐ sprachen, besonders jenen, die sich ihrer eigenen Gewissheiten rühmten. Sie behaupteten nicht, dass ihre Argumente wahr wären, weil ihre Argumente und Begründungen in der Tat eindeutig von anderen stammten; die Skeptiker wiesen diese [Argumente der anderen] aber ebenso zurück wie die säubernde Medizin, die sich zusammen mit den schädlichen Säften selbst abführt. Sie führten eine ständige Untersuchung durch, hielten stets ihre Zustimmung zu‐ rück und versuchten, die Grundprinzipien anderer Lehren zu erschüttern, um jedes Gebäude zum Einsturz zu bringen. [. . .] Die Skeptiker können hilfreich sein, um die Arroganz der Philosophen zu bekämpfen und die Überlegenheit des christlichen Glaubens zu zeigen. [. . .] Tatsächlich sind die Prinzipien unse‐ res Glaubens nicht von Menschen, sondern von Gott selbst abgeleitet; darüber hinaus sind diese Prinzipien nicht aus den Sinnen oder den Erscheinungen oder einer menschlichen Erfindung geschöpft, sondern aus der göttlichen Offenbarung. [. . .] So kann die Überzeugung des skeptischen Philosophen – dessen Ziel es war, jede Störung durch Urteilsenthaltung zu vermeiden – nicht so sehr dazu führen, unsere Lehre, die christliche (die überzeugendste und ganz und gar erhabenste), zu zerstören oder zu entkräften, als vielmehr dazu, die von Menschen errichtete heidnische Philosophie zu zerstören und zu widerlegen.« 43

Die Schriften des Sextus Empiricus, die Gianfrancesco Pico erstmals um 1510 in seiner Quaestio de falsitate astrologiae 44 erwähnt, waren eine Kompilation Vgl. Tad Brennan u. Cliff Roberts, Art. »Sextus Empiricus«, in: Skepticism. From Antiquity to the Present, hg. v. Diego Machuca u. Baron Reed, London 2019, S. 125– 144. 43 EV 2, c. 20, S. 203 f. [Übers. N. E.]. 44 Vgl. Gian Mario Cao, Inter alias philosophorum gentium sectas, et humani, et mites: Gianfrancesco Pico and the Sceptics, a. a. O., S. 128; siehe zu den Stellen, in denen Sextus von Gianfrancesco in der Quaestio zitiert wird: Gianfrancesco Pico della 42

XVIII

Einleitung

der verschiedenen skeptischen Lehren und Ansichten seit dem Begründer der pyrrhonischen Skepsis, Pyrrhon von Elis (ca. 360-275 v. Chr.), bis zu Sex‐ tus Empiricus selbst (ca. 160–210 n. Chr.). Das Anliegen der pyrrhonischen Skepsis fasst Sextus Empiricus zu Beginn seines Hauptwerkes Grundriss der pyrrhonischen Skepsis zusammen: »Die Skepsis ist die Kunst, auf alle mögliche Weise erscheinende und gedachte Dinge einander entgegenzusetzen, von der aus wir wegen der Gleichwertigkeit der entgegengesetzten Sachen und Argumente zuerst zur Zurückhaltung, da‐ nach zur Seelenruhe gelangen. [. . .] ›Gleichwertigkeit‹ nennen wir die Gleich‐ heit in Glaubwürdigkeit und Unglaubwürdigkeit, so daß keines der unver‐ träglichen Argumente das andere als glaubwürdiger überragt. ›Zurückhaltung‹ ist ein Stillstehen des Verstandes, durch das wir weder etwas aufheben noch setzen. ›Seelenruhe‹ schließlich ist die Ungestörtheit und Meeresstille der Seele.« 45

So ist die Skepsis eine »eingehende Untersuchung«, eine »genaue Betrach‐ tung« 46, um durch die Gleich-Gültigkeit aller Argumente (der Isosthenie) zur Urteilsenthaltung (Epoché) und dadurch zur Gelassenheit (Ataraxie) zu gelangen. Die Skepsis, wie sie Sextus Empiricus schildert, ist demnach nicht nur als eine erkenntnistheoretische Position, sondern im Sinne von Pierre Hadot 47 auch als ethische Haltung, als eine praktische Lebensform zu verstehen. 48 Gianfrancesco Pico war der Erste, der die skeptischen Argumente des Sex‐ tus Empiricus seit der griechischen Antike weiträumig in der Frühen Neuzeit wiederaufgegriffen hat. 49 Er bedauerte sehr, dass zu seiner noch Zeit keine lateinische Übersetzung einer so nützlichen Quelle wie Sextus Empiricus an‐ gefertigt worden war, weshalb er dessen Schriften sehr ausführlich in eigener Übersetzung im Examen vanitatis zitiert. 50 Die Leistung, die Gianfrancesco Pico mit der erstmaligen Übersetzung / Erfassung der Schriften des Sextus Mirandola, Un inedito di Giovan Francesco Pico della Mirandola. La quaestio de falsitate astrologiae, in: Rinascimento 13, 1973, S. 133–171, S. 140, S. 147, S. 148. 45 Sextus Empiricus, Grundriß der pyrrhonischen Skepsis, a. a. O., S. 94 f. 46 Ebd.; Vgl. Anthony A. Long, Art. »Skepsis«, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie, hg. v. Joachim Ritter u. Karlfried Gründer, Bd. 9, Basel 1995, Sp. 938–950, Sp. 938. 47 Vgl. Pierre Hadot, Philosophie als Lebensform. Geistige Übungen in der Antike, hg v. Ilsetraut Hadot, übers. v. Christiane Marsch, Berlin 1991. 48 Siehe hierzu auch: Malte Hossenfelder, Die Philosophie der Antike: Stoa, Epikureismus und Skepsis, München 1995. 49 Vgl. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristoteles, a. a. O., S. 49. 50 Siehe EV 3, S. 389: »Itaque & hinc & inde quae ad propositum facere uideantur decerpemus, e graeco in latinum quasi quadam transferentes paraphrasi.«

Nikolaus Egel

XIX

Empiricus und damit des griechischen Skeptizismus in der europäischen Renaissance vollbracht hat, kann rezeptionsgeschichtlich nicht hoch genug bewertet werden. 51 Dabei bemühte er sich um die Aufnahme der Skepsis nicht, um wie die antiken Skeptiker zur Seelenruhe zu gelangen, sondern um die pagane Phi‐ losophie zurückzudrängen und so in einem Fideismus Ruhe zu finden, der das Denken allein in den Glauben münden und auf ihm ruhen lässt. Dass er damit einen wesentlichen Beitrag zur neuzeitlichen Skepsis geleistet hat, die für die Entwicklung der modernen Philosophie ein wichtiger Antrieb war 52, ist ein paradoxes historisches Phänomen. Es führt durch das gesamte 16. und 17. Jahrhundert über Agrippa von Nettesheim, Michel de Montaigne, Pierre Charron, Franziskus Sanchez und Pierre Gassendi. 53 Am Beginn der Geschichte der neuzeitlichen Skepsis stand mit Gianfran‐ cesco Pico della Mirandola also nicht der Zweifel, sondern der Wunsch nach Gewinnung gesicherten Glaubens: fester Gewissheit im Glauben. Dies ging nur über die Kritik an bestehenden Meinungen, vor allem derjenigen des Aristotelismus, womit freilich die Skepsis weiter verwurzelt wurde.

1.5 Ausblick: Pierre Gassendi und die Aufklärung Damit hatte Gianfrancesco Pico jedoch die Büchse der Pandora geöffnet: Wenn man beginnt, in der skeptischen Methode zu denken, werden durch das »genaue Hinschauen« auch die göttlichen Offenbarungswahrheiten fraglich, worauf uns Descartes in seinen Meditationen wiederholt hinweist: »Die gestrige Meditation hat mich in so mächtige Zweifel gestürzt, daß ich sie nicht mehr loswerden kann; und doch sehe ich keinen Weg zu ihrer Lösung. Mir ist, als wäre ich unversehens in einen tiefen Strudel geraten und würde so herumgewirbelt, daß ich auf dem Grund nicht Fuß fassen, aber auch nicht zur Oberfläche emporschwimmen kann.« 54

Vgl. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, a. a. O., S. 49 f. 52 Vgl. Richard Popkin, The History of Scepticism from Savonarola to Bayle, a. a. O.; siehe dagegen: Gian Mario Cao, Scepticism and Orthodoxy. Gianfrancesco Pico as a Reader of Sextus Empiricus, a. a. O., S. 266 ff. 53 Vgl. für einen Überblick des Skeptizismus von der Renaissance zur Frühen Neu‐ zeit: Gianni Paganini u. José R. M. Neto, Renaissance Scepticisms, Dordrecht 2009.; Richard H. Popkin, The History of Scepticism, a. a. O.; The Return of Scepticism. From Hobbes and Descartes to Bayle, hg. v. Gianni Paganini, Dordrecht / Boston / London 2003. 54 René Descartes, Meditationes de Prima Philosophia. Meditationen über die Erste Philosophie, lat.-dt., hg. u. übers. v. Gerhart Schmidt, Stuttgart 1987. 51

Einleitung

XX

Es gibt einen paradoxen Zusammenhang zwischen der fideistischen Skepis von Gianfrancesco Pico bis zum Entwurf der neuen Wissenschaften in dem Zirkel um René Descartes und Pierre Gassendi, dessen Bindeglied – für die Moderne prägend – die Skepsis ist. Denn durch Pierre Gassendi erhält die Skepsis, wie sie durch Gianfrancesco Pico für den christlichen Glauben in‐ strumentalisiert worden war, eine andere Stoßrichtung, die für die moderne Philosophie grundlegend werden sollte. Gianfrancesco Pico wollte mit dem Alten für den Glauben aufräumen, Pierre Gassendi wollte – wie seine Zeit‐ genossen Galileo, Mersenne, Descartes und Hobbes (um nur einige zu nen‐ nen, mit denen Gassendi zeit seines Lebens in Kontakt stand) – etwas Neues an dessen Stelle setzen: nicht mehr den Glauben, der nach hundert Jahren Glaubensstreitigkeiten im 17. Jahrhundert selbst äußerst fraglich geworden war, sondern einen neuen Vernunftgebrauch und eine neue Methodik, die auf einer neuen mechanistischen Physik beruhte. Mit Gassendi sind wir in der frühen Aufklärung und dem Entwurf eines neuen Welt- und Menschenbildes angelangt, auf das Gianfrancesco Pico und seine Interpretation der Skepsis paradoxerweise einen wesentlichen Einfluss hatte. Denn wo Gianfrancesco Pico als älterer Mann im Jahr 1520 mit sei‐ nem Examen vanitatis im Geiste Savonarolas aufgehört hatte, begann Pierre Gassendi hundert Jahre später als junger Mann und gerade inaugurierter Pro‐ fessor in Aix-en-Provence: Im Jahr 1624 erschienen seine Exercitationes pa‐ radoxicae adversus Aristoteleos 55, eine ausführliche Kritik an der Philosophie des Aristoteles, in der ein skeptisches Vorgehen gewählt wird, das demjenigen Gianfrancesco Picos sehr ähnlich ist. Die Exercitationes sind eine Summe der Verdrossenheit gegenüber Aristoteles und der antiken Philosophie, in der die gesamte Kritik der vorangehenden zweihundert Jahre noch einmal zusammengefasst wird: Hier wird endgültig und radikal mit dem scholasti‐ schen Aristotelismus der vorigen Jahrhunderte aufgeräumt. Neben skeptizis‐ tischen Elementen aus Montaignes und Charrons Werken und neben dem Aufgreifen von Juan Luis Vives’ und Petrus Ramus’ humanistischer Kritik am Aristotelismus, ist vor allem eine Person wichtig für dieses antiaristotelische und gegenüber der philosophischen Tradition zutiefst skeptische Frühwerk Gassendis: Gianfrancesco Pico della Mirandola. »Dennoch blieb der tödliche Pfeil des allgemeinen Vorurteils in mir bestehen, als ich sah, dass alle religiösen Orden Aristoteles gutheißen. Doch die Lektüre von Vives und meinem Charron gaben mir Mut und entfernten alle Angst von mir, da ich bei ihnen gesehen habe, dass meine Vermutung, dass dieser Schule [der Aristoteliker, Anm. N. E.] nicht vollständig zugestimmt werden Pierre Gassendi, Exercitationes paradoxicae adversos Aristoteleos. Dissertations en forme de paradoxes contre les Aristotéliciens, lat.-franz., hg. u. übers. v. Bernard Rochot, Paris 1959 [Übers. N. E.]. 55

Nikolaus Egel

XXI

darf, nur weil ihr von allen zugestimmt wird, nicht ungerechtfertigt ist. Doch meine Stärke ist im Besonderen noch weiter durch Ramus und den Mann von Mirandola gewachsen. Ich erwähne sie, weil ich immer öffentlich diejenigen genannt habe, durch die ich Fortschritte gemacht habe.« 56

Anhand der vielen Parallelen zwischen Gassendis Frühwerk und dem Examen vanitatis 57 wird deutlich, dass Gassendi das Examen vanitatis sehr gut kannte und in weiten Teilen auf ihm aufgebaut hat, als er sein eigenes Werk verfasste. Doch wo das Examen vanitatis den Endpunkt des Denkens Gianfrancesco Picos in der Vernichtung der Philosophie für den Glauben darstellte, war für Pierre Gassendi die kritische Umdeutung der alten Philosophie sein Aus‐ gangspunkt: Nachdem die Annahmen eines Großteils der tradierten paganen Philosophie und vor allem der aristotelischen Tradition zurückgewiesen wa‐ ren, war für Gassendi und seine Zeitgenossen Platz für einen »konstruktiven gemäßigten Skeptizismus« 58, der nicht mehr nach dem unmöglich zu erfas‐ senden »Wesen der Dinge« fragte, sondern einen empirischen Zugang zum Wissen und zur Erklärung der Wirklichkeit suchte. Charakteristisch dafür ist die streng physikalisch-materialistische Weltan‐ schauung, die Gassendi in seinem Spätwerk, dem Syntagma philosophicum 59 von 1658 vertrat, das Elemente des Skeptizismus, des antiken epikureischen Atomismus und der mechanistischen Physik der Zeit verband und so die »Frühneuzeitliche Philosophie« bis hin zu Locke, Leibniz und Newton we‐ sentlich beeinflusste, die auch für unser Wissenschafts- und Weltverständnis noch verpflichtend ist. 60 Gianfrancesco Pico hatte mit seinem Examen vanitatis die Skepsis in der Renaissance wieder in ihrer ganzen Breite eingeführt, um die Philosophie als nichtig zu erweisen und für den christlichen Glauben allein Raum zu schaffen. Während des 16. Jahrhunderts wurde das Examen vanitatis für die verschie‐ densten Lager reklamiert: von Humanisten wie Mario Nizolio 61 bis hin zu

Pierre Gassendi, Exercitationes paradoxicae adversos Aristoteleos, a. a. O., S. 99 [Übers. N. E.]. 57 Vgl. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, a. a. O., S. 178. 58 Richard Popkin, History of Scepticism, a. a. O., S. 112 ff. 59 Pierre Gassendi, Syntagma philosophicum [1658], in: Opera omnia, 6 Bde., Bd. 1 u. 2, hg. v. Tullio Gregory, Stuttgart-Bad Cannstatt 1965. 60 Vgl. Antonia LoLordo, Pierre Gassendi and the Birth of Early Modern Philosophy, Cambridge 2007. 61 Vgl. zu Nizolio vertiefend: Massimiliano Ballestri, Mario Nizolio 1488–1566, Mailand 1985; Matthias Wesseler, Die Einheit von Wort und Sache. Der Entwurf ei‐ ner rhetorischen Philosophie bei Marius Nizolius, München 1974; Thomas Leinkauf, Grundriss Philosophie des Humanismus und der Renaissance (1350–1600), a. a. O., S. 405 ff. 56

Einleitung

XXII

den jesuitischen Padres in Coimbra 62 und – am anderen Ende – von Pierre Gassendi, der Picos fideistische Absicht ignoriert, um letztendlich auch die Ge‐ wissheit des Glaubens durch die Macht des Skeptizismus infrage zu stellen. 63 Statt das Glaubens suchte Gassendi den Aufbau einer neuen wissenschaftlichen Methodik, die Intellektuelle wie Savonarola und Gianfrancesco Pico hundert Jahre früher in einem seltsamen Zusammenhang der Geistesgeschichte durch ihre Kritik und der Wiedereinführung der antiken pyrrhonischen Skepsis aus dem Geist christlicher Apologetik vorbereitet hatten. Das Examen vanitatis ist ein Schlüsseltext für diese Entwicklung, der bisher zu wenig gewürdigt worden ist und der nun erstmals in einer kritischen Edi‐ tion vorliegt, die die verschiedenen Drucke darstellt und zugleich die Vielzahl der Quellen (auch der von Gianfrancesco ungenannten) erhellt.

2.

Zu dieser Edition

Grundlage der Edition ist die von Gianfrancesco Pico della Mirandola autori‐ sierte und in seiner eigenen Druckerei in Mirandola besorgte editio princeps aus dem Jahr 1520, die in der Edition M genannt wird. Diese Ausgabe wurde mit dem rezeptionsgeschichtlich relevanten Druck des Examen vanitatis in Basel aus dem Jahr 1573 abgeglichen. Dieser Druck hat im Apparat der Edi‐ tion das Sigel B. Zudem habe ich den revidierten Nachdruck von B aus dem Jahr 1601 aufgrund seiner rezeptionsgeschichtlichen Bedeutung (das ist z. B. der Druck, den Pierre Gassendi benutzt hat) ebenfalls in die Kollationierung der Edition einbezogen. Dieser Druck hat im Apparat der Edition das Sigel S. Der kritischen Edition liegen also die folgenden drei rezeptionsgeschicht‐ lich wichtigsten Ausgaben zugrunde: 1. M: Ioannis Francisci Pici Mirandulae domini et Concordiae comitis examen vanitatis doctrinae gentium et veritatis Christianae disciplinae distinctum in libros sex, quorum tres omnem philosophorum sectam universim, reliqui Aristoteleam et Aristoteleis armis particulatim im‐ pugnant ubicunque autem Christiana et asseritur et celebratur disciplina. Vgl. Christiano Casali, Aristotle in Coimbra. The Cursus Conimbricensis and the education at the College of Arts, London / New York 2017; Mario Santiago de Carvalho, Medieval Influences in the Coimbra Commentaries (An Inquiry into the Foundations of Jesuit Education), in: Patristica et Mediaevalia 20, 1999. S. 19–37; Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, a. a. O., S. 172 f. 63 Vgl. zur Rezeptionsgeschichte des EV ausführlich: Charles B. Schmitt, Who read Gianfrancesco Pico della Mirandola?, in: Studies in the Renaissance 11, 1964, S. 105–132; ders., Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, a. a. O., S. 160–181. 62

Nikolaus Egel

XXIII

Mirandola: Ioannes Mazochius, 1520 (editio princeps, Grundlage der Edition). 2. B: Examen vanitatis doctrinae gentium & veritatis Christianae disciplinae distinctum in libros sex: quorum tres priores omnem Philosophorum sectam universim: reliqui Aristoteleam & Aristoteleis armis particulatim impugnant ubicunque autem Christiana & asseritur, & celebratur dis‐ ciplina, in: Opera omnia Ioannis Francisci Pici, Basel: Henricus Petrus 1557–1573, fol. 710–1264 [Nachdruck Hildesheim 1969]. 3. S: Ioannis Francisci Pici Mirandulae domini et Concordiae comitis Ex‐ amen Vanitatis doctrinae Gentium & veritatis Christianae disciplinae: Distinctum in libros sex, quorum tres omnem Philosophorum sectam universim: reliqui Aristoteleam & Aristoteleis armis particulatim im‐ pugnant: Vbicunque autem Christiana & asseritur & celebratur Disci‐ plina, in: Opera omnia Ioannis Pici et Ioannis Francisci Pici, 2 voll., Basel: Henricus Petrus 1601, vol. 2, foll. 467–814. Das Druckbild der editio princeps M aus dem Jahr 1520 wird so weit wie möglich beibehalten. In einem kritischen Apparat werden die Abweichungen der Ausgaben B und S angegeben. Der einzige Texteingriff, den ich gegenüber der vom Autor autorisierten editio princeps M vorgenommen habe, besteht in der Auflösung von Abbreviationen, um die Lesbarkeit gegenüber der editio princeps zu verbessern. Aus diesem Grund sind auch die Kapitelzählungen im Text in Versalien gesetzt, die in der editio princeps in Minuskeln stehen. Diese Abweichungen sind im Apparat angegeben. Die Marginalien, die sich ausschließlich in M finden, werden beibehalten und entsprechend dem Druckbild der editio princeps am Seitenrand neben dem Text dargestellt. Jede Abweichung der Drucke von 1573 (B) und 1601 (S) gegenüber M wird im Apparat der Edition angegeben. Ausnahmen davon sind: 1. 2.

3.

4.

Lautverschiebungen zwischen M, B und S (z. B. ae → e; oe → e) werden nicht angegeben. In M sind Eigen-, Länder- Philosophenschulen-, Disziplinen- und Ortsna‐ men sowie Werktitel meist klein; ebenso wie Namen mythologischer Figu‐ ren (z. B. satyrus; nympha etc.) und Himmelsrichtungen (meridies, oriens etc.); diese werden in B u S immer großgeschrieben. Die Abweichungen der Groß- und Kleinschreibung in B u. S. werden in diesen Fällen nicht angegeben, außer, wenn sie für das Textverständnis relevant sind. Doppelpunkte in M [:] werden in B und S meist mit Kommata [,] wie‐ dergegeben. Sollte es sich anders verhalten und die Doppelpunkte an den betreffenden Stellen in B und S beibehalten werden, wird dies im Apparat mit [sic!] angezeigt. Zitate werden in M und B nicht kenntlich gemacht. In S sind sie durch Kursivierung immer – soweit es dem Herausgeber des damaligen Druckes

XXIV

5.

Einleitung

klar war – als Zitate ausgewiesen. Diesen Ausweis in S habe ich im Apparat der Edition immer angegeben. In keinem der Frühdrucke M, B und S befinden sich Referenzen oder An‐ merkungen. Die Fußnoten und Quellennachweise stammen daher sämt‐ lich von mir, wobei ich persönliche Bemerkungen im Fußnotenapparat mit ** markiert habe.

Das als Tabula capitum principalium benannte Inhaltsverzeichnis des latei‐ nischen Textes der Edition folgt der editio princeps. Die Kapiteleinteilung beruht auf dem Erstdruck M. Die Seitenzahlen der editio princeps M werden im Text im Kolumnentitel als arabische Ziffern mitgeführt, Seitenübergänge sind mit senkrechten Trennstrichen im Text gekennzeichnet. In M schließen sich ein Verzeichnis der Errata und einige Briefe Gianfran‐ cesco Picos an seine Zeitgenossen über sein Examen vanitatis und andere seiner Werke direkt an den Text an. Auch die Errata und Briefe habe ich übernommen und im Inhaltsverzeichnis als Errata et Epistolae ausgewiesen. In der Einleitung, dem Literatur- und Siglenverzeichnis habe ich die gängi‐ gen deutschen Abkürzungen benutzt. In den Anmerkungen zur Edition habe ich die Abkürzungen in der lateinischen Form benutzt, die im Verzeichnis der lateinischen Abkürzungen in dieser Ausgabe verzeichnet sind. Der Index verborum et sententiarum am Schluss des Bandes ist den in diesem Fall übereinstimmenden Ausgaben der Baseler Drucke B und S ent‐ nommen, wobei die Seitenverweise sich auf die vorliegende Edition beziehen. Das zusätzliche Namenregister stammt von mir.

DANKSAGUNG Ganz herzlich danke ich der Fritz Thyssen Stiftung, die mir die Edition durch eine dreijährige finanzielle Unterstützung ermöglicht hat. Auch Herrn Tho‐ mas Leinkauf danke ich für seine Unterstützung des Projektes. Dem Meiner‐ Verlag, insbesondere Herrn Johann Meiner und Herrn Marcel Simon-Gadhof, danke ich dafür, dass sie das Buch in ihr Verlagsprogramm aufgenommen haben. Herrn Jens-Sören Mann danke ich für seine Betreuung des schwierigen Satzes.

SIGLENVERZEICHNIS

Acad.

Cicero, Marcus Tullius: Hortensius. Lucullus. Academici Libri, lat.dt., hg. u. übers. v. Laila Straume-Zimmermann u. Ferdinand Broemser u. Olof Gigon, München / Zürich 1990.

Anal. post.

Aristoteles: Analytica posteriora, in: Aristotle’s Prior and Posterior Analytics, hg. v. William D. Ross, Oxford 1949.

Anal. prior.

Aristoteles: Analytica priora, in: Aristotle’s Prior and Posterior Analytics, hg. v. William D. Ross, Oxford 1949.

BBKL

Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, hg. v. Friedrich Wilhelm Bautz, 40 Bde., Hamm / Nordhausen 1975–2019.

cael.

Aristoteles: De caelo, hg. v. Oddone Longo, Florenz 1962.

CCSL

Corpus Christianorum. Series Latina, Turnhout 1953 ff.

Contr. acad.

Augustinus, Aurelius: Contra Academicos, in: Sancti Aurelii Augustini Opera, Pars II, 2 (CCSL 29), hg. v. William McAllen Green u. Klaus D. Daur, Turnhout 1970, S. 3–61.

CSEL

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Wien 1866 ff.

DBI

Dizionario Biografico degli Italiani, 100 Bde., hg. v. Raffaele Romanelli, Rom 1960 ff.

De anim.

Aristoteles: De anima, hg. v. William D. Ross, Oxford 1956.

De color.

Aristoteles: Aristotelis quae feruntur De coloribus, De audibilibus, Physiognomonica, hg. v. Carl Prantl, Leipzig 1881.

De part. anim. Aristoteles: De partibus animalium, hg. v. Bernhard Langkavel, Leipzig 1868. De sens.

Aristoteles: De sensu et De memoria, hg. v. George R. T. Ross, Cambridge 1906.

DGAC

Theodoret: De Graecarum affectionum curatione. Heilung der griechischen Krankheiten, griech.-dt., hg. u. übers. v. Clemens Scholten, Leiden / Boston 2015.

DHP

(Ps.) Galen: De historia philosophica, in: Claudii Galeni Opera Omnia, Bd. 19, hg. v. Karl G. Kühn, Leipzig 1821, S. 222–345.

Disp.

Giovanni Pico della Mirandola: Disputationes adversus astrologiam divinatricem, lat.-ital., 2 Bde., hg. v. Eugenio Garin, Turin 2004.

Div. Inst.

Lactantius: Divinarum Institutionum Libri Septem, hg. v. Eberhard Heck u. Antonie Wlosok, 5 Bde., Berlin 2007.

DK

Die Fragmente der Vorsokratiker, griech.-dt., hg. v. Hermann Diels u. Walther Kranz, Zürich 62004.

XXVIII

Siglenverzeichnis

DL

Diogenes Laertios: Diogenis Laertii vitae philosophorum, hg. v. Miroslav Marcovich u. Hans Gärtner, 3 Bde., Stuttgart / Leipzig / München 1999–2002.

DNP

Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike, 16 Bde., hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart 1996–2010.

EE

Aristoteles: Ethica Eudemia, hg. v. Richard R. Walzer u. Jean Mingay, Oxford 1991.

EN

Aristoteles: Ethica Nicomachea, hg. v. Franz Susemihl, Leipzig 1882.

gen. anim.

Aristoteles: De generatione animalium, hg. v. Hendrik J. Drossaart Lulofs, Oxford 1965.

gen. et corr.

Aristoteles: On Coming-to-be and Passing-away (De generatione et corruptione), hg. v. Harold H. Joachim, Oxford 1922.

hist. anim.

Aristoteles: Historia animalium, hg. v. David Balme, Cambridge 2002.

LexMa

Lexikon des Mittelalters, 10 Bde., hg. v. Robert-Henri Bautier u. a., Stuttgart 1977–1999.

Luc.

Marcus Tullius Cicero: Akademische Abhandlungen. Lucullus, lat.dt., hg. u. übers. v. Christoph Schäublin, Hamburg 1995.

M 1–6

Sextus Empiricus: Adversos Mathematicos. Libros 1–6 continens, in: Sexti Empirici Opera, 3 Bde., hg. v. Hermann Mutschmann u. Jürgen Mau, Bd. 3, Leipzig 1958.

M 7–11

Sextus Empiricus: Adversos Dogmaticos. Libros quinque (=Adversos Mathematicos 7–11), in: Sexti Empirici Opera, 3 Bde., hg. v. Hermann Mutschmann u. Jürgen Mau, Bd. 2, Leipzig 1984.

Met.

Aristoteles: Metaphysics, hg. v. William D. Ross, 2 Bde., Oxford 1924.

Meteor.

Aristoteles: Meteorologicorum libri quatuor, hg. v. Francis H. Fobes, Cambridge (Mass.) 1919.

MM

Aristoteles: Magna Moralia, hg. v. Franz Susemihl, Leipzig 1883.

MXG

Aristotelis qui fertur de Melisso Xenophane Gorgia libellus, hg. v. Hermann Diels, in: Philosophische und historische Abhandlungen der königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Berlin 1900, S. 1–40.

NH

Plinius, Gaius Secundus: C. Plinii Secundi naturalis historiae libri XXXVII, hg. v. Ludwig von Jan u. Karl Mayhoff, 6 Bde. Leipzig 1892– 1909 [repr. Stuttgart 1967–2002].

Noct. att.

Aulus Gellius: A. Gellii Noctium Atticarum libri XX, hg. v. Carl Hosius, 2 Bde., Leipzig 1903 [repr. 1981].

NQ

Seneca, Lucius Annaeus: Naturalium Quaestionum Libros, hg. v. Harry M. Hine, Stuttgart / Leipzig 1996.

Or Hash.

Hasdai Crescas: Or Hashem. Light of the Lord, hg. u. übers. v. Roslyn Weiss, Oxford 2018.

PE

Eusebius: Praeparatio Evangelica, hg. v. Karl Mras u. Édouard des Places, 2 Bde., Berlin 22012.

Siglenverzeichnis

XXIX

PG

Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, hg. v. Jaques Paul Migne, Paris 1857 ff.

PH

Sextus Empiricus: Pyrroneion hypotyposeon. Libros tres continens, in: Sexti Empirici Opera, 3 Bde., hg. v. Jürgen Mau, Bd. 1, Leipzig 1984.

Phys.

Aristoteles: Physica, hg. v. Carl Prantl, Leipzig 1879.

PL

Patrologiae cursus completus. Series Latina, hg. v. Jaques Paul Migne, Paris 1844 ff.

plac.

Ps.-Plutarch: De placita philosophorum. Opinions des philosophes, griech.-franz., in: Plutarque. Oeuvres morales, Bd. 12, hg. u. übers. v. Guy Lachenaud, Paris 1993.

Pol.

Aristoteles: Politica, hg. v. William D. Ross, Oxford 1957.

Probl.

Aristoteles: Aristotelis quae feruntur Problemata physica, hg. v. Karl Emil Ruelle u. Hermann Knoellinger, Leipzig 1922.

RAC

Reallexikon für Antike und Christentum, hg. v. Franz Joseph Dölger, 30 Bde., Stuttgart 1950–2018.

RE

Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, hg. v. Georg Wissowa u. a., Stuttgart 1893–1980.

Ref.

Hyppolitus von Rom: Refutatio omnium haeresium, hg. v. Miroslav Marcovich, Berlin / New York 1988.

Rhet.

Aristoteles: Rhetoric, gr.-engl., hg. u. übers. V. John H. Freese, London 1926.

RTK

Realenzyklopädie für protestantische Theologie und Kirche, hg. v. Johann Jakob Herzog, 22 Bde., Gotha 1854–1856.

Somn.

Aristoteles: De somno et vigilia, hg. v. Hendrik J. Drossaart Lulofs, Leiden 1943.

SVF

Stoicorum Veterum Fragmenta, 4 Bde., hg. v. Hans v. Armin (Bd. 1– 3) u. Maximilian Adler, Stuttgart 1904–1964.

Top.

Aristoteles: Topica, in: Aristotle, Posterior Analytics. Topica, gr.engl., hg. u. übers. v. Hugh Tredennick u. Edward S. Forster, Cambridge (Mass.) 1960, S. 272–740.

TRE

Theologische Realenzyklopädie, hg. v. Gerhard Müller u. a., 38 Bde., Berlin 1977–2007.

VPyth.

Iamblichos: De vita Pythagorica, in: Jamblich, Pythagoras. LebenLehre-Lebensgestaltung, hg. v. Michael von Albrecht u. a., Darmstadt 2002, S. 32–218.

VR

Die Vorsokratiker, griech.-lat.-dt., hg. u. übers. v. M. Laura Gemelli Marciano, 3 Bde., Düsseldorf 2007.

VERZEICHNIS DER LATEINISCHEN ABKÜRZUNGEN

c.

Kapitel

nt.

Anmerkung

cf.

vergleiche

om.

fehlt

col. / coll.

Spalte / Spalten

op. cit.

im angeführten Werk

e. a.

und andere

p. / pp.

Seiten / Seiten

ed. / eds.

Herausgeber

r.

Vorderseite

fol., / foll.

Folio

sic

so

frgm.

Fragment

s.p.

ohne Seitenangabe

Ibid.

ebenda

sq. / sqq.

id. / ead.

derselbe / dieselbe

folgende Seite / folgende Seiten

l.

Zeile

v.

Rückseite

non trad.

nicht überliefert

vol. / voll.

Band / Bände

IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS, EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE 5

GENTIVM, ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE, DISTINCTVM IN LIBROS SEX, QVORVM TRES OMNEM PHILOSOPHORVM SECTAM VNIVERSIM, RELIQVI ARISTOTELEAM ET ARISTOTELEIS ARMIS

10

PARTICVLATIM IMPVGNANT. VBICUNQVE AVTEM CHRISTIANA ET ASSERITVR ET CELEBRATVR DISCIPLINA.

LEO. PAPA. X.

5

10

15

20

25

30

Dilecte fili salutem & apostolicam benedictionem. Nobis semper peculiare fuit (quod & domus nostra quoque antea obseruauit) eos homines libenter & amplecti & fouere, qui aliqua doctrinae & uirtutis conditione praestarent, inter alios uero omnes familiam tuam cum suo ipsius splendore & nobilitate, tum Ioannis pici patrui tui excellentia, qui uir multiplici scientiarum genere unicus sua aetate atque conspicuus cum gratae memoriae Laurentio medice nostro secundum carnem genitore coniunctissime ac familiarissime uixit, omni beniuolentiae studio & dilectionis officio sumus assidue prosecuti. Huc item accedit, quod tu summo ingenio, summaque eruditione praeditus a tuis maioribus nusquam degenerando, sed eorum uestigiis egregie insistendo dignum te ac idoneum praebes, ut non modo antiquae inter nos amicitiae uinculum retinere, uerum etiam amorem nostrum & paternam in te tuosque charitatem maiorem in modum excitare in diesque augere possis. quippe qui omnibus operibus per ipsum patruum tuum compositis, quae morte praeuentus partim forte imperfecta partim inemendata reliquerat, tuis etiam, quae ipse multa & egregia edidisti, simul perfectionem limamque adhibuisti: eaque (uelut nobis dilectus filius noster Hercules sanctae Agathae diaconus Cardinalis de rangonibus tuo nomine rettulit) ad communem usum studiosorum (quibus nos in primis fauemus) magis castigata, quam antea in lucem edere & publico donare, ac ut emendatiora nitidioraque exeant, conducto calcographo in oppido tuo Mirandulae propriis sumptibus te etiam praesidente imprimenda constituisti. Sed quia uereris, ne si ipsa uolumina inconsulto prodirent, ab aliquibus aliis in honoris tui praeiudicium & damnum statim denuo imprimerentur: Curasti nobis per Cardinalem praefatum humiliter supplicari, ut tibi de remedio opportuno benigniter prouidere dignaremur. Nos autem huiusmodi supplicationibus inclinati, cupientes (quantum cum Deo possumus) honestis tuis uotis annuere pariterque indemnitati consulere: ut promptius & securius tam laudabile opus peragendum aggrediaris: omnibus & singulis christianam fidem ubilibet profitentibus sub excommunicatione latae sententiae, a qua nemo absolui, nisi per Romanum pontificem, praeterquam 2 fili salutem & apostolicam ] fili, salutem & Apostolicam S. 2 benedictionem. Nobis] benedictionem: nobis S. 7 gratae ] gratiae S. 8 medice ] Medice S. 9 beniuolentiae ] beneuolentiae S. 12 insistendo dignum ] insistendo, dignum S. 14 possis. quippe ] possis, quippe B. 15 operibus ] operib. S. 16 imperfecta partim ] imperfecta, partim S. 17 adhibuisti: eaque ] sic! S. 18 diaconus ] Diaconus S. 19 rangonibus ] Rangonibus S. 25 imprimerentur: Curasti ] sic! S. 28 consulere: ut ] consulere ut S. 29 promptius & ] promptius, & S. 29 opus ] Opus S. 29 aggrediaris: omnibus ] sic! S. 30 christianam ] Christianam S. 31 pontificem ] Pontificem S.

4

Privilegium Leonis X. Pontificis

in mortis articulo satisfactione praeuia possit: nostris uero subditis etiam ducentorum aureorum & amissionis ipsorum uoluminum accusatoribus pro medietate, & cuicunque tibi placuerit, pro reliquo applicandorum statim & de facto per quemlibet cuiuscunque conditionis & gradus contrafacientem incurrendis, & irreuocabiliter exigendis paenis, per praesentes expresse inhibendo mandamus: ne quisquam sub aliquo praetextu uel quesito colore huiusmodi tua & patrui tui opera & libros per te, ut supra, publicandos, quo ad uixeris, absque tuo expresso consensu & concessione per se uel alios imprimere, aut imprimenda locare audeat uel praesumat. Mandantes omnibus & singulis nostris & sedis apostolicae legatis, prolegatis, patriarchis, Archiepiscopis, Episcopis, ordinariis & eorum uicariis ac aliis quibuscunque, ad quos spectat, spectareque poterit quomodolibet in futurum: ut tibi in praemissis, quoties opus fuerit, & a te uel tuis mandatariis ad hoc destinatis fuerint requisiti: in uirtute sanctae obedientiae omni opportuno fauore & auxilio pro nostra etiam & huius sanctae sedis reuerentia adesse & assistere debeant. Et ne de inhibitione & mandato nostro huiusmodi ignorari contingat, uolumus harum exemplum in quolibet primo dictorum librorum folio ad uerbum imprimi & apponi, eique, ac si praesentes sub anulo piscatoris signatae forent, fidem indubiam per quemlibet haberi, constitutionibus & ordinationibus apostolicis caeterisque contrariis non obstantibus quibuscunque. Datum Romae apud sanctum Petrum sub anulo piscatoris die .X. Aprilis .M. D. XIX. Pontificatus nostri anno .vii. A tergo. Ia. Sadoletus. Dilecto filio Ioanni Francisco Pico Domino Mirandulae, & Concordiae Comiti.

1 possit: nostris ] sic! S. 2 aureorum & ] aureorum, & S. 6 mandamus: ne ] mandamus, ne S. 7 opera & ] opera, & S. 8 consensu & ] consensu, & S. 10 nostris & ] nostris, & S. 10 apostolicae ] Apostolicae S. 10 prolegatis, patriarchis ] Prolegatis, Patriarchis S. 12 futurum: ut ] sic! S. 14 requisiti: in ] requisiti, in S. 15 etiam & ] etiam, & S. 15 sedis ] Sedis S. 15 adesse & ] adesse, & S. 18 piscatoris ] Piscatoris S. 19 apostolicis ] Apostolicis S. 21 piscatoris die .X. Aprilis .M. D. XIX.] Piscatoris, die 10. Aprilis 1519. S. 22 .vii.] 7. S. 24 Dilecto. . .Comiti.] om. S.

5

10

15

20

LEONI DECIMO PONT. MAX. IOANNES FRANCISCVS PICVS FOELICITATEM.

5

10

15

CVM LVCVBRATIONES MEAS OMNEIS TIBI LEO PONT. MAX. MVLTIS DE CAVSIS DEBEAM, NOLVI COMMIT‐ TERE, VT HOC QVOQVE EXAMEN, IN TVO NOMINE NON PRODEAT IN PVBLICVM. QVOD ET SI ALIQVA NOSTRA VOLVMINA PRAECESSERVNT, TIBI ETIAM DI‐ CATA, IN QVIBVS ILLVD IPSVM SAEPENVMERO CITA‐ VIMVS, NVPER TAMEN EST EDITVM. QVANDO QVIDEM GRANDE OPVS ET LABORIOSVM CITIVS NON POTVIT ABSOLVI. EXISTIMO AVTEM ME TEMPORIS DISPENDI‐ VM, OPERIS COMPENSATVRVM VTILITATE, TIBI ETIAM, NISI LONGISSIME FALLOR, COMPROBANDA. SI PER OCCVPATIONES TVAS, SI PER ANIMI LAXAMENTA, LI‐ CEBIT QVOD SCRIPSIMVS ALIQVANDO PERLEGERE. VALE FOELICITER. MIRANDVLAE TERTIO IDVS IVLII. . M . D . XX .

18 LEONI DECIMO. . .M. D. XX ] om. B. S.

TABVLA

5

10

15

20

25

TABVLA CAPITVM PRINCIPALIVM IOANNIS FRAN‐ CISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS, IN EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE GEN‐ TIVM ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE. Summatim primo libro continentur, initia & progressus doctrinae gentium. Item uarietas sectarum, & sententiarum discordiae super unaquaque re, tam maioris quam minoris mundi. Vnde multiplex eius uanitas depraehendi potest. & postea ueritas sacrarum litterarum celebratur, tam ex principiis diuinitus datis unanimique consensu fidelium receptis, quam ex probationibus supernaturalibus, principiis ipsis respondentibus, ibique ostenditur, in examine si appendantur, uel unum eius dogma, omnibus humanis praeponderare doctrinis. Prooemium totius operis. charta .i. ....................................................... De origine doctrinae gentium, id est, earum theologiae, sapientiae, philosophiae. Cap.i. .c .iii. .................................................. Quam uarium philosophandi genus inter gentes, quam uariae philosophantium sectae a primis usque seculis ad nostra tempora, & quare author alia uia hoc in opere quam .Io. picus eius patruus solebat, philosophetur. Cap.ii. .c .iiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod philosophi gentium, nec in partienda sua philosophia nec incolenda conueniunt. Cap.iii. .c .viii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vtrum ulla sit ueritas? & si sit utrum haberi possit an minime? inter philosophos gentium non conuenisse. Quorum diuersissimae opiniones referuntur, ibique etiam ostenditur, platonem ea de re, a sectatori-

23

31

37

52

3 ET ] & B. S. 5 ET ] & B. S. 6 continentur, initia ] continentur initia B. S. 9 & ] Et B. S. 9 sacrarum ] Sacrarum B. S. 10 probationibus ] probationib. B. 11 respondentibus, ibique ] respondentibus: ibique S. 11 ostenditur, in ] ostenditur in B. S. 21 opere quam .Io. ] opere quam Ioan. B. / opere, quam Ioannes S. 24 philosophia nec incolenda ] philosophia, nec in colenda B. 27 sit utrum ] sit, utrum S. 28 conuenisse. Quorum ] conuenisse: Quorum S.

8

Tabula

bus per partes, particulas, minutiasque distractum atque discerptum, pugnacissima discordia. Cap.iiii. .c .ix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod super ueritate philosophiae rationalis, naturalis, supernaturalis, mathematicae, moralis, gentium philosophi nihil attulere certi atque constantis. Cap.v. .c .xi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quam uarie senserint gentium philosophi de grammatica, de rhetorica, & dialectica artibus, quae instrumenta captandae ueritatis haberi solent. Cap.vi. .c .xi. ................................................. Quod super mathematicis artibus arithmetica & geometria, superque mediis Astrologia & musica, gentium philosophi non conueniunt. Cap.vii. .c .xii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quam uarie quamque pugnaciter de supernaturalis, naturalisque, & moralis philosophiae partibus, generalibus maximeque principalibus philosophi gentium senserint atque decreuerint. Cap.viii. .c .xii. ............................................... Quod gentium philosophi de omnium rerum principio disserentes non conueniunt. Cap.ix. .c .xiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod super causis rerum, superque natura, & eius principiis decernendis, inter gentium philosophos multa dissensio. Cap.x. .c .xiiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De constitutione mundi & fine, deque eius unitate, magnitudine, & figura, deque materia & forma, quam uaria quamque pugnantia prodantur a philosophis? Cap.xi. .c .xvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Philosophos gentium, discorditer atque pugnaciter tam de mundi partibus supraemis caelo stellis atque omnibus quae in sublimi generantur, quam de imis & etiam subterraneis, eorumque motibus, disseruisse. Cap.xii. .c .xviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quam uariae in uniuersum de homine, hoc est minori mundo, quid sit, unde uenerit, quo uadat? philosophorum sententiae reperiantur. Cap.xiii. .c .xxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55 5

63

65

10

68 15

69

72

20

76 25

82

30

89

102

12 mediis ] Mediis B. 16 principalibus philosophi ] principalibus, philosophi B. S. 25 uaria quamque ] uaria, quamque B. S. 26 philosophis? ] philosophis. S. 29 supraemis caelo stellis ] supraemis, coelo, stellis B. S. 32 est minori ] est, minori S. 33 philosophorum ] Philosophorum S.

Tabula

5

10

15

20

9

Quam magnae & quam multae inter philosophos gentium de humana anima dissensiones & rixae? ubi ostenditur quam magnas etiam hac de re diuinitus ostensa Christo gratias agere debeamus. Cap.xiiii. .c .xxiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dissentire philosophos gentium apertissime, super animae functionibus atque muneribus corpori communicatis. Cap.xv. .c .xxvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In humano corpore constituendo, Inque ipsius affectionibus proprietatibus ue decernendis, inter gentium philosophos etiam medicos, miram dissensionem uiguisse. Cap.xvi. .c .xxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod de summo bono, deque hominis foelicitate, & multa & magna inter philosophos gentium bella fuere dissensionesque perpetuae. Cap.xvii. .c .xxxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De bonis, malis, & indifferentibus, quam uarie & differenter philosophi gentium decreuerint. Cap.xviii. .c .xxxiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod de uirtutibus & legibus inter philosophos gentium multa discordia. Cap. xix. .c .xxxiiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epilogus primi libri in examen uanitatis doctrinae gentium, ubi & de ueritate & excellentia sacrarum litterarum agitur. Cap.xx. .c .xxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 magnae & ] magnae, & B. S. 5 functionibus ] functionib. B. 8 Inque ] inque B. S. prietatibus ue ] proprietatibusue B. S. 18 uirtutibus & legibus ] uirtutib. & legib. B. om. B. S. 21 sacrarum ] Sacrarum B. S.

105

116

122

139

143 146

151

9 pro20 & ]

10

Tabula

CAPITVM LIB. II. INDEX. Secundo libro summatim insunt, philosophorum gentium, & opiniones multae & rationes plurimae, atque pugnaces, super ueritatis iudicio. Vnde etiam multa uanitas detegitur, & postremo ostenditur ueritatem diuinitus hominibus datam, & ab ipsamet ueritate quae Christus est, & patefactam & explicatam. ubi longissime propendere Christianam disciplinam caeteris omnibus percipi potest. Prooemium. charta .xxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod iudicatorium κριτήριον a graecis uocatum, multis capitur modis, & quid de eo agendum, quidque hoc ipso libro tractandum & quo modo? Cap. i. .c .xxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vtrum habeatur aliquod ueritatis iudicatorium, utrum uerum ullum in communi reperiatur an minime? quam multae rationes hinc inde afferantur. Ibique etiam quid uerum sit, quid ueritas, multae tam stoicorum quam peripateticorum nostrorumque theologorum sententiae. Cap.ii. .c .xxxviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione & ratione Xenophanis colophonii, in auferendo ueritatis iudicatorio. Cap.iii. .c .xl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione & rationibus Xeniadis Corinthii, & Anarcharsidis Scythae, qui ueritatis iudicatorium sustulerunt. Cap.iiii. .c .xl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione & rationibus protagorae, quibus uoluit ueritatis iudicatorium in uniuersum tantummodo sublatum iri, ibique non nihil contra Aristotelem, Deque opinione Dionysiodori & Euthydemi & Nausiphanis. Cap.v. .c .xli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quibus sit argumentis Gorgias usus in euertendo ueritatis iudicatorio, ibique non nulla contra Gorgiam: & de metrodori & Anaxarchi sententia qua illud ipsum iudicatorium sublatum iri uoluere. Cap.vi. .c .xlii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

157 10

159

15

162

167

20

169 25

170

30

173

1 CAPITVM LIB. II. INDEX.] om. M. 2 insunt ] iniunt B. S. 3 multae & ] multae, & B. S. 3 ueritatis iudicio ] ueritatis, iudicio B. 5 ueritate quae ] ueritate, quae B. S. 6 explicatam. ubi ] explicatam, ubi B. S. 10 iudicatorium κριτήριον ] iudicatorium, κριτήριον B. S. 11 tractandum & quo modo? ] tractandum, & quo modo. B. S. 14 minime? quam ] minime: quam B. S. 16 stoicorum quam ] sociorum, quam B. S. 24 uoluit ] noluit B. S. 25 non nihil ] nonnihil B. S. 26 Aristotelem, Deque ] Aristotelem: Deque B. S. 26 Nausiphanis ] Naasiphanis B. S. 29 non nulla ] nonnulla B. S. 29 Gorgiam: & ] sic! B. S. 30 sententia qua ] sententia, qua B. S.

Tabula

5

10

15

20

25

30

35

De opinione physicorum qui a Thalete fluxere, deque opinione & ratione Anaxagorae, quibus placuit iudicatorium quidem sensus auferri, mentis autem relinqui, & quam falso eis Aristoteles insultauerit. Cap.vii. .c .xliii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione & ratione Parmenidis, & quam falso eam & rettulerit Aristoteles in quarto libro metaphysicorum, & reppulerit. Cap.viii. .c .xliiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione pythagoricorum, & de ratione etiam philolai & possidonii, in iudicatorio ueritatis asserendo. Cap.ix. .c .xliiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione & ratione empedoclis circa iudicium ueritatis. & quam falso Aristoteles eius opinionem in quarto metaphysicorum recitet & impugnet. Cap.x. .c .xliiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione Heracliti & ratione, in ueritatis iudicatorio decernendo. itidemque de opinione Democriti, & quod eam male rettulit Aristoteles in quarto libro metaphysicorum, & Cicero male in academicis. Cap.xi. .c .xliiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione platonis & ratione, in ueritatis iudicatorio decernendo, & quam uarie eam uarii interpraetentur. Cap.xii. .c .xlv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione & ratione Speusippi & Xenocratis platonicorum, in statuendo ueritatis iudicatorio. Cap.xiii. .c .xlvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione & rationibus Archesilai platonici, circa ueritatis iudicatorium. idque ex multis authoribus. Cap.xiiii. .c .xlvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione Carneadis, ab aliis diuersa, in triplici iudicatorio decernendo. & quam uarie de eo uarii disseruerint. Cap.xv. .c .xlvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De cyraenaicorum sententia & rationibus, ad ueritatis iudicatorium constituendum ubi nonnulla aduersus Ciceronem, deque Asclepiadis opinione. Cap.xvi. .c .xlviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione stoicorum & rationibus, in ueritate falsitateque dimetienda. Cap.xvii. .c .xlviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

178

179

180

181

182

185

186

188

190

194 196

6 Aristoteles ] Aristotelis B. 6 reppulerit ] repulerit B. S. 11 ueritatis. & ] ueritatis, & B. S. 16 decernendo. itidemque ] decernendo, itidemque B. S. 26 iudicatorium. idque ] iudicatorium, idque B. S. 29 decernendo. & ] decernendo, & B. S. 32 constituendum ubi ] constituendum, ubi B. S. 35 rationibus, in ] rationib. in B. / rationibus in S.

12

Tabula

De opinione Aristotelis & Theophrasti & sectatorum, in iudicatorio ueritatis decernendo. Cap.xviii. .c .xlix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De opinione epicuri in diiudicanda ueritate. Cap.xviiii. .c .l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod sceptici philosophi reliquis omnibus qui aliquod ueritatis iudicatorium constituerent, triplici uia & modo acriter contradicunt, ubi quaedam repetuntur altius, & de fidei praestantia Christianae agitur. Cap.xx. .c .l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De locis quos & ad assensum cohibendum, & ad opponendum, sceptici custodierunt. Cap.xxi. .c .li. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De primo ad assensum cohibendum loco, qui ab animantium paratur diuersitate. ubi quaepiam contra Aristotelem, inter ostendendum rationes eius in quarto primae philosophiae, de sensus ueritate, facile solui. Cap.xii. .c .li. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De secundo cohibendi assensus loco, ob humanam diuersitatem constituto, ubi etiam nonnulla contra Aristotelem. Cap.xxiii. .c .liiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De tertio loco ad assensum cohibendum excitato, & super sensuum diuersitate fundato. ubi & non nihil contra Aristotelem. Cap.xxiiii. .c .lv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De quarto compescendi assensus loco, qui de circunstantiis dispositionibus ue trahatur. Cap.xxv. .c lvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De quinto ad assensus retinendi commoditatem parato modo, ex rerum loco, ex positu, ex intercapedine. Cap.xxvi. .c .lviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De sexto & septimo ad abducendos a iudicio homines paratis locis, quorum alter ex mixtione, alter ex quantitate compositioneque constituitur. Cap.xxvii. .c .lviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De octauo loco qui est ad aliquid: qua in re contra scepticos aliquid dicitur, Multa pro illis. Cap.xxviii. .c .lix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199 200

5

202 10

205

15

207

214

20

219 25

222

228 30

229 35

231

1 Theophrasti & ] Theophrasti, & B. S. 4 diiudicanda ] diiudicandi B. S. 5 xviiii.] XIX. B. S. 6 omnibus qui ] omnibus, qui B. S. 7 constituerent ] consciuerent B. / consciuerint S. 8 fidei ] fide B. 10 ad ] om. B. S. 14 ubi ] Vbi B. S. 17 xii.] XXII. B. 18 loco ob ] loco, ob B. 22 ubi & non nihil ] Vbi & nonnihil B. S. 25 qui de circunstantiis dispositionibus ue ] qui & circumstantiis dispositionibusue B. S. 30 homines ] hominis B. S. 34 aliquid: qua ] sic! B. S. 35 Multa ] multa B.

Tabula

5

10

15

20

25

30

35

De nono & decimo ab antiquis scepticis constituto loco in sustinendis assensionibus, quorum ille, de raro & frequenter uisis rebus conflatus est, hic uero de uitae electione, de moribus, de legibus, de fabulosis persuasionibus, deque philosophorum opinionibus corrogatur. Cap.xxviiii. .c .lix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De quinque locis assensus cohibendi, qui scepticis iunioribus accepti referuntur. Cap.xxx. .c .lx. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De duobus locis aliis ad assensum cohibendum. Itemque de locis octo quos Enesidemus ad contradicendum excogitauit. Itemque de quattuor capitibus quibus nihil percipi & compraehendi posse in academicis Cicero disserit. Cap.xxxi. .c .lxi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quo pacto sceptici primum ueritatis iudicatorium cui nomen fecere, in quo, sublatum iri putauerunt. Ibique multa notatu digna: atque inter alia quod argumenta scepticorum in dogmaticos philosophos, nostrae non officiant religioni. Cap.xxxii. .c .lxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De iudicatorio quod uocatur, per quod, idque quibus argumentis repellant sceptici. & quod ea nihil aduersentur Christianae disciplinae. Cap.xxxiii. .c .lxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De iudicatorio cui nomen est, secundum qnod, idque quibus argumentis pyrrhonii repellant. ibique laus Christianae disciplinae. Cap.xxxiiii. .c .lxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De uero, quid sceptici in uniuersum disseruerint, ut illud redderent ambiguum. Cap.xxxv. .c .lxix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De uero, quid in particulari disputauerint sceptici, ut reliquarum sectarum philosophis contradicerent, idque diuerse pro ut diuerse uerum definiebant. Cap.xxxvi. .c .lxx. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Veritatem ex sacris haberi litteris, eamque inde capiendam: ubi multa de ueritate & perfectione christianae disciplinae, & obiter contra obstinatos hebreos nonnulla. Cap.xxxvii. .c .lxxiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epilogus libri secundi. Cap.xxxviii. & ultimum. c. .lxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

234

237

240

242

253

259

267

271

280 285

4 opinionibus ] opinionib. S. 5 xxviiii. ] XXIX. B. S. 11 quibus ] quib. B. 12 Cicero ] Cic. B. 15 quo, sublatum ] quo sublatum B. 15 putauerunt. Ibique ] putauerunt, ibique S. 15 digna: atque ] sic! B. S. 20 sceptici. & ] sceptici, & B. S. 22 iudicatorio ] Iudicatorio B. S. 22 qnod ] quod B. S. 23 repellant. ibique ] repellant, ibique B. S. 32 capiendam: ubi ] sic! B. S. 33 christianae ] Christianae B. S. 34 nonnulla ] non nulla B.

14

Tabula

CAPITVM LIB. III. INDEX. Tertio libro, reponuntur multa, quae philosophi inter se se bellantes protulere, super artibus liberalibus, super philosophia, metaphysica, naturali, & morali. demumque subiicitur, sacras litteras eminenter habere in se collectum, idque pure atque sincere, si quid boni in philosophorum sectis interspersum est, quae nihil habeant ponderis comparatione sacrae disciplinae. Prooemium. charta .lxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod duae philosophorum sectae epicurea & pyrrhonia, disciplinas liberales in pretio non habuerint, & quibus de causis, & quam inter se diuersis. Cap.i. .c .lxxvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid sceptici contra disciplinas in uniuersum attulerint, sumptis argumentis ex re quae doctrina praebeatur, ex docente, ex discente, ex modo doctrinae. ubi contra ipsos nonnulla dicuntnr, & aliqua dicuntur in laudem christianae disciplinae. Cap.ii. .c .lxxvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid sceptici contra grammaticam soleant disputare. ubi & alia quaepiam ex aliis authoribus. Cap.iii. .c .lxxviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quae & Critolaus peripateticus, & academici charmidas atque clytomachus, & sceptici philosophi, aduersus rhetoricam commentati sint. & quid operis author pro ea. Cap.iiii. .c .lxxxiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid aduersus geometras sceptici philosophi maxime attulerint. Cap.v. .lxxxvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod alia aduersus geometras possunt afferri. ibique etiam pleraque in eosdem ex philosophis antiquis, ex iunioribus, ex authore, ex Io. etiam pico patruo. Cap.vi. .c .lxxxviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid aduersus arithmeticam facultatem pyrrhonii disputauerint. Cap.vii. .c .xc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid possit ad infirmandam quae moles & motus syderum metitur Astrologiam afferri, ibique nonnulla contra scepticos philosophos. Cap.viii. .c .xci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

289 10

292

15

293

297

20

317 25

326

336

30

341

344

1 CAPITVM LIB. III. INDEX.] om. M. 3 artibus ] artib. B. 4 morali. demumque ] morali, demumque B. S. 4 sacras ] Sacras B. S. 5 sincere ] syncere B. S. 6 sacrae ] Sacrae B. S. 15 doctrinae. ubi ] doctrinae, ubi B. S. 15 dicuntnr ] dicuntur B. S. 16 christianae ] Christianae B. S. 18 disputare. ubi ] disputare, ubi B. S. 22 sint. & ] sint, & B. S. 27 afferri. ibique ] afferri, ibique B. S. 28 Io.] Ioan. B. / Ioanne S. 33 infirmandam ] infirmandum B. S.

35

Tabula

5

10

15

20

25

Quid aduersus musicam artem ephectici philosophi disseruerint, & quid in eos etiam hac de re dici queat. Cap.ix. .c .xcv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quam multa aduersus dialecticam facultatem a scepticis philosophis sint disputata? & quid author pro ipsa. Cap.x, .c .xcvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quae nam & quam multiplex improbatio supremae philosophiae partis? quam plerique metaphysicam, Alii primam philosophiam, Alii gentium theologiam dicunt, a scepticis excogitata. ibique etiam aduersus eos non nihil. Cap.xi. .c .xcix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid aduersus physicos ephectici disseruerint. ubi etiam contra eos nonnulla. Cap.xii. .c .c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid ephectici philosophi aduersus moralia reliquorum philosophorum dogmata disputarint. Ibique quam infirme ex solis philosophorum doctrinis & moribus genus humanum ad degendam uitam duceretur, & quam fuerit salubris Christiana disciplina. Cap.xiii. .c .ciiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Libri tertii examinis epilogus. in quo ostenditur sectas omnes philosophorum aliquid umbrae ueritatis eatenus consecutas, quatenus ipsae uel de longinquo sint aemulatae diuina sacrarum litterarum dogmata: in quibus eminenter & sincere collectum potest uideri, quicquid in prophanis illorum libris impure & tenuiter interspersum est. Cap.xiiii. & ultimum tertii libri. .c .cviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

358

364

372

378

389

402

8 Alii ] alii B. S. 8 Alii ] alii B. S. 9 excogitata. ibique ] excogitata, ibique B. S. 10 non nihil ] nonnihil S. 12 disseruerint. ubi ] disseruerint, ubi B. S. 16 disputarint. Ibique ] disputarint: Ibique S. 16 quam ] qui B. S. 20 epilogus. in ] epilogus, in B. S. 20 sectas ] sacras B. S. 22 sacrarum ] Sacrarum B. S. 23 sincere ] syncere B. S.

16

Tabula

CAPITVM LIB. IIII. INDEX. Quarto libro disseritur, non tanti momenti habitam, nec debere haberi doctrinam Aristotelis, quanti aestimari solet a multis: decemque uiis in uniuersum nec omnino uera nec certa monstratur: id ipsumque maxime authoritatibus scriptorum magni nominis. Indeque probatur sacrarum litterarum doctrinam si in examen suscipiatur, orbis consensu, & ratione, & miraculis: omnibus aliorum praestare doctrinis. Prooemium. charta .cx. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod doctrina Aristotelis in examine appensa, plus inanis quam ueri ponderis praeseferat, & quod triplici ea uanitate labet. ibique trium etiam sequentium librorum ordo particularim explicatur. Cap.i. .c .cxi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vnde nam tanta Aristoteli nostris temporibus authoritas tributa? ubi de uario philosophandi studio per diuersa tempora, deque diuersis institutis. Io. pici, atque ipsius authoris. Cap.ii. .c .cxiiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod incerta est Aristotelis doctrina ex sententiis multorum philosophorum, qui sectarum principes extitere. Cap.iii. .c .cxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Probatur multipliciter incertum esse, an ullum habeamus librum cuius exemplaria fuerint ab Aristotele composita? Cap.iiii. .c .cxvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod & si aliquos etiam habeamus libros, qui iuste, atque legitime inscribantur Aristoteli: Incertum nihilominus esse, utrum eis in libris aliquid sit quod sincere sit Aristotelis, nec internosci posse, quid eius proprium, quid alienum. Cap.v. .c .cxviiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

409 10

414 15

422

429

20

432 25

439

1 CAPITVM LIB. IIII. INDEX.] om. M. 4 uniuersum nec omnino uera nec ] uniuersum, nec omnino uera, nec B. S. 4 monstratur: id ipsumque ] monstratur: idipsum B. S. 5 sacrarum ] Sacrarum B. S. 6 doctrinam si ] doctrinam, si B. S. 6 miraculis: omnibus ] miraculis: omnib. B. / miraculis omnibus S. 10 inanis quam ] inani, quam B. S. 11 labet. ibique ] labet. Ibique B. / labat. Ibique S. 14 Vnde nam ] Vndenam S. 16 Io.] Ioan. B. / Ioannis S. 21 ullum ] nullum B. / S. 21 librum cuius ] librum, cuius S. 25 Aristoteli: Incertum ] sic! B. S. 26 sit quod sincere ] sit, quod syncere B. S.

Tabula

5

10

15

20

25

30

Quod & si certi habeantur quantum ad authoritatem pertinet Aristotelis libri: certi etiam quo ad litterae contextum spectat, ita ut nullo unquam tempore uitiati sint: Adhuc testimonio Theophrasti, Andronici, Simplicii, & Porphyrii, & aliorum, incertam esse Aristotelis doctrinam, & aliquibus in rebus falsam. Cap.vi. .c .cxx. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Incertam esse Aristotelis doctrinam ex modo scribendi ipsius. Cap.vii. .c .cxxi, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Doctrinam Aristotelis incertam ostendi, ex ipsius asseclarum expositorumque perpetua pugna: quae quam multiplex sit & quam magna? ostenditur. Cap.viii. .c .cxxiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod ex Christianis theologis probatissimis, & antiquissimis, haberi potest philosophiam gentium non aestimandam: ac doctrinam Aristotelis incertam esse, & plerisque in rebus falsam. Cap.ix. .c .cxxiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod ex christianis theologis iunioribus, qui parisiensi stilo per questiunculas scribendo celebres habiti sunt, haberi potest Aristotelis doctrinam incertam esse. Cap.x. .c .cxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ex multis Aristotelis erroribus eius doctrinam incertam conuinci, eadem nunc in uniuersum tanguntur, & explicabuntur sequentibus libris. Cap.xi. .c .cxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod doctrina Aristotelis fundatur in sensu, qui quoniam saepenumero fallax est & Aliis decipi modis potest, praeterquam iis quos ipse recensuit, ideo incerta putanda est. Ibique contra eos qui dicunt sensum ex Aristotelis sententia non falli: ac praeterea ostenditur tolli rationes quibus ipse ueritatem sensus probare sategit. Cap.xii. .c .cxxviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod ipsemet Aristoteles fatetur sui ipsius doctrinam incertam esse. Cap.xiii. .c .cxxviiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epilogus quarti libri ubi de certitudine sacrarum agitur litterarum. Cap.xiiii. .c .cxxx. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

444 448

453

456

463

467

470 475 478

1 pertinet ] pertineat B. S. 2 libri: certi ] sic! B. S. 3 sint: Adhuc ] sic! B. S. 5 aliquibus ] aliquib. B. 10 pugna: quae ] sic! B. S. 10 sit & ] sit, & B. S. 13 antiquissimis, haberi ] antiquissimis haberi B. S. 14 aestimandam: ac ] sic! B. S. 17 stilo ] stylo B. S. 25 est & Aliis ] est, & aliis B. S. 25 praeterquam iis ] praeterquam in iis B. S. 25 quos ] quod B. S. 27 falli: ac ] sic! B. S. 32 sacrarum ] Sacrarum S.

18

Tabula

CAPITVM LIB. V. INDEX. Quinto libro disputatur aduersus artem sciendi & demonstrandi posterioribus Analyticis traditam, monstraturque dum sub examen reuocatur non id habere solidi ponderis quod plerique putabant. idque potissimum rationibus desumptis ex Aristoteleis principiis & authoritatibus quoque peripateticorum non parum multis. posteaque subinfertur firmissimam haberi debere Christianam disciplinam cuius longe certissima principia habentur, & conclusiones omni demonstratione humana clariores, a quibus etiam rixa inter philosophos uersata longissime absit. Prooemium. carta .cxxxi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid actum superiori libro, & quid agendum, ibique quod ars demonstrandi Aristotelis qua rerum scientiam colligi docuit incerta sit. Id ipsumque quinque uiis aperiendum, & quo modo. Cap.i. .c .cxxxi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod Aristotelis demonstrandi ars incerta, quia fundatur in indicio iudicioque sensus, qui Aliis incertus est modis quam qui ab ipso Aristotele positi sunt. Cap.ii. .c .cxxxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Confirmantur clarissimis exemplis quae supra sunt dicta de sensus incertitudine. Cap.iii. .c .cxxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Digressio quaedam in referenda opinione Henrici candauensis de incertitudine cognitionis humanae. atque ostenditur quocunque modo de ea statuatur, rationes tamen quibus eam Ioannes Scotus impugnauit, magni non esse momenti. Cap.iiii. .c .cxxxx. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod etiam si non fallatur sensus Aliis modis quam qui positi sunt ab Aristotele: adhuc tamen & rationibus, & Aristotelis authoritatibus conuinci, incertum esse sensus indicium & iudicium, ac per hoc demonstrationem certam esse non posse. Cap.v. .c .cxxxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Theophrasti authoritatibus confirmari incertum esse iudicium sensuum quibus demonstratio redditur incerta. Cap.vi. .c .cl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

10

481

483

15

487 20

503

25

514

30

532

548

1 CAPITVM LIB. V. INDEX.] om. M. 4 solidi ponderis quod ] soliti ponderis, quod B. S. 5 authoritatibus ] authoritatib. B. 6 posteaque ] Posteaque B. S. 7 disciplinam cuius ] disciplinam, cuius B. S. 13 Aristotelis qua ] Aristotelis, qua B. S. 13 sit. Id ] sit: Id S. 17 Aliis ] aliis S. 17 modis quam ] modis, quam B. S. 17 Aristotele ] Aristot. B. S. 23 candauensis ] Gandauensis B. S. 24 humanae. atque ] humanae, atque B. S. 28 Aliis modis quam ] aliis modis, quam B. S. 34 sensuum quibus ] sensuum, quibus S.

Tabula

5

10

15

20

25

30

Quod ars demonstrandi Aristotelis incerta est particulatim ostenditur, ex eo quod incerta est apud eum uere definiendi facultas. ibique speusippus defenditur. Cap.vii. .c .cl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod apud philosophos antiquos, atque apud ipsum Aristotelem incerta est homines definitio. Cap.viii. .c .clii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quo modo possit homo uno uerbo graeco ultimam differentiam exprimente definiri. Cap.ix. .c .clvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod & si possit haberi definitio non tamen ex regulis ab Aristotele positis, ibique multa de modo intelligendi non protrita, sed rara ponuntur. Cap.x. .c .clvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ex eisdem fundamentis & Aliis plerisque contra distinctionem demonstrationis, quia & propter quid, ab Aristotele positam: & etiam eius artem definiendi suprataxatam multa dicuntur. Cap.xi. .c .clxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod non solum incerta sunt apud Aristotelem & sensus, & definitio, quibus utitur tanquam fundamento, & tanquam medio & causa demonstrandi, sed & progressus etiam & finis hoc est propositio uniuersalis & affectio propria subiectae rei. Cap.xii. .c .clxiiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eos & fallaciam consequentis, & petitionis principii committere, qui ex multis omnia colligi contendunt, & qui negata ab aduersario propositione uniuersali probare illam satagunt, atque ut cum eis bene statuatur, probabiliter tantum argumentari qui se demonstrare ex Aristotelis doctrina putant. Cap.xiii. & ultimum quinti libri. .c .clxviii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Peroratio Quinti libri ubi & fides & disciplina christiana celebratur. .c .clxxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

550

558

573

576

592

598

613 626

1 est particulatim ] est, particulatim S. 2 facultas. ibique ] facultas, ibique S. 6 homines ] hominis B. S. 14 Aliis ] aliis B. S. 15 positam, & ] positam: & B. S. 15 etiam eius ] etiam contra eius B. S. 16 taxa tam ] taxatam S. 19 medio, & ] medio & B. S. 20 etiam & ] etiam, & B. S. 20 finis hoc ] finis, hoc B. S. 20 est propositio ] est, propositio S. 25 satagunt, atque ] satagunt: atque B. S. 26 argumentari qui ] argumentari, qui B. S. 29 Quinti ] quinti B. S. 29 christiana ] Christiana B. S.

20

Tabula

CAPITVM LIB. VI. INDEX. Sexto & ultimo libro per omnia Aristotelis celebratissima uolumina discursus fit ad ostendendum quae soleant in illis demonstrationes haberi insigniores, ea esse partim fallacia, partim non multarum uirium argumenta: indeque subiicitur epilogus totius uanitatis doctrinae gentium, ut Christiana disciplina quae omnibus iam sectis praestare & praeponderare clarissimum sit, & quaeratur auidius, & ardentius excolatur. Prooemium. carta .clxxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod errores multi in referendis & confutandis ueterum philosophorum placitis ab Aristotele commissi sunt in physicis, quo in loco Parmenides & Melissus defenduntur multipliciter. Cap.i. .c .clxxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Motus definitionem ab Aristotele traditam, & pleraque etiam de motu dogmata, rationibus & authoritatibus impugnari solere. Cap.ii. .c .clxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Temporis definitionem, & aliqua de tempore Aristotelis placita, refutari. Cap.iii. .c .clxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Loci definitonem ab Aristotele traditam, a Philopono & aliis impugnari, & quam ipse reprobat spacii uidelicet trinaeque dimensionis, aperte defendi. Cap.iiii. .c .clxxvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demonstrationes, quae dicuntur ab Aristotele contra uacuum factae, dissolui & refutari ab eius interprete philopono, & ab eodem rationes adduci, ut fieri queat motus per uacuum. Cap.v. .c .clxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quid pro uacuo aduersus Aristotelem attulerit Rabi hasdai. Cap.vi. .c .clxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod in octauo physicorum, & alibi, ubi maxime creditur Aristoteles aeternitatem motus, temporis, & mundi demonstrasse, & se & alios fefellerit. Cap.vii. .c .clxxviiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod non solum ueritati, sed & principiis peripateticae philosophiae assertio de mundi aeternitate repugnet. Cap.viii. .c .clxxxi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

629 10

630 15

637 639 20

641

25

646 651 30

653

657

1 CAPITVM LIB. VI. INDEX.] om. M. 2 Aristotelis ] Aristot. B. 5 disciplina quae ] disciplina, quae S. 6 omnibus ] omnib. B. S. 12 Parmenides, & ] Parmenides & B. S. 20 impugnari, & ] impugnari & B. / impugnari: & S. 20 spacii ] spatii B. S. 30 temporis, & ] temporis & S. 30 se & ] se, & B. S.

35

Tabula

5

10

15

20

25

30

Quod in libris de caelo, & quinta essentia, & alia multa, quae Aristoteles asseuerat negari possunt: Et quod eius rationes de mundi unitate, ab aliis debilia argumenta existimantur. Cap.ix. .c .clxxxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod in libris item de caelo, & Xenarchus, & Philoponus, Aristoteli contradixere multis in rebus & quod multa quoque adduci non incommode possent. Cap.x. .c .clxxxiiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Multa quae Aristoteles in libris de generatione posuit ut stata & firma, & rationibus impugnari posse, & impugnata fuisse. Cap.xi. .c .clxxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod aliquae rationes demonstrationum loco in meteorologicis ab Aristotele positae, falsae sunt. Cap.xii. .c .clxxxvi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod in libris de anima, ubi maxime ualidas plerique putant Aristotelis rationes, debiliter ipse argumentatur, non demonstrationibus utitur. Ibique ab impugnatione Themistii Theophrastus defenditur, qui reprehenderat Aristotelem. Cap.xiii. .c .clxxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod in metaphysicis Aristoteles dum ueterum narrat & confutat opiniones, & falso narrat & falso confutat. Ibique Anaxagoras, Parmenides, Empedocles, Democritus, suis eorummet uerbis defenduntur. Cap.xiiii. .c .clxxxxii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod rationes Aristotelis contra ideas platonis demonstrationes non sunt, ut plerique putauerunt, idque ostenditur multipliciter. ubi & plurima de opinione idearum. Cap.xv. .c .clxxxxiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod in metaphysicis Aristoteles de substantiis a materia seiunctis, de numero sphaerarum caelestium, & ordine, perperam decreuit. Cap.xvi. .c .clxxxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De essentia diuina quam male, & quam saepe male, decreuerit Aristoteles in metaphysicis. Cap.xvii. .c .clxxxxv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

662

670

672

675

679

693

698

703

704

1 caelo ] coelo B. S. 2 asseuerat negari ] asseuerat, negari S. 2 possunt: Et ] sic! B. S. 5 caelo ] coelo B. S. 9 stata ] strata B. 13 positae falsae ] positae, falsae B. S. 16 rationes debiliter ] rationes, debiliter B. S. 24 ideas ] Idaeas B. S. 25 multipliciter. ubi ] multipliciter, ubi B. / multipliciter: ubi S. 26 idearum ] Idaearum B. / S. 29 caelestium ] coelestium B. S. 31 essentia diuina qui mala ] Essentia Diuina quam male B. S. 31 male, decreuerit ] male decreuerit S.

22

Tabula

De infinitate potestatis diuinae non recte sensisse Aristotelem. Ibique etiam ostenditur & authoritatibus aliquorum theologorum, & rationibus, Deum omnipotentem ab eo non demonstrari. Cap.xviii. .c .clxxxxvii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod falsa in moralibus libris Aristotelis multa. Cap.xviiii. .c .cxcix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod Aristoteles de rebus communibus non tot decreuerit quod uulgus literatorum existimat. Item quod sibi ipsi aduersus fuerit, & alia errauerit, quae praetermittuntur & quare. Item quid de suis argumentationibus author censendum a lectoribus cupiat. Cap. xx. .c .cc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Totius operis epilogus, & confirmatio, atque exhortatio ad ueram doctrinam capescendam. Cap.xxi. & ultimum sexti libri. .c .cciiii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

711 5

719

10

723

735

Finis Tabulae Totius examinis.

1 diuinae ] Diuinae B. S. 1 Aristotelem. Ibique ] Aristotelem: Ibique S. 2 ostenditur & ] ostenditur, & B. S. 6 xviiii.] XIX. B. 8 sibiipsi ] sibi ipsi B. S. 9 praetermittuntur & ] praetermittuntur, & B. S. 12 epilogus ] Epilogus B. S. 13 capescendam ] capessendam B. S. 16 Finis Tabulae Totius examinis ] Finis Tabulae totius Examinis B. / TABULAE TOTIVS EXAMINIS Finis. S.

15

1 r.

PROOEMIVM

IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS, IN EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE GENTIVM ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE PROOEMIVM.

5

anta est percipiendae ueritatis hominibus innata cupiditasa: ut a primis usque saeculis, quicunque praestare ingenio uidebatur, is & eius inueniendae & aliis patefaciendae negocium libenter susceperit, Inde sibi foelicitatem, quam ipsa niti ueritate constans erat fama, procuraturus. quod cum mecum ipse considerarem: magna me tenebat admiratio: Humanum ipsum genus ad hanc ueri noticiam natum: eiusque capescendi suapte natura desiderio exaestuans: & inter se se: & cum eo ipso quod desideraret aperte rixari. crescebatque admiratio ea in dies magis: dum cernerem ueritatem ipsam nihilo tamen minus ab homine eximie adeo diligi: ut deprehensae uanitati: quae per multorum iam mentes diuagaretur: ueritatis nomen imponeret. Ea propter magno studio et quibus poteram uiribus indagare Coepi, rei tam monstrosae tamque perniciosae radicem: quae si potuisset euelli: uideri facile quiret, cum legitimis ueri amatoribus bene actum esse atque praeclare. Quo quidem in negocio dum assidue uersarer, mihi demum visum est, radicis huiusce causam fallaci opinioni acceptam referri oportere. Nam cum una tantum ueritas & sit & habeatur: multae tamen sunt uiae quibus ad eam peruestigandam accessit antiquitas. atque hinc quanquam diuersitas manauit opinionum: eis tamen & scientiae & sapientiae & doctrinae appellationes indiderunt. honesta illa quidem nomina: si quod sperabant fuissent consequuti: sed non tot inter illos bella: nec tot saeculis uiguissent: Id ipsum sensissent omnes: non nimio proprii amoris igne succensi, quod uerum autumabant: id uerum & esse & haberi debere obstinatissime contendissent: non eos, qui adse se ut ueritatis

T

10

15

20

25

4 doctrinae gentium et ueritatis ] om. B. 8 inueniendae & ] inueniendae, & B. S. 8 susceperit, Inde ] susceperit. Inde B. S. 8 sibi ] tibi B. S. 9 quod ] Quod B. S. 10 admiratio: Humanum ] admiratio. Humanum B. S. 12 se se] sese B. S. Und so immer. 12 desideraret aperte ] desideraret, aperte S. 13 rixari. crescebatque ] rixari, crescebat B. S. 13 in dies ] indies B. S. 16 Coepi ] coepi B. S. 17 monstrosae tamque ] monstrosae, tamque B. S. 21 sit & ] sit, & B. S. 21 uiae quibus ] uiae, quibus B. S. 22 antiquitas. atque ] antiquitas, atque B. S. 23 eis tamen & scientiae & sapientiae & doctrinae appellationes ] eis tamen & scientiae, & sapientiae, & doctrinae, appellationes B. S. 23 indiderunt. honesta ] indiderunt, honesta B. S. 24 sperabant fuissent ] sperabant, fuissent S. 25 uiguissent: Id ipsum ] uiguissent. Idipsum B. S. 25 omnes: non ] omnes; non S. 27 adse se] ad sese B. S. a cf. Met. 980a21.

24

Vanum quid et quoruplex.

Iustinus martyr. Eusebius. Theodoritus

Prooemium

1 r. 1 v.

discipuli fierent accedebant: erroris perniciosi magistros reliquissent: eo ad mentis consequendam sanitatem difficiliores, quo iuramento etiam firmare praeceptorum dogmata consueuerant. O miseriam dubio procul singularem: liberum hominis animum ad expeditam contemplandae ueritatis actionem editum: nec coelo nec ulla re creata contentum: in unius opinionis ergastulo tanquam manicis & compedibus uinctum detineri. sed quoniam uanitatis huiusce radix: in eorum qui sapientiam apud gentes profiteri dicerentur mentibus atque doctrina triplicem quasi fibram adegerat: qua non ipsa modo aleretur: sed truncum promeret: & ramos: & folia: quorum etiam ad umbram numerosissima turba conflueret. Ideo existimaui me gratum bonis ingeniis facturum: illam ipsam si fieri posset: ut eruerem: eiusque fibras rationis acie tanquam duro ferro conuellerem. quod equidem non difficulter posse fieri arbitror: si uniuersam gentium doctrinam: superstitione, incertitudine, falsitate, labare: hoc ipso quod in manibus habemus opere monstrauerimus. ut enim ueritas est religionis: ita superstitionis est uanitas: & si uerum dixisse probamur cum certo a nobis ea patefiunt que certa esse nos ostensuros recepimus: ita uanitatis arguemur si & pro certis incerta, & pro ueris falsa tradidisse depraehendamur. Quare quod attinet ad religionem uanum id appellabimus: quod prauum habet initium: uana & fallacia media, finemque minime consequitur: quo ad alia etiam uanum & dici & haberi potest id quod non stat promissis & pro certo praebet ambiguum. Vanum item quod ueri specie praetenta falsum inducit. De uanitate autem .s. ea quae ad religionem pertinet, cum graecos tum latinos ex nostra religione theologos multa scripsisse inuenio, ipse quoque nonnulla diuersis in operibus: ut eorum exigebat ratio, mandaui litteris. Quapropter ipsa de re a nobis multa non sunt dicenda, sed potius afferenda sunt rara quaepiam, aut parum cognita, aut a plerisque non animaduersa, quae eo pernitiosius quirent nocere, quo latentius insidiarentur. De secunda & tertia uanitate qui disserere tentarunt, id in uniuersum generatimque, & plurimorum in communi fecisse uidentur. Per partes uero & speciatim de ipsis qui decernerent & pauci fuere, & pauca quidem attulere. Iustinus martyr, Eusebius, Theodoritus graeca lingua, latina uero lactantius, 1 perniciosi ] per nitiosi B. 4 animum ] animam B. S. 5 coelo nec ] coelo, nec B. S. 6 ergastulo tanquam ] ergastulo, tanquam B. S. 6 detineri. sed ] detineri. Sed B. S. 7 gentes ] Gentes B. S. *Et sic semper.* 8 adegerat ] degerat B. S. 11 ipsam si ] ipsam, si B. S. 12 conuellerem. quod ] conuellerem, quod B. / conuellerem: quod S. 13 gentium ] Gentium B. S. *Et sic semper.* 14 habemus opere ] habemus, opere S. 14 monstrauerimus. ut ] monstrauerimus: ut B. S. 16 probamur cum ] probamur, cum S. 18 Keine Marginalien in B und S, nur in M. 18 religionem uanum ] religionem, uanum S. 20 consequitur: quo ] consequitur, quo, B. / consequitur: quo S. 20 & dici & haberi potest id ] & dici, & haberi potest, id B. S. 22 inducit ] iudicat B. S. 22 autem .s. ea ] autem, scilicet, ea B. S. 23 cum graecos tum latinos ] cum Graecos tum Latinos B. S. 23 theologos ] Theologos B. S. 25 litteris ] literis B. S. *Et sic semper.* 26 afferenda sunt ] afferenda, sunt B. S. 27 pernitiosius ] perniciosus S. 27 insidiarentur ] insiderarentur B. S. 29 uidentur. Per ] uidentur: per S. 31 martyr ] Martyr B. S. 31 graeca ] Graeca B. S. 31 latina ] Latina B. S.

5

10

15

20

25

30

1 v.

5

10

15

20

25

30

Prooemium

25

Augustinus, Thomas aquinas, non nihil aduersus philosophorum quaepiam dogmata disputarunt, At in peripateticis refellendis nec graeci illi multum, nec Lactantius admodum incubuit, nec in eis ipsis etiam uexandis multum opere posuit Augustinus: quoniam eius aetate non colerentur eximie, & in iis quae ad religionem duntaxat pertinerent, diligentius omnino uersatus contra Platonicos disputationem conuertit, quos omnibus aliarum sectarum praestare philosophis, deque religione minus male sensisse, & constans & celebris erat opinio. Thomas libentius sese uertit ad Arabas peripateticos, Auerroem, Auempacem, Graecumque Alexandrum confutandos, omnem tamen uim ingenii eo direxit, ut errores qui nostrae fidei aduersi essent, quanto id fieri molimine posset exploderentur. Que uero ad ipsam fidem non pertinerent, in opere quod contra gentiles inscribitur, multa non duxit incontrouersiam. Ego uero non solum contra gentium religionem prauam, superstitionemue, sed contra doctrinam cuius ambitu illa ipsa etiam Clauditur superstitio, disserere institui, & omnes philosophiae sectas sub examen reuocare, & tanquam in libra appendere: ut omnem omnino radicem, fibras omneis huiuscae uanitatis, quae nostra aetate plus nimio pullulauit, quibus potero uiribus excindam. Illam enim didici nimio excultam studio, cum ingentis ad meliora natis obesse plurimum, tum uerae foelicitati, quam & pollicetur & praestat Christiana religio non mediocriter aduersari. Itaque a prima illius exorsus origine docendum ante omnia duco, primo operis libro unde nam isthaec humana sapientia, & tantis praeconiis celebrata doctrina manauerit? qui eius authores extiterint? quot fuerint? quid tandem scrisperint? quos ubi & uarios, & animi dubios, & controuersiis agitatos, ad Pythagoram atque thaletem tanquam ad antiquissimos iudices adduxero, atque inde philosophiam, quae nunc colitur ortam deriuatamque monstrauero, dissentientes etiam ipsos iudices fuisse uanosque plurimum ratione conuincam. Atque hinc discedens per Ioniam et magnam graeciam tanquam per geminas philosophiae regiones ex spatiatus, ditionem pythagorae atque Thaletis & eorum qui illis proxime successerunt opportune discutiens, & in staterae lancibus collocans, quam diuerse inde philosophorum sectae, quasi diuersa humanae sapientiae regna defluxerint, mox quam aduersi inter se in una quaque secta philosophi quasi pugnaces populi & exercitus terrigenarum repente surrexerint patefaciam: sub indeque monstrabo illam ipsam gentium philosophiam tanquam infrusta lancinatam 1 aquinas ] Aquinas B. S. 1 philosophorum ] Philosophorum B. S. 2 At ] at B. S. 2 graeci ] Graeci B. S. 4 opere ] operae S. 8 Arabas peripateticos ] Arabas, peripateticos, B. / Arabas, Peripateticos S. 11 posset exploderentur ] posset, exploderentur S. 11 Que ] Quae B. S. 12 gentiles ] Gentiles B. S. 12 Incontrouersiam ] in controuersiam B. S. 14 Clauditur ] clauditur B. S. 19 pollicetur & ] pollicetur, & B. S. 20 religio non ] religio, non S. 22 manauerit? qui ] manauerit, qui B. S. 28 graeciam ] Graeciam B. S. 28 ex spatiatus ] exspatiatus S. 30 successerunt opportune ] successerunt, opportune S. 30 discutiens, & ] discutiens & B. 31 philosophorum ] Philosophorum B. S. 32 una quaque ] unaquaque S. 33 surrexerint patefaciam ] surrexerint, patefaciam S. 33 sub indeque ] subindeque S. 34 infrusta ] in frusta B. S.

Augustinus.

Thomas.

Quid author intentet.

Materia primi libri.

26

Prooemium

1 v. 2 r.

atque dispersam, quae sub Platone in unum quasi corpus coacta credebatur, & ad quoddam quasi dixeris iuuentutis robur peruenisse, cum antea sub antiquioribus illis puerascere magis quam adolescere censeretur, post adeptum ipsum robur inani petulantia lasciuisse, & non ad hecubae modo & Niobes, sed ad murium ad phalangiorum etiam inuidiam numerosam sobolem effudisse: quae primo inter nascendum uiscera eius a qua duxit originem, quasi uipera dentibus corroserit, inde nata & adulta ritu scorpionum araneorumque, parentes dispulerit & interfecerit, mox in semet uersa prior instar terrigenarum non in Colchicis campis, aut thebanis: sed in cuncta graecia, in toto latio, in omni barbaria conflixerit, & propriis suis met armis magis quam nostris uulneribus occubuerit, Namque de ueritate, quam omnes quaerebant, & de qua maxime certabatur monstrabo, philosophos ipsos & cum praeceptoribus perpetuis eisdemque truculentis dimicasse praeliis: & inter se se adusque iterniciem decertauisse, nec demum quid ea sit nec ubi sit decretum fuisse concorditer ab ipsa tam uariae philosophiae turba, simulque docebo, si usquam illa est, comprehendi ne tamen ea ipsa queat an minime, diu multumque ab ipsis philosophis addubitatum. atque inde nec in artibus quae liberales dicuntur, nec ulla in parte philosophiae, nec eius ullo pene indogmate consensisse illos, enumeratis magna ex parte dissentionibus aperiam. & haec quidem primo uolumine: quo facile depraehendetur in altera lance si uel unum sacrarum litterarum dogma posueris syncerum incontrouersum uerum, omnibus philosophorum pugnacibus et incertis dictis praeponderare. Secundo Materia secundi libri. uero libro ne si in communi duntaxat haec fecisse uideremur nimisque generatim, non autem per partes docuisse, non solum quid quisque illorum proprie & exacte, sed etiam qua id ratione decerneret, secundo inquam libro idem sumus facturi: & rationes quae a ueritate captanda & ab eius iudicio steterint, & quae contra ab aliis adductae sint, plane distincteque quo ad poterimus Tertii libri materia. relaturi. Tertio multa quae in liberales artes moliti philosophorum aliqui fuerint, haud grauatus afferre, quibus etiam machinis naturalis & moralis & diuinae fundamenta philosophiae subruere conati sint quantum fieri perspicue a me possit explicabo, in solis nostrae Christianae religionis sacratissimis monumentis indubiam inueniri ueritatem comprobaturus. Sed quoniam nostrae 9 aut ] ut B. S. 9 thebanis ] Thebanis B. S. 9 graecia ] Graecia B. S. 10 latio ] Latio B. S. 10 suis met ] suismet B. S. 11 occubuerit, Namque ] occubuerit: Namque B. S. 11 quam ] qua B. S. 12 certabatur monstrabo ] certabatur, monstrabo S. 14 iterniciem ] interniciem, B. / interneciem S. 14 decertauisse, nec ] decertauisse: nec S. 15 sit nec ubi sit decretum fuisse concorditer ] sit, nec ubi sit, decretum fuisse, concorditer B. S. 17 addubitatum. atque ] ad dubitatum, atque B. S. 18 indogmate ] in dogmate B. S. 19 dissentionibus ] dissensionibus, B. / dissensionib. S. 19 aperiam. & haec ] aperiam, & haec B. /aperiam: & haec S. 20 si uel ] uel si B. S. 21 sacrarum ] Sacrarum S. 21 litterarum ] literarum B. S. *Et sic semper.* 22 philosophorum ] Philosophorum B. S. 25 secundo inquam libro ] secundo, inquam, libro S. 26 captanda &] captanda, & S. 27 quo ad ] quoad B. S. 28 poterimus relaturi ] poterimus, relaturi S. 28 philosophorum ] Philosophorum B. S. 30 philosophiae ] Philosophiae B. S. 32 inueniri ] ueniri B. S.

5

10

15

20

25

30

2 r.

5

10

15

20

25

30

Prooemium

27

quam nunc uiuimus aetatis a prioribus saeculis longe est aliena conditio: tunc enim omnia florebant dogmata philosophorum, & diuersae eorum familiae excolebantur, quae postea omnes cessisse Aristoteleae uisae sunt. Alia propterea mihi facta est laboris accessio, qui prioribus omnino non incubuit, ut quot libris contra alias aegissem sectas, tot ad uersus Aristoteleam agendum esse uideretur, & quanquam tribus primis libris quandoque nonnulla aduersus Aristotelem disputabimus, id obiter tamen et uelut in transcursu fiet, tribus uero postremis ex proposito dataque opera, dogmata ipsius celebratissima examinabimus: simul ut detur intelligi ipsa eius doctrina in libra appensa quae qualisque nam sit? ac etiam (uerbo longe absit inuidia) exactius fortasse, quam sit adhuc perfectum: simul ut eadem triplici quoque labare uanitate repetitis altius principiis ostendatur. Nam multitudo nostrae aetatis philosophorum facile concederet Ante Aristotelem omnes ab errauisse philosophos, aquo & si interdum ipse offendisset explosi tamen illi antiquiores essent, & ab eodem prorsus consumata philosophia: cuius certa plurimum dogmata & inconcussa inuenirentur adeo, ut qui in eam quicquam moliretur, non secus haberetur, ac si in ipsam philosophiae legem commisisset. quae quidem multitudo quam longe sit ab eo quod putat se consecutam, tribus ipsis libris poterit animaduertere, pariterque deprehendere gentium authores, Mineruam quae ab ipsis praeses sapientiae existimabatur esse, cum innuptam dicerent: si eo dicto significabant nulli ea uiro cognitam, non magnopere aberrauisse: atque hac in re plerique nostro sibi poterunt labore consulere. quandoquidem poterunt didicisse Aristotelem ipsum nec legem esse naturae, nec philosophiae ipsius doctrinaeque scitum, nec mundani senatusconsultum, ut secundum eum non de eo iuresconsultorum instar ferri sententia liceat. neque enim in eo colendo consensus gentium conspirauit, nam uniuersa reclamasset academia, porticus tota constrepuisset & numerosae aliae philosophorum sectae ad ipsum humani tribunal ingenii totiusque naturae iudicium prouocasset. neque item nostri unanimi eum assensu probauerunt. ipsique etiam eius discipuli & iuratissimi interpretes & saepenumero & acerrime uexauerunt: quorum autoritatibus & rationibus non insistam solum, sed clarissimis id ipsum (ut arbitror) argumentis comprobabo. Hunc autem laborem si calumnia depraehendero car2 philosophorum ] Philosophorum B. S. 5 aegissem ] egissem B. S. 5 ad uersus ] aduersus B. S. 6 uideretur, & ] uideretur: & S. 7 uelut ] ueluti B. S. 7 fiet, tribus ] fiet: Tribus S. 10 sit? ac ] sit: ac B. S. 12 philosophorum ] Philosophorum B. S. 13 Ante ] ante B. S. 13 ab errauisse ] aberrauisse B. S. 13 philosophos ] Philosophos B. S. 13 aquo ] a quo B. S. 14 ostendisset explosi ] ostendisset, explosi B. S. 15 philosophia ] Philosophia B. S. 16 inuenirentur adeo ] inuenirentur, adeo S. 16 eam ] ea B. S. 17 philosophiae ] Philosophiae B. S. 17 commisisset. quae ] commisisset: quae, B. / commisisset. Quae S. 22 consulere. quandoquidem ] consulere, quandoquidem B. S. 23 philosophiae ] Philosophiae B. S. 25 liceat, neque ] liceat: neque S. 26 conspirauit, nam ] conspirauit: nam S. 26 academia ] Academia B. S. 28 prouocasset. neque ] prouocasset: neque B. S. 29 probauerunt. ipsique ] probauerunt, ipsique B. S. 30 interpretes & ] interpretes, & B. S. 31 id ipsum ] idipsum B. S. 32 laborem si ] laborem, si S.

Materia trium librorum sequentium: Quarti scilicet et Quinti et Sexti.

Quid speret author ex operis labore.

28

Quid a lectoribus Author petat.

Graeci Aristotelis interpretes ex quibus author commentaria conficere potuisset

Io. Picus Quid author hoc in opere sit acturus et qua de causa.

Prooemium

2 r. 2 v.

uisse libenter apponam Lucro, tamen abest ut Lau dem ex ipso sperauerim, solo, scilicet, conscientiae teste & equis paucorum hominum iudiciis plane contentus. Neque enim ignoro quibus uiribus sit opus, ut inueterata in hominum mentibus opinio. & si falsitate labefactata sit, aboleatur. Certa esse omnia aristotelea, uera omnia, nihil contra dici posse, quis non affert? ego non certa sed probabilia, cum & rationes multae ex eisdem fundamentis, & authoritates quoque multae contra duci facillime queant. Ego non uera omnia sed pleraque falsa pariter ostendam. sed de hac re plura cum lib. iiii. hoc ipsum negocium adoriemur. Tantum hoc loco rogatos lectores uelim, ne prius aspernentur quam cognouerint. Neue damnent antea quam legerint, neu iudicent me ex obtrectatione alienae doctrinae uanam aucupari uoluisse gloriolam. Quae forte me fuisset populari etiam cum aura subsecuta, si ut in Aristotelis aliqua dogmata, ita in opera uel omnia uel plurima edidissem commentarios. neque enim ut alia taceam, quae a nobis afferri potuissent futura (ni fallor) Aristoteleis amatoribus grata arabum & latinorum inter exponendum ipsius libros errata deerant, quae non multo labore extra omnem controuersiam refellerentur. Neque abstrusa graecorum interpraetum dogmata longe aberant, Latinis hominibus qui graece nesciunt prorsus incognita, & nostro labore futura notissima. An ex libris Alexandri, porphirii, Hammonii, philoponi, Magentini, simplicii, quorum nobis fuit Copia, tanquam ex latissimis & fertilissimis peripateticae philosophiae Campis, poteramus facere non spicilegium sed messem? an per Theodori metochitae, per Iosippi rhacenditae, per Michaelis Ephesii, per Michaelis psellii, per pachemeri: ἐξηγήµαταις χόλιαι τόµους, perque sophonii & Aliorum qui etiam post Themistium scripsere paraphrases, tanquam per pinguia culta et consitos agros frequenter deambulantes, cum farraginem carpere, tum racemationem facere prohibebamur? Accedentibus maxime Iamblicho, Damascio, Dexippo, Olympiodoro, Syriano, uiris Platonicis qui sunt opera Aristotelis interpretati. Ac si Io. Picum Patruum meum hac in re imitari uoluisse, & aliqua eius dogmata sequi, mihi forte non defuisset facultas plerisque in locis efficiendi, ut cum Platone Aristoteles rediret in gratiam. Sed omnes non unam & alteram tantummodo 1 caruisse libenter ] caruisse, libenter S. 1 Lucro, tamen ] lucro: tamen B. S. 1 Laudem ] laudem B. S. 2 scilicet, conscientiae ] scilicet conscientiae S. 2 equis ] aequis B. S. 4 & si ] etsi B. S. 5 aristotelea ] Aristotelea B. S. 5 contra dici ] contradici S. 6 ego non ] egonon B. 6 certa sed ] certa, sed S. 8 omnia sed ] omnia, sed S. 8 ostendam. sed ] ostendam: sed B. S. 8 lib. iiii ] Lib. 4, B. / Libro 4. S. 9 lectores ] Lectores B. S. 10 aspernentur quam ] aspernentur, quam B. S. 10 cognouerint. Neue ] cognouerint: Neue, B. / cognouerint: neue S. 10 antea quam ] anteaquam S. 12 gloriolam. Quae ] gloriolam: Quae B. S. 13 opera uel ] opera, uel B. S. 13 omnia uel ] omnia, uel B. S. 14 commentarios. neque ] commentarios: neque B. S. 14 potuissent futura ] potuissent, futura B. S. 15 grata arabum & latinorum ] grata, Arabum & Latinorum B. S. 16 deerant ] deerat B. 17 refellerentur. Neque ] refellerentur: Neque S. 17 graecorum ] Graecorum B. S. 18 graece ] Graece B. S. 20 Copia ] copia B. S. 21 Campis ] campis B. S. 24 Aliorum ] aliorum B. S. 27 Accedentibus ] accendentibus S. 28 Platonicis qui ] Platonicis, qui S. 28 Io.] Ioannem S. 31 Platone Aristoteles ] Platone, Aristoteles S.

5

10

15

20

25

30

2 v. 3 r.

5

10

15

20

25

30

Prooemium

29

philosophiae sectam uersandam & discutiendam existimaui. quo in studio, quo in examine si mihi uidebatur, ut & aliae & illa quae Aristotele nititur uanitate labaret, idque & rationibus & testimoniis probare praeclarissimis possem, num potius impetenda fuit quam excolenda? cur non potius ipsimet a nobis authores diuersarum sectarum, & tractandi, & in alterutrum uertendi, & omnes unius illius tam celebratae interpretes uexandi fuerunt? quid enim ex tantis illis unius honoratae sectae sudoribus, tantoque temporis dispendio, quid quaeso utilitatis potuisset expectari? pauca enim apud gentium philosophos uera dogmata, eaque aliunde hoc est a sacris litteris sincerius haberi queunt: ex quorum fontibus illos ipsos potauisse philosophos, cum alii, tum nos & alias, & ipso quoque operis decursu referemus. Quod si quandoque mentes eorum diuinae ueritatis & bonitatis radius illustrauit, parum tamen inde luminis minimumque caloris ad nos reflecti potuit. si quidem exiguum & adumbratum lumen reddunt quae ipsa parum luce participant: minimumque omnino calefaciunt quae nec ipsa sint calida, qualia fuere philosophorum ingenia, cum atris colendorum Demonum superstitionibus addicta, gloriaeque propagandae fumo longe tenebrosa, tum proprii amoris gelu in semet ita reuoluta atque restricta ut neutiquam ingenteis illas faces diuinae bonitatis admiserint, quibus ad eam multis uiribus amandam accendi potuissent. An igitur quaeso consultius factum, si uanitates eorum quae sibi ueritatis uendicare sedem moliebantur detexerimus? ut ipsam ueritatem quam in profundis puteis & antris latitare dixit antiquitas, in sacris uersari litteris Christianaque potissimum doctrina & fide, ibique domicilium sibi sedemque constituisse syncerius & magis aperte colligamus: atque discusso torpore calorem qui inde consurgit plane persentiamus. De cuius quidem ueritate fidei atque doctrinae cum alii multa & nos etiam aliqua & alibi & praecipue intheorematibus de fidea scripserimus, hoc etiam in opere quandoque inter disputandum, sed in initiis librorum frequenter, semper infinibus, ne falsa rationem abiecisse & uera non asciuisse argueremur, nonnulla etiam sumus uerba facturi. mox de ipso amore quem fides parit dicato opere disserendum erit. Sed nunc ad explodendam doctrinae gentium uanitatem, hoc est expendendam intrutina mundi sapientiam, ut cum disciplinae nostrae pondere collata, illius uanitas, ueritas huius clarissime dignoscatur, ope diuina fraeti properemus. 1 existimaui. quo ] existimaui: quo B. S. 2 aliae & ] aliae, & B. S. 3 rationibus &] rationibus, & B. S. 9 aliunde hoc est a sacris litteris ] aliunde, hoc est, a Sacris literis S. 10 queunt: ex ] queunt, ex B. S. 11 nos & ] nos, & B. S. 13 potuit. si quidem ] potuit, si quidem, B. / potuit, siquidem S. 15 calefaciunt quae ] calefaciunt, quae B. S. 16 Demonum ] demonum B. S. 18 restricta ut ] restricta, ut B. S. 18 ingenteis ] ingentis, B. / ingentes S. 21 ueritatem quam ] ueritatem, quam B. 22 sacris ] Sacris S. 25 consurgit plane ] consurgit, plane S. 26 alibi & ] alibi, &, B. S. 26 intheorematibus ] in Theorematibus B. S. 28 infinibus ] in finibus B. S. 28 abiecisse ] adiecisse B. S. 29 facturi. mox ] facturi: mox B. S. 30 parit dicato ] parit, dicato S. 31 est expendendam ] est, expendendam B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, Theoremata XXV de fide et ordine credenda.

3 r.

IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS, IN EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE GENTIVM, ET VERITATIS DISCIPLINAE CHRISTIANAE, LIBER PRIMVS.

De origine doctrinae gentium, id est, earum theologiae, sapientiae, philosophiae.

5

capvt primvm .

F 10

15

20

25

oelicitas quam studio ueritatis consequi ingeniosi homines affectabant, quoniam uires per se se mortalium superat, eorum ipsorum ope nequiuit attingere. hinc factum arbitror ut ea de re: nec uera nec consona litteris mandata sint, sed falsa sed dissona, qua quidem in re mirum uideri debet paucos tamen extitisse qui resipuerint spectantes, tot saeculis inter eos quorum uestigiis insistere posteriores debuerant semper lites semperque bella uiguisse. Decepti autem ii omnes (ut opinor) fuere falsa nominis ostentatione, quoniam quidem prisci illi & si compotes minime essent eius rei quam quaerebant, nomen sibi tamen ab ea tanquam & compraehensa & possessa de sumebant: quo factum ut in quibus fuissent studia doctrinae, apud illos theologi, sapientis, philosophi, nomen oriretur: Nam deum Alii se se inuenisse iactabant theologorum cognomento donati: Alii & diuina simul & humana cognosse perperam autumantes sapientiae sibi uendicabant nomen: Modestius aliquanto qui philosophiae nomenclatura fuere contenti. Vnicus tamen erat populus cuius ante signanos qui essent secuti, iis ipsis uitare tenebras dabatur errorum, & ad eam foelicitatis semitam gradus fiebat, Cuius potiundae summa uotorum fuerat. Ac certo sequi eos & debebant & poterant: quandoquidem eius populi magna erat apud uniuersas nationes & nominis celebritas, & dignitas uetustatis. eo enim confluere soliti quicunque habiti in omni litterarum gloria praecellentes, & ab antiquissimo quodam quasi sapientiae gurgite,

4 LIBER PRIMVS ] Liber I., B. / LIBER I. S. 7 Caput Primum ] Cap. I. B. S. 10 attingere. hinc ] attingere, hinc B. S. 10 uera nec ] uera, nec B. S. 11 sed falsa sed dissona, qua ] sed falsa: sed dissona, qua, B. / sed falsa, sed dissona: qua S. 12 resipuerint spectantes ] resipuerint: spectantes B. S. 16 comprehensa &] comprehensa, & B. S. 17 de sumebant ] desumebant B. S. 18 theologi ] Theologi B. S. 18 sapientis ] Sapientis B. S. 18 philosophi ] Philosophi B. S. 18 oriretur: Nam ] oriretur. Nam B. S. 18 Alii ] alii B. S. 19 theologorum ] Theologorum B. S. 19 Alii ] alii B. S. 19 simul & ] simul, & B. S. 20 sapientiae ] Sapientiae B. S. 20 Modestius ] modestius S. 21 philosophiae ] Philosophiae B. S. 22 populus cuius ] populus, cuius S. 22 ante signanos ] antesignanos S. 23 Cuius ] cuius B. 24 fuerat. Ac ] fuerat: Ac B. S. 24 debebant &] debebant, & B. S. 26 uetustatis. eo ] uetustatis, eo B. / uetustatis: eo S.

32

Liber primus

3 r. 3 v.

noscendi sitim sedare consueuerant. multis etenim annorum seculis quam gentium, & erat & a praeclaris authoribus habebatur hebreorum doctrina Lucretius Seneca, uetustior. Canit Lucretiusa naturae rerum rationem repertam nuper: & scribit senecab ab initiis motae sapientiae ad sua tempora mille annorum spatium non intercessisse. Illam uero hebreorum reuelatam diuinitus sapientiam multi ex nostris probauerunt, non graecorum modo celeberrimos authores ante ire uetustate, sed etiam eos quos suorum deorum antiquissimos uariis erroribus delusa uetustas autumauerat. uerum enimuero non tam illi hominum generi successendum, quam seculis posterioribus nonnullis sapientiae studiosis, quibus duce etiam ueritate, Christianae legis beneficio comperta, tenebris se se mancipiant & mendatio: atque auidi libertatis, uolentes praemuntur seruitute. Primi itaque apud gentes uiri, qui praecellenti & perspicaci ingenio pollebant, foelicitatem quaerentes, diuinitus eam dari putauerunt. In deo autem quaerendo plurimum allucinati sunt: ac pro uno & uero plures & falsos inuexerunt. Hac etiam in re minime concordes, nam alii corpora Coelestia deos arbitrati sunt esse, ut primi graecorum si platoni stamus, ut ipsemet platoc, qui stellas esse animales deos putauit Apuleiod etiam teste, quanquam & inferiores quoque statuit, & unum incorporeum ultramundanum atque supremum, quem & deorum & daemonum conditorem existimauit. Alii elementa corporea deos crediderunt: Chaldaei diuinos honores igni tribuerunt, a quorum tenebris abraamum uirum Iustum magno collustratum lumine deus extraxite, aegyptii aquam pro deo uenerati sunt, nec eam solum, quando & animantibus rationis expertibus, & terrae fructibus diuinos etiam cultus exhibuerunt. Alii statuis maligno motis & agitatis daemone diuinos impendere honores maluerunt. Haeraclitusf & Empedoclesg ignem intelligibilem statuerunt deum. Alii alia ut alibi rettulimus, & hac de re hoc ipso etiam in opere sepositus est mihi locus unus atque alter, nam paulo post uarias gentium circa diuina referam sententias: libris uero posterioribus illas ipsas refutabo, cum aduersus supernaturalem gentium philosophiam disputabimus. Sat sit quantum ad doctrinae gentium originem pertinet pauca praetulisse, ut antiquissimum eorum 1 multis ] Multis B. S. 2 gentium ] Gentium B. S. 2 erat & ] erat, & B. S. 2 hebreorum ] Hebraeorum B. S. 3 Lucretius naturae ] Lucretius, naturae B. S. 5 hebreorum ] Hebraeorum B. S. 6 graecorum ] Graecorum B. S. 6 ante ire ] anteire B. S. 8 autumauerat. uerum ] autumauerat: uerum B. S. 9 seculis ] seculi B. S. 10 quibus duce ] quiduce B. / qui duce, S. 11 mancipiant & ] mancipiant, & B. S. 13 deo ] Deo B. S. *semper sic in B. S.* 14 allucinati ] hallucinati B. S. 14 uno & ] uno, & B. S. 15 concordes, nam ] concordes: nam S. 15 Coelestia ] coelestia B. S. 16 graecorum ] Graecorum B. S. 16 platoni ] Platoni B. S. 20 crediderunt: Chaldei ] crediderunt. Chaldei B. S. 21 abraamum ] Abrahamum B. S. 21 Iustum ] iustum B. S. 21 deus ] Deus B. S. *semper sic in B. S.* 22 aegyptii aquam pro deo ] Aegyptii aquam pro Deo B. S. 22 eam ] ea B. S. 25 deum ] Deum B. S.*semper sic in B. S.* 26 alia ut ] alia, ut B. S. a Lukretius, De rerum natura, I, 50. b Div. Inst. 3, 16, 15. c Platon, Timaios, 39 E 10 sqq. d Apuleius, De Deo Socratis I, 1, 116. e 1 Mos 11, 27-12, 9. f Ref. 1, 4, 1; 9, 10, 8; DL 9, 10; Clem. Strom. 4, 105; 5, 105; DK 22, B 30–31. g Ref. 1, 3, 1; DL 8, 76; DK 31, 6.

5

10

15

20

25

3 v.

5

10

15

20

Liber primus

33

studium in deis & quaerendis & honorandis fuisse deprehendatur. ii igitur Theologi gentium. qui in hac uestigatione & Cultu uersabantur theologorum nomena assecuti sunt, eoque nomine antiquissimus apud eos orpheus dignatus est, eodem hesiodus, homerus item & alii qui & poetae quoque fuere. nam orpheusb Carmine plures deos eorumque cultus docuitc, ipsorum quoque generationes carmine decantauit hesiodusd, homeruse etiam de diis hymnos composuit, ut Caeteros taceam qui omnes nihilominus uaria, dissona, controuersaque tradidere, ut fiet manifestum cum aduersus illos pugna suscipietur: plena siquidem ambagibus omnia: plena daemonum fallaciis, quibus rude illud saeculum deludebatur unius ueri dei mentione posthabita. quod si Abraami & Iobi ussitidis cultorum unius dei uestigiis haerere maluissent, de superstitionum tenebris ad ueram trahi religionem potuissent: maximeque aegyptus illa superstitiosissima regionum omnium, quam Abraami nepotes incoluerunt. qua de re bene actum & consultum est orpheo, qui postquam aegyptum inuisit plurimum deorum cultu spretof, unius cognitione donatus est: quod Iustinusg philosophus & martyr ostendit eo in libro quem e graeco uertimus Iustinus martyr in latinum. post orpheum & alios quibus theologorum cognomen factum est. sapientis emersit uocabulum. nam & si lycurgus olim sapiens est habitush, Sapientes gentium. itemque bellorum periti ulysses & Nestori, eo tamen postea nomine omnes qui in rerum contemplatione studia ponebant significari apud gentes consueuerunt: quo item uocari praecipue soliti qui de natura disserebant. neque enim ii philosophyci tantum & physiologi sed sapientes appellabantur, unde & Thales ille qui primus tradidisse fertur naturalis praecepta philosophiaej, ea nomenclatura extra controuersiam honestatus, etiam inter septem eos qui sapientis nomine praecellenter dignati sunt, primum locum apud multos ob1 ii ] Si B. S. 2 Cultu ] cultu B. S. 2 theologorum ] Theologorum B. / versabantur, Theologorum S. 4 item & alii qui ] item, & alii, qui B. S. 5 nam orpheus Carmine ] Nam Orpheus carmine B. S. 7 Caeteros ] caeteros B. S. 10 deludebatur unius ] deludebatur, unius B. S. 11 quod si abraami & Iobi ussitidis ] Quod si Abrahami & Iobi Vssitidis B. S. 12 aegyptus ] Aegyptus B. S. 13 Abraami ] Abrahami B. S. 14 incoluerunt. qua ] incoluerunt: qua B. S. 14 est orpheo ] est Orpheo B. / esse Orpheo S. 14 aegyptum ] Aegyptum B. S. 15 inuisit plurimum ] inuisit, plurimum S. 16 libro quem ] libro, quem B. S. 16 graeco ] Graeco B. S. 17 latinum ] Latinum S. 17 post ] Post B. S. 17 theologorum ] Theologorum B. S. 18 est. sapientis ] est, sapientis B. S. 18 uocabulum. nam ] uocabulum: nam B. S. 18 & si ] etsi B. S. 20 ponebant significari ] ponebant, significari S. 21 disserebant. neque ] disserebant: neque B. S. 22 philosophyci ] Philosophici B. / Philosophi S. 22 physiologi sed ] Physiologi, sed B. S. 22 appellabantur, sed ] appellabantur sed B. S. a Markschies, Hohe Theologie, 458–463. b Hymnes orphiques. c DGAC 1, 114. d Hesiod, Theogonie. e Homer, Hymnen. f DGAC 1, 21. g Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Justinus), admonitorius Gentium liber, p. 229 f.; PG 6, c. 14, 268 ff. *Die Übersetzung, die Gianfrancesco Pico bereits 1505 angefertigt und Zanobi Acciaiuoli gewidmet hat, findet sich in: Opera omnia, Basel 1573, pp. 327–354 (ohne Widmungsbrief an Zanobi Acciaiuoli). Der Widmungsbrief in: Gianfrancesco Pico della Mirandola, Opera omnia, Straßburg 1507; siehe hierzu: Granada, Apologétique chretienne, p. 43.* h Cicero, De oratore, 3, 15, 56; DGAC 11, 10. i Cicero, Tusculanae, 5, 7. j DL 1, 23; DK 11 B 1; Ref. 1, 1, 1; DGAC 2, 9; PE 10, 14, 10.

34

Liber primus

3 v.

tinuita. floruisse illos Cyri temporibus & Eusebiusb & Alii prodidere: quorum antiquiores multo illi ipsi gentium theologi, qui tamen hebreis illis primis aetate si conferantur, longe uti significauimus Iuniores inuenirentur, cuius rei & porphyrius meminit, ut Aphricanum, Eusebiumc & multos ex nostris taceam. ipsi uero qui sapientiae cognomen obtinuerunt plures ne an pauciores quam septem fuerint magna quaestio est, itemque illi ipsi septem, sapientes uere fuerint an minime? non parua controuersia.d Cicero id tam negare videtur authoritate maiorum qui hac de re subtilius disseruere, quam affirmare Lucilium, Acilium, Catonem, scipionem socratem, sapientes fuissee: Eam uero sapientiam quam interpretabantur stoici Lelius apud eundem Ciceronemf dicit a nemine possessam. Communicata quoque aliis fuit eadem appellatio, adeo grata hominum generi ut a plerisque ignobilium artium artificibus sit usurpata, quod apud homerum licet spectare, imitatorem plerisque in rebus Mosaycae disciplinae, in qua est uidere fabros sapientis uocabulo dignatos. Inde fortasse euenit ut quicunque inuenire aliquid aut efficere hominum memoria dignum potuere, ad eos nomen sapientis propagatum sit, tanquam digni haberentur, quibus honos impartiretur σοφοῦ enim nomen ἀποτοῦ σέυοµαι deducunt graece linguae boni authores, ut sit σοφος quasi σοβος, qui uidelicet colatur ab omnibus. placuit Aristoteli eum praecipue pollere sapientiae nomine qui res in finem dirigeret ordinaretque, & altissimas rerum contemplaretur causas. Cuius rei & initio librorum primae philosophiaeg & sexto ethicorum uolumineh mentio facta est, sed quaedam etiam distinctio sapientis haberi posset: quando id nomen Cuipiam merito possemus impartiri, & totius uniuersi consideratione, & perpensione particularis etiam negocii prudenter Bernardus grauiterque peracti. Nostrorum uero theologorum plerisque placuit Bernardo potissimum & iunioribus quibusdam, scientiam a sapientia ita secernere ut illa 1 obtinuit. floruisse ] obtinuit: floruisse B. S. 1 Alii ] alii B. S. 2 theologi ] Theologi B. S. 2 hebreis ] Hebraeis B. S. 3 Iuniores ] iuniores B. S. 5 ipsi ] Ipsi B. S. 5 obtinuerunt plures ne ] obtinuerunt, pluresne S. 6 pauciores quam septem fuerint magna ] pauciores, quam septem fuerint magna B. / pauciores, quam septem fuerint, magna S. 6 septem, sapientes ] septem? Sapientes B. / septem, Sapientes S. 7 minime? non ] minime, non S. 8 authoritate ] autoritate B. S. 8 maiorum qui ] maiorum, qui S. 8 disseruere, quam ] disseruere: quam B. S. 9 scipionem socratem, sapientes ] Scipionem, socratem, Sapientes B. S. 10 sapientiam quam interpretabantur stoici ] sapientiam, quam interpretabantur Stoici B. S. 10 Lelius ] Laelius B. S. 14 Mosaycae ] Mosaicae B. S. 15 dignatos. Inde ] dignatos: Inde B. S. 15 aliquid aut ] aliquid, aut B. S. 16 sit tanquam ] sit, tanquam B. S. 17 impartiretur σοφοῦ] impartiretur: σοφοῦ B. S. 18 σοβος ] σεβος B. S. 19 placuit ] Placuit B. S. 20 nomine qui ] nomine, qui B. S. 22 philosophiae, & sexto ethicorum ] Philosophiae, & sexto Ethicorum B. S. 23 Cuipiam ] cuipiam B. S. 24 negocii ] negotii B. S. 25 theologorum ] Theologorum B. 25 plerisque ] plaerisque B. S. 26 placuit Bernardo potissimum & ] placuit, Bernardo potissimum, & B. S. a DL 1, 39–40; Platon, Protagoras, 343 A; DGAC 2, 9. b PE 10, 4, 10. c PE 10, 4 u. 5. d DL 1, 41–42. e Cicero, Laelius, 2, 7. f Ibid. 6, 21. g Met. I 2, 982a1-983a11. h EN VII 7, 1141a9-1141b10.

5

10

15

20

25

3 v. 4 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

35

ad intellectum haec ad affectum per tineret de sapientia secus ac ipsi philosophi definientibus: sed tunc, hoc est illorum aetate, qui dicebantur sapientes, eo nomine promiscue utebantur & honoris & gloriae causa. excellentis itaque nomen dignitatis commune iam & uulgarium cum haberi coepisset, extitit aliquis cui placuit ut mutaretur, qua de causa aliud sibi sumpsit pythagoras agnomen, & pro sapiente se philosophorum dixit. pythagoras inquam qui a multis habitus est samius & filius Mnesarchia, & si mnemarchum eius patrem quandoque apud Iamblichumb nominatum inuenio. quanquam nec defuerunt qui non Milesium eum ut Iamblichusc & alii permulti, sed & qui tyrium & qui tyrrhenum esse uoluerint, etiam qui syrum. qua de re praeter laertiumd & Eusebiuse & Theodoritusf disseruere. sed de patria alia quomodo, de inuentione philosophorum nominis omnino nulla: quam permulti hominis modestiae ascribunt, & causam produnt, non uno tamen modo: scribit enim Cicerog heraclidem ponticum secutus, pythagoram philiuntem uenisse, eumque cum leonte phliasiorum principe disseruisse quaedam & docte & Copiose. Cuius ingenium & eloquentiam cum admiratus esset leon, quaesiuisse ex eo qua maxime arte consideret: respondisse pythagoram artem se scire nullam sed esse philosophum: admiratum principem nouitate nominis quaesisse qui nam essent philosophi? & quid inter eos & reliquos discriminis intercederet? respondisse pythagoram similem sibi uideri hominum uitam & mercatum eum qui habentur maximo ludorum apparatu totius graeciae celebritate, nam ut illic Alii corporibus exercitatis cupidine gloriae coronam peterent, ducerentur Alii quaestu & lucro, esse quoddam genus eorum qui solum uisendi gratia uenirent studioseque perspicerent quid ageretur & quomodo. Ita homines in hanc uitam quasi in mercatum profectos alios gloriae, alios pecuniae seruire, Raros esse qui Caeteris omnibus posthabitis rerum naturam studiose intuerentur: hos se appellare sapientiae studiosos idest enim philosophos. Huiuscemodi sermonem apud phliasios habuisse pythagoram ex pontico heraclide referens Cicero, subdit illum non inuentorem modo nomi1 secernere ut illa ad intellectum haec ] secernere, ut illa ad intellectum, haec B. S. 2 est illorum ] est, illorum B. S. 3 honoris & gloriae causa. ] honoris, & gloriae causa, B. S. 4 coepisset, extitit ] coepisset extitit B. 6 sapiente se philosophorum ] Sapiente se Philosophorum B. S. 6 pythagoras inquam qui ] Pythagoras, inquam, qui B. S. 8 inuenio. quanquam ] inuenio, quanquam B. / inuenio: quanquam S. 10 uoluerint ] uoluerunt B. S. 10 qua ] Qua B. S. 11 Eusebius & ] Eusebius, & B. S. 11 disseruere. sed ] disseruere: sed B. S. 12 alia quomodo, de ] alia, quomodo de B. S. 12 nominis omnino ] nominis, omnino B. S. 16 docte & Copiose. Cuius ] docte, & copiose: Cuius B. S. 17 respondisse ] responsisse B. S. 18 nullam sed ] nullam, sed B. S. 19 quaesisse qui ] quaesisse, qui nam B. / quaesisse, quinam S. 19 eos & ] eos, & B. S. 21 graeciae ] Graeciae B. S. 22 Alii ] alii B. S. 23 Alii ] alii B. S. 25 ageretur & quomodo. Ita ] ageretur, & quomodo: Ita B. S. 25 profectos alios ] profectos, alios B. S. 26 Raros ] raros B. S. 26 Caeteris ] caeteris B. S. 27 studiosos idest enim ] studiosos, id est, enim B.S. 29 illum ] illud B. S. a DGAC 2, 22; plac. 876E. b VPyth. II, 4. c Ibid. II, 7. f DGAC 1, 24. g Cicero, Tusculanae, 5, 8–9.

d DL 8, 1.

e PE 10, 4, 13.

Philosophi gentium. De pythagorae patria dissensio. et de inuento philosophiae nomine.

36

Liber primus

4 r. 4 v.

nis sed reimplificatorem fuisse, & in Italiam postea, uenisse eamque graeciam quae magna dicta est exornauisse & priuatim & publice praestantissimis & Iamblichus. institutis & artibus.a Iamblichusb uero syrus primo operis uolumine quod inscripsit de secta pythagorica, narrat pythagoram cum in Italiam uenisset Crotoniatas Iuuenes ad eruditionem & disciplinam excitauisse, & habuisse in Gymnasio concionem, atque inter alia dixisse homines institutis eruditioneque a bestiis differre. sic & graecos a barbaris, & liberos a seruis, & philosophos a uulgo secerni. ac in uniuersum talem eos habere praecellentiam quali pollerent si ex eorum aliqua ciuitate septem inuenirentur qui Caeteros omnes in stadiis olympicis anteirent: nam qui sapientia praestarent aliis, septem duntaxat ex uniuerso terrarum orbe connumerari: posterioribus uero temporibus: quibus & ipse uiuebat, unum omnibus eminere philosophia: & enim hoc nomine se se pro sapientis uocabulo primitus agnominauit.c totidem ferme uerbis Iamblichus in hanc sententiam graece disseruit. & procedente opere subdidit ipsum pythagoram primum se se philosophum nominauissed, & ea Discriminem sapientis fere narrat quae Ciceroe ab heraclide pontico suscepit. sed inter sapientem et philosophi. nihilominus & philosophum discrimen posuit, de quo non pigebit me disserere interpraetis etiam officio perfunctum. pulchram inquit esse totius uniuersi & eorum quae in eo uoluuntur syderum contemplationem, Cuius ordinem si quis perspexerit, a primo quodam & intelligente manasse depraehendet. primum autem hoc ipsum, esse idem quod naturam rationum & numerorum per omnia discurrentem: quibus haec omnia sunt & diligenter constituta, & decenter ornata. Ac sapientiam quidem esse harum rerum scientiam quae Circa & pulchra & prima & diuina & integra & sempiterna uersetur, quorum participatu reliqua pulchritudinis honestentur nomine, philosophiam uero huiuscae speculationis esse imitatricem, quae pulchra etiam & ipsa esset, ac eruditionis diligens ad serua trix ad instituendos homines accommodata.f Nec uidetur Iamblichus a Ciceroneg dissentire, qui alio in opere hoc est secundo de

1 nominis sed ] nominis, sed B. S. 1 postea, uenisse ] postea uenisse B. S. 1 graeciam ] Graeciam B. S. 2 priuatim & ] priuatim, & B. S. 3 institutis & ] institutis, & B. S. 4 secta pythagorica ] Secta Pythagorica B. S. 5 Iuuenes ] iuuenes B. S. 7 differre. sic ] differre: sic B. 7 graecos ] Graecos B. S 8 secerni. ac ] secerni: ac B. S. 8 praecellentiam quali ] praecellentiam, quali B. S. 9 Caeteros ] caeteros B. S. 10 olympicis ] Olympicis B. S. 12 & enim ] etenim B. S. 13 agnominauit. totidem ] agnominauit: totidem B.S. 14 graece ] Graece B. S. 14 disseruit. & ] disseruit: & B. S. 16 suscepit. sed ] suscepit, sed B. S. 18 pulchram ] Pulchram B. 18 pulchram inquit esse ] pulchram, inquit, esse S. 19 uniuersi & ] uniuersi, & B.S. 19 Cuius ] cuius B. S. 21 depraehendet. primum ] depraehendet? primum B. S. 24 Circa & pulchra & prima & diuina & integra & sempiterna uersetur, quorum ] circa & pulchra, & prima, & diuina, & integra, & sempiterna uersetur, quorum B. S. 25 nomine, philosophiam ] nomine. Philosophiam B. S. 26 huiuscae ] huiusce B. S. 28 opere hoc est secundo ] opere, hoc est, secundo B. S. a Ibid. 5, 10. b VPyth. VIII, 37 sqq. c VPyth. VIII, 44. d Ibid. XII, 58; plac. 876E. e Cicero, Tusculanae, 5, 8–9. f VPyth. XII, 59; XXIX, 159. g Cicero, De officiis, 2, 2, 5.

5

10

15

20

25

4 v.

5

10

15

Liber primus

37

officiis affirmat philosophiam esse studium sapientiae, sapientiam uero rerum diuinarum & humanarum. Carumque quibus hae res continentur esse scientiam, hinc multae philosophiae diffinitiones emersere, de quibus peripatetici praesertim graeci, qui opera Aristotelis sunt interpraetati ex pythagoreis ea potissimum & Platonicis colligentes disseruere. Epicurusa autem finiuit eam sermonibus & disputationibus quae foelicem uitam constituerent. stoici prudentiam dixere scientiam bonorum, malorum, neutrorumb, eamque artem esse degendae uitae, quam qui perciperent soli essent boni soli sapientes. omnes tamen eo spectauerunt ut ex philosophia foelicitatem prodire significarent. sic qui ducem uitae & uitiorum expultricem, sic qui similitudinem dei quo ad fieri humanitus posset eam praebere uoluere. sic quicunque eam finiuere ab eo ipso quod diximus longe non deflexerunt. sed hactenus de initio theologiae, sapientiae, philosophiae gentium: hoc est de earum doctrinae primordiis. Quam uarium philosophandi genus inter gentes, quam uariae philosophantium sectae a primis uque seculis ad nostra tempora et quare Author alia uia hoc in opere quam Io. Picus eius patruus solebat, philosophetur. capvt secvndvm.

20

25

Mutato sapientiae nomine, mutata est quodammodo res quae ei nomini subiiciebatur: non propterea quod philosophia imitatrix sapientiae dicta sit a pythagorac, nam siue modestiae causa id factum sit & arrogantiae deuitandae gratia (quanquam posteriores philosophos sibi insolentissimum id nomen arrogauisse scribit fabiusd) siue quod illa perfectior haec imperfectior haberetur. Circa id ipsum tamen eodem authore utraeque uersabantur, & haec imitabatur quod illa iam erat assecuta. diuersi autem hoc in ipso studio diuersis 1 officiis ] Officiis B. S. 1 affirmat philosophiam ] affirmat, philosophiam B. S. 1 sapientiae, sapientiam ] sapientiae: sapientiam B. S. 2 diuinarum & humanarum. Carumque ] diuinarum, & humanarum, earumque B. S. 4 peripatetici praesertim graeci ] peripatetici, praesertim Graeci B. S. 6 stoici ] Stoici B. S. 8 quam qui ] quamqui B. 8 boni soli sapientes. omnes ] boni, soli sapientes, omnes B. S. 9 spectauerunt ut ] spectauerunt, ut B. S. 10 sic ] Sic B. S. 10 similitudinem dei quo ad ] similitudinem Dei, quoad B. S. 11 uoluere. sic ] uoluere: sic B. S. 12 sed ] Sed B. S. 13 theologiae, sapientiae, philosophiae gentium: hoc est de ] Theologiae, Sapientiae, Philosophiae Gentium: hoc est, de B. S. 13 doctrinae ] Doctrinae B. 14 gentes quam ] gentes, quam B. S. 15 tempora & ] tempora, & B. S. 16 Author alia ] author, alia B. S. 16 Io.] Ioan. B / Ioannes S. 18 Caput secundum.] Caput II. B. S. 19 res quae ] res, quae B. S. 21 Pythagora, nam ] Pythagora: nam S. 21 sit & ] sit, & S. 22 quanquam ] quan quam B. 24 haec imperfectior haberetur. Circa ] haec imperfectior, haberetur: Circa S. 25 assecuta. diuersi ] assecuta: diuersi B. S. a DL 10, 117 sqq.; Cicero, De finibus, I, 62, 2 sqq. b DL 7, 92. 8–9., d Quintilianus, Institutio oratoria, Prooemium, I, 14.

c Cicero, Tusculanae, 5,

38

Thales Pythagoras.

Gymnosophistae Brachmanes.

Ionii philosophi. Itali philosophi.

Eleatici philosophi.

Anaximander

Liber primus

4 v.

& rebus & modis ducebantur: Nam qui milesium thaletem secuti sunt, res naturales in eis ipsis ut sensui obiicebantur considerabant, & ab obseruando syderum cursu non abhorrebant, quando thales primus eorum rationem graecos edocuit, ut scribit Origines in libro φιλοσοφουµένωνa primusque si in quarto floridorum credimus Apuleiob Geometriae penes graios repertor fuit: pythagoras uero mathematicis numeris & magnitudinibus omnia dimetiri uoluitc, miscuitque primus ut a quibusdam est proditum Astronomiam & Geometriam & musicam. Sed enim in ethiopia nudi erant philosophi & in India Brachmanesd in hoc pythagoreis similes quod ab animalium esu abstinebant, & praeterea ab omni quod per ignem praepareretur edulio, ab omni item ueste alieni, ea solum contenti quam dicerent animae factam esse ab ipso deo, quem lumen dicebant, & rationem quae occulta cognitionis mysteria sapientibus spectarentur: id autem ipsis tantummodo brachmanis patere, quoniam soli uanam abiecissent gloriam quae ita esset animae externa uestis sicut corpus interna. Sed ex asia reuertor in graeciam: ex qua etiam tanquam ex longo exilio reuersi & pythagoras & Thales occasionem praebuere diuersae philosophiae, diuersis etiam signatae nominibus: nam qui thaleti haeserunt Ionii philosophi nuncupati sunt, qui pythagoram secuti Italorum uocabulo signati: quoniam in ea Italiae parte quae dicta est magna graecia pythagoras diu & uixit & docuit.e Aliud autem prodiit discrimen. quoniam philosophi generis Ionici magna ferebantur loquendi libertate & sua sensa expromendi, multa uero seruitute praemebantur Italici, & ea in primis quod asseclis pythagorae silentium indicebatur. Tertia apud Eusebiumf proditur generalis secta philosophiae quae in authorem referatur Xenophanem eademque eleatica nominetur quoniam (ut puto) Zeno & parmenides eleatae, ab eo fuerint instituti: sed enim alibi inter pythagoraeos numeratos & Zenonem & parmenidem & qui ab iis fluxerunt inueni. uerum enimuero ut ad Ionicos redeam multae postea sectae. nam Milesius Anaximander cum quo & pythagoram diuersatum & cum eo thaletem audiuisse docentem author est Iamblichusg, a magistro & 1 rebus & ] rebus, & B. S. 3 thales ] Thales B. S. 5 floridorum ] Floridorum B. S. 5 Apuleio Geometriae ] Apuleio, Geometriae B. S. 5 penes graios ] Penes graios B. / Penes Graios S. 7 primus ut a quibusdam est proditum Astronomiam ] primus, ut a quibusdam est proditum, Astronomiam S. 8 musicam ] Musicam B. S. 8 ethiopia ] Aethiopia B. S. 9 philosophi & in India Brachmanes in hoc pythagoreis similes quod ] philosophi, & in India Brachmanes in hoc Pythagoreis similes, quod B. S. 10 praepareretur ] praepararetur S. 13 spectarentur: id ] sic! S. 13 brachmanis ] Brachmanis B. S. 14 gloriam quae] gloriam, quae B. S. 17 nominibus: nam ] sic! S. 17 haeserunt Ionii ] haeserunt, Ionii S. 18 signati ] Signati B. 19 graecia pythagoras ] Graecia, Pythagoras S. 20 Discrimen, quoniam ] discrimen, quoniam B. S. 21 libertate & ] libertate, & S. 22 praemebantur ] premebantur S. 24 nominetur quoniam ] nominetur, quoniam B. S. 26 parmenidem & ] Parmenidem, & B. S. 27 uerum ] Verum B. S. 28 sectae. nam ] sectae, nam B. / sectae: nam S. 28 diuersatum & ] diuersatum, & B. S. a Ref. 1, 1, 1. b Apuleius, Florida, 4, 30. Tusculanae, 5, 10; plac. 877C. f PE 10, 4, 17.

c plac. 876E sq. g VPyth. II, 11.

d Ref. 1, 24.

e Cicero,

5

10

15

20

25

4 v. 5 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

39

Ciue suo plane dissensit. sic & Anaximenes quanquam & ipse discipulus & Milesius ab utroque uariauit. Anaxagoras item Clazomenius pythagorae habitus aequalis, sectatores & ipse habuit: primusque mentem quandam mundo assistere inter philosophos edocuit. pythagorae uero discipulis id moris erat ut solum haberetur id ratum quod pythagoras decreuisset. Itaque in Ionica philosophia multae sectae quandoquidem quisque ferme suam constituere sategit: Nec minus in Italica philosophia concors illa, & a pythagora mirum in modum laudata morum dogmatumque consensio, diu integra permansit: ea enim non solum ut quidam putarunt diuisa est in ἐσοτερικους & ἐξοτερικους hoc est intraneos & extraneosa. Inueni ego sectas eorum plures, easdemque discordes. si quidem non solum inter pythagoreos & pythagoristas discordia, quae non modo talis erat qualis inter Atticos & atticistas ut Iamblichusb prodit, hoc est quo ad nomen pertinet, uerum multa in re ipsa dissensio eodem authore. Illi in coenobio, ii propriis indomibus manebant, illi syndone amiciebantur & ad uisum pythagorae & ad animi sensuumque penetralia admittebantur: uendebant omnia praeterea priusquam admitterentur, & signatum argentum apponebant pythagorae: Demum alia iis, illis alia & noscebantur & probabantur: uerum etiam & auditores qui dicebantur, a mathematicis dissidebant, ut paulo post aperiemus: non uti philosophus taurus apud Gelliumc existimauit, eosdem fuisse intra tempus tacendi, auditores, Deinde mathematicos mox & physicos. Diuersi enim erant & plurimum aduersi adeo, ut ipsi mathematici pythagoreorum nomine indigni censerentur ab auditoribus, ut pote cum doctrina qua uterentur, pythagorae non esse diceretur, sed hippasi cuiusdam, ut alii uolunt Crotoniatae, ut Alii ex metaponto. contra mathematici se pythagoreos uerius & esse & haberi debere iactabant: quoniam rerum quae dicerentur demonstrationes haberent, illi uero qui auditores uocabantur narrationes simplices, quibus consuesset pythagoras senes alloqui & expertes disciplinae, ut quibus per aetatem non liceret studio & fatigatione difficilia speculando

1 Ciue ] ciue B. S. 1 dissensit. sic ] dissensit: sic B. S. 4 edocuit. pythagorae ] edocuit: Pythagorae S. 6 sectae quandoquidem ] sectae, quandoquidem B. S. 7 fategit: Nec ] fategit. Nec B. S. 8 permansit: ea ] permansit: ea S. 9 solum ut quidam putarunt diuisa ] solum, ut quidam putarunt, diuisa B. 9 ἐξοτερικους hoc ] ἐξοτερικους, hoc B. S. 10 est intraneos ] est, intraneos S. 11 discordes. si quidem ] discordes, siquidem B. S. 12 erat qualis ] erat, qualis B. S. 12 atticistas ut ] atticistas, ut B. S. 13 est quo ] est, quo B. S. 13 dissensio eodem ] dissensio, eodem S. 14 coenobio ] Coenobio B. S. 14 indomibus ] in domibus B. S. 15 amiciebantur & ad uisum pythagorae & ad ] amiciebantur, & ad uisum Pythagorae, & ad B. S. 17 alia & noscebantur & ] alia, & noscebantur, & B. S. 18 mathematicis ] Mathematicis B. S. 21 Deinde mathematicos mox & physicos ] deinde Mathematicos, mox & Physicos B. S. 21 aduersi adeo, ut ] aduersi, adeo ut B. S. 22 mathematici pythagoraeorum ] Mathematici Pythagoraeorum B. S. 22 ut pote ] utpote B. S. 24 uolunt Crotoniatae ] uolunt, Crotoniatae S. 24 Alii ex metaponto. contra mathematici ] alii ex Metaponto: contra Mathematici B. S. 25 esse & ] esse, & B. S. 26 dicerentur demonstrationes ] dicerentur, demonstrationes S. a Ref. 1, 2, 4.

b VPyth. XVIII, 81 ff.

c Noct. att. 1, 9, 8–11.

Anaximenes Anaxagoras.

Diuisio sectae Pythagoreae et inter pythagoreos discrimen.

Contra Taurum apud Gellium.

40

Liber primus

5 r.

consequi. eorumque sectae tum fuisse initium dicebant, cum pythagoras e samo inualescente polycratis tyrannide Crotonem petisset. Resistebant Alii contendentes Arcana illa esse pythagorae quae ipsi hausissent diuisa in partes tres, nam alia quid est significat, alia quid maxime, tertia quid faciendum aut non faciendum. Sed enim discrimen & illud in pythagoreis, quod alii nephas putabant communiter & uulgo praecepta dare, quod seruasse dicti sunt Euritus & philolaus & Charondas & Zaleuchus qui Iuuenes pythagorae seni soliti erant adsistere, praetereaque & brysson, & senior Archytas, & Empedocles, & Aristeus, & lysis, Zamolsis quoque & Alii.a secus autem putauit hipparchus, ad quem extat lysidis epistola indignantis pythagorae secreta Dogmata profanari, quae non in Arcanis habere nephas esset ac si reuelarentur inquinatis EleuIamblichus. sinia mysteria: quam quidem epistolam refert Iamblichusb in primo de secBessarion ta pythagorica: expromit Bessarion Cardinalisc inter Platonicas defensiones: Io. Picus. Citat quoque patruus Io. Picus in heptaplod. Illud quoque dissidium quod praecognitio quaedam per numeros pythagorici aduersus alios seruabant, quam & Abari hyperboreoe communicasse pythagoram fama ferebat. Nec illa quoque dogmatum consensio, quod symbolorum nonnulla alii legitima, Alii suppositia & notha censebant, & super eorum interpretationibus mirum in modum euariabant: quando alii nude atque simpliciter sono uerborum innixi acquiescebant, alii profundioris intelligentiae quaerebant allegoriam: sic a fabis edendis & carne abstinendum praecepisse pythagoram uolebant multi, nec ipsum illis uesci solitum: contra alii & esitauisse fabas & porcellos uoluerunt. nec interdictum pythagoreis ne fabis uescerentur affirmauere: & aliud quiddam per fabas significasse uolebant, aliamque non edendae Carnis rationem insinuatam, uti Aristoxenus in libro de pythagoraf, uti etiam plutarchusg Aristotele nixus in homeri uita significarunt, Cuius etiam rei Gelliush meminit in noctibus atticis. Ac Iamblichusi quidem ἐικοτολογιας quae dicebantur pythagoricae in nonnullos refert sophistas. sic & aurea quae dicuntur pythagorae Carmina non ei sed philolao accepta referri debere consensus doctorum obtinuit. differebant & numerorum opinione, qua de re cum de 1 Consequi. eorumque ] consequi, eorumque B. S. 2 Alii ] alii B. S. 3 Arcana ] arcana B. S. 4 tres, nam ] tres: nam S. 4 quid ] quia B. S. 7 Charondas ] Carondas B. S. 7 philolaus & Charondas & Zaleuchus qui ] philolaus, & Carondas, & Zaleuchus, qui B. S. 7 Iuuenes ] iuuenes B. S. 9 Alii. secus ] alii. Secus B. S. 10 Dogmata ] dogmata B. S. 11 Arcanis ] arcanis B. S. 11 esset ac ] esset, ac S. 14 Io.] Ioan. B. / Ioannes S. 14 heptaplo. Illud ] Heptaplo, illud B. S. 18 Alii ] alii B. S. 22 porcellos ] procellos B. 23 uoluerunt. nec ] uoluerunt: nec B. S. 24 Carnis ] carnis B. S. 26 Cuius ] cuius B. S. 27 atticis ] Atticis B. S. 28 sophistas. sic ] sophistas: Sic B. S. 29 pythagorae Carmina ] Pythagorae carmina B. S. 29 ei sed ] ei, sed B. S. 30 differebant ] Differebant B. S. a VPyth. XXIII, 104. b Ibid. XVII, 75. c Bessarion, In Calumniatorem Platonis, 1.2.3., 13.23-14.29. d Giovanni Pico della Mirandola, Heptaplus, Proem., p. 172. e VPyth. XIX, 92–93. f Noct. att., IV, 11, 4. g Ibid. IV, 11, 11–12. h Ibid. IV, 11, 1–12. i VPyth. XVIII, 86.

5

10

15

20

25

30

5 r. 5 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

41

Arithmeticis loquemur tertio huius operis libroa mentio fiet. differebant & in pythagora aestimando. quem Alii pythium, Alii hyperboreum Apollinem, Alii unum ex daemonibus qui lunam incolerent putabant esse, alii alia. sed nec illa quoque parua dissensio qua Eleatici qui se pythagoreos profiterentur parmenides inquam & qui sectam instituit eleaticam Colophonius Xenophanes de rerum principiis cum Aliis antiquioribus pythagoricis non sentiebant, a numeris ad terram deuoluti, ut paulo post cum de principiis agetur manifestum fiet. Nec iis quoque aut illis assensus est Diophantes syracusanusb, is enim quanquam pythagoreus habebatur, Democritumc sectatus est abderitam, indiuisibilia corpuscula & ipse constituens, quae postea Epicurusd Atheniensis quinta generatione post Democritum natus appellauit τα ἀτοµα cum prius ἀδιαίρετα & ναστὰ tam ille quam Metrodorus Chiuse nuncupauisset. Aliae quoque pythagoreorum dissensiones operis decursu patebunt. uerum ii omnes ab Ionicis differebant quod symbolis praecepta dabant & aenigmatum uice magis innuebant quam explicabant dogmata. Nec eadem omnibus lex silentii, quando alii triennio solum tacebant, ut Originesf scribit, alii quinquennio silebantg, Minus tamen biennio tacuisse neminem apud Gelliumh scribitur: quanquam aliud aliis tempus ad scriberetur tacendi pro aestimato ut ille inquit Captu solertiae. praeterea magicis etiam utebantur pythagorei iidemque habiti magi, non propterea solum quod cum magis esset pythagoras diuersatus: sed quoniam supra hominem ope daemonica quicquam operaretur, unde illud de Tyaneo apud B. Hieronymum posset declarari. Apolloniusi siue ille Pythagoras magus magus ut uulgus loquitur siue philosophus ut pythagorei tradunt, nam apud uulgus etiam magi infames: ut forte illud Horatianum eo pertinuerit, Nec te pythagorae fallant Arcana renatij Ipse enim pythagoras magica tetigisse dicitur ut scribit Originesk in libro φιλοσοφουµένον. Iamblichus quoque in 1 loquemur tertio ] loquemur, tertio S. 1 fiet. differebant ] fiet: differebant B. S. 2 aestimando. quem Alii ] aestimando, quem alii B. S. 2 Alii hyperboreum Apollinem, Alii ] alii Hyperboreum Apollinem: alii B. S. 3 lunam ] Lunam B. S. 3 incolerent putabant ] incolerent, putabant S. 3 alia. sed ] alia, sed B. S. 5 profiterentur Parmenides inquam & ] profiterentur, Parmenides, inquam, & S. 5 Colophonius Xenophanes de ] Colophonius, Xenophanes, de B. S. 6 principiis cum Aliis ] principiis, cum aliis B. S. 8 syracusanus, is ] Syracusanus: is B. S. 12 ille quam ] ille, quam B. S. 13 uerum ] Verum B. S. 14 differebant quod ] differebant, quod B. S. 15 innuebant quam ] innuebant, quam B. S. 17 Minus ] minus B. S. 18 scribitur: quanquam ] sic! S. 19 ille inquit Captu solertiae. praeterea ] ille, inquit, captu solertiae, praeterea B. / ille inquit, captu solertiae: praeterea S. 19 pythagoraei iidemque ] pythagoraei, iidemque B. S. 20 magi ] Magi S. 20 Magis ] Magis S. 21 operaretur ] operatur B. S. 23 magus ut ] Magus, ut S. 23 loquitur siue philosophus ] loquitur, siue Philosophus B. S. 23 tradunt, nam ] tradunt: nam S. 24 magi ] Magi S. 24 pertinuerit, Nec ] pertinuerit: Nec B. S. 25 Nec. . .renati ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 25 renati Ipse ] renati. Ipse B. S. 25 magica ] Magica B. S. 26 dicitur ut ] dicitur, ut S. a EV 3, 7, p. 341 sqq. b DGAC 4, 11; Ref. 1, 15. c DGAC 4, 9. d Ibid. e Ibid. f Ref. 1, 2, 2. g VPyth. XVII, 72. h Noct. att., I, 9, 4. i Hieronymus, Ep. 53, 4 (CSEL 54); Philostratos, Leben des Apollonius von Tyana. j Horaz, Epoden, 15, l. 20 k Ref. 1, 2, 5.

42

Hymni authoris

Dryidae Gallorum pythagorei

Lucanus

Caesar Diuisio medicinae A philosophia ipsiusque medicinae partitio

Liber primus

5 v.

opere de secta pythagorea multa de ipso pythagora narrat monstrosa & quae humana ut fiant arte omnino nequeunt, ut quod eodem die & in Italia pluribus in locis & in Taurominio siciliae disputauerita, & cum Abarhyperboreo qui aerem tranasset fretus Apollinea sagita familiaritas ei fueritb. sic & Empedocles siculus ex pythagorea secta per aerem ut ipse cecinit auis ambulabatc, unde ipse in hymno ad sanctum Geminianum cecini, Abarim taceant spatiumque remensum usque ab hyperboreo templo fabrumque uolantem, & siculum uolucri sulcantem nubila gressu.d & in hymno ad S. Martinum, Aetrobaten sileant uacuum per Inane uagantem, Ipsum quem celeri nugata est uana uetustas, uentorum spatia & nubes tranasse sagittae. Ea uero quae postea Tyaneus aut fecerit aut fecisse dicatur nota sunt & ab Eusebiof dicato contra hieroclem eius laudatorem opere & a nobis etiam confutata. sic & dryidae Gallorum a pythagoreis profecti, magicis uacarunt. Eos enim ut est etiam ab Origine narratum zamolsis thraciusg erudiit pythagorae seruus & qui pythagoreo superfuit incendio cum lyside, qui se se ad Lacones contulit & thebanum etiam epaminundam instituith. eos certe Dryidas pythagoreos fuisse ex primo Lucanii satis apparet. uobis authoribus umbrae non tacitas herebi sedes, ditisque profundi pallida regna petunt. Itemque maximus haud urget laeti metus inde ruendi inferrum mens prona uiris animaeque Capaces mortis & Ignauum est rediturae parcere uitae. & quanquam Caesar in vi. belli Gallicij commentario profectam eorum disciplinam ex britannia scribit existimatum: eius tamen conditiones ab eodem narratas pythagoream fuisse manifestant: Memoria uero eam contineri, litteris prodi nephas esse. graecarum litterarum apud eos usum fuisse, animas non interire sed transire ad alios. magos etiam eos fuisse plerique prodiderunt. Democritus quoque ad magicem discendam enauigasse

1 monstrosa & ] monstrosa, & B. S. 3 locis & ] locis, & B. S. 3 Abarhyperboreo ] Abar Hyperboreo S. 4 sagita ] sagitta B. S. 4 fuerit sic ] fuerit: sic B. S. 5 aerem ut ipse cecinit auis ambulabat, unde ] aerem, ut ipse cecinit, auis ambulabat, unde S. 6 cecini, Abarim ] cecini. Abarim B. / cecini: Abarim S. 8 gressu. & ] gressu: & B. S. 8 Martinum, Aetrobaten ] Martinum: Aetrobaten B. S. 9 Inane uagantem, Ipsum ] inane uagantem: Ipsum B. S. 10 Abarim. . .sagitta ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 10 postea ] poste B. 11 dicatur nota ] dicatur, nota S. 11 sunt & ] sunt, & B. S. 12 opere & ] opere, & B. S. 12 confutata. sic ] confutata. Sic B. S. 13 magicis ] Magicis B. S. 14 narratum zamolsis ] narratum, Zamolxis B. S. 14 seruus & ] seruus, & B. S. 15 contulit & ] contulit, & B. S. 16 instituit. eos ] instituit: eos B. S. 16 Dryidas ] Druidas S. 17 apparet. uobis ] apparet: Vobis B. S. 19 Inferrum ] in ferrum B. S. 20 Uobis. . .uitae.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 20 & ] Et B. S. 22 manifestant: Memoria ] manifestant: Memoria B. S. 23 esse. graecarum ] esse. Graecarum B. S. 24 alios. magos ] alios: magos B. / alios: Magos S. 25 plerique ] plaerique B. 25 magicem ] Magicem S. a VPyth. XXVIII, 134. b Ibid. XIX, 90–94; XXVIII, 136. c Ref. 1, 3, 2. d Gianfrancesco Pico, In D. Geminianum hymnus, in: De Venere et Cupidine expellendis Carmen, s.p. (marg.: Empedoc.). e Gianfrancesco Pico della Mirandola, Hymnus ad Sanctum Martinum, 11 v.–12 r. f Eusebius, Contra Hiéroclès. g Ref. 1, 2, 17; 1, 25, 1. h VPyth. XXXV, 250. i Lucanus, Pharsalia, 1, 450–458. j Caesar, De bello gallico, VI, 13, 10.

5

10

15

20

25

5 v. 6 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

43

dicitur Cuius discipulus hippocratesa proditur is, qui primus ex omnibus memoria dignus ab studio sapientiae medicam facultatem separauitb, quae paulo post in tres diducta partes dieticam, pharmaceuticam, & Chirurgicamc: ut pote quae uictu, quae medicamentis, quae manu mederetur. & haec quidem non minoribus agitata est controuersiis, quam ipsa qua de agimus philosophia. nam eius authores clarissimi naturae cognitionem sibi necessariam arbitrabantur, & se se rationales appellauerunt, huiusque sectae quae rationalis dicitur principem facit hippocratem Galenus in Isagogicod. Contra serapion, & qui eum secuti glaucias, heraclides tarentinus, & duo Apollonii, & sextus afer, in usu eam & experimentis collocantes, ex ipsa professione sibi empiricum nomen assumpsere, ut est author Corneliuse, quanquam Galenus in medicorum intra ductorio librof docet empiricorum facultatem Philippo coo acceptam referri debere, qui primus eam a logica siue rationali secta diremerit, tam & si Acronem agrigentinum eius authorem nonnulli fecerint: quos Pliniusg secundus in uigesimo nono historiae naturalis libro secutus est, ita eam Acroni assignans ut Clinicem hippocrati qui eam, scilicet, instituerit Cremato Aesculapii templo, ut uarroh existimauit. Iatralepticae quoque authorem fecit prodicum selymbriumi. Vtcunque fuerit, Acroni ipsi Galenoj Authore siue ut ab aliis scribitur Creoni & Serapion & plerique accesserunt, & ipsa freti experientia non quod rationibus & doctrina non pollerent, ut quidam nostri temporis existimant, ut Plinius etiam uidetur sensissek. sed quia ratione non constare medicinam hoc est ea comparari non posse, sed usu duntaxat & experimentis existimabant, in eos qui se se rationales profiterentur acerrime disputarunt. quod & ex primo Cornelii celsil de medicina libro, & ex sexto pyrrhoniom qui & empirica scripsit, colligi manifeste potest. Deinde fuere qui se methodicos nominarint authore Themisone ab utrisque diuersi: quod 1 dicitur Cuius ] dicitur, cuius B. S. 1 proditur is, qui ] proditur, is qui B. S. 2 dignus ab ] dignus, ab B. S. 3 partes dieticam ] partes, dieticam B. / partes, diethicam S. 4 utpote ] ut pote B. S. 4 mederetur. & ] mederetur: & B. S. 6 philosophia. nam ] philosophia, nam B. / philosophia: nam S. 6 eius authores ] eiusauthores B. 9 heraclides tarentinus ] Heraclides, Tarentinus B. S. 10 empiricum ] Empiricum B. S. 11 medicorum ] Medicorum S. 12 intra ductorio ] Introductorio B. S. 12 empiricorum ] Empiricorum B. S. 14 diremerit, tam & si ] diremerit: tametsi B. S. 16 est, ita eam Acroni assignans ut ] est: ita eam Acroni assignans, ut B. S. 16 instituerit Cremato ] instituerit, cremato S. 17 existimauit. Iatralepticae ] existimauit: Iatralepticae B. S. 18 Acroni ] Acronii B. S. 18 Authore ] authore B. S. 19 Authore siue ut ab aliis scribitur Creoni ] authore, siue ut ab aliis scribitur, Creoni S. 21 sensisse. sed] sensisse: sed B. S. 22 medicinam ] Medicinam S. 22 medicinam hoc est ea ] medicinam, hoc est, ea B. S. 24 disputarunt. quod ] disputarunt, quod B. S. 24 medicina ] Medicina B. S. 25 empirica ] Empirica B. S. 26 nominarint authore Themisone ab ] nominarint, authore Themisone, ab S. a Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef., p. 5. b Ibid. c Ibid. d Ps.-Galen, Le médicin, 4, 1. e Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef., 10, p. 7. f Ps.-Galen, Le médicin, 4, 2. g NH 29, 1, 2. h Ibid. i Ibid. j Ps.-Galen, Le médicin, 4, 2. k NH 29, 1, 4. l Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef., p. 27 sqq., p. 16 sqq. m PH 1, 34, p. 236 sqq.

Galenus

Cornelius

Plinius

Contra Plinium et alios. Sextus

44

De philosophia socratica et eius diuisione.

Xenophon

Aristoteles

Origines

Platonica philosophia

Apuleius. Xenophon

Liber primus

6 r.

& si negare uideatur Corneliusa in primo suae medicinae, & rationes etiam ad id afferre moliatur ut ostendat quo pacto illis conueniant: fatetur tamen Galenus tam in libro de sectisb & in Isagogicoc praecipue quam alibi, diuersos uidelicet esse. Idque sextusd ipse aperte scribit eos cum scepticis plurimum conuenire docens, a quibus non rationales modo atque dogmatici, sed ipsi Empirici aperte dissentiant. Sed reuertor ad philosophos inter quos socrates aliud doctrinae genus introduxit: nam cum plerique diuina & naturalia quaererent, quam ut discerni possent logica facultate, cuius inuentor pythagoreus Zenoe perhibetur impense uacandum arbitrarentur, illa ipse post habens nec digna ducens (si credimus Xenophontif) ut se se in ipsis homo philosophus occuparet, solis componendis moribus & perturbationibus animi sedandis operam dedit: Quapropter dictus est philosophiam deuocasse de Coelo, & in urbibus & domibus collocauisseg, & ab Aristotele quoque primo de partibus animalium scriptum esth, definiendi usum temporibus socratis increuisse, sed indagationem rerum naturalium desiisse, atque omne philosophandi studium ad utilem uirtutem ciuilemque usum fuisse translatum. Sane principem eum ipsum socratem ethicae philosophiae facit origines i sicuti dialecticae Aristotelem. Ab illo tamen ueluti fonte diuersa manarunt flumina doctrinae. sed duos praecipue discipulos habuit eloquentia in primis Clarissimos omnium consensu Xenophontem & Platonem. quantum uero attinet ad rerum cognitionem, ille morum, hic totius indagandae naturae curam suscepit, ipsamque miscuit philosophiam, Namque in naturali philosophia ut plerique uolunt secutus est heraclitum, in diuina pithagoram, in morali & rationali socratem in mathematicis Theodorum Cyreneum, ad quem audiendum Cyrenas profectum cum Alii tum Apuleiusj prodidit, & astrologiam adusque aegyptum iuisse petitum, sed a socrate dialecticam non esse illi traditam clare Xenophon litterarum monumentis tradidit. Enim uero a Xenophonte plato scribendi genere euariauit, nam cum antiquissimi dogmata Carminibus traderent, mox

1 & si ] etsi B. S. 1 medicinae ] Medicinae B. S. 2 moliatur ut ] moliatur, ut B. S. 3 sectis & in Isagogico ] sectis Isagogico B. S. 3 praecipue quam ] praecipue, quam B. S. 4 scribit eos ] scribit, eos B. S. 9 perhibetur impense ] perhibetur, impense S. 12 dedit: Quapropter ] dedit. Quapropter B. 12 Coelo ] coelo B. S. 14 animalium ] Animalium B. S. 17 ethicae ] Ethicae B. S. 17 facit origines sicuti ] facit: Origines sicuti B. / facit Origines, sicuti S. 18 doctrinae. sed ] doctrinae, sed B. S. 19 in primis Clarissimos ] inprimis clarissimos S. 20 Platonem. quantum ] Platonem: quantum B. S. 22 philosophiam, Namque ] philosophiam: Namque B. S. 23 philosophia ut plaerique uolunt secutus ] philosophia, ut plaerique uolunt, secutus S. 24 socratem in ] Socratem, in B. S. 24 mathematicis ] Mathematicis S. 25 profectum cum Alii tum ] profectum, cum alii ,tum B. S. 25 astrologiam ] Astrologiam S. 26 traditam clare ] traditam, clare B. S. 27 Enim uero ] Enimuero B. S. 28 euariauit, nam ] euariauit: nam S. a Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef., 62 sqq., p. 35. b Galen, De sectis, 6, p. 79 sqq. c Ps.-Galen, Le médicin, 4, 3. d PH 1, 241. e DL 1, 18; 9, 25; M 7, 7. f Xenophon, Memorabilia, I, 1, 16; g Cicero, Tusculanae, 5, 10–11. h De part. anim. I 1, 642a25-31. i Ref. 1, 5, 1. j Apuleius, De Platone, 1, 3, 186; 1,4, 189.

5

10

15

20

25

6 r. 6 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

45

prosa oratione, subobscure tamen, aenigmatibus etiam pythagorei assuessent, Clarissime & limpidissime Xenophon litteris sua sensa commendauit. Plato magna quidem elegantia & uberi facundia celebratus, sub mathe maticae tamen disciplinae uelamentis adumbrauit plurima, & inuolucris fabularum obtexuit. Adeoque in loquendo uarius, ut ex eius sectatoribus fuerint qui eum nihil affirmasse, Alii omnia, Alii quaepiam uoluerint. Multaeque inde in eius doctrina sectae quibus eius mens in partes tracta & quasi lancinata uidebatur. ut hinc etiam praestare sit consentaneum, eos magis reiicere quam colere: qui & cum aliis & cum se ipsis etiam digladiantur: sed de iis paulopost suo loco: nunc reliquos socraticos percenseamus. Stoici circa uirtutem uersati: nec non Stoica philosophia. delectati sunt impensius logica facultate. At non omnino concordes: si quidem & in moribus ipsaque uirtute non ex integro conuenerunt: & in plerisque alter alteri aduersus Adeo: ut se se plurimum impugnarint: & in logicis eadem nullo pacto senserint: quod & operis decursu aperietur. quid? quod ipsis etiam in uerborum significationibus plane pugnaces: quando Chrysippus in omni uerbo ambiguitatem inueniri uoluit: quam opinionem ab eleatis fluxisse satis potest ab Apuleioa colligi: qui ambifariam ut ille loquitur: omne uerbum distinguendi: eleatam siue zenonem siue parmenidem existimauit principem. At alii nullo etiam in uerbo ambiguitatem inueniri uoluerunt. sunt qui inter utranque extremam semitam se se continuerint. certe Diodorus cognomento cronus quod est a Gelliob obseruatum nullum uerbum ambiguum dici uoluit: sed obscurum. stoicorum autem ipsorum mos atque proprietas breuiter argumenta perstringere contortiusque concludere. Nec alia defuere ab hoc socratico fonte deducta flumina philosophiae: sed quae undas minus nitidas traherent quaeque etiam lutulente decurrerent: huic enim & Cyrenaici & epi- Cyrenaica. Epicurea curus uoluptatibus dediti, suorum dogmatum initia libenter ferunt accepta: atque in primis Aristippus Cyrenaicae repertor sectae malebat discipulus haberi socratis: authore Apuleioc. Cynici nimiam libertatem ne temeritatem di- Cynica xerim unumquemque ad latrandi unde Caninum deriuauit nomen, ab eodem

2 Clarissime ] clarissime B. S. 3 mathematicae ] Mathematicae S. 5 obtexuit. Adeoque ] obtexuit: Adeoque B. S. 6 affirmasse, Alii omnia, Alii quaepiam uoluerint ] affirmasse, alii omnia, alii quaepiam uoluerunt B. S. 8 uidebatur. ut ] uidebatur, ut B. S. 8 reiicere quam ] reiicere, quam B. S. 9 aliis & ] aliis, & B. S. 9 se ipsis ] seipsis B. S. 9 digladiantur: sed ] digladiantur: Sed B. S. 9 paulopost ] paulo post B. S. 11 facultate. At ] facultate: At B. S. 11 si quidem ] siquidem S. 13 aduersus Adeo: ut se se ] aduersus, adeo, ut sese B. S. 14 quid?] Quid? B. S. 17 ambifariam ut ] ambifariam, ut B. S. 18 eleatam siue zenonem siue parmenidem ] Eleatam, siue Zenonem, siue Parmenidem B. S. 19 uoluerunt. sunt ] uoluerunt: sunt B. S. 20 continuerint. certe] continuerint, certe B. S. 21 cronus quod ] Cronus, quod B. S. 21 obseruatum nullum ] obseruatum, nullum B. S. 25 traherent quaeque ] traherent, quaeque B. S. 25 decurrerent: huic ] decurrerent: huic B. S. 28 Cynici ] Bynici B. 30 ad latrandi ] adlatrandi S. a Apuleius, De Platone 1, 3, 187. Prologus, 2, pp. 2–3.

b Noct. att., 11,12,2-11,12,3.

c Apuleius, De Deo Socratis,

46

Vnde nam philosophorum sectis suum nomen contingerint? Contra Ciceronem.

Academici Peripatetici. Ephectici.

Pyrrhonii Contra simplicium et Gellium Epycurei Cynici. Simplicius

Physici. Dialectici. Morales,

Liber primus

6 v. 7 r.

socrate duxisse originem si possent ostendere bene sibi ipsis actum putarent: tantum erat socraticorum nomen celebre ab uno socrate in multos deriuatum. Omnes etenim philosophorum sectae uel ab earum inuentoribus constitutoribusque ut pythagorei, ut socratici: uel ab ipsorum authorum patria ut Cyrenaici propter Aristippum Cyreneum, & Megarici propter Megarensem euclidem nomen accepere: unde miror cur Megaricorum principem Ciceroa Xenophontem faciat in secundo academico: quando etiam ibi ab euclide megareo dictos postea fateatur. similis quoque in eretriensibus ambiguitas quos nominatos dicit a zenone: parmenide: Xenophane: mox a menedemo qui fuit eretrias eretriacos appellatos: Certe eleaticos propter xenophanem & parmenidem eleaticos nominari solere, scio proditum esse memoriae non eretrienses. Item a loco in quo philosophabantur manabat nomen: sic stoici a porticu dicti: & academici a uilla inqua degebat plato ab academo heroe sortita nomen. item ab actu quodam intercidente philosophantibus ut ab ambulando peripatetici: etiam ab effectu quodam philosophandi: qui quoniam dubiam haberent ueritatem & assensum cohiberent ephectici dicti: iidem & ambigui nominati & quaesitores & sceptici, ob considerationem perpetuam: Idem & pyrrhonii: non quod author sectae fuerit pyrrhon ut uisus est existimasse simpliciusb in Aristotelis Categorias: ut etiam Gelliusc in decimo. sed quod eius Iam inuentae & amplificator & declarator extiterit: quod aperte satis habetur a sexto philosophod in primo πυῤῥονείων ὑποτυπόσεων. A fine item quem sibi philosophantes praestituebant denominatas constat sectas fuisse, ut a uoluptate epicurei: Itemque a uitae specie & similitudine ut Cynici: aliud enim finis est quem assequi uolebant: aliud est species exercitationis, qua eo tendebant. neque enim ut simpliciuse ait uoluptate uoluptatem uenabantur epicurei sed laboribus maxime & continentia. omnes denique sectae uel ab inuentoribus & amplificatoribus, & eorum patria, uel a rebus ipsis, in quis uel finis philosophiae poneretur, uel modus indicaretur philosophandi cognomen sumpsere, A rebus item Circa quas uel solas uel maxime uersaretur eorum studium. sic et physici dicti nonnulli sunt & dialectici & morales. nam 1 originem si ] originem, si B. S. 1 sibi ipsis ] sibiipsis S. 3 sectae uel ] sectae, uel S. 4 patria ut ] patria, ut B. S. 6 accepere: unde ] sic! B. S. 8 fateatur. similis ] fateatur similis B. S. 10 appellatos: Certe ] sic! B. S. 13 uilla inqua ] uilla, in qua B. S. 14 nomen. item ] nomen: item B. S. 16 cohiberent ephectici ] cohiberent, Ephectici S. 17 iidem & ambigui nominati & quaesitores & sceptici ] iidem, & ambigui nominati, & quaesitores, & sceptici B. S. 18 perpetuam: Idem & pyrrhonii: non ] perpetuam: iidem & Pyrrhonii, non B. S. 18 Pyrrhon ut ] Pyrrhon, ut S. 19 decimo. sed ] decimo, sed B. S. 20 Iam ] iam B. S. 23 epicurei: Itemque ] Epicurei, itemque B. S. 23 Cynici: aliud ] Cynici: aliud B. S. 25 tendebant. neque enim ut ] tendebant, neque ut B. S. 25 ait uoluptate ] ait, uoluptate S. 26 epicurei sed ] epicurei, sed B. S. 26 continentia. omnes ] continentia. Omnes B. S. 27 quis ] queis B. S. 29 sumpsere, A ] sumpsere: A B. S. 29 Circa quas uel solas uel ] circa quas uel solas, uel B. S. 30 studium. sic ] studium, sic B. S. a Acad. I, 129. b Simplicius, Categorias commentarium, 4, 1. 1, 7. e Simplicius, Categorias commentarium, 4, 1.

c Noct. att., 11, 5, 4.

d PH

5

10

15

20

25

7 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

47

physicorum antiquum est nomen, quo & Thales & Democritus & Heraclitus & Alii permulti uocati sunt. sic & Diodorus cognomento dialecticus, & moralis socrates, qua de re latius opere procedente. Atqui, patriae cognomen cui multum haeret. Simplicius incertas uidetur sectas redderea. pythagoras enim a Iamblichob aliisque permultis samiusc creditur. quem tamen fuisse tyrium neanthes prodit, tyrrhenum uero & Aristarchus & etiam Theopompus, ut est apud Theodoritumd. Syrius etiam ab Eusebioe dicitur. Thaletem quoque Milesium plerique omnes uolunt fuisse: Leander tamen & herodotusf ex pheniciag. finis quoque sectas parum distinguit nam & Cyrenaici & Epicurei uoluptate bonum metiebantur, quorum diuersae patriae, authorum quoque diuersa nomina. Requiritur itaque nomen authoris, cui si addatur & patria, nec alium sibi philosophum ea in patria cognominem sortitus sit, sectas apertius distinguit: uerum ad tollendam ambiguitatem patris nomen graeci subscribere consueuerunt, ut socrates sophronisci. Ergo a socratis nomine quoniam ab eo multae sectae, multae quoque socraticorum species propriis signatae nominibus effluxerunt. Verum socraticus Plato Aristonis filiush clarus iam & eloquentiae nomine & sapientiae, ubi sectatores habuit, ii ipsi se non socraticos amplius sed Platonicos uocauerunt, qui tam multi fuerunt tamque celebres ut & ipsi sectas constituerint, si quidem Aristoteles prius socratis mox Platonis auditor peripateticam condidit disciplinam, quoniam deambulantes in lycio Gymnasio plurimum docerentur consectanei: & uiuente adhuc Platone scholam Athenis habuit. Mos autem ei fuit, scribendi quidem sub obscure, non tamen ut Plato. si quidem huius fabulae & confusanea rerum de quibus agebat disputatio, & quasi dicatur miscellanea disciplina, alibique alias repetita, & numeri praeterea & magnitudines offundebant lectoribus nebulas. Illius uero sub apertis uocabulis & eruditis & dearticulato procedendi modo, remotissimi sensus & ambigui spargebant caliginem adeo, ut similis iudecaretur sepiae, quae ne Capi quaeat attramentum effundit, hinc libros 1 morales. nam physicorum ] morales. Nam Physicorum B. S. 2 Thales & Democritus & Heraclitus & Alii ] Thales, & Democritus, & Heraclitus, & alii B. S. 2 sunt. sic ] sunt. Sic B. S. 3 dialecticus, & moralis socrates ] Dialecticus, & Moralis Socrates B. S. 4 haeret. Simplicius ] haeret, Simplicius S. 4 reddere. pythagoras ] reddere. Pythagoras B. S. 5 creditur. quem ] creditur, quem B. S. 7 Theodoritum. Syrius ] Theodoritum, Syrius B. S. 7 dicitur. Thaletem ] dicitur, Thaletem B. / dicitur: Thaletem S. 9 phenicia. finis ] Phoenicia. Finis B. S. 9 distinguit nam ] distinguit, nam B. / distinguit: nam S. 13 distinguit: uerum ] sic! B. S. 14 sophronisci. Ergo ] sophronisci: Ergo B. S. 15 species propriis ] species, propriis B. S. 17 nomine & ] nomine, & B. S. 18 amplius sed ] amplius, sed B. S. 18 fuerunt tamque ] fuerunt, tamque B. S. 20 socratis mox ] Socratis, mox B. S. 21 lycio ] Lyceo S. 21 consectanei: & ] consectanei & B. 23 sub obscure ] subobscure S. 23 Plato. si quidem ] Plato: si quidem B. / Plato: siquidem S. 26 eruditis & dearticulato ] eruditis, & de articulato B. S. 27 caliginem adeo ] caliginem, adeo B. S. 28 Capi queat attramentum ] capi queat, attramentum B. S. a Simplicius, Categorias commentarium, 4, 1. b VPyth. II, 9. c DL 8, 1. d DGAC 1, 24; Clem., Strom., 1, 62, 2. e PE 10, 4, 13. f Herodot, Historien, 1, 170, 2. g DGAC 1, 24. h plac. 878B.

De claro in philosophis nominandis discerniculo.

De uariis in platonica philosophia sectis.

Differentia inter obscuritatem Platonis et Aristotelis in scribendo.

48

Quam multae academicae.

Quam multae in peripatetica philosophia sectae.

Liber primus

7 r. 7 v.

auscultatorios ut ipse nuncupabat, & editos esse scripsit & non editos, quoniam futuri erant iis tantum cognobiles, quibus & eius quoque uox cognita fuisset. post Platonis obitum eius auditorium tenuit uel speusippus ut alii uel Xenocrates. Certe xenocrates a Platone uel primus uel secundus docuit in Academia uilla, unde & qui Academici dicti in multas postea familias diuisi, duas & Ciceroa & Lactantiusb citauere ueterem & nouam, Seneca item in quaestionum naturalium ultimo libroc academicos tamen ueteres & iuniores citat. Alii multo plures. Nouem ego platonicorum sectas multa & diuersa legendo & obseruando (si non fallor) comperi, ab eadem uilla nomen sortitas. primam quae discipulorum Platonis & auditorum fuerit inqua floruisse maxime Xenocratem constans fama est. secundam quae & media dicta est cui praefuerit Archesilaus auditor polemonis. tertiam cui & nouae cognomen est factum, Cuius princeps Carneades atque Clytomachus. quartae quoque mentio inuenitur quae sub philone floruerit & Charmenidae, quintae primordia in Antiochum referuntd. Alia est aegyptia nomine cuius institutor Ammoniuse, Alia quae romana siue itala, plotini authoritate suffulta, Lycia item quae proclo fertur accepta, Addo (si placet platonicis) eam quam Iamblichusf siue instituit, siue exornauit: quanquam non ignoro diuerse olim scriptum, quanquam item in hac successione platonica referenda authores omnino non conuenisse scio, quando alio modo Laertiusg: Alio Numeniush, & Eusebiusi, Lactantiusj alio, Augustinusk alio, Diuerso alii, Alio sextusl, alio Cicerom utatur, qui Aristotelem dissentientem re ipsa, non facit ab academia ueteri. cui etiam nouam iungit, quam dedit Archesilae, & in eadem ratione dicit Carneadem permansisse, quae tamen ab aliis aperte negantur, ut progressu patefiet, & de his hactenus, nam quo pacto academiae inter se differant & Capite huius libri quarton paucis, & sequenti libroo pluribus innotescet, cum quid uel quaeque earum uel plurime de ueri notione praescripserint aperiam. Atqui peripateticorum plures quoque familiae, nam fere quisque post Theophrastum & 1 auscultatorios ut ] auscultatorios, ut S. 3 fuisset. post ] fuisset. Post B. S. 3 speusippus ut ] speusippus, ut B. S. 4 primus uel ] primus, uel B. S. 6 Cicero & ] Cicero, & B. S. 6 nouam, Seneca] nouam: Seneca B. S. 8 Citat. Alii ] Citat: Alii B. / citat, alii S. 8 & ] om. B. S. 10 sortitas. primam ] sortitas: Primam B. S. 10 inqua ] in qua B. S. 11 est. secundam ] est: secundam B. S. 12 polemonis. tertiam cui & nouae ] Polemonis: tertiam cui & Nouae B. S. 13 Cuius ] cuius B. S. 13 Clytomachus. quartae ] Clytomachus: quartae B. S. 14 floruerit & Charmenidae, quintae ] floruerit, & Charmenidae: quintae B. S. 15 referunt. Alia ] referunt: alia B. S. 16 Alia ] alia B. S. 17 Addo ] addo B. S. 17 platonicis ] Platonicus S. 20 Laertius: Alio ] Laertius, alio B. S. 21 Diuerso ] diuerso S. 21 Alio ] alio B. S. 22 ueteri. cui ] ueteri, cui B. S. 25 hactenus, nam ] hactenus: nam B. / hactenus: Nam S. 27 earum uel ] earum, uel B. S. 27 plurime ] plurimae B. S. 28 familiae, nam ] familiae (nam S. a Cicero, De finibus, V, 3, 7. b Div Inst. 3, 4, 11 sq. c NQ 7, 32, 2. d PH 1, 220. e Ammonios Sakkas, in: TRE, vol. 2, pp. 463–471; RAC, Supplementband 1, pp. 323–332. f O‘Meara, Platonopolis, 16–19; 46–50. g DL 1, 14. h Numénius. Fragments, Fr. 24–28. i PE 14, 5–9. j Div. Inst. 5, 14, 3. k Contra acad. 3, 18, 40. l PH, 1, 220. m Acad. I, 15 sq. n EV 1, c. 4, p. 55 sqq. o EV 2, c. 14 sqq.

5

10

15

20

25

7 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

49

Neleum peripateticae sectae philosophus, propriam & ipse condere sategit, adeo ut in multas partes distractum lycium & quasi discerptum, redintegrari sub Alexandro coeperit Aphrodisieo. is tante fuit celebritatis dum uixit, ut plerique omnes peripatetici non crederentur nisi & Alexandrei quoque putarentur esse. tam & si a multis postea uexatus procedente tempore, ut sileam Themistium qui postea floruit, utque a Simplicio ne repetam qui eorum qui praecesserant consectaneorum dogmata proprio perpendiculo dimensus est. Inde populata graecia, & Italia Crebris barbararum nationum incursionibus deuastata, ad mauros & Arabas philosophia peruenit: A quibus mirum est in modum Cultus Aristoteles, plato parum, Alii omnino nihil. Cuius rei causam quantum assequi coniectura potuimus quarto huius operis libroa referemus. Sed qualiscunque illa fuerit, Arabes ipsi & mauri nunquam in porticu aut spatiantes disputarunt: aut quanquam multae in ea cellae: sedere uoluerunt, nusquam item apud eos scepticorum nomen, quanquam eorum multi & ante Aristotelem & post Aristotelem fuerunt & eius scripta uexauerunt acerrime: multique item cum Aristotele uixerunt. scepticus enim pyrrhonb Alexandri macedonis tempore floruit. Fuit autem sextus philosophus sub Marco philosopho imperatore, plutarchi consanguineus, qui sceptica scripsit, ut est apud Suidamc in collectaneis, & apud alios, atque is puto est Sextus, cuius meminit Apuleiusd: nam & a sexto philosopho a Plutarcho Maternae se originis fundamenta traxisse prodidit Apuleiuse: & in uita Marci Imperatoris atque philosophi Iulius Capitolinusf scribit sextum cheronensem Plutarchi nepotem praeceptorem ipsius Marci fuisse: est & apud suidamg sexti quoque sceptici lybici non Cheronaei mentio. Decem & ego sexti sceptici libros perlegih, qui etiam empirica scripsit monumenta Idemque dictus empiricus, uerum alius a duobus illis, an alter eorum fuerit, non satis adhuc habeo compertum. Certe Galenus in libro de sectis sexti empirici afri meminit: & in eius isagogicoi sexti etiam empirici mentio est, Atque hinc fortasse possunt refutari qui arbitrantur illud Quintilianij in decimo huc pertinere, cum ait scripsisse non parum 2 fategit, adeo ] fategit) adeo S. 3 Aphrodisieo. is ] Aphrodiseo: is B. / Aphrodisaeo: is S. 4 crederentur nisi ] crederentur, nisi B. S. 5 esse. tam & si ] esse, tametsi B. S. 7 praecesserant consectaneorum ] praecesserant, consectaneorum S. 8 Italia Crebris barbararum ] Italia, crebris Barbararum B. S. 9 ad ] & B. 9 mauros & ] Mauros, & B. S. 10 Cultus ] cultus B. S. 10 Alii ] alii B. S. 11 potuimus quarto ] potuimus, quarto S. 15 Aristotelem & ] Aristotelem, & B. S. 15 fuerunt & ] fuerunt, & B. S. 16 uixerunt. scepticus ] uixerunt. Scepticus B. S. 18 imperatore ] Imperatore B. S. 18 sceptica ] Sceptica, nur in S. 20 Apuleius: nam ] Apuleius, nam B. / Apuleius: nam S. 23 fuisse: est ] sic! B. S. 24 Cheronaei ] Gheronaei S. 25 monumenta Idemque ] monumenta, idemque B. S. 27 de sectis sexti empirici afri ] de Sectis Sexti empirici Afri B. S. 28 est, Atque ] est. Atque B. S. a EV 4, c. 2, p. 422 sqq. b DL 9, 61. c Suidae Lexicon, »Σέξστος«, IV, p. 341, 236. d Apuleius, Metam. 1, 2. e Ibid. f Iulius Capitolinus, Hist. Aug. Aur., 3, 2. g Suidae Lexicon, »Σέξστος«, IV, p. 341, 236. h Siehe zu Gianfrancesco Picos Zählung der Bücher des Sextus Empiricus: Gian Mario Cao, Inter alias philosophorum gentium sectas, op. cit., p. 130. i Ps.-Galen, Le médicin, 4, 2. j Quintilianus, Institutionis oratoriae, 10, 1, 124.

De scepticis deque sexto pyrrhonio.

Contra nonnullos quintiliani castigatores.

50

Liber primus

7 v. 8 r.

multa Cornelium Celsum sextios secutum. nam quod alii legant sceptios pro sextios, mihi non facit satis, quoniam & apud senecama sextiorum mentio, & apud Cic. in epistolarum maxime libris ad Atticum sextii saepe nomen citaturb & horatius etiam scribit ad sestiumc, & quidem potuere sestii esse qui non sceptici fuerint, quamuis aliquis qui sextus diceretur, inter scepticos reponatur. Ipse quoque idem Senecad ultimo naturalium quaestionum uolumine inquit, sextiorum noua & romani roboris secta, inter initia sua cum magno impetu coepisset extincta est. At neque sceptica facultas noua sed antiqua, nec Qualis nam philosophi Romana, sed graeca, nec extincta cum coepisset, Sed diuturna. Scepticorum sceptici? omnium erat nihil in alterutram partem aut affirmando aut negando passis (uti aiunt) uelis tendere, sed omnia considerare diligentissime, & omnibus Electores philosophi qui quicquam dogmatum afferent contradicere. nulla quoque eorum mentio qui se electores nuncupabant, quorum partes erant a singulis quod placebat apium more deligere, & proprio demum labore & opere mel coactum atque compactum aliis gustan dum tradere. solus autem Aristoteles pro uniuersa philosophorum turba adeo celebri fama in arabum mentibus uixit, ut qui philosophum diceret non alium daret intelligi quam Aristotelem. sed enim in Aristotele quoque interpretando multae arabum sectae, ad Auicennam usque, & philosophum magni nominis & medicum: aquo Platonis placita prae aliis arabibus obseruata constat. Auerrois postea ad Aristotelem interpraetandum conuersus propriam condidit sectam, cui haeserunt fere omnes qui in lutetiae parrisiorum Gymnasio primum philosophiae se dediderunt, aquo postea multi dissensere qui philosophiae simul nostreque theologiae & perdiscendae & in alios transfundendae uacauerunt: quorum quantum attinet ad philosophiae Dogmata multa dissensio, multae Clientellae, Nam sunt qui ad alium aliis post habitis recurrant, eumque solum putent & obseruandum & imitandum, siue iudicio proprio, siue fama ducti & praeceptorum persuasione. haec fere de philosophorum sectis multiplici ex lectione collegi. quanquam non me praeterit alias Ciceronem de sectis disseruisse, alias Varronem qui dicitur ex

1 secutum. nam ] secutum: nam B. S. 3 Cic.] Ciceronem S. 4 citatur & ] citatur, & B. S. 8 coepisset extincta ] coepisset, extincta B. S. 8 noua sed ] noua, sed B. S. 9 coepisset, Sed ] coepisset, sed B. S. 10 affirmando aut ] affirmando, aut B. S. 10 passis ] possis B. S. 12 contradicere. nulla ] contradicere: nulla B. S. 15 tradere. solus ] tradere. Solus B. S. 17 diceret non ] diceret, non S. 17 Aristotelem. sed ] Aristotelem: sed B. S. 19 aquo ] a quo B. S. 22 parrisiorum ] parisiorum B. S. 22 aquo ] a quo B. S. 23 theologiae ] Theologiae S. 23 perdiscendae & ] perdiscendae, & B. S. 25 Dogmata multa ] dogmata, multa B. S. 25 Clientellae ] clientelae S. 25 Clientellae, Nam ] Clientellae. Nam B. / clientelae. Nam S. 26 post habitis ] posthabitis B. S. 27 persuasione. haec ] persuasione: haec B. / persuasione. Haec S. 28 collegi. quanquam ] collegi, quanquam B. S. 29 alias Ciceronem ] alias, Ciceronem B. S. 29 Varronem qui ] Varronem, qui B. S. a Seneca, Epist. mor., 49, 2; 59, 7; 64, 2; 73, 12; 108, 17 sqq.; De ira 3, 36, 1. b Cicero, Epistulae ad Atticum, 7, 17, 2; 15, 7, 1; 16, 14, 4; Cao, Inter alias Philosophorum, p. 135. c Horaz, Oden 1, 4. d NQ 7, 32, 2.

5

10

15

20

25

8 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

51

magno numero ad paruum deduxisse sectas. cuius rei meminit Augustinus in xix. de Ciuitate Dei.a sed fretus erat varro una finium quos illi diuerse sibi statuissent consideratione, non autem uarietate doctrinae, aut modo philosophandi. Cicero uero per solos socraticos diuisionem fecit in tertio de oratoreb ad quintum fratrem, quasi per dissidium cordis & linguae, uel nulla uel parua eorum quae tractauimus diuisionis habita mentione. nam uerius eloquentiae diuersitati quam differentibus dogmatis, dum eos inter se dirimeret inniti uidebatur. sed sane & nostra & paulo superiori aetate multitudo philosophorum unum est Aristotelem secuta, parum fortasse gnara nihil unquam inter philosophos omnes conuenisse, aliquem unum esse prae omnibus sequendum philosophum. plato eos qui ante se scripsere uel deridet uel confutat: peripatetici platonem, hos stoici, stoicos alii: Epicurei alios, Epicureos alii: sceptici omnes, quos miror ab Eusebioc dici magno risu omnium explosos, qui in omnes ita acriter disputant, ut eis non omnino facillime resistatur. nunc sane ut dixi secta peripatetica est in pretio, quid sectam dixi & non magis Aristotelem? in quo interpretando diuersae sectae, diuersi duces. quanquam extitit. Io. Picus Galeotti patris mei frater qui & ingenio, & memoria, & indefesso studio, & doctrina singulari, & praecellenti interscribendum de rebus maximis facundia, nostri temporis hominibus & admirationi fuit & stupori. Hic quod ab aliis fieri posse creditum est magis quam probatum, & pollicitus fuerat & seruasset: hoc est Aristotelis & platonis dogmata conciliared, quod negocium ad praesentem usque diem multis difficillimum, nonnullis etiam supra humani captum ingenii creditur esse. Mihi autem uenit in mentem consentaneum magis esse, & utile magis, incerta reddere philosophorum dogmata quam conciliare, ut patruus uolebat. Sequi enim hac in re malo antiquos illos ex nostra fide theologos qui in gentium philosophos potius agendum duxere, & eorum excindenda dogmata, quam ipsorum ex dogmatis philosophari, nonnullorum more qui saeculis posterioribus doctrinae studia percoluerunt. quanquam & inter hos fuerunt qui prioribus illis accesserint. Ac sane Augustinus in litteris

1 deduxisse sectas. cuius ] deduxisse, sectas, cuius B. S. 2 Ciuitate Dei. sed ] ciuitate Dei. Sed B. / ciuitate Dei Sed S. 5 nulla uel ] nulla, uel B. S. 6 mentione. nam ] mentione: nam B. S. 7 dirimeret inniti ] dirimeret, inniti S. 8 uidebatur. sed ] uidebatur. Sed B. S. 8 nostra & ] nostra, & B. S. 9 gnara nihil ] gnara, nihil B. S. 11 philosophum. plato ] philosophum. Plato B. S. 13 uel deridet uel confutat: peripatetici platonem, hos Stoici, Stoicos alii: Epicurei alios, Epicureos alii: sceptici omnes, quos ] uel deridet, uel confutat, Peripatetici Platonem hos Stoici, Stoicos, alii, Epicurei alios, Epicureos alii, Sceptici omnes, quos B. S. 14 resistatur. nunc ] resistatur. Nunc B. S. 15 sane ut dixi secta ] sane, ut dixi, secta S. 17 duces. quanquam extitit. Io. ] duces, quanquam extitit Ioannes B. S. 17 frater qui ] frater, qui B. S. 18 interscribendum ] inter scribendum B. S. 21 est Aristotelis ] est, Aristotelis B. S. 24 dogmata quam ] dogmata, quam B. S. 25 hac in re ] in hac re B. S. 26 theologos ] Theologos B. S. 28 percoluerunt. quanquam ] percoluerunt, quanquam B. S. 29 fuerunt qui ] fuerunt, qui B. S. a Augustinus, De civitate Dei, 19, 2, 661. b Cicero, De oratore, 3, 16, 60 sqq. d Giovanni Pico, De ente et uno; Neunhundert Thesen.

c PE 14, 18.

Quo pacto se se philosophi per aetates impugnarint.

Io. Picus. et eius laudes.

Quid author Curet.

52

Liber primus

8 r. 8 v.

longe eminentissimus apud philosophos gentium non omnia nec etiam plurima necessario uera, ut posteriores quidam, Sed si qua uera inuenirentur, ea tanquam ab iniustis possessoribus uendicanda scribit in libris de Christiana doctrinaa: & alibi tam ille quam alii cum Graeci tum latini nostrae religionis Antistites & disciplinae proceres id ipsum fecere, quod ex parte monstrabitur opere procedente. Itaque postquam uarium philosophandi genus, & uarias philosophantium sectas ab exordio philosophiae ad nostra usque tempora quasi obiter & in transcursu deduxi, dissensiones referam insigniores, quae & inter sectarum principes, & inter consectaneos, & inter se ipsos quoque uiguere, mox aduersus eos omneis, dirigam stilum.

5

10

Quod philosophi gentium, nec in partienda sua philosophia nec in colenda conueniunt. capvt tertivm . Vidimus gentium philosophiam uariis laceratam sectis sibi ipsi non cohaerere: modo philosophi ne ipsi in ea aut partienda aut colenda conueniant & sibi ipsis cohaereant dispiciendum? ab ipsa eius diuisione capiemus initium. philosophiae igitur Alii nullam sectionem fecere, Alii bimembrem constituere, Alii uniuersam diuisere in partis tris. eorum quoque qui unicum tantum genus uoluerunt esse, adhuc magna discordia: nam alii illud unum uoluerunt esse physicum. Alii logicum, Alii morale. primae opinionis fuere thales, Anaximenes, Anaximander ex Ionico genere, ex Italico uero Empedocles atque Parmenides quibus consensit Heraclitus. uerum nec in hoc omnium consensus unus quoniam Ionici illi id omnino constans & in permiscuum censebant esse, non ita Empedocles atque parmenides, ille enim authore Aristoteleb de rhetorica praecepit, & parmenides non fuit expers dialecticae, cuius princeps 1 gentium non omnia nec ] gentium, non omnia, nec B. S. 2 quidam, Sed ] quidam, sed B. S. 4 alii cum Graeci tum latini ] alii, cum Graeci, tum Latini B. S. 5 id ipsum ] idipsum B. S. 9 se ipsos ] seipsos B. S. 10 omneis, dirigam stilum ] omneis dirigam stylum B. S. 13 philosophia nec in colenda conueniunt. Caput tertium ] philosophia, nec in colenda conueniunt. Cap. III. B. S. 15 cohaerere: modo philosophi ne] cohaerere modo philosophi, ne S. 15 conueniant & ] conueniant, & B. S. 17 initium. philosophiae ] initium. Philosophiae B. S. 18 Alii nullam sectionem fecere, Alii bimembrem constituere, Alii ] alii nullam sectionem fecere: alii bimembrem constituere: alii B. S. 18 tris. eorum ] treis, eorum B. S. 20 physicum. Alii logicum. Alii morale. primae ] physicum: alii logicum: alii morale. Primae B. S. 22 Parmenides quibus ] Parmenides, quibus S. 22 Heraclitus. uerum ] Heraclitus: uerum B. S. 23 unus quoniam ] unus, quoniam B. S. 23 constans & in permiscuum ] constans, & inpermiscuum B. / constans, et impermiscuum S. 24 atque ] & B. S. 24 parmenides, ille ] Parmenides: ille B. S. 24 enim authore ] enim, authore S. 25 rhetorica ] Rhetorica B. S. 25 dialecticae ] Dialecticae B. S. a Augustinus, De doctrina christiana, 2, 40, 60. 65,1-65, 3.

b M 7, 5–7; DL 8, 57; Aristoteles, Fragmenta,

15

20

25

8 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

53

habitus est Eleates Zeno parmenidi notus eodem Aristotelea authore. De Heraclito quoque dubitatum physicus ne tantum an moralis etiam philosophus fueritb. qui unico genere fueri contenti, sed id logicum non physicum maluerint, memorantur ii panthoides, Alexinus, Eubulides, Brysson, Dionysiodorus, Euthydemusc. unicum etiam sed morale genus constituisse socratem & assiduus ei & amicitia coniunctissimus Xenophond prodidit. & Timone asseruit, In platonem uterque inuectus quod & logicam socrati & physicam ad scripserit facultatem. sunt & qui affirment Cyrenaicos unico eoque morali philosophiae genere fuisse contentosf, tam & si id satis non constet, quoniam de causis etiam considerarunt & de probationibus. Ariston chiusg eousque morali haesit ut ab eo etiam pleraque circumscripserit, quae alii admittebant libenter, ut admonitiones instructionesque sola accessione uirtutis & expulsione uitii satis esse ad beate uiuendum arbitratus. Caeterum bimembrem fecere philosophiam plerique sed non eadem usui sunt dissectione, quandoquidem Xenophanes Colophoniush uniuersum illud supremumque philosophiae genus in physicum est partitus & logicum, morali praetermisso, quod amplexatus Archelaus Atheniensisi ipsum a physico e regione distinxit, logici minime memor: cui & Epicurumj Alii numerandum censent, qui logicam speculationem abiecerit: alii contrasentiunt, non omnem quidem eum praeterisse rationalem facultatem contendentes, sed eam tantummodo causatum quae a stoicis traderetur, quare triplicem ab eo putatam philosophiam non duplicem. Nec defuere qui Cyrenaicosk assererent in duas diuisisse species philosophiam ethicam & logicam, exclusa naturali. Platol uero princeps fuit philosophiae trifariam constituendae, ut unum eius genus logicum, aliud physicum, tertium morale & esset & haberetur. quem & Xenocrates & Aristoteles & stoici sunt secutim: quanquam has partes alii uocarunt, locos Apollodorus nominauit, Chrisippus & Eudromus species, alii generan, Sed nec omnis omnino hac in re consensio stoicorum: nam Cleanthes sex partes philosophiae statuit authore

1 notus eodem ] notus, eodem B. S. 3 fuerit. qui ] fuerit, qui B. S. 4 maluerint, memorantur ] maluerint: memorantur B. S. 5 Euthydemus. unicum ] Euthydemus: unicum B. S. 5 etiam sed ] etiam, sed B. S. 6 ei & ] ei, & B. S. 6 prodidit. & ] prodidit,& B. S. 7 In ] in B. S. 7 socrati & ] socrati, & B. S. 8 ad scripserit ] adscripserit S. 8 facultatem. sunt ] facultatem. Sunt B. S. 9 tam & si ] tametsi B. S. 11 haesit ut ] haesit, ut B. S. 12 uirtutis & ] uirtutis, & B. S. 14 plerique sed ] plerique, sed B. S. 18 Alii ] alii B. S. 19 praeterisse ] praeteriisse B. S. 21 traderetur, quare ] traderetur: quare S. 23 philosophiam ethicam ] philosophiam, ethicam B. S. 25 morale & esset & haberetur. quem ] morale, & esset, & haberetur, quem B. S. 25 Xenocrates & Aristoteles & stoici ] Xenocrates, & Aristoteles, & Stoici B. S. 26 secuti: quanquam ] sic! B. S. 27 Chrisippus ] Chrysippus S. 27 genera, Sed ] genera. Sed B. S. 28 stoicorum: nam ] Stoicorum: nam S. 28 statuit authore ] statuit, authore B. S. a M 7, 5–7; DL 9, 25. b M 7, 7. c M 7, 13. d M 7, 8; Xenophon, Memorabilia, 1, 1, 11 sq. e M 7, 8–10; DL 2, 45. f M 7, 11; DL 2, 92; Seneca, Epist. mor. 89, 12. g M 7, 12; DL 7, 160; Seneca, Epist. mor. 89, 13. h M 7, 14. i M 7, 14. j M 7, 14–15. k M 7, 11. l M 7, 16. m M 7, 16. n DL 7, 39.

54

Liber primus

8 v. 9 r.

Diogenea, dialecticam, oratoriam, ciuilem, naturalem, theologicam, moralem: quam quidem moralem Cleantes ipse & zeno, simplicius tractarunt, & minores illam in partes distraxerunt Chrysippus uero, archedemus, Zeno tarsensis, Apollodorus, Diogenes, Antipater, Possidonius in subiectos diuiserunt locos, de appetitione, de bonis & malis, de perturbationibus, de uirtute, de fine, de prima extimatione, de actibus, de offciis, de adhortationibus & hortationibusb. Enim uero quanquam tria philosophiae genera sunt constituta, non propterea in partium ordine ulla est communio sensuum, ulla dogmatum reperta consensio. nam alii a logica facultate ut stoici & Alii putarunt incipiendum, a morali nonnulli socratem secuti: plerique a physico genere ut antiquioric: Porro in particularum dissectione non minor quam in partibus orta dissensio: quando logicum genus alii ambire grammaticam & rhetoricam cum dialectica uoluere. Alii unum, Alii etiam alterum excludebant. In moralibus quoque & plato & Aristoteles tres constituere particulas, quinque Cyrenaici maluerunt, ut enim illi ethicum, politicum, aeconomicum, ita hi agendum esse dicebant de eligendis & fugiendis, de affectibus, de actionibus, de causis, de probationibus, quae duo postrema a tribus nonnulli dispescunt, & hoc dialectiae illud naturali adscribuntd. super quo etiam diuidundo certatur. Verum diceret quispiam, diuersas esse uias ad philosophandum, sed nihil referre si diuerso itinere tendant ad unum, quod postea nos & concorditer & fideliter doceant. dispiciamus igitur num pacate & quiete nos quicquam docuerint? Altius quam possimus exorsi.

2 simplicius ] Simplicius S. 2 tractarunt, & ] tractarunt: & B. S. 3 distraxerunt Chrysippus ] distraxerunt: Chrysippus B. S. 7 Enim uero] Enimuero B. S. 9 consensio. nam ] consensio, nam B. / consensio: nam S. 9 stoici & Alii ] Stoici, & alii B. S. 10 incipiendum, a ] incipiendum a B. S. 10 morali nonnulli ] morali, nonnulli B. S. 11 antiquiori: Porro ] antiquiori. Porro B. S. 11 minor quam ] minor, quam B. S. 13 uoluere. Alii unum, Alii ] uoluere, alii unum, alii B. S. 14 plato & ] Plato, & B. S. 15 aeconomicum ] oeconomicum B. S. 18 dialectiae illud ] dialectiae, illud B. S. 19 referre si ] referre, si B. S. 20 concorditer & ] concorditer, & B. S. 21 doceant. dispiciamus ] doceant. Dispiciamus B. S. 21 docuerint? Altius ] docuerint, altius S. a DL 7, 41.

b DL 7, 84.

c M 7, 20–22.

d M 7, 11.

5

10

15

20

9 r.

5

Liber primus

55

Vtrum ulla sit ueritas, et si sit utrum haberi possit an minime, inter philosophos gentium non conuenisse, quorum diuersisimae opiniones referuntur, ibique etiam ostenditur Platonem ea de re a sectatoribus per partes particulas minutiasque distractum atque discerptum, pugnacissima discordia.

capvt quartvm .

10

15

20

25

At Sane inter omnes philosophorum sectas de quibus habita mentio est, quasdam putasse comperio nihil esse in rebus ueri atque certi, quasdam contra. certe Alii nihil omnino uerum esse dixere, alii uerum esse quodpiam maluerunt sed maxime pugnacitera. nam quidam sola intellectilia uera existimarunt, nonnulli sola sensilia Alii tam haec quam illa. Xeniades corinthiusb nihil dixit esse uerum, quem & quidam sunt secuti. Platonici quidam & Democricii multi sola intellectilia ueri nomine digna putaruntc: Epicurus & Alii sola sensiliad. Aenesidemi sectatores inter haec etiam distinctionem excogitarunt. uerum & illud maxime apud philosophorum sectas & pugnax & uarium, Vtrum ulla sit ueritas aut ullum uerum. nam inter haec duo magnam nec qualem ipsi agnoscimus distinctionem posuere. an inquam ulla sit ueritas & si sit haberi tamen ea possit an minime? quando alii se posse dicebant rerum ueritatem inuenire, ac iam de iis quae disserebant se inuenisse gloriabantur, ut omnes fere qui dogmatici nuncupati sunt. Constat alios diuersissime putauisse, nam fuere permulti qui ueritatem inueniri posse diffiderent, nec ullo pacto fieri posse censerent ut ea compraehenderetur ab homine, quales qui Carneadem & Clytomachume platonicos quorum supra meminimusf secuti sunt. Alii quaerunt adhuc nec in hanc nec in illam partem inclinati, quos propterea scepticos quasi considerarios dixeris indagatoresue nuncupaueris. hinc tres supremas philosophiae partes constituit sextusg. quando alii compraehendi res posse dicerent, negarent alii, Quaererent alii & dubitarent. Galenus autem 1 sit utrum ] sit. Vtrum B. / sit, utrum S. 2 diuersisimae ] & diuersissimae B. S. 4 re a sectatoribus ] re, sectatoribus B. S. 4 partes particulas ] partes, particulas S. 5 discerptum pugnacissima ] discerptum, pugnacissima B. S. 6 Caput Quartum ] Cap. IIII. 7 Sane ] sane B. S. 8 esse ] est B. S. 9 contra. Certe Alii ] contra: certe alii B. S. 10 maluerunt sed ] maluerunt, sed B. S. 10 pugnaciter. nam ] pugnaciter: nam B. S. 11 sensilia Alii ] sensilia, alii B. S. 12 Democricii ] Democritii B. S. 13 Alii ] alii B. S. 14 excogitarunt. uerum ] excogitarunt, uerum B. S. 15 Vtrum ] utrum B. S. 15 ulla ] illa B. S. 16 uerum. nam ] uerum, nam B. / uerum: nam S. 17 posuere. an ] posuere, an B. S. 17 ueritas & ] ueritas, & B. S. 17 sit haberi ] sit, haberi S. 22 censerent ut ] censerent, ut B. S. 22 compraehenderetur ] comprehenderetur S. *Et sic semper.* 23 Clytomachum platonicos ] Clytomachum, Platonicos B. S. 23 meminimus secuti ] meminimus, secuti B. 24 hanc nec ] hanc, nec B. S. 25 scepticos quasi ] scepticos, quasi B. S. 25 nuncupaueris. hinc ] nuncupaueris: hinc B. S. 26 sextus. quando ] sextus: quando B. S. 27 alii, Quaererent ] alii, quaererent B. S. a PH 2, 48 sqq; M, 7, 47 sqq. 140–145. d M 7, 203 sqq.

b PH 2, 18; PH 2, 76; M 7, 48; M 7, 53. c M 7, 135–140; M 7, e PH 1, 220. f EV 1, c. 2, p. 48. g PH 1, 1–4.

Dogmatica philosophia. Academica. Sceptica

Tres supreme et maxime generales philosophiae partes secundum sextum quatuor secundum Galenum.

56

Liber primus

9 r. 9 v.

in libro de philosophica historiaa quatuor maluit, nam praeter dogmaticam affirmantem, & scepticam dubitantem: litigiosam cotentiosamue, & mixtam adiecit, sed sane contentiosam uocauit quam sextus nouam academicamb & rerum compraehensionem negantem appellarat. namque inter eius sectae uiros nominat Clytomachumc inter principes nouae academiae constitutum. Mixtae sectae Xenophanemd addixit & Democritume. Illum uidelicet dubitantem de omnibus & nihilominus asserentem omnia unum esse & eundem esse deum. hunc uero ambigentem de omnibus praeterquam de Atomis & uacuo. Sed cui nam sectae philosophorum si priscis illis temporibus uixisset N. Cusa Nicolaum cusam addixissemus? sciri posse asserentem, negantem nihilominus quicquam sciri posse praecise. quae omnia ille prosequitur latissime & in libris de docta ignorantiaf & de coniecturisg & de uenatione sapientiaeh, quibus in libris supra rationem eleuatus coincidere (ut eius utar uerbis) opposita existimauit, & nihil perfecte cognosci procul omni dubio sanxit. Sed reuertamur ad antiquos philosophos quos proprias ad sectas uetusti illi rerum scrutatores sine lite non redegerunt, nam alii Democritum inter dubitabundos. Sextus autem inter dogmaticos reponit uti progressu operis patebit. neque enim omnino clarum & incontrouersum de quibusdam huc ne an illuc flecterent, an uerius uel litigio perpetuo uel perpetuae dubitationi eos quibus id internoscendi cura fuit addicerent. par enim circa Heraclitumi quae circa democritum quaestio, nam fuere qui dicerent scepticam philosophiam cum democritia communionem habere, quibus a scepticis resistitur uel ex eo quoniam asserebat democritusj & Atomos esse & uacuum, a quibus assensum pyrrhonii cohibebant, qui & contra Democritum dicerent, & pro Democrito, si quisquam illum falso decreuisse putarent. quae quidem disceptatio non uergit proprie ad sectas dispartiendas, sed ad hoc ipsum, haberi ne posset aliquo ueritatis instrumento ueritas. Scepticam uero sectam nonnulli pyrrhonium aenesidemum secuti uiam esse putabant ad 1 maluit, nam ] maluit: nam S. 3 adiecit, sed ] adiecit: sed B. S. 3 contentiosam uocauit ] contentiosam, uocauit B. S. 4 appellarat. namque ] appellarat. Namque B. S. 7 esse & ] esse, & B. S. 8 deum. hunc ] Deum: hunc B. S. 8 Atomis & ] atomis, & B. S. 9 cui nam ] cuinam S. 10 uixisset, Nicolaum ] uixisset Nicolaum S. 11 praecise. quae ] praecise: quae B. S. 11 latissime & ] latissime, & B. S. 12 ignorantia & de coniecturis & ] Ignorantia, & de Coniecturis, & B. S. 13 coincidere ] concidere B. S. 15 philosophos quos ] philosophos, quos S. 16 redegerunt, nam ] redegerunt: nam S. 17 dubitabundos. Sextus ] dubitabundos, Sextus B. S. 17 reponit uti ] reponit, uti B. S. 18 patebit. neque ] patebit: neque B. S. 19 perpetuo uel ] perpetuo, uel B. S. 20 addicerent. par ] addicerent: par B. S. 21 quaestio, nam ] quaestio: nam S. 23 resistitur uel ] resistitur, uel S. 23 Atomos esse & ] atomos esse, & B. S. 24 cohibebant, qui & contra ] cohibebant, & contra B. S. 25 putarent. quae ] putarent: quae B. S. 28 pyrrhonium aenesidemum secuti uiam ] Pyrrhonium, Aenesidemum, secuti, uiam B. S. a DHP 4, 233. b PH 1, 226. c PH 1, 3. d PH 1, 225; M 7, 48 sq. e PH 1, 213 sq. f Nicolaus Cusanus, De docta ignorantia. g Nicolaus Cusanus, De coniecturis. h Nicolaus Cusanus, De venatione. i PH 1, 210 sqq. j PH 1, 213 sq.

5

10

15

20

25

9 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

57

heracliteam, Quoniam sensisset heraclitus & eidem subiecto inesse contraria & uideri: hoc autem ultimum etiam a scepticis admitti. Contra stetit Sextus & ipse pyrrhonius afferens contraria circa idem uideri, non esse dogma scepticorum, sed negocium potius non modo ipsis sed omnibus ferme philosophis communea: Atqui & commune esse cuilibet e medio, quoniam mel dulce sanis esse, amarum ictericis cui non uideatur reperitur nemo, sit autem ita nec ne suapte natura, consideratione dignum esse. Verum quoniam heraclitus multa profert dogmata eis contradicunt dubitabundi tanquam arroganter aut negata aut confirmata, sicuti & caeteris qui quicquam asserendi curam suscepereb. Cyrenaicosc alii uolebant scepticis ad scribi quoniam & ipsi naturales duntaxat affectiones compraehendi putarent, resistunt ephectici, uoluptatem carnis & mollitiem quam finem censebant cyrenaici reiiciendo, & amplexando quam ipsi uocant ἀταραξίαν latine inperturbationem si licet interpraetemnr, Ad quam suspensione iudicii deueniri putabant. praeter haec alii platonem inter De platone dogmaticos reponunt, Alii dubitandum censent fuisse. Alii partim quidem intelligendo quot et inter eos, partim etiam inter illos reponendum arbitrantur, sicuti permedotus quanta dissidia. & Aenesidemusd. Ii causam hanc sui sensus afferunt quod in Gymnasticis dialogis ubi maxime socrates introducitur aduersus sophistas aut ludens aut luctans, ambiguum uideatur sermonis genus inuehere, ubi uero quicquam affert serio & pensiculate uel in persona socratis uel timei, puta de Idaeis de prouidentia uel de uirtutibus & uitiis deligendis uitandisque, tum dogmata proferat. a quibus dissentit Sextus ipse pyrrhonius nullo pacto dubitabundis platonem ad scribi uolense, quoniam uel unum dogma si statuat uel uni iudicet standum ne sit an ne, tum non ambiguorum in numero sed in iudicantium & dogmata praescribentium ordine uti collocetur existimat. Idem & phliasius timon de Xenophane scribens perhibetur sensisse.f M. autem Varro apud Ciceronem in primo academicog uoluit platonem nihil affirmare, contra uero magna platonicorum turba inter quos etiam Apuleiush & Alcinousi, quorum 1 heracliteam, Quoniam ] heracliteam, quoniam B. S. 4 potius non ] potius, non B. S. 4 ipsis sed ] ipsis, sed B. S. 6 ictericis cui ] ictericis, cui B. S. 9 negata aut ] negata, aut B. S. 10 ad scribi quoniam ] adscribi, quoniam S. 12 cyrenaici ] Cyrenai B. S. 13 inperturbationem ] in perturbationem B. S. 13 interpraetemnr, Ad ] interpraetemur, ad B. S. 14 putabant. praeter ] putabant. Praeter B. S. 15 reponunt, Alii ] reponunt: alii B. S. 15 fuisse. Alii ] fuisse: alii B. S. 16 arbitrantur, sicuti ] arbitrantur: sicuti B. S. 17 Aenesidemus. Ii ] Aenesidemus: Ii B. S. 18 dialogis ] Dialogis B. S. 18 ludens aut ] ludens, aut B. S. 20 pensiculate uel ] pensiculate, uel B. S. 20 socratis uel ] socratis, uel B. S. 21 Idaeis de prouidentia uel ] Idaeis, de prouidentia, uel B. S. 21 deligendis ] diligendis B. S. 22 proferat. a ] proferat, a B. S. 22 Sextus ipse pyrrhonius nullo ] Sextus, ipse Pyrrhonius, nullo B. S. 23 ad scribi ] adscribi B. S. 23 uolens, quoniam ] uolens quoniam B. 23 statuat uel ] statuat, uel B. S. 24 standum ne ] standumne S. 24 sit an ] sit, an B. S. 24 numero sed ] numero, sed B. S. 25 phliasius ] Phasius B. S. 26 M. ] Marcus S. 28 turba inter ] turba, inter B. S. 28 Alcinous, quorum ] Alcinous quorum B. a PH 1, 210. b PH 1, 212. c PH 1, 215. d PH 1, 222. e praeter haec. . .scribi uolens] cf. PH 1, 221 sq. f PH 1, 223. g Acad. I, 74. h Apuleius, De Platone. i Alkinoos, Didaskalikos.

58

Marsilius ficinus.

Io. picus Marinus Atticus

De secunda academia. Archesilas

Liber primus

9 v. 10 r.

uterque Dogmata collegit explicuitque platonica. & haec quidem antiqui uariarum sectarum philosophi ipsique etiam platonici de platone sentiebant in uniuersum, praeter academiarum dissensiones de quibus paulopost dicturi sumus, praeter id etiam quod super particularibus eius dogmatibus de deo, de anima, de ueritatis iudicio, de uoluptate an bonum an malum, summumue bonum summumue malum, an indifferens, atque etiam de Aliis quot pene capita tot sensa, ut in plerisque palam fiet ipsa operis quod habemus in manibus lectione. Hinc quam incerta sit platonis doctrina percipi potest, quae asectatoribus & per partes & per particulas & per minutias etiam lacerata sit. Sed enim quantum attinet ad affirmationem ipsius uel ambiguitatem non defuere platonici qui aetate nostra aliam de eo ipso sententiam ferrent, docere illum ubique. uerum inter hanc doctrinam id attulit dissidii Marsilius ficinus quod quae in epistolis uel in libris de legibus uel in epinomi siue philosopho disserit plato suo ipse ore, ea haberi debere certissima uult: quae uero in libris caeteris Timai, socratis, parmenidis, Zenonis ore disputat, uerisimiliaa. sed tanta est in platone uarietas ut ipsi etiam Dialogi qua de re sint compositi adhuc certetur, parmenidem de uno esse rerum principio deque Idaeis & Marsilius & Alii scripsere. Io. Picus patruus in libro de uno & ente Dialogumb ipsum inter dogmaticos minime reponendum censet, ut qui sit logicae exercitationi uerius accommodatus. & si quis Marini platonicic dogmata qui proclum audiuit perpendit, eum pro patruo litem dedisse facile compraehendet, ad stipulabiturque ei Atticus platonicus eo in opere quod aduersus eos scripsit qui postquam Aristotelem profiterentur platonem minime sequebanturd. affirmat enim Zenonem parmenidem & qui eleaticae disciplinae professores essent logicae facultati tantummodo studuisse, apud platonem uero eo in Dialogo de parmenidise opinione & doctrina tractari quis ambigat? secundae academiae quae & media dicitur princeps Archesilaus dissensit a 1 platonica. & ] platonica, & B. S. 2 philosophi ] Philosophi B. S. 4 sumus, praeter ] sumus. Praeter B. S. 4 deo ] Deo B. S. 5 bonum an ] bonum, an B. S. 6 bonum summumue ] bonum, summumue B. S. 6 Aliis ] aliis B. S. 8 doctrina percipi ] doctrina, percipi S. 9 asectatoribus & per partes & per particulas & ] a sectatoribus, & per partes, & per particulas, & B. S. 12 ubique. uerum ] ubique. Verum B. S. 13 Ficinus quod ] Ficinus, quod S. 13 epistolis uel in libris de legibus uel ] epistolis, uel in libris de Legibus, uel B. S. 14 disserit plato ] disserit, Plato B. S. 15 Zenonis ore ] Zenonis, ore B. S. 16 uarietas ut ] uarietas, ut B. S. 17 compositi adhuc ] compositi, adhuc S. 17 certetur, parmenidem ] certetur. Parmenidem B. S. 17 principio deque Idaeis &] principio, deque Idaeis, & B. S. 18 Alii ] alii B. S. 18 Io. ] Ioannes B. S. 20 & ] Et B. S. 22 ad stipulabiturque ] adstipulabiturque B. S. 23 scripsit qui ] scripsit, qui B. S. 24 sequebantur. affirmat ] sequebantur. Affirmat B. S. 24 Zenonem parmenidem & ] Zenonem, Parmenidem, & B. S. 24 eleaticae ] Cleaticae B. S. 25 essent logicae ] essent, logicae B. S. a Ficino, Opera, 766, 2. b Giovanni Pico, De ente et uno, II, 390G, 6. c Udo Hartmann, Art. »Marinos«, in: Grundriss der Geschichte der Philosophie, vol. 5/3, p. 1971–1981; Marinus, Marini vita procli. d PE 11, 1, 1; 2, 1–2; 15, 4, 1–21; Atticus, Fragments, Fr. 1, 4. e Platon, Parmendies.

5

10

15

20

25

10 r.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

59

primae principibus & haesit pyrrhoniis adeo, ut quasi eorum consectaneus habitus sit.a Numeniusb in libro de academicorum dissensione, re illum fuisse pyrrhonium affirmat, nomine academicum, crantoris a quo amabatur pudore, qui, scilicet, magni fuit in academia nominis: tam & si Archesilas nihil sciri posse affirmaret, nec hoc ipsum nihil scire, quod sibi socrates relinquebat: eundemque a prima non differe academia. M. Varro apud Ciceronemc est author. quanquam alii qui se putant acutius eius sensa discussisse, uelint multiformem haberi Archesilam, ut qui ad experiendos auditores si nodos platonicorum dogmatum ualerent dissoluere, scepticum suscepisset negocium: probatis uero atque legitimis tenenda Platonica dogmata insinuasset, quapropter de eo Aristonis dictum afferi solet: Archesilam anteriori parte quidem esse Platonem, posteriori uero pyrrhonem, at media Diodorumd dialecticum uidelicet illum cuius uteretur praeceptis: Clare uero illum ipsum & manifeste platonicum censendum esse sextuse confirmat, Numeniusf negat. Sed de eo plura libro sequenti. Hunc ipsum Archesilam secutus carneades dicitur, a plerisque, qui cum eo nouam uolunt academiam constituisse. neque enim Cicero in libris quos pro academicis edidit mentionem facit nisi ueteris & nouae, neque item Lactantius in tertio contra gentes. Augustinusg tamen in his quos scripsit contra academicos principem tertiae academiae carneadem recipit, quartae aut quintae non meminit, quanquam de philone & antiochoh & plotinoi uerba facit. nouae academiae cui & tertiae cognomen est factum principes in eo perseuerabant ab aliis dissentientes, omnia esse incomprehensibilia, quae alii certa alii dubia iudicassent, cuius opinionis inuentum alii in Xenophanem referunt Alii repetunt ab homero, Origenes uidetur ecphantoj id syracusio tribuere. utcunque sit carneades si eam non inuenit certe auxit eximie, cuius tamen sectatores non inaniter atque fortuito se res aggredi fatebantur. nam ut alii certa dicebant & incerta, sic illi probabilia & improbabilia nuncupabant, Cuius etiam distinctionis cum alibi tum in secundo de oficiis meminit Cicerok, certa ipsi & incerta nolebant dicere, atque per hoc non comprehensibilia, & in eo euariabant a scepticis quod quae uertebantur in disputatione ea com-

4 tam & si ] tametsi & B. S. 5 affirmaret, nec ] affirmaret: nec B. S. 6 M. ] Marcus S. 7 author. quanquam ] author, quanquam B. S. 11 solet: Archesilam ] sic! B. S. 13 illum cuius ] illum, cuius S. 13 praeceptis: Clare ] praeceptis. Clare B. S. 15 dicitur, a ] dicitur a B. S. 16 constituisse. neque ] constituisse, neque B. S. 17 facit nisi ] facit, nisi B. S. 20 antiocho & ] antiocho, & B. S. 21 facit. nouae ] facit. Nouae B. S. 21 factum principes ] factum, principes S. 23 certa alii ] certa, alii B. S. 24 referunt Alii ] referunt, alii B. S. 24 Origenes ] Origines B. S. 25 tribuere. utcunque ] tribuere: utcunque B. S. 26 se res ] seres B. 26 fatebantur. nam ] fatebantur, nam B. / fatebantur: nam S. 28 Cuius ] cuius B. S. 28 alibi tum ] alibi, tum B. S. 29 Cicero, certa ] Cicero. Certa B. S. 30 disputatione ea ] disputatione, ea S. a PH 1, 232. b Numenius, Fragments, Fr. 25. c Acad. I, 15. d PH 1, 234; DL 4, 33. e PH 1, 234. f Numenius, Fragments, Fr. 25. g Contra acad. 3, 18, 40. h Ibid. 2, 6, 15; 3, 18, 41. i Ibid. 3, 18, 41. j Ref. 1, 15, 1. k Cicero, De officiis 2, 7, 4.

Numenius

Ariston

Carneades.

De tertia academia

Origene

60

Liber primus

10 r. 10 v.

praehendi negabant praeter hoc unum, nec hoc quidem expresse, quod certo compraehendi ea non posse compraehenderent. ipse uero Cicero in primo academicoa Varronis sententia carneadis opinionem non admodum distinguit ab opinione archesilae, ut pote cuius academiam nouam dicat esse, & ita etiam in primo de legibusb & alibi, quae tamen solet ut diximus ita carneadi attribui ut Archesilae media. In secundo uero libroc docet utrisque decretum esse nihil percipi posse quanquam epochen, id est, assensionis retentionem uidetur Archesilae qui carneadi libentius tribuere, qui tamen simul a dogmaticis eo differebant quod compraehensio illis sine controuersia decernebatur rerum & multarum & magnarum: iudicio quoque bonorum & malorum tam insigniter euariabant a pyrrhonis carneadei, ut ea ponerent in persuasione, illud esse censentes bonum quod magis probabile & persuasi bile magis: suoque modo statuebant malum proportione pari, cum sceptici ἀδοξάστως ut ipsi dicebant in eis pensandis diiudicandisque ferentur, nulla disputatione freti, communem sequentes uitam usuique Communi assentientes, ne omnino sine actione manerent. quod seruabant in naturae inclinationibus, in necessariis affectibus, in susceptione legum & morum, in artium traditioned. praetereaque pyrrhonii philosophi aequales potius putabant esse phantasias rerum earumque conceptus, ita ut altera non esset altera probabilior, Cum tamen Carneadei & Caeteri eiusdem sectae alias probabiles alias improbabiles existimarent, atque in ipsis etiam probabilibus persuasibilibusque constituerent gradus, ut hinc mirer me Origenes in libro φιλοσοφουµένων Origenis legisse, academicorum principem fuisse pyrrhoneme, aquo sint pyrrhonii nuncupati, distare enim ab illis magnopere supra narrauimus, sed tamen minus eo mirandum, quod uetus quaestio Gellius est & a multis (ut Gelliusf prodit) scriptoribus graecis tractata, an, quid, & quantum inter pyrrhonios & academicos intersit, atque utrosque affirmat ipse & scepticos & ephecticos & dubitantes olim appellatos, Illud certe maiori dignum nota ab Origene ibidem proditum, quod primus omnium pyrrhon rerum incompraehensionem inuexeritg, namque ille neutiquam hoc, sicuti nec aliorum quicquam affirmauit, & eodem in opere ipsemet Origenes Zeno1 negabant praeter ] negabant, praeter B. S. 2 compraehenderent. ipse ] compraehenderent. Ipse B. S. 4 ut pote ] utpote B. S. 5 solet ut ] solet, ut B. S. 5 diximus ita ] diximus, ita B. S. 6 attribui ut ] attribui, ut B. S. 6 esse nihil ] esse, nihil B. S. 7 posse quanquam ] posse, quanquam S. 7 retentionem uidetur ] retentionem, uidetur B. S. 9 differebant quod ] differebant, quod B. S. 10 rerum & multarum & ] rerum, & multarum, & B. S. 13 ἀδοξάσως ut ] ἀδοξάσως, ut S. 14 dicebant in ] dicebant, in S. 15 Communi ] communi B. S. 16 manerent. quod ] manerent, quod B. S. 17 traditione. praetereaque ] traditione. Praetereaque B. S. 19 Cum ] cum B. S. 19 Caeteri ] caeteri B. S. 20 probabiles alias ] probabiles, alias B. S. 22 Origenis ] Originis B. S. 23 nuncupati, distare ] nuncupati: distare S. 26 quantum inter ] quantum, inter B. S. 27 appellatos, Illud ] appellatos. Illud B. S. 28 Origene ] Origine B. S. 29 inuexerit, namque ] inuexerit: namque S. 30 Origenes ] Origines B. S. a Acad I, 12; 16. b Cicero, De legibus, 1, 39. c Acad. I, 108 sqq. 1, 23, 1. f Noct. att. 11, 5, 6. g Ref. 1, 23, 1.

d PH 1, 21 sqq.

e Ref.

5

10

15

20

25

30

10 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

61

phania ἀκαταληψίαν ut eius utar uerbo hoc est incompraehensionem primo omnium ad scribit, & eiusdem sententiae fuisse ecphantum syracusium post paulo subiecitb, hoc est ueram non haberi rerum cognitionem. Miror etiam Ciceronis primo in academicoc positum, Carneadem nihil omnino percipi posse dicere nihil excipiens, quando satis receptum est excoepisse illum hoc ipsum quod esset nihil posse compraehendi. Caeterum quartae academiae De quarta academia cultores philoni haerentes censebant captatrici phantasia res ipsas capi non posse, In se ipsis autem eas esse Captabiles atque compraehensiles, ita enim sextusd memoriae prodidit, Numenius uero in libro de academicorum dissensionee scribit philonem confirmasse & amplificasse dicta Clytomachi, ac se aduersus stoicos omnibus armasse uiribus, sed temporis spatio rerum ueritate effectum esse ut compraehensibilitatis opinio conuicta fuerit, philonemque ipsum ne transfuga uideretur redargui se magnopere cupiisse. Antiochus ue- De quinta academia ro (ut Augustinof uidebatur) dissipatus atque dispersus, quintam ex porticu academiam aedificauit in eamque ut est author Numeniusg aliena dogmata inuexit, philoni praeceptori in plerisque aduersus, dicere etiam solitus authore sexto se se in academiae spatiis stoica philosopharih. ostendere namque sategit se apud platonem stoica dogmata reperisse. hic ipse Antiochus ut scribitur siue in primo academico siue in hortensio nam uterque libro titulus est, appellabatur quidem academicus, erat autem si pauca mutauisset germanissimus stoicisi, quare mirum in modum ab eo sceptici dissentiunt qui in ullam sectam uehementius non inuehuntur quam in stoicam, in eamque (ut Augustinij uerbis utar) potissimum academicorum exarsit ingenium: idem quoque Antiochus ueteres a iunioribus defendere sategit, qui uisus est (ut eidem Augustinok contra academicos disserenti proditur) nonnullis gloriae cupidior quam ueritatis, de cuius quidem Antiochi dogmate, multa apud Ciceroneml disserit Lucullus, an sincere? nescio. illud certe ad calcem 1 ἀκαταληψίαν ut ] ἀκαταληψίαν, ut S. 1 uerbo hoc est incompraehensionem ] uerbo, hoc est, incompraehensionem B. S. 2 ad scribit ] adscribit S. 2 syracusium post ] syracusium, post B. S. 3 est ueram ] est, ueram B. S. 5 dicere nihil ] dicere, nihil B. S. 5 excoepisse ] excepisse B. S. 6 ipsum quod ] ipsum, quod S. 6 nihil posse ] nihil, posse S. 7 haerentes censebant ] haerentes, censebant B. S. 8 posse, In ] posse: in B. S. 8 Captabiles ] captabiles B. S. 8 compraehensiles ] compraehensibiles B. S. 9 prodidit, Numenius ] prodidit. Numenius B. S. 13 uideretur redargui ] uideretur, redargui S. 15 aedificauit in eamque ut ] aedificauit, in eamque, ut S. 15 Numenius aliena ] Numenius, aliena S. 17 solitus authore sexto se se ] solitus, authore sexto, sese S. / se se ] sese B. 17 philosophari. ostendere ] philosophari, ostendere B. S. 18 sategit se ] sategit, se S. 18 reperisse. hic ] reperisse. Hic B. S. 19 Antiochus ut scribitur siue ] Antiochus, ut scribitur, siue S. 19 academico siue ] academico, siue B. S. 20 Hortensio nam uterque libro titulus est, appellabatur ] Hortensio (nam uterque libro titulus est) appellabatur S. 21 Stoicis, quare ] Stoicis: quare S. 22 dissentiunt qui ] dissentiunt, qui S. 22 inuehuntur quam ] inuehuntur, quam B. S. 27 nescio. illud ] nescio: Illud B. S. a Ref. 1, 14, 1. b Ibid. 1, 15, 1. c Acad. I, 109. d PH 1, 235. e Numenius, Fragments, Fr. 28. f Contr. acad. 3, 18, 40. g Numenius, Fragments, Fr. 28. h PH 1, 235. i Acad. I, 132. j Contr. acad. 3, 16, 7. k Ibid. 2, 6, 15. l Acad. I, 70.

62

Liber primus

10 v. 11 r.

disputationis ei tribuit ut carneadis minus probarentur placita. quis inquit aperte perspicueque & peruersa & falsa secutus esset nisi tanta in archesila multo etiam maior in carneade & copia rerum & dicendi uis fuisset. is idem a Ciceronea introducitur dicere pingue & sibi contrarium esse quod in antipatrum referretur repraehensum, quod diceret consentaneum esse ei qui affirmaret nihil posse compraehendi, id ipsum saltem dicere posse compraehendi. quando non potest conuenienter dici nihil compraehendi posse, si quicquam compraehendi posse dicatur. Illo modo potius putat urgendum fuisse carneadem, cum sapientis decretum nullum esse quaeat nisi cognitum perceptum atque compraehensum: ut hoc ipsum decretum quod sapientis esset, nihil posse percipi, fateretur esse perceptum. proinde inquit idem Cicerob quasi sapiens nullum aliud decretum habeat, & sine decretis uitam agere non possit. Sed ut ille habet probabilia non percepta, Sic hoc ipsum nihil posse percipi, nam si in hoc haberet cognitionis notam, eadem uteretur in Caeteris. quam quoniam non habet utitur probabili. & post paulum. tam uera quam falsa cernimus, sed probandi species est, percipiendi signum nullum habemus De academia Plotini et Plotinus & Iamblichus. & proclus primae uidentur academiae haesisse magis, Iamblichi et procli. sed plotinus sermonis obliquitate fretus, Remotioribus uero mysteriis addicti, Proclus & Iamblichus, qui uidetur etiam delectatus sacrificiis Daemonum Porphyrium secutus magistrumc, quae tamen plotinus antea contempserat. Inter scepticae quoque sectae cultores quanquam dubios in ipsis etiam dubiis non Clara consensio, quod ex iis quae diximus & si alia de hac ipsa re non diceremus colligi potest, idque demum concludi potest: inter sectarum principes & consentaneos siue ii afferent rerum compraehensionem. siue negarent, siue dubitarent ambigerentque nullam, in uniuersum intercessisse concordiam.

2 placita. quis inquit aperte ] placita: quis inquit, aperte B. / placita: quis, inquit, aperte S. 2 peruersa & falsa secutus esset nisi ] peruersa, & falsa, secutus esset, nisi B. / peruersa, & falsa secutus esset, nisi S. 3 archesila multo ] Archesila, multo B. S. 3 carneade & copia rerum & ] carneade, & copia rerum, & B. S. 3 fuisset. is ] fuisset. Is B. / fuisset? Is S. 4 esse quod ] esse, quod B. S. 6 affirmaret nihil posse, compraehendi, id ] affirmaret, nihil posse compraehendi, id S. 7 compraehendi. quando ] compraehendi: quando B. S. 7 dici nihil ] dici, nihil S. 9 quaeat nisi ] quaeat, nisi B. S. 10 cognitum perceptum ] cognitum, perceptum S. 11 perceptum. proinde ] perceptum. Proinde B. S. 12 Cicero quasi ] Cicero, quasi S. 13 percepta, Sic ] percepta: Sic B. S. 14 percipi, nam ] percipi: nam B. S. 15 Caeteris. quam ] caeteris, quam B. S. 15 habet utitur ] habet, utitur S. 15 probabili. & post paulum. tam ] probabili, & post paulum, tam B. S. 15 uera quam ] uera, quam B. S. 18 fretus, Remotioribus ] fretus remotioribus B. / fretus, remotioribus S. 19 addicti, Proclus ] addicti. Proclus B. S. 20 Daemonum Porphyrium ] daemonum Porphyrium B. / daemonum, Porphyrium S. 22 diximus & ] diximus, & B. S. 23 diceremus colligi ] diceremus, colligi S. 23 potest: inter ] sic! B. / potest, inter S. 24 compraehensionem. siue ] compraehensionem, siue B. S. 25 ambigerentque nullam ] ambigerentque, nullam S. a Acad. I, 109.

b Ibid.

c DGAC 3, 59–62.

5

10

15

20

25

11 r.

Liber primus

63

Quod super ueritate philosophiae, rationalis, naturalis, supernaturalis, mathematicae, moralis, gentium philosophi nihil attulere certi atque constantis. capvt qvintvm. 5

10

15

20

25

Ex iis quae sunt allata satis constat super ueritate, haberi ea posset, an minime? gentibus non conuenisse. nunc si philosophiam ipsam ueritate niti putarint disquiramus, quod negocium ipse potius disputationis ordo postulat ut suscipiamns, quam rei ipsa natura. Nam, si dissentiunt super ueritate noscenda, Hoc est super ea re quae illis summe in uotis & fuit & esse debuit: Quae nam amplius philosophiae ueritas? quae nam quaeso erit humana sapientia? nisi homines sapiant, quis fructus philosophiae? Si amor sapientiae & studium inefficax & prorsus inane? quomodo aliquid se profitebuntur nosse? quomodo efficient aliquid philosophia dignum? si certum adhuc non est an fieri possit ut quisque sapiat? super qua re quaeso fundabitur philosophiae iudicium, si nulla res compraehendi queat? uidimus supra alios aliud genus contempsisse philosophiae & abiecisse: aliis logicum, physicum aliis, nonnullis morale tamen modo probari. quibus si liceat esseos hebreorum philosophos addamus, de quibus est apud philonema (iudaeum, scilicet, non illum qui quartae dicitur Philon academiae constitutor & praeceptor Antiochib) probasse tantummodo eos & moralem philosophiae partem & eam quae de Deo & de creatione omnium perscrutatur. Rationalem uero philosophiam non existimasse ad uiuendum necessariam: naturalem autem maiorem quam ab humana capi natura posset: atque hanc leuioribus hominibus, illam sophistis reliquisse. uidimus item sectas omneis ad tria reductas genera philosophorum. qui docerent & se scire affirmarent, qui docerent se scire quod nihil sciri posset, qui dubitarentc: atque etiam inter hos quis cui debeat ad scribi non est clara consensio, atque has omnes discordias super ipsa compraehendenda ueritate fundari uidimus. Duae igitur partes ex tribus uidentur rationalem philosophiam quae artem docet ueri noscendi prorsus tollere de medio, & interimere uniuersam sapien4 Caput Quintum. ] Cap. V. B. S. 5 allata satis constat super ] allata, satis constat, super S. 5 ueritate, haberi ] ueritate haberi B. S. 6 gentibus ] Gentibus B. S. 6 conuenisse. nunc ] conuenisse. Nunc B. S. 8 suscipiamns ] suscipiamus B. S. 8 Nam, si ] Nam si B. S. 9 noscenda, Hoc est super ] noscenda, hoc est, super B. S. 9 fuit & ] fuit, & B. S. 12 inefficax & ] inefficax, & B. S. 12 inane ] immane B. S. 17 probari. quibus ] probari quibus B. / probari, quibus S. 17 esseos hebreorum ] Esseos Hebraeorum B. S. 20 eos & moralem philosophiae partem & eam quae de Deo & ] eos, & moralem philosophiae partem, & eam quae de Deo, & B. S. 23 reliquisse. uidimus ] reliquisse. Uidimus B. S. 24 philosophorum. qui ] philosophorum, qui B. S. 24 docerent & ] docerent, & B. S. 26 ad scribi ] adscribi B. S. 26 ad scribi non ] adscribi, non S. 28 philosophiam quae ] philosophiam, quae S. 29 noscendi prorsus ] noscendi, prorsus S. a PE 8, 12, 9.

b PH 1, 220.

c PH 1, 1.

64

Liber primus

11 r. 11 v.

tiam. nam cum apud philosophos quorum studium erat in ueritate rerum & noscenda & Aliis patefacienda, tam magna sint de ipsa ueritate in uniuersum ut uidimus pugnata in ordine bella, quid de regulis quibusdam quas niti ueritate putant alii, negant alii, decernendum erit? quid postea de ipsis naturali & morali philosophia quas ad illas dirigimus regulas & earum perpendiculo metimur? nam qui docent, ueras putant se habere regulas alioqui doctrina omnis aut praeberetur aut exciperetur inaniter. qui res negant compraehendi posse, hac una re contenti quam habere se putant quod nihil sciatur compraehendaturque: reliquis ueritatibus nuncium remittunt. A quibus uero semper ambigitur & in omnes litteraria praelia suscipiuntur ab iis quidem ipsa uidetur subneruata uniuersa philosophia, eoque magis quod non solum pauci quos memorauimus iudicium ueritatis in omni parte philosophiae omnique doctrina sustulerunt: sed & Anarchasis qui ut inquit Apuleiusa sapiens inter socordissimos scythas natus est, & Dionysiodorus, & protagoras, & Gorgias, & Metrodorus Chius, Anaxarchus quoque, monimus Eudemonicus, praetereaque Xenophanes Colophonius, & Xeniades Corinthius.b Nec existimes dubium tantummodo esse apud Timonem, pyrrhonem, & scepticorum turbam, ueritatis iudicatorium: sed etiam apud illos qui illud ipsum nullo pacto sustulerunt. qui & si in hoc concordes uisi, discordes in reliquis depraehensi sunt. nam fuere qui illud in ratione duntaxat esse uoluerint, fuere qui in parte solum irrationali, fuere qui in utraque. nam Thales & Caeteri antiqui physicic, sensu posthabito in mente ueritatis iudicatorium collocarunt: atque ii potissimum naturale philosophiam incertam putabant, quia sensum quo res naturales cognoscuntur, incertum fallacemque putabant: Inter quos Anaxagoras qui per excellentiam φυσικώτατος est appellatusd, aquo nec abhorruit Asclepiadese. sed inter eos qui mentem statuerunt ueritatis iudicem, non plana consensio. nam pythagoras & philolaus numerum simul cum mente iudicem 1 sapientiam. nam ] sapientiam: nam B. S. 1 philosophos quorum ] philosophos, quorum S. 2 rerum & noscenda & Aliis ] rerum, & noscenda, & aliis B. S. 2 tam ] tum S. 3 uniuersum ut ] uniuersum, ut B. S. 3 bella, quid ] bella: quid B. S. 3 quibusdam quas ] quibusdam, quas B. S. 5 philosophia quas ] philosophia, quas B. S. 6 metimur? nam ] metimur? Nam B. S. 6 regulas alioqui ] regulas, alioqui B. S. 7 praeberetur aut ] praeberetur, aut B. S. 7 inaniter. qui ] inaniter. Qui B. S. 8 posse, hac ] posse hac B. S. 8 contenti quam ] contenti, quam B. S. 8 putant quod ] putant, quod B. S. 9 compraehendaturque: reliquis ] sic! B. / comprehendaturque, reliquis S. 10 suscipiuntur ab ] suscipiuntur, ab B. S. 12 pauci quos memorauimus iudicium ] pauci, quos memorauimus, iudicium S. 13 Anarchasis qui ] Anarchasis, qui S. 13 qui ut ] qui, ut B. S. 13 Apuleius sapiens ] Apuleius, sapiens B. S. 15 monimus Eudemonicus ] Monimus, Eudemonicus B. S. 16 Xenophanes Colophonius ] Xenophanes, Colophonius B. S. 16 existimes ] existimos B. 19 sustulerunt. qui ] sustulerunt, qui B. S. 19 & si ] etsi B. S. 20 sunt. nam ] sunt. Nam B. S. 21 nam Thales & Caeteri ] Nam Thales & caeteri B. S. 24 putabant: Inter ] sic! B. S. 25 aquo ] a quo B. S. 26 Asclepiades. sed ] Asclepiades: sed B. S. 27 consensio. nam ] consensio, nam B. / consensio: nam S. 27 pythagoras & ] pythagoras, & B. S. a Apuleius, Apologia, 24.

b M 7, 48 sqq.

c M 7, 89.

d M 7, 90.

e M 7, 91.

5

10

15

20

25

11 v.

5

10

15

Liber primus

65

creauerunta, Epicurus & Cyrenaici, & Alii quidam ratione non usi, sensum malueruntb. Heraclitus quem & Aristoteles secutus est utrumque asciuit ad iudicandam ueritatemc, atque inter eos qui utroque nixi sunt Alius aliud magis atque in primis adhibuit. nam proposuit Aristoteles sensum, ut qui pro firmo & Constanti habuerit, nihil esse in intellectu hominis quin prius fuerit in sensud, Alii sensui mentem praetulere. Fuere & qui affectibus de phantasia ortis tribuerint multum, ut Carneades & Clytomachus ex academicis.e & stoici quoque phantasiae concessere, quanquam inter eos magna sit pugna, quae libro sequenti spectabitur. Nec defuerunt qui non duobus contenti, sex ad ueritatem adhibuerint iudicia, sed utinam centum adhibuissent instrumenta milleque sagenas, ne per latiores plagas, tanquam piscis paruulus, aut per manus tanquam lubricus anguis elapsa fuisset.

Quam uarie senserint gentium philosophi de grammatica, de rhetorica, et Dialectica artibus: quae instrumenta captandae ueritatis haberi solent. capvt sextvm.

20

25

Vt autem per partes hoc dignoscamus exactius, de ipsis captandae ueritatis instrumentis agendum est, quae quidem si examinauerimus, comperiemus utique etiam si statutum apud eos sit haberi posse ueritatem, & super ipsius iudicatorio conuenerint, & uere posse homines philosophari censuerint, dissentire tamen super instrumentis, & in ipsa etiam instrumentorum ianua confligere. Ac primum quidem illud constat Alios putasse grammaticam artem constare, alios minime, alios ambigere, distinxere Alii & multiplices attulere dissectiones, iisque omnibus contradixere: de eius quoque definitione inter ipsos minime constitit. Dionysius Thraciusf existimauit grammaticam esse ἐµπειρίαν hoc est peritiam experientiamue eorum quae apud poetas plurimum uersarentur. Contradixit Ptolemaeus peripateticusg ἐµπειρίαν non esse grammaticam aperte contendens, Cui & nonnulli assensere, inter quos

1 Alii ] alii B. S. 2 maluerunt. Heraclitus ] maluerunt: Heraclitus B. S. 3 sunt Alius ] sunt, alius B. S. 4 adhibuit. nam ] adhibuit, nam B. / adhibuit: nam S. 5 Constanti ] constanti B. S. 6 Alii ] alii B. S. 7 Carneades & Clytomachus ex ] Carneades, & Clytomachus, ex B. S. 7 academicis. & ] Academicis, & B. S. 10 iudicia, sed ] iudicia: sed S. 11 instrumenta milleque ] instrumenta, milleque S. 16 Caput Sextum.] Cap. VI. B. S. 22 constat Alios ] constat, alios B. S. 23 Alii ] alii B. S. 26 ἐµπειρίαν hoc est peritiam ] ἐµπειρίαν, hoc est, peritiam S. 26 eorum quae ] eorum, quae S. 28 Cui ] cui B. S. a M 7, 92 sqq. b M 7, 203 sq. c M 7, 216 sq. d De anim. III 8, 432a7 sq.; Anal. post. II 18, 81a37-b10; Gianfrancesco Pico della Mirandola, De elementis, 3, p. 118. e M 7, 173 sqq., PH 1, 226–231. f M 1, 57. g M 1, 60–61.

66

Plato Lysias Xenocrates Stoici Aristoteles

Liber primus

11 v. 12 r.

Asclepiadesa. At perfectam grammaticam Charesb habitum dixit esse quo ex arte dictiones atque sensa noscerentur. Cratesc inter grammaticum Criticumque distinxit, illi solam linguarum notionem, huic & omnis logicae peritiam adscribens. Demetrius uero cui fuit cognomen Chlorusd, cognitionem dixit esse grammaticam earum quae apud poetas & apud communem usum essent dictionum. Sed multa certe apud grammaticos in ipsa grammaticae diuisione discordia. sunt qui partes eius faciant, tres, Alii plures, Dionysius sexe, Tauriscus, criticae artis cui & supposuit grammaticam tres quoque partes adnotauitf, sed qui tres grammaticae partes fecere eas nominauere artificialem, historicam, propriam, artificialem dixere in qua de ele mentis litterarum de partibus orationis de orthographia & quae iis annexa sint praecipiatur Hanc partem non consistere plerique uolunt, litteris, dictionibus ortographiae, ethimologiae, analogiae, contradicentes: quorum rationes tertio librog a nobis in medium afferentur. historicam etiam partem nonnulli condemnant & censent instabilemh, eam dixere quidam agere de personis diuinis, humanis, heroicis, de locis quoque, puta montibus, fluuiis fictionibusque fabulosis, proprie uero uersari putauerunt Circa poetas & historicos, ut dignosceret quae obscure dicerentur & inuolute, quae clare & aperte, ut Demum a legittimis adulterina dispesceret. aduersus quae multi disputarunt, qui & reliquas omneis grammaticae partes pro uirili sustulerunt. Rhetoricam quoque facultatem abiecisse multos plane constat, uarie quoque de ea sit ne ars an minime disseruisse, sic in Gorgia platoi, sic lysias & alii manifestarunt, nam & quid sit, & quo tendat non omnibus conuenit. Alii scientiam ut stoici.j Alii non scientiam, sed artem dixerunt esse ut Xenocratesk, scientiae abusus nomine, uice artis, more antiquo, ii scientiam bene dicendi, Aristotelesl sermonum artem definiuit, plato persuasionis artificem sermone intermediom, 1 esse quo ] esse, quo B. S. 5 earum quae ] earum, quae S. 7 discordia. sunt ] discordia, sunt B. S. 7 faciant, tres ] faciant tres S. 7 Alii plures, Dionysius ] alii plures. Dionysius B. S. 8 sex, Tauriscus, criticae ] sex: Tauriscus Criticae B. S. 8 grammaticam tres ] grammaticam, tres B. S. 9 fecere eas ] fecere, eas B. S. 10 propriam, artificialem ] propriam: artificialem B. S. 10 dixere in ] dixere, in B. S. 11 litterarum de partibus orationis de orthographia & ] literarum, de partibus orationis, de orthographia, & B. S. 11 sint ] sunt B. S. 12 praecipiatur Hanc ] praecipiatur: Hanc B. S. 13 dictionibus ortographiae ] dictionibus, ortographiae B. / dicitionibus, orthographiae S. 13 ethimologiae ] ethymologiae B. / etymologiae S. 14 historicam ] Historicam B. S. 15 condemnant & ] condemnant, & S. 16 locis quoque, puta montibus ] locis, quoque puta, montibus B. S. 16 fluuiis ] fluuius B. 17 fabulosis, proprie ] fabulosis: Propriae B. S. 17 Circa ] circa B. S. 19 Demum ] demum B. S. 19 legittimis ] legitimis B. S. 19 dispesceret. aduersus ] dispesceret, aduersus B. S. 21 uarie ] uaria B. S. 22 disseruisse, sic ] disseruisse. Sic B. S. 22 plato, sic ] Plato: sic B. S. 23 tendat non ] tendat, non S. 23 conuenit. Alii ] conuenit: Alii B. S. 24 stoici. Alii ] Stoici: Alii B. / Stoici: alii S. 24 esse ut ] esse, ut S. 26 definiuit, plato ] definiuit. Plato B. a M 1, 72. b M 1, 76. c M 1, 79. d M 1, 84. e M 1, 250. f M 1, 248. g EV 3, c. 3, p. 297 sqq. h M 1, 248–249. i Platon, Gorgias, 453a; M 2, 2. j M 2, 6. k M 2, 6. l M 2, 8; Rhet. I 1, 1354a12. m Platon, Gorgias, 452e.

5

10

15

20

25

12 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

67

sed alii magis persuaderi rebus posse putauerunt, ut auro, gloriaeque cupidine, & Corporis etiam pulchritudine.a certe & platonis aliqui sectatores & praecipue Clytomachus atque Charmidas & Critolaus peripateticus malam artem uerius quam artem dixerunt esse rhetoricamb: qui assensi uidentur Creticis legibus & lacedemoniis quorum etiam ephori spartiatam Iuuenem quod rhetoricam didicisset poenis prosecuti suntc, tantum abest ut arrogantiam byzantii rhetoris tulissent, qui interrogatus quo pacto se se lex byzantiorum haberet ut ego uolo, responditd. de logica etiam facultate praeter id quod eam multi sustulerunt ut supra satis relatum uideri potest, clarum etiam apud eruditos est, partes ex quibus conflatur a multis philosophis esse sublatas. sic enim sceptici neque signum, neque demonstrationem, neque inductionem, neque syllogismum admittunte. quibus autem ea rationibus expellant libro tertiof patefiet. uniuersam uero non secus abiecere empirici medici, ac ipsi logici & dogmatici philosophi accersiuerint, assensere autem empiricis sceptici quatenus eam non probauerunt & in dogmaticos & logicos inuexerunt accerrime, Ac uidetur scepticis assentiri Democritus dum suo in opere quod canonesg uocatur logice demonstratricique, facultati acriter contradixith: qui uero admisere logicem alii pluribus alii paucioribus contenti partibus fuere: & quidam expulere dialecticem, nonnulli eam principem constituere, Multasque illi facultates submisere. eam Alcinous platonicusi partitus est in diuisam qua genus in species, totum in partes, uox in significata, accidens in subiecta, subiectum in accidentia dirimitur, in definitiuam, ex diuisione generis per differentias & compositione generis cum differentia proxima corrogantem: in inductiuam, uel a simili uel a singularibus ad uniuersalia. In resolutoriam cuius officium progredi a sensibilibus ad intelligibilia, a probabilibus ad propositiones sine medio, a suppositionibus ad principia quae non subiciuntur, 1 auro, gloriaeque ] auro gloriaeque B. S. 2 Corporis ] corporis B. S. 2 pulchritudine. certe ] pulchritudine, certe B. S. 3 Clytomachus atque Charmidas & Critolaus ] Clytomachus atque, Charmidas, & Critolaus B. S. 4 dixerunt ] duxerunt B. S. 5 legibus & ] legibus, & S. 5 lacedemoniis quorum ] Lacedaemoniis, quorum B. S. 6 didicisset poenis ] didicisset, poenis S. 7 rhetoris ] Rhetoris B. S. *sic semper in B. S.* 8 haberet ut] haberet, ut B. S. 8 respondit. de ] respondit, de B. / respondit. De S. 9 sustulerunt ut ] sustulerunt, ut B. S. 10 conflatur a ] conflatur, a S. 10 sublatas. sic ] sublatas. Sic B. S. 12 admittunt. quibus ] admittunt, quibus B. S. 12 expellant libro ] expellant, libro S. 13 patefiet. uniuersam ] patefiet. Uniuersam B. S. 13 abiecere ] adiecere B. S. 15 empiricis sceptici quatenus ] Empiricis Sceptici, quatenus B. S. 15 probauerunt & ] probauerunt, & B. S. 16 accerrime, Ac ] accerrime. Ac B. S. 17 uocatur logice ] uocatur, logicae S. 18 pluribus alii ] pluribus, alii B. S. 18 fuere: & ] sic! B. S. 19 Multasque ] multasque B. S. 20 submisere. eam ] submisere, eam B. S. 20 diuisam qua ] diuisam, qua B. S. 23 & ] in B. S. 23 generis cum ] generis, cum S. 24 corrogantem: in ] sic! B. S. 24 simili uel ] simili, uel B. S. 25 uniuersalia. In resolutoriam cuius ] uniuersalia: in resolutoriam, cuius S. 26 subiciuntur ] subiiciuntur B. S. a M 2, 2. b M 2, 12; 2, 20. c M 2, 20–21. d M 2, 38. e PH 2, 10–15; PH 2, 97–204. f EV 3, c. 10. g M 7, 138–139. h uniuersam uero. . .contradixit] M 8, 327. i Alkinoos, Didaskalikos, 5, 1–7.

Ephori lacedemones

Bizantius rhetor

Democriti Canones

Alcinous platonicus

68

Liber primus

12 r. 12 v.

in syllogisticam quae utatur & necessario syllogismo, & opinabili, & rhetorico enthimemate, & sophistico.

Quod super mathematicis artibus arithmetica et Geometria, superque mediis astrologia et musica, gentium philosophi non conueniunt.

5

capvt septimvm. At forte inconstantes apud philosophos artes habentur a nonnullis appellate sermocinales, quibus tanquam triuio nonnulli putabant iter esse ad ueritatem? forte eam in quadriuio dicent esse concorditer? forte & amabiliter rationis quadrigis ueri stadium percursuri sunt? quando quidem hae non artes modo liberales dignas homine, sed & scientiae quoque aliis omnibus certissime maximeque duae illae priores habitae sunt, quibus uniuersa quae a Graecis dicitur Cyclopediaa plurimum consueuit honorati. Ac multi quidem a Geometria exorsi, tollere illam de medio procurarunt, sublatis omnibus quae ipsi supponunt nec probant: principiaque omnia, unica negatione tanquam falcis tractu dissecuere. ac definitionem puncti, lineae, superficiei, corporis. non magno (ut ipsi putant) labore sustulere.b Alii extare illa omnia, nec euanida esse figmenta plane contenduut. quaerunt alii & magna in ambiguitate uersantur. Non secus de arithmetica faciunt, atque in ipsis eius principiis aperte rixantur, Astrologiam uel eo infirmantes, quod incertus non modo Phauorinus. astrorum numerus sed planetarum, uti Clare phauorinusc asseuerauit. Sed & ambiguum est, nec in eo antiquioribus cum Iunioribus unquam plane conuenit, quotuplex Coelum? cum octo alii, plerique nouem, nonnulli decem Lib. auth. de rerum aperte constituant, Alii multo plures inuexerint, qua de re quinto de rerum praenotione praenotione librod satis a nobis est dictum, ut ostenderemus hanc ipsam dimetiendorum astrorum ratiouem incertam esse facultatem, eam uero quae futura uaticinando promittit, uanam atque fallacem: qua de re & tertio huius operis libroe multa quoque repetere conueniet. Musicae autem facultatis ex1 subiiciuntur, in ] subiiciuntur: in S. 2 enthimemate ] enthymemate S. 3 artibus arithmetica & ] artibus, arithmetica, & B. / artibus: arithmetica, & S. 4 astrologia & ] astrologia, & B. S. 6 Caput Septimum.] Cap. VII. B. S. 10 quando quidem ] quandoquidem B. S. 11 dignas ] dignae B. S. 13 Cyclopedia plurimum ] Cyclopedia, plurimum S. 15 supponunt nec ] supponunt, nec B. S. 16 dissecuere. ac ] dissecuere, ac B. S. 16 corporis. non ] corporis, non B. S. 18 contenduut ] contendunt B. S. 18 contenduut. quaerunt ] contendunt. Quaerunt B. S. 21 numerus sed ] numerus, sed B. S. 21 Clare ] clare B. S. 22 Iunioribus ] iunioribus B. S. 23 Coelum? cum ] coelum, cum B. S. 24 constituant, Alii ] constituant, alii B. / constituant: alii S. 26 ratiouem ] rationem B. S. a H. Fuchs, Art. Enkyklios Paideia, in: RAC, vol. 5, col. 371 sq. b M 3, 19 sqq. c Noct. att., 14, 1, 11–15. d Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, V, 11, 579 sqq. e EV 3, 8.

10

15

20

25

12 v.

5

10

Liber primus

69

ordia plane non probant multi philosophorum, Adeo ut quod ab aliquibus laudetur, uituperetur ab aliis duplici de Causa quippe cum inueniantur qui eam abiiciant ut inutilem & noxiam etiam adipiscendae foelicitati: quidam uero ut uanam & inconstantem suisque principiis nutabundam & uacillantem: quare subrutis principiis de medio tollere nixi sunt. quanquam fuere qui eam probarint, fuere qui nec nutu, nec renutu, aut fauere aut aduersari uoluerint. quibus de rebus ipso Cuius saepe meminimus huius operis tertio libroa, se positus est disputationi locus. ubi & quae contra rhythmos, Tonos, pedes, harmonias, eleuationes, depressionesque musicas, & quibus etiam rationibus afferantur, quantum operi conducere uidebitur colligemus.

Quam uarie quamque pugnaciter de supernaturalis, naturalisque, et moralis philosophiae partibus generalibus maximeque principalibus, philosophi gentium senserint atque decreuerint. capvt octavvm. 15

20

25

An in philosophia mathematica solum discordes gentium philosophi, in supernaturali uero naturali atque morali concordes? an magis in iis bellaces pugnacesque, & super earum partibus maxime principalibus atque generalibus rixarum pleni & perpetuis litibus addicti? quantum ad genus theologicum pertinet fuere ipsum qui tollerent, sed adeo pugnaciter ut quidam & rem ipsam & eius ex animo notionem tollendam arbitrarentur. Alii notionem in hominum animis relinquebant, rem ipsam iri sublatam non contendentes. fuere qui haec omnia statuerent, sed non concorditer, quando alii diuinitatem in unum, Alii in plures dispartitam deos uoluerunt: & qui in unum maluerunt nomine non conuenere. hinc plura apud poetas nomina, hinc Anaxagorae intellectus, amor hesiodi, & parmenidisb. Contradicunt alii non solum qui omne diuinum sustulerunt, sed & qui notionem reliquere, ut Epicurei, & qui deorum Cateruas inuexere. Nec defuerunt qui non solum deos & eorum 1 philosophorum, Adeo ] Philosophorum, adeo B. S. 2 aliis duplici ] aliis duplici B. S. 2 Causa ] causa B. S. 3 abiiciant ut ] abiiciant, ut S. 3 felicitati: quidam ] sic! S. 5 sunt. quanquam ] sunt: quanquam B. S. 6 fauere aut ] fauere, aut B. S. 7 uoluerint. quibus ] uoluerint: quibus B. S. 7 rebus ipso Cuius ] rebus, ipso cuius B. / rebus, ipso, cuius S. 8 locus. ubi ] locus, ubi B. S. 8 Tonos ] tonos B. S. 10 uidebitur colligemus ] uidebitur, colligemus S. 11 uarie, quamque ] uarie quamque B. S. 12 generalibus maximeque ] generalibus, maximeque S. 14 Caput octauum.] Cap. VIII. B. S. 19 pertinet fuere ] pertinet, fuere S. 20 ipsam & ] ipsam, & B. S. 20 arbitrarentur. Alii ] arbitrarentur: alii B. S. 21 hominum ] hominem S. 21 sublatam non ] sublatam, non B. S. 22 contendentes. fuere ] contendentes: fuere B. S. 23 Alii ] alii B. S. 24 maluerunt nomine ] maluerunt, nomine S. 24 conuenere. hinc ] conuenere: hinc B. S. 27 Cateruas ] cateruas B. S. a EV 3, 9.

b M 9, 8–9.

70

Authoris liber de prouidentia

Quam christo debeamus.

Liber primus

12 v. 13 r.

curam prouidentiamque sustulerint, sed quibus etiam placuerit, huiuscemodi ficta omnia ad frenandos hominum animos, uti Critias atheniensisa, quique deos nihil aliud fuisse quam homines egregios, uti euhemerusb arbitratus est. prodicus autem Cius solem lunam, fontes, flumina, & quaecunque mortalibus usui essent, deorum habita loco dicit, quemadmodum aegyptii nilum propter fertilitatem regionisc. Cererem quoque tritici inuentione, Dionysium uino inuento, neptunum aquae, uulcanum ignis usu monstra to inter deos collocaruntd. Democritus existimauit spectra quaedam & simulachra inter mortales uersari, quorum alia benefica, alia malefica inuenirentur, eisque futurarum rerum praesensiones hauriri, hos deos esse.e Certe Aristoteles duobus ex locis deorum notionem hominibus inditam existimauitf, hoc est ex iis quae humanis accidunt animis, & iis quae in sublimi fiunt quibus factum est nomen meteorologica, sed quoniam de Aristotelis circa deos opinione satis egimus prima eius nostri operis parte quod inscripsimus de prouidentia dei contra philosophastrosg & acturi etiam sumus opere procedente propterea hoc loco nil amplius referendum puto. Aduersus autem omnes qui deos esse dicerent, Carneades ui multa disseruit ut excitaret (inquit Ciceroh) homines non socordes ad ueri uestigandi cupiditatem. Sed sane circa deos non solum ut circa alia dogmata tripliciter bellatum. quia uidelicet fuere philosophi appellati qui eos negarent, qui assererent, qui ambigerent, Sed & in eorum quoque notione & aestimatione discordia. ac de iis haec etiam ascepticis est distinctio excogitata, ut secundum religionem & patrias leges putarentur esse, secundum philosophiam nec admitterentur nec excluderenturi, fuere etiam & qui faterentur se nescire ut simonides & qui tempus deliberandi quaererent in caeteris libere decernentes.j uti Milesius Thales. quibus de rebus latius tertio huius operis librok disputabimus, atque inde colligemus quantum Christo debeamus qui & gentium tenebras illustrauerit, & ueram de uno deo sententiam pectoribus credentium inseruerit, & infinitis miraculis confirmauerit. Naturae

4 est. prodicus ] est. Prodicus B. S. 4 solem lunam ] Solem, Lunam B. S. Schreibung immer groß. 7 ignis ] om. B. S. 7 usu monstrato ] usu ferri monstrato S. 11 est ex ] est, ex B. S. 12 fiunt quibus ] fiunt, quibus B. S. 13 meteorologica, sed ] Meteorologica: sed S. 14 egimus prima ] egimus, prima B. S. 15 philosophastros & ] philosophastros, et B. / philosophastros, & S. 15 procedente propterea ] procedente, propterea B. S. 17 disseruit ut ] disseruit, ut B. S. 19 bellatum. quia ] bellatum, quia B. S. 20 Sed ] sed B. S. 21 discordia. ac ] discordia, ac B. S. 21 ascepticis ] a Scepticis B. S. 22 religionem & ] religionem, & B. S. 23 admitterentur nec excluderentur, fuere ] admitterentur, nec excluderentur: fuere B. S. 24 simonides & ] Simonides, & S. 25 decernentes. uti ] decernentes, uti B. S. 25 Thales. quibus ] Thales, quibus B. S. 26 colligemus quantum ] colligemus, quantum B. 27 debeamus qui ] debeamus, qui B. S. 28 confirmauerit. Naturae ] confirmauerit: Naturae S. a M 9, 54. b M 9, 17. c quique deos. . .regionis] M 9, 18. d M 9, 18. e M 9, 19. f M 9, 20. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, I, 2, 30 sqq.; Rita Ramberti, Aristotele Flagello dei Philosophastri, pp. 123–138. h Cicero, De natura deorum, 1, 4. i M 9, 49; PH 3, 2. j Cicero, De natura deorum, 1, 60. k EV 3, c. 10, p. 364 sqq.

5

10

15

20

25

13 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

71

uero partes primas & maxime uniuersales Alii sustulere, Alii reliquere, Alii an relinqui tolliue debuerint dubitauerea. Sic, an agerent res quaepiam an minime, paterenturue quaepiam, ita ut aliquid alterius dici causa posset, in controuersia fuit apud philosophos: nam uel omnes uel plurimi dogmaticorum causas & effectus attulere, non esse autem transmutantem causam & motum plurimis placuit, quam & nonnulli sophistae sustulere. non magis hoc quam illud sceptici probauere.b De toto quoque cui & uacuum plerique nectebant, deque modo accipiendi omne & totum, itemque de parte, inter stoicos, Epicureos, peripateticos, pugna.c Aenesidemus autem heraclitum hac in re secutus & idem esse & diuersum esse, aperte totum ipsum pronunciauit.d De corpore quoque non leuis omnino discordia.e Item de motuf, locog, temporeh, generatione & corruptionei, non modo uiguit triplex illa quae est supra a nobis saepe citata dissensio, sed aliae permultae, sit ne motus an minime? & si sit quid sit. nam Aliam alii definitionem attulere. Caeterum motus mutationisue sex ab Aristotele constitutae suntj species, plures autem Aenesidemus & sectatores posuerek, sed & omnes sustulere parmenides & Melissus & Diodorus chronusl, sceptici uero illas quidem reliquere quantum pertinet ad ea quae uidentur & sensibus obiiciunturm, hac in re a peripateticis epicureis & reliquis dogmaticis non diuersi, Quantum uero ad philosophicas rationes attinet non admisere. Super loco autem & tempore non parum multa bella pugnata sunt, nam & si sit locus dubitant, & si sit, quid sit ambigunt. Temporis autem alia a peripateticis, alia a Stratone physico, alia ab Aristarcho mathematico, Alia a Democrito & Epicuro tradita est definitio, aliae ab aliis quoque positae.n omnes autem a plerisque philosophis impugnatas multis rationibus fuisse tertio libro manifestabitur. hinc generationis & corruptionis uim non solum quod mutationis continentur genere, sed aliis etiam de causis sublatam iri uoluere. Morale uero genus philosophiae maxime ab ipsis philosophis est impugnatum, nam boni & mali fines ducunt incontrouersiam. dubitant si est 1 uniuersales Alii ] uniuersales, alii B. S. 1 Alii ] alii B. S. 1 Alii ] alii B. S. 4 philosophos: nam ] Philosophos, nam B. 4 omnes uel ] omnes, uel B. S. 6 motum plurimis ] motum, plurimis S. 6 sustulere. non ] sustulere, non B. S. 10 esse & ] esse, & B. S. 11 discordia. Item ] discordia: Item S. 12 illa quae ] illa, quae B. S. 13 sit ne ] sitne S. 13 minime? & ] minime: & B. S. 14 sit quid ] sit, quid B. S. 14 sit. nam ] sit, nam B. / sit: nam S. 14 Aliam ] aliam B. S. 15 sunt, species plures ] sunt species, plures S. 16 parmenides & Melissus & ] Parmenides, & Melissus, & B. S. 17 chronus, sceptici ] Chronus: Sceptici B. S. 18 peripateticis epicureis ] Peripateticis, Epicureis B. S. 19 diuersi, Quantum ] diuersi: Quantum B. S. 19 attinet non ] attinet, non S. 21 sunt, nam ] sunt: nam S. 21 & si ] etsi B. S. 21 ambigunt. Temporis ] ambigunt: Temporis S. 22 Alia ] alia B. S. 24 positae. omnes ] positae, omnes B. S. 25 manifestabitur. hinc ] manifestabitur. Hinc B. S. 28 impugnatum, nam ] impugnatum: nam S. 28 incontrouersiam. dubitant ] in controuersiam, dubitant B. S. a M 9, 50. b M 9, 195. c M 9, 331–334. d M 9, 337. e M 9, 359–440. f M 10, 37– 168. g M 10, 1–36. h M 10, 169–247. i M 10, 310–351. j Aristoteles, Kategorien, 13, 15a13 sq.; PH 3, 64; M 10, 37. k M 10, 38–41. l M 46–48. m M 10, 49. n PH 3, 136– 138; M 10, 176–181.

72

Liber primus

13 r. 13 v.

aliquid a natura bonum uel malum, atque ita & qui affirment & qui negent non defuere. De foelicitate quoque non parua dissensio, ambigentibus plerisque utrum praestetur hominibus foeliciter uiuere suapte natura supposito etiam constitutoque & bono & malo. utrum praeterea aliqua sit ars degendae uitae, & si est an possit hominibus doctrina manifestari. Sed quoniam haec nimis fortasse in communi generatimque dicuntur. particulatim ab initio repetere non inutile fuerit, & philosophorum dogmata diuersa, de rebus diuinis, de naturalibus, de moralibus, ad usque primi huius uoluminis finem recensere. Mox harum opinionum sententiarumque rationes diuersas, duobus quae sequentur uoluminibus afferre.

5

10

Quod gentium philosophi de omnium rerum principio disserentes non conueniunt. capvt nonvm. At forte qui ueritatem per se capere propter dissensiones non potuerunt, nec philosophiam iisdem ipsis in se se ueritate niti putauerunt, instrumentaque non omnino uera censuerunt, & partes naturalis supernaturalisque & moralis doctrinae uniuersales & maxime principales atque communes, tanquam ipsa ueritate minime nixas abiecerunt: Nihilominus uideri posset illos existimasse particularia philosophiae dogmata non abhorrere a similitudine ueri propterea in eam communi consensu delatos, placideque & amabiliter de illis decreuisse. At non ita esse liquido conspicietur. Vt autem a summo ad imum discordes philosophorum errores deprehensuri aliquo freti ordine Vnde nam collegerit deueniamus: dissensiones eorum colligamus non omnes quidem sed plurimas author philosophorum atque insigniores nec ex Aristotele solum, platone, Plutarcho, seneca, Firmiadissensiones. no, Laertio, Augustino, Ambrosio, & Eusebio non eo qui uersus in nostram linguam a Georgio trapezuntioa, nam diminutus & mancus adeo, ut nec tertia pars uideatur esse translata: At ex graeco ipso Eusebii contextu magno in 3 hominibus foeliciter ] hominibus, feliciter S. 4 bono & ] bono, & B. S. 4 malo. utrum ] malo: utrum B. S. 5 est an ] est, an S. 6 dicuntur. particulatim ] dicuntur: particulatim B. S. 9 recensere. Mox ] recensere: Mox S. 13 Caput nonum.] Cap. IX. B. S. 16 & ] et B. 16 supernaturalisque & ] supernaturalisque, & B. S. 17 uniuersales & ] uniuersales, & B. S. 18 abiecerunt: Nihilominus ] sic! B. S. 20 similitudine ueri ] similitudine, ueri B. S. 21 conspicietur. ut ] conspicietur: ut B. S. 23 colligamus non omnes quidem sed ] colligamus, non omnes quidem, sed B. S. 24 insigniores nec ] insigniores, nec B. S. 25 Eusebio non ] Eusebio, non B. S. 26 trapezuntio, nam ] Trapezuntio (nam S. 27 translata: At ] translata, at B. / translata) at S. a Georg von Trapezunt, lat. Übers. v. Eusebius v. Caesarea, Praeparatio evangelica, Rom 1448; Treviso, 1480: BSB München, Sign. 2 Inc. c. a. 944 online verfügbar unter: http://daten. digitalesammlungen. de/∼db/ 0006/ bsb00069240/ images.

15

20

25

13 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

73

primis & copioso, sed etiam ex Galeno, Iamblicho, Sexto Pyrrhonio, itemque Athenagora Iustinoque Christianis philosophis, & Theodorito Aliisque nec tritis omnino authoribus nec uulgo cognitis. Primum autem nobis se se offert de primo rerum principio dissensio. & sane fuere qui principium quidem rerum statuerent, fuere qui tollerent, fuere qui in eo & tollendo & statuendo ambigui manerent. Nam qui dogmata se se tradituros professi sunt, aliquod asserunt rerum esse principium, sed quod nam id sit deus ne, a rebus omnibus secretus? an mundi anima? an magis non unum sed multa? Praetereaque corpus ne sit an spiritus? inter eos multa dissensio. qui nihil deprehendi posse affirmant, nec illud quidem primum rentur sub ueri cognitionem cadere, qui uero de omnibus ambigunt, uertunt etiam in dubium sit ne principium an minime.a Sed hac in re discrimen quoque reperitur: nam sceptici ita de principio sentiebant ut de religione & legibus. quibus sine doctrina atque ut ipsi dicebant ἀδοξάστως acquiescebant, qua uero philosophi sceptici nullo pacto, sed in alterutram partem aequis ut ipsi autumabant argumentis disputabant. At multi ambigebant hac una in re, quamuis minime dubii caeteris in rebus manerent: iique potius quam academici existimabant contrariarum rationum paria esse momenta.b Certe & dii quoque negabantur esse non a philosophis modo qui & caetera prorsus abnuerent, sed ab iis qui astruebant multa, quales fuere Diagoras Milesiusc siue melius ut quidam, & Theodorus cyreneusd, & euemeruse, Tegeates ille quidem ut Plutarchusf ut Sextus philosophus ut etiam Theodoretus Episcopusg uoluit, ex messana uero Ciuitate Lactantiush producit euemerum, cuius opus ab Ennioi in nostram linguam uersum est. At, qui principium esse aliquod rerum fatebantur, nec numero conueniebant, nec essentia siue natura, nec sede. nam stellas deos esse coelestes Anaximandroj

1 Sexto Pyrrhonio ] Sexto, Pyrrhonio B. S. 2 Athenagora Iustinoque Christianis ] Athenagora, Iustinoque, Christianis B. S. 2 Theodorito Aliisque ] Theodorito, aliisque B. S. 3 authoribus nec ] authoribus, nec B. S. 4 dissensio. & ] dissensio, & B. S. 5 tollendo & ] tollendo, et B. / tollendo, & S. 7 quod nam ] quodnam S. 7 sit deus ne ] sit, Deus ne B. / sit, Deusne S. 8 unum sed ] unum, sed B. S. 9 corpus ne ] corpusne S. 9 sit an ] sit, an B. S. 9 dissensio. qui ] dissensio, qui B. S. 11 dubium sit ne ] dubium, sit ne B. / dubium, sitne S. 13 sentiebant ut ] sentiebant, ut B. S. 13 legibus. quibus ] legibus, quibus B. S. 13 atque ut ] atque, ut S. 14 dicebant ἀδοξάσως] dicebant, ἀδοξάσως S. 14 acquiescebant, qua ] acquiescebant: qua B. S. 15 aequis ut ] aequis, ut S. 15 autumabant argumentis ] autumabant, argumentis S. 19 esse non a philosophis modo qui ] esse, non a philosophis modo, qui B. S. 20 melius ut ] Melius ut B. / Melius, ut S. 21 Plutarchus ut ] Plutarchus, ut B. S. 21 philosophus ut ] philos. ut B. / philosophus, ut S. 22 uoluit, ex ] uoluit: ex S. 22 Ciuitate ] ciuitate B. S. 24 At, qui ] At qui B. S. 25 essentia siue ] essentia, siue B. S. 25 sede. nam ] sede, nam B. / sede: nam S. a M 9, 195–330. b nam sceptici. . .esse momenta] PH 1, 231. c DGAC 3, 4; PE 14, 16, 1; M 9, 51. d DGAC 3, 4; PE 14, 16, 1; M 9, 51. e DGAC 3, 4; PE 14, 16, 1; M 9, 51; Cf. Euhemerus, Reliquiae; M 9, 50–56. f plac. 880D; Plutarch, De Iride et Osiride, 23, 359 E-360 B; Euhemerus, Reliquiae, II, 15, p. 11. g DGAC 2, 112; 3, 4; Euhemerus, Reliquiae, II, 17 A; 17 B. h Div. Inst. 13, 1–3. i Ennius, Reliquiae, pp. 223–229. j PE 14, 16, 6; plac. 881D.

74

Auth. hymnis et libri de praenotione

Seneca

Anaxagoras Cleanthes Pythagoras

Liber primus

13 v. 14 r.

placuit, ducto forte de aegyptiorum placitis argumento, quos Diodorusa prodit primos existimasse solem & lunam deos esse, atque huic Isidis illi osiridis nomen fecisse, quos graeci forte sunt imitati, si quidem scribit in Cratilob plato, uideri sibi primos hominum qui graeciam inhabitarint, eos duntaxat putasse deos quos & sua tempestate multi barbarorum solem uide licet & lunam & astra & terram & Coelum, quae quidem ut uiderunt cursu quodam ferri atque ut ille dicit θέοντας ab hac ipsa τοὺθεειν hoc est currendi natura θεους id est deos nuncupauisse. Democritoc uisum est deum esse mentem igneam & mundi animam: corporeos esse putauit Epicurusd deos ab hominibus tamen longe discretos sed hominum figura. quanquam nec defuere qui ex hominibus deos conficerent quique non Demones modo prauos, sed hominum uitia & morbos pro diis haberent, aduersus quos & in hymnise & in libris de praenotione rerumf disseruimus. Stoici diuinam substantiam intelligibilem & igneam esse decreuereg, carentem forma, transmutari autem in ea quae uult & omnibus assimilem fieri, nec id omnino consone: antiqui enim aliter, posteriores aliter decreuere, & ipse quoque Seneca in naturalibus quaestionibush Deum uniuersi mentem scripsit, & totum quod uidetur, & totum quod non uidetnr & id quod maius non possit excogitari. Sed & alii artificem quoque ignem Deum esse dixerunt, multo peccantes magis, quam si duces aliquos antea non habuissent, de primo rerum principio rectius decernentes, si quidem Anaxagorasi in aegypto diuersatus affirmauit principio constituta esse corpora & Dei mente fuisse exornata, & omnium generationes ea esse perfectas. eaque magis pecasse uidetur Cleanthes, qui solem dominari & rerum potiri putauit, si uera Ciceroj scribit aduersus Lucullum disputans. neque enim in huiuscemodi opinionibus referendis omnes conueniunt. Pythagorask item aegypti spectator unitatem principium & Deum opinatus est esse: 2 solem & lunam ] Solem & Lunam B. S. 2 Isidis illi ] Isidis, illi B. S. 3 imitati, si quidem ] imitati. siquidem S. 5 deos quos ] deos, quos B. S. 6 solem uidelicet & lunam & astra & terram & Coelum ] Solem uidelicet, & Lunam, & astra, & terram, & coelum B. S. 7 ferri atque ] ferri, atque B. S. 7 atque ut ille dicit θεοντας ab ] atque ut ille dicit θεοντας, ab B. / atque, ut ille dicit, θεοντας, ab S. 7 τοὺθεειν hoc] τοὺ θεειν, hoc B. S. 7 est currendi ] est, currendi S. 8 natura θεους id est deos ] natura, θεους, id est, deos B. S. 9 animam: corporeos ] sic! B. S. 9 deos ab ] deos, ab B. S. 10 discretos sed ] discretos, sed B. S. 10 figura. quanquam ] figura, quanquam B. S. 11 conficerent quique ] conficerent, quique B. S. 11 Demones ] daemones B. S. 13 hymnis & ] Hymnis, & B. S. 15 uult & ] uult, & B. S. 18 uidetnr & ] uidetur, & B. S. 18 excogitari. Sed ] excogitari: Sed B. S. 21 si quidem ] siquidem S. 23 perfectas. eaque ] perfectas, eoque B. S. 23 solem ] Solem B. S. 25 disputans. neque ] disputans, neque B. S. a Diodor, Biblioteca historica, 1, 11; DGAC, 3, 6. b Platon, Kratylos, 397 D; PE 1, 9, 12; DGAC 3, 7; 3, 23. c PE 14, 16, 6. d PH 3, 218; PE 14, 16, 10. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, Hymnus ad Sanctiss. Trinitatem, 29 v. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, 4, 4, 317 sqq. g SVF I, 146, p. 40, 14; II, 1031, p. 307, 2 sq.; II, 1032, p. 307, 4 sqq.; Drozdek, Philosophy of the Early Stoa, 76; Philosophy of the Middle Stoa, 346 sq. h NQ Praef., 1, 14. i Ref., 1, 8, 1; PE 14, 16, 2. j Acad. I, 126. k Ref. 1, 2, 2; PE 14, 16, 6; DGAC 1, 12.

5

10

15

20

25

14 r. 14 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

75

Lysisa & Philolausb pythagorici non ita uidentur sensisse, nam alter numerum ineffabilem, alter maximi, intimeque (ita dixerim) numeri summitatem. Plato quoque principium rerum omnium Deum magna uoce testaturc, quanquam & alios ipse inuexit deos, quos etiam Aristotelesd admisit, eorum uero supremum in aetherio supremo corpore collocauit, in ignea uero substantia plato, sed de hac re latius sexto huius operis libroe disputabitur. Caeterum Originesf opiniones refert hac in re platonicorum uarias, quando alii dicunt Platonem putauisse unum & ingenitum & incorruptum esse Deum, argumento eo quod in legibusg scribitur, Deus quidem ut est antiqua oratio principium finem & media omnium habet. Alii multos: Inde id suspicati quoniam ea scripsit uerba, Deus deorum quorum ego opifex & pater sumh. sunt etiam qui non indiscriminatim sed proprie atque distincte dicant ab eo appellatum Deum, illis moti uerbis, & magnus quidem in coelo Iupiter uolatilem currum impellit, atque illa eius quoque uerba, in suffragium uocant, quibus coeli & terrae citat genealogiam. Nec defuere quibus placuerit constitutos ab eo plures deos generabiles quidem, sed eius ipsius uoluntate immortalesi, propter ea quae in Timaeoj dialogo referuntur, & propter illa quibus daemonum quoque naturam admittit, quorum alios bonos & salutares, alios malos & noxios praedicauitk. Sed hactenus ad praesens diligentius alibi. quantum uero ad hoc primum attinet operis uolumen bene actum uidetur fuisse, ne ordo inuerteretur monstrasse de primo rerum principio non conuenisse philosophos gentium, naturae fretos adminiculis. opus est enim diuino supernoque lumine & sacris, non ab homine sed ab uno & uero Deo traditis eloquiis, in quae ut Orpheus incidit dum esset in aegypto plurimum olim deorum assertor, apertissime recantauit, unius omnium rerum principii, unius Dei mentionem honorificam litterarum monumentis relinquensl. Ex hoc tanquam fonte rerum minime comperto, non modo rerum naturae flumina ab ipso manantia, sed quae ad ipsum pertinent fontem incomperta mansere, sed & actio quoque principii eiusque cura rerum huma narum. nam quanquam alii & fere omnes 1 sensisse, nam ] sensisse: nam S. 6 plato, sed ] plato: sed B. S. 8 ingenitum & ] ingenitum, & B. S. 9 scribitur, Deus ] scribitur: Deus B. S. 9 quidem ut ] quidem, ut S. 10 oratio principium finem & ] oratio, principium, finem, & B. S. 10 habet. Alii ] habet: alii B. S. 10 Inde ] inde B. S. 10 suspicati quoniam ] suspicati, quoniam S. 11 deorum quorum ] deorum, quorum B. S. 11 sum. sunt ] sum. Sunt B. S. 12 indiscriminatim sed ] indiscriminatim, sed B. S. 19 praesens diligentius ] praesens, diligentius S. 19 quantum ] Quantum B. S. 20 uolumen bene ] uolumen, bene S. 22 adminiculis. opus ] adminiculis, opus B. S. 22 diuino ] Diuino B. S. 23 homine sed ] homine, sed B. S. 24 incidit dum ] incidit, dum S. 24 Aegypto plurimum ] Aegypto, plurimum S. 29 humanarum. nam ] humanarum, nam B. /humanarum: nam S. a DK 46. b DK 44, B1, B2. c PE 14, 16, 7; plac. 881B. d Ibid. e EV 6, c. 20, p. 725 sq. f Ref. 1, 19, 6. g Platon, Gesetze, 715 E-716 A. h Platon, Timaios, 41 A-B. i Ref. 1, 19, 7; Karfik, Beseelung, 104–119. j Platon, Timaios, 41 A-B. k Platon, Symposion, 202 D1-203 A8; Phaid. 107 D5-108 C5; Phaidr. 246 E4-6; Politeia 392 A4-6; Politikos 271 D6 sq.; Gesetze 713 C5-E3; 717 A6-B4. l DGAC 2, 30 sq.; PE 13, 12, 5.

Plato

Quam uariae platonici opinionem platonis de deo interpretati sunt.

76 Auth. liber de prouidentia.

Liber primus

14 v.

curare Deum humana dixerunt, paucis reclamantibus. non una tamen illud ipsum uoce patefactum est, quemadmodum cum de prouidentia Dei contra philosophastros ageremus libro dicato monstrauimusa. Sic nec de modo eum colendi ulla consensio, quae res tum patebunt cum aduersus gentium deos & falsum eorum cultum decertabimus, nunc quae nam circa res naturales pugnae philosophorum extitere tranctandum est.

5

Quod super causis rerum superque natura et eius principiis decernendis, inter gentium philosophos multa dissensio. capvt decimvm. Itaque ea quae de rerum principio cum dissereret philosophorum turba dissensit, minime quoque inuenta est concors, de causis principiisque naturalibus praecipiens. hic enim diuinas ille naturales materialesque, mathematicas alius causas commentus est, nam Anaxagoras, pythagoras, Plato. diuerse decreuerunt.b nec defuere qui unam tantum & qui duas inuexerint, & qui tres accersiuerint. nec laboriosum quoque reperisse, qui tribus contenti abnuerunt caeteras, nec non quibus quattuor non fecere satis, & praeter ea concausas adsciuerint. uerum nec sola super numero discordia. In rebus ipsis quales ne sint & quibus appellari nominibus conueniat? adhuc magna concertatio. Nam corporeas alii, nonnulli contendunt incorporeas.c Tres ducunt in medium stoici quarum unam προκαταρτικὴν uocant aliam προκγουµένὴν tertiam συνεκτικὴν.d sunt & qui συνεκτικὴν admittant quidem sed & concausam uelint, & alias quoque, quae si cooperariae dicantur a quopiam, is a graeco uerbo συνεργὰ non exciderite, peripatetici duas intrinsecus accipiunt formam & materiam, extrinsecus duas agentem siue transmutantem & finemf, nam qui 1 reclamantibus. non ] reclamantibus, non B. S. 3 ageremus libro ] ageremus, libro S. 4 patebunt cum ] patebunt, cum B. S. 5 quae nam ] quaenam S. 6 extitere tranctandum ] extitere, tranctandum S. 7 et ] & S. 9 Caput Decimum. ] Cap. X. B. S. 12 praecipiens. hic ] praecipiens. Hic B. S. 12 diuinas ille ] diuinas, ille B. S. 13 est, nam ] est: nam S. 13 Plato. diuerse ] Plato, diuerse B. S. 14 decreuerunt. nec ] decreuerunt, nec B. S. 14 tantum & ] tantum, & S. 15 accersiuerint. nec ] accersiuerint, nec B. S. 17 adsciuerint. uerum ] adsciuerint. Verum B. S. 17 discordia. In ] discordia: In B. S. 17 quales ne ] qualesne S. 18 sint & ] sint, & B. S. 20 stoici quarum ] Stoici, quarum S. 20 uocant aliam ] uocant, aliam B. S. 20 προκγουµένὴν tertiam ] προκγουµένὴν, tertiam B. S. 21 συνεκτικὴν. sunt ] συνεκτικὴν, sunt B. S. 21 quidem sed ] quidem, sed B. S. 23 exciderit, peripatetici ] exciderit. peripatetici B. S. 23 accipiunt formam ] accipiunt, formam B. S. 24 extrinsecus duas ] extrinsecus, duas B. S. 24 transmutantem ] transmutentem B. 24 finem, nam ] finem: nam S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, Prooemium, p. 1 sqq. b M 9, 359– 364. c PH 3, 14. d PH 3, 15; SVF II, 351, 353, 997; Cicero, De fato, 41–43; Dienstbeck, Theologie, 130–140. e Sunt & qui. . .exciderit] PH 3, 15. f Nortmann, Art. »aitia« in: Höffe, Aristoteles-Lexikon, pp. 15–19.

10

15

20

14 v. 15 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

77

transmutat, materiam informat alicuius rei gratia, atque ubi se se id quod agit ostentauerit, statim proditur materia, exoritur forma, & aperitur finis. Addidere platonici concausas, quando & Ideas quibus informatus artificis animus excitetur ad agendum, requiri dicunt, & instrumenta quorum ope conficiat quod concepit in mente. Sed hac quoque de re controuersia: quoniam Platoa separat Idaeas a materia, cui resistit Aristotelesb, quem hac in re Alii aliter exponunt, & Xenocrati sententiae non Platonis aduersum itare decernunt. Nostras tantum quae in mente gerimus rerum Idaeas siue species, Stoicus Zenon agnouisse uidetur. nec super hac re concordia, quando animae congenitas multi uolunt, plerique uero de rebns inustas affirmant. Caeterum sceptici nullam agentem causam admittuntc, & in reliquos inuehuntur philosophos, quorum argumenta tertio huius operis libro explicabuntur. At in principiis naturalibus, Quae lites quae pugnae dissentientium philosophorum ipsa etiam in natura quia nam sit aperte bellantium? Alii ignem artificiosum eam dicunt, Alii Deum, Alii totius uniuersi uim, Alii principium motus & quietis, Anaxagoras compositionem & diuisionemd, Alii nihil omnino, non propterea quod aut Carneadei sint aut sceptici: sed quia nihil ipsa per se se uisa sit esse natura, nisi mensura, & mixtura elementorum, ut putauit heraclituse, Alii nihil omnino principii admittendum censuere, Alii contra, Alii inter utranque opinionem positi obmutuere, quantum ad iudicium proprium attinet, Alioquin alienis in opinionibus confutandis uocalissimi. Eorum autem qui admisere principia, Alii corporea simul & incorporea, spiritalia & materialia miscuere, Deum uidelicet Idaeas ma teriam, quam quidem opinionem Socrati & Platoni Plutarchusf inter gentes ex nostris Ambrosiusg Platoni prorsus attribuit, Iustinus martyr Platonem scribit in sententia de principiish sicuti & aliis plerisque in rebus uarium: quando interdum tria principia posuerit, 2 agit ostentauerit ] agit, ostentauerit S. 7 Alii ] alii B. S. 7 exponunt, & Xenocrati ] exponunt: & Xenocrati B. / exponunt, Xenocrati S. 8 aduersum itare decernunt. Nostras ] aduersum: ita re decernunt, nostras S. 8 gerimus rerum ] gerimus, rerum S. 9 uidetur. nec ] uidetur, nec B. S. 10 congenitas multi ] congenitas, multi S. 10 rebns ] rebus B. S. 13 Quae lites quae ] quae lites, quae B. S. 14 natura quia nam ] natura, quae nam B. / natura, quaenam S. 15 Alii ] alii B. S. *So in dieser gesamten Aufzählung.* 16 quietis, Anaxagoras ] quietis. Anaxagoras B. S. 17 sint aut ] sint, aut B. S. 18 mixtura ] mixta B. S. 19 Alii ] alii B. S. *So in dieser gesamten Aufzählung.* 19 censuere, Alii ] censuere: alii B. S. 20 utranque ] utramque B. S. 21 attinet, Alioquin ] attinet: Alioquin B. S. 21 Eorum ] Ex eorum B. S. 22 Alii ] alii B. S. 22 spiritalia ] spiritualia B. S. 23 miscuere, Deum ] miscuere. Deum B. 23 Idaeas materiam ] Ideas, materiam S. 24 gentes ex ] Gentes: ex B. S. 25 attribuit, Iustinus ] attribuit. Iustinus B. S. 25 sententia ] sententiam B. S. 25 principiis sicuti ] principiis, sicuti B. S. a PE 15, 45, 4; Baltes, Art. »Idee«, in: RAC, vol. 17, coll. 213–246. b Met. I 6, 987b7-14; I, 9, 991a20-22; XIII 5, 1079b24-26. c M 9, 195. d VR, vol. 3, pp. 27–49. e Aristoteles, De mundo, 5, 396b7; DL 9, 8. f plac. 882D. g Ambrosius, Hexaemeron, 1, 1, 1, col. 133 sq. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, Ps.-Iustinus Martyr, admonitorius gentium liber, p. 225; PG 6, c. 6, col. 254B.

Quid natura, quam uaria prodantur

Plutarchus Iustinus martyr

78

Liber primus

15 r.

Deum, materiam, speciema, interdum quattuor: quippe qui mundi animam tribus illis adiecerit.b Aristotelis omnibus Iam fere nota sententia est, materiae, formae, & priuationis, quae rerum naturalium principia constituit.c unde mirer cur apud aliquos legerim & apud ipsum quoque Ambrosium in Expositio loci primo Hexaemeron librod duo Aristotelem posuisse principia, materiam, & Ambrosiani. formam speciemue, & cum iis tertium quod operatorium dicitur, cui suppeteret competenter efficere quod adoriundum putasset. Forte priuationis habere mentionem noluit, & efficientem potius & per se operantem causam asciuit. Zeno Cytieus fere consensit, sed nec priuationis meminit nec quinti corporis, cui propriam naturam propriumque inesse motum arbitratus est a rebus naturalibus compositis omnino diuersum. quanquam hac in re Aristoteli & ex gentibus & ex nostris multi contradixere, uti opere procedente patefiet. Cum autem nos ad praesens principia dicimus, materialia potissimum intelligimus, saltem composita non prima illa & simplicia quibus rettulere accepta quaecunque fiunt philosophorum plurimi. Sed quoniam confunduntur haec saepenumero ideo non ita exacte & signate elementa composita a simplicibus principiis & causis dispescuimus, Itaque qui de compositis principiis locuti sunt, Alii corporea prorsus naturaliaque exclusere, Alii naturalia tantum admisere non corporalia, Alii corporalia quidem non naturalia, Alii tam corporalia quam naturalia statuerunt.e Pythagoras abiectis corporibus naturalibus motui mutationique subiectis, mathematica inuexitf, numeros uidelicet & commensurationes quas Harmonias nuncupat, & ex iis composuit elementa geometrica, nam & antea unitatem constituerat & dualitatem sine termino. Mathematici quoque nonnulli fines & extremitates corporum posuere. Straton physicus qualitatibus duntaxat naturalibus contentus fuit.g Democritus autem indiuisibilia corpora & Epicurus atomos posuith, quas, corpora, scilicet, 1 posuerit, Deum ] posuerit: Deum B. S. 1 speciem, interdum ] speciem: interdum B. S. 1 quattuor ] quatuor B. S. 2 Iam ] iam B. S. 4 constituit. unde ] constituit, unde B. S. 4 mirer ] miror B. S. 4 aliquos ] reliquos S. 4 legerim & ] legerim, & B. S. 5 Hexaemeron ] Hexameron B. S. 6 formam speciemue ] formam, speciemue B. S. 7 suppeteret competenter ] suppeteret, competenter B. S. 8 potius & ] potius, & B. S. 9 meminit nec ] meminit, nec B. S. 10 est a ] est, a B. S. 11 diuersum. quanquam ] diuersum, quanquam B. S. 12 Aristoteli & ex gentibus & ] Aristoteli, & ex Gentibus, & B. S. 14 composita non ] composita, num B. S. 14 illa & simplicia ] illa simplicia S. 14 simplicia quibus ] simplicia quib. B. / simplicia, quibus S. 14 rettulere ] retulere B. S. 15 plurimi. Sed ] plurimi: Sed B. S. 15 confunduntur haec ] confunduntur, haec B. S. 17 simplicibus principiis ] simplicib. principiis B. / simplicibus, principiis S. 17 dispescuimus, Itaque ] dispescuimus: Itaque B. / dispescuimus. Itaque S. 18 Alii ] alii. B. S. *Und so auch bei dem Rest der Aufzählung.* 20 corporalia quam ] corporalia, quam B. S. 22 commensurationes quas ] commensurationes, quas S. 23 constituerat & ] constituerat, & B. S. 26 corpora & ] corpora, & B. S. a Ibid.; DGAC 4, 12. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, Ps.-Iustinus Martyr, admonitorius gentium liber, p. 225; PG 6, c. 7, col. 256B. c DGAC 4, 11; Hübner, Art. »stoicheion«, in: Höffe, Aristoteles-Lexikon, pp. 539–543. d Ambrosius, Hexaemeron, 1, 1, 1. e PH 3, 30 sqq. f DL 8, 25; Ref. 1, 2, 5; DK 14, 6a; DK 58, B2; plac. 877B. g PH 3, 32. h Ibid.

5

10

15

20

25

15 r. 15 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

79

uoluerunt esse ratione speculabilia, ingenita, infinita, perpetua, incorruptibilia, quae nec frangi quirent neque mutari, quantum ad eorum attinet substantiam, per infinitum nihilominus uacuum motarentur.a Euariarunt tamen eo quod duo tantum corporibus accidere putauit Democritus magnitudinem atque figuram, quibus etiam pondus Epicurus adiecit, Heraclides ponticus, & Bithynnus Asclepiades posuerunt, ἀνάρµους ὄγκουςb, ii uero qui & corporalia simul & naturalia introduxere principia, motumque & generationem atque corruptionem rerum non sustulerunt, mirum quoque in modum uarii. Alii uno contenti fuere principio, sed nec quidem concordi sententia. nam & finitum & infinitum, alteram peperit controuersiam. De qualitatibus elementorum prodiit altera. porro fuere qui & duo maluere principia inter quos etiam Zareta Chaldaeusc lucem & tenebras sub patris & matris nomine statuit, & illius calidum esse, siccum, leue, uelox, huius autem frigidum, humidum, graue, tardum. Alius tertium duobus adnexuit. Aliis quaternarius hac in re placuit numerus. nec defuere quibus grata magis quinque fuere principia. sunt & qui sextum adiecerint. Verum enim uero nec stata & pacifica magis in rei natura & qualitate inuenitur, quam in numero fuerit concors philosophantium turba. si quidem eorum qui unum duntaxat inuexere principium, alius id uoluit terram esse, Alius aquam, Aerem alius, Alius ignem, pari quoque pacto qui duo & tria simul uoluere quae nam ipsa duo uel tria constituenda essent simul non conuenere.d Adeoque omnibus huiuscemodi in rebus uariarunt, ut nec etiam defuerint qui per multa quoque materialium principia, & qui infinita commenti fuerint. pherecydes syrus terram dixit esse principiume, thales primatum aquae deditf, ex qua modo densata ut Origenes ait in libro φιλοσοφουµένων modo rarefacta, omnia constituerentur.g Motus autem ad eam promendam sententiam fuit, ut quidam putant, homericoh uersu illo: 2 quirent neque ] quirent, neque B. S. 4 corporibus ] corporib. B. 4 Democritus magnitudinem ] Democritus, magnitudinem B. S. 5 adiecit, Heraclides ] adiecit. Heraclides B. S. 6 Bithynnus ] Bithynus B. S. 6 ὄγκους, ii ] ὄγκους: ii B. S. 7 simul & ] simul, & B. S. 9 sententia. nam ] sententia, nam B. / sententia: nam S. 10 finitum & ] finitum, & B. S. 10 controuersiam. De ] controuersiam: De B. S. 11 altera. porro ] altera: porro B. S. 11 principia inter ] principia, inter B. S. 12 lucem & ] lucem, & S. 13 calidum esse ] calidum, esse B. S. 13 uelox, huius ] uelox: huius B. S. 14 duobus ] duob. B. 14 adnexuit. Aliis ] adnexuit, aliis B. S. 15 numerus. nec ] numerus, nec B. S. 15 principia. sunt ] principia, sunt B. S. 16 enim uero nec ] enimuero, nec B. S. 17 quam ] qua S. 18 turba. si quidem ] turba, siquidem B. / turba: siquidem S. 19 Alius ] alius B. S. 19 Aerem alius, Alius ignem, pari ] aerem alius, alius ignem: pari B. S. 20 uoluere quae nam ] uoluere, quae nam B. / uoluere, quaenam S. 20 duo uel ] duo, uel B. S. 21 essent simul ] essent, simul S. 22 defuerint qui ] defuerint, qui B. S. 23 fuerint. pherecydes syrus ] fuerint, Pherecydes Syrus B. / fuerint: Pherecydes Syrus S. 24 densata ut Origenes ] densata, ut Origines B. S. 25 φιλοσοφουµένων modo ] φιλοσοφουµένων, modo B. S. a DL 10, 40 sqq. b PH 3, 32. c Zoroaster; Ref. 1, 2, 12 d PH 3, 6, 30–31. e DK 7, B1-B5. f PH 3, 30–31; plac. 875D-E. g Ref. 1, 1, 1–2. h Homer, Ilias 14, 201; DGAC 2, 9.

Pherecidis terram principium pos. Thaletis sententie uaria causa.

80

Liber primus

15 v.

oceanum diuum genesim tethymque parentem, uel illo magis, oceanus Genesim qui cunctis omnibus affert, etiam ex animalium semine, quod humidum constat esse & humido etiam fere utantur animantes nutrimento, & quod per Aristoteles stygem aquam iurabatur: quarum rerum meminit etiam Aristoteles in primo libro metaphysicoruma, uel forte aegyptiaca illa imbutus opinione qua Nilus credebatur Deus ex foecunditate regionis, quae aquae niloticae ferebatur accepta: Si quidem in aegypto diu philosophatus Thales iam senex Miletum repetiit.b Anaximenes autem Milesius aerem putauit esse principiumc quoniam animam quae nos continet aerem credidit, uniuersumque orbem spiritu & aere contineri existimauit. cui & annumeratur a quibusdam Diogenes Apolloniates & Idaeus imereus, ac ut a nonnullis memoriae proditum est, eis etiam adscribitur Archelaus Atheniensis magister socratisd. sed infinitum aerem illum putauisse rerum principium & Plutarchus in placitise, & Iustinus quoque martyr memoriae produntf, eique miscuisse dicunt densitatem & raritatem: Nec defuere qui scripserint opinioni huic accessisse heraclitum, nullumque aliud principium praeter aereum adsciuisse, eum tamen fama constantior uulgauit sicuti & Metapontinus quoque hippasus uoluit, solum ignem rerum esse principium existimasseg: atque ex eo fieri omnia, & in eum omnia resolui, sicuti & illi quos ante citauimus de qua & aere prius existimauerant. In opinionem uero pherecydis qui terrae primatum largitus est, uti a Sexto philosophoh & Theodoritoi scribitur theologo, concessit Xenophanes Colophonius existimans uniuersum quidem esse perpetuum sempiternumque, sed ex terra omnia manassej, quam opinionem ab eleate Parmenidek scribit confirmatam. & quoniam libri horum authorum non omnibus noti, quia in latinam linguam nunquam fuere (quod sciam) conuersi, sed & graeca quoque illorum exemplaria rarissima habentur, placuit ne noua haec uideretur de primatu Sexti philosophi uerba. terrae sententia, tam philosophi quam theologi uerba graeca subscribere. In 1 oceanum diuum genesim tethymque parentem ] Oceanum diuum Genesim Tethymque parentem B. / Oceanum diuum Genesim Tethymque parentem S. 1 parentem, uel ] parentem: uel B. S. 2 oceanus Genesim qui cunctis omnibus affert ] Oceanus Genesim qui cunctis omnibus affert B. / Oceanus Genesim qui cunctis omnibus affert S. 2 affert, etiam ] affert: etiam S. 3 esse & ] esse, & B. S. 5 opinione qua ] opinione, qua B. S. 7 accepta: Si quidem ] accepta. Siquidem B. S. 8 principium quoniam ] principium, quoniam B. S. 9 continet aerem ] continet, aerem S. 10 existimauit. cui ] existimauit, cui B. S. 12 socratis. sed ] Socratis. Sed B. S. 13 principium & ] principium, & B. S. 14 densitatem & ] densitatem, & B. S. 15 raritatem: Nec ] sic! B. S. 16 aereum ] aerem B. S. 16 adsciuisse, eum ] adsciuisse: eum S. 17 uulgauit ] fulgauit B. S. 19 citauimus de ] citauimus, de B. S. 21 Xenophanes Colophonius ] Xenophanes, Colophonius S. 24 confirmatam. & ] confirmatam: & B. S. 26 habentur ] haberentur B. S. 26 placuit ne ] placuitne B. 27 philosophi quam ] Philosophi, quam B. S. a Met. I 3, 983b. b plac. 875B. c Ref. 1, 7, 1; DGAC 2, 9. d Ref. 1, 18, 1. e plac. 876D. f Gianfrancesco Pico della Mirandola (PS.-Justin Martyr), admonitorius Gentium liber, p. 224; PG 6, c. 5, col. 251 sq. g Ibid.; DGAC 2, 10; DGAC 4, 12; plac. 877C. h PH 3, 30. i DGAC 4, 5; FVS, 21B27; M 10, 313. j FVS 21B27; M 10, 313; DGAC 4, 5. k FVS 8B4; DGAC 2, 108; PE 1, 8, 5; PE 13, 13, 39.

5

10

15

20

25

15 v. 16 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

81

tertio itaque libro πυῤῥωνέιων ὑποτυπόσεων Sextus ita scribit. Φερεκύδης µὲν Γαρ ὁ σύριος γῆν εἶπε τὴν πάντων εἶναι ἀρχήνa idemque in nono libro πρὸς Φυσικους cum dixisset alios existimasse rerum elementa corporea esse, alios putasse incorporea: eorum explicaturus dogmata qui corporea censuissent hisce uerbis usus est, Φερεκύδης µὲν ὁ σύριος γῆν ἒνεπε πάντων εἶναι ἀρχήν καὶ στοιχείονb. Theodoritus uero in libro aduersus gentes secundo in quo de Theodoriti theologi principio disputat ita prodit ξενοφάνης δε ὁ κολοφώνιου τόπᾶν αίδιον ἐκ δέ uerba. τῆς γῆς τὰ πάντα: καὶ παρµενίδης δέγε ὁ τούτου ἐταῖρος ὁ ἐλεάτης ὡσάυτως τόνδέ τόν λόΓον ἐκράτυνεc Xenophani quoque terrae opinionem ad scripsit Sextus Empiricusd, uerum adiecit & aquam. Idem Theodoretus in libro cui de materia & mundo titulum fecit, Xenophanis mentionem habet, qui putasset mundum sempiternum esse & unum & immobilem, mox tanquam oblitus, ex terra nasci omnia dixisset, eiusque ipsius hoc affert carmen ἐκ γῆσ γαρ τάδέ πάν τα. κὰι ὲις γῂν τάντα τελευτᾶe Anaximander thaletis auditor unum & ipse principium commentus est, sed infinitum eum maluit quam finitumf: Rheginus autem hippus & aquam & ignem miscuit. Oenopides Chius, ignem & aerem. Parmenidesg ignem & terram. Onomacritus in Orphicis tria connexuit ignem Aquam & terram. Tribus iis & aerem adiecit Empedoclesh, quem & Stoici & peripatetici secuti sunt. uerum traditur eum putauisse ramenta quaedam minutissimaque corpuscula praestitisse quattuor elementis, quae quidem ramenta atque minutie heraclito quoque feruntur accepte. quanquam Empedocles quatuor principiis corporeis incorporea duo praefecit, amicitiam atque discordiami, quibus actio & generatio feretur accepta. Quintum uero corpus elementis praefecit Aristoteles, ut eorum inde uirtus penderet gubernareturque. Innumerabilem porro turbam principiorum materialium Anaxagoras inuexit quibus ὁµοιοµερῶν hoc est similium particularum nomen & ipse constituit. & Diodorus qui cognominatur cronus minima eaque indiuisilia

1 scribit. Φερεκύδης] scribit: Φερεκύδης S. 2 ἀρχήν idemque ] ἀρχήν, idemque B. S. 5 dogmata qui corporea censuissent hisce ] dogmata, qui corporea censuissent, hisce B. S. 5 est, Φερεκύδης] est: Φερεκύδης S. 7 secundo in quo de principio disputat ita ] secundo, in quo de principio disputat, ita B. S. 7 prodit ξενοφάνης] prodit: ξενοφάνης B. S. 9 ἐκράτυνε Xenophani ] ἐκράτυνε, Xenophani B. S. 9 ad scripsit ] adscripsit B. S. 12 sempiternum ] sempiternam B. 12 esse & unum & immobilem ] esse, & unum, & immobilem B. S. 12 immobilem mox ] immobilem, mox S. 13 carmen ἐκ] carmen, ἐκ B. / carmen: ἐκ S. 14 τάντα τελευτᾶ Anaximander ] τάντατελευτᾶ, Anaximander B. S. 16 finitum: Rheginus ] sic! B. S. 16 aquam & ] aquam, & B. S. 18 connexuit ignem Aquam ] connexuit, ignem, aquam B. S. 18 Tribus ] Trib. B. 19 Stoici & ] Stoici, & B. S. 19 sunt. uerum ] sunt. Verum B. S. 20 praestitisse ] praeextitisse B. S. 20 quattuor ] quatuor B. S. 21 minutie ] minutae B. / minutiae S. 21 accepte. quanquam ] acceptae, quanquam B. S. 23 feretur ] ferretur S. 26 inuexit quibus ὁµοιοµερῶν hoc est similium ] inuexit, quibus ὁµοιοµερῶν, hoc est, similium B. S. 27 constituit. & ] constituit, & B. S. a PH 3, 30. b M 9, 360. c DGAC 2, 10, l. 16–18. d PH 3, 30. e DGAC 4, 5. f DGAC 2, 9, plac. 875F. g Ref. 1, 11, 1; DGAC 4, 7. h plac. 878A. i Ibid.

82

Liber primus

16 r.

corpuscula commentus est.a atque hae de principiis diuerse pugnantesque Moschus phenicius sententiae sat fuerint, ne altius a Moscho phenicio uiro opiniones repetam antiquiores, quando eas duxisse ab illo originem possidonius uoluit, quem existimo eum fuisse cuius meminit Iamblichus in primo de secta pythagoricab. Sed Mochi non Moschi facit mentionemc, cum scribit pythagoram in phoenicia cum Hierophantibus & prophetarum filiis & Mocho physiologo diuersatum. Origenes uero Diodori eretriensis & Aristoxeni musici testimonio scribit ad Zaretam Chaldaeum iuisse pythagoram, & ab eo hausisse multad: Sed de his hactenus alias ad controuersias properandum est.

De constitutione mundi et fine, deque eius unitate, magnitudine, et figura, deque materia, et forma, quam uaria quamque pugnantia prodantur a philosophis.

5

10

capvt vndecimvm. Hanc qua ambimur uniuersi machinam, quam mundum ab ornatu a figura orbem ueteres appellauere, cuique (ut inquit Plutarchuse de placitis disserens philosophorum) primus pythagoras ab ordine, Cosmi nomen instituit: num forte philosophi nos docebunt unanimi consensu, pace iam inter eos constituta? minime gentium, Maiora etenim semper inter eos proelia, nulla pax, nulla consensio. nam Alii dei prouidentia constitutum uolunt ut pythagorici, ut platonicif, quanquam sunt qui censeant Platonem pythagoricos secutum, non ita prorsus existimasse. Alii nec hoc nec illud prorsus, sed mixtum quasi dixeris quidpiam ex prouidentia & casu: si quidem & Atticusg & Plutarchus Platonici, ordinem mundi habuisse principium existimant, sed Difficultas intelligendi praefuisse inordinatum motum, ab anima praua & informi exagitatum. tanta sensa platonis. est de Platone in omni pene questione quid senserit excitata controuersia, ut & diximus & latius dicturi sumus. certe Dei prouidentia constitutum iudicant 1 est. atque ] est: atque B. S. 2 repetam ] repertam B. S. 4 fuisse cuius ] fuisse, cuius B. S. 6 prophetarum filiis & Mocho physiologo ] Prophetarum filiis, & Mocho Physiologo B. S. 7 eretriensis & ] Eretriensis, & S. 8 multa: Sed ] multa. Sed B. S. 9 hactenus alias ] hactenus, alias B. S. 11 figura, deque ] figura: deque B. S. 13 Caput Vndecimum ] Cap. X. B. / Cap. XI. S. 15 mundum ab ornatu a figura orbem ] mundum, ab ornatu, a figura, orbem B. S. 16 primus pythagoras ] Primus pythagoras B. / Primus Pythagoras S. 18 gentium, Maiora ] Gentium, maiora B. S. 19 consensio. nam Alii ] consensio, nam alii B. / consensio: nam alii S. 19 uolunt ut] uolunt, ut B. S. 21 hoc nec ] hoc, nec B. S. 22 si quidem ] siquidem B. S. 23 Atticus & ] Atticus, & B. S. 23 Platonici, ordinem ] Platonici ordinem B. S. 24 motum, ab ] motum ab B. S. 24 exagitatum. tanta ] exagitatum, tanta B. S. 25 questione quid ] quaestione, quid B. S. 26 diximus & ] diximus, & B. S. 26 sumus. certe ] sumus. Certe B. S. a Rheginus autem. . .commentus est] PH 3, 30. b VPyth. 3, 14. c ne altius. . .facit mentionem] M 9, 363. d Ref. 1, 2, 12. e plac. 886B. f plac. 886F. g PE 15, 6, 1– 17.

15

20

25

16 r. 16 v.

5

10

15

20

Liber primus

83

quicunque mosaica & didicerunt & sunt secuti, eundemque ipsius uoluntate nunquam existimant esse desiturum: quanquam ex se quidem disperire possit atque corrumpi. sic & antea pythagoram putauisse Plutarchus est authora, sic uoluisse Platonem eius dialogus qui Timaeusb inscribitur satis aperit. Timaeusc autem ipse locrensis quem eo in opere Plato magno studio consequitur, pythagoreus fuit. & eius quoque de mundo extat ad hunc diem liber Idiomate dorico conscriptus, & quanquam apud unum quod scientia Tertullianum in apologeticod obseruaui hoc mundi corpus existimatum a Pythagora innatum (ut eius utar uerbis) & infactum. tamen alii de eo aliter prodidere, & a Platone explicatam eius fuisse sententiam dixere. Ambrosius in primo Hexaemeron Scribit Platonem putauisse materiam increatam & sine initio ex qua mundum Deus non tanquam creator, sed tanquam artifex constituerit.e Varro sane inter initia secundi rerum rusticarum libri de Origine rei pecuariae dum disseritf, affirmat pythagoram & Aristotelem putasse animalium principium extitisse nnllum. contra uero Thales Milesius, & Cytieus Zeno.g Sed multi certe factum putarunt. nec inter eos defuerunt qui existimarint illud ipsum corrumpi defectu nutrimenti, quae opinio risu ne magis an ex sibilatione digna, an potius silentio non satis dixerim, fuere enim qui uaporibus ali astra Coelumque prodiderint, Stoici conflagrationem & purgationem mundi huius futuram accipiunt. Sed non consone, quando Alii totius. Alii partis dicunt fore. atque ita per partes purgari & renouari & tanquam resurgere. ii ipsi quoque fatum esse contendere idque explicarunt exemplo canis super curru alligati, qui si uult sequitur si non uult cogitur.h Alii ipsum fatum negarunt, prouidentiam tantum admittentes. uisum & aliquibus est utrunque dari oportere, sed inter

1 mosaica & didicerunt & ] Mosaica & didicerunt, & B. S. 1 secuti, eundemque ] secuti eundemque B. 3 corrumpi. sic ] corrumpi, sic B. S. 3 putauisse Plutarchus ] putauisse, Plutarchus B. S. 4 Platonem eius ] Platonem, eius S. 4 inscribitur satis ] inscribitur, satis S. 5 locrensis ] Locrensis B. S. 6 consequitur, pythagoreus fuit. & ] consequitur Pythagoraeus fuit, & B. / consequitur, Pythagoreus fuit, & S. 6 Idiomate ] idiomate B. S. 7 dorico ] dorico B. S. 9 Infactum. tamen ] infactum tamen B. / infactum, tamen S. 11 Hexaemeron Scribit ] Hexameron scribit B. S. 11 increatam & sine initio ex ] increatam, & sine initio, ex B. S. 13 Origine ] Origene S. 15 nnllum. contra ] nullum, contra B. / nullum: contra S. 15 Zeno. Sed ] Zeno: Sed B. S. 16 putarunt. nec ] putarunt, nec B. S. 16 defuerunt qui ] defuerunt, qui B. 17 ex sibilatione ] exibilatione B. S. 18 dixerim, fuere ] dixerim: fuere S. 18 Coelumque ] coelumque B. S. 20 futuram accipiunt. Sed ] futurum accipiunt, sed B. S. 20 Alii totius. Alii ] alii totius, alii B. S. 20 fore. atque ] fore, atque B. S. 21 renouari & ] renouari, & B. S. 21 resurgere. ii ] resurgere, ii B. / resurgere: Ii S. 22 contendere idque ] contendere, idque B. S. 23 uult sequitur si ] uult sequitur, si B. / uult, sequitur, si S. 23 uult cogitur. Alii ] uult cogitur, alii B. / uult, cogitur: alii S. 1 admittentes. uisum ] admittentes, uisum B. S. 1 est utrunque ] est, utrumque S. 1 oportere, sed ] oportere: sed S. a plac. 886F. b Platon, Timaios, 29A sqq. c Timaeus Locrus, De natura mundi I, 4; DGAC 2, 108; Platon, Timaios 20A, 27A; Cicero, De finibus 5, 87; Cicero, De re publica 1, 16; PE 13, 13, 42. d Tertullian, Apologeticum, 11, 4. e Ambrosius, Hexaemeron, 1, 1, 1. f Varro, De re rustica 2, 1, 3. g Ibid. h Ref. 1, 21, 2.

Opus Timaei pythagorici

Ambrosius Varro

De fato et prouidentia quam uaria.

84

Contra Aristotelem.

Auth. liber de prouidentia.

Zareta Chaldeus

Liber primus

16 v.

hos pugna. quando non satis conuenere quomodo inuicem se haberent & cui plus dandum tribuendumque esset. Redeo ad mundum quem concursu atomorum Alii & fortuito factum eundemque interriturum putant. Alii Aristotelem secuti nullum habuisse principium nullumque finem habiturum autumant coelum & elementa, idque certissimis putant se demonstrationibus confirmauisse, hoc nixis fundamento, quod alioqui motus antequam ullus esset motus fuisse depraehenderetur. o rerum inopes & rationis egentes, quasi per motum Deus coelum & quae eo Clauduntur condiderit, & non eius uoluntate manauerint, ut nostra & credit & optime credit Christiana religio. Qua de re ultimo operis libro cum in Aristotelis Dogmata disputabimus sepositus est locus ad disserendum. At qui mundum Dei prouidentia existimant conditum philosophi, eademque regi putant, non conueniunt omnino. quandoquidem alii Deo summo, Alii menti propinquae id tribuunt, diuerseque pro Idaearum opinione diuersa. qua de re secunda operis nostri parte, quod inscribitur de prouidentia Dei contra philosophastrosa multa ipse disserui. Certant & ii qui mundum constitutum uolunt non aeternum, unde, scilicet, nam coeperit eius exordium? quod primo initium, primo susceperit ortum? & qui Chaos praecessisse mundum uoluerunt, ex illo, aliud alio in primis, trahunt. Empedoclesb aetherea primum secreuit inde ignem, terram postea, demum scaturiuisse aquam uoluit, ex qua sit ortus aer & coelum constitutum quidem ex aethere, solem uero di igne prodiisse, At humiliora & terrestria de Aliis esse conflata. Zareta Chaldeusc is quem Pythagoras audiuit ex luce & tenebris tanquam ex foemina & uiro mundum generauit, quem esse uoluit idem quod natura & musica Harmonia. Nonnulli a terra tanquam a centro putant initium fuisse desumptum. Platod uisibilem quidem mundum ad exemplum intelligibilis constituit, eius uero quod uidetur animam, Mox & corpoream eduxit molem ex igne & terra exque aqua & aere constitutam. Pythagorase

1 pugna. quando ] pugna, quando B. S. 1 haberent & ] haberent, & B. S. 3 atomorum Alii ] atomorum, alii B. S. 3 putant. Alii ] putant, alii B. S. 4 principium nullumque ] principium, nullumque B. S. 7 depraehenderetur. o ] depraehenderetur. O B. S. 8 coelum & ] coelum, & S. 8 Clauduntur condiderit ] clauduntur condiderit B. / clauduntur, condiderit S. 9 nostra & credit & ] nostra, & credit, & B. S. 10 operis ] Operis S. 10 libro cum ] libro, cum B. S. 10 Dogmata ] dogmata B. S. 10 disputabimus sepositus ] disputabimus, sepositus S. 11 ad disserendum ] addisserendum B. 11 At qui ] Atqui S. 12 omnino. quandoquidem ] omnino, quandoquidem B. S. 13 Alii menti ] alii mente B. / alii menti S. 14 diuersa. qua ] diuersa, qua B. S. 16 uolunt non ] uolunt, non B. S. 16 unde, scilicet, nam ] unde scilicet: nam S. 18 Chaos ] chaos B. S. 18 primis, trahunt ] primis trahunt S. 19 secreuit inde ] secreuit, inde B. S. 20 aer & ] aer, & B. S. 21 prodiisse, At ] prodiisse, at B. S. 21 Aliis ] aliis B. S. 22 is quem ] is, quem S. 24 Harmonia ] harmonia B. S. 24 putant ] putauit B. S. 26 animam, Mox ] animam: Mox B. S. 27 eduxit molem ex igne & terra exque aqua & ] eduxit, molem ex igne, & terra, exque aqua, & B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, 2, 11 sqq., 146 sqq. b plac. 887B. c Zoroaster; Ref. 1, 2, 12. d plac. 887B; Platon, Timaios 30B-D; 36D sqq. e plac. 887B.

5

10

15

20

25

16 v. 17 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

85

a primis corporibus, sed sua ipse corpora mathematico immergens pelago, ex quinque figuris σερέων, id est, solidorum fabricat mundum, ex pyramide ignem extrahit, aerem ex octangulo, ex uigenangulo (ita dicere liceat) aquam, terram ex Cubo facit emergere, dodecangulo sphaeram machinatur uniuersi. Cuius opi nionem delectati & Pythagoreus Timaeusa & Platob, idem Pelagus proprio nauigio sulcarunt. At qui de eius unitate & magnitudine, quanta uiguit De unitate et inter gentes concertatio? Thales, Pythagoras, Anaxagoras, Parmenides, Melis- magnitudine mundi quanta dissensio sus, heraclitus, Zeno Cytieus, Cratetis discipulus & stoicae sectae princeps, & Alii, unum esse decernunt maximeque Aristoteles & Plato, quanquam eorum argumenta quibus id probare conati sunt dissoluere conentur multic, ut operis decursu patebit. Anaximander uero & Anaximenes, & Archelaus, & Alii, uno minime contenti mundo, multos aedificarunt.d Sic & Diogenes & leucippus.e Democritus quoque & Epicurus innumerabiles fabricaruntf, atque ille quidem infinitos & magnitudine inter se differentes adeo, ut in aliquibus eorum neque solem esse dixerit neque lunam, in aliquibus autem maiores inueniri quam quae apud nos uiserentur, sed in quibusdam eorum plures esse soles: Distare autem inter se suos mundos inaequaliter sanxit, quorum alios augeri (uti refert Origenesg) alios minui atque corrumpi decreuit: idque euenire cum alius in alium inciderit, esse uero quosdam mundos animalibus destitutos, & plantis, & omni humore uacuos. In nostro autem hoc quem incolimus terram prius fuisse quam astra. Et sane Metrodorush non secus absurdum putauit unum tantum in infinito mundum collocari, ac si magno in campo una duntaxat frumenti spica nasceretur. porro quod attinet ad magnitudinem finitum alii dixere, Melissus Milesiusi & Alii infinitum, nullisque terminis clausum putarunt. primae opinionis Plato & peripatetici: secundae Democritus, Epicurus Seleucus.j At Diogenes infinitum quidem esse uniuersum, mundum uero clausum terminis affirmauitk, distinctionemque inter mundum & uniuersum excogitauit, excogitauit etiam Empedoclesl, cum mundum quidem unum

1 ipse, corpora mathematico ] ipse corpora, mathematico B. S. 4 Cubo ] cubo B. S. 5 uniuersi. Cuius ] uniuersi? Cuius B. S. 5 opinionem delectati ] opinione delectat B. S. 5 Pelagus ] pelagus B. S. 8 discipulus & Stoicae ] discipulus, & stoicae B. S. 9 Alii, unum ] alii unum B. S. 9 decernunt maximeque ] decernunt, maximeque S. 10 argumenta quibus ] argumenta, quibus B. S. 10 sunt dissoluere ] sunt, dissoluere B. S. 11 Alii ] alii B. S. 12 multos ] multosque B. S. 12 & ] om. B. S. 13 leucippus. Democritus ] Leucippus, Democritus B. S. 15 eorum neque solem esse dixerit neque lunam, in ] eorum, neque Solem esse dixerit, neque Lunam, in B. S. 15 inueniri quam ] inueniri, quam B. S. 17 uti ] ut B. S. 18 decreuit: idque ] decreuit. idque B. S. 20 incolimus terram ] incolimus, terram B. S. 21 Metrodorus non ] Metrodorus, non B. S. 23 nasceretur. porro ] nasceretur: porro B. S. 24 Melissus Milesius & Alii ] Melissus, Milesius, & alii B. S. 25 putarunt. primae ] putarunt: primae B. S. 26 Epicurus Seleucus. At ] Epicurus, Seleucus: At B. S. 28 excogitauit ] om. B. S. a Timaeus Locrus, De natura mundi, 98a, 98e. b Platon, Timaios 54–55. c DGAC 4, 15. d Ibid. e Ibid. f Ibid.; plac. 886B. g Ref. 1, 13, 2. h DK, vol. 2, 57, p. 141. i DGAC 4, 8. j plac. 886C. k Ibid. l plac. 879A.

86

De uacuo quam uaria

De mundi figura quam uaria.

De mundi materia quam uaria

Liber primus

17 r. 17 v.

duntaxat censuit, totius uero siue uniuersi eum esse portionem perexiguam.a uel alterum horum, uel utrunque uideri multis posset imitatum esse stoicos, nam quidam putant pro infinito a stoicis habitum esse πᾶν ab aliis contra sentitur. certe πὰν quod uacuum existimant & infinitum cum Democritus tum sectatores, & abnuunt stoici, & deridet Empedocles, & confutat Aristoteles.b quanquam stratonc partim iis partim consentit illis. nam extra mundum nihil esse uacui censet, intus uero ut sit non prohiberi. sed de iis postea. At de mundi quoque figura multa quidem & pugnax opinio, sphaericum plerique philosophorum & maxime Aristoteles & stoici eum uolunt esse, Alii minime, Nec inter hos sensuum communio. Nam sunt qui pomi specie malint. sunt qui in coni figuram putent fabrefactum. Aliis oui magis placuit figura.d Sed Epicuro suos mundos sphaericos quidem esse gratum fuit, non displicuit autem & Aliis quoque figuris esse formatos.e Nec defuere philosophi qui de figura mundi tantas non excierint lites, modo is rotae instar uolueretur. Sed nec ultima de eius materia fit quaestiof, quam alii putarunt aquam, Alii ignem, Alii mixtam quandam ex elementis naturam, nam qui principia rerum fecerunt elementa, ex iis uniuersum quoque mundum conflari existimarunt. Alii unam duntaxat materiam priorem elementis cogitatione saltem constituerunt, quae illis ipsis sicuti & Caeteris, quae illorum mixtione & coagmentatione conflantur & coalescunt ueluti basis quaedam communis & antiqua substernatur. atque inter hos etiam lites & proelia. disquiritur enim perpetua ne sit, an condita? una ne an plures? eaedemque illam circumplectuntur ambiguae philosophorum sententiae, quae & mundum etiam ipsum arbitratu dissono uariarunt. & praeterea non parum multae consurgunt extrinsecus. sunt qui eam ipsam tribuant elementis dumtaxat ab ea uero & coelum & superiora omnia corpora gyro agitata perpetuo prorsus eximant, ut immunia materiae susque deque sint modisque omnibus expertia. sunt qui unam omnibus in corporibus collocandam existiment materiam, nec hoc etiamnum consone &

1 uero siue ] uero, siue B. S. 2 perexiguam. uel ] per exiguam, uel B. S. 2 utrunque ] utrumque B. S. 3 stoicos, nam ] Stoicos: nam S. 3 πᾶν ab ] πᾶν, ab S. 3 aliis ] Alii B. 4 sentitur. certe ] sentitur, certe B. / sentitur: certe S. 4 infinitum cum ] infinitum, cum S. 6 Aristoteles. quanquam ] Aristoteles, quanquam B. / Aristoteles: quanquam S. 6 iis partim consentit illis. nam ] iis, partim consentit illis, nam B. / iis, partim consentit illis: nam S. 7 prohiberi. sed ] prohiberi, sed B. S. 10 esse, Alii minime, Nec] esse, alii minime. Nec B. S. 10 malint. sunt ] malint, sunt B. S. 11 fabrefactum. Aliis ] fabrefactum, alii B. S. 11 figura. Sed ] figura, sed B. S. 13 Aliis ] aliis B. S. 13 formatos. Nec ] formatos, nec B. S. 15 Alii ignem, Alii ] alii ignem, alii B. S. 16 naturam, nam ] naturam: nam S. 17 existimarunt. Alii ] existimarunt, alii B. S. 19 Caeteris ] caeteris B. S. 20 coalescunt ueluti ] coalescunt, ueluti B. S. 21 substernatur. atque ] substernatur, atque B. S. 21 proelia. disquiritur ] praelia: disquiritur B. S. 21 perpetua ne ] perpetuane S. 22 una ne ] unane S. 24 uariarunt. & ] uariarunt, & B. S. 24 extrinsecus. sunt ] extrinsecus, sunt B. S. 25 coelum & ] coelum, & B. S. 27 expertia. sunt ] expertia, sunt B. S. a plac. 879A.

b plac. 883F.

c DGAC 4, 14.

d plac. 886C-D.

e Ibid.

f PE 1, 8.

5

10

15

20

25

17 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

87

amabiliter, nam litteraria suscipiuntur proelia, Eiusdem ne rationis & naturae sit an diuersae ea, quae in superioribus, & quae in imis corporibus inuenitur. Ad haec super dimensionibus materiae certatur, in terminatae ne sint, an terminum susceperint aliquem, neque in hoc pugna finitur. contendunt enim actum ne habeat aliquem ex se se, an mera sit potestas, quaecunque sit recipiendi, & omnibus quidem apta uestiri formis: quantum uero ad nudam eius essentiam pertineat, omnis actus expers & uacua. Dices haec etiam inter Obiectio Auerroem & nostros theologos esse iam pugnata in ordine bella, de coeli, scilicet, materia & de dimensionibus, superque eadem causa inter Thomam & Scotum & Aegidium dissensiones uiguisse & adhuc esse sub iudice lites, quando super ipsius actu materiae Thomae & Scoti sectatores non conueniant, nec duplicis actus discretionem efficere potuisse ut controuersia tolleretur. Solutio Fateor id quidem sed unde nam hae manarunt discordiae? Certe non ex Mose aut duodecim prophetis quod meminerim: nec quod sciam ex euangelio: At ex philosophis gentium prodiere, praesertimque de peripateticorum doctrina fluxere, qui adeo locuti sunt ambigue ut eorum ex dictis quisque propriam confirmare sententiam sategerit, Non nihil tamen hac de re theologos ueteres aegisse omnino non negauerim, sed parcius: ut qui aliis in rebus quae ad humanam pertinent salutem & in primis ad Dei ipsius amicitiam consequendam, occupationes fuerunt Adeo, ut Ambrosiusa ille magnus dum in Ambrosius opere quod inscripsit exahemeron sermo incidisset de loco & sede elementorum, questione uidelicet iam trita & tam ipsis discussa ueteribus quam quae maxime, eam tamen reiecerit ex proposito, utilioribus uacaturus. Sed uidebor fortasse in nostri temporis homines inuehere qui in illis occupantur euentilandis: quare ad priscos gentium philosophos reuertor de materia uarie difformiterque praeliatos, Thales enim & Pythagoras & Anaxagoras & Heraclitus & stoicorum turba uertibilem & transmutabilem eam putarunt esse.b

1 amabiliter, nam ] amabiliter: nam S. 1 Eiusdem ne ] eiusdem ne B. / eiusdemne S. 2 in imis ] inimis B. 3 in terminatae ] interminatae S. 4 finitur. contendunt ] finitur, contendunt B. / finitur: contendunt S. 8 Auerroem & ] Auerroem, & S. 10 Scotum & ] Scotum, & B. S. 10 uiguisse & ] uiguisse, & B. S. 12 potuisse ut ] potuisse, ut B. S. 13 tolleretur. Fateor ] tolleretur: Fateor B. S. 13 quidem sed ] quidem, sed B. / quidem. Sed S. 13 unde nam ] undenam S. 13 Mose ] Moyse B. S. 14 euangelio: At ] Euangelio: At B. S. 16 ambigue ut ] ambigue, ut B. S. 17 sategerit, Non nihil ] sategerit. Nonnihil B. S. 18 aegisse ] egisse B. S. 19 salutem & ] salutem, & B. S. 20 occupationes ] occupatiores B. S. 20 fuerunt Adeo ] fuerunt, adeo B. S. 21 magnus dum in opere quod ] magnus, dum in opere, quod S. 21 Hexameron sermo ] Hexameron sermo B. / Hexameron, sermo S. 21 loco & sede ] loco, & de sede B. S. 22 trita & ] trita, & B. S. 22 ueteribus quam ] ueteribus, quam B. S. 23 uacaturus. Sed ] uacaturus: Sed B. S. 24 inuehere qui ] inuehere, qui B. S. 26 praeliatos, Thales ] praeliatos Thales B. / praeliatos. Thales S. 27 enim & Pythagoras & Anaxagoras & Heraclitus & stoicorum ] enim, & Pythagoras, & Anaxagoras, & Heraclitus, & Stoicorum B. S. a Ambrosius, Hexaemeron 1, 6, 20 sqq.

b DGAC 4, 13.

88

Liber primus

17 v. 18 r.

Democritus uero & Metrodorus & Epicurus eam nec pati quidem uoluita, quia atomi & uacuum sint (ita loquar) impassibilia, & eam quidem alii cum mundo De forma et anima factam, alii eternam uti & peripatetici & platonicus Xenocrates. In forma mundi quam uaria. etiamnum discernenda inuenti non sunt inermes philosophi, forma inquam non figura qua extrinsecus uel in orbem, uel in conum, uel in oui speciem, aut pomi, putetur conditus mundus, ea enim forma quae dicitur uerius figura aduenticia est, ut pote quae accidat eius essentiae iam constitutae, proprie enim ea dicitur forma, qua res id ipsum quod est acquirit. hanc formam alii animam esse dixere. Caeteri animam sustulerunt prorsusque negauerunt inesse mundo. Alii adeo bicipiti sensu locuti sunt, ut ad hanc diem super aliquorum uerbis philosophorum certetur, qui duobus forme annorum abhinc milibus sua sensa litterarum monumentis prodidere. Nec desunt inter theologos lites hac de re motae quoniam philosophos gentium legerunt uaria decernentes. Creditur enim a multis Platonemb existimasse mundum esse animal. Alii Aristotelem eiusdem putant esse sententiae, Contra stant multi nullo pacto consentientes ab Aristotelec esse mundo animam tributam: ex theologis qui parisienses appellantur Thomas aquinas excellenti uir iudicio mundum negat animal esse.d asserit multis rationibus Aureolus. Quibus resistitur ab iis qui a Thoma stant. ex antiquis autem theologis Hieronymuse super ecclesiastae Salomonis animatum solis orbem uidetur uoluisse. Sed nostros ad praesens non discutiamus, gentium sensa depromentes, cum ex iis qui mundum quoque animatum putarint sit discors sententia, quae nam illa sit anima, quam alii deum putant, Alii substantiam quidem praecellentem, & intellectilem, sed multis a prima mente gradibus pendentem, In qua, scilicet, reponantur Idaeae rerum efficiendarum. Alii primum quidem mentem, Sed ab uno & summo deo creatam mundo praeficiunt, cuius etiam prouidentia putant administrari. Sic inter Plotinum, proclum, & caeteros platonicos, de mundi forma discordia, quam & de toto quoque uniuerso quantum ad consti1 uero & Metrodorus & Epicurus ] uero, & Metrodorus, & Epicurus B. S. 3 eternam uti ] aeternam, uti B. S. 3 peripatetici & ] Peripatetici & B. / Peripatetici, & S. 5 forma inquam non ] forma, inquam, non B. S. 5 figura qua ] figura, qua S. 6 mundus, ea ] mundus: ea S. 6 forma ] Hier Seitenumbruch in B., wobei die Paganinierung fehlerhaft ist: p. 767 statt p. 765. 6 dicitur uerius ] dicitur, uerius B. S. 7 ut pote quae ] utpote qui B. S. 7 constitutae, proprie ] constitutae: proprie S. 8 acquirit. hanc ] acquirit: hanc B. S. 9 dixere. Caeteri ] dixere, caeteri B. S. 10 mundo. Alii ] mundo: Alii B. S. 11 forme ] ferme B. S. 12 millibus ] millib. B. 13 motae quoniam ] motae, quoniam B. S. 15 sententiae, Contra ] sententiae. Contra B. S. 17 appellantur Thomas ] appellantur. Thomas S. 18 esse. asserit ] esse, asserit B. S. 18 Aureolus. Quibus ] Aureolus, quibus B. S. 19 stant. ex ] stant: ex B. S. 20 uoluisse. Sed ] uoluisse: Sed S. 22 putarint sit ] putarint, sit S. 22 quae nam ] quaenam S. 23 Alii ] alii B. S. 24 In ] in B. S. 25 Sed ] sed B. S. 27 administrari. Sic ] administrari Sic B. 27 & caeteros ] om. B. S. a DGAC 4, 13. b Augustinus, De civitate Dei, 13, c. 17, p. 399. c PE 15, 34, 2. d Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 1, c. 27, n. 9; lib. 3, c. 120, n. 11; Summa theologiae, IIª-IIae, q. 94, a. 1, co. e Hieronymus, Commentarius in Ecclesiasten (= PL 23), 1016B, 388.

5

10

15

20

25

18 r.

5

Liber primus

89

tutionem, & finem, & magnitudinem, & figuram, & materiam inter praeclarissimos philosophorum uiguisse iam constitit. qua contemplatione sequestrata, spectandum nobis occurrit utrum in partibus mundi & effectibus constuendis decernendisque ita discordes philosophi deprehendi queant, ut in ipsa iam uniuersitate controuersos pugnacesque deprehendimus.

Philosophos gentium discorditer atque pugnaciter tam de mundi partibus supremis Coelo stellis atque omnibus quae in sublimi generantur. quam de imis et etiam subterraneis eorumque motibus disseruisse. cap. dvodecimvm.

10

15

20

25

Ac primum quidem Coelum mundi partem nobilissimam atque supremam in multas lancinant partes, nec omnino concorditer: Nam alii octo, Alii nouem, Alii plusquam triginta, etiam & quadraginta constituere: atque his Aristotelesa de metaphysicis agens assentit potius ad Calippum, scilicet, se referens & Eudoxum, quam ut curam inuestigandae rei ne dum comprehendendae susciperet. Mitto epicyclos illos, siue globulos maioribus ut quidam existimant globis insertos, ut quidam minime, tamque id uarie & pugnaciter ut Aueroys controuersias eiusmodi componere iuuenis confisus, desperauerit senex. Caeterum eorum in ordine sanciendo nullus apud philosophos ordo. De caelo et globorum Plato post sphaeram non errantem statuit quidem errantium siderum glo- ordine caelestium. bos, primo Saturni, mox Iouis, inde Martis, postea Veneris, deinde Mercurii, deinceps solis, postremo lunae.b Contra uero & Anaximander & Metrodorus Chius & Crates, supremum omnium atque extimum fecere solemc, deinceps lunam & Metrodorus, & Crates, & Anaximander ordine posuerunt, postea uero & immobilium sphaeram stellarum & reliquos planetasd: Aristarchuse autem post sphaeram stellarum non errantium solem, id est, primum plane1 materiam inter ] materiam, inter B. S. 2 constitit. qua ] constitit, qua B. S. 3 mundi & ] mundi, & B. S. 3 constuendis ] constituendis B. S. 7 supremis Coelo stellis atque ] supremis, coelo, stellis, atque B. S. 7 omnibus quae ] omnibus, quae S. 8 generantur. quam ] generantur, quam B. S. 8 et ] & B. S. 8 subterraneis eorumque ] subterraneis, eorumque B. S. 10 Cap. duodecimum ] Cap. XII. B. S. 11 Coelum ] coelum B. S 12 concorditer: Nam ] concorditer. Nam B. S. 13 Alii nouem, Alii ] alii nouem, alii B. S. 14 metaphysicis agens assentit potius ] Metaphysicis agens assentit, potius B. S. 16 siue globulos maioribus ut ] siue globulos, maioribus ut B. / siue globulos, maioribus, ut S. 17 existimant globis ] existimant, globis S. 18 pugnaciter ut Aueroys ] pugnaciter, ut Auerrois B. S. 20 siderum ] syderum B. S. 23 Anaximander & Metrodorus Chius & Crates, supremum ] Anaximander, & Metrodorus Chius, & Crates, supremum B. S. 24 lunam & ] Lunam, & B. S. a Met. XII 8, 1073b30 sqq. e PE 15, 50, 6.

b plac. 889B; PE 15, 46, 4.

c PE 15, 46, 6.

d plac. 889B.

90

Alpetragius

Io. picus, Auth. lib. de rerum praenotione et quaestione de astrologia

Liber primus

18 r. 18 v.

tarum & supremum collocauit: Veteres quoque mathematici hac in re uarii atque diuersi.a nam alii medium planetarum solem constituere id ipsumque probauit Ptolemaeusb, lunam uero inter eos postremam sedem obtinere, maluerunt, Alii uero secuti aegyptios & imitati Platonem & Aristotelem, citimam quidem fecere lunam, sed super illam nullo intermedio solem collocarunt: quam opinionem & ex iunioribus mathematicis nonnulli refutato Ptolemaeo sunt amplexi: At tamen Alpetragiusc (quanquam non ex gentibus fuit, sed Christianum se esse professus est) nec hoc nec illud approbauit, solem enim non in medio planetarum statuit, non etiam supra lunam primum uoluit esse, sed proxime supra Mercurium, ita ut uenus sole superior & inter planetas media censeretur. Nec defuere qui trium superiorum ordinem prorsus incertum pronunciarunt, cuius rei & Picus patruus in nouo aduersus astrologosd, & ipse in quinto de rerum praenotionee, & in quaestione de Astrologiae falsitatef meminimus. & hac de re etiam opere procedente sepositus est nobis locus aduersus astrologiam disputandi. Nunc ad antiquos philosophos nostra reuertatur oratio. Democritus & Leucippus quasi quadam ueste induit & membrana obduxit mundum.g Parmenides antea quasdam circumplexas coronulas ex denso & raro fabrefecit, ac lumine & tenebris temperauit & imposuit orbi.h Ita tamen ut quod ambit Caetera, Ceu murus firmum esset & solidum. Epicurusi ex suis mundis aliquos raro terminauit aliquos denso, quorum aliis motum, quietem aliis elargitus est: quo de motu quanquam in gyrum fieri plerique omnes consentiunt, non tamen in modo conueninnt & causa. Nam Diogenes & Anaxagorasj ad meridiem uerti uoluere, quorum opinioni siue ea ipsa freti, siue rationibus & obseruationibus moti quidam iuniores mathematici consentiunt, latitudinis motum introducentes. uerum & planetas contrario quoque motu ire ac supremum faciat Caelum primus quod scientia Alcmeon dixit, postea multa & philosophorum & mathematicorum turba secuta est. Illi idem sua sponte moueri orbes, Alii mentibus a materia 2 diuersi. nam ] diuersi: nam B. S. 2 constituere id ] constituere, id B. S. 3 Ptolemaeus, lunam ] Ptolemaeus: Lunam B. S. 4 obtinere, maluerunt, Alii ] obtinere maluerunt. Alii B. S. 7 At tamen ] Attamen B. S. 8 hoc nec ] hoc, nec B. S. 8 approbauit, solem ] approbauit: Solem B. S. 10 superior & ] superior, & B. S. 12 nouo ] nono B. S. 14 meminimus. & ] meminimus, & B. S. 16 Leucippus quasi ] Leucippus, quasi B. S. 17 mundum. Parmenides ] mundum, Parmenides 19 temperauit & imposuit orbi. Ita ] temperauit, & imposuit orbi: Ita B. S. 19 Caetera, Ceu ] caetera, ceu B. S. 20 terminauit aliquos ] terminauit, aliquos B. S. 21 aliis elargitus ] aliis, elargitus B. S. 22 conueninnt ] conueniunt B. S. 23 meridiem ] Meridiem S. 24 opinioni siue ] opinioni, siue B. S. 24 rationibus & ] rationib. & B. / rationibus, & S. 25 introducentes. uerum ] introducentes. Verum B. S. 26 Caelum primus quod ] coelum primus, quod B. S. 28 Alii ] alii B. S. a plac. 889B. b Ptolemäus, Handbuch der Astronomie, vol. 2, 9, 1, p. 92 sq.; Disp. 10, 4, p. 372. c Al-Bitruji, De motibus celorum, 16, 6–7. d Disp. 9, 8, 320 sqq. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, 5, 11, 384 sqq. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, De falsitate astrologiae, 4 v, 143. g plac. 887C; PE 15, 38, 2. h plac. 887C; PE 15, 38, 1. i plac. 887D; PE 15, 38, 3. j plac. 887E; PE 15, 39, 1.

5

10

15

20

25

18 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

91

seiunctis motum ferri acceptum uoluere. In dextra quoque & sinistra mundi minime concordes: orientis etenim regionem dextram & esse & haberi debere, occidentis uero sinistram sanxerunt pythagoras, plato, Aristoteles.a At dextras partes tropico aestiuo sinistras autem hiberno tradidit Empedocles.b Nec defuere quibus motus placuit a summo ad imum fieri. Iam nec maior in ipsa rei natura & essentia quam in numero & ordine consensus apparet. Alii igneos putarunt, Alii Chrystalinos, Alii nullo pacto quattuor elementorum essentiae participantes, sed quintae cuiusdam naturae propriae & ab inferioribus omnino seiunctae, cuius sententiae primus author perhibetur Aristoteles, ita ut Calorem ipse in se se suaque forma non contineat sed sua uirtute calorem inferioribus corporibus impartiat.c Democritus uero solem nullo modo calidam habere naturam affirmauit authore instromatis plutarchod. At in stellis & planetis fortasse concordes putaueris? solem & lunam De sole et luna igneas nubes esse putauit Xenophanese, solem ex paruis conflans igniculis eorumque natura & uno quoque die illum fieri non negauit: thales uero terrestres censuitf & quam uaria. ex terra quoque illos fabricauit Anaximenesg. At qui nec in figura concors sententia, spherica esse Aristoteles uoluit & naturam quinti corporis habere.h Heraclitus in scaphae speciem formatum solem maluit & lunam. nec defuere qui Curruli rotae similia fecerint. Anaximenesi latum esse solem, & ueluti aulea quaedam, extentum affirmauit. Alii lunam Cylindri forma conditam statuere. Maluit Diogenes esse hederaceae frondis specie. & philolaus pythagoricus Chrystalina, ex igne tamen qui in uniuerso est splendorem assumerej. existimatum est a platone plurimum quidem ignis habere solem & lunam, non tamen esse aliorum elementorum expertia.k Sane lunam Anaximenes & Parmenides & Alii ex solo igne conflarunt: pythagorasl petrosum corpus arbitratus est esse: Heraclitus terram caligine compraehensamm, Anaxagoras & 2 orientis ] Orientis B. S. 2 esse & ] esse, & B. S. 3 debere, occidentis ] debere: Occidentis B. S. 3 sanxerunt pythagoras ] sanxerunt, Pythagoras B. S. 4 aestiuo sinistras ] aestiuo: sinistras B. S. 4 hiberno ] hyberino B. / hyberno S. 5 Empedocles. Nec defuere quibus ] Empedocles, nec defuere, quibus B. S. 5 motus ] modis B. S. 6 essentia quam ] essentia, quam B. S. 7 Alii Chrystalinos, Alii ] alii chrystallinos, alii B. S. 7 quattuor ] quatuor B. S. 8 propriae & ] propriae, & B. S. 10 Calorem ] calorem B. S. 10 contineat sed ] contineat, sed B. S. 11 inferioribus corporibus ] inferiorib. corporib. S. 12 affirmauit authore istromatis ] affirmauit, authore in Stromatis S. 13 putaueris? solem ] putaueris: Solem B. / putaueris, Solem S. 15 igniculis & ] igniculis, & B. S. 15 uno quoque ] unoquoque S. 15 negauit: thales ] negauit. Thales B. S. 15 censuit & ] censuit, & B. S. 17 uoluit & ] uoluit, & B. S. 18 formatum solem ] formatum, Solem B. S. 18 lunam. nec ] lunam: nec B. S. 19 Curruli ] curruli B. S. 20 Cylindri ] cylindri B. S. 21 statuere ] statuer. B. / statuerunt S. 22 Chrystalina ] chrystalina B. S. 22 est splendorem ] est, splendorem S. 23 assumere. existimatum ] assumere. Existimatum B. S. 25 parmenides & Alii ] Parmenides, & alii B. S. a plac. 888A; PE 15, 41, 1. b plac. 888B; PE 15, 41, 2. c Plac. 878C; PE 15, 31. d PE 1, 7, 7; Ps.-Plut. Strom. 1–12 (Diels, Doxographi Graeci 579–583). e DGAC 4, 21; plac. 890A; DK 21 A40. f DGAC 4, 21 g Ref. 1, 7, 5; DK 13 A14. h DGAC 4, 21; plac. 890A. i DK 13 A15. j plac. 890A; PE 15, 23, 7. k DGAC 4, 21 l DGAC 4, 23. m PE 15, 26, 6.

92

Liber primus

18 v. 19 r.

Democritus praeter ea quod firmamentum eam uoluerunt esse igneum: in ipsa etiam & campos constituere & montes & uallesa, ut iam nihil fere uideantur aut parum a fictis Luciani discrepare fabulamentis. certe Xenophanes (ut est apud Ciceronemb & alios) habitari dixit in luna eamque esse terram multarum urbium & montium, & pythagorei quoque nonnulli lunam instar eius quam calcamus terrae inhabitari quidem existimarunt, quod ipsa etiam terrestris & densa uideatur. Sed animalibus & arboribus quinquagies maioribus quam ea quae apud nos conspiciuntur. Astrorum uero multitudinem terrestrem & ignitam existimauit Melesius thalesc. Sed & Anaxagoraed placuit terrestria quidem esse astra sed petras antea fuisse, quae ex uniuersi rotatu in sublimi raptatae sint & in flammatae affixaeque coelo astrorum nomen obtinuerint: quam sententiam confirmauit Democrituse, nec displicuit Metrodorof solem etiam ex ignita petra fabricanti. ex aere autem illa fabrefecit Anaximander & rotae instar aegit in gyrum, & impleuit igne, ut quibusdam quasi buccis flammas emitterent.g Diogenesh etiam respiracula esse uoluit & hederae figura donauit, illud adiiciens aliqua in terram quandoque de labi sidera quae ubi extincta fuerint inde conuinci petrae habere naturam, refertque testimonii loco fuisse compertum ἐν ἁιγὸσ fluentis, inflammatum quondam sidus cecidisse. Empedoclesi fixorum syderum naturam eo distinxit ab errantium conditione, quod illas tantum Chrystallo colligauit. Atqui plato quae de sole eadem & de luna sensit. Idem & Aristoteles. Porro Xenophanesj ex ignitis ea nebulis conflata confirmauit. subdiditque interdiu extingui, noctu tamen carbonum instar inflammari: atque luminis & orientis initium, & decumbentis De sideribus et eorum finem, accensioni & extinctioni refert accepta. Nec defuere ut Heraclides figura generatim. & pythagoreorum nonnulli, qui unum quodque astrum putarent mundum, quo & aer & terra continereturk, & sphaerica plurimum figura constarel, a quibus non usquequaque dissensisset Anaximenes, cui placuerat esse sydera clauorum instar affixa Chrystallo. Alii maluerunt esse tanquam aulaea picturata. Cleantes stoicus coni speciem unicuique sideri tributam uoluitm, ut

2 constituere & ] constituere, & B. S. 3 uideantur aut ] uideantur, aut B. S. 3 fabulamentis. certe ] fabulamentis. Certe B. S. 4 habitari ] habitare B. S. 4 luna eamque ] Luna, eamque S. 5 montium, & ] montitium: & B. S. 7 maioribus quam ] maioribus, quam B. S. 10 astra sed ] astra, sed B. S. 11 sint & ] sint, & B. S. 11 in flammatae ] inflammatae B. S. 11 coelo astrorum ] coelo, astrorum S. 12 Metrodoro solem ] Metrodoro, Solem S. 13 fabricanti. ex ] fabricanti, ex B. / fabricanti: ex S. 15 uoluit & ] uoluit, & B. S. 16 sydera quae ] sydera, quae S. 17 fuerint inde ] fuerint, inde S. 18 sidus ] sydus B. S. 19 ab errantium ] aberrantium S. 20 Chrystallo ] chrystallo B. S. 21 sensit. Idem ] sensit: idem B. S. 22 confirmauit. subdiditque ] confirmauit, subdiditque B. S. 25 nonnulli ] non nulli B. 28 Chrystallo ] chrystallo B. S. 29 sideri ] syderi B. S. 29 uoluit, ut ] uoluit: ut S. a DGAC 4, 23; PE 15, 26, 5. b Acad. I, 39. c DGAC 4, 17; PE 15, 30, 1. d DGAC 4, 17; plac. 888D; PE 15, 30, 3. e DGAC 4, 17. f DGAC 4, 21. g DGAC 4, 17. h DGAC 4, 18; PE 15, 30, 4. i PE 15, 30, 5. j DGAC 4, 19; PE 15, 30, 7. k DGAC 4, 20; PE 15, 30, 8. l Ibid. m DGAC 4, 20; plac. 889A; PE 15, 31, 2.

5

10

15

20

25

19 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

93

minus nunc mirer Petrum apponensem qui narrauit stellas magnitudine sacci a quibusdam nautis uisas & obseruatas, sed minus iterum mirarer si figura sacci non magnitudine dixisset, ne fabulosis uerius quam sapientibus philosophorum opinionibus uideretur ad stipulari, quoniam & solem Heraclitusa pedalis existimauit magnitudinis & Alii palmae noluerunt excedere quantitatem lunae ipsius diametrum, cuius tamen circulum Anaximander decies & nouies terra maiorem existimauit: Parmenides uero soli aequalem. At Anaximanderb solem quidem aequalem terrae, circulum uero quo respirare ipsum uoluit & ferri, septies & uigesies terra maiorem esse decreuit, Empedocles autem terrae prorsus aequalem. Anaxagoras Peloponnesso composuit & maiorem etiam existimauit.c Sed forte concorditer unum esse decreuerunt solem? Neutique id quidem. Xenophanes multos soles multasque commentus est lunasd, unde & rationem uoluit eclipsis reddere, quam primus Anaxagoras interuentu lunae fieri dixit, eumque posteriores sunt mathematici secuti: quem successor noluit Anaximandere sequi, qui defectus causam rettulit in ignei quo respiraret oris obturationem. Heraclitusf uersa illa quam imaginatus fuerat figura scaphae subtilissimam reddidisse rationem putauit, ut Cauum quidem supra, dorsum autem infra nostros ad aspectus uerteretur. Xenophanesg extinctione credita, quaerentibus fieri satis, illa ipsa putauit. Aristarchush post fixorum siderum sphaeram collocato sole & uersa circum solis globum terra, putauit orbem solis eiusmodi reuolutionibus obtenebrescere. Nec maior in defectu lunae consensio, nam ut Heraclitus conuersa scapha eum fieri uoluit, ita Berossus conuersa ad nos parte quae ignea non sit id maluit euenirei. Anaximenes obturato ore quae circum rotam sit constitutum. Plato, Aristoteles, stoici, menstruas occultationes in eius ad solem congressum referunt, defectus uero illius quos graeci Eclipses uocant ad nos deriuari quotiens ea in terrae umbram inciderit.j Illius quoque lumen proprium esse uoluit Anaximander & Antiphon quanquam rarius & ob maiorem solis illustrationem ita dixerim obumbriatus.k Thales atque etiam Parmenides & qui eius doctrinam 1 apponensem qui ] apponensem, qui B. S. 2 sacci a ] sacci, a B. S. 2 mirarer si ] mirarer, si B. S. 4 ad stipulari, quoniam ] adstipulari: quoniam B. S. 5 magnitudinis & Alii ] magnitudinis, & alii B. S. 7 existimauit: Parmenides ] existimauit. Parmenides B. 7 aequalem. At ] aequalem: at B. S. 9 decreuit, Empedocles ] decreuit. Empedocles B. S. 10 aequalem. Anaxagoras ] aequalem, Anaxagoras B. S. 10 composuit & ] composuit, & B. S. 12 quidem. Xenophanes ] quidem, Xenophanes B. S. 12 soles multasque ] soles, multasque B. S. 14 dixit ] duxit B. S. 15 rettulit ] retulit B. S. *Et sic semper.* 15 ignei quo ] ignei, quo B. S. 16 illa quam ] illa, quam S. 17 fuerat figura ] fuerat, figura S. 17 Cauum ] cauum B. S. 20 siderum ] syderum B. S. 20 sole & ] sole, & B. S. 22 consensio, nam ] consensio: nam S. 23 Berossus ] Berosus B. S. 23 sit id ] sit, id S. 26 referunt, defectus ] referunt: defectus B. S. 26 uocant ad ] uocant, ad S. 26 deriuari quotiens ] deriuari, quotiens B. S. 29 obumbriatus. Thales ] obumbriatus: Thales S. a PE 15, 24, 3. b plac. 890C. c Ibid. d plac. 891A. e plac. 890F. f plac. 890F; PE 15, 50, 3. g plac. 890F; PE 15, 50, 4. h plac. 891A; PE 15, 50, 6. i PE 15, 51, 2. j PE 15, 51, 5. k PE 15, 29, 1 sq.

De petro Apponensi

De sole et luna, an plures De Eclipsi

94

De distantia solis et lunae a terra.

Theodoritus

Xenophon de Socrate

Liber primus

19 r. 19 v.

secuti illustrari a sole maluerunt non obfuscari.a Anaxagoras idem non sentit sed in causa putauit esse frigidi & terrestris nescio cuius compositionem, unde igneo splendori tenebrosum quidam misceretur, indeque euenisse uti uocaretur astrum fallacis aspectus. Stoici quoque diuersitati naturae id ipsum ferri acceptum uoluere. Distare autem illam a sole semel atque iterum magis quam a terra: Mathematicis quibusdam placuit non dupliciter sed decies & octies.b ipsum uero solem abesse a terra Myriadis stadiorum septuaginta octo censuit eratosthenes.c At si quis fortasse nostrorum mathematicorum auderet ab iis contra illos uelle stare, uel secundum eos magis litem dare, audiat oro Theodoritum episcopum in libro de materia & mundod disserentem, quorum sensa latine referam ne graece ignoratione linguae desinant quidam audacis erroris admoneri: ecquid (inquit) afferre opus est ea quae illi de figuris & deliquiis & distantiis fabulantur, neque enim solum de eorum inter se interstitio disserunt, uerum & quantum spatii inter ipsa & terram intersit definiunt, & quatercentenas atque eo amplius numerant stadiorum myriadas a terra ad lunam, indeque ad solem totidem: neque erubescunt maris profunditatem ignorantes, quo tamen dimittere funem piscatorium queunt, Aeris & aetheris dimetiendi Cupiditate deflagrare, neque inutilis quod assumpserunt negocii memores, neque admonitionis aeschyleae recordati illius, quae nihil iuuant frustra ne quaerito? horum enim unum quodque etiam si posset inueniri nihilominus esset inutile. Ac ne gentium uideamur obliti Xenophone suis in monumentis de Socrate uerba faciens ita scribit. Omnino autem & unius cuiusque Coelestium quae machinatus est Deus curiosum esse uetuit, neque enim ab homine inueniri posse existimabat, neque Diis putabat gratificari quaerentem ea, quae illi declarare noluerunt, periclitari autem & insanire talia cogitantem, nec minus Anaxagora desipere qui altum quiddam sapiens Deorum opera patefacere tentauerit. Rursusque de eadem re in hunc modum. nullus unquam socratem uel impium quidpiam uel iniustum aut facientem uidit aut dicentem audiuit.f neque enim de uniuersi natura uel de aliis ut

1 secuti illustrari ] secuti, illustrari B. S. 2 sentit sed ] sentit, sed B. S. 2 terrestris nescio ] terrestris, nescio B. S. 6 terra: Mathematicis ] terra. Mathematicis B. S. 6 dupliciter sed ] dupliciter, sed B. S. 7 octies. ipsum ] octies, ipsum B. S. 7 Myriadis ] miriadis B. S. 11 referam ne ] referam, ne B. S. 12 admoneri: ecquid] admoneri: Ecquid B. S. 13 ea quae illi de figuris & deliquiis & fabulantur, neque ] ea, quae illi de figuris, & deliquiis, & distantiis, fabulantur, neque B. / ea, quae illi de figuris, & deliquiis, & distantiis fabulantur: neque S. 14 spatii ] spacii B. S. 15 myriadas ] miriadas B. S. 17 Aeris ] aeris B. S. 18 Cupiditate ] cupiditate B. S. 18 assumpserunt negocii ] assumpserunt, negocii B. 20 iuuant frustra ne ] iuuant, frustrane S. 20 unum quodque ] unumquodque S. 22 scribit. Omnino ] scribit: Omnino B. S. 23 unius cuiusque ] uniuscuiusque S. 23 Coelestium ] coelestium B. S. 23 uetuit, neque ] uetuit: neque S. 28 modum. nullus ] modum: Nullus B. S. 29 audiuit. neque ] audiuit, neque B. / audiuit: neque S. 29 natura uel ] natura, uel B. S. a plac. 890F. b plac. 892B. c Ibid. d DGAC 4, 24. e Xenophon, Memorabilia, 4, 7, 6; PE 14, 11, 5; DGAC 4, 26. f Xenophon, Memorabilia, 1, 1, 11–14; PE 15, 62, 1–4; DGAC 4, 26.

5

10

15

20

25

19 v. 20 r.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

95

plurimi faciunt disputabat, considerans quo pacto se habeat is qui a sophistis mundus appellatur, & qua necessitate coelestia fiant, Sed qui talia curarent eos demonstrabat insanos, atque ultra procedens pleraque prodit insignia ad cohibendam audacem scrutatorum petulantiam quae longum esset enarrare. Sed redeamus unde uidemur digressi, ut percipere detur eos qui nec de uniuersitate stellarum nec de earum insignioribus concorditer decreuere, de quibusdam etiam minutis & simul collectis ad orbem illum qui lacteus dicitur constituendum minime conuenisse. Eum orbem sane comperies a quibusdam pythagoreis existimatum sideris esse inflammationem, quod a propria sede ceciderit, a nonnullis aliis fuisse olim solaris cursus orbitam, nec defuisse qui refractione quadam radiorum solis eum ipsum fieri existiment, ut ita appareat: quo pacto & in iride id contingat & nebulis, quanquam uisum est alicui non solis sed stellarum luminis quae non sint sub sole compraehensae, esse refractionem.a Metrodoro placuit solis esse tramitem, ut pote qui circulus ipse solis & sit & debeat haberi.b Anaxagoras terrestri umbrae acceptum rettulit. Ad rarum & densum Parmenides referendum putauit.c Quorum mixtura lacteus dissultaret color. Democritus multorum minorumque syderum atque simul positorum, ob densitatem & frequentiam se se collustrantium, splendorem esse censuit.d quam opinionem postea recepisse Aristotelem uisum Alberto, & eam tanquam propriam in meteorise collocasse. Verum & aliam quoque Plutarchusf assignauit Aristoteli, ut qui putasset id ex euaporatione sicca deuenire, idque ipsum aliqua eius uerba in meteoris uidentur innuereg, & ex eius mente nonnulli ita suspicati sunt: quam opinionem amplexatus uidetur in sphera sua proclus Platonicus dum scribit lacteum circulum constare ex tenui nebulosa substantia, secus tamen alii decreuere ut satis indicauimus. Sed de hac re Sexto libroh. Possidonius quandam putauit ignis constitutionem, & ueluti constipationem, quae sit astro splendidior & luce densior, atque haec quidem controuersia uniuersam superioris corporei mundi concludet partem.i Nam cum Alii stellis id tribuunt quae sunt in orbe collocatae & fixe, Alii uaporibus & huiuscemodi quae in sublime generantur, ideo rei utriusque terminus fiet. Nunc de me teorologicis agendum, ut expletis maioris mundi controuersiis ad enaranda inferioris mundi placita discordia atque pugnantia 2 fiant, Sed ] fiant: Sed B. S. 6 stellarum nec ] stellarum, nec B. S. 7 lacteus ] lactus B. 8 dicitur constituendum ] dicitur constituendam B. / dicitur, constituendam S. 8 conuenisse. Eum ] conuenisse: Eum B. S. 9 sideris ] syderis B. S. 12 iride ] Iride B. S. 13 solis sed ] solis, sed B. S. 14 ut pote ] utpote B. S. 15 sit & ] sit, & B. S. 16 putauit. Quorum ] putauit, quorum S. 19 censuit. quam ] censuit, quam B. S. 24 scribit lacteum ] scribit. Lacteum B. / scribit: Lacteum S. 25 decreuere ut ] decreuere, ut B. S. 29 Alii ] alii B. S. 30 collocatae & fixe, Alii uaporibus ] collocatae & fixae, alii uaporib. B. / collocatae & fixae, alii uaporibus S. 32 enaranda ] enarranda B. S. a plac. 892F. b Ibid. c Ibid. d plac. 893A. e Albertus Magnus, Meteora, I, 2, 5, p. 495 sq. f plac. 893A. g Meteor. I 7, 345a11-346b10. h EV 6, c. 12, p. 675 sqq. i plac. 893A.

De Galaxia

Diuersa opinio de Galaxia Aristoteli tributa. Albertus Plutarchus Proclus

96

Liber primus

20 r.

noster sermo uertatur. Occurrunt autem in primis comaetae quos pythagoreorum nonnulli stellas esse uoluerunt, Sed statis apparere temporibus nec splendere semper.a Diogenes item stellasb: At Anaxagoras atque Democritusc concursum esse splendoris a duobus uel pluribus stellis emisi. Nec defuere qui putarint cometas esse refractiones ad solem, non secus fere ac assolet in obtutibus conspiciliorum accidere. Aristotelesd ignitum quiddam ex euaporatione sicca dissultans. Enim uero stratoni placuit cometem Astri lumen esse densa in nube susceptum.e Pontico heraclidi sublatam nubem luce collustratam.f Epigenidi delationem igniti spiritus cui terrestris quidpiam sit admixtum.g Boetus maluit aeris esse rarefacti apparitionem.h Xenophanesi collectionem & commotionem inflammatarum nubium. Metrodorusj uiolentum solis in De tonitru fulgure nubes iactum. Nec magis in tonitruo, fulgure, fulmine, conueniunt philosophi. fulmine Anaximanderk de spiritu haec originem trahere existimauit: quotiens enim crassa nube compraehensus is & uiolenter excussus fuerit ob subtilitatem & leuitatem, tunc eruptio quidem strepitum, distinctio uero ex nubis ingredine splendorem perficit, ut mittam quae rettulit Seneca in secundo questionum naturaliuml. Metrodorim sententia est cum in nubem ex densitate crassam spiritus inciderit, fractura quidem perficere strepitum, percussu autem atque scissione splendescere, uelocitate uero delationis ex sole caliditatem ad sumere, & fulmen emitti cuius debilitas desinat infulgetrum. Anaxagoraen opinio est cum calor infrigus hoc est cum pars aetheria in aerem inciderit, sonitu quidem tonitruum perfici, fulgura uero nebulosi nigroris aspectu fieri. magnitudine autem & multitudine luminis ita fulmen oriri, sicuti corpulentiori typhonem igne & nebuloso fulgetrum. At stoiciso placuit ita finire tonitruum, nubium collisio, Fulgurem ita, ex collisu accensio. fulmen sic uiolentioris collisionis corruscatio. Aristotelesp autem putauit omnia isthaec in euaporationem siccam esse referenda, quae cum occurrerit humidae, ui exitum paret: atque collisu & tractu tonitrui sonitum faciat. incensu uero & inflammatione caliditatis, fulgura: Fulgetra uero & Typhones superantia materiae, quam eorum utrunque secum trahit calidiorem quidem illam, De cometis

1 comaetae ] Cometae B. S.* semper sic in B. S.* 2 uoluerunt, Sed ] uoluerunt: Sed B. S. 2 temporibus nec ] temporibus, nec B. S. 3 semper. Diogenes ] semper Diogenes B. / semper, Diogenes S. 3 stellas: At ] stellas. At B. / stellas esse censuit. At S. 4 duobus ] duabus B. S. 4 emisi ] emissi S. 6 conspiciliorum ] conspicilliorum S. 7 stratoni ] Statoni B. S. 7 Astri ] astri B. S. 9 Epigenidi ] Epimenidi S. 10 Boetus ] Boetius B. S. 13 existimauit: quotiens ] sic! S. 15 Ingredine ] nigredine S. 20 emitti cuius ] emitti, cuius B. S. 20 infulgetrum ] in fulgetrum B. S. 21 infrigus hoc est cum ] in frigus, hoc est, cum B. S. 23 fieri. magnitudine ] fieri, magnitudine B. S. 25 collisio, Fulgurem ita, ex ] collisio: Fulgurem ita et B. S. 25 accensio. fulmen ] accensio: Fulmen B. S. 27 occurrerit humidae, ui ] occurrerit, humidae ui B. / occurrerit, humidae ui S. 28 paret ] parat B. S. 28 faciat. incensu ] faciat, incensu B. S. 30 utrunque secum trahit calidiorem ] utrumque secum trahit, calidiorem B. S. a plac. 893B. b plac. 893C. c plac. 893B. h Ibid. i plac. 893D. j Ibid. k Ibid. o plac. 893F. p Ibid.

d Ibid. e plac. 893C. f Ibid. l NQ 2, 18. m plac. 893E.

g Ibid. n Ibid.

5

10

15

20

25

20 r. 20 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

97

hunc autem Crassiorem. Taceo de capris, trabibus globis, halo siue corona & caeteris de quibus & Aristotelesa in Meteororum libris & Seneca in libris quaestionum naturaliumb disputant. quae quanquam uarii plena dissidii, in promptu nihilominus esse, uel mediocriter eruditis queunt. Atqui Nebulas ex aere longe Crasso generari putauit Anaximenesc, eo uero magis collecto densatoque imbres exprimi: porro niuem fieri postquam delata aqua, grandinem uero quotiens compraehensa fuerit, humido spiritu. Metrodorusd autumauit ex aquosa delatione constitui nubes, quas Epicuruse expirationibus composuit. ex longo aut demissu rotundari uoluit siue teretia fieri, & grandinem & pluuiam. Verum enim uero isthaec in sublimi generata subsistere quidem ea satis constat. At sunt quae minime subsistunt, apparent tamen, Adeoque conspicua ut admirationi uetustis hominibus fuerint non mediocri. Vnde & Iris ipsa coelestis arcus thaumantis filia dicta est, propter admirationem, ut censuit Platof. Ea quo pacto fiat, siue rectis, siue curuis, siue refractis lineis, disputant. si quidem in aere contingit ex splendentibus lapidibus & cornibus, conspicuas uidere lineas, inflexas autem & curuas in aqua cernimus, cum uisio flectitur ob densiorem aquae materiam, unde & remi uidentur curui tam & si recti fuerint, cum procul scili cet nauigiis alligatos eos & mersos mari spectamus. Atque in speculis multa uidemus refracta & dissultantia. Sunt qui censeant euaporationem humidam, cum in nubes inciderit, in parua constetim ramenta disseparari: itaque sole in occidentem uergente, ex aduerso omnis iris cernitur, tum cum uisio aspersionibus stellarum occursans refrangitur: quae quidem aspersiones non figurae sed coloris esse formas ideo putant, quod primo puniceum quiddam, secundo purpureum, tertio subnigricans & uiride se praesentent obtutui. Metrodorusg autem uoluit Iridem tum fieri cum per nubes sol explenduerit, ut pote quia nigrescat nubes, & splendor ipse subrutilet. Anaximenesh Iridis causam rettulit in splendorem solis, densae nubi & crassae, & nigrae occursantem, cum penetrare nequeant radii nubemque transmittere. placuit Anaxagoraei ex crassa nube qua solari coruscationi resistat, refractionem contingere placuit senecej iridem imaginem solis esse & Roscidam, & causa nube conceptam. In natura quoque uentorum dispar 1 hunc ] hanc B. S. 1 Crassiorem ] crassiorem B. S. 1 trabibus globis ] trabibus, globis B. S. 2 corona & ] corona, & B. S. 2 libris & ] libris, & B. S. 3 disputant. quae ] disputant: quae B. S. 4 Nebulas ] nebulas B. S. 5 Crasso ] crasso B. S. 6 exprimi: porro ] sic! S. 6 fieri postquam ] fieri, postquam B. S. 7 fuerit, humido ] fuerit humido B. S. 9 composuit. ex ] composuit, ex B. S. 9 aut ] autem B. S. 9 uoluit siue ] uoluit, siue B. S. 10 grandinem & ] grandinem, & B. S. 11 Adeoque ] adeoque B. S. 15 disputant. si ] disputant: si B. S. 17 & si ] etsi B. S. 21 disseparari: itaque ] sic! B. S. 22 iris ] Iris B. S. 23 refrangitur: quae ] sic! B. S. 23 figurae sed ] figurae, sed B. S. 25 fieri cum ] fieri, cum B. S. 26 ut pote ] utpote B. S. 29 transmittere. placuit ] transmittere. Placuit B. S. 30 contingere placuit ] contingere. Placuit B. S. 30 iridem ] Iridem B. S. 31 Roscidam ] roscidam B. S. a Meteor. III 2, 372a17 sqq. b NQ 1, 9. c plac. 894A. d Ibid. 894B. g plac. 894F. h plac. 894E. i plac. 894F. j NQ 1, 3, 3.

e Ibid.

f plac.

Aristoteles Seneca De nebulis et imbre

De iride

De uentis quam uaria.

98

Auth. comment. hymn. De terra. et an moueatur loco suopte ordine.

Liber primus

20 v.

consensus. Anaximandroa placuit uentum fluxum esse aeris, de subtilissimis in eo partibus & humidissimis a sole uel motis uel liquefactis conflatum. Aristotelesb siccam euaporationem censet esse uentum. Stoicic fluxum aeris simpliciter nuncupant, diuersas appellationes diuersis eregionibus equibus flare consueuit sortitum. Metrodorusd existimauit fieri uentum ex aquosa euaporatione ob solis adustionem, impetu diuinorum spirituum. Sed de uentis & cur obliqui ferantur in commentariis hymnorum plura diximus.e At de terra elementorum infima & horum de quibus egimus matre & alumna, quanta inter philosophos discordia uiguit? de numero eius, & natura, de figura, de positu, de inclinatione, de motu, deque eo quo ambitur & alluitur mari. Vnam thalesf terram duntaxat esse putauit: Id ipsum & Aristotelesg & Stoici. Icetes autem pythagoreush duas, hanc quam incolimus, & aduersam: sic & philolaus, cuius opinionis meminit etiam Aristoteles in secundo de Coeloi, eamque pythagoricis in uniuersum ad scribit. Ex iis autem qui unam dixere, finitam Alii putarunt, ut Aristotelesj & stoicik, Xenophanesl autem ex inferiori parte in infinitam profunditatem radices mittere, quod etiam refert Aristotelesm, atque ex aere & igne conflari: idque fortasse uoluit in academicis notare Ciceron, cum ut uideamus inquit, terra penitus ne defixa sit, & quasi radicibus suis haereat, an media pendeat. Metrodoruso terram quidem habere substantiam, sed fecem esse aquae, sicuti solem aeris fecem existimauit. Thales, idem qui putauit unam esse tantummodo terram, eandem sphaericam esse censuitp, sic & stoiciq & Aristoteles.r Anaximanders lapidis & columnae: Anaximenes tabulae specie figuratam maluitt: humidam ille praeterea dixit esse, uti rettulit Originesu, inque medio libratam atque rotundam, hic uero latam & pulsatam ab aere, exque illa astra esse omnia constituta. Leucippusv tympani specie constitutam, cuius rei etiam apud Aristotelemw, sed non sub Leucippi nomine mentio. Democritusx disco similem, quantum pertinet ad latitudinem, intrinsecus autem concauam esse uoluit. positam illam in meditullio non solus Anaximander censuit, sed & Thalesy ipse & consectanei, quem & Aristoteles

2 partibus ] partib. B. S. 2 motis uel ] motis, uel B. S. 4 eregionibus, equibus ] e regionibus, e quibus B. / e regionibus, e quib. S. 8 infima & ] infima, & B. S. 9 eius ] eis B. S. 14 Alii ] alii B. S. 18 Cicero, cum ] Cicero: cum B. S. 20 Thales, idem qui ] Thales idem, qui S. 22 columnae: Anaximenes ] columnae. Anaximenes B. / columnae, Anaximenes S. 28 uoluit. positam ] uoluit, positam B. S. 28 meditullio non ] meditullio, non B. S. a plac. 895A. b Aristoteles, De mundo, 3, 394b7-10; Meteor. I 12, 349a20 sqq. c plac. 895B. d Ibid. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, Hymni heroici tres, Ad sanct. trinit., 11 v. f plac. 895C; PE 15, 55, 1. g cael. I 8, 276a sqq. h PE 15, 55, 2; cael. 276a sqq.; DL 8, 85; Acad. I, 123. i cael. II 13, 293a15 sqq. j PE 15, 55, 3; cael. I 5, 271b1 sqq. k plac. 895C; PE 15, 55, 3. l plac. 895D; PE 15, 55, 4. m cael. II 13, 294a21 sqq. n Acad. I, 122. o plac. 895D; PE 15, 55, 5. p PE 15, 56, 1. q Ibid. r plac. 895D. s Ibid; PE 15, 56, 2. t plac. 895D; PE 15, 56, 3. u Ref. 1, 7, 4. v plac. 895D; PE 15, 56, 4. w cael. II 13, 293b35 sqq. x plac. 895D; PE 15, 56, 5. y plac. 895E; PE 15, 57, 1.

5

10

15

20

25

20 v. 21 r.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

99

& Alii permulti secuti sunt: In infinitum agere radices postquam placuit Xenophania, is neutiquam mediam poterit collocare. Anaxagorae placuit latam esse figura, & insidere aeri qui eam quoniam sit fortissimus ferat. Philolai pythagoreib sententia est ignem medium esse elementorum non terram, cuius etiam rei in pythagoreos in uniuersum relatae meminit Aristoteles in secundo de Coeloc: Illum enim omnium esse domum uoluit philolaus: postea terram esse nobis oppositam, Dein hanc quam incolimus constitui ex aduer so illi sitam atque delatam: proptereaque fieri ut qui in altera sint, eos qui collocentur in altera uidere nequeant. Inclinare nostram hanc terram ad meridionalem plagam Leucippusd opinatur, & causam fert acceptam raritati, qua meridies abundat, densatis & congelatis ob frigus partibus quae iacent ad boream. Democrituse idem est opinatus, Sed eo quod debilior sit pars australis, eo terram auctam deuergere: totam uero paulatim & infinitam esse, & omni ex parte non uallari ab aere Anaximenes existimauit, si uera in stromatis Plutarchusf docuit. Hanc ipsam terram fuere qui crederent non moueri, in gyrum uero motari philolausg existimauit, circum ignem, in obliquo circulo instar solis & lunae. Ponticus heraclides & pythagoreus Ecphantus minime illam transponunt, rotae instar cinctam, sed tamen mouent ab occidente in orientem circa ipsius eiusdem centrum.h Hanc ergo quam plerique immotam, alii pulsatam, Philolausi in gyrum instar solis & lunae motatam. Heraclides & Ecphantus in orientem ab occidente exagitatamj, Nicaeas syracusius Theophrasto & Ciceronek referentibus solam existimauit moueri, neque praeter eam quicquam in mundo moueri, ut pote quae se circum axem summa celeritate conuerteret. Coelum uero, solem, lunam, stellas, & denique supera omnia stare. quam etiam fuisse Platonis in Timaeol opinionem, sed paulo obscurius dictam quidam sunt arbitrati. Socrates & Ariston Chius, nihil horum sciri posse existimaruntm, quod sibi tamen quomodo scisse uisus est Democritusn, qui medius inter illos incedens, ab initio quidem motam & erraticam fuisse terram opinatus est, ob paruitatem & leuitatem: postquam uero densata est, & procedente tempore grauis effecta, stetisse immotam. ut minus mihi uideatur mirum, si Nicolaus Cusa in secundo libro de docta ignorantiao terram nec esse Nicolaus Cusa. figura orbiculari, nec esse immobilem asseruerit. Intus uero & ex accidenti

1 Aristoteles & Alii ] Aristoteles, & alii B. S. 1 sunt: In ] sunt. In B. S. 3 eam quoniam ] eam, quoniam S. 6 Coelo: Illum ] sic! B. S. 7 Dein ] dein B. S. 8 delatam: proptereaque ] sic! B. S. 11 boream ] Boream S. 12 Sed ] sed B. S. 17 lunae. Ponticus ] Lunae Ponticus S. 21 exagitatam, Nicaeas ] exagitatam. Nicaeas B. S. 23 in ] om. B. S. 23 ut pote ] utpote S. 24 uero, solem ] uero solem B. S. 25 stare. quam ] stare, quam B. S. 26 Chius, nihil ] Chius: nihil B. / Chius nihil S. 30 immotam. ut ] immotam, ut B. / immotam: ut S. 32 ex ] om. B. S. a plac. 895E; PE 15, 57, 2. b plac. 895E; PE 15, 57, 3. c cael. II 13, 293a20 sqq. d plac. 895F. e Ibid. f plac. 876B. g plac. 896A; PE 15, 58, 2. h plac. 896A; PE 15, 58, 3. i plac. 896A; PE 15, 58, 2. j plac. 896A. k Acad. I, 123. l Platon, Timaios, 40B. m Acad. I, 123. n plac. 896A. o Nicolaus Cusanus, De docta ignorantia, 2, 12, 162–163.

100

De terrae tremore uaria

De Mare et eius motu quam uaria.

Liber primus

21 r. 21 v.

praeterque naturalem totius molis motum illam commoueri & tremere quo motu tremoreue & mutare uideantur & corruere aedificia, tam clarum ut qui non credant, suo periculo saepenumero experiantur. Cur autem id fiat uarii uaria. Thales & Democritus causam referunt in aquam.a Anaximenesb siccitatem & raritatem terrae putauit causam esse ipsorum terremotuum, & illa fieri auctiones & excessus aquarum ut quibusdam relatum: quanquam aliter eam opinionem referat Seneca in Sexto quaestionum naturaliumc. sicuti & alia pleraque. Anaxagoraed placuit in aerem cur terra tremeret esse querendum. Alii in ignem causam motus ipsius placuit referri, quod memorat Senecae: qui ab Aristotele & Theophrasto non ut graecis uisum (inquit) diuini tamen & dulcis eloquii uiro & nitidi sine labore, non uidetur omnino abhorrere, in aestimanda motus terrae causa.f Si uero stoicosg interroges unde tremor terris, utique respondebunt concussionem illam eo euenire quod humor qui est in terra diuiditur & secedit in aerem atque excidit. At si roges peripateticos quid nam causae est uti terra & moueatur & contremiscat? propter frigoris concursum respondebunt undecunque collecti: calidum quippe fumum cui cum frigore pugna perpetua est festinare, ut superiora contendat ut pote leuem: eius autem repagulis aduersam exhalationem obsistere & excitare commotionem. Metrodorush aduersa incedens uia terram commoueri non putat naturaliter, quoniam nullum corpus proprio in loco moueri existimat, nisi quis aut trudat illud aut trahat: Sed eius aliquos locos ab aliis impelli. Parmenides atque Democritus propterea quod equaliter ab omnibus partibus distet, manere illam uolunt, minimeque moueri, solum uero quassari.i Anaximenes ob latitudinem incubare.j Alii malunt eam super aquam moueri non secus ac quae latitudine pollent, & instar tabulae quae per undas motatur.k Platol abnuit motum terrae per omnem differentiam positus, cum nec supra, nec infra, nec ante, nec retro, nec dextrorsum, nec sinistrorsum agitetur, quoniam omnium sit infima: Aliquos autem eius ob raritatem locos annuit commoueri. Epicurusm etiam non nihil aeris & aquae miscet ut excitet motum. Caeterum de mari quod terram circumluit qualis quaestio? de sapore, de fluxu atque refluxu. Nanque putauit Anaximandern Maria esse primae humiditatis reli1 tremere quo ] tremere, quo B. S. 2 mutare ] nutare B. S. 2 uideantur & ] uideantur, & B. S. 3 fiat uarii ] fiat, uarii S. 7 Sexto ] sexto B. S. 7 naturalium. sicuti ] naturalium, sicuti B. S. 13 respondebunt concussionem ] respondebunt, concussionem S. 13 euenire quod ] euenire, quod B. S. 15 quid nam ] quidnam S. 15 moueatur & ] moueatur, & B. S. 16 callidum ] calidum B. S. 17 ut pote ] utpote B. S. 21 illud aut ] illud, aut B. S. 21 Sed ] sed B. S. 23 quassari. Anaximenes ] quassari, Anaximenes S. 24 incubare. Alii ] incubare: Alii B. S. 29 miscet ut ] miscet, ut S. 30 circumluit ] circumiuit B. S. 31 Nanque ] Namque B. S. 31 Maria ] maria B. S. a plac. 896C. b Ibid. c NQ 6, 10 d NQ 6, 9,1; plac. 896C; Ref. 1, 8, 11. e NQ 6, 9; 6, 11. f NQ 6, 13. g plac. 896C. h NQ 6, 19; plac. 896D. i Ibid. j Ibid. k plac. 896E. l plac. 896E; Platon, Timaios, 40B-D; cael. II, 13, 293b30 sq. m plac. 896F. n Ibid; PE 15, 59, 1.

5

10

15

20

25

30

21 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

101

quias, quarum magnam partem exusserit ignis & transmutauerit exustione residuum. Anaxagoraea uisum est cum ab initio stagnaret humor, consumptam eius esse partem solaris itineris frequentia, & eo quod pingue erat euaporato. reliquum insalsuginem & amariciem conscessisse: Terrae sudorem combustae ob solis ardores existimauit in causa esse, nec ab hac sudoris opinione usquequaque abhorruit Antiphonb. Aliter autem Metrodorusc, aliter & platonicid, qui elementaris aquae partem quae plurimum habeat aeris ob refrigerationem collectum, dulcem esse, partem uero quae excalfatione & inflammatione exhalationem perpessa sit, uolunt contraxisse salsuginem: quam Xenophanese rettulit acceptam mixtioni terrae, ea coniectura, quod in meditullio terrae & in uisceribus montium conchae inueniantur, repertaque sit olim in lapidicinis syracusiis piscium & phocarum figura quaedam in pharo autem insula lauri figura in profunditate saxi. Fluxum uerum maris Alii in solem qui uentos eleuet impellentes undas rettulerunt: qui uenti ubi posuere, residat atque refluat pelagus. A qua opinione nec Heraclitus abhorruit, Nec Aristoteles.f Platog aliae causae rem hanc acceptam uidetur rettulisse. Pytheas massiliensish incremento lunae, maris auctionem, decremento minutionem assignauit. Timeus pythagoreusi fluminibus in Athlanticum pelagus mittentibus rettulit causam aucti & imminuti Marini tumultus. Seleucusj mathematicus terram miscuit & lunam, ut causam inundati & exsiccati littoris expromeret: Alii alia ut Picus patruus in quarto aduersus Astrologosk & nos etiam alibi rettulimusl. Io. picus Sed enim de motu non solum fluentis & refluentis aquae, sed de omni quoque motu corporum num magna & sempiterna lis? motu inquam non uiolento & De omni corporum impetuoso, Sed naturali: quando alii a generante & remouente quod prohibet, motu quam uaria. alii a forma intranea, & ii omnes ab Aristotele dicunt se non recedere. Illi uero propria eius uerba citant, sed iis omnibus Ecphanti syracusii aduersatur opinio, affirmantis corpora non grauitate aut impetu sed diuina potestate quam mentem & animam appellat moueri.m Sed iam satis superque fortassis hac de re & de toto maiori mundo narratum est. nunc in minori mundo quam magnae inueniantur philosophorum dissensiones & rixae referendum est nobis, primum de homine in uniuersum, mox de anima, Itemque de iis quae ea 1 reliquias, quarum ] reliquias quarum B. 4 euaporato. reliquum ] euaporato. Reliquum B. / euaporato, reliquum S. 4 insalsuginem ] in salsuginem B. S. 4 amariciem ] amaritiem B. S. 8 excalfatione ] excalfactione B. / ex calefactione S. 12 quaedam in pharo ] quaedam, in Pharo B. S. 13 Alii ] alii B. S. 15 Nec ] nec B. S. 16 rettulisse. Pytheas ] retulisse, Pytheas S. 18 mittentibus ] mittentib. S. 21 alia ut ] alia, ut S. 23 corporum num ] corporum, num S. 23 motu inquam non ] motu, inquam, non S. 24 Sed ] sed B. S. 24 naturali: quando ] sic! B. S. 26 omnibus ] omnib. S. 27 impetu sed ] impetu, sed B. S. 29 est. nunc ] est, nunc B. S. 31 nobis, primum ] nobis. Primum B. S. 31 anima, Itemque ] anima, itemque B. S. a plac. 896F; PE 15, 59, 1. b plac. 897A; PE 15, 59, 3. c plac. 897A; PE 15, 59, 4. d plac. 897A; PE 15, 59, 6. e Ref. 1, 14, 5. f plac. 897B. g plac. 897C. h plac. 897B. i plac. 897C. j Ibid. k Disp. 3, 15, 304 sqq. l Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, 5, 4, 344 sqq. m Ref. 1, 15, 2.

102

Liber primus

21 v. 22 r.

cum corpore dicitur habere communia, indeque de ipso corpore tractaturis: ut postea de moribus & hominum fine quam pugnantia protulerint dispiciamus.

Quam uariae in uniuersum de homine hoc est minori mundo, quid sit, unde uenerit, quo uadat, philosophorum sententiae reperiantur. capvt tertivmdecimvm.

5

Hominem esse qui dixerunt philosophi, quid nam is esset homo sine controuersia non dixerunt. nam & fuere qui affirmarint animal esse rationale mortale, & fuere qui negarent: & fuere qui ambigerent. primam dogmatici qui dicuntur philosophi opinionem secuti sunt: secundam & tertiam cum noui academici tum sceptici sunt inter se partiti. Sed & Socrates praeterea apud Platonema fatetur se nescire quid sit homo. Dubitat Democritusb. Auxerunt Alii dubitationem oraculo pythio commoniti quo nosse se quemque praecipiebatur. Mesenius Dicaearchus hominem se uidere dixit, animam prorsus abnuit, nullamque prorsus esse uisum illi & Sextusc & Alii dixere: dixit & Cicerod, cum alibi, tum in secundo academico, quem tamen librum Augustinus in tertio academicoe sub hortensii nomine citat, sententiam quae ibi est ducens in medium. quam tamen & in academico & in hortensio esse posse non nego. Contra alii solam animam hominem existimarunt ut pluLib. auth. de logica rimi Platonis asseclae. Inter ipsos etiam Dogmaticos non parua lis, nanque institutione. ut praeteream multa quae hac de re secundo libro de logica institutionef scripsi, cum de arbore porphyrii quaestio haberetur. Illud certe constat si putamus Iamblichum uera narrasse, quod in homine species ab Aristotele factae sunt in libro de philosophia pythagorica, cum ita scripsit Iamblicho ipso referente: animalis rationalis aliud est deus, aliud homo, aliud ut pythagorasg. quid igitur sit rationale quo homo dirimitur a Diis, & a pythagora, non satis habetur apud ipsum. quid item sit rationale quo dirimitur a brutis,

2 moribus ] morib. B. 3 uariae in ] uariae, in B. S. 3 homine hoc est minori ] homine, hoc est, minori B. S. 5 Caput Tertiumdecimum.] Cap. XIII. B. S. 6 quid nam ] quidnam S. 7 dixerunt. nam ] dixerunt: nam B. S. 8 rationale mortale ] rationale, mortale B. S. 8 ambigerent. primam dogmatici ] ambigerent. Primam Dogmatici B. S. 9 sunt: secundam ] sic! B. S. 11 homo. Dubitat ] homo, dubitat S. 12 alii ] Alii B. S. 14 illi & Sextus & Alii ] illi, & Sextus, & alii B. S. 14 dixere: dixit ] sic! B. S. 15 Academico, quem ] Academico quem B. 17 medium. quam ] medium, quam B. S. 18 existimarunt ut ] existimarunt, ut B. S. 19 lis, nanque ] lis, nam B. / lis: nam S. 23 scripsit Iamblicho ] scripsit, Iamblicho S. 24 animalis rationalis aliud est deus ] animalis, aliud est Deus B. S. 25 pythagoras. quid ] Pythagoras. Quid B. S. 25 rationale quo ] rationale, quo B. S. 1 ipsum. quid ] ipsum, quid B. S. a PH 2, 22; M 7, 264; Platon, Phaidros, 230A. b PH 2, 23; M 7, 265. I, 124. e Contr. acad. 3, 14, 31. f non trad. g VPyth. 6, 31.

c PH 2, 31.

d Acad.

10

15

20

25

22 r. 22 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

103

adhuc apud philosophos statutum neutiquam reperi. Aristoteles & sectatores multi, rationali & irrationali differentia diremptos a belluis homines uoluere. Anaxagorasa tamen omnia animalia esse rationalia putauit, eo quod actiuam ut ait rationem habeant non tamen intellectum, & pythagoras atque etiam Plato si Plutarchob audire uelimus rationales esse animalium quae irrationalia uocantur animas affirmauit: non tamen rationaliter agere propter inhabile corporum temperamentum. Diogenesc participare quoque ea intellectili parte non dubitauit, & Archelaus uti proditum est ab Origined omnibus animantibus innatam mentem affirmauit. Sunt & qui rationibus quoque ex eorum actionibus id probandum susceperint apud scepticos: & extat liber Plutarchi sub hoc titulo περὶ τοῦ τὰ ἄλογα λόγω χρήσθαιe. Certe satyros non modo uti ratione & legatione fungi, Sed & religionem colere Hieronymusf, Antonio illo magno teste, rettulit in uita Pauli primi eremitae. Itaque aut satyrus homo est, & sic hominum diuersae species, ut pote homo qui satyrus est, & homo qui non satyrus: aut si non homo, sed brutum, sed bellua, tum bruta ratione pollebunt. aut si quid tertium commentus fueris inter hominem & belluam, id certe si diuinis uiris credimus pollebit ratione. Sed a philosophis gentium ad nostros ascendi: Reuertamur ad incaepta, illud affirmantes ab honorato verg. interprete sanciri. nymphas authore Aristotele scias esse quidem, sed mortales, ut fauni & panes, sed hac de re etiam libro quintog longe plura, cum de definitione tractabimus. Caeterum sit homo quodcunque malint animal. Vnde nam uenerit, quo tendat hoc animal, multae sunt discordesque sententiae. Namque ut mittam, quod alii terrigenas uoluerunt homines esse, quod alii satos & ex Draconum dentibus ortos: poetica enim haec & fabulosa.h sed quae philosophi produnt quam uana quam pugnantia? sunt qui sempiternum dicant hominum genus: ut qui Aristotelis opinionem de mundi secuti sunt aeter nitate plena inquam hominibus semper terram fuisse, semper plenam futuram autument. Sunt qui initium habuisse malunt & temporis ortum, atque inter hos quoque non parua lis. Alii primum in attica natos homines

4 actiuam ut ait rationem ] actiuam, ut ait, rationem S. 4 habeant non ] habeant, non B. S. 4 pythagoras atque ] Pythagoras, atque S. 5 uelimus rationales ] uelimus, rationales S. 6 uocantur animas ] uocantur, animas S. 13 eremitae ] heremitae B. S. 14 ut pote] utpote B. S. 16 pollebunt. aut ] pollebunt: aut B. S. 18 ascendi: Reuertamur ] sic! B. S. 18 incaepta ] incoepta B. S. 19 verg. ] Vergilii S. 19 sanciri. nymphas] sanciri. Nymphas B. S. 19 Nymphas authore Aristotele scias ] Nymphas, authore Aristotele, scias S. 21 definitione ] Definitione B. 22 animal. Vnde ] animal: Vnde B. S. 22 animal: Unde nam ] animal: undenam S. 24 satos & ] satos, & B. S. 24 dentibus ] dentib. B. 24 fabulosa. sed ] fabulosa: sed B. S. 25 produnt quam uana quam ] produnt, quam uana, quam B. S. 27 sunt aeternitate plena ] sunt, aeternitate, plena B. / sunt aeternitate, plenam S. 27 hominibus ] hominib. S. 28 malunt & ] malunt, & B. S. a plac. 908F; De anim. I 2, 404b1; I 2, 405a13. b plac. 909A. c Ibid. d Ref. 1, 9, 6. e Plutarch, Bruta ratione uti. f Hieronymus, Vita s. Pauli primi eremitae, in: PL 23, c. 8, col. 23B. g EV 5, c. 8, p. 558 sqq. h Censorinus, De die natalis, 4, 11–12.

104

Liber primus

22 v.

putant, Alii in arcadia, in aegypto Alii, & aliter etiam ab aliis decernitur: ut est Censorinus, Contra apud Censorinuma inter diei natalis initia. Apud Aristotelemb legi in tertio de Aristotelem. generatione animalium quod risu ne an confutatione sit dignius, nondum satis constitutum habeo: primam hominum atque quadrupedum generationem, si ea initium habuit, aut ex ouo, aut potius ex uerme prodiisse. Sed enim fuere qui & marem & foeminam ex eadem regione simul educerent: Nec defuere qui mares e terra primitus pullulasse credant ad orientem, & meridiem: foeminas ad septentrionem: Cui opinioni de generatione maris & foemine agens, assensus est Empedoclesc. Refragatus autem Parmenidesd, ad boream mares, ad austrum foeminas potius ortas putans. Ac forte ea de causa id putauit Parmenides, qua etiam authore Aristotele secundo de partibus animalium libroe, existimauit mulieres uiris calidiores, argumento copiae sanguinis qua fiant menstrua: eiusque opinionem aliis quoque placuisse refert, displicuisse Empedocli. Anaximander uero referente & Plutarchof & Eusebiog, hominem ex animalibus diuersarum specierum ortum affirmauit. Iam foelicem quidam putarunt hoc animal, siue mas siue foemina: Miserum alii, nec quem finem uitae habiturum esset concorditer sanxerunt. Theognidesh esse melius non nasci hominem existimauit, aut natum quam citissime aboleri: cuius sententiam graeci quidam & latinorum plurimi sunt imitati. Alii animal esse ad foelicitatem natum maluere, Alii inter utranque positi sententiam expectandum uitae finem docuere, quae sententia Soloni fertur accepta: quam ille fortasse uertit qui cecinit: Sed scilicet ultima semper expectanda dies homini, dicique beatus ante obitum nemo supremaque funera debet.i At quae nam sit haec hominis foelicitas? maiores omnino & plures lites quam quae de lydiae termino produntur, qua de re suo loco disseremus cum de moribus & bonorum fine dissensiones referuntur. Certe quo ad pertinet ad rem hanc pythagoreus Philolaus antiquorum theologorum & uatum usus testimonio, scribit animam tanquam in sepulchro sic in corpore sepeliri, daturam poenas.j Pythagorae quoque circumfertur sententia animam incorporeum esse Daemonem, peccato delapsum, & poenae causa in corporea relegatumk: quorum opinionem

1 putant, Alii in arcadia, in aegypto Alii ] putant: alii in Arcadia, in Aegypto alii B. S. 3 risu ne ] risune S. 4 habeo: primam ] sic! B. S. 5 uerme prodiisse ] uerme, prodiisse B. S. 6 marem & ] marem, & B. S. 6 educerent: Nec ] sic! B. S. 9 Empedocles. Refragatus ] Empedocles, refragatus B. S. 14 uero referente ] uero, referente S. 15 foelicem ] felix S. 16 mas siue ] mas, siue B. S. 16 foemina: Miserum ] sic! B. S. 17 esset concorditer ] esset, concorditer S. 20 maluere, Alii ] maluere: alii B. S. 21 accepta: quam ] sic! B. S. 24 lites quam ] lites, quam B. S. 25 disseremus cum ] disseremus, cum B. S. 26 quo ad ] quoad B. S. 28 sepulchro sic ] sepulchro, sic B. S. 29 Daemonem ] daemonem B. S. a Censorinus, De die natalis 4, 1–10. b gen. anim. III 11, 762b28 ff. c plac. 905D; gen. anim. IV 1, 764a1 sqq. d plac. 905E. e part. anim. II 2, 648a29-33. f plac. 908D. g PE 1, 8, 2. h DGAC 5, 11; Clemens, Strom. 3, 15, 1; Theognis, Fragmenta, 425–427. i Ovid, Metamorphoses, 3, l. 135–137. j DGAC 5, 14; FVS 44 B14. k DGAC 5, 13.

5

10

15

20

25

30

22 v. 23 r.

5

10

15

20

Liber primus

105

ut puto imitatus in Cratylo Platoa, quod nos corpus dicimus, σώµα graeci, σήµα nuncupauit, hoc est sepulchrum, in quo uidelicet anima collocaretur. Varietas Platonis Contraria tamen in tertio de re publica librob rettulisse uidetur, scribens corporis habendam curam animae gratia, & harmoniae per quam & uiuere dabatur, & recte uiuere. hoc autem nostrum (ut inquit satyrus) uiuere triste, nec quando finiatur satis norunt, nec signum concorditer afferunt humanae uitae. Aristoteles sensu illam & motu conclusit: atque iis duobus quae uiuerent a non uiuentibus, tanquam signis euidentissimis internosci putauit. Alii facere isthaec duo satis ad discerniculum uel ex eo credere nequeunt, quoniam ullus quandoque non depraehenditur motus: sensus non ullus, in iis qui obiisse diem & exhalasse animam existimantur: & paulo tamen post uitalem trahere spiritum dignoscuntur. Certe Democritus (teste Celso Cornelioc) uir iure magni nominis, nullum esse putauit signum uitae finitae. quod & ipsemet Celsus in prognosticisd refert. quare quod anima reliquerit corpus aut non reliquerit, utrum internosci queat, inter philosophos uiguit controuersia. Sed iam de animae ipsius controuersiis agendum esse ipse nos admonere locus uidetur in quem incidimus.

Quam magnae et quam multae inter philosophos gentium de humana anima dissensiones et rixae. ubi ostenditur quam magnas etiam hac de re diuinitus ostensa, Christo gratias agere debeamus. capvt decimvmqvartvm.

25

Peracta quantum uisum est proposito operi expedire narratione, dissensionis philosophorum multiplicis, de maiori mundo & eius partibus, Iamque minoris mundi qui homo est dissensionibus multis in uniuersum declaratis: Restat ut de eius partibus disseramus: Cumque duae & sint & habeantur maxime & principales, anima & corpus, ab anima parte utique digniori uidetur exordiendum. Hanc in homine alii unicam, Alii multiplicem fecere. Sed de hoc 1 opinionem ut puto imitatus ] opinionem, ut puto, imitatus S. 2 est sepulchrum ] est, sepulchrum B. S. 3 re publica ] Republica S. 4 harmoniae per ] harmoniae, per B. S. 5 uiuere. hoc ] uiuere. Hoc B. S. 7 illam & ] illam, & B. S. 7 duobus ] duob. S. 9 discerniculum uel ] discerniculum, uel B. S. 13 finitae. quod ] finitae, quod B. S. 14 refert. quare ] refert: quare B. S. 14 corpus aut ] corpus, aut B. S. 19 et rixae. ubi ] & rixae, ubi S. 21 Caput decimumquartum.] Cap. XIIII. 22 Peracta quantum ] Peracta, quantum S. 22 operi expedire narratione, dissensionis ] operi expedire, narratione dissensionis B. / operi expedire, narratione dissensionis S. 23 partibus, Iamque ] partibus. Iamque B. / partibus: Iamque S. 24 declaratis: Restat ] declaratis, restat B. S. 25 duae & sint & ] duae sint, & B. S. 27 homine alii unicam, Alii ] homine, alii unicam, alii B. S. a Platon, Kratylos, 400B-C. b DGAC 5, 14; Platon, Politeia, 3, 410 C. De medicina, 2, 6, 13. d Ibid. 2, 6, 16.

c Cornelius Celsus,

106

Liber primus

23 r.

postea. de celebrata magis dissensione in primis id est de eius immortalite (si placet) agamus. Atque ut ab initio repetam, plurimi philosophorum mortalis ne esset an minime? hoc est num cum corpore interiret? num maneret Pherecydes. superstes? minime perquisiuerunt. Primus traditur pherecydes syrusa de eius immortalitate disputauisse: fuere autem qui animam non censuerint a corpore discedere, sed una animum & corpus occidere. qui uero non extingui animum putauere, Alii semper, alii diu permanere, alii statim dissolui existimarunt. Pythagoras pherecydis auditor pythagorasb immortalem quidem eam asseruit sed uagabundam, quasique desultoriam ut quae in diuersa corpora & humana & etiam belluina transgrederetur, uicibusque temporum uariis reuerteretur. trita haec neque apud philosophos tantummodo, & qui eius uitam scripsere graece, & qui de ipsius dogmatis disseruerunt. Sed etiam apud poetas decantata. Quam ob rem ille in eius ipsius persona. morte carent animae semperque priore relicta sede nouis domibus uiuunt, habitantque receptaec. unde autem motus ad haec deliria promenda pythagoras, subditur. ipse ego nam memini troiani tempore belli panthoides Euphorbus eram, cui pectore quondam haesit in aduerso grauis hasta minoris Atridae, Cognoui clypeum leuae gestamina nostrae Nuper abanteis templo Iunonis in agrisd. sed non Euphorbum se solum fuisse dicebat, sed plerosque alios quos citat adamantius. Alios item atque diuersos quos & Clearchus & Dicaearchus & post eos Gelliuse nominauere Addita etiam Alce femina pulchra sed meretrice. Hunc multi secuti sunt in uana hac opinione tuenda inter quos Empedoclesf qui se & piscem & fruticem fuisse olim suis ipse carminibus cecinit, Atque etiam ut puer & puella antea fuerit uoluit credi, unde eius illa uerba κούρος τὲ κορή τὲ ab qua opinione Plato neutiquam abhorruit, tam & si pythagorae & Platoni Plutarchusg id attribuat ut animam putarint, minime obnoxiam corruptioni, tanquam ex1 postea. de ] postea: de B. S. 1 primis id est de ] primis, id est, de B. S. 3 mortalis ne ] mortalisne S. 3 est num ] est, num B. S. 5 disputauisse: fuere ] sic! B. S. 6 occidere. qui ] occidere: qui B. S. 7 putauere, Alii semper, alii diu permanere, alii ] putauere: alii semper: alii diu permanere: alii B. / putauere, alii semper, alii diu permanere, alii S. 8 existimarunt. pherecydis ] existimarunt. Pherecydis B. S. 8 asseruit sed ] asseruit, sed B. S. 9 desultoriam ut ] desultoriam, ut B. S. 9 humana & ] humana, & B. S. 10 reuerteretur. trita ] reuerteretur: trita B. S. 12 disseruerunt. Sed ] disseruerunt, sed S. 13 persona. morte ] persona: morte B. S. 14 domibus ] domib. B. S. 14 morte. . .receptae ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 unde ] Vnde B. S. 15 promenda pythagoras, subditur. ipse ] promenda, Pythagoras subditur: Ipse B. / promenda Pythagoras, subditur S. 18 nostrae Nuper ] nostrae, Nuper B. S. 18 Ipse. . .agris.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 18 sed ] Sed B. S. 20 Clearchus & Dicaearchus & ] Clearchus, & Dicaearchus, & B. S. 21 nominauere Addita ] nominauere, addita B. S. 21 pulchra sed ] pulchra, sed B. S. 22 tuenda inter ] tuenda, inter B. S. 22 piscem & ] piscem, & B. S. 23 carminibus ] carminib. S. 23 cecinit, Atque ] cecinit. Atque B. S. 24 ab ] a S. 25 tam & si ] tametsi B. S. 26 attribuat ut ] attribuat, ut B. S. a Cicero, Tusculanae 1, 38. b plac. 899C. c Ovid, Metamorphoses, 15, l. 158 sq. Metamorphoses, 15, l. 160–164. e Noct. att. 4, 11, 14. f DL 8, 77; Ref. 1, 3, 2. 899C.

d Ovid, g plac.

5

10

15

20

25

23 r. 23 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

107

euntem ad uniuersi animam atque secedentem ad id quod est eiusdem cum ea substantiae. quam sententiam tenuisse heraclitum prodidit Theodoretus in libro de natura hominisa. Sed plato animae distinctionem commentus partem eius quae rationalis dicitur exemit a corruptioneb, & superstitione corpori fecit: reliquas interire siuit, sic aliqui uoluere, Alii contra, Nam proclusc quidem & porphyriusd solam partem animae rationalem uoluerunt esse immortalem, Caeteras corruptibiles. Xenocrates uero & Speusippus sensitiuam quoque immortalem esse contenderunt. Numenius autem & Plotinuse uegetatiuam pariter immortalem asseuerarunt.f Anaxagoras & Diogenes immortalem esse humanam animam simpliciter existimaruntg Aduersam huic semitam & sensibus corporis mancipati & Democritus & Epicurush postea tenuit, animas omnino emori cum corpore perperam opinatus, sequitur quem plurima turba non graecorum modo sed latinorum quorum monumenta perierunt, praeterquam Lucretii sex libri magno adulescentium exitio seruati: quoniam belluinis opinionibus a primis annis imbuti facile religionem posthabent, Adeo in teneris assuescere multum est. neque enim rerum prouidentiam, nec superstitem corpori fore animam ratus ipse Lucretius uoluptariis hominibus in quodcumque obscenum facinus habenas laxauit. quod opus Epicureum scripsisse dicitur per interualla insaniaei: sed insanior mihi tum uidetur fuisse cum scriberet & sanus putaretur. quoniam extreme est insaniae sanam Epicuri, multis de rebus & de anima potissimum sententiam credidisse. Stoici medii fere sunt inter eos quorum explicuimus sententiasj: nam & superstitem corpori animam credunt, sed non semper: Debilitari enim & paulatim perire quae ineruditorum sunt, quae uero sapientum usque ad uniuersi conflagrationem perseuerare: si quidem minime desiuerunt a citieo Zenonek qui arbitratus fuerat humano parentum semine transfundi animas in prolem, quapropter id sequebatur futuras obnoxias corruptioni: tam & si dictus est quandoque existimasse humanam animam non corrumpi. Panaetium autem quanquam 1 animam atque ] animam, atque B. S. 2 substantiae. quam ] substantiae: quam B. S. 2 Theodoretus ] Theodotetus B. 5 uoluere, Alii contra, Nam ] uoluere: alii contra: Nam B. / uoluere, alii contra: Nam S. 7 Caeteras ] caeteras B. S. 10 existimarunt Aduersam ] existimarunt: Aduersam B. S. 11 Democritus & ] Democritus, & B. S. 13 modo sed ] modo, sed B. S. 14 adulescentium ] adulescentum B. S. 15 posthabent, Adeo ] posthabent, adeo B. S. 16 est. neque ] est: neque B. S. 17 Lucretius uoluptariis ] Lucretius, uoluptariis B. S. 18 quodcumque obscenum ] quodcunque obscoenum B. S. 18 laxauit. quod ] laxauit: quod B. S. 19 dicitur per ] dicitur, per B. S. 20 putaretur. quoniam extreme ] putaretur. Quoniam extraeme B. S. 20 insaniae sanam ] insaniae, sanam B. S. 21 Epicuri, multis de rebus & ] Epicuri multis de rebus, & B. S. 21 credidisse ] credidisses B. 22 sententias: nam ] sic! S. 23 semper: Debilitari ] sic! B. S. 25 perseuerare: si ] sic! B. S. 25 Zenone qui ] Zenone, qui S. 27 corruptioni: tam & si ] corruptioni: tam etsi B. / corruptioni: tametsi S. a DGAC 5, 23. b DGAC 5, 24 ; PE 15, 9. c PE 15, 10. d PE 15, 11. e Plotin, Enneaden, 4, 7, 13 ; PE 15, 22. f Xenocrates uero. . .asseuerarunt] Numenius, Fragments, 46a; DGAC 5, 23. g DGAC 5, 23. h DGAC 5, 24; plac. 899C. i Hieronymus, Chronicon, p. 149. j plac. 899C; DGAC 5, 23. k PE 15, 20, 1; DGAC 5, 25.

Theodoretus Plato Varietas inter platonicos

Contra Lucretium.

108

Numenius

Longinus

Quam uariae sententiae quid Plato de anima senserit.

Liber primus

23 v.

stoicum ab aliis dissentire stoicis legimus, nec mirum: quando etiam ea inter se secta conflixit. Alii enim uirtutem solum bonum, alii praeter uirtutem alia bona ut Ariston & Antiochus & Alii a Caeteris dissidentes, beatissimam a beata uitam dirimebant.a Sed redeo ad panaetium mirum aliis in rebus platonis laudatorem, eum tamen ipsius de animae immortalitate sententiam non probasse author est Cicerob. quanquam animum a mente distinxisse panaetium uidetur uelle. Certe aduersus communem illam stoicorum uanam utique & impiam opinionem iuuectus est & pythagoreus Numenius, & Platonicus Longinus, Animam inquit ille & generatam dicunt & corruptibilem, non tamen a corpore solutam statim corrumpi, sed immorari circa ipsum: diuersae tamen quoniam insipientium animae quibusdam temporum spatiis perdurarent, hominum uero uirtute praeditorum ad usque rerum omnium in ignem resolutionem.c Addit Longinus, Zenoni quidem atque cleanthi iure quispiam subirascetur de anima quam contumeliosissime disputantibus ambo enim illam ex solido corpore ἀναθυµίασιν dixere.d haec ille & platonice quidem & pie. Sed inter platonicos non parua lis supra enim ostendimus inter proclum porphirium alios eius sectatores non conuenisse. praeterea uero noscendum est controuersias quoque alias uiguisse: aliis asserentibus affirmatam a platone ingenitam esse animam & incorruptibileme, ratione ea ad stipulante: quoniam semper mobilis est semperque non modo se moueat, sed motus omnis fons atque principium: Contradicentibus aliis atque contendentibus Platoni uisum incorruptibilem quidem animam, sed generatam, & ipsam immortalitatem dei uoluntate consecutam.f Nec defuere qui & generatam dixerint & corruptioni obnoxiam a Platone existimatum, eandemque compositam sanxerint: Adducunt crateremillum cuius plato meminerit in quo sit anima conflata & corpus illi nectunt & copulant non terrosum & graue sed tenue & lucidum atque ut illi ipsi dicunt ἀυγοειδὲς. contrastant multi docentes neutiquam id a 2 bonum, alii ] bonum: alii B. 3 Ariston & Antiochus & Alii a Caeteris ] Ariston, & Antiochus, & alii a caeteris B. S. 6 probasse author est Cicero. quanquam ] probasse, author est Cicero, quanquam B. S. 8 iuuectus ] inuectus S. 9 Longinus, Animam ] Longinus: Animam B. S. 9 generatam dicunt ] generatam dicunt B. S. 10 ipsum: diuersae ] sic! B. S. 14 disputantibus ambo ] disputantibus, ambo S. 15 dixere. haec ] dixere. Haec B. S. 16 Sed inter ] Sed & inter S. 16 lis supra ] lis, supra S. 17 ostendimus inter proclum porphirium alios ] ostendimus, inter Proclum, Porphyrium, alios B. S. 17 conuenisse. praeterea ] conuenisse. Praeterea B. S. 18 est controuersias ] est, controuersias S. 19 ad stipulante ] adstipulante B. S. 20 est semperque ] est, semperque B. S. 21 principium: Contradicentibus ] sic! B. S. 21 contendentibus ] contendentib. S. 23 dei ] Dei B. S. 23 consecutam. Nec ] consecutam: Nec B. S. 23 dixerint & ] dixerint, & B. S. 25 crateremillum cuius ] craterem illum, cuius S. 26 corpus illi ] corpus, illi B. S. 26 graue sed ] graue, sed B. S. 27 lucidum atque ] lucidum, atque B. S. 27 ἀυγοειδὲς. contrastant ] ἀυγοειὲς, contra stant B. / ἀυγοειὲς: contra stant S. a Cicero, Tusculanae 5, 22. b Ibid. 1, 79. c DGAC 5, 26; Zuweisung an Numenius urrtümlich. Stattdessen Arius Didymus zugeschrieben, cf.: Diels, Doxographi Graeci, frgm. 39, 470 sq.; PE 15, 20, 6; cf. SVF 2, 746 sq. d DGAC 5, 27; Longinus, Fragments, frgm. 7; PE 15, 21, 3. e plac. 899C. f Ref. 1, 19, 10.

5

10

15

20

25

23 v. 24 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

109

Platone potuisse existimari, ut qui iudicia post mortem constituerit & poenas & praemia. qui sane mihi uidentur platonice magis loqui. Apud eum enim ingorgia socrates neque inquit uiuere hic quantumcunque temporis optandum est uiro qui uere sit uir. neque haec uita amanda est, & in eodem dialogoa Socrates, nam mori quidem nullus formidat nisi rationis expers & ignauus, iniuste autem se gerere formidat. multis enim peccatis refertam animam ad inferos descendere extremum omnium est malorum. In libris quoque τῆς πολιτίας, latini libros de Re. publica uocamus, clarissime uidetur scribere de animae immortalitate, & poenis quae post mortem manent scelestos homines. in primo enim operis eiusb, timoris meminit quo afflictantur ante mortem, qui iniuste alios homines affecerint: in decimo uero eiusdem, poenas refert Aridei tyrannic, atque aliorum quorum animae infernis subterraneisque in locis cruciabantur. Nulli autem dubium quin platonicorum caterua meliorum, immortalem Platoni animam creditam esse censuerit. Sed inter hos alii transmigrationem ab illo positam rentur, & pythagoream Palingenesiam statis quibusdam decretisque temporibus. Resistunt alii asseuerantes, docuisse Platonem sortiri animas loca firma pro meritis, eiusque ipsius uerbis utuntur loco firmissimi testimonii: quibus explicat alios cum Ioue futuros, alias cum aliis Diis, contra alios in poenis mansuros sempiternis. Alia quoque de anima & non parua inter platonicos lis, unde nam ueniret in corpus? a summo Deo prodire illam uetustissimi putauere. Alii eius esse portionem. Alii a summo creari Deo. Alii ab anima mundid. & eorum qui creatam putarunt, alii ante corpus uoluere creari ita ut extaret ipsa per se se, mox ingrederetur corpus, uel ad expianda prioris uitae facinora, ut qui pythagorae placitise haeserunt uel ad luenda supplicia, quae ipsa luere nequiret incorporea, atque iis creditum animam substantiam esse per se se corpore ab iunctam nec egere corpore. Aristoteles de anima rationali ita obscure locutus est ut adhuc quid de animae senserit immortalitate magna sit disceptatio. Antiqui nostrae religionis scriptores, & ex gentibus aliqui, censent Aristotelem putauisse rationalem animam 2 constituerit & poenas & praemia. qui ] constituerit, & poenas, & praemia: qui B. S. 3 ingorgia ] in Gorgia B. S. 3 socrates neque inquit uiuere ] socrates, neque, inquit, uiuere B. S. 4 uiro qui ] uiro, qui S. 4 uir. neque ] uir, neque B. S. 4 est, & ] est: & B. S. 5 Socrates, nam ] Socrates: nam B. S. 6 formidat. multis ] formidat, multis B. / formidat: multis S. 7 descendere extremum ] descendere, extremum B. S. 8 τῆς πολιτίας ] τῆς πολιτείας B. S. 8 Re. publica ] Republica B. S. 10 homines. in ] homines. In B. S. 11 affecerint: in ] sic! B. S. 11 eiusdem, poenas ] eiusdem poenas S. 12 aliorum quorum ] aliorum, quorum B. S. 13 dubium quin ] dubium, quin S. 19 contra alios ] contra, alios S. 20 unde nam ] undenam S. 22 putauere. Alii eius esse portionem. Alii a summo creari Deo. Alii ab anima mundi.] putauere, alii eius esse portionem, alii a summo creari Deo, alii ab anima mundi. S. 22 & ] Et S. 22 putarunt, alii ] putarunt. Alii B. / putarunt: Alii S. 23 creari ita ] creari, ita B. S. 23 se se. mox ] se se, mox B. S. 24 haeserunt uel ] haeserunt, uel B. S. 26 ab iunctam nec ] abiunctam, nec B. S. 27 est ut ] est, ut S. 28 immortalitate magna ] immortalitate, magna S. a Platon, Gorgias, 505 A sqq. b Platon, Politeia, 330 D. d DGAC 5, 28; Ref. 1, 19. e plac. 899C.

c Platon, Politeia, 615 C-616 B.

Opinio authoris.

Quam obscure Aristoteles de anima scripserit

110

Authore commentarium in tertium aristotelis de anima

Contra nonnullos. Leo decimus

Quid sit anima quam uaria et pugnantia. Thales. Alchmam

De Aristotelis entelechia

Liber primus

24 r. 24 v.

esse mortalem. Iuniores immortalem. quanquam nec desint qui antiquorum tueantur sententiam, qua de re agemus cum de incertitudine ipsius Aristoteleae doctrinae maximaeque libro huius operis quarto & Sexto disputabimusa. quid autem ipsi sentiamus de opinione Aristotelis, in commentariis in tertium eius de anima librumb indicauimus. Vbi quam diuerse ab Alexandro & Auerroe sit intelligendus aperitur, quando ille mortalem hic unicum ab eo doceri intellectum contendit: uterque uane uterque impie. nec desunt nostra tempestate qui blacterent eorum opinionem saltem secundum philosophiam ueram esse. quasi Auerroys & Alexandri schola sit uniuersa philosophia, & quasi uerum possit esse aduersum uero, quorum errorem etiam nuper Leo decimus Pont. maximus in Laterano concilio condemnauit, anno a Christiana salute tertio decimo supra millesimum & quingentesimum, quarto decimo Kalen. Ianuarii octaua insessione, in qua & ipse sedi. & pronunciari decretum ipsum uidi. Sed de hac re alias. Nunc ad opiniones diuersas redeamus, non in ipsa solum immortalitate, sed in ipsius quid nam sit, declaratione discordes. Thales primus appellauit animam naturam immobilem.c alchmam per se mobilemd: quanquam & hoc putauisse thaletem Plutarchuse est author. Pythagoras numerum seipsum mouentem cui Xenocrates consensit: At numerum pro mente coepisse dicitur pythagoras.f Plato substantiam intellectam ex se ipsa mobilem, & secundum Harmonicum numerum motam.g Aristoteles Entelechiam primam, Corporis naturalis, potestate uitam habentem.h Entelechiae uero siue endelechiae uocabulo ab ipso authore primitus conflato, actus & perfectio quaedam subsignatur: atque uti placuit Ciceronii sub nouo uocabulo quasi continuata motio & perennis expressa est, tam & si de ea alibi loquens quinta inquit, illa non nominata magis quae non intellecta natura.j Dicaearchusk nihil omnino esse animum docuit: quanquam sub pherecratis phthiotae sententia id putari posset quispiam illum exposuisse, motus Ciceronis uerbis in prima Tusculanal. Sed & ipse Cicero ita illum sensisse ponit, & ipso opere procedente librorum eius qui lesbiaci dicerentur mentionem faciens, affirmat 1 mortalem. Iuniores ] mortalem: Iuniores S. 1 quanquam ] Quanquam S. 3 doctrinae maximeque ] doctrinae, maximaeque S. 3 Sexto ] sexto B. S. 4 disputabimus. quid ] disputabimus. (Quid B. S. 5 Indicauimus. Vbi ] indicauimus,) Vbi B. S. 7 uterque uane uterque impie. nec ] uterque uane, uterque impie, nec B. S. 8 blacterent ] blatterent B. / blaterent S. 9 esse. quasi Auerroys ] esse, quasi Auerrois B. S. 11 Pont. maximus ] Pont. Maximus B. / Pontifex Maximus S. 13 insessione ] in Sessione B. S. 13 sedi. & ] sedi, & B. S. 15 quid nam ] quidnam S. 16 immobilem. alchmam ] immobilem. Alchmam B. / immobilem: Alchmam S. 21 Corporis ] corporis B. S. 22 conflato, actus ] conflato actus B. S. 23 subsignatur: atque uti ] subsignatur: atque uti B. / subsignatur: atque, uti S. 23 Ciceroni sub ] Ciceroni, sub S. 24 tam & si ] tametsi B. S. 25 loquens quinta inquit ] loquens, quinta, inquit B. S. 29 dicerentur mentionem ] dicerentur, mentionem S. a EV 4, c. 9; EV 6, c. 13. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, De immortalitate animae, p. 18; p. 44. c DGAC 5, 17. d Ibid.; FVS 24. e plac. 898B. f plac. 898B; DGAC 5, 17. g DGAC 5, 17. h Ibid.; plac. 878B; De anim. II 1, 412a27 sq. i Cicero, Tusculanae 1, 22. j Ibid. 1, 21. k Ibid. 1, 24. l Ibid. 1, 21.

5

10

15

20

25

24 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

111

illum acerrime contra immortalitatem disseruisse.a & in secundo academico quemadmodum supra dicebamus Dicaearchi refert opinionem, cui uisum sit nullum esse animum.b Galenus in libro de philosophica historia & aliqui graeci authores referunt Dicaearchi de anima sententiam aut eandem prorsus aut Certe non absimilem.c ac sine ulla dubitatione Sextus pyrrhonius scribit nullam esse animam a Dicaearcho existimatumd: quare in ea nuncupanda & finienda laborem sibi sumere gratis noluit. At Plutarchuse Dicaearcho scribit placuisse nuncupare animam elementorum quattuor Harmoniam, quam sententiam non Dicaearcho sed Clearcho Theodoretusf ad scribit. Nec abhorruit ab hac finitione medicus Asclepiadesg, opinatus animam sensuum esse mutuum exercitium. Philoxeno placuit harmoniam nuncupare. Cor alii dixere animam.h Empedocles corpori suffusum sanguinem uti ex eo refert Cicero.i Alii Cerebri partem.j Sed alii in corde, alii in cerebro collocarunt.k Zeno ignem appellauit.l alii spiritum maluere, unde anima & animus: ἀω enim spiro unde & ἄνεµος uentus. qui omnes fere quanquam discordes in hoc unum tamen conuenire uisi, ut aut incorporea penitus esset anima, ut qui numerum eam dixere & actum corporis & substantiam intellectilem, aut saltem non solidum corpus ut qui harmoniae usi sunt nomine, & spiritus. Sed non defuere qui corpoream putarint uti Archelaus & ante illos Anaximander, Anaximenes, Anaxagoras: quibus omnibus placuit eam aerea finire natura.m eos autem forte Varro secutus est, qui referente Firmiano scripsit anima est aer conceptus ore deferuefactus in pulmone, tepefactus in corde, diffusus in corpus.n Igneam uero Parmenides & Hippasus animam putauere.o Democritusp maluit igneam esse mixturam ex iis quae ratione compraehendi quirent, quae quidem haberent sphaericas Idaeas, Igneam uero potestatem ita ut corpus denique eam esse putarit. Heraclitumq Alii nihil a Parmenide & Hippasso uolunt abhorruisse, Sunt qui malint eum existimasse mundi animam eorum quae in ipso sunt 1 disseruisse. & ] disseruisse, & B. S. 2 dicebamus Dicaearchi ] dicebamus, Dicaearchi S. 5 prorsus aut Certe ] prorsus, aut certe B. S. 5 absimilem. ac ] absimilem, ac B. S. 8 Harmoniam ] harmoniam B. S. 9 Dicaearcho sed ] Dicaearcho, sed B. S. 9 ad scribit ] adscribit B. S. 11 exercitium. Philoxeno ] exercitium, Philoxeno S. 11 nuncupare. Cor ] nuncupare, Cor S. 12 animam. Empedocles ] animam, Empedocles S. 12 sanguinem uti ] sanguinem, uti B. S. 13 Cicero. Alii ] Cicero: Alii S. 13 Cerebri ] cerebri B. S. 13 partem. Sed ] partem: Sed S. 14 appellauit. alii ] appellauit: alii B. S. 14 animus: ἀω enim ] animus ἀω, enim B. / animus, ἀω enim S. 14 spiro unde ] spiro, unde B. S. 15 qui ] Qui B. S. 15 fere quanquam ] fere, quanquam S. 15 discordes in ] discordes, in S. 17 dixere & actum corporis & ] dixere, & actum corporis, & B. S. 18 corpus ut ] corpus, ut B. S. 19 putarint uti ] putarint, uti B. S. 20 natura. eos] natura: eos B. S. 21 qui referente Firmiano scripsit anima ] qui, referente Firmiano, scripsit, anima S. 25 Idaeas, Igneam ] Idaeas: Igneam B. S. 25 potestatem ita ] potestatem, ita B. S. 26 Alii ] alii B. S. 26 abhorruisse, Sunt ] abhorruisse. Sunt B. S. a Cicero, Tusculanae 1, 77. b Acad. I, 124. c DHP 9, 254. d PH 2, 32. e plac. 898C. f DGAC 5, 18. g plac. 898C. h plac. 899A. i Cicero, Tusculanae 1, 19. j plac. 899A. k Cicero, Tusculanae 1, 19; plac. 899B. l Cicero, Tusculanae 1, 19 m DGAC 5, 18. n Lactantius, De opificio Dei (=PL 7), 17, col. 69A. o DGAC 5, 18. p plac. 898D. q Ibid.

112

Liber primus

24 v. 25 r.

humorum euaporationem, atque ita animalium omnium animam ab extranea & intranea exhalatione deduxisse. Stoicorum multi spiritalem dixere multo participantem calore.a At ad lucem in ea expendenda se se contulit Heraclides.b Alii de sydereo quodam afflatu deriuari uoluerunt. Epicurus ex quattuor quibusdam qualitatibus, ignea, aerea, spiritali, & alia quam nesciuit nominare, mixturam quasi pultem conficiens composuit animam.c Empedoclem alii non uti Cicero sed simpliciori ex mixtione confecisse animam dicunt, Atque ex aetherea illam & aeria substantia conflauisse.d Critias ex sanguine & humore compositam maluite, quem forte Maro imitatus cecinit purpuream uomit ille animamf. quanquam ut poetae solent modo hanc modo illam coepit sententiam uariando & ornando poemati consentaneam: quare saepenumero de De numero anima tum anima & pythagoricae quoque sensit & Platonice. In animae quoque numero quanta discordia multa discordia, nam unam alii, nonnulli plures uoluerunt: tres multis esse placuit, unam quae uegetum redderet corpus captando alimentum, augendo, generando. aliam, quae sensile redderet, tertiam qua intelligens homo fieret.g hanc propriam esse hominis, secundam cum brutis esse communem, aliam cum plantis quae animalia dici uoluerunt, & Empedocles & Plato, si Plutarchoh stamus, noluit Aristoteles. Sed animam tamen habere non negauit & nuncupauit animata. At qui tres fecere, eas disclusere locis, & capiti, & praecordiis, & hepati suas dedere, fuere qui unam duntaxat in homine poni animam arbitrarentur, quae nihilominus aliarum obiret animarum officia, eaque in se se clauderet, atque inter hos quoque magna discordia, portaret ne secum abiuncta corpore uirtutes illas inferiores? an magis hae cum corpore simul corrumperentur uti supra diximus apud platonicos dubitatum? eaque postea controuersia ad posteriores nondum satis terminata manauit. Caeterum & qui unam dixere animam, in ea diuidenda non secus bellant ac milites in partienda praeda. sunt qui eam sibi optent integram. sunt qui bifariam dirimi uelint, nec desunt qui triplici dissectione utendum putent. Adsunt & qui omnibus reclamantes octo in partes dilacerandam malint. uetustiores philosophi unam sibi habere animam contenti reliquis nuncium remisere. plato 2 & ] et B. 4 Heraclides. Alii ] Heraclides: alii S. 4 quattuor ] quatuor B. S. 6 mixturam quasi ] mixturam, quasi B. S. 7 Cicero sed ] Cicero, sed B. S. 7 Atque ] atque B. S. 9 cecinit purpuream ] cecinit: Purpuream S. 10 purpuream. . .animam ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 10 animam. quanquam ] animam: quanquam B. S. 10 hanc modo ] hanc, modo B. S. 13 uoluerunt: tres ] sic! B. S. 15 generando. aliam ] generando: aliam B. S. 15 redderet, tertiam ] redderet: tertiam B. S. 16 hanc ] Hanc B. S. 17 plantis quae ] plantis, quae B. S. 17 Empedocles & ] Empedocles, & B. S. 20 dedere, fuere ] dedere: fuere S. 22 discordia, portaret ] discordia: portaret B. S. 24 corrumperentur uti ] corrumperentur, uti B. / corrumperentur: uti S. 27 praeda. sunt ] praeda: sunt B. S. 27 integram. sunt ] integram, sunt B. S. 28 putent. Adsunt ] putent, adsunt B. S. 29 uetustiores ] Vetustiores B. S. 30 contenti reliquis ] contenti, reliquis B. S. a DGAC 5, 18. b Ibid. c DGAC 5, 18; plac. 898D. Aeneis, 9, l. 349. g DGAC 5, 19. h plac. 898E.

d DGAC 5, 18.

e Ibid.

f Vergil,

5

10

15

20

25

30

25 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

113

tres accersiuit. Aristoteles unam quae reliquas potestate quadam & uirtute contineret, ut quae sentiendi & uegetandi corpus obiret munia: quoaduero pertinet ad intelligentiam, inter peripateticos multa dissensio, & quantum etiam pertinet eo ubi scilicet a corpore separata fuerit, quid nam fiat de inferioribus potestatibus? Sed enim antiqui illi qui unam dixere, eam sibi integram habere praeoptantes, sibi nullo pacto sunt partiti: pythagoras & Plato duas animae fecere partes. id quod rationale dicitur, & quod irrationale, atque hoc bifariam dispescendum putauere, ac alteram partem irascentiae uocabulo nominarunt, alteram concupiscentiae nomine signarunt.a Rationalem Democritus & Epicurus amplexib, non abdicandum etiam existimarunt eam quae ratione careret. Xenocrates in sensilem & rationalem partem seiunxit animam.c Aristoteles quinque numerauit partes potestatesue, appetitricem (ita dicere liceat) nutricem, sensitricem, motricem secundum locum, intellectricem.d Pythagorae successores quinque & ipsi partes, non tamen easdem assignauerunt. ut enim ex quinque rebus humana corpora constituerunt, quattuor uidelicet elementis, & corpore aethereo, ita cuique eorum suam animae particulam indidere, quorum haec fuere nomina, prudentia, intellectus, scientia, opinio, sensus.e Stoicif octo in partes animam diuidendam arbitrati, unicuique sensuum suam tradidere portionem, uisui, auditui, odoratui, gustui, tactui, & praeterea sextam uoci particulam, septimam seminali potestati, octauam principi parti hoc est rationi, qua caeterae mouerentur, non secus ac a pisce polypo sui illi cirri multiplices.g ubi uero principalis animae pars resideret ut De principali sede in regia, tam diuersa philosophi protulerunt quam qui maxime. Democritus, rationis quanta Hyppocrates, Plato eam in cerebro collocarunt.h Erasistratus circa cerebri discordia. uentriculum quod uocat ἐπικρανίδα.i Herophilusj in cerebri concauo quae & basis est, Straton in parte frontis interiori.k Parmenides & epicurus in toto pectore sitam putauere.l Empedocles & Aristoteles in cordem. Stoici itidem in corde uel in spiritu circum cor.n Diogeni placuito eam in arteria cordis concaua quae spiritalis est, manere. Inueni & qui dicerent Empedoclemp in

1 plato res accersiuit. Aristoteles ] Plato res accersiuit, Aristoteles B. S. 2 munia: quoaduero ] munia: quoad uero B. S. 4 quid nam ] quidnam S. 6 partiti: pythagoras ] partiti. Pythagoras B. S. 7 partes. id ] partes, id B. S. 10 eam quae ] eam, quae B. S. 11 in sensilem ] insensilem B. 15 assignauerunt. ut ] assignauerunt, ut B. / assignauerunt: ut S. 15 quattuor ] quatuor B. S. 21 parti hoc est rationi ] parti, hoc est, rationi S. 22 multiplices. ubi ] multiplices, ubi B. / multiplices: ubi S. 23 protulerunt quam ] protulerunt, quam B. S. 23 maxime. Democritus ] maxime, Democritus B. S. 24 Hyppocrates ] Hippocrates B. S. 26 interiori. Parmenides ] interiori, Parmenides B. S. 27 sitam ] suam B. 27 putauere. Empedocles ] putauere, Empedocles B. S. 27 corde. Stoici ] corde, Stoici B. S. 28 corde uel ] corde, uel B. S. 28 cor. Diogeni ] cor, Diogeni B. S. 29 est, manere ] est manere B. S. a plac. 898E; DGAC 5, 19. b plac. 898F. c DGAC 5, 19. d DGAC 5, 20; De anim. II 2, 414a11-15. e DGAC 5, 21. f plac. 898E. g DGAC 5, 20. h DGAC 5, 22; plac. 899A. i plac. 899A. j Ibid. k plac. 899A; DGAC 5, 22 l plac. 899A. m DGAC 5, 22. n plac. 899A. o Ibid. p Ibid.

114

Auerroys instar rusticorum arbitrum.

Vbi anima quot dissensiones,

Liber primus

25 r. 25 v.

constitutione sanguinis illam posuisse, Alii circa cordis membranulam sitam maluerunt. Alii circa cordis collum morari censuerunt. Alii in toto corpore maluerunt ita, ut mentis locus esset nullus sed per totum corpus sparsa discurreret: quod placuisse Xenocrati Firmianus est author.a Nec defuere qui eam in septo quod Diaphragma dicitur a graecis collocarint. Pythagoras uitalem partem circum cor, rationalem circa cerebrum reponi maluit.b Alii ex iunioribus quos refert Plutarchusc. a capite ad septum usque portendi uoluerunt. unde nil mirum si posterioribus quoque temporibus de cerebri & cordis primatu dissentit ab Aristo tele Galenus pergamenus medicus & Alexander in calce sui de anima librid, pro cordis primatu multa discusserit, etiam ad dissectiones usque animantium afferendas descendens. Horum discordias componere satagens Auerroys rusticorum arbitrum instar se se gessisse uideretur, partem huic partem illi concedens, & ita dirimens controuersiam, ut ab alterutro non staret, & secundum alterutrum litem non daret, initia uidelicet operationum cordi, fines cerebro dilargitus.e Caeterum nec existimes conuenisse uniuersos, ipsam animam esse in corpore cuius diceretur anima. Alii enim circa corpus esse, Alii in ea ipsa corpus collocarunt. Sed enim fuerunt qui intellectum dicerent ita animae coniunctum, uti pars toto coniuncta est, & affectiones quae dicuntur inseperabiles, rei ipsius essentiae cuius habentur & sunt affectiones. Fuere qui diuersum omnino censerent, Nec omnes tamen hac in re etiam concordes, nam alii id quod intellectum dicimus, animae ipsius intellectum, esse uoluere, unde & anima intellectrix siue intellectiua nuncuparetur: quam opinionem Aristoteli ad scripserunt multi ex nostris theologis, qui Parisiensium cognomen sortiti sunt, ut pote apud parisiorum uersati scholas & eorum more scribentes, Thomam dico Aquinatem, magnae uirum doctrinae & titulo sanctitatis insignem, & Io. Scotum, & Alios complures. Aduersam uero semitam calcauit Auerrois, existimans intellectum alterius esse naturae, & quandam separatam ab anima substantiam. Sed nec in hac re 1 Alii ] alii B. S. 2 maluerunt. Alii ] maluerunt, alii B. S. 2 censuerunt. Alii ] censuerunt, alii B. S. 3 maluerunt ita, ut ] maluerunt, ita ut B. S. 3 nullus sed ] nullus, sed B. S. 4 Xenocrati Firmianus ] Xenocratia Firmianus B. / Xenocrati, Firmianus S. 5 septo quod ] septo, quod S. 5 Diaphragma ] diaphragma B. S. 5 graecis collocarint ] Graecis, collocarint S. 6 iunioribus ] iuniorib. 7 Plutarchus. a ] Plutarchus, a B. S. 7 uoluerunt. unde ] uoluerunt, unde B. S. 9 medicus & ] medicus, & B. S. 12 Auerroys ] Auerrois B. S. 13 huic partem ] huic, partem B. S. 16 corpore cuius ] corpore, cuius S. 16 anima. Alii ] anima: alii S. 17 Alii ] alii B. S. 17 Sed enim ] Sedenim S. 18 dicerent ita ] dicerent, ita B. S. 19 inseperabiles ] inseparabiles S. 20 habentur &] habentur, & B. S. 20 Nec ] nec B. S. 21 concordes, nam ] concordes: nam S. 22 intellectum, esse ] intellectum esse B. S. 22 intellectrix siue ] intellectrix, siue B. S. 23 ad scripserunt ] adscripserunt B. S. 24 ut pote ] utpote S. 25 scholas & ] scholas, & B. S. 26 doctrinae & ] doctrinae, & B. S. 26 Io.] Ioannes B. S. 26 Alios ] alios B. S. 27 Auerrois, existimans ] Auerrois existimans B. S. a Lactantius, De opificio Dei (=PL 7), 16, col. 66B. b plac. 899B. c Ibid. d Alexander von Aphrodisias, De anima, 94, 7 sqq. e Ioannis Bruyerini in sectiones tres collectaneorum de re medica, Averrohi praefatio, in: Averrois Cordubensis Colliget, fol. 176 v.

5

10

15

20

25

25 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

115

consensio, quandoquidem ille unum omnibus hominibus intellectum putauit assistere, Alii singulos singulis hominibus datos maluerunt. Ac notior est apud mediocriter etiam Eruditos, quam ut probari debeat quanta in Auerroem a nostris commota sint proelia, ita ut dicato opere multi eius de unico intellectu opinionem refutarint & praecipue Thomas Aquinas, & aegidius Romanus, ambo uiri praecellentes, ille etiam numero coelitum ad scriptus. quanquam & inter multos theologorum non qua theologi sunt, sed qua sunt Aristotelis interpretes non conueniat super illa Aristotelis sententia, separatur hoc ab hoc, tanquam perpetuum a corruptibili. si quidem animam intellectiuam cum discedit a corpore gerere Alii secum uolunt (ut iam praemonuimus) quadam quasi in radice omnes sensilis animae potestates, quas alii corrumpi uolunt. Sed non est hic locus hac de re agendi, ut pote qui de gentium dissensionibus duntaxat agamus. quare ad priscos reuertamur philosophos, inter quos pythagoras & Plato uoluerunt id quod intellectum dicimus aut mentem. Graeci νουν diuinam quandam esse particulama, quam neutiquam Aristotelesb corrumpi uoluit. Atqui & inter eos qui primas intellectui concessere non est conuentum, quo pacto is se se ad inferiores haberet potestates: alii enim principem absolutae potestatis eum constituerunt, uti pro arbitrio regeret affectus omnes. Alii necessitatis seruum esse maluerunt & subiecerunt parcis, & fato, & a rotatione coelesti non exemerunt.c Quibus accerrime restitit Plato, uolens omnino omni libertate animam esse donatam, principemque & dominam affectionum & perturbationum omnium: atque in eius esse potestate constitutum flectere quocunque uelit: uincere aut uinci malit: quod clarissime in legibusd declarauit, scribens primam esse & optimam uictoriarum omnium se ipsum uincere, uinci autem & turpissimum & pessimum.e sic inter se philosophi Nota lector. de sua ipsorum anima & rixantur & pugnant, ut hinc sicuti aliis ex multis si non magis innumerabilibus excitari debeamus maximas ad agendum gratias Christo deo & homini: qui nos & animae immortalitatem docuerit, & suae dogmatis ecclesiae creari humanas animas a Deo simul & infundi corporibus quorum sunt formae, declarauerit, easque pro bene actis aeterna praemia, pro sceleribus supplicia sempiterna recepturas.

2 assistere, Alii ] assistere: alii B. S. 3 Eruditos ] eruditos B. S. 5 refutarint & ] refutarint, & B. S. 6 ad scriptus. quanquam ] adscriptus. Quanquam B. S. 9 corruptibili. si quidem ] corruptibili: siquidem B. S. 10 gerere Alii ] gerere, alii B. S. 12 ut pote ] utpote B. S. 13 agamus. quare ] agamus, quare B. / agamus: quare S. 14 uoluerunt id ] uoluerunt, id B. S. 15 diuinam ] Diuinam B. 18 omnes. Alii ] omnes: alii B. S. 19 parcis, & ] Parcis & B. S. 25 pessimum. sic ] pessimum, sic B. / pessimum: sic S. 26 rixantur & ] rixantur, & B. S. 29 ecclesiae ] Ecclesiae S. 30 corporibus quorum ] corporibus, quorum B. S. a DGAC 5, 28.

b Ibid.

c Ibid.

d Platon, Gesetze, 626E.

e DGAC 5, 29.

116

Liber primus

26 r.

Dissentire philosophos gentium apertissime super animae functionibus atque muneribus corpori communicatis. capvt decimvmqvintvm. Sane putandum quoque non est, qui in ipsa anima fuere discordes, eos in affectionibus eius consentire, & functionibus corpori traditis. sensum quem sensorii praeceptionem, conceptionem alii dixere, fuere qui animae, fuere qui & animae & corporis proprium existimarint, eumque multifariam discreueDe sensu discordia. runt nominaueruntque philosophi. Nam sensu & habitus & potestas & actus & phantasia per sensorium compraehendi dicitur a stoicis.a Rursum & sensoria quoque dicuntur spiritus intelligibiles a principali animae parte ad organa protenti: Epicuro placuit sensum esse potestatem sensitiuum autem esse quod ipse uocat ἐνέργηµα.b Platoc corporis & animae communionem putauit sensum esse quo ad pertinet ad extranea. potestatem si quidem & uirtutem animae: instrumentum uero corpori dedit ita, ut ambo intermedia phantasia eorum quae sunt extra captatricia fierent. Leucippus & Democritusd sensum & intellectionem incidentibus quae extrinsecus iacent rerum spectris simulachrisue, fieri putauerunt. Sed sint hac in re si placet concordes, num postea conuenient ut uerus sensus ueraque & sit & habeatur phantasia? Stoicie ueros quidem putant sensus: uisiones autem siue imaginationes siue phantasias dicere malueris non omnes esse ueras arbitrantur, Sed plerasque falsas. Contra Epicurusf tam phantasiam omnem quam sensum ueritate pollere sanxit. Sed opinionum alias ueras putauit esse, alias falsitate labare. At si sensus deciperetur quo ad spectat ad intellectilia duntaxat, phantasiam & quo ad haec & quo ad sensum pertinet, posse decipi existimatum est. Empedocles & Heraclidesg a commensurationibus meatuum particulares fieri sensus uoluerunt, tum, Contra Aristotelem. scilicet, cum unum quodque proprio sensui aptatum fuerit. Aristoteles decipi sensum putauit si circa commune obiectum, & quod ex accidenti opponatur, non autem proprium sit, aut si maiori quam opus est interstitio distet. Sed hac de re quinto maxime huius operis uolumineh uerba fient, cum monstra3 Caput decimumquintum.] Cap. XV. B. S. 4 ipsa ] om. B. S. 5 traditis. sensum ] traditis. Sensum B. S. 9 Nam sensu & habitus & potestas & actus & phantasia per ] Nam sensu, & habitus, & potestas, & actus, & phantasia, per B. S. 11 protenti: Epicuro ] protenti. Epicuro B. / protendi. Epicuro S. 11 potestatem sensitiuum ] potestatem, sensitiuum B. S. 13 esse quo ad ] esse, quoad B. S. 13 extranea. potestatem si quidem ] extranea: Potestatem siquidem B. S. 14 animae: instrumentum ] animae: Instrumentum B. S. / animae, instrumentum S. 14 dedit ita, ut ] dedit, ita ut B. S. 16 & ] om. B. S. 17 re si placet concordes ] re, si placet, concordes S. 18 sit & ] sit, & B. S. 19 autem siue imaginationes siue ] autem, siue imaginationes, siue B. S. 20 malueris non ] malueris, non B. S. 20 Sed ] sed B. S. 21 omnem quam ] omnem, quam B. S. 23 quo ad ] quoad B. S. 23 haec & ] haec, & B. S. a plac. 899D. b Ibid; M 7, 203–216. g Ibid. h EV 5, c. 1 sq.

c plac. 899E.

d Ibid.

e plac. 899F.

f Ibid.

5

10

15

20

25

26 r. 26 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

117

bitur aliis falli sensum modis quam qui sint ab Aristotele numerati, nec eius iudicium solidum & constans quemadmodum ille autumauerat haberi debere, quare de his suo loco, nunc quod instat agamus. De communi sensu differens Aristoteles, Magno utique Vir ingenio maioreque ut opinor & iudicio & astu, cum animaduertisset, in oculo uerbi causa quaestionem & iudicium non fieri de rei uisilis magnitudine & paruitate, sed coloris duntaxat diuersitatem excipi, putauid id, sensum ad alium non qui esset ex quattuor aliorum numero, gustu, scilicet, olfactu, odoratu, tactu, sed communiorem pertinere, cuius partes essent rerum compositarum discernicula: quare non sextum addidit, sed communem & superiorem ei constituit, cui diuidendo post Aristotelema multi in sudarunt: partiti enim sunt interiores sensus ita, ut quinque iam sint apud multos, magis ut numero extrinsecus positis sensibus respondeant, quam ut ulla cogat necessitas. Nam & phantasia & aestimatio & eiuscemodi sensus intranei a posterioribus introducti ita, ut etiam Auicennae tribuant dissidium imaginationis & phantasiae quas tamen ille in libro de uiribus cordisb differe non censuit omnes sub uno sensu communi reponuntur a peripateticis antiquis, quod & in Themistiic & Alexandrid monumentis licet animaduertere, diuerso & nomine & officio non re ipsa, communem sensum dirimentibus. de cuius quidem sensus intrinsecus positi siue sede siue regia multa dissensio, nam fuesre qui in corde, fuere qui in cerebro collocarint, & eorum qui plures fecere senus intraneos, alii alios cerebri uentriculos, aliasque cellulas & receptacula pro eis excipiendis & meditati sunt & a natura constituta esse, & per corporum disectiones monstrari contendunt. Democrituse autem non tot in homine sensus putauit esse, Sed affirmauit plures quam qui putarentur uulgo in esse, & irrationalibus animantibus & Diis & sapientibus datos. Cui, si deos ibi accepit coelestia corpora, multi platonici & ex peripateticis aliqui libenter 2 constans quemadmodum ] constans, quemadmodum B. S. 2 autumauerat haberi ] autumauerat, haberi S. 4 differens Aristoteles, Magno ] differens, Aristoteles, magno B. S. 4 Vir ] uir B. S. 4 maioreque ut opinor & ] maioreque, ut opinor, & S. 4 iudicio & ] iudicio, & B. S. 5 oculo uerbi causa quaestionem ] oculo, uerbi causa, quaestionem B. S. 6 duntaxat diuersitatem ] duntaxat, diuersitatem B. S. 7 quattuor ] quatuor B. S. 11 in sudarunt ] insudarunt B. S. 11 sensus ita ] sensus, ita B. S. 13 phantasia & aestimatio & ] phantasia, & aestimatio, & B. S. 14 introducti ita ] introducti, ita B. S. 14 Auicennae ] Auicenae B. 15 phantasiae quas ] phantasiae, quas B. S. 16 censuit omnes ] censuit, omnes B. S. 17 Themistii & ] Themistii, & B. S. 18 nomine & officio non ] nomine, & officio, non B. S. 19 dirimentibus. de ] dirimentibus: de B. S. 19 positi ] positu S. 19 sede siue ] sede, siue B. S. 20 dissensio, nam ] dissensio: nam S. 20 fuesre ] fuere B. S. 21 senus ] sensus B. S. 22 sunt & ] sunt, & B. S. 23 disectiones ] dissectiones S. 24 Sed affirmauit plures quam ] sed affirmauit plures, quam B. S. 25 animantibus & Diis & ] animantibus, & diis, & B. S. a plac. 900A. b Avicenna, De viribus cordis, c. 1, p. 324. c Themistius, De memoria et reminiscentia, 2, c. 1, p. 104 v; Themistii Paraphrases Aristotelis librorum quae supersunt, vol. 2, p. 233 sq; p. 240 sq.; De somno et vigilia, c. 7, p. 108 r; Themistii Paraphrases Aristotelis librorum quae supersunt, p. 277; p. 288. d Alexander von Aphrodisias, De anima, 60, 14–65, 21; 78, 2– 23; 97, 8–25. e plac. 900A; M 7, 117.

De sensibus interioribus controuersia.

De numero sensuum dissensio. Commentarium auth. in tertium de anima

118

Liber primus

26 v.

ad sentirentur, ut monstratum a nobis in commentario in tertium Aristotelis librum de anima.a Verum & de uno quoque extrinsecus posito sensu multa De uisu disceptatio. dissensio. Democritus & Epicurusb incidentibus Idolis spectrisue aut simulachris rerum putarunt uisionem contingere, radiorum quorundam obiectu: quae ubi inciderint obiectae rei, rursum ad uisum reflectantur. Empedoclesc spectris & imaginibus uisae rei radios admiscuit. Hipparchusd radios uoluit ab utrisque oculis emitti & ad usque illorum terminos extendi. Scio adhuc inter platonicos & peripateticos uigere controuersiam an extra mittendo, an intus suscipiendo uisio contingat, hoc Aristoteli, illud ad scribitur platoni cuius etiam illa circumferri solita: genus quoddam ignis ut ait Gelliuse lucisque de oculis exire, idque coniunctum continuatumque uel cum luce solis uel cum alterius ignis lumine, sua ui & externa nixum efficere, ut quaecunque offenderit illustraueritque cernamus. Stoicif emissionem & ipsi radiorum ex oculis, sed simul aeris intentionem in medium adduxere. Multiplicata est etiamnum in speculi uisionibus controuersia quam fieri putauit Empedoclesg secundum deflexum. Democritus autem & Epicurush speculares apparitiones fieri putarunt ex simulachrorum substantiis quae a nobis quidem ferantur, firmentur autem in speculo ob reuerberationem. Pythagoreii secundum refractiones uisus maluerunt. Ferri enim uisionem extente usque ad aes, proceDuae de speculis dentem uero illam & incidentem denso corpori & leuigato retrocedere. Seneca opiniones primo naturalium quaestionum libro affert de speculis duas esse opiniones. alii enim inquit in illis simulachra esse putant, id est, corporum nostrorum figuras, a nostris corporibus commissas ac separatas. Alii imagines aiunt non esse in speculo, sed ipsa aspici corpora retorta oculorum acie & in se deflexa.j Postea ipsius libri decursu: nihil enim inquit iudicamus in speculis nisi fallaciam esse, nihil aliud quam alienum corpus mentientibus, non enim est in speculo quod ostenditur alioqui non exiret, nec in alia protinus imagine obduceretur, nec innumerabiles modo interirent modo exciperentur formae. Quid ergo? simulachra ista sunt & uerorum corporum imitatio, haec Seneca.k

1 ad sentirentur ] adsentirentur S. 3 dissensio. Democritus ] dissensio: Democritus S. 3 incidentibus Idolis ] incidentibus, idolis B. / incidentibus idolis S. 4 spectrisue aut simulachris rerum ] spectrisue, aut simulachris, rerum B. S. 7 emitti & ] emitti, & B. S. 7 ad usque ] adusque S. 8 controuersiam an ] controuersiam, an S. 10 platoni cuius ] platoni, cuius B. S. 10 solita: genus ] solita. Genus B. S. 10 ignis ut ait Gellius lucisque ] ignis, ut ait Gellius, lucisque S. 14 Multiplicata ] Multiplica B. / Multiplex S. 15 controuersia quam ] controuersia, quam S. 17 substantiis quae ] substantiis, quae B. S. 19 maluerunt. Ferri ] maluerunt: Ferri S. 22 opiniones. alii ] opiniones: alii B. S. 22 enim inquit in ] enim, inquit, in S. 23 separatas. Alii ] separatas: alii B. S. 25 deflexa. Postea ] deflexa: Postea S. 25 decursu: nihil ] decursu, nihil B. / decursu: nihil S. 25 enim inquit iudicamus ] enim, inquit, iudicamus S. 25 speculis nisi ] speculis, nisi B. S. 27 ostenditur alioqui ] ostenditur, alioqui S. 28 interirent modo ] interirent, modo B. S. 29 ergo? simulachra ] ergo: simulachra B. a non trad. b plac. 901B. c Ibid. d Ibid. e Noct. att. 5, 16, 4. f Ibid. 5, 16, 2. g plac. 901C. h Ibid. i plac. 901D. j NQ 1, 5, 1. k Ibid. 1, 15, 6–8.

5

10

15

20

25

26 v. 27 r.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

119

Orta quoque dubitatio num uideri tenebrae possent? affirmant stoicia, ut pote cum illis uideatur, ex uisu quendam splendorem in tenebras extendi, neque falli uisionem, ut pote quae uere uideat, tenebras esse. Sed alii non id per se se sed ex accidenti hoc est lucis carentia id faterentur. In auditu quoque quam diuersa audiuimus philosophorum dogmata? Empedoclesb illum fieri dixit excepto spiritu in auriculae meatibus, quem dicit susceptum iam in aurem, eleuari. Alchmeonc auditum fert acceptum uacuo, quod sit auribus insitum, & hoc esse id quod resonat, excepto spiritu: quoniam uacua omnia emittant sonitum. Diogenesd maluit aerem esse in causa, ut pote qui in capite cum sit a uoce uerberetur moueaturque. Platoe & qui eum secuti putauere aerem qui remoretur in capite percuti, percussum refrangi, & dissultare, atque ita fieri sensionem auditus. sed moueatur ne aer qui foris est sono uel uoce diuerberatus, ad auditionis usque sensorium, diuersi diuersa prodidere, nam sunt qui spiritaliter moueri duntaxat & cieri auditum uolunt: putantque non aliter decreuisse Aristotelem. sunt qui eodem authore nixi & rationibus etiam freti oportere censeant ut in aurium penetralia inque ultimos an fractus admittatur aer. De ipsa ueto uoce quam diuerse ferantur uoces nemo paululum eruditior uulgo non nouit quando & grammatici quoque in ea quandoque finienda disceptent, & dialectici non nihil dictitent, a naturalibus tamen philosophis id mutuati. Putauit autem Democritusf aerem in corpora eius figurae penetrare, uerbi causa si rotunda fue rit rotundis, si quadrata quadratis, atque simul reuolui & aptari fractionibus uocis: sic & graculus aduersus graculum crocitare, & semper a deo simile simili aptari. In littoribus etiam scrupuli similes similibus, & suo quoque modo in aliis & sphaerici & ob longi. Platog uocem dixit esse spiritum per os a cogitatione deductum: Ab Epicuroh proditum est fluxum esse emissum a uocantibus uel a sonantibus uel a strepentibus: qui quidem fluxus ubi consimilibus figuris obuiam factus fuerit infrangatur, & cum simul auribus inciderit, tum sensum auditus oboriri, atque hinc patere satis potest, Gelliumi in quinto noctium acticarum non falso retulisse, quid Democritus & Epicurus, de uoce senserint: quorum opiniones ex aliis authori1 Seneca. Orta ] Seneca Orta S. 1 dubitatio num ] dubitationum B. 1 ut pote ] utpote S. 3 ut pote ] utpote S. 4 se se sed ex accidenti hoc est lucis ] se se, sed ex accidenti, hoc est, lucis B. S. 6 dixit excepto spiritu in ] dixit, excepto spiritu, in S. 8 spiritu: quoniam ] sic! B. S. 9 ut pote ] utpote B. S. 10 sit a ] sit, a S. 10 secuti putauere ] secuti, putauere S. 12 sed ] Sed B. S. 12 moueatur ne ] moueaturne S. 12 sono uel ] sono, uel B. S. 13 prodidere, nam ] prodidere: Nam B. S. 15 Aristotelem. sunt ] Aristotelem, sunt B. / Aristotelem: sunt S. 16 penetralia inque ] penetralia, inque B. S. 16 an fractus ] anfractus S. 17 ueto uoce quam ] uero uoce, quam B. S. 18 nouit quando ] nouit, quando B. S. 19 non nihil ] nonnihil S. 21 causa si ] causa, si B. / causa: si S. 24 sphaerici & ob longi ] sphaerici, & oblongi B. S. 26 est fluxum ] est, fluxum S. 26 uocantibus uel a sonantibus uel ] uocantibus, uel a sonantibus, uel B. S. 27 obuiam ] ob uiam S. 29 acticarum ] Atticarum S. a plac. 901D. b plac. 901F. c Ibid. d Ibid. 902B-C. h plac. 902C. i Noct. att. 5, 15, 8.

e Ibid.

f plac.

902D.

g plac.

An tenebrae uideantur. De auditu dissidia.

De uoce dissensiones

120

De odoratu.

De Gustu.

De locis sentiendi discordiae.

Liber primus

27 r.

bus explicuimus. Anaxagorasa uero prodidit memoriae, fieri uocem incidente spiritu in aerem solidiorem, unde & percussio reciprocatur, & adusque aures perfertur, qua de causa etiam id quod echo solet appellari plane dissultat. Stoicib uoluere aerem non commisceri ex diffractis particulis. Corpus item ne uox esset an corporeum quiddam dissensere philosophi. Pythagoras Plato Aristoteles negant uocem corpus essec: Stoici prorsus affirmantd, illi mouentur quod aer illa ipsa non sit, Sed figura potius & affectio. Pro confesso autem & praeiudicato stoici uolunt, nihil agere posse aut efficere quod non sit corpus, quare cum uocem imaginentur (& falso ut pythagorei & platonici & peripatetici dicerent) agere quicquam facereue, auribus cum incidit: propterea corpus eam esse decreuerunt, Ictum aera, dum malunt esse uocem, quam percussionem & deductionem aeris, instar aliorum. In odoratu quoque decernendo diuerse philosophi sentiunt. Alchmeone eius sensorium collocauit in capite quo, scilicet, tracto spiritu res odora percipiatur. Empedoclisf autem sententia fuit respirationibus quae a pulmone manant odores diiudicari: Quo fieri uoluit uti non sentiatur odor cum grauis est respiratio propter asperitatem: uiderique id liquido in iis qui de fluxum pituitae patiuntur. Aristotelesg uero in corde odoratus sensorium posuit. At ingustu quam uarii philosophorum gustus fuerint, ueterum monumenta declarant. Si quidem putauit Alchmeon humido & χλιαρὼ quod est in lingua, ob mollitiem secerni succos.h Dioclemi uero prodit memoria sanxisse aliter & raritati linguae & mollitudini sensorium tradidisse, proptereaque nonnullas a corpore ad linguam ipsam protendi uenas, & disponi uolunt, quam diffusos ad sensum ipsum atque sensorium attrahant succos, quemadmodum attrahit in se seque admittit spongia circumfusos humores. Verum de affectionibus aliis praeter sensum, deque perturbationibus corporis uaria litteris philosophi credidere. Stoicis etenim placuit sensus excipi propriis in sensoriis, sed affectiones reliquas ab ipsis τάπάθυ nuncupatas, Cicero perturbationes uertitj, non insensoriis sed propriis in locis qui patiuntur collocari. Tam haec quam illa propriis excipi locis uoluit Epicurusk ut pote qui putauerit sensorium esse prorsus impatile. Contra uero stratonl ab iis omnibus euarians, omnes affectiones omnesque sensus, ad sensoria non ad loca quae

3 appellari plane ] appellari, plane S. 6 Pythagoras Plato Aristoteles negant ] Pythagoras, Plato, Aristoteles, negant B. S. 6 esse: Stoici ] esse. Stoici B. S. 7 Sed ] sed B. S. 9 platonici & ] Platonici, & B. S. 11 decreuerunt, Ictum ] decreuerunt. Ictum B. S. 15 diiudicari: Quo ] sic! B. S. 18 ingustu ] in gustu S. 19 Si quidem ] Siquidem S. 19 Alchmeon ] Alchmeo B. 25 perturbationibus ] perturbationib. S. 27 tάπάθυ] τά πάθυ B. S. 27 nuncupatas, Cicero ] nuncupatas. Cicero B. S. 28 insensoriis sed ] in sensoriis, sed B. S. 29 haec quam ] haec, quam B. S. 29 Epicurus ut pote ] Epicurus utpote B. / Epicurus, utpote S. 1 sensoria non ] sensoria, non B. S. a plac. 902E. b Ibid. c plac. 902F. d Ibid. anim. II 10, 656a33 sqq. h plac. 902B. i Ibid. 904C. l Ibid.

e plac. 902A. f Ibid. g De part. j Cicero, Tusculanae 4, 10. k plac.

5

10

15

20

25

30

27 r. 27 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

121

quicquam perpessa fuissent relegauit. An somniantes quoque philosophos discordes non inueniemus? qui uigiles & experecti tantas cierint contrariarum tempestates opinionum. sunt qui discerni somnum a uigilia negent, quoniam multa quandoque & similia & eadem etiam in quibusdam fiant dormientibus, quae propria sint & habeantur uigilantium. sunt qui affirment discerni, sed non concorditer. Alii enim discretionem sensui, Alii uero concedunt rationi. Sed quo pacto somniemus uniformiter non declaratur. Democritusa in causa putat esse spectrorum simulachrorumue, atque ut graece dicunt ἐιδώλων praesentiam. Stratonb irrationali cogitationis naturae id acceptum rettulit, quae in somnis sit quodammodo sensatior. Aristotelesc in uapores ascendentes, & ubi humefacti frigidi & graues effecti fuerint descendentes, somnum rettulit, eumque similem epilepsiae uoluit, & quodammodo esse epilepsiam, quae fit cum multus spiritus ad superna delatus fuerit, & inter descendendum tumefecerit uenas & meatus spirituum obturauerit. Alia Alchmeon, alia Empedocles, alia Diogenes, alia Plato, & stoici commenti sunt.d nam & aer refrigeratus, & sanguis, & remissio spiritus, in causa esse dicuntur. De insomniis etiam multa quaestio, quando alii omnes somniare homines putent, alii minime omnes, multosque excipiant, ut uideri potest apud Aristotelem in quarto de natura animaliume & apud Plutarchum in libro de oraculorum defectuf. de causa etiam in somniorum multa lis. Herophylusg alia insomnia uoluit naturae ad scribi, Alia deo mittenti, namque putauit afformare sibi animam, quod futurum est utile, & haec uoluit fieri simulachris incidentibus, cum quae uolumus spectamus in somnis: sic & Vergiliush an qui amant sibi somnia fingunt. Alia quae deo inspirante euenire uoluit, necessario prodire non dubitat. Hinc de diuinatione per somnum multa est orta dissensio, quam alii animae diuinitati ferunt acceptam: eam uero Epicurus & Xenophanesi substulerunt, reliquit Aristotelesj, sed non clare satis, quid ea de re senserit dedit intelligi, quoniam diuinationi per somnum nec accessit omnino, nec ab ea prorsus abhorruit. qui locus quoniam tractatus a me olim nisi fallor plenissime in libris de rerum praenotionek, a functionibus animae ad corporis constitutiones eiusque partes & affectiones descendere iam possumus. 2 experecti ] experrecti B. S. 3 opinionum. sunt ] opinionum: sunt B. S. 5 uigilantium. sunt ] uigilantium: sunt B. S. 6 sensui, Alii ] sensui: alii B. / sensui, alii S. 7 somniemus uniformiter ] somniemus, uniformiter S. 15 sunt. nam ] sunt: nam B. S. 20 defectu. de ] defectu, de B. S. 20 in somniorum ] insomniorum S. 21 ad scribi ] adscribi S. 21 Alia deo ] alia Deo B. S. 23 Vergilius an ] Vergilius, an B. S. 24 an. . .fingunt ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 28 senserit dedit ] senserit, dedit S. 29 qui ] Qui B. S. 29 locus quoniam ] locus, quoniam S. 30 olim nisi fallor plenissime ] olim, nisi fallor, plenissime S. a plac. 904F. b Ibid. c Somn. 1, 453b12 sqq.; Somn. 2, 455a25; plac. 909F. d plac. 909D-F. e hist. anim. IV 9, 536b–537b. f Plutarch, De defectu oraculorum, 437D-E. g plac. 904F. h Vergil, Eclog. 8, 108. i plac. 904E. j plac. 904E; Aristoteles, De div. in somno, 2, 463b14 sqq. k Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, 1, 7, 261 sqq.

De somno et uigilia quam uaria.

De insomniis et eorum causis quam uaria.

Libri auth. de rerum praenotione

122

Liber primus

27 v.

In humano corpore constituendo, inque ipsius affectionibus proprietatibusue decernendis, inter gentium philosophos etiam medicos miram dissensionem uiguisse. capvt decimvm sextvm.

De semine controuersiae.

Aristoteles uarius in natura seminis declaranda

Humanum corpus post primam hominis conditionem constitutionemue, super qua discordes philosophorum sententias rettulimus, hominis enasci semine fere omnes philosophi conueniunt. Sed ex quibus fiat istud semen, & quid nam sit & aquo depromatur: Itemque ab uno tantummodo mare, an etiam a foemina? Multa certe & magna lis. quae duobus & eo amplius annorum milibus sub diuersis agitata iudicibus, adhuc sine fine perseuerat. Alii ex quattuor elementis, alii ex quattuor qualitatibus ea consequentibus, & humoribus ex illis quattuor constitutis, componunt. Non defuere autem qui ex tribus componi dicerent, ut in isagogico Galenusa ipse commemorat. tria porro illa numerabantur, sicca, humida, spiritus: qui quidem spiritus secundum antiquos in naturales & animales dirimebantur, tertium stoici introducebant habitualem: alii alia. Alchmeonb cerebri partem esse semen putauit. pythagoras maluit esse optimi spumam sanguinis, idque quod ex alimento superfluit generationi seruatum.c Platod defluxum cuiusdam medullae, sic & ante hippon & alii cogitarant, ut est apud Censorinume. Alii ex carne & adipe deriuatum maluere. Aristotelesf & in uniuersum magis & caute quoque magis locutus, id censuit esse semen quod in se ipso commouere posset ad perficiendum tale quiddam quale id est a quo excernitur. & quanquam inter genituram & semen distinguat libro primo de generatione animaliumg, & genituram spumam procedente opere uocat, semen autem excrementum, hoc est reliquias alimenti censet: & partem, utilis excrementi longa disputatione colligit, tamen decima problematumh particula in Alchmeonisi sententiam procliuis uidetur fuisse, cum scripsit uideri semen e cerebro per spinam labi. idque argumento esse uoluit, quod castrati boues maiora gerere cornua uideantur, & mulieres 4 Caput Decimum sextum ] Cap. XVI. B. S. 6 rettulimus ] retulimus B. S. 7 quibus ] quib. B. 8 quid nam ] quidnam B. 8 aquo ] a quo B. S. 8 depromatur: Itemque ] sic! B. S. 9 lis. quae ] lis, quae B. S. 10 milibus ] millibus B. S. 11 quattuor ] quatuor B. S. 12 quattuor ] quatuor B. S. 13 commemorat. tria ] commemorat, tria B. S. 14 spiritus: qui ] sic! B. S. 15 dirimebantur, tertium ] dirimebantur: tertium B. S. 16 habitualem: alii ] sic! B. S. 17 putauit. pythagoras ] putauit. Pythagoras B. S. 19 hippon & ] hippon, & B. S. 20 magis & ] magis, & S. 21 semen quod ] semen, quod B. S. 22 quiddam quale id est a ] quiddam, quale id est, a S. 22 excernitur. & ] excernitur: & B. S. 24 est reliquias ] est, reliquias B. S. 25 alimenti ] elimenti B. S. 27 labi. idque ] labi: idque B. S. a Ps.-Galen, Le médicin, 9, 2. b plac. 905A. 86A; 91A. e Censorinus, De die natali, 5, 2. gen. anim. IV 1, 766b12 sq.; Phys. II 7, 198a26. 897b25. i plac. 905A.

c Ibid. d Ibid.; Platon, Timaios, 73B; 77D; f plac. 905A; De part. anim. II 1, 646a30 sq.; g gen. anim. I 18, 724b sqq. h Probl. X 57,

5

10

15

20

25

27 v. 28 r.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

123

& pueri non caluescant. & in secundo de generatione animaliuma simile esse cerebro semen uoluit, quoniam aquosa eius materia est, & calor aduentitius. Epicurusb dixit esse quod ab anima & corpore simul euelleretur, ipsum ab omni deduci corpore & principalibus maxime partibus existimauit. atque hinc etiam orta controuersia, quoniam a parti bus corporis quod educitur, corpus esse conuincitur, sed multi in corporeum quiddam semen esse putauerunt. Alii quo ad uim incorporeum dixere, quo ad materiam uero esse plane corpus. Aristoteles eos qui ab omni parte dixerunt semen excerni, non mediocriter urget, eorumque ad id probandum rationes super uehementia uoluptatis super mancis infantibus, quos manci, scilicet, parentes generauerint, super similitudine parentum, quas nati referant, super totius & partis proportione maxime fundatas, acriter impugnat primo libro de generatione animaliumc. unius au- An foemina semen tem ne uiri partes essent illud proiicere, & foeminae solae partes, illud ipsum proiiciat quam uaria. excipere, mira dissensio. Pythagoras, Democritus, hippocrates, Epicurus, & foeminam quoque semen proiicere sanxerunt.d Aristotelese diuerse decreuit, quanquam sunt qui uelint eum idem sensisse inter quos Lactantiusf. post Aristotelem uero Galenus eo post habito ueteribus accessit. Aueroys postea hoc minime probato sectatus est Aristotelem, omnisque fere medicorum posterior caterua super hac re & decertauit olim & ad hanc diem plane decertat. Sed reuertamur ad ueteres. Aristoteles & Zenog nouo quodam usi comento sunt, ut quod sensu quandoque perceptum est, negare minime uiderentur. Fassi enim sunt humorem quendam, nequaquam tamen seminalem manare a foemina instar sudoris, qui ob exercitium excutitur, tam & si Aristoteles non usquequaque diffiteatur, aliquod semen a foemina prodire, nam quarto de generatione animaliumh semen foemine appellat, & procedente opere, menstrua dicit esse semen inconcoctum, Hippon autem prodiditi non minus a foemina quam a mare seminis effluere, atque a uiris ossa, a foeminis uero carnem constitutum iri. Aristoteles uero in secundo de animalium generationej, materiam, corpusque a foemina ministrari censet: a mare autem uim atque animam sensilem praeberi. Porro marium in utero qui generen1 mulieres & ] mulieres, & B. S. 1 caluescant. & ] caluescant: & B. S. 4 existimauit. atque ] existimauit, atque B. S. 6 in corporeum ] incorporeum B. S. 8 ab omni ] ab ab omni B. 9 uoluptatis super ] uoluptatis, super B. S. 12 animalium. unius ] animalium. Vnius B. / animalium: Vnius S. 16 sensisse inter ] sensisse, inter B. S. 16 Lactantius. post ] Lactantius. Post B. S. 17 post habito ] posthabito B. S. 17 Aueroys ] Auerrois B. S. 19 re & ] re, & B. S. 19 olim & ] olim, & B. S. 20 ueteres. Aristoteles ] ueteres: Aristoteles S. 20 comento ] commento S. 23 tam & si ] tametsi B. S. 24 prodire, nam ] prodire: nam S. 26 inconcoctum, Hippon ] inconcoctum. Hippon B. S. 27 foemina quam ] foemina, quam B. S. 29 censet: a ] sic! B. S. a gen. anim. II 7, 747a19 sqq. b plac. 905A. c gen. anim. I 18, 724a4 sqq. d plac. 905B. e Probl. III 8, 872a11. f Lactantius, De opificio Dei (= PL 7), 12, col. 54A. g plac. 905C. h gen. anim. I 19, 727a25; II 4, 739a26 sqq; hist. anim. VII 5, 585a33-36. i plac. 905C. j gen. anim. II 4, 738b20 sqq.

124

Liber primus

28 r. 28 v.

tur, causam alii in semen in quo ipsa sit sexus contrarietas rettulere: inter De causam diuersitatis quos Anaxagoras. locum etiam matricis dextrum & sinistrum quoquomodo sexus quanta lis in causa esse uoluere: quando hinc foeminas inde mares proficisci dixerunt. Alii maluere in uterum causam referri: ex calido enim utero mares, ex frigido foeminas deduxere sicuti Empedoclesa. cur uero ea sit in uteris caliditas atque frigiditas? in menstruorum naturam rettulere. Democritusb in uterum quidem causam reiecit, sed non calidum aut frigidum, At in quo semen obtinuerit: quod ab ea prodit parte qua mas & foemina inter se dissentiunt: quod & refert Aristoteles quarto libro de generatione animaliumc, & longo progressu confutat, longoque discursu causam ipse refert in superantiam potestatemque principii, id est, seminis uirilis & concoctionem: a qua cum incontrarium declinatur, foeminam mari contrariam generari existimat: maris uero semen non superare, & ob Iuuenilem, & ob senilem aetatem, & aliis etiam de causis existimauit: atque inde etiam similitudines uarias dissimilitudinesque parentum auorumque, & ex integro & ex parte deduxit, agentis motui referens accepta omnia: quoniam non idem estsed uarius & actu, & potentia, & degener, & proximus, & propinquus, & solutus. quae ille eo in libro latissime & uerbis oppido per quam multis & saepe repetitis explicuit. Fuere & qui calidum & frigidum magnum habere in sexus discrimine momentum arbitrati sint. proditumque iam est nonnullos putasse primos terrigenas mares ad orientem & meridiem genitos: foeminas autem ad boream. Contra uero decreuit Parmenidesd in boreae frigus masculum referens, & hanc attulit causam quoniam densi plus habet in se se uir: Rara uero magis in foemina temperatura corporis: quare ad meridiem potius illam quam ad septentrionem ortam. Hipponactise autem sententia fuit disuersitatis causam in semen cum bene compactum & robustum, tum & fluxile & debile magis esse referendam. huic foe minas illi mares acceptos & debere & posse referri, quae quidem mihi uidetur & hippocratis fuisse sententia, in calce libri de foetuf plane reposita, cum de gemellis siue maribus siue foeminis siue mare & foemina disserit. Tum enim in

1 rettulere: inter ] retulere, inter B. S. 2 Anaxagoras. locum ] Anaxagoras. Locum B. / Anaxagoras: Locum S. 3 uoluere: quando ] sic B. S. 3 foeminas inde ] foeminas, inde B. S. 4 referri: ex ] referri, ex B. / referri: ex S. 5 deduxere sicuti ] deduxere, sicuti B. S. 5 Empedocles. cur ] Empedocles: cur B. S. 6 frigiditas? in ] frigiditas, in S. 6 rettulere ] retulere B. S. 7 At ] at B. S. 11 incontrarium ] in contrarium B. S. 13 Iuuenilem] iuuenilem B. S. 15 integro & ] integro, & B. S. 16 omnia: quoniam ] sic! B. S. 16 estsed ] est, sed B. S. 17 solutus. quae ] solutus, quae B. S. 18 oppido per ] oppido, per B. S. 20 sint. proditumque ] sint, proditumque B. S. 21 genitos: foeminas ] sic! B. S. 21 boream ] Boream S. 22 boreae ] Boreae S. 22 causam quoniam ] causam, quoniam B. S. 24 illam quam ] illam, quam B. S. 25 disuersitatis ] diuersitatis B. S. 26 referendam. huic ] referendam, huic B. S. 27 debere & posse referri, quae ] debere, & posse referri: quae B. S. 27 uidetur & ] uidetur, & B. 29 gemellis siue maribus siue foeminis siue ] gemellis, siue maribus, siue foeminis, siue B. S. a plac. 905D. b plac. 905F. c gen. anim. IV 1, 764a7 sqq. 905E. f Hippokrates, Nature de l’enfant, 6, p. 479.

d plac. 905DE.

e plac.

5

10

15

20

25

28 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

125

crassius fortiusque semen sexum refert uirilem, in humidius uero debiliusque foemineum. Fieri enim non posse censet ut semper simile sit semen, & quod primo & quod deinceps uno etiam in coitu eiicitur: quare debilius aliquando & aliquando fortius haberi, unde & Masculus & foemina generentur. Anaxagoras & Parmenidesa uoluere quod est ex dextra parte semen, dextram in matricis partem, quod e sinistra in sinistram debere iaci: Cum uero fit huius ordinis permutatio, tum foeminas generari: Leucippus permutatis particulis id euenire docuit.b Sunt & alia super hac re dissidia. Aristoteles in sexto de natura animaliumc dum de coitu foetuque ouium & caprarum dissereret, sexum eorum rettulit in aquarum diuersitatem, & praeterea aquiloniis flatibus mares, austrinis foeminas adscripsit. De hominibus uero in quarto de generatione animaliumd id sensit, quod supra rettulimus quanquam & ibi quoque flatibus aquilonis magis quam austrinis gigni mares asseuerauit, & aquas etiam in causa dixit esse. quoniam earum plurimus usus: unde si crudae frigidaeue fuerint, foemineo partui conducere putauit. terras etiam propter alimentum & dispositionem corporis, ex temperamento aeris continentis, in causa esse uoluit cur sexus diuersitas paretur. Sed fingamus inter eos conuenisse quo De principio formati pacto fiat hominis conceptio & generatio, quod postea dissidium, unde nam hominis in utero sit huius hominis formandi & constituendi in utero principium? Aristoteles dissensio. primum cor putauit fierie, quanquam secus Plutarchusf existimat scribitque placuisse Aristoteli uti non primo formetur cor, sed ὂσφισ. Quando & in fabricatione Nauis primum carina contruitur. Sane Aristoteles cor primum posuit, cum alibi tum ubi de Iuuentute & senectute, uita & morteg disserit, tum etiam sepenumero in libris de animalium historia, praecipueque secundo de eorum generationeh, ubi id ipsum compertum dicit & sensu & ratione, indeque uenas oriri scribit, & ex iis quae de historiis & dissectione animalium edidit, patere censet. Medici quoque cordi primatum in generatione hominis dedere plurimumi, quanquam Hippocratesj maluerit umbilico dari, & apud eum in libro de foetu quem supra citauimus legi, se uidisse semen, quod sex dies in muliebri matrice manserat: atque in eo mox saltibus eiecto conspexisse, subtile quoddam quod sibi umbilicus esse uidebatur, & cum illo spirare, & ex illo totam 3 primo & ] primo, & B. S. 3 in coitu ] incoitu B. S. 3 eiicitur: quare ] sic! B. S. 4 aliquando & ] aliquando, & B. S. 4 Masculus & ] masculus & B. / masculus, & B. 6 iaci: Cum ] sic! B. S. 7 generari: Leucippus ] generari. Leucippus B. S. 10 aquiloniis ] aquiloniis B. S. 12 rettulimus quanquam ] retulimus, quanquam B. S. 14 esse. quoniam ] esse, quoniam B. S. 15 putauit. terras ] putauit: terras 17 uoluit cur ] uoluit, cur B. S. 17 conuenisse quo ] conuenisse, quo B. S. 18 unde nam ] undenam S. 21 ὂσφισ] ὂσφύσ S. 22 Nauis ] nauis B. S. 23 Iuuentute ] iuuentute B. S. 26 edidit, patere ] edidit patere B. 29 foetu quem ] Foetu, quem S. 29 citauimus legi ] citauimus, legi S. 30 manserat: atque ] sic! B. S. a plac. 905E. b plac. 905F. c hist. anim. VI 18, 573b17 sqq. d gen. anim. IV 2, 766b35 sqq. e part. anim. III 4, 665b16 sqq.; De iuventute et senectute, 3, 468b28. f plac. 907E. g Aristoteles, De iuventute et senectute, 3, 469a5 sq. h gen. anim. II 4, 739b34 sqq. i plac. 907E. j Hippokrates, Nature de l’enfant, 13, p. 489 sq.

126

Liber primus

28 v. 29 r.

pelliculam, qua semen compraehenderetur, extendi. Plutarchusa id sanxit in quo & uenae & arteriae. Sed & uenas etiam oriri a Corde uoluit Aristotelesb, ut diximus. Deque earum ordine & ductu, a synesii cyprio, a Diogene apolloniata, a polybio dissentit, in tertio de natura animaliumc. Alchmeon caput formari ante omnia membra uoluitd: atque huius uidetur opinionis etiam Lactantiuse fuisse in libro de formatione hominis, sumpto ex auibus argumento, quod in eorum ouis saepe depraehenderit primum oculos in foetibus affingi: contra existimauit Aristoteles in sexto de natura animaliumf, cum scripsit in ouo cor quasi punctum sanguineum in candido liquore consistere, quod & salit iam & mouetur ut animal. Nec defuisse credas qui censuerint magnum pedis, praeomnibus membris, digitum afformari, quas opiniones si eas nouisset omnes Ouidius putarem sua illa pro irrisu cecinisse. fuit illa dies qua semina tantum spesque hominum primae matrisque habitauimus aluog, ut, scilicet, semen dixerit quia nihil aliud formatum esse prius aut posterius in aluo materna, philosophi concorditer decreuissent. Verum consensu communi statutum De plerisque rebus aliquid de prima & reliquis afformatis partibus forte (si placet) imaginemur. quam multae cessabunt ne rixae tamen super huius animalis origine? num & de tempore discordiae, non uteri solum ferendi, sed formationis in utero praeliabuntur?h num & de ipso iam formato multa supererunt discussa semper, nec dum constituta? quo pacto uidelicet nutriatur & augeatur? somniet aut uigilet in aluo materna? Praetereaque cum uideamus quorundam uirorum semen minime genitale, & foeminae qnoque prorsus infoecundae cognoscantur: num & super causa sterilitatis conuenient? minime prorsus. & cum alias quoque uideamus non unum tantum sed gemellos & plures etiam uno partu profundere? cum item perperam foecundas & quae pariant monstra spectemus, forte harum causas rerum & sciscitabuntur & inuenient amabiliter? At sint omnes foecundae foeminae mares omnes genitali semine polleant, concipiatur infans integer unas uel plures, si malumus, & nobis sit formidini sterilitas: prodant in lucem, similes etiam parentibus iudicentur. Isthaec rogo similitudo dissimiles ne paritura est philosophorum sententias? Crescat puer, adolescat, floreat etiam 1 compraehenderetur, extendi ] comprehenderetur extendi B. S. 2 uenae & ] uenae, & B. S. 4 polybio ] Pollybio B. 4 dissentit, in ] dissentit in B. S. 4 Alchmeon ] Alcmeon S. 7 affingi: contra ] sic! S. 11 praeomnibus ] prae omnibus B. S. 12 Ouidius putarem ] Ouidius, putarem S. 12 cecinisse. fuit ] cecinisse: fuit B. S. 13 fuit. . .aluo ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 dixerit quia ] dixerit, quia B. S. 17 imaginemur. cessabunt ] imaginemur, cessabunt B. / S. 19 constituta? quo ] constituta: quo B. S. 22 qnoque ] quoque B. S. 23 & ] Et B. S. 24 tantum sed ] tantum, sed B. S. 25 foecundas & ] foecundas, & B. S. 26 rerum & sciscitabuntur & ] rerum, & sciscitabuntur, & B. S. 27 foeminae mares ] foeminae, mares B. S. 29 iudicentur. Isthaec ] iudicentur: Isthaec B. S. 29 dissimiles ne ] dissimilesne S. a plac. 907E. b part. anim. III 3, 665b16 sqq.; De iuventute et senectute, 3, 468b28. c hist. anim. III 3, 512b12 sqq. d plac. 907E. e Lactantius, De opificio Dei 12, (= PL 7), col. 54A. f hist. anim. VI 3, 561a4 sqq. g Ovid, Metamorphoses, 15, l. 215–217. h plac. 909B.

5

10

15

20

25

30

29 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

127

Iuuentute: necnon quod plurimis optabile perueniat ad senectam: atque illa cum plena malis mortem pariat, num super iis morti saltem proximi conuenient, an magis altercationibus pressi & fastidi diem claudent extremum?a indiscussum etiam relinquentes quid ipsa sit mors, quam similis somni, eius uidelicet somni tam diuturni salubris admonitio? Itaque singula examinemus, diuersa referentes placita. Futuri hominis in utero iam per receptum semen concepti, formationem incipere uoluit Empedoclesb a sexto & trigesimo die. uniuersis autem partibus perfici ab undequinquagesimo, quadragesimo alii: quae opinio in Aristotelemc referri solet & Varronem. Certe apud Varronem in hebdomadibus situm rite eas Gelius inspexitd, nobis enim periere, genitale semen primis septem diebus conglobatur, coagulaturque & fit ad capiendam figuram idoneum: quarta hebdomada futuri maris caput & dorsi spina informatur: septima fere hebdomada totus homo in utero absoluitur. Auicenna foeminae formationem usque ad trigesimum quintume, Marem ad quadragesimum quintum usque protendit. Sane Aristoteles in septimo de natura animaliumf marem qui die quadragesimo ex abortione editus fuerit, membra habere discreta rettulit: apparereque ipsum foetum magnitudine formicae maiusculae: sed foeminam quae infra tertium mensem abortione ipsa eruperit, nondum esse plane distinctam. Asclepiadesg masculos ob calorem a sexto maluit & uigesimo incipere finiri autem in partibus quinquagesimae: A secundo uero mense foeminis formandis initium, a quarto finem percipi. Hippocrates & rectius ut mihi quidem uidetur sensit, & prudentius decreuit, in libro de foetuh: nam quanquam quadragesimum foeminae formandae, trigesimum mari ad scripsit diem, paulo tamen minus pauloque etiam plus temporis condonauit, placuitque ei plurimum in foeminis quadragesimus secundus, in mare uero trigesimus. Manere autem in utero septimum alii mensem, nonum plerique omnes. Decimum non omnino pauci, undecim quidam uoluere. Aristoteles in septimo de natura animaliumi, unum pariendi tempus Caeteris animalibus datum, homini uero multiplex affirmat: nam & septimo,

1 Iuuentute: necnon] iuuentute: necnon B. S. 2 pariat, num ] pariat: num B. S. 3 altercationibus ] altercationib. S. 3 fastidi ] fastidio S. 4 mors, quam ] mors quam B. 7 concepti, formationem ] concepti formationem B. S. 8 die. uniuersis ] die, uniuersis B. S. 8 undequinquagesimo, quadragesimo ] undequinquagesimo quadragesimo B. 10 hebdomadibus ] hebdomadib. B. 10 Gelius ] Gellius B. S. 14 Marem ] marem B. S. 17 rettulit: apparereque ] sic! B. S. 18 mensem abortione ] mensem, abortione B. S. 20 incipere finiri ] incipere, finiri S. 21 quinquagesimae: A ] sic! B. S. 22 percipi. Hippocrates ] percipi Hippocrates B. 22 rectius ut ] rectius, ut S. 22 uidetur sensit ] uidetur, sensit S. 23 decreuit, in ] decreuit in B. S. 23 foetu: nam ] Foetu, nam B. / Foetu: nam S. 24 ad scripsit ] adscripsit B. S. 29 Caeteris ] caeteris B. S. 29 affirmat: nam ] affirmat, nam B. / affirmat: nam S. a plac. 909D. b plac. 909B. c hist. anim. VII 3, 583b2-b4. d Noct. att. 3, 10, 7. e Avicenna, Liber canonis, 3, fen. 21, trac. 1, c. 2, fol. 908a50. f hist. anim. VII 3, 583b10 sqq. g plac. 909B. h Hippokrates, Nature de l’enfant, 18, p. 499 sqq. i hist. anim. VII 4, 584b1 sqq.

Quoto die semen in faerum exurgat quanta dissensio.

De mora uteri ferendi quanta dissidia.

128

Hymni Authoris et eorum commentaria

Quo pacto alatur infans in utero dissensiones multae, itemque an dormiat an uigilet.

Liber primus

29 r. 29 v.

& octauo, & nono, & decimo, plurimum etiam undecimum nonnullas foeminas mensem tangere scriptum reliquit. Alii etiam quattuordecim mensibus gestari posse infantem uoluere, qua de re satis egimus incommentariis hymni nostri qui est ad uirginem, dum carmina illa exponeremus, uoluitque nouem gestarier aluo mensibus integrisa. Hippocrates decimummensem assignauit maturo humano partui, & longo quidem progressu. nec uult longius datum esse pariendi tempus, decipique foeminas quae id asseuerent existimat: ut quae uento turgeant matrices, turgere semine falso censeantur. nec breuius etiam datum putat, nisi aut uis quaepiam inciderit, aut defuerit alimentum. In libro uero de alimentob & nonum & decimum assignauit, & ocius & seruis etiam fieri partum uoluit: quanquam nec ocius multo, nec multo serius. Varroc in hebdomadibus quadragesima hebdomada postquam conceptus est, nasci infantem uoluit, At in quarto decimo rerum diuinarum, Vndecimo etiam mense ut Gelliusd refert, nasci posse uoluit, octauo etiam quandoque natos affirmauite. Praeterea uero inueni qui dicerent octauum mensem non aliquando solum esse uitalem uti putauit Aristotelesf & Auicennag, Sed utilem etiam partui: quod tamen negauit hippocrates dicato libro: ita enim sensit polybus & Dioclesh. quorum primus etiam sex mensium uitalem infantem nasci censuiti: fieri autem ut septimo dicatur mense natum ob dierum qui a sexto transferuntur ad septimum.j Contra uero Aristotelesk loco quem supra citauimus: decernit enim foetum qui maturius quam septimo mense prodeat, nullo pacto esse uitalem: Sed sunt qui uoluerint uita frui posse infantem, qui e materno utero prodeat, modo in eo permanserit centum & octuaginta duos dies & alteram diei partem. At maneant in utero (si placet tamen philosophis & medicis) aequo infantes omnes tempore, placebit ne illis postea ut aeque alimentum capiant? An magis illud eis ministrabit Democritus & Epicurusl

2 quattuordecim ] quatuordecim B. S. 4 incommentariis hymni nostri qui ] in commentariis hymni nostri, qui B. S. 4 uirginem ] Virginem S. 4 exponeremus, uoluitque ] exponeremus: uoluitque S. 5 mensibus ] mensib. B. 5 uoluitque. . .integris.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 5 decimummensem ] decimum mensem B. S. 6 progressu. nec ] progressu, nec B. S. 7 asseuerent existimat ] asseuerent, existimat S. 8 censeantur. nec ] censeantur, nec B. S. 10 alimento & nonum & ] alimento, & nonum, & B. S. 10 ocius ] ocyus S. 10 ocius & seruis ] ocius, & serius B. S. 11 ocius ] ocyus S. 13 uoluit, At ] uoluit: At B. S. 13 diuinarum, Vndecimo ] diuinarum, undecimo B. S. 15 inueni qui ] inueni, qui B. S. 16 uitalem uti ] uitalem, uti B. S. 16 Sed ] sed B. S. 17 libro: ita ] sic! B. S. 18 polybus & Diocles. quorum ] Polybius & Diocles, quorum B. S. 18 infantem ] infantum B. S. 21 foetum qui ] foetum, qui B. S. 22 uitalem: Sed ] uitalem: sed B. S. 24 dies & ] dies, & B. S. 25 placebit ne ] placebitne S. 25 postea ut ] postea, ut B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, Hymnus ad Virginem, fol. 78. b Hippokrates, Nutriment, p. 359. c Noct. att. 3, 10, 8. d Ibid. 3, 16, 13 sqq. e Ibid. 3, 16, 21. f plac. 908A; gen. anim. IV 4, 772b10; hist. anim. VII 4, 584a33 g Avicenna, Liber canonis, 3, fen. 21, trac. 1, c. 1, fol. 908b22. h plac. 908A. i plac. 908B. j Ibid. k gen. anim. IV 4, 772b10; hist. anim. VII 4, 584a33.

5

10

15

20

25

29 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

129

per os Alchmeon per totum corpusa: stoicib & plerique omnes per particulam & umbilicum: quam & Anaxagoraec fuisse opinionem quidam rettulere. Certe fuit etiam Aristotelis, qui augeri foetus per umbilici annexum rettulit libro de animalium generatione secundod: uique ipsa nutriendi quae in animalibus inest, agi statim umbilicum quasi radicem in uterum asseuerat. Per umbilicum certe augeri uoluit Hippocratese & spirare, per os etiam & nares spirare pariter affirmauit eodem libro de foetu. Sed putarem ego tum cum in utero erant in- Auth. contra multos fantes, si ratione uti & philosophia ualuissent, potuisse quidem aliquid constituere uerius quam per debiles quibus utuntur coniecturas. Nam Democritus & Epicurusf ideo nutriti putauit infantem nondum natum per os, quoniam statim genitus feratur ad mammas ore comprehendendas, quia solitus sit quasdam in matrice mammillas ore desugere. Carunculam alii imaginantur quos & refert & reiicit cum ipso Democrito Aristoteles eodem secundo libro de generatione animaliumg. Alius tanquam spongiam imaginatus infantem undecunque sibi attrahere circumfusum putauit alimentum, alii alia ut etiam dici ne animal ubi statim nutriri & augeri incipit? non secus conueniant ac in reliquis consensere.h De somno quoque & uigiliai dum gestantur utero multa uerba, discutit hanc rem Aristoteles, inter initia quinti libri de generatione animaliumj. atque hinc an uigilia an somnus praecedat? an uerius prima illa dispositio, non somnus sed similis somno putanda sit? quoniam uita plantae per id tempus animalia uiuant, & inquirit & longa inquisitione torquetur. Sed enim senem quo fiunt isthec humana corpora eiusmodi potest De causis sterilitatis esse, ut nunquam concipiatur recte. idque cum & ab alterutro, & ab utroque quam multae pugnae. qui coeant in unum uacantes proli, queat euenire, mirum quam pugnaciter hac etiam de re discrepent philosophantes. Aristoteles quod uiri & mulieres non progignant foetus, in libris de generatione animalium plane disserit, nec omnino semel. in quartok enim dicit in causa esse defectus moderationis, aut caliditatis, aut frigiditatis. nam si calor ualde superat ex sicat humorem si multo deficit, non concoquit: ut hinc eueniat, iunctos inter se coniuges non

1 os Alchmeon ] os, Alchmeon B. S. 2 rettulere ] retulere B. S. 3 annexum rettulit ] annexum, retulit B. S. 7 affirmauit eodem ] affirmauit, eodem B. S. 11 genitus feratur ] genitus, fertur B. S. 13 imaginantur quos ] imaginantur, quos B. S. 13 refert & ] refert, & B. S. 15 undecunque ] undecumque B. S. 15 alimentum, alii ] alimentum: alii S. 16 animal ubi ] animal, ubi B. S. 16 incipit? non ] incipit, non S. 16 conueniant ac ] conueniant, ac B. S. 19 animalium. atque ] animalium, atque B. S. 19 uigilia an ] uigilia, an B. S. 20 somnus sed ] somnus, sed B. S. 21 inquirit & ] inquirit, & B. S. 23 recte. idque ] recte, idque B. S. 27 semel. in ] semel, in B. / semel: in S. 28 frigiditatis. nam ] frigiditatis: nam B. S. 28 superat ex sicat ] superat ex siccat B. / superat, exsiccat S. 28 humorem si ] humorem, si B. S. l plac. 907D. a plac. 907E. b Ibid. c Censorinus, De die natalis 6, 3. d gen. anim. II 6, 745b23 sqq. e Hippokrates, Nature de l’enfant, 15, S. 493 sqq. f plac. 907D. g gen. anim. II 7, 746a19 sqq. h Censorinus, De die natali, V, 5-VI, 2; plac. 907D. i Aristoteles, De somno et vigilia, 2, 456a sqq. j gen. anim. V 1, 778b20 sqq. k Ibid. IV 2, 767a15 sqq.

130

Diocles

Epistolae decretales. Theologi.

Stoici

Erasistratus.

Liber primus

29 v. 30 r.

generare, disiunctos posse. In secundoa uero eiusdem operis non in hominibus solum, sed in caeterorum etiam animalium genere ut equorum & ouium, quod mares & foeminae prolem non faciant, euenire putauit locis ad coitum commodis oblaesis, siue ab ortu naturae, unde & quidam uiri non barbescant, & quaedam non pubescant foeminae, siue procedente aetate, propter corporis nutricationem pleniorem. Vnde uiris pinguioribus semen, Mulieribus uero menstrua desunt, ut pote quae in corpus absummantur. Morbo etiam fieri posse docet ut uiris humidum nimis & frigidum semen emittatur: mulieribus uero purgationes uitientur, & morbida reddantur excrementa. supra uero hoc est primo de animalium generatione librob, sterilitatem ex immodico genitali membro deduxit, eo quod semen longe admodum fertur, atque ideo frigidum & infoecundum euadit. Dioclesc hominibus qui proli uacent & spe frustrentur id in causa existimauit esse, quod uel non soli semen iaciant, uel quod minus sit effusum quam oporteat, uel sit uitiatum ac propterea minime genitale, uel quod membra sint resoluta suopteque destituta munere, uel existimat fieri posse propter obliquitatem uirilis uirgae, qua nequeat recte semen emitti, uel propterea quod genitales tam maris quam foeminae partes inuicem non possint aptari: quod & putarunt stoicid. puderet haec me scribere nisi multo etiam apertius similia proderentur, in libris catholicae nostrae ecclesiae probatissimis, cum de frigidis & maleficiatis agitur in epistolis decretalibus, & cum de moribus ad salutem pertinentibus & coniugum coitu a nostris theologis disputatur ut peccata quae homines sacerdoti oporteat Christiano ritu confiteri, queant internosci. Itaque Dioclis opinio sic se habuit. Stoicie etiamnum causantur inimicas eorum qui liberis operam dant uires & qualitates. quare putant euenire ut quae cum uno infoecunda fuerit uiro, eam cum alio uterum ferre & parere. Contraque qui ad nouam accessit coniugem, quod cum priore non potuit, effecisse ut conciperet. Medicorum multif & praecipue erasistratusg culpam reiciunt in matricem, uel quod crassioris, uel quod rarioris, uel quod durioris temperaturae sit. uel item propterea quod obturati sint meatus, uel quod carnei nimis, uel quod imbecilles nimis & debiles, uel habitudinis malae, uel quod dispergitur iam conceptum semen, uel quod conuellitur. In matricem quoque infoecunditatis causam quo ad foeminam 6 pinguioribus ] pinguiorib. B. 6 Mulieribus ] mulieribus B. S. 7 ut pote ] utpote B. S. 7 absummantur ] absumantur S. 8 emittatur: mulieribus ] sic! B. S. 9 excrementa. supra ] excrementa: supra B. S. 10 uero hoc est primo ] uero, hoc est, primo S. 12 uacent & ] uacent, & B. S. 14 uitiatum ac ] uitiatum, ac S. 15 resoluta suopteque ] resoluta, suopteque B. S. 17 maris quam ] maris, quam B. S. 18 puderet ] Puderet B. S. 18 scribere nisi ] scribere, nisi B. S. 21 moribus ] morib. B. 21 pertinentibus & ] pertinentibus, & B. S. 22 disputatur ut ] disputatur, ut B. S. 22 sacerdoti oporteat ] sacerdoti, oporteat B. S. 24 eorum qui ] eorum, qui B. S. 24 dant uires ] dant, uires S. 25 qualitates. quare ] qualitates, quare B. S. 28 reiciunt ] reiiciunt B. S. 29 sit. uel ] sit, uel B. S. a gen. anim. II 7, 746b21 sqq. b gen. anim. I 11, 718a20 sqq. 907A. e plac. 906C; 907A. f plac. 906F. g plac. 906C.

c plac. 906F.

d plac.

5

10

15

20

25

30

30 r. 30 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

131

attinet Diocles rettulita, nec in matricem solum, sed & in semen quemadmodum & in uiro decreuerat: Sed de matrice disserens testatur se spectasse in anatomes siue (ut latine dicam) in dissectionibus, mularum, easdem quae & mulierum sterilitatis esse causas, & Empedocli subscribit affirmanti non propter aliud euenire ut non concipiant, ferantque, nisi uel ob paruitatem, uel ob humiliatem, uel ob angustiam matricis, quae distorte adnata sit uentri, ita ut semen recte in eam iaci nequeat. neque etiam si iaceretur suscipiat. Sed aliam ab ea quam Dioclesb hic attribuit Empedocli opinionem, Aristoteles in secundo de animalium generationec illi ipsi adscribit. utra uerior praeterque ex Empedoclis carmine uideri posse non arbitror. ait enim illum putauisse quemadmodum & Democritus putauerat, omnia quae praeter suam cognationem coeant esse sterilia. & supra docuerat Aristoteles in canibus, & uulpibus, & lupis, misceri coitumd: & canes indicos ex bellua quadam simili & cane generari. Atque in auibus etiam id spectatum ut in perdicibus, in Gallinis, indiuerso genere accipitrum. Addit creditum etiam in marinis, ut rhinobati uidelicet ex squatina & raia nascantur. in africa quoque idem fieri, unde natum prouerbium africam semper aliquid noui afferre. Refert ipsee potius sterilitatem in naturam & temperamentum equi & Asini, idque longo progressu, & subtili quidem, nescio an uera perpensione utriusque ani malis, & naturae, & qualitatis seminis, & temporis coeundi, quo fieri etiam quandoque posse & factum esse dicit, ut mula concipiat, sed non enutriat, masque itidem generare possit. Sed potius in continentis aeris naturam, & qualitatem soli & pabuli referri posset, si uerus est author Columellaf, Marcum Varronem, Dionysium, magonem, prodidisse mularum foetus regionibus africae adeo non prodigiosos esse ut tam familiares sint incolis partus earum, quam sint nobis equarum. alii praeterea authores idem prodidere. At mulos neutiquam generare putauit Alchmeong, propter subtilitatem seminis. Sed redeamus ad homines quorum ex semine iam concepto, cum tam diuersa formentur, nam plures quandoque & recti & integri infantes, quandoque uix unus isque tam deformis ut monstrum non legitimus naturae censeatur partus, diuersae ne erunt 1 attinet Diocles ] attinet, Diocles S. 2 decreuerat: Sed ] sic! B. S. 5 euenire ut ] euenire, ut B. S. 7 nequeat. neque ] nequeat, neque B. S. 8 Aristoteles ] Aristot. B. 9 adscribit. utra ] adscribit. Vtra B. S. 10 Empedoclis ] Empedo. B. 10 uideri posse non arbitror. ait ] uideri, posse non arbitror, ait B. S. 12 coeant esse sterilia. & ] coeant esse sterilia, & B. / coeant, esse sterilia: & S. 12 Aristoteles ] Aristot. B. 14 auibus ] auib. B. 14 Gallinis ] gallinis S. 15 indiuerso ] in diuerso B. S. 16 nascantur. in ] nascantur: in B. S. 17 prouerbium africam ] prouerbium, Africam S. 18 Asini ] asini B. S. 21 mula ] multa B. S. 22 possit. Sed ] possit: Sed B. S. 22 naturam, & ] naturam & B. S. 22 soli & ] soli, & B. S 23 posset, si ] posset. Si B. S. 24 regionibus ] regionib. B. 25 esse ut ] esse, ut B. S. 26 equarum. alii ] equarum, alii B. S. 28 formentur, nam ] formentur: nam S. 29 recti & ] recti, & B. S. 30 deformis ut ] deformis, ut B. S. 30 partus, diuersae ] partus: diuersae B. S. a plac. 907A. 7, 747a23 sqq.

b Ibid. c gen. anim. II 7, 747a23 sqq. d Ibid. II 7, 746a29 sqq. f Columella, De re rustica, 6, 37, 3. g plac. 907B.

e Ibid. II

Empedocles

Opinio Aristotelis de sterilitate mulorum.

Columella

De numeroso partu quam magna dissensio.

132

Asclepiades

Erasistratus Stoici

Nota numerosum partum.

Liber primus

30 v.

super hac re sententiae? quis dubitat? Empedoclesa duos aut tres una oriri acceptum rettulit semini, quod & nimis multum sit effusum, & multifidum. Aristoteles etiam quarto de generatione animaliumb in seminis multitudinem refert, quod quoniam a natura quae terminum cuique rei suum praestituit, non quantaelibet molis animal constituere potest, ideo plura gignit animalia: quae cum ab uniparis eduntur inter portenta numeranda sint: hominem uero & uniparum, & pauciparum, & multiparum interdum esse. Asclepiadesc ob differentiam corporum & proprietatem censet euenire, quandoquidem sunt & habeant semen magis quam alii genitale, sic ordei aliquod granum, binas uel ternas quandoque spicas afferre. Erasistratusd (quod & euenire irrationalibus animantibus docet) id refert in matricem, quae si bene sit purgata, tum in conceptum sit magis & prompta & expedita. Stoicie locos quosdam uel cellas plures imaginantur in matrice, in quis cum semen inciderit, plures decernunt foetus oriri. hos alii plures statuunt: alii pauciores. fuere qui septem in dissectionibus dicant repertos, Alii negant, nec id cellulis sed quibusdam quasi rugis, & tanquam sulcis multiplicibus attribuant, quare septem duntaxat simul posse concipi plures nequaquam fuere qui dixerint. quos paucis ante annis refutauit uanosque fecit experientia. cum Dorothea in alpibus mulier (quod incommentariis quoque nostrorum hymnorum scripsimus) uiro suo duplici partu uiginti filios peperit, undecim uno, nouem altero, ut iam desinant mirari, qui apud paulum iureconsultum libro quinto digestorum legerunt in titulo si pars haereditatis petaturf, quinquies quaternos enixam penelopem: & multas aegypti uno utero septenos: & qui apud Aristotelem quoque legerunt, quandam quattuor partubus mulierem uiginti foetus edidisse, quintos singulis enixam partubus, scribit enim libro de natura animaliumg septimo, & de animalium generationeh quarto cum alia singulos pariant, alia plures genus hu3 Aristoteles ] Aristot. B. 3 quarto ] 4. B. S. 6 animalia: quae ] sic! B. S. 6 sint: hominem ] sic! B. S. 8 quandoquidem ] quando quidem B. 8 & ] qui B. S. 9 magis quam ] magis, quam B. / magis: quam S. 9 genitale, sic ordei ] genitale, sic hordei B. / genitale: sic hordei S. 11 irrationalibus animantibus ] irrationalib. animantib B. 12 in conceptum ] inconceptum B. 12 prompta & ] prompta, & B. S. 12 quosdam uel ] quosdam, uel B. S. 13 quis ] queis B. S. 14 oriri. hos ] oriri, hos B. S. 14 pauciores. fuere ] pauciores fuere B. S. 15 dissectionibus ] dissectionib. S. 15 Alii ] alii B. S. 15 cellulis sed ] cellulis, sed B. S. 16 multiplicibus ] multiplicib. S. 17 nequaquam fuere ] nequaquam, fuere S. 17 dixerint. quos ] dixerint, quos B. S. 18 refutauit uanosque ] refutauit, uanosque B. S. 18 experientia. cum ] experientia, cum B. S. 18 alpibus ] Alpib. S. 19 incommentariis ] in commentariis B. S. 20 uiginti ] 20. B. S. 20 undecim ] 11 B. / 11. S. 20 nouem ] 9 B. / 9. S. 21 iureconsultum libro quinto digestorum ] Iureconsultum lib. 5. Digestorum B. S. 22 titulo si ] titulo: Si B. S. 22 Penelopem: & ] Penelopem, & S. 23 Aristotelem ] Aristot. B. 24 quattuor ] quatuor B. S. 25 partubus, scribit ] partubus: scribit S. 25 libro de natura animalium ] lib. de nat. Animal. 7 B. / *libro om.* de natura Animalium 7 S. 26 quarto ] 4. B. S. 26 plures genus ] plures, genus B. S. a plac. 906B. b gen. anim. IV 4, 772b1 sqq. c plac. 906B. d plac. 906C. e plac. 906C. f Digesta Iustiniani, 5, 4, 3, 198. g hist. anim. VII 4, 584b33 sq. h gen. anim. IV 4, 773a30 sqq.

5

10

15

20

25

30 v. 31 r.

5

10

15

20

Liber primus

133

manum in ancipiti esse proditque & unum foetum, & duos, & tres, & quattuor, & quinque cum plurimum simul nasci posse id quod & Plinius recensuita: Non eo uero modo Gelliusb, qui & rettulit Aristotele authore, hunc esse finem multiiugae hominum partionis, adiiciens ancillam Augusti Caesaris quinque in agro Laurentae pueros peperisse. Sane Hippocrates Gemellos tantum citat: numerosi partus de foetu disserens, omnino non meminit: quanquam sinus & ipse multos & inflexos, & sexui propinquiores distantioresque citat, ut quae numeroso conceptui sufficere queant, quoniam quae multipara sunt animalia multos, quae paucipara paucos, obtinere commonuit, cumque semen insinibus diuisum pellicula obducitur, tum gemellos oriri. Monstrosos autem partus (nam sine manibus quandoque sine digitis sed & Belluino per saepe capite gignuntur & sedigiti homines & ut sic dixerim quadrimanes) alii ut Democritus refert in duo semina quorum alterum antea, alterum postea subeat & confundantur. quam opinionem & recitat Aristoteles & confutatc. Empedoclesd uero & Alii in superantiam seminis aut in eiusdem referunt defectum. nec non in motus principium uel in diuisionem seminis. placuit autem stratonie id fieri uel appositione, uel ablatione, uel transpositione, uel inflatione. Medicorumf autem quidam propter id quod tum euersa est, & inflata matrix. Aristoteles causam referre uidetur in parentes & auos libro de natura animaliumg septimo cum laesos, & claudos, & caecos, ex lesis & claudis & caecis scribit progenerari, & referre etiam naeuos & uerucas & cicatrices auorum. In quarto uero de generatione animaliumh causam reiecit in naturam & diuersas conceptiones, quam ob rem monstra raro fieri scripsit in iis quae singulos pariunt, motumque illum uarium de quo supra sumus locuti 1 esse proditque ] esse, proditque B. S. 1 quattuor ] quatuor B. S. 2 posse id ] posse, id B. S. 2 Plinius ] Plin. B. 3 recensuit: Non ] sic! B. S. 3 Gellius, qui ] Gell. qui B. / Gellius qui S. 3 rettulit Aristotele ] retulit Aristot. B. / retulit, Aristotele S. 4 Caesaris ] Caes. B. 6 disserens omnino ] disserens, omnino B. 7 multos & ] multos, & B. S. 7 sexui propinquiores ] sexui, propinquiores B. S. 8 multipara ] multi para B. 10 insinibus ] in sinib. B. / in sinibus S. 11 manibus ] manib. B. 11 quandoque sine digitis sed & Belluino ] quandoque, sine digitis, sed & belluino B. S. 12 per saepe ] persaepe S. 12 gignuntur & sedigiti ] gignuntur & se digiti B. / gignuntur, sex digiti S. 12 homines & ] homines, & B. S. 13 Democritus ] Democrit. B. S. 13 alii ut Democrit. refert in ] alii, ut Democritus refert, in B. 13 semina quorum ] semina, quorum B. S. 14 subeat & ] subeat, & S. 14 confundantur. quam ] confundantur, quam B. S. 14 Aristoteles ] Aristot. B. 15 Alii ] alii B. S. 15 seminis aut ] seminis, aut B. S. 16 defectum. nec non ] defectum, necnon B. / defectum? nec non S. 16 principium uel ] principium, uel B. S. 16 seminis. placuit ] seminis. Placuit B. S. 17 fieri uel ] fieri, uel B. S. 18 quidam propter ] quidam, propter S. 19 Aristoteles ] Aristot. B. 20 auos libro de natura animalium septimo ] auos, lib. de natura Animal. 7. B. S. 20 caecos: ex ] caecos, ex S. 21 lesis & claudis & caecis scribit ] laesis, & claudis, & caecis, scribit B. S. 21 uerucas ] uerrucas S. 21 naeuos & uerucas & cicatrices ] naeuos, & uerucas, & cicatrices B. S. 22 quarto ] 4. B. S. 23 naturam & ] naturam, & B. S. 23 conceptiones, quam ] conceptiones: quam S. 24 uarium de ] uarium, de B. S. a NH 7, 3. b Noct. att. 10, 2, 1–2. c gen. anim. IV 3, 769b31 sqq. d plac. 905F. 906A. f Ibid. g hist. anim. VII 5, 585b29 sqq. h gen. anim. IV 4, 773a30 sqq.

e plac.

De monstrosis puerperiis quam multa bella. Democritus Empedocles Straton

Varietas Aristotelis

134

De causa similitudinis et dissimilitudinis natorum quam magna lis

Opinio auth. De opinione similitudinis ab Aristotele citata

Liber primus

31 r.

citat, qui iam sit ita solutus uti materia non superetur, monstrumque affirmat fieri & defectu, & superantia, & mixtione praeternaturam. Inter monstrosa quoque numerandum esse filium qui aut patri aut matri non sit ullo modo similis ibidem censuit. Similitudinis autem causa dissimillime proditur. Nam praeter opinionem Aristotelis supra citatam quod patri similes sint foetus, Parmenidesa causam esse putauit semen, quod in dextram matricis partem ceciderit. Quod matribus similes quod in sinistram excretum semen se se receperit. Empedoclesb autem similitudinem omnem parentum in uirtutem seminum refert, dissimilitudines autem accidere putauit ob id quod seminis calor exhalauerit. Refert Lactantiusc in libro de formatione hominis natorum similitudinem in semen alterius parentis, quod alterius uidelicet semen superauerit, dum utraque in se promixta semina coalescerent, id autem praeualere quod uberius fuerit & alterum quodammodo amplexetur & includat, nec esse discrimen sexus ullum. Id enim euenire siue mas fuerit siue foemina. quare quod potentius fuerit semen & uberius secum trahere similitudinem, indeque fieri ut quandoque unius tantum parentis, proles lineamenta praetendat: si aequa uero fuerit permixtio figuras misceri scribit, ut aut communis soboles, aut neutrum referre uideatur, dispares quoque fieri naturas existimat cum in leui uteri partem masculinae stirpis semen inciderit, nam & si gignatur mas, aliquid tamen foemineum praesefert, lenitatem corporis, insignem formam, delicatos artus, exuberantem candorem, uocem gracilem, animum imbecillum: Contraque ait masculam ita dixerim foeminam, si contra fiat generari. Haec autem quae attulit Lactantius de antiquis eruta philosophis magis quam a se meditata facile existimauerim, namque apud Aristotelem quarto de generatione animaliumd, quod attinet ad similitudinem, duplex antiquorum refertur opinio similitudinis, & reicitur altera ab utrouis parente plus seminis uenerit, ei similis proles magis generetur, quae opinio ab ea quam refert Lac-

1 locuti citat, qui ] locuti citat qui B. / locuti, citat, qui S. 1 solutus uti ] solutus, uti B. S. 2 fieri & ] fieri, & B. S. 2 praeternaturam ] praeter naturam B. S. 3 filium qui aut patri aut ] filium, qui aut patri, aut B. S. 5 Aristotelis ] Aristot. B. 5 citatam quod ] citatam, quod B. S. 6 esse putauit ] putauit esse B. S. 7 ceciderit. Quod ] ceciderit: Quod S. 7 matribus ] matrib B. 7 similes quod ] similes, quod B. S. 9 refert, dissimilitudines ] refert: dissimilitudines S. 10 Lactantius in libro ] Lactant. in lib. B. 10 formatione ] reformatione B. S. 11 similitudinem in ] similitudinem, in B. S. 14 ullum. Id ] ullum: Id B. S. 14 euenire siue mas fuerit siue foemina. quare ] euenire, siue mas fuerit, siue foemina, quare B. S. 15 semen & ] semen, & B. S. 16 fieri ut ] fieri, ut B. S. 17 permixtio ] per mixtio B. 18 existimat cum ] existimat, cum S. 19 inciderit, nam ] inciderit: nam S. 20 praesefert ] prae se fert B. S. 21 gracilem, animum ] gracilem animum S. 22 imbecillum: Contraque ] sic! B. S 24 existimauerim namque ] existimauerim, namque B. / existimauerim: namque S. 26 reicitur ] reiicitur B. S. a plac. 906D; Censorinus, De die natalis 6, 5. b plac. 906C. (= PL 7), 12, col. 54B. d gen. anim. IV 3, 769a7 sqq.

c Lactantius, De opificio Dei

5

10

15

20

25

31 r. 31 v.

5

10

15

20

25

Liber primus

135

tantiusa nihil uidetur abhorrere: Alia ut multorum quasi mixtio seminum fiat uno in semine, quae etiam non multum euariat ab illa, & ab Aristotele non ita prorsus exploditur ut impossibilis Verum si parentibus dissimilis proles: Aliis uero similis inuenta fuerit, maior admiratio, nec minor in reddenda causa dissensio, quae & dissidium saepenumero coniugum peperit, putantibus uiris se se ab uxoribus deceptos, unde uulgo fere prouerbium emersit cum gratificari patri quis uoluerit in prolem, non te inquiunt decepit uxor. casu id euenire medicorum plurimi uoluerunt, idque maxime dum semina uiri & mulieris nimium frigoris contraxerunt.b Empedoclesc autem pythagoreus phantasiae concipientis mulieris acceptam rettulit infantium formam, cum saepenumero accidat ut imagines quaepiam & statuae sic mulieribus placeant, sic ipsae illis afficiantur, ut dum concipiunt illarum memores, afforment & producant simillimos foetus. quod forte ut alia pleraque de sacris litteris suffuratus est, exemplo ouium Iacobi patriarchaed, ut opinionem taceam auicennae in id ipsum fere conuenientis. Stoicie uero συµπάθεια cogitationis & defluxuum & radiorum excretionibus fie ri alternas similitudines uoluere. Aristoteles superfaetatam uario semine mulierem, alterum suo marito, alterum adultero similem peperisse scribit in septimo de natura animaliumf: factum narrauit, causam non discussit. existimat autem fieri, ut proles non parentibus sed auis euadat similis, uarii motus cuius supra meminimus ratione. in quarto de generatione animaliumg pertractati. Ipso uero in libro septimoh exemplum affert filiae ex adulterio aethiopis in sicilia natae, quae colorem patris non rettulit, sed qui ex ea postmodum natus est filius, auo, scilicet, similis euasit. foeminas magna ex parte matri, mares patri similes procreari censet, atque etiam ex diuerso, contraque fieri scribit. particulatim etiam similitudinem fieri docuit, atque alia parte corporis matrem, alia patrem referre prolem consuesse. naturae etiam ratione alias sibi, alias suo marito similes generare, idque eque Pharsalicae cognomine iuste, exemplo confirmauit.i Sed de causa

1 ea quam refert Lactantius nihil ] ea, quam refert Lactantius, nihil S. 1 abhorrere: Alia ] abhorrere. Alia B. S. 3 exploditur ut impossibilis Verum ] exploditur, ut impossibilis. Verum B. / exploditur, ut impossibilis: Verum S. 3 proles: Aliis ] sic! B. S. 4 causa ] causam B. 5 putantibus ] putantib. S. 6 emersit cum ] emersit, cum B. S. 7 te inquiunt decepit ] te, inquiunt, decepit B. S. 7 uxor. casu ] uxor: casu B. S. 8 uiri & ] uiri, & B. S. 10 formam, cum ] formam cum B. / formam: cum S. 13 foetus. quod ] foetus, quod B. / foetus: quod S. 14 taceam auicennae ] taceam, Auicennae B. S. 15 defluxuum ] de fluxuum B. 16 cogitationis & defluxuum & radiorum excretionibus ] cogitationis, & defluxuum, & radiorum, excretionibus B. S. 17 superfaetatam ] superfoetatam B. S. 18 animalium: factum ] sic! S. 19 discussit. existimat ] discussit, existimat B. S. 20 parentibus sed auis ] parentibus, sed aui B. S. 20 ratione. in ] ratione, in B. S. 24 foeminas ] Foeminas B. S. 25 scribit. particulatim ] scribit, particulatim B. S. 27 consuesse. naturae ] consuesse: naturae B. S. a Lactantius, De opificio Dei (= PL 7), 12, col. 55A. b plac. 906E. c Ibid. d 1 Mos 30, 25 sqq. e plac. 906E. f hist. anim. VII 4, 585a15 sqq. g gen. anim. IV 3, 769a7 sqq. h hist. anim. VII 6, 586a3. i Ibid. VII 6, 586a13 sq.

Vulgare prouerbium.

Empedocles

Exemplum Iacobi. Auicenna Stoici Aristoteles.

136 De nutrimento quam uaria. Hippocrates Erasistratus Plistonicus

Asclepiades Cornelius De longitudine uitae quam uaria. Asclepiades.

Aristoteles

Stoici

De causis morborum quam dissona. Asclepiades.

Liber primus

31 v.

huius rei postea latius in quarto de animalium generationea disseruit. Hic autem tot laboribus, tot aerumnis, & generatus & natus homo, quo pacto postquam cibum comedit nutriatur, num forte conuenere? minime certe, ne dum parum, ut Corneliusb asserit. si quidem Hippocratesc illum ipsum cibum putauit per calorem concoqui: quod & magna iuniorum turba existimauit. Erasistratusd non in uentre concoqui sed atteri cibum maluit. quod & placuit plerisque sectatorum. Plistonicuse autem his posterior, ut qui praxagorae fuerit auditor neutrum arbitratus, putrescere cibum censuit, non concoqui non atteri: cui multi consensere. sed nihil horum placuit aemulis & asseclis medici Asclepiadisf quibus constitit crudam materiam sicut assumpta est in corpus omne deduci. Cornelius celsus affirmat minime ab ullo quomodo id fiat scientia comprehensum esse.g Sed quoniam nutriatur hoc animal compertum esto? Quandiu hac fruitur uita? quam cito ad senectam omnibus expetitam, mox pene omnibus uel inuisam uel molestam peruenit? In aethiopia triginta annorum senes esse prodidit Asclepiadesh, in britannia centum & uiginti, causam rettulit in calorem. qui maxime urit aethiopum corpora, solis ardoribus rariora: Densiora uero britannorum corpora propter frigus uiuaciora putauit.i At Aristoteles de breuitate & longitudine uitae disserensj, longioris uitae esse prodit qui in calidis quamquam in frigidis nascantur locis, idque etiam duobus problematibusk, quartadecima sectione confirmat: causamque refert in naturae firmitatem diuturnitatemque, ex siccitate prouenientem, itemque in humorem refert & calorem, qui diutius praeseruatur, quarum rerum interitus est mors. Stoicil defectui caloris ad scripsere senectutem, Aristoteles alibi multa adiecit, & cordis & caloris & humoris mentionem fecit, de longitudine & breuitate uitaem, deque senectute disserens & uita & morten: cuius caloris duae essent corruptiones, altera uiolenta, altera naturalis ex inopia nutrimenti. At sit hoc uitae spatium longeuum, num sanitate fretum an magis mille morbis interruptum? quorum causas Asclepiadeso reddidit

2 generatus & ] generatus, & B. S. 4 asserit. si quidem ] asserit, si quidem B. / asserit, siquidem S. 6 concoqui sed ] concoqui, sed B. S. 6 maluit. quod ] maluit, quod B. S. 8 auditor neutrum ] auditor, neutrum S. 8 concoqui non ] concoqui, non B. S. 9 consensere. sed ] consensere, sed B. S. 10 Asclepiadis quibus ] Asclepiadis, quibus B. S. 11 ullo quomodo ] ullo, quomodo B. S. 12 animal compertum ] animal, compertum S. 13 esto? Quandiu ] esto: Quandiu S. 13 omnibus ] omnib. S. 14 omnibus uel inuisam uel ] omnibus, uel inuisam, uel B. S. 15 esse prodidit ] esse, prodidit B. S. 16 calorem. qui ] calorem, qui B. S. 19 quamquam ] quam qui B. S. 23 ad scripsere ] adscripsere B. S. 24 cordis & caloris & humoris mentionem ] cordis, & caloris, & humoris, mentionem B. S. 25 disserens & uita & morte ] disserens, & uita, & morte B. S. 28 fretum an ] fretum, an B. S. a gen. anim. IV 3, 769a7 sqq. b Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef. p. 12. c Ibid. d Ibid. e Ibid. f Ibid. g Ibid. h plac. 911B. i Ibid. j Aristoteles, De longitudine et brevitate vitae, 4, 466b sqq. k Probl. XIV 9, 909b25 sqq.; Probl. XIV 10, 909b34 sqq. l plac. 911B. m Aristoteles, De longitudine et brevitate vitae, 4, 466a15 sqq. n Aristoteles, De iuventute, 5, 470a1 sqq. o Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef., p. 10.

5

10

15

20

25

31 v. 32 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

137

manantia corpuscula quae per inuisibilia foramina substitendo iter claudunt. Alchmeona qualitatum monarchiae acceptas rettulit, cum uel calor, uel humor, uel siccitas, uel frigus, uel dulcedo, uel amarities, exuperat. Dioclesb morborum plurimos inaequalitati eorum quae in corpore sunt elementorum attribuit. sic & quosdam ex sapientiae professoribus existimasse Corneliusc docet, aduersam uidelicet ualitudinem creari cum ex quattuor principiis uel superat aliquid uel deficit. Idem Corneliusd affirmat herophilo uisum, omne uitium in humidis esse. Hippocrati uero in spiritu.e Sed Galenus in medicorum introductoriof herophilum calcedonium & praxagoram Coum, in humoribus causas aegritudinem posuisse dicit. Atheneum autem & Archigenem in spiritu.g unde & spiritales dictos enunciat. Aliis autem placuit authore Cornelioh tum oriri aegritudines, cum sanguis in eas uenas quae spiritui accomodatae sunt transfunditur, & inflammationem quam graeci phlegmonin uocant excitat, quam inflammationem talem effici motum uoluit Chius Erasistratusi qualis in febre est. qui quidem Erasistratus & Asclepiades authore Galeno in solis principalibus & elementaribus particulis, causas morborum collocauere.j Sed enim legi erasistratum existimasse morborum causam multitudinem cibi & cruditatem atque corruptionem.k legi & apud clementem Alexandreuml, inter morborum causas uarietatem eduliorum ab Antiphane delio medico numeratam. hinc dolor hinc febris, quam alii caloris extranei & ignei uocabulo signarunt. Alii addiderunt ei finiendae non parum multa. Erasistratusm febrem putauit esse motionem sanguinis, qui ad uasa spiritus accurreret, cui diuersa quoque ratio medendi. nam quidam uoluerunt aegri naturam exploratam habere: siccitatemque humiditatemque corporis, uitae genus, laboriosum an quietum? cum luxu an cum frugalitate? consuetudo

1 reddidit manantia corpuscula quae ] reddidit, manantia corpuscula, quae B. S. 4 eorum quae ] eorum, quae B. S. 5 sic ] Sic B. S. 6 ualitudinem ] ualetudinem B. S. 6 creari cum ] creari, cum S. 7 quattuor principiis uel superat aliquid uel ] quatuor principiis, uel superat aliquid, uel B. S. 8 esse. Hippocrati ] esse, Hippocrati S. 8 spiritu. Sed ] spiritu: Sed S. 9 calcedonium ] Chalcedonium S. 10 dicit. Atheneum ] dicit, Athenaeum S. 11 spiritu. unde ] spiritu, unde B. 11 placuit authore ] placuit, authore S. 12 Cornelio tum ] Cornelio, tum S. 12 aegritudines, cum ] aegritudines cum B. S. 13 sunt transfunditur ] sunt, transfunditur S. 13 & ] qua B. S. 13 inflammationem quam ] inflammationem, quam S. 14 uocant excitat ] uocant, excitat S. 14 quam ] & B. S. 15 febre ] fabre B. 15 est. qui ] est, qui B. S. 16 Asclepiades authore Galeno in ] Asclepiades, authore Galeno, in S. 18 cibi & cruditatem atque ] cibi, & cruditatem, atque B. S. 18 legi ] Legi B. S. 20 numeratam. hinc dolor hinc ] numeratam, hinc dolor, hinc B. S. 20 febris, quam ] febris quam B. 23 medendi. nam quidam ] medendi, nam quidem B. / medendi: nam quidam S. 25 genus, laboriosum ] genus laboriosum S. 25 quietum? cum ] quietum, cum S. 25 frugalitate? consuetudo ] frugalitate, consuetudo S. a plac. 911A. b plac. 911B. c Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef. p. 8. d Ibid. e Ibid. f Galen, Le medicin, 9, 6. g Ibid. h Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef. p. 8. i Ibid. j Galen, Le medicin, 9, 6. k plac. 911B. l Clemens v. Alexandrien, Paidagogos 2, 2, 3. m plac. 910E-F.

Alchmeon Diocles Cornelius Herophilus Hippocrate Galenus

Erasistratus

Clemens De febre uaria

138

De morte et eius causa quam uaria. Alchmeon Empedocles Diogenes Plato Aristoteles Quot in locis Aristoteles de morte disseruerit.

Liber primus

32 r.

quoque degendae uitae, ualida an infirma asciscenda? ex quibus curandi ratio ducenda esset, quibus restitit Erasistratus quoniam & Alii & idem alias post ista non febricitarent. Ipse quoque Corneliusa scribit causas quae uel secundam ualetudinem praestent, uel morbos excitent, & quomodo spiritus aut cibus uel detrahatur uel digeratur, ne sapientiae quidem professores scientia nouisse, sed coniectura fuisse persecutos. Sed esto uniuersa aetas tranquilla transigatur sanitate, quotam eius partem sibi uendicat somnus? de quo supra dictum est, At conueniant in somno philosophi & fingant somno corpora nunquam corripi. Vigiles sint semper: num & mors propterea non obrepet? num & super ea quid sit etiam aperte dissentient? Alchmeonb eam putauit euenire cum totus in uenas sanguis omnino secesserit. Empedocles cum sanguis omnino friguerit.c Diogenes cum aerium omne de uenis excesserit.d Plato & stoici cum omnino sensibilis spiritus remissius contigerit.e Aristoteles cum omne calidum in corde penitus refriguerit uel uiolenta extinctione uel marcore, ob superantiam caloris atque ob humidi alimenti defectum.f quod etiam prodidit in libro de respiratione.g decernit enim in libro de longitudine & breuitate uitaeh calido & humido constare uitam. At senectutem & mortem frigore & siccitate contingere, eademque fere in libro de uita & morte disseruit, In problematum uero sectione quartadecimai, mortem putredinem quandam esse, & caloris interioris refrigerationem affirmauit: & senectutem etiam putredine definiuit.j Itaque non in uita solum sed ad mortem usque, de ipsa etiam morte philosophi corrixantur, unde sapientiae praecellentis titulo dignatus Socrates, isthec posthabuit, componendis moribus uacaturus. de quibus etiam moribus quam diuerse quamque pugnaciter philosophentur ordine consequenti disquiramus.

1 asciscenda? ex ] adsciscenda, ex S. 2 esset, quibus ] esset: quibus S. 2 Erasistratus quoniam & Alii & ] Erasistratus, quoniam & alii, & B. S. 3 causas quae ] causas, quae B. S. 5 spiritus aut cibus uel detrahatur uel ] spiritus, aut cibus, uel detrahatur, uel B. S. 7 somnus ] somnos B. S. 8 est, At ] est. At B. S. 8 philosophi & ] philosophi, & B. S. 9 corripi. Vigiles ] corripi: Vigiles S. 9 mors propterea ] mors, propterea B. 10 sit etiam ] sit, etiam S. 11 secesserit. Empedocles ] secesserit, Empedocles S. 12 friguerit. Diogenes ] friguerit, Diogenes S. 13 excesserit. Plato ] excesserit, Plato S. 13 contigerit. Aristoteles ] contigerit, Aristoteles S. 14 refriguerit uel uiolenta extinctione uel ] refriguerit, uel uiolenta extinctione, uel B. S. 15 marcore, ob ] marcore ob S. 15 caloris atque ] caloris, atque B. S. 15 defectum. quod ] defectum: quod B. S. 16 respiratione. decernit ] Respiratione: decernit B. S. 18 senectutem & mortem frigore ] senectutem & mortem frigore B. S. 19 disseruit, In ] disseruit. In B. S. 21 definiuit. Itaque ] definiuit? Itaque B. S. 21 solum sed ] solum, sed B. S. 24 uacaturus. de ] uacaturus, de B. S. 24 diuerse quamque ] diuerse, quamque B. S. 25 philosophentur ordine ] philosophentur, ordine S. a Cornelius Celsus, De medicina, I, Praef., p. 24. b plac. 909D. c plac. 909E. d plac. 909E; DGAC 4, 12. e plac. 909E. f plac. 909F. g Aristoteles, De respiratione, 16, 478b. h Aristoteles, De longitudine et brevitate vitae, 4, 466a17 sq. i Probl. XIV 9, 909b25 sqq. j Ibid. XIV 10, 909b35 sqq.

5

10

15

20

25

32 r. 32 v.

Liber primus

139

Quod de summo bono deque hominis felicitate et multa et magna inter philosophos gentium bella fuere dissensionesque perpetuae. capvt decimvmseptimvm.

5

10

15

20

25

Magna apud homines philosophos de bono cura fuit, magnaque prorsus altercatio, uti erit uidere cum tertio libroa aduersus morales philosophos disceptatio referetur: maior autem quid ipsum esset summum bonum controuersia maiorque pugna. Vnde & alia quoque de bono in communi (neque enim quodcunque bonum summum est bonum) uiguit disceptatio: nam quae a quibusdam censebantur bona, ab aliis ducebantur non bona. unde & bonorum, & malorum, atque eorum quae in differentia uocarentur nata distinctio est: super qua distinctae quoque philosophorum opiniones atque sententiae. Quo factum est ut & de uirtutibus quae ideo magno habitae sunt in praetio, quoniam ad bonum ferrent, pugna suboriretur. Virtutes inquam morales hoc est non quae a natura profectae (illas enim neque laudandas neque uituperandas philosophi pene omnes uoluere) sed quae a ratione, & uoluntate, liberoque ductae arbitrio. atque usu confirmatae in morem procubuere usu enim mores introducuntur. Super iis itaque qui philosophos conuenisse putaret, quam longissime aberraret a uia: idque minus credenti fiet manifestum controuersiis eorum explicatis. sed summi boni nunc habenda mentio est. Summum hominis bonum & finem, decreuit Epicurusb esse ut ille graece dixit τοήδισταζῆν Epicurus hoc est suauissime uiuere, ut boni authores rettulere: licet apud Gelliumc illa summi boni ab Epicuro sit allata definitio σαρκος ἐυσταθές κυτάστηµα quasi dixeris bonam carnis habitudinem. Aduersum quem philosophorum multi insurrexere, alios fines, alia introducentes bona quae summa ipsi censerent: Ac Plutarchus eousque etiam prouectus ut librum in Epicureos censcripserit Plutarchus

1 bono deque ] bono, deque B. S. 1 felicitate & multa & ] felicitate, & multa, & B. S. 2 fuere dissensionesque ] fuere, dissensionesque S. 3 Caput decimumseptimum.] Cap. XVII. B. S. 5 uidere ] uideri B. S. 8 disceptatio: nam ] sic! S. 9 bona. unde ] bona: unde B. S. 10 in differentia ] indifferentia S. 10 uocarentur nata ] uocarentur, nata S. 12 est ut ] est, ut S. 12 & ] om. B. S. 12 uirtutibus ] uirtutib. S. 12 praetio ] precio S. 14 morales hoc est non ] mortales, hoc est, non B. / morales, hoc est, non S. 14 laudandas neque ] laudandas, neque B. S. 16 arbitrio. atque ] arbitrio atque B. / arbitrio, atque S. 16 confirmatae in morem procubuere usu ] confirmatae, in morem procubuere, usu B. / confirmatae, in morem procubuere: usu S. 18 uia: idque ] uia, idque B. / uia idque S. 19 explicatis. sed ] explicatis, sed B. S. 20 esse ut ] esse, ut S. 21 τοήδιςαζῆν hoc est suauissime ] τοήδιςαζῆν, hoc est, suauissime B. S. 21 rettulere: licet ] retulere: licet B. S. 22 κυτάστηµα quasi] κυτάςηµα, quasi S. 23 dixeris bonam ] dixeris, bonam S. 23 carnis ] om. S. 23 Aduersum ] Ad uersum B. 25 censerent: Ac ] sic! B. S. 25 eousque ] eo usque B. 25 prouectus ut librum in Epicureos ] prouectus in librum Epicureos B. S. 25 censcripserit ] conscripserit B. S. a EV 3, c. 13.

b DGAC 11, 6 ; Cicero, De finibus, 2, 35.

c Noct. att. 9, 5, 2.

140

Hierocles stoicus Critolaus

Plato

Cyrenaici Democritus.

Heraclitus.

Hieronymus.

Liber primus

32 v.

cuius titulus ὁτι οὐδε ζῆν ἐστιν ήδέως κατὰ ἐπίκουρονa quod neque dabatur suauiter uiuere secundum Epicurum. hoc autem suauissime uiuere uoluptatem esse finiebant. Sed minime concorditer. Alii enim corporis, Alii animi, quidam utriusque maluerunt. Alii etiam non summum bonum uoluptatem, sed summum malum affirmauere: inter quos Antisthenes socraticusb, insanire potius quam oblectari cupiens, ac ut ipse dicere solitus µανείην µάλλον ή ήσθείην. Ac hierocles non pythagoreus ille iunior quem confutauit Eusebius Caesariensis Episcopus: sed stoicus antiquior, finem uoluptatis meretricium dogma nuncupauitc: Critolao placuit uoluptatem non solum esse malum, sed multorum parentem malorumd, Speusippus autem sic malum esse uoluptatem ut dolorem malum pronunciauit: bonum autem ex extremis iis malis conflari.e Plato uero Adeo multiformis hac in re & uarius, quod authore etiam Gelliof in nono atticarum noctium, eorum quos memorauimus nonnulli inter se diuersi, ex Platonis uerbis suas traxisse sententias iudicentur. Sed enim Epicurus uti diximus uarios sectatores habuit, Zeno uero stoicus nec malum nec bonum, sed indifferens quiddam putauit esse uoluptatemg. Cyrenaici uoluptatum assertores quorum princeps Aristippus dissentiebant a plerisqueh, atque ii omnes a Democrito talium parente dogmatum, qui pro uoluptate ἐπιθυµίαν quasi concupiscentiam dixeris bonorum finem esse decreuerat. ἐυαρὲστησιν, hoc est complacentiam maluit Heraclitusi. & quanquam uideri possunt hae sententiae cortice tenus concordes, si quis tamen eo dempto introspexerit, non tantum nominis sed rei dissensionem depraehendet: Cum enim diuersi sint hominum appetitus, diuersae quoque potest quisquam concupiscere, diuerse complacere sibi: Nam alii continentia & temperantia sensuum, Alii dissolutione & intemperantia delectantur.j quare sub dubio & in Ambiguo reliquerunt, quid auditoribus darent intelligi. bonum autem ipsum uacuitatem doloris Hieronymusk existimauit. At id ipsum quod magis om1 conscripserit cuius ] conscripserit, cuius S. 1 κατὰἐπίκουρον quod ] κατὰἐπίκουρον, quod B. S. 2 Epicurum. hoc ] Epicurum, hoc B. S. 3 finiebant. Sed ] finiebant: sed S. 3 Alii ] alii B. S. 4 maluerunt. Alii ] maluerunt, alii B. S. 5 socraticus, insanire ] Socraticus insanire B. 7 Ac ] At B. S. 9 nuncupauit: Critolao ] nuncupauit. Critolao B. S. 10 malorum, Speusippus ] malorum. Speusippus B. S. 11 uoluptatem ut ] uoluptatem, ut B. S. 12 Adeo ] adeo B. S. 12 uarius ] uariis B. S. 15 Epicurus uti diximus uarios ] Epicurus, uti diximus, uarios S. 15 habuit, Zeno ] habuit. Zeno B. S. 17 uoluptatum assertores quorum ] uoluptatem esse assertores, quorum B. S. 17 Aristippus dissentiebant ] Aristippus, dissentiebant S. 19 ἐπιθυµίαν quasi ] ἐπιθυµίαν, quasi B. S. 20 est complacentiam ] est, complacentiam S. 20 Heraclitus. & ] Heraclitus: & B. S. 22 introspexerit, non tantum nominis sed ] introspexerit non tantum nominis, sed B. S. 22 depraehendet: Cum ] depraehendet. Cum B. S. 24 sibi: Nam ] sic! B. S. 25 Alii ] alii B. S. 25 delectantur. quare ] delectantur: quare B. S. 26 Ambiguo ] ambiguo B. S. 26 auditoribus ] auditorib B. 26 bonum ] Bonum B. S. a Plutarch, Non posse suaviter vivi (Moralia VI, 2). b Noct. att. 9, 5, 3; DGAC 3, 53. c Noct. att. 9, 5, 8. d Ibid., Noct. att. 9, 5, 6. e Ibid. 9, 5, 4. f Noct. att. 9, 5, 7. g Ibid. 9, 5, 5. h Acad. I, 131. i DGAC 11, 7; FVS 22A21; FVS 22B110. j DGAC 11, 7. k Cicero, De finibus 2, 35; Acad. I, 131.

5

10

15

20

25

32 v. 33 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

141

nino probabile magisque omnino persuasibile finem bonorum Carneades & Clitomachus arbitrati sunt: quamuis etiam naturae primis bonis aut omnibus aut maximis frui placebat maxime Carneadia, dum turbam stoicorum illam incesseret quae solam honestatem praeferre consueuisset. Verum tam illi ipsi quam mediae academiae cultoribus ad scribi solet uti uoluerint, finem boni in indaganda, quem alii in possidenda uolebant ueritate consistere. quae quidem honestas consisteret uirtute a natura profecta: idque uidetur explicuisse Cicero in tertio de officiisb, & enim inquit quod summum bonum a stoicis dicitur, conuenienter naturae uiuere: id habet hanc ut opinor sententiam cum uirtute congruere semper. & paulo post illud quidem honestum, quod proprie uereque dicitur, id in sapientibus est solis, neque a uirtute diuelli unquam potest. Nota uero tria illa sunt animi, corporis, externa bona quibus & peripatetici & Academici ueteres bonum metiebantur. quanquam peripateticus Diodorusc indolentiam & honestatem iunctas praetulerit. Trita quoque Dinomachi Caliphique sententia, uoluptatum cum honestate copulantium. Redeo ad antiquiores Pythagoras ultimum existimauit bonum perfectissimam sententiam numerorum scientiam.d Anaxagorase speculationem uitae & illam quae ex ea sequeretur libertatem. Herillus Zenonis auditor cognitionem atque scientiam.f Antisthenes alacritatem.g Hecateus sufficientiam.h Plato magnifica quadam usus definitione ipsam abscondisse definitionem ui sus est multis. finem bonorum statuens fieri Deo pro uiribus similem, fieri autem posse uirtutibus illis quattuor celebratis.i Sed se ipsas docuit uirtutes inuicem consequi, & unius esse speciei, non autem uitia, ut pote quae quandoque se se inuicem consequantur, quandoque sibi aduersentur uti prodit Origenesj. esseque illas excessus quosdam secundum honorem & dignitatem, quoniam 1 ipsum quod magis omnino probabile magisque ] ipsum, quod magis omnino probabile, magisque B. S. 2 Suut: quamuis ] sunt: quamuis B. S. 2 aut ] om. B. S. 3 Carneadi, dum ] Carneadi dum B. 4 incesseret quae ] incesseret, quae B. S. 5 cultoribus ] cultorib. B. 5 ad scribi ] adscribi B. S. 5 solet uti ] solet, uti S. 6 consistere. quae ] consistere, quae B. S. 7 uirtute ] ueritate B. S. 8 officiis, & enim inquit quod ] Officiis: Etenim, inquit, quod B. S. 10 hanc ut opinor sententiam cum ] hanc, ut opinor, sententiam, cum S. 10 & paulo post illud ] Et paulo post: Illud B. S. 12 unquam ] nunquam B. S. 12 sunt animi ] sunt, animi B. S. 12 bona quibus ] bona, quibus B. S. 13 metiebantur. quanquam ] metiebantur, quanquam B. S. 14 Trita ] Tria B. S. 16 antiquiores Pythagoras ] antiquiores. Pythagoras S. 16 Pythagoras ultimum ] Pythagoras, ultimum B. S. 16 bonum perfectissimam ] bonum, perfectissimam B. 17 uitae & ] uitae, & B. S. 18 libertatem. Herillus ] libertatem: Herillus S. 19 scientiam. Antisthenes ] scientiam, Antisthenes S. 19 alacritatem. Hecateus ] alacritatem, Hecateus S. 19 sufficientiam. Plato ] sufficientiam: Plato S. 20 definitione ipsam ] definitione, ipsam B. S. 20 In M fehlerhaft: XXIII. 21 est multis. finem ] est, multis finem B. S. 21 similem, fieri ] similem: fieri S. 22 quattuor ] quatuor B. S. 23 ut pote ] utpote B. S. 23 quae ] om. B. S. 24 aduersentur uti ] aduersentur, uti S. 25 Origenes. esseque ] Origines, esseque B. S. a Cicero, De finibus, 2, 35. b Cicero, De officiis, 3, 13. c Cicero, De finibus, 2, 19; Acad. I, 131. d DGAC 11, 8. e Ibid. f Acad I., 129 g DGAC 11, 8. h Ibid.; FVS 73A4. i DGAC 11, 9. j Ref. 1, 19, 18.

Carneades

Peripatetici. Diodorus. Dinomachus Pythagoras Anaxagoras Herillus Antisthenes Hecateus Plato

142

Socrates

Marcus Varro

Cornelius

Vetus Academia. Timon Ephectici

Simonides

Liber primus

33 r.

eis nihil sit praeciosius nihil honoratius: secundum essentiam uero quasdam mediocritates esse definiuit. Socrates uero iustum esse uoluit ἐυδαίµονα, hoc est foelicem, nam quod graeci ἐυδαίµονα promunt, in foelicis nomen uertere latini, & quem ὂλβιον dicunt graii, beatum Romani transtulere: & huius sane quam illius si origo uidelicet & compositio spectetur uocabuli, maior in translatione similitudo: quando beatum quasi bene auctum uoluere latini. Illi ex toto & uita nomen ὂλβίου conflauere, auctu autem facile totum nos consequi facile uidemus. quanquam inter beatam & beatissimam uitam distinguat apud Ciceronema Marcus Varro, illamque solis animi bonis haberi posse, hanc uero minime ni corporis & quae dicuntur externa adiungerentur. Ergo foelicem Socratesb uocare consueuit eum qui esset exornatus uirtute iustitiae, & impios nominauit qui quod utile dicitur a iusto dispescerent, solum id esse utile putans, quod honestum esset. In hunc plerique sunt inuecti, iustum ab utili discernentes, uel ex eo quod iniustum posset quo quomodo uideri utile, iniustum uero ab inutili disseparatum censeri. quod enim iniustum id noxium, quod autem noxium neutiquam utile. Cornelius celsus (uti Augustinusc refert in primo soliloquiorum libro ubi cum suamet ratione disputat) summum bonum esse sapientiam, summum malum dolorem corporis affirmauit. uetus Academia authore polemoned, finem putauit bonorum honeste uiuere, fruique rebus his quas primas homini natura conciliet. Timon quiete & tranquillitate qui uteretur, foelicem putauit.e Ephectici omnes imperturbationem foelicitatis adamabant loco, idem fere quod Timon qui a Theodoretof socius & equalis est habitus pyrrhonis, a Sexto uero praeco prophetaue, a laertiog discipulus. Timon inquam phliasius scepticus philosophus, & poeta sillorum scriptor.h Simonidesi cuius hac in re sectatum placita Aristotelem, sunt qui censeant. primum sanitatem praetulit, deinde naturalem pulchritudinem, mox sine dolo diuitias: quorum contrariam paupertatem, Theognidesj fugiendam putauit per inaccessas petras & fluctiuagum mare. cui & non nihil

1 eis ] eius B. S. 1 praeciosius nihil ] praeciosius, nihil B. S. 3 est foelicem, nam ] est, felicem, nam B. / est, felicem: nam S. 4 uertere latini ] uertere, Latini B. 7 latini. Illi ] Latini: illi B. S. 7 facile totum ] facile, totum S. 8 quanquam ] Quanquam B. S. 10 externa adiungerentur ] externa, adiungerentur S. 12 nominauit qui ] nominauit, qui S. 14 quo quomodo ] quoquomodo S. 15 utile, iniustum ] utile: iniustum B. S. 15 uero ab ] uero, ab B. S. 15 censeri. quod ] censeri, quod B. S. 15 iniustum id ] iniustum, id S. 16 noxium neutiquam ] noxium, neutiquam S. 17 libro ubi ] libro, ubi S. 18 malum dolorem ] malum, dolorem S. 19 uetus ] Vetus B. S. 19 Academia authore ] Academia, authore S. 22 Timon qui ] Timon, qui B. S. 24 Timon inquam phliasius ] Timon, inquam, Phliasius S. 24 Hier Marginalie in S: dicacitatis. 25 sillorum ] Filiorum B. 26 censeant. primum ] censeant, primum B. S. 28 mare. cui ] mare: cui B. S. a Acad. II, 22. b DGAC 11, 10. 11, 1; M 11, 141. f DGAC 2, 20. 49. j Ibid.

c Augustinus, Soliloquia, 1, 21, 3. g DL 9, 109. h DL 9, 109; 111.

d Acad. I, 131. e M i DGAC 11, 14; M 11,

5

10

15

20

25

33 r. 33 v.

5

10

Liber primus

143

adiecit ille qui cecinit per mare pauperiem fugiens per saxa per ignesa. At stoicib illi ueteres de quibus diximus neutiquam assentiri Aristotelicae sen- Stoici tentiae pulchrum homineque philosopho dignum putauerunt, opinati finem bonorum esse uirtutem quando se ipsa illam ad beate uiuendum esse contentam arbitrabantur. ac denique summum censebant bonum esse conuenienter naturae uiuere, nihilque animam uel iuuari corpore uel noceri, neque ad uirtutem si noluerit sanitate cogi, neque ad uitium praeter sententiam. sed alii alia de bonorum finibus, ut Euclides Megaricaec conditor sectae docens esse summum bonum quod simile sit, & idem semper, ut alii quoque diuersa progressi uia. Sed haec ex authoribus magni nominis decerpta, sint satis.

De bonis, malis, et indifferentibus: quam uarie et differenter philosophi gentium decreuerint. capvt decimvmoctavvm.

15

20

25

At enim diuisionem bonorum, malorum, indifferentium, plerique stoicis referre acceptam uidentur.d Origenese Platonem eius authorem facit qui alia dixerit sine medio, alia cum medio siue mediata (si dicere liceat) graeci ἐµµεσα uocant. sed bona a platone diuisa prodit Apuleiusf in libro de morali philosophia in eximia prima, & per se, & per praeceptionem bona. Sed & praeter haec rerum quoque media posita ab eo sunt qui uelint, atque in primo membro somnum uigiliamque & huiuscemodi caetera collocari. In secundo bona & mala. In tertio quae utriusque extremi naturam participant: ut rubrum quod albi & nigri particeps est. Sola uero & propria bona quae sunt in animo, quae circa corpus & ad externa pertinent, non uera bona.g Vt hinc fortasse ille cecinit omnibus in terris quae sunt a gadibus usque auroram & gangem paucos dignoscere posse uera bonah. Atque hanc praecipuam inter Platonem & Aristotelem dogmatum dissensionem enumerant nonnulli: quoniam hic & bonis corporis & externis, bonorum nomen imposuit. Sed & inter ipsa quoque media siue indifferentia, ut nonnullis dici placuit, non exiguum discrimen. 1 cecinit per ] cecinit, Per S. 1 fugiens per ] fugiens, per S. 1 per. . .ignes.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 2 ueteres de quibus diximus neutiquam ] ueteres, de quibus diximus, neutiquam S. 4 uirtutem quando ] uirtutem, quando B. S. 5 arbitrabantur. ac ] arbitrabantur: ac B. S. 7 sententiam. sed ] sententiam: sed B. / sententiam, sed S. 13 Caput decimumoctauum.] Cap. XV. B. S. 15 facit qui ] facit, qui B. S. 16 medio siue ] medio, siue B. S. 17 uocant. sed ] uocant. Sed B. / uocant: Sed S. 18 philosophia in ] philosophia, in B. S. 18 eximia prima ] eximia, prima S. 19 sunt qui ] sunt, qui B. S. 20 collocari. In ] collocari: In S. 21 mala. In ] mala: In S. 24 cecinit omnibus ] cecinit: Omnibus S. 25 omnibus. . .bona ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* a Horaz, Epistola 1, l. 46. b DGAC 11, 15. c Acad. I, 129. d M 11, 3. e Ref. 1, 19, 14. f Apuleius, De Platone 2, 1, 220. g Ref. 1, 19, 15. h Iuvenal, Saturae, 10, l. 1–3.

144

Xenocrates.

Ciceronis locus

Augustinus

Stoici

Liber primus

33 v.

nam illa ipsa sub certa lege quidam reposuere. Alii eiusmodi esse dixere, ut eis homines & uti possent & abuti. Sed enim ea ipsa diuisione plerique philosophorum cum uti solerent, Xenocrates nullo pacto plurali utendum numero censuit sed singulari, hunc in modum. quodcunque est, aut bonum est, aut malum, aut neque bonum neque malum. & cum alii demonstratione firmare diuisionem minime curarent, solus id tentauit.a Alii aliter partiebantur ita diuidentes. Rerum quae sunt, alia indifferentia dici debent, alia differentia, & haec in bona dirimebant & mala, in quo rursus controuersia, nam fuere qui de natura pendere illa uellent, fuere qui prorsus abnuerent. Iterum quoque discordia super indifferentibus, quando nonnullis placuit indifferens trifariam capi, nonnullis displicuit. Rursum eorum quae sunt indifferentia alia προηγµένα. quasi dixeris praecedentia, alia non praecedentia, alia quae neque iis neque illis euenirent. Et haec forte sunt illa quae Cicero in Tusculana quintab praecipua uel producta dici Stoicis asserit, a peripateticis bona nuncupata. Idem author quae ab illis commoda, a peripateticis bona docet, appellari: qua de re Augustinus in nono de Ciui. Dei ex Gellii Epictetique sententia disputatc, & commoda a bonis uerbo magisquam re seiungi ita existimat, uti non tam rerum sit quam pugna uerborum. Caeterum & in bonis discordia. Nam bonum definiebant stoici utilitatem uel ab utilitate non differens, utilitatem autem uirtutem uocabant, non differens autem ab utilitate, uirtute praeditum hominem.d ac bonum ipsum trifariam partiebantur, in id uidelicet in quo erat ut intus prodiret utilitas idest uirtus, atque in id quod eueniebat ut quis utilitate commodum caperet, uti uirtus & praeditum uirtute officium. In illud item quo fiebat utilitas, hoc autem esse & uirtutem, & uirtute praeditum officium, & uirtute praeditum uirum, & Deos (uti dicebant ipsi) & uirtute praeditos Daemones, putauerunt.e Atque ita secundus gradus primum compraehendebat & tertius ambibat utrunque. Alii uero dixere bonum esse quod per se se eligendum esset. Alii maluerunt finiri bonum id esse quod conduceret habendae foelicitati. Alii quod ipsam perficeret foelicitatem, quam stoici finierunt

1 discrimen. nam ] discrimen, nam B. S. 2 possent & ] possent, & B. S. 4 censuit sed ] censuit, sed B. S. 4 modum. quodcunque ] modum: quodcunque B. / modum: Quodcunque S. 5 bonum neque malum. & ] bonum, neque malum: & B. S. 5 alii ] aliis S. 7 diuidentes. Rerum ] diuidentes: Rerum B. S. 8 controuersia, nam ] controuersia: nam S. 11 indifferentia alia ] indifferentia, alia B. S. 12 Προηγµένα. quasi ] προηγµένα quasi B. / προηγµένα, quasi S. 13 iis neque ] iis, neque B. S. 16 Ciui.] Ciuit. B. / Ciuitate S. 17 magisquam ] magis quam B. S. 18 sit quam ] sit, quam B. S. 18 discordia. Nam ] discordia: Nam B. S. 21 hominem. ac ] hominem: ac B. S. 22 utilitas idest uirtus ] utilitas, id est, uirtus B. S. 22 uirtus, atque ] uirtus atque S. 22 eueniebat ut ] eueniebat, ut B. S. 23 uirtus & ] uirtus, & B. S. 24 utilitas, hoc ] utilitas hoc B. 25 uirum, & ] uirum: & B. S. 26 praeditos Daemones ] praeditos, daemones B. S. 27 compraehendebat & ] comprehendebat, & S. 28 esset. Alii ] esset: Alii S. a Xenocrates nullo. . .tentauit] M 11, 4. b Cicero, Tusculanae, 5, 47. c Augustinus, De civitate Dei, 9, 4, 2. d Nam bonum. . .hominem] M 11, 22; PH 3, 171–172. e M 11, 25– 27.

5

10

15

20

25

33 v. 34 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

145

ἔυροιαν βίουa pari autem pacto super malo diglandiantur: super iis etiamnum quae dicuntur indifferentia praeliantur. ea uno modo uolunt esse quibus nec fuga fiat nec appetitio. Alio quibus alterutra eueniat sed altera non magis altera. Tertio quibus nec ad foelicitatem nec ad miseriam fiat accessio. Qua de re multae deinceps natae sunt controuersiae: quid enim afferat utilitatem, quid sit eligendum, quid foelicitatem uel efficiat, uel perficiat ut statuatur, hinc inde bella pugnata sunt. Nam alii uirtutem uolunt esse: alii malunt uoluptatem: sunt qui praeeligant indolentiam: nec desunt qui alia consciscant. Nec non quid sit indifferens & quo modo, & cuius ordinis? ambigunt, certantque. exemplum capiamus in sanitate de qua tot litteris aduersa pugnantiaque mandata sunt, ut si quaepiam referantur, queamus existimari. fecisse satis ad alia condiscenda, de quibus uti de regno corrixantur philosophi. Sanitatem igitur alii in bonis ducendam rentur, alii minime. & eorum qui boni eam natura donant: Alii maximum bonum dicunt esse illam: Alii minime. & ii rursus qui eam minime ducunt in bonis, Alii inter ea quae dicuntur indifferentia praecedentia collocauere. Alii inde penitus exemerunt.b putauit sane Simonidesc nullam habere sapientiae gratiam eum, qui non haberet honestam sanitatem. quod ante Lycimnusd putauerat, mox & Herophiluse sapientiam, insusceptilem & incertam artem, & uires imbelles, & diuitias inutiles, & uanam rationem existimauit, absente sanitate. & haec quidem ille ut Medicus propriam laudabat artem, & in libro de diaeta ita scriptum reliquit. Crantor uero primas tradidit uirtuti fortitudinis, cui proximam fecit sanitatemf: In tertia collocauit sede uoluptatem, Quartum diuitiis locum assignauit. Stoicig nullo pacto bonum esse uoluere, sed ex tertio modo indifferentium capiendam uolunt, quae nec ad foelicitatem conducant, nec ad miseriam. & in primo ordine indifferentium quae illi προηγµένα uocant collocandam. Morbum autem iis quae ἀποπροηγµένα dicunt connumerandum censent. Ariston uero Chius contradixit 1 βίου pari ] βίου. Pari B. S. 1 diglandiantur ] digladiantur B. S. 2 praeliantur. ea ] praeliantur, ea B. S. 3 esse quibus nec fuga fiat nec ] esse, quibus nec fuga fiat, nec B. S. 3 eueniat sed ] eueniat, sed B. S. 4 foelicitatem nec ] foelicitatem, nec B. S. 7 utilitatem quid sit eligendum quid felicitatem uel efficiat uel perficiat ut statuatur hinc ] utilitatem, quid sit eligendum, quid felicitatem uel efficiat, uel perficiat ut statuatur, hinc B. S. 7 Nam ] Naturam B. S. 9 indifferens ] in differens S. 9 ordinis? ambigunt ] ordinis, ambigunt S. 10 exemplum ] Exemplum B. S. 11 existimari. fecisse ] existimari, fecisse B. S. 13 minime. & ] minime, & B. S. 14 Alii ] alii B. S. 14 Alii minime. & ] alii minime: & B. S. 15 bonis, Alii ] bonis: Alii B. S. 16 collocauere. Alii ] collocauere: Alii B. / collocauere, alii S. 16 putauit ] Putauit B. S. 17 sanitatem. quod ] sanitatem, quod B. S. 18 Herophilus sapientiam ] Herophilus, sapientiam B. S. 20 sanitate. & ] sanitate, & B. / sanitate: & S. 21 reliquit. Crantor ] reliquit: Crantor B. S. 22 fortitudinis, cui ] fortitudinis: cui B. S. 22 In ] in B. S. 23 uoluptatem, Quartum ] uoluptatem: quartum B. / uoluptatem: Quartum S. 24 indifferentium ] indifferentiam B. S. 25 & ] Et B. S. 26 indifferentium quae ] indifferentiam, quae S. 26 collocandam. Morbum ] collocandam: Morbum S. a Atque. . . βίου] M 11, 30. b M 11, 47–48. c M 11, 49; DGAC 11, 14. 50. f Crantor. . .sanitatem] M 11, 59. g M 11, 59–63.

d Ibid.

e M 11,

De sanitate utrum bonum controuersia.

Simonides

Crantor Stoici

Ariston

146

Aristoteles

Cleanthes Archedemus Panaetius Cynici

Liber primus

34 r.

aperte, nec inter ea quae προηγµένα solent nuncupari putauit sanitatem esse reponendam.a Sic igitur bellum perpetuum & incerta uictoria. Rursum cum bonorum tria genera statuerit Aristotelesb circum animam ut uirtutes, circum corpus ut sanitatem, atque externa, ut Amici, diuitiae, & Caetera id genns: Stoici plures, & ipsi bonorum species non refutauere, sed commodorum (uti diximus) libentius nomine usi sunt.c quaedam autem omnino bona, quae nec circa animam, neque extrinsecus essent, aut adinuenerunt, aut inuenisse gloriati sunt: uerbi causa, uirtute praeditum hominem ad semet solum non ad alios relatum. Et quae peripatetici bona putant corporis & externa, ea in bonis minime ducentes, uirtutem solam ducunt amplexandam. uoluptatem uero quam multi bonum censent, alii non parum multi ut superiori capite diximus malum eam non bonum esse uoluerunt, & cleanthesd illam nec putauit a natura proficisci, neque ullam habere in uita dignitatem. Archedemus a natura quidem proficisci non abnuit, dignitatem nihilominus annuit non habere.e Panaetius quandam existimauit esse naturalem uoluptatem, non tamen omnem.f Nec defuere inter cynicos, qui uoluptatem malum putarint.g sed hac de re capite superiore satis abundeque disseruimus.

5

10

15

Quod de uirtutibus et legibus inter philosophos gentium multa discordia. capvt decimvmnonvm. His omnibus de rebus effectum est, ut non consona modo de moribus & uirtutibus dogmata litterarum monumentis prodita sint, sed dissona & pugnantia: Nec inter populos modo & sparsas mundo gentes, quorum ritus & mores innumeri, totidemque pene ut scribit Pliniush in septimo quot sunt hominum coetus: sed inter ipsos qui aliis duces & magistri degendae uiPeripatetici. tae praeponebantur, philosophos. Virtutes putauit Aristotelesi & peripatetici omnes medias esse, inter duo extrema uitia, ut liberalitas uerbi causa inter Stoici prodigalitatem & auaritiam constituta. Stoici hoc nullo pacto admittunt, &

1 nuncupari putauit ] nuncupari, putauit S. 4 Amici ] amici B. S. 4 Caetera ] caetera B. S. 5 genns: Stoici ] genus. Stoici B. S. 6 sunt. quaedam ] sunt: quaedam B. S. 8 ad semet ] adsemet B. S. 10 amplexandam. uoluptatem ] amplexandam: uoluptatem B. S. 13 dignitatem. Archedemus ] dignitatem: Archedemus B. S. 16 putarint. sed ] putarint: sed B. S. 20 Caput decimumnonum.] Cap. XIX. B. S. 21 moribus & ] moribus, & S. 23 pugnantia: Nec ] sic! B. S. 24 pene ut ] pene, ut B. S. 24 septimo quot ] septimo, quot B. S. 25 ipsos qui ] ipsos, qui B. S. a M 11, 63. b M 11, 45. c M 11, 46. d M 11, 73. e Ibid. f Ibid. g M 11, 74. h NH 7, 1, 6. i EN II 5 sq.; EE II 3; Höffe, Art. »aretê«, in: Höffe, Aristoteles-Lexikon, pp. 76– 80.

20

25

34 r. 34 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

147

hanc spernunt mediocritatem sic ut & misericordia & huiuscemodi quibus animus afficitur patiturque, nullo pacto ducant inter uirtutes, Adeoque discorditer hoc negocium de moribus est pertractatum, ut quae putabantur apud aliquos uirtutes praeclarissimae, apud alios uitia putarentur, & contra quae aliquibus pellebantur ut noxia, & uitabantur ut uitia, a quibusdam ut uirtutes, ut saluberrimi omnino mores exciperentur. Ipsas uero uirtutes alii uoluerunt hominibus adnasci. Alii acquiri studio & industria. alii diuinitus dari. qua in re etiam non sibi ipsi consensisse Platonem, philosophus & Martyr Iustinus asseuerat.a Fuere autem ex nostris nonnulli, posterioris seculis, qui Iustinus martyr. quod ipsi inter se se non potuerunt efficere, conati sint in aliis: Ac tales propterea distinctiones attulere ut alter in alterius gratiam hoc in negocio redire potuerit, diuersis considerationibus, uidelict & effectus & causae & incohatae & perfectae uirtutis. & quanquam in plerisque maiorem uerborum quam rerum pugnam esse dicerent: aliquam tamen propterea in rebus pugnam esse non negauerunt. Sed enim pugna non in uirtute solum ipsa atque uniuersim contingit, sed in plerisque omnibus: uti & turpe & illegitimum, pulchrum & secundum leges a diuersis habitum sit: Impium & nephandum, & scelestum, pro pio & religioso sit cultum & sancto: qua de re tertio huius operis agemusb, cum aduersus morales philosophos non opinionum uarietates solum & frequentia dissidia, sed scepticorum argumenta ducentur in medium: quae eo confirmabuntur, quod & exempla nationum, & doctrinae philosophorum afferentur super bono ipso & malo, huiusque fuga & illius desiderio tam uaria, ut nihil fere magis uarium possit excogitari. Sane in ipsis officiis non aduersae modo inter se sectae, sed diuersissimi inter se consectanei. Panaetius ab aliis saepe discordat, alii a panaetio. hecaton eius auditor sextum de officiis librum questionibus refersit: in quibus terminandis Antipatri & Diogenis stoicorum sententias affert saepe contrarias, de quibus est apud Ciceronem tertio libro de officiisc multa uidere. Caeterum & philosophorum plurimi & scriptae leges, quid scriptae leges? innata prorsus & inusta naturae lex iubet iusticiam seruari in omnes, nec cuiquam noceri, multo minus proprios filios non occidi: Lex solonis At solon non philosophus modo, sed sapientiae cognomine dignatus, legem

1 mediocritatem sic ut ] mediocritatem, sicut B. S. 1 misericordia & ] misericordia, & B. S. 2 uirtutes, Adeoque ] uirtutes: Adeoque B. S. 7 adnasci. Alii ] adnasci, alii B. S. 7 industria. alii ] industria, alii B. S. 8 dari. qua ] dari, qua B. S. 9 posterioris ] posterioribus B. S. 10 aliis: Ac ] sic! B. S. 11 in alterius ] inalterius B. S. 13 effectus & causae & incohatae & perfectae uirtutis. & ] effectus, & causae, & inchoatae, & perfectae uirtutis: & B. / effectus, & causae, & inchoatae, & perfectae, uirtutis: & S. 13 uerborum quam ] uerborum, quam B. S. 15 uniuersim ] uniuersum B. S. 16 turpe & ] turpe, & B. S. 17 sit: Impium ] sic! B. S. 18 sancto: qua ] sic! B. S. 25 panaetio. hecaton ] Panaetio. Hecaton B. / Panaetio: Hecaton S. 28 plurimi & ] plurimi, & S. 29 iusticiam ] iustitiam S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 236; PG 6, c. 32, col. 299B. b EV 3, c. 13, p. 389 sqq. c Cicero, De officiis 3, 91 sq.

148 Lex Britannorum et parthorum. Lex persarum. Lex getulorum

Leges abrogatae apud R.

De origine graecarum legum quanta superstitio Quam uarii legislatores.

Varietas latinarum legum

Interpretes legum philosophorum imitatores

Liber primus

34 v. 35 r.

tulit Atheniensibus qua proprium filium unicuique permisit interficere.a Lex erat Britannis ut uiri multi unam haberent uxorem. Lex apud parthos ut una mulier plures haberet uiros. Apud persas lege lata matres, sorores, filiae, patribus, fratribus, filiis nubebant.b Lex apud getulosc mulieribus uirorum, uiris mulierum officia praescribebat. alia quoque multa enormia plane & scelesta, apud mores & leges diuersarum nationum, apud ipsos quoque philosophorum mores & politicos moralesque eorum libros tertio huius operis libro legi poterunt. Sed & nostrae aetatis ciuilibus in legibus multa & uisuntur & leguntur tanquam legitima, quae nec seruantur, nec per diuinam legem seruari licet, tanquam prophana & scelesta: de usuris, de diuortiis, de concubinis, aliisque nonnullis, quorum multae leges in digestorum libris spectantur, & in eis etiam quae seruantur certe multa diuersitas, non modo inter graecos, sed inter latinos quoque qui a graecis acceperunt. Ac graecia quidem ipsa inter se pugnax & uaria, in ipsaque legum origine aut mentita aut plane superstitiosa. Minos enim ab antro iouis suas habuisse leges clare testatus estd, Zaleuchus a Minerua, lycurgus a pythio oraculo, alii aliter.e neque enim uanum illud oraculorum authoramentum, persuasit Mytilenaeis pittaci legibus non audire, & Atheniensibus Draconis, Solonis, Clystenis, & Thebanis Philolai, & pyliis nestoris, & argiuis apidos, sed uariae ciuitates uariis in R. P. legibus use suntf, uarias quoque philosophi praescripserunt, ut apud Platonem & Aristotelem suis in li bris ubi de R. P. & legibus agunt apertissime uideri datur, quisque enim fere suas commentabatur leges hinc & apud latinos mira uarietas, nam quanquam ius fieri & suum unicuique reddi uoluerint etiam ipse gentes non solum nostri: eoque plurimum spectet omnis ratio ciuilis disciplinae: quo pacto tamen id ipsum ius, quod eo dictum quasi iustum sit, plurimi uoluere, debeat internosci, multa discordia. primum quod legum interpretes ipsi uariarum sectarum, uarios philosophos sunt imitati. si quidem a stoicis Alii, Alii ab academicis & peripateticis pendere uisi. labeo Platoni addictus multa nouauit in legibus Romanis, cuius & noster Augustinusg mentionem facit, & Pomponius Iureconsultus primo digestorum libroh late meminit. Marcianusi quoque eodem libro Chrysippum in lege definienda sequitur. Celsusj Theophrastum de legislatorum officio praescribentem amplectitur. Veram Vlpianusk 1 Atheniensibus qua ] Atheniensibus, qua S. 5 praescribebat. alia] praescribebat: alia B. S. 12 seruantur certe ] seruantur, certe B. S. 15 iouis ] Iouis B. S. 15 est, Zaleuchus ] est Zaleuchus S. 16 aliter. neque ] aliter. Neque B. S. 19 R. P. ] Republica S. 21 libris ubi ] libris, ubi S. 21 R. P. ] Republica S. 21 agunt apertissime ] agunt, apertissime S. 22 leges hinc ] leges, hinc B. S. 22 uarietas, nam ] uarietas: nam S. 23 uoluerint etiam ] uoluerint, etiam S. 24 disciplinae: quo ] sic! B. S. 26 discordia. primum ] discordia: primum B. S. 27 imitati. si quidem ] imitati, si quidem B. / imitati, siquidem S. 28 Alii, Alii ] alii, alii B. S. 28 labeo ] Labeo B. S. 29 legibus ] legib. B. a PH 3, 211. b DGAC 9, 33; PH 3, 205. c PH 3, 213. d DGAC 11, 7. e Ibid. 11, 9; PE 5, 27, 8. f DGAC 9, 12. g Augustinus, De civitate Dei 2, 14, p. 46. h Digesta 1.2.2.4. i Digesta 1.3.2. j Digesta 1.3.6. k Digesta 1.1.1.1.

5

10

15

20

25

30

35 r.

5

10

15

20

25

Liber primus

149

cum celso nisi fallitur philosophiam affectat. quam si recte signasset multum illi posteritas debuisset. De hac enim re uti uidimus multa ambiguitas, multa discordia. Deinde & qui diiudicare ipsum debeat ius qui eo iure agere, qui repelli, iure uario sancitum est. Hinc de iudiciis, & iurisdictione omnium iudicum, & de actionibus, & exceptionibus, diuersa tractantur: Multa actoris, multa rei atque patroni, uariaque officia constituta. Multa & uaria poenarum genera, Multa agendi atque probandi praescripta. Nec ullae pene communi consensu regulae. Si quidem quae Romano non subdebantur imperio, suas habebant leges, habentque proprias non solum extra Europam ciuitates & regna, Sed nunc in ipsa Italia uenetiae, quae autem subsunt. Ro. imperio urbes & municipia eius ipsius authoritate Imperii, suis legibus, suis statutis utuntur. quanquam se se aliquando referunt ad ciuiles & antiquas Romanorum leges, quarum innumerabilia uolumina conscripta olim sunt: Sed earum (ut uerbis utar Tertulliania) totam illam ueterem & squallentem syluam legum nouis principalium rescriptorum & edictorum securibus truncarunt: uanissimas quoque papias leges post tantae authoritatis senectutem a seuero principe scribit exclusas. Sed maximo nihilominus numero legum habebantur uolumina quae resecauit & ad pauca redegit Theodosius imperator. Deinde illa ipsa Iustinianus uolumina enucleauit atque digessit: super eis etiam ad hanc diem bellant acerrime causidici. Quoniam ea sunt plurimum, uel responsa prudentium, uel edicta romanorum principum, uel plebis aut patrum scita atque consulta. Nam ut olim gentes & nationes (quod est in Iustini historici Epitomateb) nullis legibus tenebantur & arbitria principum pro legibus erant: tamen ubi leges petitum Romani miserunt, eorum ad arbitrium & ad responsa, ipsis reditum Romanis est, adeo saepe iniqua ut opilius Macrinus imperator quemadmodum in eius uita Iulius Capitolinusc rettulit statuisset, omnia rescripta ueterum principum tollere, ut iure non rescriptis ageretur, nefas esse dicens leges uideri commodi & Caracalli & hominum imperitorum uoluntates. Sed & si lege agatur: si plebis etiam patrumque firmata consensu, 1 Celso nisi fallitur philosophiam ] Celso, nisi fallitur, philosophiam S. 1 affectat. quam ] affectat, quam B. S. 1 signasset multum ] signasset, multum S. 2 re uti uidimus multa ] re, ut uidimus, multa S. 3 ius qui ] ius, qui B. S. 5 tractantur: Multa ] sic! B. S. 7 genera, Multa ] genera: Multa B. S. 7 praescripta. Nec ] praescripta: Nec S. 8 Si quidem ] Siquidem S. 10 regna, Sed ] regna: Sed B. / regna. Sed S. 10 uenetiae, quae ] Venetiae (quae S. 10 subsunt. Ro. imperio urbes ] subsunt Rom. imperio, urbes B. / Romano imperio urbes S. 11 imperii, suis ] Imperii) suis S. 12 utuntur. quanquam ] utuntur, quanquam B. S. 13 sunt: Sed ] sunt. Sed B. S. 18 uolumina quae ] uolumina, quae S. 21 plebis aut patrum ] Plebis aut Patrum B. S. 23 tenebantur & ] tenebantur, & S. 25 iniqua ut ] iniqua, ut S. 26 Imperator quemadmodum ] Imperator, quemadmodum S. 26 retulit statuisset ] retulit, statuisset S. 28 Caracalli & ] Caracallae, & S. 29 & si ] etsi B. S. 29 plebis etiam patrumque ] Plebis etiam Patrumque B. S. a Tertullian, Apologeticum, 4, 7. b Iustinus, Epitoma Historiarum Philippicarum, 1, 1, p. 3; Augustinus, De civitate Dei, lib. 4, c. 6. c Iulius Capitolinus, Historia Augusta, vol. 2, Vita Opilius Macrinus, 13, 1.

Propriae et priuatae cuiusque ciuitatis leges.

Antiquatae leges

150

Liber primus

35 r. 35 v.

multa nihilominus ambiguitas ideo non exacte omnium consonat mentibus, ut pote quae non omnino perspicua cuique sed probabilis, nec ratio reddi potest omnium quae a maioribus introducta sunt, ut Iulianus scribit primo digestorum libroa, titulo de legibus & senatusconsultis & longa consuetudine. neque etiam inquiri oportere rationes eorum quae constituuntur: alioquin multa ex iis quae certa sunt subuerterentur, eodem & titulo & libro scribit neratiusb, qua de re legis latores antiqui, ut agentibus probarentur. quos, scilicet, humanus omnium consensus non probasset, ille ab antro Iouis, alius a pythio oraculo, alius a minerua suas leges traxisse fabulatus estc, nec satis esse arbitrati, si a naturae lege quam uitiauerant deriuare suas leges ipsi uideri possent, uel per modum conclusionum, uel per comunium determi nationes particulares, ut mos est loquendi neotericis theologis: quia, scilicet, depraehendissent diuina opus esse authoritate propter humani imbecillitatem ingenii. Ratio enim in plurimis hominibus & imaginationis & sensus impetum, saepenumero sequitur: & ut quisque affectus est & delinitus, ita frequentissime iudicat: unde uideas ab aliis caedes, ab aliis libidines, ab aliis alia uitia aut admitti (ut diximus) aut si non admittantur uel negligentius uel seuerius uindicari: de caeteris quoque idem iudicium, cum aut plus aequo & sensui & imaginatrici indulget potestati ratio, aut minus quam par est si opus fuerit aperte reluctatur. Caeterum quia suapte natura probabiles erant leges, hinc factum ut alia multoque minor probabilitas, emanaret. In eis enim interpraetandis uel propter legum contrarietatem, uel propter sensum earum qui se se uarie offert uariis contemplantibus, iureconsulti dissenserunt & iuris ipsius statutas regulas, alius alio trahere conabatur, & non sensa modo sed uerba interpretabatur uarie, ut hinc ad aliam sequioris ordinis probabilitatem iudicium traheretur: fiebat enim ut unus quisque quem malebat sequeretur genus uidelicet infimum probabilitatis. Atque ita tot seculis humanum genus ciuili tumultu exagitatum est, iis in suam sententiam uel leges uel interpretum responsa trahentibus qui opes inde aut quaerere, aut conseruare partas procurassent. quo factum ut dissentientes inter se interpretes, tam uarias iudicum 1 nihilominus ] nihil ominus B. 1 ambiguitas ideo ] ambiguitas, ideo B. S. 2 cuique sed ] cuique, sed B. S. 4 senatusconsultis & ] Senatusconsultis, & B. S. 5 consuetudine. neque ] consuetudine, neque B. / consuetudine: neque S. 6 titulo & ] titulo, & B. S. 7 legis latores ] Legislatores B. S. 7 probarentur. quos ] probarentur, quos B. S. 11 comunium ] communium S. 13 depraehendissent diuina ] depraehendissent, diuina B. S. 14 hominibus & imaginationis & ] hominibus, & imaginationis, & B. S. 15 sequitur: & ] sic! B. S. 17 admittantur uel negligentius uel ] admittantur, uel negligentius, uel B. S. 18 uindicari: de ] sic! B. S. 20 est si opus fuerit aperte ] est, si opus fuerit, aperte S. 23 iureconsulti dissenserunt & ] Iureconsulti dissenserunt, & B. S. 24 modo sed ] modo, sed B. S. 26 traheretur: fiebat ] sic! B. S. 26 unus quisque ] unusquisque S. 27 genus uidelicet infimum ] genus, uidelicet, infimum S. 28 leges uel ] leges, uel B. S. 29 trahentibus qui ] trahentibus, qui S. 30 procurassent. quo ] procurassent, quo B. S. a Digesta 1.3.0. 7–10.

b Tomasz Giaro, Art. »Neratius [5]«, in: DNP, vol. 8, col. 845.

c DGAC 9,

5

10

15

20

25

30

35 v. 36 r.

5

10

15

Liber primus

151

sententias pepererint, quam leges ipsae uel contrariae, uel ambiguae, uaria interpraetum dissidia cumulauerant. Accessit quod nulla uidetur in rebus humanis regula a qua quicquam non possit excipi. & auxit saepenumero difficultatem quaestio facti, testium uocibus plurimum terminanda: qui uitiari solent multifariam. proptereaque uel non esse ullo modo factum, uel non ita, aut quantitate, aut qualitate, aut respectu loci, temporis solet afferri. In uitiis etiam arcendis non uariae modo poene. Immo uaria si uitia censeri deberent, inter legum positores dissidia. necnon inter ipsos quoque philosophos. Nam in ipsis quae omnes uitia fassi fuissent, quanta inter stoicos peripateticosque dissensio? cum ii uitium aliud alio maius esse dicerent, illi prorsus negarent, & aequa esse omnia uitia magna uoce contenderent: Alii etiam uitia non esse disputarent, quae alii pro uitiis exterminassent: unde & leges quoque uarie prodirent, & in damnando: & in permittendo, & in ambigendo, quid permitti damnarique deberet: anxiis plurimum eam ob causam philosophantium animis. Vt hinc celebrandi sacras litteras magna quoque praebeatur occasio, apud quas illud scribitur, lex domini immaculata conuertens animasa.

Epilogus primi libri in examen uanitatis doctrinae gentium, ubi et de ueritate et excellentia sacrarum litterarum agitur. capvt vigesimvm. 20

25

Apparere sane incipit & liquido quidem, incertam esse omnium gentium philosophiam. nam cum uarium sit philosophandi genus, uariae philosophantium sectae, uaria dogmata philosophorum qui principes habentur, inter quos nec in philosophia diuidenda, nec in ipsa iam diuisa conuenit, & quod multo est deterius cum ipsi inter se se de rebus si non singulis, certe & primis & maximis & cognitu dignioribus, altercentur & pugnent, Nec adhuc pugnae finis inueniatur, quid restat praeterea ut non ipsa gentium doctrina & uana & incerta prorsus iudicetur? Damnata haec a Xenophonteb ἐνἀποµνηµονεὐµασι Xenophon ex ipsa discordia, ut etiam philosophos qui sublimia naturae quaererent spe3 excipi. & ] excipi, & B. S. 5 multifariam. proptereaque ] multifariam, proptereaque B. S. 6 temporis solet ] temporis, solet B. S. 7 poene. Immo ] poenae. Imo B. / poenae: Imo S. 8 legum ] Legum B. S. 8 dissidia. necnon ] dissidia, necnon B. S. 11 contenderent: Alii ] sic! B. S. 15 animis. ut ] animis: ut B. S. 15 sacras ] Sacras S. 16 scribitur, lex ] scribitur: lex B. S. 16 lex. . .animas.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 18 sacrarum ] Sacrarum B. S. 19 Caput Vigesimum.] Cap. XX. B. S. 21 philosophiam. nam ] philosophiam, nam B. / philosophiam: nam S. 22 philosophorum qui ] philosophorum, qui B. S. 23 nec in philosophia ] nec philosophia B. S. 24 deterius cum ] deterius, cum S. 25 maximis ] maxis S. 25 pugnent, Nec ] pugnent, nec B. S. 26 uana & ] uana, & B. S. 27 ἐνἀποµνηµονεὐµασι ] ἐν ἀποµνηµονεὐ µασι B. a Ps 18, 8.

b Xenophon, Memorabilia, 1, 1, 11 sqq.; PE 15, 62, 1–4.

152

Liber primus

36 r.

culamina, similes furentibus longo pulchroque discursu iudicarit. Irrisa haec a Luciano in Timonea, ob eandem contentionem, cum iocatus in iouem eorum aures obturatas dicit disputantium clamoribus philosophorum: atque ob id Seneca preces non audire. Magna haec quoque censura Senecaeb notata, de liberalibus studiis disserentis, quod ad syllabarum scilicet dictiones, & coniunctionum ac praepositionum proprietates descenderent philosophi, ut diligentius Quintilianus scirent loqui quam uiuere Fabius Quintilianusc affirmauit sui temporis philosophos plerosque non uirtute ac studiis ut haberentur philosophi, laborasse, sed uultum & tristiciam & dissentientem a caeteris habitum pessimis moribus Cicero praetendisse. Taxata haec eadem a Ciceroned in opere de legibus dum narrat Gellium proconsulem Athenis philosophos qui tum erant, in locum unum conuocasse, ut aliquando controuersiarum aliquem facerent modum: quod si essent ex animo ut nollent aetatem in litibus conterrere, posse rem cum eo conuenire: & simul operam suam illis esse pollicitum, si posset inter eos aliquid conuenire de eorum inter se dissensione. At quanta illa quaeso & quam multiplex & quam interminata discordia? uidimus enim quanquam nec omnes dissensiones collegisse fateamur, nec ipsis in dissensionibus enarrandis uno modo scribant authores, quam & magna est & quam multiplex, uariarumque ambiguitatum foeta dissensio. uidimus sectarum principes & consectaneos, & in uniuersum, & per partes disidisse: Ac singulatim enarratis dogmatibus, de rerum principio uarie atque pugnaciter decreuisse: in causis etiam rerum naturalium in ipsaque natura principiisque materialibus discordes fuisse: In mundo constituendo, in decernendo illius fine, in dimetienda magnitudine, in designanda figura, & huiuscemodi caeteris, plane inueniri uarios inconstantes atque pugnaces. Iam de ipsius mundi partibus coelo & stellis cum dissererent, nihil eos fere una uoce proferre: cum de imis & aereis disputarent affectibus, plures induere facies quam autumnus. De homine uero cum docerent nihil docuisse, de eiusdem anima cum disputarent, tam inconstanter id effecisse, ut caruisse illos anima suscipari quispiam posset, nec philosophos fuisse, sed euanidas potius umbras & simulachra uiuentium. Mitto de animae functionibus atque muneribus uaria iudicia: sileo de corpore: taceo prorsus de hominis foelicitate, & summo bono, & moribus, quis id queat haberi: Cum in his omnibus nihil certi statuerint & pacati, sed omnia & nuLucianus

5 & ] et B. S. 7 uiuere Fabius ] uiuere. Fabius B. S. 8 studiis ut ] studiis, ut S. 9 tristiciam ] tristitiam B. S. 10 Legibus dum ] Legibus, dum S. 12 modum: quod ] sic! B. S. 13 conterrere ] conterere B. S. 16 quaeso & quam multiplex & ] quaeso, & quam multiplex, & B. S. 18 est & ] est, & B. S. 19 ambiguitatum ] ambiguitatem B. S. 19 dissensio. uidimus ] dissensio: uidimus B. S. 20 disidisse: Ac ] disidisse: Ac B. / dissidisse: Ac S. 23 fuisse: In ] sic! B. S. 25 inconstantes atque ] inconstantes, atque B. S. 25 partibus coelo ] partibus, coelo S. 28 docerent nihil ] docerent, nihil S. 33 haberi: Cum ] sic! B. S. a Lukian, Timon, 33. b Seneca, Epist. mor. 88, 36. I, pr. 15. d Cicero, De legibus, I, 53.

c Quintilianus, Institutionis oratoriae,

5

10

15

20

25

30

36 r. 36 v.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

153

tantia & bellici plena tumultus oppido quam insipienter effuderint, Adeoque uane ut sub ambiguo etiam reliquerint depraehendi rerum ne ueritas possit an minime? Studium praeterea inter eos praecipuum ut alter alterum incesseret. & qui posterior esset eos qui ante se scripsere uexaret. Plato enim superiores omnes tanquam censor notauit. quod maxime uidetur fecisse in theetetoa, atque in sophistab dialogis. Platonem peripatetici incusarunt. Noui Academici peripateticos & stoicos. hi uero & in peripateticos inuehuntur & inter se confligunt, ab ipsisque eorum primordiis factionibus aestuarunt, atque ut ait Numeniusc inter se se adeo diuisi fuerunt, ut Alii magis alii minus se stoicos esse faterentur. Sceptici in omnes argumentati sunt, eoque res deuenit, ut non uerbis modo sed pugnis (ut ille inquit) bellum inter philosophorum sectas iniretur.d Conferamus haec litteris ueteris & noui testamenti sacrorum eloquiorum, a quibus nostram, id est, Christianam disciplinam petimus: & in illo ueritatem sub nube figurarum atque uelamine contemplamur, in hoc eam ipsam cernimus clara & manifesta in luce reuelatam. Conferamus inquam nostram disciplinam quam uere discimus ex sacris litteris cum doctrina gentium, quae quod non didicit saepenumero docet, modo falso, modo incerte, ut mittam quam arroganter, & interconferendum, horum ueritate & pondere, illarum uanitatem facilius depraehendemus. quid pondus, quid uanitatem dixi? quando unum dogma ex mosaicis, propheticis, euangelicis, apostolicis litteris in examine positum, omnibus qui in altera lance collocari queant gentium doctrinis, longe praeponderet. Sane uidebimus si in trutina ponantur, cum multa & digna scitu, & prorsus utilia, tum illud in primis, quod sicuti rude illud ignarumque, & parui semper apud bona iudicia monumenti, ita & philosophorum hoc, longe eruditissimum, multaeque aestimationis & gloriae, scinditur incertum studia in contraria uulguse. In unum autem eximia concordia conuenit, nostrorum multitudo theologorum: in sacris litteris omnino concors, in ecclesiae praeceptis admittendis obsequens, una pollens fide, una comuni spe freta, una charitate suffulta. Si quid uero inter ipsos theologos discordiarum emersit, id totum fluxit a fontibus philosophorum, 1 nutantia & ] nutantia, & B. S. 1 tumultus oppido ] tumultus, oppido B. S. 1 Adeoque ] adeoque B. S. 3 praecipuum ut ] praecipuum, ut B. S. 4 incesseret. & ] incesseret, & B. S. 5 notauit. quod ] notauit, quod B. S. 6 incusarunt. Noui ] incusarunt: Noui S. 7 hi ] Hi B. / iHi S. 7 inuehuntur & ] inuehuntur, et B. S. 9 atque ut ait Numenius inter ] atque, ut ait Numenius, inter S. 9 Alii magis alii ] alii magis, alii B. S. 11 modo sed ] modo, sed B. S. 12 ueteris & noui ] Veteris & Noui B. S. 16 Conferamus inquam nostram ] Conferamus, inquam, nostram S. 16 sacris ] Sacris S. 17 didicit saepenumero ] didicit, saepenumero S. 18 interconferendum ] inter conferendum B. S. 19 quid ] Quid B. S. 21 mosaicis, propheticis, euangelicis, apostolicis litteris ] Mosaicis, Propheticis, Euangelicis, Apostolicis literis B. S. 25 monumenti, ita ] monumenti: ita B. S. 26 scinditur. . .uulgus.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 29 comuni ] communi B. S. a Platon, Theaitetos, 171A sqq. 6, 7. e Vergil, Aeneis, 2, l. 39.

b Platon, Sophistes, 216A sqq.

c PE 14, 5 sqq.

d PE 14,

Plato Peripatetici. No. Acad. Stoici.

Sceptici Disciplina christiana.

Doctrina gentium

154

Quod omnes philosophi aliquid didicerint ex sacris litteris Orpheus

Thales Pythagoras Democritus

Concordia inter nonnullos dissidentes theologos

Numenius de platone

Iustinus de platone Eusebius de platone

Liber primus

36 v.

quando eorum lutulentam aquam, augendae potius quam extinguendae siti, per se se conducentem, limpidissimae illi atque uiuae diuinorum eloquiorum uenae, quo magis haeretici homines proprii eorum erroris admonerentur, nostri saeculis posterioribus theologi miscuerunt. Verissima illa quidem & sacratissima eloquia, ab eiusmodi philosophis, magno adeo in praetio habita sunt ut ad ea cognoscenda nauigarint, exiliis uerius quam peregrinationibus susceptis, ut illa ipsa procallerent. ea de causa petiit aegyptum orpheusa, & a mosaicis didicit monumentis, unum esse deum qui coli deberet ab omnibus. Ea propter eorum quae antea docuerat cecidit palinodiam praeclaro hymno, & hac de re musaeum admonuit. Thales aegyptum inuisit eodem se pythagoras & Democritus contulere: nam & multo ante philadelphi tempora ut Aristobulus & Eusebiusb & Alii meminere, lex moysi in graecam linguam, non exacte quidem uti postea per duos & septuaginta interpretes gratia Ptolemaeic, sed utcunque fuerat conuersa, ut pateret quoquomodo graece scientibus, quare non modo per uiuas interpretum uoces. Id enim a nullo uidetur posse negari, sed per se se aliquando legere uetusti illi philosophi potuerunt Moysi legem, si uera illi quos rettulimus narrauerunt, hoc est eam ante Ptolemaei tempora in graecam linguam fuisse conuersam. Hinc satis colligi potest eos qui ante septuaginta editionem interpretum, dixerunt ignota graecis mosaica monumenta, ut uidetur uelle Augustinus in octauo libro de ciuitate Deid, redire posse in gratiam cum illis, qui ante illa ipsa tempora graecis nota fuisse, historiae mandauerunt. ii enim de cognitione non perfecta & expolita, siue aegyptiorum siue hebreorum in aegypto uel uoce uel scripto interpraetantium mentionem fecere, qui Moysis tantum libros transtulere: Illi uero de perfecta & examinata, probataque septuaginta interpraetum editione locuti sunt. Certe quacunque uia potuit in mosaica doctrina, Plato tam est uersatus (si Numenio pythagorico standum putemus) ut nihil aliud sit ipse Plato quam Moses attice disserense: si nostro Iustino & philosophof, & Christi martyri, omnia inde praecipua ipsius dogmata traxerit, sed areopagi metu fabulis obtexuerit. plura quoque inde illum & traxisse & inquinasse, non dicit modo sed duobus libris 6 sunt ut ] sunt, ut B. S. 7 procallerent. ea ] procallerent: ea B. S. 9 omnibus, Ea ] omnibus: Ea B. S. 9 docuerat cecidit ] docuerat, cecinit S. 11 contulere: nam ] sic! S. 11 tempora ut ] tempora, ut B. S. 12 Alii ] alii B. S. 12 meminere, lex moysi ] meminere: Lex Moysi B. S. 13 interpretes ] Interpretes B. S. 15 interpretum ] Interpretum B. S. 16 potuerunt ] om. B. S. 17 retulimus narrauerunt, hoc est eam ] retulimus, narrauerunt, hoc est, eam S. 19 interpretum ] Interpretum B. S. 22 ii ] Ii B. S. 23 aegyptiorum siue ] aegyptiorum, siue B. S. 24 Moysis ] Mosis B. S. 24 transtulere: Illi ] sic! B. S. 25 interpraetum editione ] interpretum, editione B. 29 obtexuerit. plura ] obtexuerit, plura B. S. 30 traxisse & ] traxisse, & B. S. 30 modo sed ] modo, sed B. S. a DGAC 1, 21. b PE 10, 4, 18; PE 10, 7, 10. c PE 10, 11, 13. d Augustinus, De civitate Dei, 8, 11, 7 sqq. e PE 11, 10, 14; Numenius, Fragments, frgm. 8; Marsilio Ficino, De christiana religione (= Opera omnia, vol. 1, tom. 1), c. 26, p. 29. f Gianfranceso Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 231; PG 6, c. 22, col. 280C.

5

10

15

20

25

30

36 v. 37 r.

5

10

15

20

25

30

Liber primus

155

probat Eusebiusa. diuus quoque Ambrosius cum alia de Platone tum illud praecipue affert in libro de bono mortisb, quod suos illos Iouis hortos, ex canticis Solomonisc acceperit. Aristotelem quoque a iudaeo quodam uiro, & multa & egregia didicisse, Clearchus peripateticus in libro de somno memoriaed prodidit: & Theophrastus atque porphyrius ex hebraeis multa lau dauere, ut facile est uidere apud Eusebiume ea ipsa ex parte referentem. In nouo quoque testamento multi philosophorum insudarunt, idque laudarunt inuiti, ut Amelius platonicusf & Alii de qua re quoniam & ab aliis & a nobis etiam alias pleraque scripta sunt, nunc innuisse pauca quam explicuisse multa sit satius. Nostrae itaque fidei dogmata diuinitus tradita, diuinitus etiam confirmata sunt, non fucis uerborum ullis aut syllogismorum ambagibus: quandoquidem rerum omnium maximum, ut ille inquit, iudicem decebat non argumentari: sed breuiter ac nude pronunciare, addo & pronunciata firmare signis atque portentis. neque enim conuenit ut si diuina sint principia & supra naturam, deterioris generis debeant haberi ea quibus comprobentur, quare miraculis quoque supra naturam confirmata, hinc mundi maxima est admiratio suborta & ipsorum illa ueneratio philosophorum. qui & magis etiam demirati fuissent, si perspexissent & aduertissent animo: quod principia nostrae Christianae religionis sunt diuinitus tradita, quod media signis diuinitus editis robur accepere. quod finis est aeterna foelicitas, ut huius nostri syllogismi prima quasi propositio fides habeatur, diuino lumine patefacta, deinde tanquam secunda subsequatur miraculorum innumerabilis multitudo ad ipsam fidem & opera quae inde promuntur confirmanda eodem lumine clarissime perspecta: demumque uita omnino foelix ex ipsis ueluti assumptionibus colligatur, diuino illo & praecellentissimo lumine in coelesti sede consumata. Ipsis igitur in sacris litteris quae a deo profectae sunt, ueritas promissa foelicitas, constantia. In libris philosophorum qui sensum maxime secuti & phantasiam, uanitas, incertitudo, dissidia. quae quidem dissidia ubi hoc primo huius operis libro magna ex parte enumerauimus, authoritatibus freti, & tanquam historia recensendarum opinionum usi. Nunc rationibus & disputationibus id ipsum ut fiat, & tempus & promissa postulant. qua in re nec ab ordine abhorre1 diuus ] Diuus B. S. 1 Platone tum ] Platone, tum B. S. 4 multa & ] multa, & B. S. 4 didicisse, Clearchus ] didicisse. Clearchus B. S. 8 Alii de ] alii, de B. S. 8 aliis & ] aliis, & B. S. 13 pronunciare, addo ] pronunciare: addo B. S. 14 portentis. neque ] portentis: neque B. S. 15 comprobentur, quare ] comprobentur: quare S. 16 naturam ] natam B. 17 ueneratio ] ueneranda B. S. 17 philosophorum. qui ] philosophorum, qui B. S. 18 animo: quod ] animo, quod B. S. 20 accepere. quod ] accepere: quod B. S. 21 patefacta, deinde ] patefacta: deinde S. 22 fidem & ] fidem, & S. 25 consumata ] consummata S. 26 sacris ] Sacris S. 26 promissa foelicitas ] promissa, felicitas B. S. 27 constantia. In ] constantia: In S. 27 & ] et S. 28 dissidia. quae ] dissidia, quae B. S. 31 tempus & ] tempus, & B. S. 31 postulant. qua ] postulant: qua B. S. a PE 11; PE 13. b Ambrosius, De bono mortis, 5. 19, p. 720A. e PE 9, 2, 1. f PE 11, 19.

c Hld 4, 12.

d PE 9, 5.

Ambrosius de platone Clearchus de aristotele

Amelius de euangelio

Quod nostrae fidei principia, media, finis, supra naturam idque sub exemplo syllogismi

Quod author eum sequitur ordinem quem seruauit Aristoteles in libris de animalibus.

156

Liber primus

37 r.

bimus Aristoteli seruato in doctrina de animalibus edenda, quandoquidem quae ad eorum spectarent materiam, nonnullis libris explicuit, historica usus narratione, unde & ii libri non de natura, sed de historia animalium graeca in scriptione notantur, satis facitque id ipsum quaestioni rei quod est, siue ut sit, neoterici quia est solent appellare. postea uero seorsum aliis libris egit de partibus, & aliis de generatione ipsorum, ut causas & finis, & formae, quas esse prope easdem censuit, in illis quidem libris perquireret, in his uero postremis cum partibus ad generationem spectantibus, eam praecipue quae nomen efficientis accepit. ut quod historia experimentis nixa, quibusdam libris aperuerat, deinde reliquis libris id ipsum disputatio rationibus freta discuteret atque firmaret.

2 spectarent materiam ] spectarent, materiam S. 4 in scriptione ] inscriptione B. S. 5 est solent ] est, solent S. 5 appellare. postea ] appellare: postea B. S. 9 accepit. ut ] accepit, ut B. S.

5

10

37 r. 37 v.

IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS IN EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE GENTIVM ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE LIBER SECVNDVS.

PROOEMIVM.

5

10

15

20

25

Nihil fere possumus comperiendae gratia ueritatis humanitus excogitare, quod a ueteribus gentium philosophis non aliqua sit nobis ex parte subindicatum. qui si conuenissent rectis praediti moribus, ab ea quae diuinitus purgatis mentibus affulget luce collustrati, potuissent in posteros quicquid eis illuxisset ueri, nulla inuidia refundere. Sed huc illuc per anfractuosas diuagati semitas, ad regiam ne conuenirent, aut ignoratione, aut ambitione, detenti sunt. Erat autem in causa quod & suapte natura ueritas humano quaesita more, oppido quam difficilis esset inuentu, & inuenta maximo haberetur in praecio, magnaque possessorem laude cumularet, quanquam & insincera, & plena difficultatum. ii ipsi quoque diuinae hauriendae luci, ob uitiorum tenebras idonei minime reddebantur, quando & id ipsum lumen quod quidem propheta cecinit esse super nos signatuma, quodque omnem illustrat hominem uenientem in hunc mundumb, & si non potuerunt penitus abiicere, ei tamen nubes male peruias opposuerunt. hinc Dei notionem naturaliter inditam & inustam mentibus humanis, uel disceptationibus tentabant abolere, uel si id nequissent, uitiis eliminare. illud autem & philosophorum uulgus explosit, hoc uero paulus condemnauit scribens, cum Deum cognouissent, non sicut Deum glorificasse, aut gratias egisse, sed suis in cogitationibus euanuisse, & dicentes se esse sapientes, stultilia laborassec. & sane aliis de ueritatibus quid ipsi decernere potuerunt sapienter philosophi? quando in una tam clara & ab ortu naturae connata, tam imprudenter hallucinati sunt, dubitantes an uerum aliquod inueniretur? Non usquequaque tamen obcaecati, ut in hoc decepti sint, id, scilicet, esse difficile cognitu. qui enim absconditam dicebant ueritatem & incompraehensam, minime tamen se inficiari dicebant, posse com4 LIBER SECUNDUS ] LIBER II. B. S. 8 subindicatum. qui ] subindicatum: qui B. S. 8 quae ] quis S. 14 magnaque ] magna que B. 14 insincera ] in syncera B. S. 15 ii ] Ii B. S. 15 diuinae ] Diuinae B. S. 15 luci, ob ] luci ob B. S. 16 id ipsum ] idipsum B. S. 16 lumen quod ] lumen, quod S. 19 opposuerunt. hinc ] opposuerunt: hinc B. S. 21 eliminare. illud ] eliminare: illud B. S. 22 scribens, cum ] scribens: cum B. / scribens: Cum S. 24 cum. . .laborasse ] *als Zitat ausgewiesen in S.* 24 stultilia ] stultitia B. S. 24 laborasse. & ] laborasse: & B. / laborasse: Et S. 28 cognitu. qui ] cognitu, qui B. / cognitu: qui S. a Ps 4, 7.

b Joh 1, 9.

c Röm 1, 21.

158

Quam difficulter possit haderi ueritas philosophorum testimonio

Triplex secta in uniuersum de ueritatis iudicatorio

Liber Secundus

37 v.

praehendi. qui sempiterna suscitatione contenti erant, aliis quidem negocium facessebant, nec inuenisse illam contendebant: dubitabundi uero manebant ipsi nihilominus, & quaerebant semper. At qui putabant se ueritate potiri posse, & alias etiam se esse potitos, multo illam tamen studio, magnis quaesitam laboribus affirmabant, ut aliis etiam paulo minus inacessam facerent, eatenus uidelicet, ut qui paruo emptam uellent, magno tamen constare illam erudirentur. Sic Alius in puteo demersam, Alius in horrendis latitaret antris dicebat. Atque ille in ea quaerenda, ridebat hominum studia, & solitarius disputabat secum, sepulchrorum etiam habitator factus: hic eadem studia hominum, lachrymis prosequebatur. Ac principio se nihil scire, ad finem omnia scire testatus, obscure tamen sic, ut tenebricosi nomen inde susciperet, ab ipsa forte bile atra percitus, qua laborasse illum scribit Theophrastusa. Hinc ille in dianae templo talorum lusus, hinc odio hominum uita in montibus acta, hinc uitae finis non dignus philosopho.b Fuere tamen non multo post, qui magis in promptu illam esse contenderint, quorum dissensio falsum ab eis promi satis aperte significauit. Nam sensu nonnulli, plerique phantasia, quidam intellectu pars omnibus iis modis depraehendi & diiudicari posse illam decernebant contrastabant alii & uniuersim, & singulatim, multa fundentes adeo, ut ad tria haec capita totum philosophorum de ueritate, an, scilicet, ea haberi possit, an ulla re peruestigari, negocium reductum est, ut alii censuerint necessarium esse ueritatis omne iudicatorium sublatum iri. Alii relinqui, uarie tamen hoc ab eis contendebatur. Alii primis adhaerentes magis, illa ipsa quae ab aliis sunt relicta, debere tolli. De quibus omnibus praesenti libro disseremus non authoritatibus duntaxat nixi, quod fecimus libro superiore, sed argumentis ipsorum usi: quae ubi pro uiribus explicuerimus, ueritatem ipsam, e sacris haberi litteris posse, indeque petendam esse subsignabimus.

1 compraehendi. qui ] compraehendi. Qui B. / compraehendi: Qui S. 1 sempiterna ] sempiternam B. S. 1 suscitatione ] sciscitatione B. S. 5 inacessam ] inaccessam B. S. 7 haderi] sic! 7 Alius ] alius B. S. 7 Alius ] alius B. S. 7 latitaret ] latitare B. S. 10 prosequebatur. Ac ] prosequebatur: Ac B. S. 10 principio se ] principiose B. 11 sic, ut ] sic ut B. S. 14 finis non ] finis, non S. 17 intellectu pars ] intellectu, pars B. S. 18 decernebant contrastabant ] decernebant, contra stabant B. / decernebant: contra stabant S. 18 alii & ] alii, & B. S. 18 fundentes adeo, ut ] fundentes, adeo ut B. S. 19 ea haberi possit ] ea sit, an haberi poßit S. 20 est, ut ] est: ut B. S. 21 esse ueritatis ] esse, ueritatis S. 21 iri. Alii ] iri: alii B. S. 22 contendebatur. Alii ] contendebatur: alii S. 25 sacris ] Sacris S. a DL 9, 6.

b DL 9, 5 sqq.

5

10

15

20

25

37 v. 38 r.

Liber Secundus

159

Quod iudicatorium κριτήριον a graecis uocatum multis capitur modis et quid de eo agendum: quidque hoc ipso libro tractandum, et quomodo. capvt primvm. 5

10

15

20

25

30

Superiore libro monstratum est, super ueritate dissensisse gentium philosophos: quaesitumque diu, nec plane & concorditer constitutum, ea ne per philosophiam, rationalemque eius partem haberi ab homine posset an minime? nec iudicium aliquod fieri de ea posse, ex per petuo philosophorum bello colligere satis aperte potuimus. Id autem & uniuersim ostensum est, & authoritatibus duntaxat probatum. Nunc & particulatim, & rationibus, id ipsum monstrandum comprobandumque est. Occurrit autem primo ueritatis κριτήριον quod dicitur a graecis, cuius uice iudicatorium transferimus potius quam iudicium, uerbum reddentes uerbo. Vt enim peripatetici latini aestitirion apud Aristotelem, transferunt sensorium, & etiam instrumentum sentiendi: ita & criterion, iudicatorium uertamus, & instrumentum iudicandi, siue locum iudicii, quare semper cum de criterio erit mentio, iudicatorii utemur nomine, & instrumentum quo fit aliquod iudicium, dabitur intelligi, & etiam locus quoquo modo, in quo causa siue lis iudicatur.a id autem nomen multifariam cum sumi possit, prius explicandum uidetur, ut eo id in significatu capiamus, qui nobis est propositus. κριτήριον pro eo positum est, quo quicquam agimus aut desistimus in obeundis actuosae uitae muneribus. Pro eo item quod fidem nobis facit rei alicuius, sit ne an minime? & hoc ueritatis appellatur iudicatorium, quod & trifariam accipitur, communiter, proprie, magisque proprie.b Primo modo res quaelibet qua utimur ad quicquam depraehendendum, iudicatorii nomen accepit, uti uisio, auditio, caeteri sensus naturales. Secundo modo omnis res quae arte quicquam appraehendit metiturque. Sic & regula omnis, & amussis, perpendiculum ue, quorum ope dignoscimus rectum ne sit lignum aut curuum? iudicatorii uice desumimus. Tertio res omnis cuius ope, usu ue, in rei latentis & minime clarae cognitionem deuenimus. quare quae rationalia dumtaxat & sunt & habentur, iudicatorii nomen praecipue obtinuere, quem in modum, qui dicuntur dogmatici philosophi, ad ueritatem 1 uocatum multis ] uocatum, multis S. 2 modis et ] modis, & B. S. 2 de ] om. S. 2 agendum: quidque ] agendum, quidque B. S. 3 et ] & B. S. 4 Caput primum.] Caput I. B. S. 6 quaesitumque ] quae situmque B. 9 colligere satis ] colligere, satis S. 10 probatum. Nunc ] probatum: Nunc S. 13 aestitirion ] aesthitirion S. 14 Aristotelem, transferunt ] Aristotelem transferunt B. 14 sentiendi: ita ] sic! B. S. 16 iudicii, quare ] iudicii: quare S. 18 id ] Id B. S. 20 propositus. κριτήριον ] propositus, κριτήριον B. S. 21 muneribus. Pro ] muneribus: Pro B. S. 22 sit ne ] sitne S. 27 amussis ] amissis S. 27 perpendiculum ue ] perpendiculumue B. S. 27 rectum ne ] rectumne S. 29 usu ue ] usuue B. S. 29 deuenimus. quare ] deuenimus: quare B. S. 30 dumtaxat & sunt & ] duntaxat, & sunt, & B. S. a Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 50 sqq.

b PH 2, 15; M 7, 31.

Iudicatorium multifariam acceptum.

Veritatis iudicatorium trifariam.

160 Rationale iudicatorium trifariam.

In ponderibus examinandis tria conuenire.

Quam diuersa iudicia apud philosophos de ueritatis iudicatorio

Quo pacto hoc secundo libro procedendum.

Liber Secundus

38 r. 38 v.

iudicandam ferri solent.a hoc autem rationale iudicatorium, tribus & ipsum modis modis accipi consueuit. nam id aquo est, & per quod est, & secundum quod est. Ita enim illi ὕφ᾽οῦ, δἰὁῦ, καθ᾽ὅ, id autem a quo dicitur esse iudicatorium, homo est, per quod uero, sensus, siue mens: At secundum quod, phantasia imaginatione ue. quando eius intermedio, homo ducitur ad iudicandum quicquam eorum, quae solent in medium gratia disputationis afferri.b Sic & in ponderibus examinandis tria haec uidentur conuenire: Adest enim artifex, qui metiendo ponderi uacat & bilancem tenet: Adest & statera ipsa siue bilanx per quam pondus libratur: Adest & positus quidam staterae ipsius, & habitus, secundum quem aut huc aut illuc uergit. Homo igitur componitur ei qui pondus librat, ab eo enim fit iudicium. Mens & sensus staterae comparantur, per quam fiunt iudicia: Phantasiae uero iactus & habitudo quaedam, positioni & habitudini staterae coaptatur, secundum quam persuaderi solet homini ut quicquam diiudicet.c Hoc itaque iudicatorium ueritatis, quidam existere affirmauerunt, ut peripatetici, stoici, & praeterea non parum multi: Alii negauerunt prorsus, nonnulli sub dubio reliquerunt. & qui affirmauerunt, Alii in ratione collocarunt, Alii in actionibus dumtaxat irrationalibus esse uoluerunt, Alii in utrisque. De ipso igitur in primis iudicatorio uidetur agendum. opus est enim eis qui ueritatem sibi consciscere artificiose uolunt, ante omnia sibi & principium & modum inueniendae illius constitutum, & ratum habere: quod si nutauerit, non solum authorum dissensione perpetua, sed uacillauerit prorsus & rationum ui, & experientiae potestate: sane tum & reliqua infirma, nutabunda, ruinosa esse liquido conspicietur: Itaque hoc secundo libro de iudicatorii ueritatis disseremus infirmitate. primum dispicientes ullum ne habeatur in communi ueritatis iudicatorium, ullum ne uerum in communi apud philosophos constans habeatur? Deinde utriusque tam iudicatorii quam ueri ipsius, opiniones diuersas, diuersasque rationes, quibus in illis aut comprobandis, aut refellendis usi sunt philosophi, seorsum referemus. Inde scepticorum contradictiones afferentur in campum, aduersos eos qui affirmauere ueritatis esse κριτήριον: & ordine consequenti de eo cui nomen factum est, aquo, exin de alio cui obtigit nomenclatura per quod, de tertio

1 hoc ] Hoc B. S. 2 modis ] om. B. S. 2 consueuit. nam ] consueuit, nam B. / consueuit: nam S. 2 aquo ] a quo B. S. 4 mens: At ] sic! B. S. 5 imaginatione ue. quando ] imaginationeue, quando B. S. 7 conuenire: Adest ] sic! B. S. 8 tenet: Adest ] sic! B. S. 9 libratur: Adest ] sic! B. S. 10 huc aut ] huc, aut B. S. 11 librat, ab ] librat ab B. 12 iudicia: Phantasiae ] sic! B. S. 16 Alii ] alii B. S. 16 reliquerunt. & ] reliquerunt, & B. S. 17 affirmauerunt, Alii ] affirmauerunt: alii B. S. 17 Alii ] alii B. S. 18 Alii ] alii B. S. 19 agendum. opus ] agendum, opus B. S. 23 conspicietur: Itaque ] conspicietur. Itaque B. S. 23 libro ] lib. S. 24 primum ] Primum B. S. 24 ullum ne ] ullumne S. 25 habeatur ] haheatur in M. 25 ullum ne ] ullumne S. 26 habeatur? Deinde ] habeatur: Deinde B. S. 27 ipsius, opiniones ] ipsius opiniones S. 31 est, aquo ] est, a quo B. / est a quo S. a PH 2, 15; M 7, 31.

b M 7, 34; PH 2, 16.

c M 7, 34–37.

5

10

15

20

25

30

38 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

161

demum quod solet nuncupari, secundum quod tractabimus. Postea de uero ipsa existat an minime? & si existat quibus id in rebus liceat depraehendere, non iam in communi ut antea, sed particulatim singulatimque, singulorum diuersa placita, diuersasque in illis comprobandis rationes, quemadmodum in iudicatorio seorsum facturi sumus, referemus. Demum ubi sit ueritas indicabimus, quae omnia statuto iam ordine ubi discussa absolutaque fuerint, tertio libro manus admoliemur. ubi quae nam in liberales artes & omnem philosophiam argumenta sceptici excogitarunt, explicabuntur. Quaestio igitur de iudicatorio ueritatis nobis oportune suscipitur euentilanda, non solum quia homo suapte natura animal est ueritatis amicum, nec ob id tantummodo quod pulchrum, & praeclarum plerique omnes existimant, eorum in quibus sectarum principes, & totius humanae philosophiae praesides digladiantur: sese aliquando pacate potiri posse: sed propterea quod de iis quae sequentur philosophiae partibus uniuersis, ulla ferri sententia nequit a philosophis gentium, hoc quasi totius controuersiae probatissimo teste, imo omnimodae causae arbitro, non adhibito in consilium prius, & non audito, & diligenter non auscultato. Vides enim alios ueritatem se se & nosse & docere iactantes. Alios bene sibi & gloriose putantes actum, si eorum iactantiam frenare potuerint. Rursus adsunt qui praecipitem, ut putant ipsi, uel auferentium assensum, uel cohibentium, temeritatem reuocare, & ad iudicium uel sensus uel mentis adducere, dignum homine philosopho coniectentur. Ergo cum tota quaestio propositio ue quaestionis, contineatur duobus uocabulis, iudicatorio uidelicet & ueritate, quae ab ipso uero ut quidam putant compraehenditur. Non enim ut nostri theologi, ita & philosophi gentium omnes, & maxime stoici decernunt, ut illa abstractum sit nomen, hoc concretum, atque illud transcendens etiam uocabulum habeatura, sed aliter omnino ut sumus dicturi, & quidem arroganter (ut uidebitur) praecipiunt. cum inquam tota quaestio & iudicatorio & ueritate, siue uero. contineatur: ac de iudicatorio quo ad nomen attinet, quotque modis capiatur iam egerimus, nunc an sit aliquid? quod sub eo nomine uere & sine controuersia iaceat, disquiramus. Deinde id ipsum de ueritate uel uero, pari pacto percepturi. mox ad alia quae promisimus exequenda, seorsum utrumque discutientes, quasi a summo ad imum progrediemur.

1 quod tractabimus. Postea ] quod, tractabimus: Postea S. 3 communi ut ] communi, ut S. 7 admoliamur. ubi ] admoliamur, ubi B. S. 9 oportune ] opportune S. 12 digladiantur ] digladiantnr B. 17 nosse & ] nosse, & B. S. 18 iactantes. Alios ] iactantes: Alios S. 20 cohibentium, temeritatem ] cohibentium temeritatem S. 22 propositio ue ] propositioue B. S. 23 uero ut quidam putant compraehenditur ] uero, ut quidam putant, comprehenditur S. 24 theologi, ita ] Theologi ita B. 28 uero. contineatur ] uero contineatur B. S. 29 capiatur iam ] capiatur, iam S. 30 aliquid? quod ] aliquid, quod S. 31 percepturi. mox ] percepturi, mox B. S. 32 promisimus exequenda ] promisimus, exequenda S. a M 7, 38.

Quam recte agatur de iudicatorio

Quod de uero & ueritate aliter philosophi gentium aliter nostri theologi loquuntur.

162

Liber Secundus

38 v. 39 r.

Vtrum habeatur aliquod ueritatis iudicatorium, utrum uerum ullum in communi reperiatur an minime, quam multae rationes hinc inde afferantur. Ibique etiam quod uerum sit. quod ueritas. multae tam stoicorum quam peripateticorum nostrorumque theologorum sententiae.

5

capvt secvndvm. Itaque sunt qui affirment aliquod esse iudicatorium ueritatis, quando fere ita omnibus uideatur. contradicunt sceptici nec admittunt consecutionem.a quoniam quod est tale, potest tamen tale uideri. Iterum possunt eos urgere dogmatici, ut tentent ipsos quod negauerant fateri: quos ductum naturae constat agi uel ad appetendum quidpiam uel declinandum: & pro confesso quoque positum praescriptumque est, cum afficiuntur molestia, cum laetitia mulcentur habere se se aliquod quo ueras esse non falsas, non illusorias affectiones eas percipiant, nec posse illos abnegare dum leges suscipiunt patrias, dum docentur, se prorsus carere iudicio, se lumine aliquo interiori non pollere, quo uel bene uel male. uel uero uel falso agere, non internoscant. Respondent ipsi iudicatorii cuius supra meminimus multa distinctione usi: fatenturque ne omnino sine actione sint, ne asymboli ab hominum consortio maneant, suscipere se aliqua sine discussu. sine controuersia: quae ubi sub examen philosophiae uenerint, alia quaestio. Neque enim eo progressi sunt ut negent quod uidetur? sed eo ipso ducuntur ad agendum. an uero id quod uidetur ita sit, & tale uti uidetur, de hoc multa & magna quaestio: Adeoque multiplex, ut semper ab illis discussa & disputata, nunquam uero aut conArgumenta stituta sit aut decreta. Sed enim aduersus illos qui iudicatorium constituunt scepticorum in ueritatis, hunc fere in modum sceptica familia disputat. uos quaeso Stoici & dogmaticos. Peripatetici & quicunque in hoc albo estis, ut sit iudicatorium, uos appello, ut pote quibus non conuenit, quale nam id sit, & quo numero? qui uero negant, uideri quidem ita non abnuunt, sed esse non consentiunt: Ambigimus nos & adhuc disquirimus. Tam multiplex igitur discordia diiudicari ne potest

Argumenta dogmaticorum in scepticos.

3 sit. quod ] sit, quod B. S. 4 ueritas. multae ] ueritas: multae B. S. 4 stoicorum quam ] Stoicorum, quam B. S. 6 Caput secundum.] Cap. II. 7 affirment ] affirmant B. S. 8 uideatur. contradicunt ] uideatur: contradicunt B. S. 9 consecutionem. quoniam ] consecutionem quoniam B ./ consecutionem, quoniam S. 11 agi uel ] agi, uel B. S. 11 quidpiam uel ] quidpiam, uel B. S. 13 mulcentur habere ] mulcentur, habere B. S. 13 esse non ] esse, non B. S. 16 uel bene uel male. uel uero uel falso ] uel bene, uel male, uel uero, uel falso B. S. 17 meminimus multa ] meminimus, multa S. 19 discussu. sine ] discussu, sine B. S. 20 uenerint ] euenerint B. S. 20 quaestio. Neque enim ] quaestio enascitur, (neque enim S. 21 uidetur? sed ] uidetur) sed S. 21 agendum. an ] agendum: an B. S. 22 quaestio: Adeoque ] quaestio, adeoque B. S. 24 sit aut ] sit, aut B. S. 25 uos ] Vos B. S. 26 Peripatetici & ] Peripatetici, & B. S. 27 ut pote ] utpote B. S. 27 quale nam ] qualenam S. 1 disquirimus, tam ] disquirimus. Tam B. S. 29 diiudicari ne ] diiudicarine S. a PH 2, 19.

10

15

20

25

39 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

163

an minime? Si diiudicari nequit, nobis consentire, cohibentes assensum & uestigando philosophantes. si potest: quo id fieri queat modo? nobis etiam comunicate. Sed qui hoc ualetis? quando adhuc decretum non est, non modo quod sit, sed an sit ullum: qua super re ipsi, perpetua lite maceramur. Rursum ut de iudicatorio componatur discordia, oportet nos habere iam confessum & constitutum iudicatorium, ut ipsa, scilicet, discordia tollatur, ut in alterutram partem sit aut non sit ipsum iudicetur: Atque ut queamus iudicatorium habere certum & constans, principio tolli est opus & iudicari, multiplicem de eo ipso discordiam, si autem iudicatorium iudicatorio diiudicari dixerint, in infinitum rem abituram qui nesciat inuenitur nemo. pari pacto ad infinitam disquisitionem occasura res est, si demonstrationis (qua de re sumus late disputaturi) mentio fiet. nam demonstratio iudicatorio indiget, nulla enim sine iudicio sensus aut intellectus aut utriusque, demonstratio communietur: ut aperte & extra omnem controuersiam notum est iis, quibus aut peripateticorum aut Stoicorum tractatus de demonstratione perlecti sunt, ne dixerim in manibus sumpti. Si autem demonstratione iudicatorium indiget, circulo res agitata perpetuo nunquam terminabitur. cum alter altero & alterutro alterutrum semper indigeat. Sed aiunt esto aliquod habeatur iudicatorium, id uanum inquiunt & inutile, cum uerum suapte natura existat ne an minime, clarum non habeatur?a ueteres enim philosophi uerum a ueritate tripha- Quod uerum a ueritate riam secreuerunt: essentia, constitutione, potestate. essentia quia uerum di- distinxerunt ueteres cebant in corporeum, corpoream ueritatem.b uerum enim si Stoicis audimus philosophi. est ut λεκτὸν, id est, dictum, ita transferre nobis liceat siue enunciatum, & ἀξίοµα, id est dignitatemc: quod nomen Cicero in prima tusculanad uertit pronunciatum. Veritatem uero scientiam omnium uerorum declaratricem, quae quodammodo ductrix habeatur. huiuscemodi autem uocant corpus, est enim secundum ipsos spiritus. Constitutione autem, quoniam uerum simplex quiddam esse putabante, ut uerbi causa ego scribo: At ueritatem decernebant multorum quae uera essent, cognitione constitui. potestate uero quoniam

1 nequit, nobis ] nequit nobis B. 2 philosophantes. si ] philosophantes, si B. S. 3 comunicate ] communicate B. S. 7 iudicetur: Atque ] sic! B. S. 9 discordiam, si ] discordiam: si B. S. 10 nemo. pari ] nemo: pari B. S. 12 fiet. nam ] fiet: nam B. S. 12 indiget, nulla ] indiget (nulla S. 13 intellectus aut ] intellectus, aut B. S. 13 utriusque, demonstratio ] utriusque demonstratio S. 14 communietur: ut ] communietur, ut B. / communietur) ut S. 15 peripateticorum aut ] Peripateticorum, aut B. / Peripatheticorum, aut S. 17 terminabitur. cum ] terminabitur, cum B. S. 17 altero & ] altero, & B. S. 19 uanum inquiunt & ] uanum, inquiunt, & S. 19 existat ne ] existatne S. 20 habeatur? ueteres ] habeatur: Veteres S. 21 potestate. essentia ] potestate: essentia B. S. 22 in corporeum ] incorporeum S. 22 ueritatem. uerum ] ueritatem: uerum B. S. 23 enim si Stoicis audimus est ] enim, si Stoicis audimus, est S. 24 dignitatem: quod ] sic! B. S. 26 habeatur. huiuscemodi ] habeatur, huiuscemodi B. S. 26 corpus, est ] corpus: est S. 28 causa ego ] causa, ego S. 28 scribo: At ] scribo: At B. / scribo. At S. 29 constitui. potestate ] constitui: potestate B. S. a PH 2, 20 sqq.

b M 7, 38.

c PH 2, 80 sq.

d Cicero, Tusculanae 1, 14.

e M 7, 39–40.

164

Quod nostri uerum a ueritate distinxerint et quoruplex apud eos uerum aut ueritas. Thomas

Aristoteles

Hylarius

Liber Secundus

39 r. 39 v.

ueritas scientia haberetur: uerum autem non omnino. quapropter in solo sapiente & uirtute praedito, uolunt ueritatem inesse Stoici, uerum autem & in ignaro esse posse non negant, quem uera quandoque fari contigit.a At uerum ipsum subsistat an minime, dubitant quam maxime permulti: & quoniam in ipso Circumscribitur ueritas quae dicitur multorum quae uera sint collectio, eedem fere lites & dissensiones quae & supra sunt allatae. Sed de hac omni re procedente hoc ipso uolumine dubitatio sumetur & perpensio fiet. Nostri uero inter quos Augustinus praecipue in libro Soliloquiorumb primo ubi cum sua ipse disputat ratione, ita ueritatem a uero uti castum a castitate distinguit: ueritatemque uero praestantius affirmat. quoniam si quid uerum est, ueritate ipsa uerum esse disseruit. Alii uero ex nostris de quo etiam est apud s. Thomam, ueritatem quidem & uerum trifariam acceperunt definieruntque: primo id in quo uerum fundatur, atque ita Augustinus dixit uerum est id quod est, praecedit enim rationem ueri ipsum ens, tanquam fundamentum. Secundo id quod proprie ipsam ueri rationem perficit, quo pacto dicitur ueritas conformitas & intellectus & rei. aequatur enim res intellectui.c atque hinc forte dixit Aristotelesd in libro periherminias, ex eo quod res est uel non est, aut ueram aut falsam dici orationem. & in quarto Metaphysicaee facultatis inquit uerum dicimus cum dicitur esse quod est, aut non esse quod non est: Tertio effectus ueri uerum solet appellari, quem in modum Hylarius uero censuit ipsum esse manifestari, & Augustinus in libro de uera religionef docuit, id quod est, ostendi ueritate, & secundum ueritatem de rebus inferioribus iudicium ferri. Res item, intellectus, & qui inter ea medius est sensus: qui, scilicet, & res iudicat, & ipse ab intellectu iudicatur, eique etiam confertur, ut res quaedam & index rerum inferiorum. Atque ut semel dicatur tam ueri fundamentum, quam & terminus, & ipsa quae inter ea est habitudo, atque relatio, ueritatis exprimitur nomine: & a quibusdam dicitur in re esse ut in causa, In anima reponi ut in subiecto, oratione uero tanquam signo exprimi & indicari.

1 omnino. quapropter ] omnino: quapropter B. S. 2 Stoici, uerum ] Stoici: uerum B. S. 4 permulti: & ] sic! B. S. 5 Circumscribitur ] circumscribitur B. S. 5 ueritas quae ] ueritas, quae S. 5 multorum quae ] multorum, quae B. S. 6 eedem ] eaedem B. S. 8 ubi cum ] ubi, cum S. 9 uero uti ] uero, uti B. S. 10 distinguit: ueritatemque ] sic! B. S. 10 affirmat. quoniam ] affirmat, quoniam B. S. 11 S.] Sanct. B. / Sanctum S. 12 definieruntque: primo ] definieruntque. Primo B. S. 14 est, praecedit ] est: praecedit B. S. 16 ueritas conformitas & intellectus & rei. aequatur ] ueritas, conformitas, & intellectus, & rei: aequatur B. S. 16 intellectui. atque ] intellectui, atque B. S. 17 periherminias ] Peri herminias B. S. 17 est uel ] est, uel B. S. 18 ueram aut ] ueram, aut B. S. 18 & ] Et B. S. 18 facultatis inquit uerum ] facultatis, inquit, uerum B. S. 19 est: Tertio ] est. Tertio B. S. 20 Hylarius ] Hilarius B. S. 24 intellectu ] intellecti B. S. 25 inferiorum. Atque ] inferiorum: Atque B. S. 27 In ] in B. S. a M 7, 42. b Augustinus, Soliloquia, 1, 27, 7. c Thomas v. Aquin, Summa Theologiae Ia-Iae, q. 16, a. 2; Quaestiones disputatae de veritate, qu. 1, a. 1, ad. 1; q. 1, a 10, ad. 1 . d Aristoteles, Peri hermeneias IX, 18a28-b18. e Met. IV 7, 1012a1 sqq. f Augustinus, De vera religione 36, 66, 185.

5

10

15

20

25

39 v. 40 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

165

utcunque uero statuatur, multa ueri & falsi nomine signantur. ipsum autem uerum & ueritatem atque horum iudicium quemcunque philosophorum in suam trahere uelle opinionem & supra satis est patefactum, & operis progressu maxime declaratum iri existimatus. Quare nostris ad praesens omissis, philosophorum in philosophos disputatio referatur. Aiunt enim cum tanta Disputatio inter sit de uero & ueritate controuersia, quanta & de iudicatorio fuerit: diuersis antiquos philosophos de ueritate. philosophorum sectis & negantibus, & asserentibus, & ambigentibus, qui fieri facile potest ut disceptatio tollatur?a qui enim uerum aliquod esse fatetur, si sine demonstratione id protulerit, ei fides non habebitur, ob uaria dissentientium philosophorum placita. Si demonstrationem afferre tentauerit, ea si falsa fuerit repelletur, si ueram dixerit esse circulo res euoluetur quia per demonstrationem ut uera sit quaeretur: quae demonstratio an uera iterum an falsa sit, demonstratione patere conueniet. Itaque fiet ut haec per illam, illa per aliam ita fulciatur, ut ad nullum tandem finem sit inquisitio peruentura. Amplius aut quae uidentur solum uera sunt, aut quae non uidentur. uel eorum quae uera sunt, alia uidentur manifestaue sunt, alia minime. nihil autem horum uerum esse dicunt, nullum igitur uerum. si enim solum quae uidentur apparentue nobis, uera sunt, uel omnia dicent esse talia uel quaepiam: At si omnia dixerint, sermo circumuoluitur subuertiturque, uidetur enim aliquibus nihil esse uerum.b neque enim quispiam suum authorem alieno iudicio in pari causa iure postponet. quod si aliqua responderint ex iis quae uidentur esse uera, absque iudicatorio si id responderint, quo pacto res occasura est? neque enim poterunt haec ab illis ita secernere, ut aliqua uera aliqua falsa pronuncient. usi autem iudicatorio, aut manifestum dicent & apparens illud ipsum iudicatorium, aut minime: hoc autem neutiquam dicturi sunt, sola enim ad praesens uera supponimus esse, quae uidentur, quae apparent, quae manifesta sunt: Quare manifestum & apparens id esse fatebuntur: quod ubi dixerint instabimus ita. quoniam quaeritur quae nam apparentia sint uera, quae nam falsa, idcirco quod summitur apparens manifestumue ad iudicandas res quae uidentur, in eadem etiam ipsum quaestione uersabatur, ut pote 1 utcunque ] Vtcunque B. S. 1 falsi ] falsa B. 1 signantur. ipsum ] signantur: ipsum B. S. 3 opinionem & ] opinionem, & S. 4 existimatus ] existimamus S. 10 philosophorum placita. Si ] Philosophorum, placita si B. / Philosophorum placita, si S. 11 fuerit repelletur ] fuerit repellatur B. / fuerit, repellatur S. 11 esse circulo res euoluetur quia ] esse, circulo res euoluetur, quia S. 12 quaeretur: quae ] sic! B. S. 15 uidentur. uel ] uidentur: uel B. S. 16 uidentur manifestaue ] uidentur, manifestaue S. 16 minime. nihil ] minime: nihil B. S. 17 uerum. si ] uerum: si B. S. 18 At ] at B. S. 19 subuertiturque, uidetur ] subuertiturque. Videtur B. S. 20 uerum. neque ] uerum, neque B. S. 21 postponet. quod ] postponet: quod B. S. 23 uera aliqua ] uera, aliqua B. S. 24 pronuncient. usi ] pronuncient, usi B. S. 25 minime: hoc ] sic! B. S. 27 sunt: Quare ] sic! B. S. 28 dixerint instabimus ] dixerint, instabimus S. 28 ita. quoniam ] ita: quoniam B. S. 28 quae nam ] quaenam S. 29 quae nam ] quaenam S. 29 falsa, idcirco ] falsa: idcirco B. S. 29 summitur ] sumitur B. S. a PH 2, 85 sqq.

b Ibid.

166

Liber Secundus

40 r.

apparens. quare alio egebit apparenti iudicatorio, num uerum sit an falsum ut internoscamus? & illud alio, deincepsque alio aliud, adeo ut finem inquisitio non inueniat: sed cum infinita iudicare nequeamus, etiam non poterimus certo compraehendere an sola quae nobis offeruntur apparentque, iure meritoque uera iudicari debeant? pari pacto eueniet si sola quae non uidentur, quae manifesta non sunt, quae minime parent, uera esse dixerimus. omnia enim uera esse non dicent. neque enim quispiam rationabiliter dixerit, pares haberi stellas, neque etiam idem merito affirmaturus est impares. Atqui si rem aliquam quapiam alia re diiudicauerimus, ut haec quidem non manifesta neque apparentia dicamus esse uera, illa minime, Apparenti aliquo tanquam iudice, si sententiam non feremus: eadem nos circumstabunt, quae supra, scilicet, praesserunt incommoda. si uero eo quod non est apparens, tanquam arbitro laturi sententiam sumus, tum alio non apparenti egebimus arbitro, nam quaerimus quae non apparentium uera, quae falsa sint. quare opus erit ut hoc non apparens (quando etiam de illo disquiritur cum inter non apparentia reponatur) alio itidem quod non appareat iudicemus. hoc ipsum autem non apparens obscurumque & ignotum siue non manifestum, alio item ignoto diiudicemus, ut nostra tandem ad infinitum excurrat oratio. quo fit ut obscura solum ignotaue siue non apparentia uera dici non debeant.a Reliquum est ut id promant eorum quae uera sunt, alia esse apparentia, alia minime, quod quidem absurdum fuerit. siue enim omnia tam non apparentia quam apparentia uera censuerint, siue aliqua apparentia, & aliqua etiam non apparentia uera esse dixerint, anceps incommodum non uitabunt. nam si omnia, eorum rursus peruertetur oratio, concessuri enim sunt uelint nolint, esse uera, & non esse uera. nam uerum illico pronunciabitur & pares esse stellas, & impares.b Si secundum dederint, quomodo iudicabimus ut eorum quae appareant? haec quidem uera, illa uero sint falsa? Si enim apparenti aliquo utimur ad arbitrandum, nostra dubio procul in infinitum abibit oratio. Si uero non apparenti arbitro maluerimus uti: Tum quoniam quae non apparent indigent iudicio, quo nam teste, quo iudice quaeso sumus ad iudicandum usuri? manifesto ne an obscuro? Apparenti an ignoto? si quidem apparenti, circulo semper agitabitur 1 ut pote apparens. quare ] utpote apparens, quare B. S. 3 inueniat: sed ] inueniat. Sed B. S. 6 dixerimus. omnia ] dixerimus: omnia B. S. 7 dicent. neque ] dicent: neque B. S. 10 minime, Apparenti ] minime, apparenti B. S. 12 incommoda. si ] incommoda: si B. S. 14 arbitro, nam ] arbitro: nam S. 14 uera, quae falsa sint. quare ] uera quae falsa sint, quare B. / uera, quae falsa sint: quare S. 16 iudicemus. hoc ] iudicemus, hoc B. S. 18 oratio. quo ] oratio, quo B. S. 21 fuerit. siue ] fuerit, siue B. / fuerit: siue S. 21 apparentia quam ] apparentia, quam B. S. 23 uitabunt. nam ] uitabunt: nam B. S. 24 uelint nolint ] uelint, nolint B. S. 25 uera. nam ] uera: nam B. S. 26 impares. Si ] impares: Si B. S. 26 dederint, quomodo ] dederint: quomodo B. S. 26 appareant? haec ] appareant, haec B. S. 29 uti: Tum ] sic! B. S. 29 apparent indigent ] apparent, indigent S. 30 quo nam ] quonam S. 30 manifesto ne ] manifestone S. 31 an ] om. B. 31 si quidem apparenti, circulo ] siquidem apparenti circulo S. a PH 2, 88–90.

b PH 2, 91.

5

10

15

20

25

30

40 r. 40 v.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

167

oratio. hoc enim per illud, rursumque illud per hoc, diuersisque & permutatis uicibus id fiet: inuicemque alterum altero probabitur. si dixerint non apparenti iudicium fieri, tum res ad infinitum progredietur.a pari pacto eueniet, si de obscuris & non apparentibus idem habeatur sermo. quandoquidem si quispiam obscuro quopiam & ignoto iudicare ipsa tentauerit, illis ipsis infinita prorsus se se praesentabit oratio. Si apparenti & claro, tum si semper quod apparet clarumque fuerit adsumet, ad infinitae probationis incommodum recidet. si ab hoc, ad obscurum fiat digressus, circulo semper agitabitur oratio. uanum igitur falsumque tuentur esse, ut eorum quae uera sunt, aliqua sint clara, siue apparentia, alia obscuscura & minime nota. Quo fieri uolunt ut si apparentia uera non sint, nec item sola non apparentia uera, neque etiam aliqua apparentia, & aliqua obscura uera, nihil omnino sit uerum. quod si nihil uerum esse concedatur, & iudicatorium si ullum reperiretur uerum esse, in eo solum diiudicando fore utile: quod cum ipsum minime reperiatur, proculdubio & uanum prorsus: & inutile iudicatorium posse decerni.b haec illi & alia plura non in communi solum & in uniuersum, sed particulatim singulatimque, uti dabitur hoc ipso uolumine legere. Sed diuersas opiniones suis Quod in hoc secundo cum rationibus & fundamentis antea narasse praestiterit. primum eas quibus libro deinceps iudicatorium omne ueri sublatum est. post ea illas quibus constitutum est. procedendum. Demum scepticorum locos ad contradicendum & ad cohibendum assensum excogitatos. sub indeque rationes quibus omne ueri iudicatorium uerumque ipsum, sub ambiguo relinquatur. Demum uerum ipsum ubi nam sit paucis aperietur.

De opinione et ratione Xenophanis Colophonii in auferendo ueritatis iudicatiorio. capvt tertivm.

30

Hactenus itaque paucis de ueritate & eius iudicatorio, sed pluribus opere procedente. Nunc autem particularibus de utraque re & opinionibus & rationibus explicandis uacandum est. Colophonius Xenophanes ueritatis iudicatorium sublatum iri uoluit, propterea quod nulli hominum notum esse uerum exi1 oratio. hoc ] oratio: hoc B. S. 2 probabitur. si ] probabitur: si B. S. 3 progredietur. pari ] progredietur: pari B. S. 4 sermo. quandoquidem ] sermo, quandoquidem B. S. 8 recidet. si ] recidet: si B. S. 9 oratio. uanum ] oratio: uanum B. S. 12 uerum. quod ] uerm: quod B. / uerum: quod S. 14 utile: quod ] utile, quod B. S. 15 haec ] Haec B. S. 18 praestiterit. primum ] praescripserint, primum B. S. 19 est. post ea illas ] est, post ea illa B. / est, postea illa S. 20 est. Demum ] est, demum B. S. 21 excogitatos. sub ] excogitatos, sub B. S. 21 sub indeque ] subindeque S. 22 ubi nam sit paucis ] ubinam sit, paucis S. 26 Caput tertium.] Cap. III. B. S. 28 opinionibus & ] opinionibus, & B. S. a PH 2, 92.

b PH 2, 93 sq.

168

Exemplum

Sextus de Xenophane Aristoteles de Xenophane

Cicero de xenophane

Quid ex sexto, et quid contra sextum allaturus author

Liber Secundus

40 v.

stimauita: ut pote quia rebus in obscuris delitesceret: quapropter non censuit uerum quidem quo ad se se pertinet non esse: sed quia incertis in rebus id maneret, fieri nequire ut inde penitus erueretur. quare relictum hominibus id esse duntaxat, quod uideri, solemus dicere. quod si forte fortuna quispiam in uerum incideret, nihilominus ne scire illum quo pacto id fuerit depraehensum, sed putare tantummodo & opinari. Nec secus euenire hac in re uoluit ac iis contingeret, qui tenebricosa in domo & multa praeciosaque intus ad seruanti descenderent aurum inuenturi: nam quisque eorum ubi quidpiam ex domo captaret, id putaret aurum esse, quorum tamen nemo ita persuasus esset ut uere arbitraretur, se se aurum quamuis in illud fortassis impingeret, consequi posse. Ita inquit hunc in mundum perinde ac in magnam domum multa descendit philosophorum turba, ueritatem quaesiturab, quam & si quispiam appraehenderit ei nihilominus assentiri non debemus tanquam recte coniectanti. Quo fieri existimauit ut ueritatis iudicatorium habere nequiremus, ob rerum quas quaereremus naturam & incertam & indepraehensam. haec officio functus interpraetis ex graeco sexti pyrrhonii libro latine disseruic, quoniam in opusculo Aristoteles eo in quo tractat dogma Xenophanis nihil horum meminit, praeterquam quod de illo, ut sic dicam, uideri, quo ipse Xenophanes utebatur uocabulo, paucula uerba inter disserendum Aristoteles ipse promit in hunc modum κὰν είναι πολλά κὰν ἡµίν ώς το φαίνεσθαι µόνωσd. Nec item Cicero multa disserit: nam dum luculloe respondet pro stoicis in Academicos disserenti, Xenophanem & parmenidem minus bonis quanquam uersibus, sed illis uersibus, increpare scribit eorum arrogantiam quasi irati, qui cum sciri nihil possit, audeant se scire dicere. Haec ex illo paucula. Ex ipso autem sexto longe plura, qui ex proposito quid Xenophanesf de iudicanda ueritate protulerit nota uoluit posteritati, ex eo igitur sexto multa tanquam a philosopho contra philosophos, & attulimus & afferemus: atque aduersus ipsum etiam duce ratione disputabimus. Sed tamen eo ipso magis utemur in quibusdam confutandis, non tamen omnibus, & saepenumero, non semper: sed tum maxime cum Alii philosophi inter se se ueri iudicatorium partientes dilacerantesque, posteris documentum praebuerunt ut ipsis fides non haberetur.

1 ut pote ] utpote B. S. 1 rebus ] reb. B. 3 erueretur. quare ] erueretur: quare B. S. 4 dicere. quod ] dicere, quod B. S. 8 ad seruanti ] adseruanti S. 8 descenderent aurum ] descenderent, aurum S. 8 inuenturi: nam ] sic! B. S. 10 esset ut ] esset, ut B. S. 11 Ita inquit hunc ] Ita, inquit, hunc S. 13 appraehenderit ei ] apprehenderit, ei S. 15 incertam & ] incertam, & B. S. 15 haec ] Haec B. S. 17 Xenophanis nihil ] Xenophanis, nihil S. 18 uideri ] om. B. S. 20 modum κὰν ] modum: κὰν B. S. 23 uersibus, increpare ] uersibus increpare S. 24 dicere. Haec ] dicere: Haec B. S. 26 protulerit nota ] protulerit, nota S. 27 attulimus & ] attulimus, & B. S. 28 eo ] & B. S. 30 Alii ] alii B. S. a M 7, 49.

b M 7, 52.

c Ibid.

d MXG 974b1 sq.

e Acad. I, 74.

f M 7, 49–52.

5

10

15

20

25

30

40 v. 41 r.

Liber Secundus

169

De opinione et rationibus Xeniadis corinthii, et Anacharsidis scythae qui ueritatis iudicatorium sustulerunt. capvt qvartvm.

5

10

15

20

25

30

Sequitur Xeniadis opinio cuius & meminit Democritusa. Ea persuadere caeteris uoluit, sibi an persuaserit nescio, omnia falsa esse, & quamlibet phantasiam, & quamlibet fallere opinionem. & ex eo quod non est, omne quod est fieri putauit, & in eo itidem quod non est desinire atque corrumpi. Quae quidem opinio quantum aut distet aut proxima sit ei, quae in Xenophanem relata est, uel ex eo potest intelligi: quod si ueri nihil depraehendamus, ad falsi, scilicet, discerniculum, ut pote cum iam sit omnibus praeiudicium falsitatis inuectum, fiet dubio procul, ut non detur iudicatorium, quo illa distingui queant. Caeterum quod omnia sint falsa & eiusmodi ut compraehendi nequeant & interstingui, causam rettulit in sensum. ac eius argumentationis uis Vis argumenti hoc quasi puncto colligitur. Si id quo caetere diiudicantur res falsum est, ne- Xeniadis. cessario sequitur ut omnia sint falsa, sed falsum est illud, igitur & omnia falsa: sensus autem ipsi de omnibus rebus ferunt iudicium, atque ii fallaces, ergo inquit conficitur quod uolebamus. Ancharsisb autem scytha, uniuscuiusque artis iudicatricem sustulit compraehensionem, ualde subiratus graecis, quod eam reliquissent. quis est enim inquit qui ex arte iudicat? sane uel idiota, uel artifex, idiotam porro si dixerimus, quae nam sequentur absurda? Insolens enim earum rerum quae ad artem pertinent, non secus aberrabit ac caecus, qui ea conatur quae pertinent ad uidentem, ac surdus qui molitur ea quae aures diiudicant. At si concesserimus insolenti & ignaro cuiusquam artis, eius ipsius artis quam ignorat iudicium, quo pacto differret ab arte artis ignoratio? Enim uero si artificem dixerint ex arte ferre iudicium, rursum sequentur absurda: aut enim qui eiusdem est artis aequalem artificem, aut qui diuersae est, diuersae quoque artis magistrum iudicauerit. Sed qui eiusdem non est artis, in artis artificem alienae quo pacto sententiam tulerit? Artis enim propriae scius & gnarus cum sit, ad alienam translatus idiota putabitur. At eiusdem artis opifex, aequalem sibi, hoc est eiusdem facultatis artificem probare qui

1 et ] & B. S. 3 Caput quartum.] Caput IIII. B. / Cap. IIII. S. 5 nescio, omnia ] nescio omnia B. 6 opinionem. & ] opinionem: & B. S. 7 est fieri ] est, fieri S. 7 desinire ] desinere B. S. 9 intelligi: quod ] sic! B. S. 10 ut pote ] utpote B. S. 13 sensum. ac ] sensum, ac B. S. 14 diiudicantur res ] diiudicantur, res S. 16 falsa: sensus ] sic! B. S. 16 rebus ] reb. S. 17 ergo inquit conficitur ] ergo, inquit, conficitur S. 17 Ancharsis ] Anacharsis B. S. 19 reliquissent. quis ] reliquissent: quis B. S. 19 enim inquit qui ] enim, inquit, qui S. 20 artifex, idiotam ] artifex: idiotam B. S. 21 rerum ] om. B. S. 21 caecus ] coecus B. 25 Enim uero ] Enimuero B. S. 25 dixerint ex ] dixerint, ex S. 26 absurda: aut ] sic! B. S. 30 est eiusdem ] est, eiusdem S. a M 7, 53.

b M 7, 55.

170

Liber Secundus

41 r. 41 v.

poterit? qui iudicare? Hoc ipsum enim disquirimus, quis nam sit, qui de iis qui in eadem arte constituti sunt, una eademque potestate prorsus arbitretur? quod si illum hic iudicauerit, fiet ut idem sit qui iudicat & iudicetur, & cui fides & arrogetur simul & derogetur. quatenus enim eiusdem artis, Alienus est ab aliis qui iudicantur, ipse autem cum iudicatur ei non habetur fides, quatenus uero iudicat ei protinus habebitur. fieri autem quo pacto potest, ut idem sit qui iudicat & qui iudicetur? & cui fides & habeatur simul & non habeatur? quare confici putauit, qui ex arte iudicet reperiri neminem, ex quo tolli iudicatorium plane putauit.a De opinione et rationibus protagorae quibus uoluit ueritatis iudicatorium in uniuersum tantummodo sublatum iri, ibique non nihil contra Aristotelem deque opinione dionysiodori et euthydemi, et nausiphanis.

5

10

capvt qvintvm. Protagoramb abderitem sophistam magis quam philosophiam, cuius & apud platonem multa mentio, & eius nomine inscriptus dialogus, inter eos philosophos qui iudicatorium ueritatis sublatum iri uoluerunt, scriptores prisci collocarunt. Opinatus est protagoras, omnes imaginationes, opiniones omnes ueras esse, & ita haberi debere. Sed non in uniuersum, particulatim tantummodo. quoniam ueritas earum esset in rerum numero, quae ad aliud referuntur. quare omne quod mihi (uerbi causa) uidetur, apud me ita est. Vnde & exclamauit omnium rerum mensura est homo, & eorum quae sunt uti sunt, & eorum quae non sunt uti non sunt. Contraria quoque sententia suam confirmabat. si enim dicebat id abnegaueris, tum confirmabitur: quia tu qui id negas homo es. Demum concludebat id uerum esse, quod cuique uideretur, cuius opinionem in cratyloc Socrates citat, cum Hermogene disputans apud platonem. Ibique uel ex hoc confutat, quod omnes homines prudentes essent, nullus imprudens, si uerum id esset quod cuique uideretur: efficaciusque hoc si non est, certe urbanum magis, ut mea fert opinio, aduersus protagoram 1 disquirimus, quis nam ] disquirimus: quis nam B. / disquirimus: quisnam S. 2 constituti ] coustituti B. 4 fides & ] fides, & B. S. 4 simul & derogetur. quatenus ] simul, & derogetur, quatenus B. S. 4 artis, Alienus ] artis: Alienus B. / artis, alienus S. 6 ei protinus ] ei, protinus S. 6 fieri ] Fieri B. S. 7 simul & ] simul, & B. S. 10 Protagorae quibus ] Protagorae, quibus S. 11 tantummodo ] tantum modo B. 12 non nihil ] nonnihil B. S. 14 Caput quintum.] Cap. V. B. S. 16 inscriptus ] in scriptus B. S. 19 debere. Sed ] debere: sed B. S. 20 tantummodo. quoniam ] tantummodo, quoniam B. S. 21 referuntur. quare ] referuntur, quare B. S. 22 est. Vnde ] est: Vnde B. S. 22 exclamauit omnium ] exclamauit, omnium B. S. 22 sunt uti ] sunt, uti S. 23 sunt uti ] sunt, uti S. 24 confirmabat. si ] confirmabat, si B. S. 28 uideretur: efficaciusque ] sic! B. S. a M 7, 56–59.

b M 7, 60–63.

c Platon, Kratylos, 386C sq.

15

20

25

41 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

171

extitit argumentum, & magis eius accomodum sententiae, quam quo usus Aristoteles in quarto metaphysicorum libro. Placet eius uerba greca subscribere, quoniam recte non iacent in plerisque latinis codicibus, & uice protagorae pythagoram reposuerunt: ut etiam apud Senecama fecisse quidam uidentur, ubi affirmauit in opusculo de liberalibus studiis pythagorae uisum, de omni re in utranque partem disputari posse ex aequo, & de hac ipsa an omnis res in utranque partem disputabilis est, & in rerum natura nihil esse nisi dubium. Id enim magis protagorae conuenire potuit, & si non exacte, quam pythagorae, de diuinis deque mathematicis rebus multa asseueranti. Sed utcunque hac de re statuatur, certe apud Aristotelem saepe imperiti librarii pythagoram protagora mutauere: atque hoc maxime loco. Disputat enim Aristoteles aduersus eos qui eandem rem & affirmari simul & negari uere posse contendebant: mox & subiicit: ἐστὶ δὲ, ἀπό τῆσ ἀυτῆσ δόξησ καὶ ὁ προταγορου λόγοσ. καὶ ἀνάγκη ὁµοίως ἀυτοὺσ ἄµφω ἢ ἐιναι. ἢ µὴ εἶναι, εἴτε γὰρ τὰ δοκοῦντα πάντα ἐστὶν ἀληθῆ, καὶ τὰ φαινόµενα ἀνάγκη ἐιναι πάντα ἀληθῆ καὶ ψευδῆ. πολλοι γαρ τἀναντια ὐπολαµβάνουσιν ἀλλήλοις, και τους µη ταυτὰ δοξὰζοντας, ἑαυτους διεψευσθαι νοµίζουσιν, ᾣστε ἀνάγκη τό ἀυτό ἐίναι τε και µὴ είναι. και ἐιτουτο ἐστιν ἀνὰγκἠ τὰ δοκούντα έίναι πάντα ὰληθη. τα ἀντικείµενα γαρ δοξάζουσιν αλλήλοις διεψευσµὲνοι οἱ και ἀληθέυοντες. ἠιουν ἓχες τὰ ὀντα οὑτωσ ἀληθέυουσιν παντες.b haec Aristoteles: quorum uerborum hic sensus est, deriuatur ab ipsa opinione ratio protagorae: ipsos enim ambos (qui uidelicet affirment & negent) simul & ueros & non ueros esse necessario consequetur. Si enim quaecunque uidentur & uera sunt & apparentia: necessarium est ut omnia & uera sint & falsa. multi enim contrarias habent inuicem opiniones, & eos omneis, qui non eadem quae ipsi, existimant, mentiri putant. quare necessarium est, idem & esse & non esse: & si hoc est, necessarium, utique omnia quae uidentur, uera sunt, opposita enim opinantur inuicem, & qui mentiti sunt, & qui uera locuti: quod si ita se se habent, omnes utique ueraces. haec Aristotelei contextus sententia. At quispiam dicere posset, nihil hoc officit protagorae primo, quia id quod concludit Aristoteles aduersus protagoram tanquam absurdum, ipse antea praeponebat protagoras ut necessarium: debebat hoc ipsum quod concludit impugnare. Secundo quia non ita proprie, ut Aristotelico processu ei adscribitur, ille existimauit, nam 1 accomodum ] accommodum B. S. 2 libro. Placet ] libro: Placet B. 4 reposuerunt: ut ] sic! B. S. 6 utranque ] utramque B. S. 7 utranque ] utramque B. S. 9 diuinis deque mathematicis ] Diuinis deque Mathematicis B. S. 11 maxime ] maximo B. 11 loco. Disputat ] loco: Disputat B. S. 13 contendebant: mox] sic! B. S. 20 Aristoteles: quorum ] sic! B. S. 21 protagorae: ipsos ] sic! B. S. 22 ueros & ] ueros, & B. S. 23 sunt & ] sunt, & B. S. 24 apparentia: necessarium ] sic! B. S. 24 sint & ] sint, & B. S. 24 multi ] Multi B. S. 26 putant. quare ] putant, quare B. S. 26 esse & ] esse, & B. S. 27 est, necessarium ] est, necessarium S. 28 locuti: quod ] sic! B. S. 29 ueraces. haec ] ueraces: haec B. S. 33 existimauit, nam ] existimauit: nam S. a Seneca, Epist. mor., 88, 43.

b Met. IV 5, 1009a1-11.

Locus Aristotelis castigatus in metaphysicis.

Quid posset quispiam dicere pro protagora aduersus Aristotelem.

172

Liber Secundus

41 v. 42 r.

ueritatem & falsitatem, non a rebus, nec ab hominibus, qui diuersa opinantur, & quorum opiniones diuersae conferantur, metiebatur: Sed & ab re quacunque, & a quocunque homine: Verbi causa, uerum quo ad me attinet, id esse dicebat, quod mihi uidebatur.a uerum quantum ad te pertinebat, quod tibi uidebatur censebat esse: haec autem simul nolebat componi. Neque enim sophistarum subtilissimus ignorabat haec, si componerentur conferenturque, fuisse futura contraria: sed per se se examinanda censebat: tot esse iudicia diuersa, quot particulares homines constituens. Atque ita uerum non componebat, sed partiebatur: neque etiam putabat qui sibi contradicerent falsa dicere, ut pote qui uolebat omnia uera, nihil falsum inueniri. quare & uera illa dicebantur esse contradicenti, & uera protagore. quod hinc etiam patet: Quoniam affirmabat insanum hominem, fidum esse iudicem eorum quae in insania fierent, & dormientem eorum quae in somnis, & infantem quae in infantia, & senem quae in senectute contingerentb: neque enim proprium putabat, ut ab iis qui differentes haberent affectiones, alii dissimiles iudicarentur. Sed nec sapientes eorum quae insane fierent, nec uigiles eorum quae a somno correptis funderentur, nec senes quae a pueris committerentur aequos esse iudices uoluit.c ut enim haec illis non uideri, ita nec quae ab illis fierent iis uideri existimauit. omnia autem quae uidebantur, ei cui uidebantur uera esse. quapropter uolebat si aut insanus aut dormiens in qua reperiebatur dispositione fidus non esset & firmus iudex eorum quae commisserat, postquam aut sapiens effectus aut uigil fuisset: sic rursum eorum aequum iudicem non esse ubi illa ipsi contigissent. quo fiebat ut iudicatorium firmum & constans haberi nequiret, cum dispositio qua fertur iudicium uariasset.d Sed enim quanquam iudicatorium collocauit in homine protagoras, ut in uniuersum ueritatis iudicatorium tolleret, in particulari autem relinqueret, Alia tamen uia uisus est incedere. existimauit enim materiam fluxilem esse, qua semper dilabente accessio fieret loco eorum quae defluxere, sensusque ipsos suo proprioque ornatu transmutari, & alios prope fieri uoluit: & propter aetatum uarietatem & propter corporum dispositiones: rationes autem rerum omnium quae uidentur, in ipsa iacere materia. quo fieri ut omnia ita sint, ut cuique uidentur, sed 2 metiebatur: Sed ] sic! B. S. 2 ab ] a S. 3 homine: Verbi ] sic! B. S. 3 quo ] quod S. 4 uidebatur. uerum ] uidebatur: uerum B. S. 5 uidebatur censebat ] uidebatur, censebat S. 5 esse: haec ] sic! B. S. 7 contraria: sed ] sic! B. S. 9 partiebatur: neque ] sic! B. S. 10 ut pote ] utpote B. S. 10 inueniri. quare ] inueniri: quare B. S. 11 protagore. quod ] protagore, quod B. S. 18 uoluit. ut ] uoluit: ut B. S. 18 fierent iis ] fierent, iis S. 19 existimauit. omnia ] existimauit: omnia B. S. 19 uidebantur uera ] uidebantur, uera S. 20 esse. quapropter ] esse, quapropter B. S. 20 insanus aut ] insanus, aut B. S. 22 effectus aut ] effectus, aut B. S. 23 contigissent. quo ] contigissent, quo B. S. 24 fertur iudicium ] fertur, iudicium S. 26 Alia ] alia B. S. 27 incedere. existimauit ] incedere, existimauit B. / incedere: existimauit S. 28 dilabente accessio ] dilabente, accessio B. S. 29 uarietatem & ] uarietatem, & S. 30 dispositiones: rationes ] sic! B. S. 31 materia. quo ] materia, quo B. S. a M 7, 61.

b Ibid.

c M 7, 63.

d Ibid.

5

10

15

20

25

30

42 r.

5

10

15

20

Liber Secundus

173

alias aliter ab hominibus fieri iudicium, ob diuersas affectiones dispositionesue. unde & secundum naturam, & praeter naturam, & puerorum, & senum, & uigilantium, & dormientium, uti diximus, uaria oriri iudicia, & ea tamen uera decernebat.a haec pro opinione protagorae dici possent, non ut uera probaretur, sed ut non fortissime ab Aristotele ad sensum quo locutus erat protagoras improbaretur. Similia uero protagorae habebantur antiquitus & Euthydemi & Dionysiodori placitab, ut quidam putant, ego non puto, ut paulo post aperiam. existimabant illi & ens & uerum inter ea quae sunt ad aliquid, Sextus reponi ut scribit Sextus.c Sed enim Euthydemum apud Platonemd in Cratyllo Plato. me legisse memini, uexatum a socrate, quod affirmaret omnia omnibus esse similiter ac semper. ex quo sequi putabat Socrates, ut alii boni non essent alii mali, si semper & aeque omnibus, & uirtus inesset & prauitas. quare contraria potiusquam similia putabat Euthydemus protagoreae opinioni. Nausiphanes uero uti est apud senecame uoluit ex iis quae uidentur esse nihil magis esse quam non esse. & hac in re mihi uidetur germanus maxime scepticus: qua uero Senecaf idem refert Nausiphani placuisse, hoc unum certum esse nihil esse certi, desciuisse a scepticis satis constat: quibus nihil erat certi, ut ante diximus & procedente opere latius explicabimus.

Quibus sit argumentis Gorgias usus in euertendo ueritatis iudocatorio ibique nonnulla contra Gorgiam et de metrodori et Anaxarchi sententia, qua illud ipsum iudicatorium sublatum iri uoluere. capvt sextvm.

25

Gorgias uero leontinus rhetoricae facultatis celebratus artifex, cuius memor Plato in rhetoras disputans pulcherrimum dialogum Gorgiaeg nomine praetitulauit cuique ut inquit Cicero in tertio de oratoreh, tantus honos habitus est a graecia soli, ut ex omnibus delphis non inaurata statua, sed aurea statuere2 dispositionesue. unde ] dispositionesue, unde B. S. 3 dormientium, uti diximus, uaria ] dormientium (uti diximus) uaria S. 4 decernebat. haec ] decernebat: haec B. S. 5 sensum quo ] sensum, quo S. 6 Protagoras improbaretur ] Protagoras, improbaretur S. 8 existimabant ] Existimabant B. S. 8 illi & ens & ] illi, & ens, & B. S. 9 reponi ut ] reponi, ut B. S. 9 Cratyllo ] Cratylo S. 11 semper. ex ] semper, ex B. S. 11 essent alii ] essent, alii B. S. 12 prauitas. quare ] prauitas, quare B. S. 14 Senecam uoluit ] Senecam, uoluit S. 14 esse nihil ] esse, nihil S. 15 esse quam non esse. & ] esse, quam non esse, & B. S. 15 scepticus: qua ] sic! B. S. 16 esse nihil ] esse, nihil S. 20 iudocatorio ibique ] iudocatorio, ibique B. S. 20 et ] & B. S. 23 Caput sextum.] Cap. VI. B. S. 26 praetitulauit cuique ut ] praetitulauit, cuique, ut B. S. 27 graecia soli ] graecia, soli B. S. a PH 1, 217. b M 7, 64. c Ibid. d Platon, Kratylos, 386C-D. e Seneca, Epist.mor. 88, 43. f Ibid. 88, 45. g Platon, Gorgias. h Cicero, De oratore 3, 129.

174

Liber Secundus

42 r. 42 v.

tur. hic ipse Gorgias iis qui iudicatorium sustulerunt ueritatis adnumeratur. Tria Gorgiae Is autem secus ac protagoras eam in rem progressus est. In libro enim cui disputationis capita. nomen fecit de eo quod non est, siue de natura, tria praestituit capita quibus immoratus suum confirmare placitum sategit.a ea capita hunc in modum disposuit, ut primum probaret quod nihil est. Secundum quod si est ab homine compraehendi nequit, tertium quod & si quis id queat compraehendere aliis Primum caput tamen enarrare non possit. primum caput ita exequitur.b Si est uel ens est uel non ens, aut (si placet dicere) quod est, & quod non est, quanquam & prisci authores latinae linguae, & postea Fabius Quintilianus ab hoc nomine ens neutiquam abhorrent, cum tamen nonnulli nihil scii gnarique philosophiae sed parum intincti litteris humanis illud formident cane peius & angui. si est inquit aut ens est, aut non ens, uel & ens est, & non ens. Sed ens non est, neque non ens uti dicetur, neque & ens & non ens, uti docebitur. igitur non est, etenim quod est non ens, non est, si enim non ens est, erit simul & non erit, qua etenim non ens intelligitur, non erit: qua autem est, non ens, rursum erit. omnino autem absurdum & esse aliquid simul & non esse, non igitur erit non ens. Aliter autem hunc in modum. Si non ens est, ens non erit. Aduersantur enim haec inuicem, etenim si non enti acciderit ut sit, ipso enti non esse contigerit. Si autem utique ens non est, neque quod est non ens erit. At qui neque ens erit. Si enim est ens, uel sempiternum est, uel generatum, uel simul & sempiternum & generatum, neque autem hoc, neque illud, neque utrunque simul, inquit Gorgias, ergo neutiquam ens fuerit. Si enim ens erit aeternum (hinc enim capit exordium) principium aliquod non habebit, quod enim genitum est, principium aliquod habet, quod autem ingenitum, & aeternum constituitur principium non habuit: quod autem non habet principium, infinitum est. Si autem infinitum est, nullo modo est. Si enim alicubi est, illud ens in quo est, aliud ab ipso est, & sic non amplius erit infinitum, quod ab aliquo circumcluditur: Maius enim quod continet eo est quod continetur. Infinito autem nihil est maius, quare alicubi neutiquam erit infinitum, neque enim in ipso circumclauditur, nam idem esset id in quo est, & quod in ipso 1 statueretur. hic ] statueretur: hic B. S. 1 ueritatis adnumeratur ] ueritatis, adnumeratur S. 2 est. In ] est, in B. S. 3 fecit de eo] fecit De eo B. / fecit, De eo S. 3 capita quibus ] capita, quibus S. 4 sategit. ea ] sategit, ea B. S. 5 disposuit, ut ] disposuit: ut B. S. 5 est. Secundum ] est: secundum B. S. 5 est ab ] est, ab S. 6 nequit, tertium ] nequit: tertium B. S. 6 compraehendere aliis ] compraehendere, aliis S. 7 primum ] Primum B. S. 7 exequitur. Si ] exequitur: Si B. S. 7 est uel ens est uel ] est, uel ens est, uel B. S. 11 philosophiae sed ] philosophiae, sed B. S. 11 si ] Si B. S. 12 est inquit aut ] est, inquit, aut S. 13 ens & ] ens, & B. S. 13 docebitur. igitur ] docebitur: igitur B. S. 15 erit: qua ] sic! B. S. 16 erit. omnino ] erit: omnino B. S. 16 simul & ] simul, & B. S. 20 erit. At ] erit: At B. S. 23 aeternum (hinc ] aeternum, (hinc S. 25 constituitur principium ] constituitur, principium B. S. 26 est. Si ] est: Si B. S. 26 est. Si] est: Si B. S. 28 circumcluditur: Maius ] sic! B. S. 30 circumclauditur, nam ] circumclauditur: nam S. a M 7, 65.

b M 7, 66–76.

5

10

15

20

25

30

42 v. 43 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

175

est, atque ens ipsum duo esset, locus uidelicet & corpus. Id enim in quo est locus est, quod autem in ipso corpus, hoc autem prorsus absurdum. neque igitur in ipso est ens, quare si sempiternum est ens, infinitum est, si autem infinitum est, nullibi est, si autem nullibi est, non est. igitur si sempiternum est ea consequi omnia existimauit. Atqui neque fieri potest inquit ut genitum sit ens, si enim est genitum, uel ex ente, uel ex non ente genitum fuerit, sed neque ex ente genitum est, Si enim ens est, non genitum fuit, quia iam erat, neque ex non ente, quod enim non ens, facere neutiquam potest, propterea quod ex necessitate debebat id quod generandi habet potestatem, alicuius subsistentia participare. Igitur genitum non est ens. iis ipsis confici uolebat utrunque esse non posse simul, & aeternum, scilicet, & genitum, tolli enim haec inuicem Gorgias autumabat, nam & si aeternum est inquit ens genitum non est, & si genitum est, non est aeternum.a enimuero hoc falsum esse & Author operis contra ueritas ipsa & religio monstrat, quare disputationem Gorgiae interpollemus Gorgiam pietatis ergo. Dei filius & aeternus est, & genitus, quia aeterno genitus, nec etiam putarunt aliqui ex nostris, aeternum non potuisse esse mundum, etiam factum a deo, si id fieri tamen ipse uoluisset. Si quidem pes, quem supponeremus in puluere praesisse uestigium ab aeterno, effecisset uti aeternum esset uestigium, quanquam factum a pede. Falsum etiam inter alia illud Gorgiae, non ens fieri non posse, quando ex non ente actu quod tamen sit ens potentia potestateue, fit actu ens, qua distinctione multa quae supra dicta sunt, non ambigimus posse dissolui. illud etiam equiuocatione labat infinitum quod ipse ait, aeternum esse, & omnia occupare, nam infinitum mole potest accipi, & tempore, alterum autem capit pro altero, & alterutro fallacia incurritur. Sed reuertamur ad Gorgiae disputationem qui rursum alio ex capite nouaturus disceptationem inquit, si est ens, uel unum est, uel multa, neque unum autem, neque multa, ut ostendetur, igitur non est ens. Si enim unum est, uel quantum, uel continuum, uel magnitudo uel corpus est. quod nam uero illorum aliquod esse ponatur? unum non erit. Si enim constituetur esse quantum, diuidetur, continuum autem si esset, intercidetur: similiter si magnitudo intelligatur, non erit indiuisibilis. si corpus triplex esse conuincetur, longitudine, latitu2 est locus ] est, locus B. S. 2 absurdum. neque ] absurdum: neque B. S. 4 est. igitur ] est: igitur B. S. 5 est ea ] est, ea S. 5 potest inquit ut ] potest, inquit, ut S. 6 ens, si ] ens: si B. S. 7 est, Si ] est: Si B. S. 8 erat, neque ] erat: neque S. 9 debebat ] debeat B. S. 10 participare. Igitur ] participare: Igitur B. S. 10 iis ] Iis B. S. 11 uolebat utrunque ] uolebat, utrunque S. 12 autumabat, nam ] autumabat: nam S. 12 est inquit ens ] est, inquit, ens B. S. 13 enimuero ] Enimuero B. S. 17 fieri ] geri B. S. 17 Si quidem ] Siquidem S. 18 praesisse ] pressisse S. 21 ens, qua ] ens: qua B. S. 22 illud ] Illud B. S. 23 occupare, nam ] occupare: nam S. 26 inquit, si ] inquit: Si S. 28 magnitudo uel ] magnitudo, uel B. S. 28 est. quod nam ] est: quod nam B. / est: quodnam S. 30 quantum, diuidetur, continuum ] quantum diuidetur: continuum B. / quantum, diuidetur: continuum S. 30 intercidetur: similiter ] sic! B. S. 31 indiuisibilis. si ] indiuisibilis: si B. S. a M 7, 72.

176

Liber Secundus

43 r.

dine, profunditate: Absurdum autem putare ens aliquod illorum esse, igitur ens unum quiddam non erit.a Atqui nec multa: si enim non est unum, neque multa est. Multa enim componuntur ex iis quae sunt. unum, quapropter uno sublato tolluntur simul & multa. Itaque quod neque ens est, neque non ens est, ex iis quae diximus manifestum fieri putauit. quod autem utrunque etiam non sit, collectu facile est.b Sed hactenus de primo capite Gorgiae quod sumus Secundum caput ad uerbum fere interpretati. Subiecit autem concesso ut ens sit & habeatur, Gorgiae disputationis. non esse id propterea excogitabile homini.c Si enim inquit intellecta non sunt entia, ens non intelligitur & quidem (ut ipse putauit) ratione duci. Si enim inquit intellectis accidit esse alba, & albis accidit intelligi, sic si intellectis acciderit non esse entia, necessario accidet entibus non intelligi.d Quod si intellecta non sunt entia, ens non intelligitur: intellecta autem non esse entia tantisper uolebat praesummi, dum probaret, igitur ens non intelligi uolebat. intellecta autem non esse entia clarum hinc esse dicebat, nam si intellecta sunt entia, omnia intellecta sunt, ubi quis ipsa intellexerit, hoc autem absurdum. neque enim si intellexerit quis hominem uolantem. uel in plaustro super mare discursantem, statim uolabit homo, uel super mare currus impulerit. Ad haec si intellecta sunt entia, quae sint non entia, non intelligentur, contrariis enim accidunt contraria. & sane contrarium est enim non ens, & propterea si enti continget intelligi, non enti accidet non intelligi. hoc autem absurdum: si quidem scylla, & chimera, & multa eorum quae non sunt intelliguntur. Igitur non ens intelligitur. Vt autem uisa, propterea uisa dicuntur, quoniam uidentur, & audita propter hoc audita quoniam audiuntur, & neque uisa spernimus & abiicimus, quoniam non audiuntur, neque eliminamus audita quia non uidentur, unum quodque enim proprio sensu, & non ab alio iudicari oportet. sic & intellecta, & si uisu non cernuntur, neque audiuntur auditu, fiet nihilominus ut a proprio iudicatorio compraehendantur. Si igitur quispiam intelliget in pelago plaustra circumagi, & si haec non uiderit debet intelligere, quod in pelago plaustra discurrunt. Absurdum igitur hoc, non igitur ens in-

1 profunditate: Absurdum ] sic! B. S. 2 erit. Atqui ] erit: atqui B. S. 2 si ] Si B. S. 3 sunt. unum, quapropter ] sunt: unum, quapropter B. / sunt, unum: Quapropter S. 4 multa. Itaque ] multa: Itaque B. S. 5 diximus manifestum ] diximus, manifestum S. 5 quod ] Quod B. S. 8 enim inquit intellecta ] enim, inquit, intellecta S. 9 intelligitur & ] intelligitur, & B. S. 10 enim inquit intellectis ] enim, inquit, intellectis S. 12 intelligitur: intellecta ] sic! B. S. 13 praesummi ] praesumi S. 14 uolebat. intellecta ] uolebat: intellecta B. / uolebat: Intellecta S. 14 dicebat, nam ] dicebat: nam S. 15 intellexerit, hoc ] intellexerit: hoc B. S. 16 absurdum. neque ] absurdum, neque B. / absurdum: neque S. 16 uolantem. uel ] uolantem uel B. S. 19 contraria. & ] contraria, & B. S. 20 hoc ] Hoc B. S. 21 si quidem ] siquidem S. 21 sunt intelliguntur ] sunt, intelliguntur S. 22 uisa, propterea ] uisa propterea B. S. 23 audita quoniam ] audita, quoniam B. S. 24 spernimus & ] spernimus, & B. S. 25 audita quia ] audita, quia S. 25 unum quodque ] unumquodque S. 26 oportet. sic ] oportet: sic B. S. 28 circumagi ] circumgi B. 28 uiderit debet ] uiderit, debet S. a M 7, 73.

b M 7, 73–75.

c M 7, 77–82.

d M 7, 77.

5

10

15

20

25

43 r. 43 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

177

telligitur atque compraehenditur. Quod si etiam concedamus inquit Gorgias ut compraehendatur ens, exponi tamen id aliis hominibus nequit.a Si enim entia uisilia, sunt audibilia comiterque sensilia, & eorum quae iacent extra alia uisu, alia auditu, compraehenduntur, & non promiscue: permutatim quoque non poterunt haec aliis hominibus nunciari. sermo enim est qui nunciat, sermo autem non est res subiecta, igitur res ipsas aliis minime nunciamus, sed sermonem, qui diuersus est a rebus subiectis. sicut igitur uisibile nunquam fiet audibile, & uice uersa, sic ens quod extra iacet, non utique fiet id quod noster est sermo. cum autem sermo non sit, alteri quicquam non declarabit, sermo enim inquit ab iis rebus quae extrinsecus accidunt nobis constituitur, hoc est a rebus sensilibus & labiorum paratur motu. quod si ita est, sermo non erit eius rei quae iacet extrinsecus constitutor, sed res ipsa erit sermonis indicatrix. Atqui nec dicendum quoque est, quemadmodum & uisibilia & audibilia iacent, sic & sermo fierique propterea ut ex subiecto & ente, quae subiecta sunt & entia, nuncientur. Si enim subiacet natura sermo, differt tamen a reliquis subiectis rebus, & plurimum distant corpora uisibilia a sermonibus, per aliud enim organum captabile est id quod uisibile dicimus, & per aliud sermo. Igitur multa subiecta sermo non indicabit, quare nec il la naturam eorum quae sunt ad inuicem declarabunt. iis ad hunc modum apud Gorgiam disputatis conficiebatur nullum esse iudicatorium, ut pote qui & entia tolleret, & eorum etiam si essent cognitionem sublatam iri uolebat, quae & si relinquerentur alteri tamen significari eam posse negabat.b Atque haec quidem de Gorgiae disputatione ex graeco philosopho Sexto in nostram linguam uertimus, quae non omnino similia sunt iis quae peculiari opusculo recitauit Aristoteles de dogmatibus Gorgiae: nam quanquam ibi tria illa constituere uoluisse Gorgiam refert, nihil esse, & si sit non cognobile, & si cognobile aliis non indicabile, tamen alio ea modo persequitur, & alia interponit aliorum dogmata, & in eum etiam disputat quod ideo diximus ut apud sextum quae ipse proprie & proposuit & probare curauit Gorgias, recitata sincerius uideantur. Recitare autem eius dogma, non improbare, nisi quatenus uerae fidei repugnarent, hoc loco nobis est propositum. At ad calcem fere libri huius cum peruentum 2 concedamus inquit Gorgias ut ] concedamus, inquit Gorgias, ut S. 2 nequit. Si ] nequit: Si B. S. 3 uisilia, sunt audibilia comiterque ] uisilia sunt, audibilia, comiterque B. S. 3 extra alia ] extra, alia S. 4 auditu, compraehenduntur ] auditu compraehenduntur B. S. 4 promiscue: permutatim ] sic! B. S. 5 hominibus ] hominib. S. 5 nunciari. sermo ] nunciari, sermo B. / nunciari: sermo S. 7 rebus ] reb. S. 7 subiectis. sicut ] subiectis: sicut B. S. 9 sermo. cum ] sermo: cum B. S. 9 declarabit, sermo ] declarabit: sermo S. 10 enim inquit ab ] enim, inquit, ab S. 10 nobis constituitur, hoc est a ] nobis, constituitur, hoc est, a S. 11 motu. quod ] motu: quod B. S. 13 uisibilia & ] uisibilia, & B. S. 14 sermo fierique ] sermo, fierique S. 19 iis ] Iis B. S. 20 ut pote ] utpote S. 21 etiam si ] etiamsi S. 22 alteri tamen ] alteri, tamen S. 25 Gorgiae: nam ] sic! B. S. 28 disputat quod ] disputat, quod B. S. 29 proposuit & ] proposuit, & B. S. 29 sincerius ] syncerius B. S. a M 7, 83–87.

b M 7, 87.

Tertium disputationis Gorgiae caput

Varia de gorgia et Aristoteles et sextus prodidere.

Quid author in gorgiam et alios

178

Liber Secundus

43 v.

fuerit, omnes philosophorum opiniones improbabimus, uel potius [s]cepticos in alios philosophos argumentantes ducemus in medium. Sed & alii fuere qui ueritatis iudicatorium sustulerunt quorum & si uaria, ad eundem tamen finem Metrodori opinio. sententia tendebat. Aiebat Metrodorusa homines nihil scire, neque etiam hoc ipsum scire quod nihil scirent. Aduersus hac in parte socrati affirmanti, se tanOpinio Anaxarchi et tummodo id scire quod nihil sciebat. porro apud Anaxarchum & Monimum Monimi. de iudicatorio talis lata sententia fuerat, ut entia compararentur umbratilibus lineamentis, & eos qui exciperent, iis qui in insaniam & somnos inciderent.b

De opinione physicorum qui a Thalete fluxere, deque opinione et ratione Anaxagorae, quibus placuit iudicatorium quidem sensus auferri, mentis autem relinqui, et quam falso eis Aristoteles insultauerit.

5

10

capvt septimvm. Primi qui a Thalete physici fluxere, iudicatorii considerationem attulere in medium, & sensum quidem ut plerisque in rebus fallacem prorsus abiicientes rationem ueritatis quae in rebus est, iudicem constituerunt.c A quo ueluti Elementa initia. a carcere mouentes, de principiis & elementis (ea initia dicuntur a Marco Varrone apud Ciceronemd) ordine praeceperunt: quorum elementorum compraehensio illa ipsa potestate fieri putabant: hinc Anaxagoras sensuum debilitatem causatus, quod obscuri nimium essent, sententiam tulit, uerum a nobis iudicari non posse illorum infido iudicio: id quod duorum permutatione colorum cognosci uolebat.e nam si album uerbi causa & nigrum caperentur, & ex altero in alterum stillatim fieret infusio, non posset uisus internoscere minimas mutationes, quamuis eae ipsae natura subsisterent. aqua ratione miAsclepiades. nime Asclepiades medicus abhorruit, quin & ea quodammodo uidetur usus, in primo de uini propinatione. si enim pallida inquit & nigra miscuerimus uina, impotens erit sensus ad internoscendum simplex ne color fuerit, qui uisui subiicitur an minime?f quare Anaxagoras ueritatis iudicatorium in sola ratione constituit. atque illud etiam est argumento quod niuem dicebat nigram, non albam uideri, quia sciret aquam nigram, unde illa esset congregata,

1 [s]cepticos ] cepticos M. / Scepticos B. S. 3 sustulerunt quorum ] sustulerunt, quorum B. S. 6 porro ] Porro B. S. 11 et ] & B. S. 13 Caput septimum.] Cap. VII. B. S. 16 abiicentes rationem ] abiicentes, rationem B. S. 19 putabant: hinc ] sic! B. S. 22 uolebat. nam ] uolebat: nam B. S. 22 album uerbi causa & ] album, uerbi causa, & S. 24 subsisterent. aqua ] subsisterent: a qua B. S. 26 propinatione. si ] propinatione, si B. / propinatione: si S. 26 pallida inquit & ] pallida, inquit, & B. S. 29 constituit. atque ] constituit, atque B. S. a M 7, 88.

b Ibid.

c M 7, 89.

d Acad. II, 26 sq.

e M 7, 90.

f M 7, 91.

15

20

25

30

43 v. 44 r.

5

Liber Secundus

179

rationem hanc qualemcunque propendere sensui communi existimans. qua Nix nigra apud de re cum alii, tum Cicero mentionem facit in Academicisa, haec Anaxagoras, anaxagoram qui non (quemadmodum illi Aristoteles in quarto primae philosophiaeb ad scripsit) asseruit prudentiam ad rationem & intellectum pertinentem, idem esse cum sensu, & tales esse res quales quisque existimaret, sed hac de re Contra Aristotelem fusius libro sexto cum aduersus Aristotelem disputantes, falso eum ueterum dogmata recensuisset, palam fiet.

De opinione et ratione parmenidis, et quam falso eam et rettulerit Aristoteles in quarto libro metaphysicorum, et reppulerit. 10

15

20

25

capvt octavvm. Parmenides autem quanquam Xenophanis socius, cui uideri tantum & opinari placet, non autem certo cognosci, opinabilem noticiam coniecturalemque abiiciens, & immobile & certam & scientem asciscendam autumauit: qua de re in libro quem inscribit περὶ φύσεωσ multis cecinit uersibusc, cuius haec sententia: Ab equis in altum se ferri, uidelicet more poetico. Id autem est dictu ab irrationali impetu & appetitu: nec non per famosum daemonis solum itinerari: quibus uerbis interpretes putant significari physicae rationis contemplationem. praecedere puellas, a quibus ducatur subdit: quibus tanquam aenigmate, sensus innui putauere, & potissime subindicari censent auditum per illa uerba δ᾽ υοῖσ δινωτοῖσι κύκλοισd: uisum autem cum decantantur ἡλιάδεσ κοῦραι προλιποῦσαι δώµατα νικτόσe. postquam uero citauit κλήιδας ἀµοιβούσ, mentem qua rerum certam cognitionem haberet, certamque scientiam, ab eo datam intelligi putauerunt, eoque magis, quo & subintulit ἀληθείης εὐπειθέος ἀτρεµὲσ ἦτορ.f Idem parmenides docet fieri non posse ut rebus intellectibilibus quispiam propinquet, praeterquam solo intellectu: ut etiam compraehen- Aduersus Aristotelem. damus hinc aut calumniose, aut certe falso, illi ab Aristotele ad scriptum esse, prudentiae & sensus mixtionem, in quarto libro primae philosophiaeg: ut pote qui intellectum membris corporeis contulisset, idque scribit & obscurissime & 1 existimans. qua ] existimans: qua B. S. 4 ad scripsit ] adscripsit B. S. 5 existimaret, sed ] existimaret: Sed B. S. 7 recensuisset ] recensuisse B. S. 9 et reppulerit ] & repulerit B. S. 10 Caput octauum.] Cap. VIII. B. S. 12 noticiam ] notitiam B. S. 13 autumauit: qua ] sic! B. S. 14 περὶ φύσεωσ ] περὶ φύσεως B. S. 15 sententia: Ab ] sic! B. S. 18 contemplationem. praecedere ] contemplationem: praecedere B. S. 18 subdit: quibus ] sic! B. S. 20 uerba δ᾽ υοῖσ ] uerba: δ᾽ υοῖς B. S. 20 decantantur ἡλιάδεσ ] decantantur ἡλιάδες B. / decantantur, ἡλιάδες S. 21 ἀµοιβούσ ] ἀµοιβούς B. S. 23 sub intulit ] subintulit B. S. 24 ἀτρεµὲσ ] ἀτρεµὲς B. S. 25 intellectu: ut ] sic! B. S. 26 ad scriptum ] adscriptum B. S. 27 ut pote ] utpote B. S. a Acad. I, 100 sq. b Met. IV 5, 1009a25 sqq. c M 7, 111; Parmenides, Peri physeon, 1, l. 1 sqq. d Parmenides, Peri physeon, 1, l. 7. e Ibid. 1, l. 9 sq. f Ibid. 1, l. 29; M 7, 112–114. g Met. IV 5, 1009b.

180

Liber Secundus

44 r.

perplexissime: nihil plus tamen colligit, quam quod ut dispositio membrorum est & temperatura, ita ei datur & constituitur intellectus, non autem quod eadem sint, ut clarius sexto huius operis libroa docebimus.

De opinione pythagoricorum, et de ratione etiam philolai et possidonii in iudicatorio ueritatis asserendo.

5

capvt nonvm. Pythagorici uero ratione sola minime contenti in ueritate diiudicanda, numeros & similitudines accersiuerunt.b existimauit philolaus eum qui speculari uellet uniuersi naturam, habere illum ad eam ipsam, naturam quandam quasi cognatam oportere, quoniam simili simile cognosceretur, nec terram nisi terra, nec aquam, nisi aqua uideremus, & absque aethere, potis non esset homo, mentis acie conscendere in aethram. Sed nec daretur ignis praeterquam ab igne cognosci: nec amorem praeterquam amore posse depraehendi existimauit.c Sic & alii ex pythagorae secta uoluere, ut est apud Aristotelem compraehendere: Sic & platonem quoque uideri posset opinatum dum disserit in Timaeod, quod incorporea est anima. Si enim inquit uisio susceptrix lucis est, est & statim lucida, & si anhelitus aerem percussum diiudicat, quid quidem est uox, statim eam aeriam contemplamur. pari pacto in odoratu & gustu procedens, adusque idaeas conscendit, quae quoniam incorporeae, & nuneri quoque & termini corporum incorporei noscuntur: iidemque quoniam excipiuntur ab anima, eam idcirco colligit incorpoream. possidonius quoque platonis timaeum exponens, lucem non nisi lucida uisione percipi censuit, nec nisi aereo auditu uocem compraehendi: Sic uniuersi naturam, debere a cognata ratione cognosci censet.e Erat autem apud pythagoricos principium uniuersae constitutionis ipse numerus, quare uniuersorum iudex ratio, non esse uidebatur iure meritoque imparticeps putanda, huiusce numerariae ut sic dixerim potestatis.f unde & per singula discurrendo uel hominum officia, uel constitutas artes, numeros & harmonias inueniebant, maximeque in quaternitate illa per quam religiose iurabant, qua de re alio sumus loco uerba facturi. 1 perplexissime: nihil ] sic! B. S. 4 et ] & B. S. 5 possidonii ] Poßidonii S. 6 Caput nonum.] Cap. IX. B. S. 8 existimauit ] Existimauit B. S. 13 cognosci: nec ] sic! B. S. 15 compraehendere: Sic ] sic! B. S. 16 enim inquit uisio ] enim, inquit, uisio S. 18 contemplamur. pari ] contemplamur: pari B. S. 20 nuneri ] numeri B. S. 20 noscuntur: iidemque ] sic! B. S. 21 possidonius ] Possidonius B. S. 23 compraehendi: Sic ] sic! B. S. 26 numerariae ut ] numerariae, ut B. S. 27 dixerim potestatis. unde ] dixerim, potestatis. Inde B. S. a EV 6, c. 1. f M 7, 93–94.

b M 7, 92.

c Ibid.

d Platon, Timaios, 45C sqq.; 67A sq.

e M 7, 93.

10

15

20

25

30

44 v.

Liber Secundus

181

De Opinione et ratione empedoclis circa iudicium ueritatis, et quam falso Aristoteles eius opinionem in quarto metaphysicorum recitat et impugnat. capvt decimvm. 5

10

15

20

25

30

Empedocles pythagorae assectator, & ipse simili iudicari simile uoluit. Sed eius expositores sex constituisse illum ueritatis iudicatoria putauere. nam praeter duo efficientia rerum principia, amorem atque discordiam, simul materialium principiorum memor, terrae, & aquae, & aeris, & ignis, haec esse etiam iudicatoria censuit.a Caeterum uetus opinio est multorum philosophorum firmata consensu, simile simili percipi posse atque cognosci. A qua nec Democritus nec plato abhorruerunt. quanquam dissimilibus moti argumentis.b Fuere & qui Empedoclem dicerent uoluisse ueritatis iudicatorium soli rationi duntaxat acceptum debere referri, & nullo pacto sensibus dandum: atque in recta ratione, & diuinum quiddam inesse & humanum: quorum primum explicari non posset, secundum explicationem reciperet, qua etiam in re sensum abdicat a perceptione ueritatis, idque multis pulchrisque carminibus.c Quo satis posset percipi non recte Aristotelem narauisse opinionem eius in quarto libro metaphysicorumd: sensum & prudentiam idem apud eum existimatas affirmans. nam & sensum a ratione distinxit, & in ratione cum humanum, tum diuinum quiddam, inesse decreuit. Quam falso uero id ei imposuerit coniici potest ex ipsius Empedoclis carminibus, quibus intellectum distinguit a sensu: Vbi & intellectus mentionem facit, & aliqua esse adeo sublimia canit, ut nec sensu nec intellectu compraehendi possint.e Sed hac etiam de re libro sextof fusius, ubi ipsius uerba propria & referemus, & transferemus aduerbum, nec elegantiae, nec carminum Empedoclis habita ratione. Vbi enim quaeritur ueritas, & maxime contra uirum tam praecellentis ingenii, tantaeque philosophum authoritatis, Non a fuco solum, qui semper abiiciendus, sed ab omni suspitione fucatae orationis abstinendum. Sed enim cognosci dabitur Aristotelem quid in empedocle damnat, in seipso damnare, qui animas corpora sequi dicit: & in problematibus iudicium rationis ex temperamento corporis dicit immutari.g Empedoclem uero qui prudentiam

1 Opinione ] opinione B. S. 3 et ] & B. S. 4 Caput decimum.] Cap. X. B. S. 6 expositores ] expositiones B. S. 6 putauere. nam ] putauere: nam B. S. 11 Democritus nec ] Democritus, nec B. S. 11 abhorruerunt. quanquam ] abhorruerunt, quanquam B. S. 14 dandum: atque ] sic! B. S. 15 humanum: quorum ] sic! B. S. 18 metaphysicorum: sensum ] sic! B. S. 19 affirmans. nam ] affirmans: nam B. S. 21 imposuerit coniici ] imposuerit comici B. / imposuerit, coniici S. 22 sensu: Vbi] sic! B. S. 23 sensu nec ] sensu, nec B. S. 24 propria & ] propria, & B. S. 25 aduerbum ] ad uerbum S. 27 Non ] non B. S. 28 suspitione ] suspicione S. a M 7, 115. b M 7, 116. c M 7, 122–123. d Met. IV 5, 1009b15 sqq. 123; DK, 99B2. f EV 6, c. 14, p. 695 sq. g Probl. IX 33, 903a20 sqq.

e DL 9, 73; M 7,

Expositores empedoclis.

Contra Aristotelem.

Nota.

182

Liber Secundus

44 v. 45 r.

homini & plantis etiam dedita, diuersa dedisse ratione considerandum est. Illam enim diuinitus hominibus aduenire per respirationem censuit, rursum in somnis obliuiosos eius homines fieri, rursum in uigilia prudentes, accidente per corporis poros siue meatus, tanquam per ianuas, intellectu, & recedente in somnis: non eatenus tamen quin quadam quasi in radice reliquiae ad respirandum manerent, futurae postmodum tanquam rediuiuae, Quemadmodum carbones igni proximi incenduntur statim, procul si fuerint extinguntur.b haec empedoclis opinio est. quae tam & si censeatur ab ipsa ueritate aliena, non tamen agnoscitur ab Aristotele confutata.

De opinione Heracliti et ratione in ueritatis iudicatorio decernendo, Itidemque de opinione Democriti, et quod eam male rettulit Aristoteles in quarto libro metaphysicorum, et Cicero male in academicis.

5

10

capvt vndecimvm. Nec Heraclitus dissensit ab iis quos rettulimus. nam iudicium ueritatis in mentem reduxit.c qui autem diceret id ab eo sublatum: totum hoc ei calumContra Aristotelem. niose imputaret. quid enim quarto libro primae philosophiaed scribat Aristoteles cratylum mouisse digitum, & Heraclitum bis intrare influmen uetuisse, semel etiam cratylum: nihil officit ei quod diximus. Nam non ad omnem id ueritatem referendum existimauit Heraclitus, sed ad innuendum significandumque, difficillimum esse in rebus fluxilibus dilabentibusque continue, ueritatem posse reperiri: quam & abdicauit a sensibus & in intellectu diuinitus dato collocauit scribens κακοὶ µάρτυρες ἀνθρώποισιν, ὀφθαλµοὶe. mali testes hominibus oculi, qui tamen inter sensus longe eminent, & plurimae rerum ipsis intermediis ostenduntur differentiae, ut Aristoteles uoluit in primo libro metaphysicorumf: Sed & adiecit heraclitus aures non esse sinceras quae tamen in cognitione rerum, ab ipsomet Aristotele magnifiunt, quoniam auditus disciplinae sensus esse perhibetur.g Temperasse tamen ille sententiam uisus

5 somnis: non ] sic! B. S. 6 rediuiuae, Quemadmodum ] rediuiuae: quemadmodum B. S. 7 extinguntur ] extinguuntur B. S. 7 haec ] Haec S. 8 est. quae ] est, quae B. S. 8 tam & si ] tametsi B. S. 11 Itidemque ] itidemque B. S. 14 Caput undecimam.] Cap. XI. B. S. 15 rettulimus. nam ] retulimus, nam B. / retulimus: nam S. 16 reduxit. qui ] reduxit: qui B. S. 17 quid ] Quid B. S. 18 Aristoteles cratylum ] Aristoteles, Cratylum S. 18 influmen ] in flumen B. S. 19 cratylum: nihil ] sic! B. S. 22 continue, ueritatem ] continue ueritatem B. S. 22 reperiri: quam ] sic! B. S. 22 sensibus & ] sensibus, & B. S. 26 metaphysicorum: Sed ] sic! B. S. a M 8, 286; DK B 110; Ref. 7, 29. b M 7, 122 sqq. c M 7, 127. d Met. IV 5, 1010a10 sqq. e DK22 B107; M 7, 126. f Met. I 1, 980a21 sqq. g Met. I 1, 980b22-24.

15

20

25

45 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

183

est loquendi modo καὶ ὦτα inquit βαρβάρουσ ψυχασ᾽ ἐχόντων si non magis existimauit partes esse barbarae animae & ineruditae sensibus habere fidem.a Nec item quo ad pertinet ad intellectum simpliciter, sed communi & diuino tantummodo ueritatem percipi censuit, hoc est eo intellectu qui sit diuinitus datus, qualem nam uero intellectum rationemue physicus intellexerit heraclitus? ex Homerob coniectantur interpraetes, nam cecinit ille τοῖος γὰρ νόοσ ἐστὶ ἐπιχθονίων ἀνθρόπων ὂiον ἐπ᾽ ἦµαρ ἄγησι πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε: & ex Archilochoc itidem qui eadem repetiit scribens, talia homines sapere qualia indit eis indies pater omnium. qua etiam sententia usus euripides.d nec uidetur hoc ab opinione empedoclis omnino abhorrere. Hoc autem iudicatorium commune, communiter quoque omnibus assistere uel somniauit, uel lusit, uel perperam autumauit heraclitus.e quod si cuipiam uisum esset quicquam, quid non aliis uideretur, contraria id ex causa infidum & inconstans existimabat. Sed difficile omnino & fuit olim, & nunc est intelligere, quid uolebat heraclitus: tanta enim fuit in homine sermonis obscuritas ut etiam inde scotini cognomentum traxerit. Scribit in Theetetof plato solere heraclitios se interrogantibus, aenigmata quaedam respondere, quorum si ratio aut significatio quaereretur, alio aenigmate non declarare sed augere difficultatem. Democrito uero non displicuit similitudinem in causa esse ut ueritas diiudicetur, quoniam & in rebus animatis, & etiam in iis quae sunt inanima, quandam ad ea quae similis generis sunt congregationem, suapte sponte facilem animaduertit. Sic & enim uidere est (inquit) grues ad gruum, columbos ad columborum greges peruolitare, sic & lentes ad lentis alios coccos congeri, & ordei grana ordeaceis tumulis congregari.g Verum quae sensibus apparent haec abstulit ut incerta, ut pote quae uere non putauit compraehendi. reliquit autem tanquam probabilia opinabiliaque: Vera autem & compertissima putauit, & uacuum & atomos, quo factum ut lege quadam naturae, putaret esse, & dulce, & amarum, & calidum, & frigidum, ac ut ille suis inquit uerbis νόµω γάρ γλυκύ. και νόµω πικρόν. νόµω θερµόν. νόµω τµυχρόν.h causa horum uacuum & ἄτοµοι subiecit

1 βαρβάρουσ ψυχασ᾽ ἐχόντων ] βαρβάρους ψυχασ᾽ ἰχόντων B. S. 3 quo ad ] quoad B. S. 4 est eo ] est, eo S. 4 intellectu qui ] intellectu, qui B. S. 5 qualem nam ] qualemnam S. 6 Heraclitus? ex ] Heraclitus, ex S. 7 ἐστὶ ] ἐςὶ B. S. 7 ἀνδρῶν τε θεῶν τε ] ἀνδρῶν, τεθεῶντε B. S. 8 τε: & ] sic! B. S. 9 omnium. qua ] omnium: qua B. S. 9 euripides. nec ] euripides: nec B. S. 11 omnibus ] omnib. B. 12 heraclitus. quod ] Heraclitus, quod B. / Heraclitus: quod S. 15 heraclitus: tanta ] sic! B. S. 15 obscuritas ut ] obscuritas, ut B. S. 18 declarare sed ] declarare, sed B. S. 22 & enim ] etenim B. S. 23 ordei ] hordei B. S. 24 grana ordeaceis ] grana, hordeaceis B. S. 24 apparent haec ] apparent, haec S. 25 ut pote ] utpote B. S. 25 compraehendi. reliquit ] compraehendi: reliquit B. S. 26 opinabiliaque: Vera ] sic! B. S. 26 uacuum & ] uacuum, & B. S. 28 uerbis νόµω ] uerbis: νόµῳ S. 28 νόµω ] νόµῳ S. 29 νόµω ] νόµῳ S. 29 νόµω ] νόµῳ S. 29 ἄτοµοι subiecit] ἄτοµοι: subiecit S. a DK 22 B107; M 7, 126. b M 7, 128; Odyssee 18, 136 sq. c Archil. Frg. 131 West; M 7, 128. d M 7, 128. e M 7, 131. f Platon, Theaitetos, 179D. g M 7, 117. h M 7, 135.

Homerus. Archilochus. Euripides

Plato de sectatoribus heracliti.

Contra nonnullos.

184

Liber Secundus

45 r. 45 v.

enim ἀιτί ηδὲ, ἄτοµα, καὶ κενὸν. quo in uerbo miror atomorum ab eo factam mentionem, cum ex antiquis proditum sit ἀδιαίρετα uocata a Democrito, mox ab epicuro qui multis post eum generationibus natus est, atoma nuncupata. In libro uero de idaeis non omni ex parte consona prioribus protulit.a Sed in libro qui canones dicitur, duas posuit cognitiones, sensuum & mentis, quarum haec ad testimonium fideleque iudicium ueritatis inducitur, illam uero tenebrosam nuncupat γνώµησ δὲ δύο εἰσὶν ἰδέαι. ἡµὲν γνησίη. ἡδὲ, σκοτίη. καὶ σκοτίησ µὲν τάδε σύµπαντα. ὄψις. ἀκοὴ. ὀδµὴ. γεῦσις. ψαῦσις. id est, sententiae duae sunt species, altera quidem legitima, altera uero tenebrosa, & tenebrosae quidem haec omnia: uisio, auditio, odoratio, gustatio, tactio.b legitimam uero censuit Contra Aristotelem. quae ab iis esset ἀποκεκρυµιν µένη ut mirer hinc Aristotelem in quarto libro primae philosophiaec scripsisse Democritum dixisse, aut nihil esse uerum, aut nobis non manifestum, idque ex uarietate sensuum: cum tamen ipse ut eius etiam uerbis ostendimus, cognitionem mentis legitimam dixe rit, quae autem sensus non falsam, sed tenebricosam appellarit. Sed forte aut haec non uidit Aristoteles, aut si uidit falso calumnioseque rettulit, qua de re etiam libro sextod dicturi sumus. Chius quoque metrodorus male de opinione DeContra Ciceronem. mocriti arbitratus, imposuit Ciceroni: qui aduersus lucullum cum disputat, Democriti authoritatem adeo praeponit authoritati philosophorum inferioris aetatis cleanthis, Chrisippi, reliquorum, ut cum eo collati quintae classis esse uideantur. atque hic inquit hoc non dicit quid nos, qui ueri esse aliquid non negamus, percipi posse negamus: Ille uerum esse plane negat: & paulo post. nego inquit scire nos: sciamus ne aliquid, an nihil, scientia ne id ipsum nescire aut scire, scire nos, ne omnino sit ne aliquid an nihil sit. haec Ciceroe. qui quam longe deflectat ab eo quod suis uerbis censeat Democritus, illa ipsa Democriti uerba monstrauere, quae etiam sunt ipsi Aristoteli aut ignorata aut suppressa. Illud certe omnibus fere notum eruditis, & multis proditum locis de Heraclito & Democrito, quod alter in profundo antro, alter in puteo iacere ueritatem affirmarit, quasi aenigmate insinuatum uellent, haberi quidem ueritatem posse, sed magno cum labore.

1 ἀιτί ηδὲ ] ἀιτία ἡδὲ S. 3 ab ] a B. S. 3 epicuro qui ] epicuro, qui B. S. 4 idaeis ] Idaeis B. S. 7 γνώµησ ] γνώµης B. S. 7 σκοτίη. καὶ ] σκοτίη, καὶ B. S. 7 σκοτίησ ] σκοτίης S. 8 ὄψις. ἀκοὴ. ὀδµὴ. γεῦσις. ψαῦσις. ] ὄψις, ἀκοὴ, ὀδµὴ, γεῦσις, ψαῦσις, B. S. 9 tenebrosae ] tenebrosa S. 10 omnia: uisio ] sic! B. S. 10 tactio. legitimam ] tactio: legitimam B. S. 11 ἀποκεκρυµιν µένη ] ἀποκεκρυµινµένη B. S. 11 µένη ut ] µένη, ut B. S. 13 sensuum: cum ] sic! B. S. 13 ipse ut ] ipse, ut B. S. 16 uidit falso ] uidit, falso S. 20 aetatis cleanthis ] aetatis, Cleanthis B. S. 20 Chrisippi ] Chrysippi S. 21 uideantur. atque ] uideantur: atque B. S. 22 negamus: Ille ] sic! B. S. 22 negat: & ] sic! B. S. 23 post. nego ] post: nego B. S. 23 nego inquit scire ] nego, inquit, scire S. 23 scientia ne ] scientiane S. 24 sit. haec ] sit: haec B. S. 24 qui ] Qui B. S. a M 7, 135–137. e Acad. I, 73.

b M 7, 138–139.

c Met. IV 5, 1009b12.

d EV 6, c. 14, p. 694 sq.

5

10

15

20

25

30

45 v.

Liber Secundus

185

De opinione Platonis et ratione, in ueritatis iudicatorio decernendo, et quam uarie eam uarii interpraetentur. capvt dvodecimvm.

5

10

15

20

25

30

Omnium fere antiquorum philosophorum, ac praesertim eorum qui physici uocati sunt de iudicio ueritatis opiniones rationesque percurrimus. Plato succedit qui quanquam est uarius & uarie quoque, ut est supra monstratum, soleat exponi, a pythagoreis tamen non est uisus abhorrere, iudicio multorum, quemadmodum supra constitit cum de eorum opinione tractatus haberetur. ipse met plato in timaeo partitus est res in ea quae intellectibilia sunt, & quae sensilia, earum quae intellectilia nuncupantur, compotem fieri statuit intellectum, ut quae ab ipso & compraehendi possent & compraehenderentur. quae sensilia uero sunt, ea duntaxat putauit opinabilia, quo circa existimarunt quidam, statutum ab eo rerum iudicium ad rationem esse referendum, quae & compraehenderet adscisceretque sibi eam, quae per sensus habetur claritatem.a In hoc a Democritib euariarunt sententia, quod obscuritatem ipse non claritatem sensibus inesse decreuerit. Itaque Platonis ipsius placita qui perpenderunt in Timaeo posita, in eam sententiam iuere. Ait enim & esse aliquod quod semper est, generationem non habens, & esse quidem aliud generatum, nequaquam uero ens, & illud intellectione cum ratione esse compraehensilec, hoc autem opinione cum sensu, compraehensile uero Quid compraehensile apud ipsum uocari dicunt platonici, rationem communem claritati & ueritati: apud plat. oportere aiunt ut ratio adiudicandam ueritatem ab ipsa claritate commoueatur, cum per ea quae clara sunt & manifesta rerum uerarum iudicium fiat. Sed claritas ipsa per se se non putatur satis esse ad ueri cognitionem, neque enim si quicquam secundum claritatem apparet, ita & secundum ueritatem subsistit. adsit autem oportet eum, qui & quid appareat solum, & in eo quod est apparere, ueritate quoque an fulciatur? iudicet. hoc est ratione. quo circa utrunque simul concurrere uolunt, & claritatem qua ueluti a carcere ad calcem iudicandae ueritatis ratio feratur: & rationem ipsam ad ferendam de ipsa claritate sententiam. porro ad iudicandam claritatem, & quod in ipsa 3 Caput duodecimum.] Cap. XII. B. S. 7 quoque, ut est supra monstratum, soleat ] quoque ut est supra monstratum soleat B. S. 7 pythagoreis tamen ] Pythagoraeis, tamen B. 8 constitit cum ] constitit, cum S. 9 ipse met ] Ipsemet B. S. 10 sensilia, earum ] sensilia: earum B. S. 11 possent & ] possent, & B. S. 12 compraehenderentur. quae ] compraehenderentur: quae B. S. 12 opinabilia, quo ] opinabilia: quo S. 20 sensu, compraehensile ] sensu: compraehensile S. 22 ueritati: oportere ] sic! B. S. 22 adiudicandam ] ad iudicandam B. S. 24 cognitionem, neque ] cognitionem: neque S. 26 adsit ] Adsit B. S. 27 an fulciatur? iudicet. hoc ] anfulciatur? iudicet? hoc B. / an fulciatur iudicet, hoc S. 27 est ratione. quo ] est ratione, quo B. / est, ratione: quo S. 30 porro ] Porro B. S. a Platon, Timaios, 27D–28A; M 7, 141–145. 27D–28A.

b M 7, 138.

c M 7, 142; Platon, Timaios,

186

Diuersitas in intelligenda plat. sententia.

Aug.

Numenius.

Liber Secundus

45 v. 46 r.

est uerum interstinguendum, cooperatur simul ratio cum sensu. huius enim ope suscipiens imaginationem ueri, efficit & notionem & scientiam: quare conficitur eam esse captatricem & claritatis & ueritatis.a Atque hanc quidem esse platonis de ueritatis iudicatorio sententiam plerique decernunt, distant autem ab eo quod platoni tribuit in Academicis Cicerob, qui omne iudicium ueritatis, ueritatemque ipsam abductam ab opinionibus & a sensibus, cogitationis ipsius & mentis esse uoluerit: atque etiam ab eorum sententia longe magis, qui nihil omnino decreuisse de hac omni re platonem sunt arbitrati. Existimat autem Augustinus in tertio contra academicosc, platonem quoniam sentiebat duos esse mundos, intelligibilem in quo ueritas habitaret, & sensibilem quem manifestum est nos uisu tactuque sentire, illum uerum, hunc uerisimilem & ad illius imaginem factum putauisse atque ideo de illo in ea quae se cognosceret anima, uelut expoliri, & quasi serenari ueritatem: de hoc autem in stultorum animis non scientiam sed opinionem posse generari. haec Augustinus & alia complura eodem spectantia: atque ita uarii uarie platonis sententiam exponunt, longeque ab aliis eius mentem Numenius interpretatur, quando in libro de academicorum dissensione non solum platonem ipsum ab Aristotele atque Zenone, sed a sua ipsius academia separat: ipsumque in ipso ut ait considerans, pythagoreum appellat, atque inter pythagoram & Socratem medium constituit.d Reliquum est ut sectatorum etiam platonis uarias opiniones, & longe inter se dissentientes suis cum rationibus afferam, atque recenseam, ab antiquioribus platonicis exorsus.

5

10

15

20

De Opinione et ratione Speusippi et Xenocratis platonicorum, in statuendo ueritatis iudicatorio. capvt decimvmtertivm.

25

Speusippus duo & ipse iudicatoria constituite, Xenocrates triaf: ille quidem cum & intellectiles res habeantur, & sensiles, utrisque suum aptauit. & intellectilibus quidem scientificam (ita dixerim) rationem: sensilibus uero sensum

1 sensu. huius ] sensu, huius B. / sensu: huius S. 2 notionem & ] notionem, & B. S. 2 scientiam: quare ] scientiam, quare B. / scientiam: quare S. 3 claritatis & ] claritatis, & B. S. 4 decernunt, distant ] decernunt: distant S. 7 uoluerit: atque ] sic! B. S. 11 est nos ] est, nos S. 11 sentire, illum ] sentire: illum S. 12 putauisse atque ] putauisse, atque S. 13 ueritatem: de ] sic! B. S. 14 scientiam sed ] scientiam, sed B. S. 14 generari. haec ] generari: haec B. S. 15 Augustinus & ] Augustinus, & S. 15 spectantia: atque ] spectantia, atque B. / spectantia: atque S. 19 ipso ut ait considerans ] ipso, ut ait, considerans S. 25 Caput decimumtertium.] Cap. XIII. B. S. 26 tria: ille ] sic! B. S. 27 aptauit. & ] aptauit: & B. S. a M 7, 143–145. b Acad. I, 142. c Contr. acad. 3, 17, 37. Fragments, frgm. 24. e M 7, 145. f M 7, 147.

d PE 14, 5, 8; Numenius,

46 r.

5

10

15

20

Liber Secundus

187

scientificum (ita liceat quod ille ἐπιστηµονικὸν dixit appellare) opinatur enim talem haberi sensum, qui eam compraehendat ueritatem, quae secundum rationem est: Qualem tibicinis digiti, artificem habent actionem, non in se ipsis quidem consumatam antea, sed ad ratiocinationem coexercitationis perfectam: & quemadmodum uiri musici sensus, claritatem habet captatricem, & harmoniae rei & eius quae careat harmonia, & hanc non suapte natura sed ex ratiocinatione congenitam, sic & scientificus ipse sensus, a ratione scientifica exercitatus, eam quodammodo concipit, & ad sinceram & minime errabilem rerum cognitionem inducit.a Xenocrates uero cum tres imaginatus esset substantias, sensilem, intellectilem, compositam, opinabilemque. sensilem esse putauit eorum quae intra caelum, intellectilem omnium quae sunt extra caelum, opinabilem & compositam ipsius caeli. His ita se habentibus eius quae extra caelum est hoc est intelligibilis essentiae, iudicatorium putauit esse scientiam: eius quae intra caelum sensibilis, sensum: eius quae mixtae compositae ue rei, opinionem. id uero iudicatorium quod est per scientificam rationem & firmum putauit, & uerum: quod autem per sensum, id quidem uerum, non ita tamen ut primo posset aequari: Tertium uero & mixtum compositumue id commune esse & ueritate & falsitate censuit. Si quidem opinio & aliquando uera, & aliquando falsa reperitur.b Vnde parcas tris ab antiquis pu- Parcae. tat constitutas, quarum ἂθροπον intellectilium putauit esse eamque minime uertibilem aut transmutabilem, κλοθὼ uero sensilium, λάχεσιν opinabilium esse rerum existimauit.c

1 opinatur ] opinat B. 3 est: Qualem ] est, qualem B. S. 5 perfectam: & ] sic! B. S. 6 rei & ] rei, & B. S. 6 natura sed ] natura, sed B. S. 8 sinceram ] synceram B. S. 10 compositam, opinabilemque ] compositam opinabilemque S. 10 opinabilemque. sensilem ] opinabilemque: sensilem B. S. 12 habentibus eius ] habentibus, eius B. S. 13 est hoc est intelligibilis ] est, hoc est, intelligibilis S. 14 scientiam: eius quae ] scientiam, eius quae B. / scientiam: eius, quae S. 14 sensum: eius ] sic! B. S. 15 opinionem. id ] opinionem, id B. S. 16 rationem & ] rationem, & B. S. 17 tamen ut ] tamen, ut B. S. 17 aequari: Tertium ] aequari. Tertium B. S. 18 ueritate & ] ueritate, & B. 18 Si quidem ] Siquidem B. S. 19 tris ] treis B. S. 20 esse eamque ] esse, eamque S. 21 uertibilem aut ] uertibilem, aut S. a M 7, 145–146.

b M 7, 148 sq.

c Ibid.

188

Liber Secundus

46 r. 46 v.

De Opinione et rationibus Archesilai platonici circa ueritatis iudicatorium. Idque ex multis authoritatibus. capvt decimvmqvartvm.

Augustinus de Archesila.

Cicero de archesila.

Contra Cic.

Sequitur Archesilaus, qui a uetere platonis discedens schola, quae speusippi fuerat & Xenocratis, mediam constituit, quae & secunda nuncupatur. quanquam Numenius in libro de Academicorum dissensionea scepticum eum re uoluit esse, nomine tantum Academicum. Hunc excipit carneades qui tertiae nouaeque & author & institutor academiae perhibetur a multis: uel si eius lacydes fuit author, procul omni dubio carneades magnus amplificator.b Sed primum Archesilai examinemus placita, quae quatenus ab eius sectatoribus produntur, uaria uideri possunt. Nam aliqui nullum ab eo ueritatis iudicatorium definitum uoluere, Alii definitum quidem uideri uolunt, sed ut Stoicis contradicatur.c Augustinus in tertio academicod putauit percipi ueritatem posse existimatum ab Archesila, contra uero protulisse, ut Zenoni aduersaretur Stoicorum principi, qui cum eo simul polemonem audierat. quare occultasse Archesilam academiae sententiam de intelligibili mundo & ueritate, atque instituisse dedocere potius quos patiebatur male doctos, quam docere quos dociles non arbitrabatur, ut pote qui percepisset eos nihil praeter hunc sensilem mundum nosse, & Deum ignem & animam esse mortalem existimare. In secundo uero Academicoe dixerat: ex Zenonis stoici opinione, cohibendi assensus occasionem academicis datam, cum statuisset Zeno uerum ipsum ea non posse habere signa quae inessent ei quod falsum est. Sed cum ex dissensionibus philosophorum, ex sensuum fallaciis, aliisque rebus, induceret tale uerum non inueniri: atque ab eodem etiam Zenone accepisset nihil esse turpius quam opinarif, ex duobus illis Zenonis placitis confecisse, nihil approbaturum esse sapientem. Sed enim Cicerog Chrysippum fuisse in causa dicit, ut ei magnopere contradiceretur, conquirenti, scilicet, omnia studiose quae facerent contra sensum & perspicuitatem, contraque omnem consuetudinem, contraque rationem: eumque ipsum sibi respondentem inferiorem fuisse, itaque ab eo ornatum esse carneadem. At Zeno Chrysippum antecessit aetate, & Archesilaus in Zenonem prius, quam in Chrisippum carneades inuexerat. 1 rationibus ] ratione B. S. 2 iudicatorium. Idque ] iudicatorium, idque B. S. 3 Caput decimumquartum.] Cap. XIIII. B. S. 5 secunda ] secundam B. 6 nuncupatur. quanquam ] nuncupatur, quanquam B. S. 7 re uoluit ] reuoluit B. 7 carneades qui ] Carneades, qui B. S. 8 author & ] author, & B. S. 12 Alii ] alii B. S. 12 uolunt, sed ] uolunt: sed B. S. 13 contradicatur. Augustinus ] contradicatur, Augustinus B. S. 15 audierat. quare ] audierat, quare B. S. 18 ut pote ] utpote B. S. 22 signa quae ] signa, quae B. S. 24 inueniri: atque ] sic! B. S. 24 accepisset nihil ] accepisset, nihil S. 29 respondentem inferiorem ] respondentem, inferiorem B. a Numénius, Fragments, frgm. 25, p. 65 sqq.; PE 14, 6. b PE 14, 7, 1 sqq. d Contr. acad. 3, 17, 38. e Ibid. 2, 5, 11. f Ibid. 2, 5, 20. g Acad. I, 87.

c M 7, 150.

5

10

15

20

25

30

46 v. 47 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

189

quare ab Archesila potius impugnationis ansas quam ab ipso Chrysippo potuit accipere carneades. Iam enim inter stoicos & academiae cultores certabatur. Quid stoici & quid Vtcunque fuerit certe proditur stoicos putare tria haec iuncta, scientiam, contra ipsos de opinionem, & eam quae in horum termino confinioue collocaretur com- ueritatis iudicio. praehensionem.a quorum scientia esset & secura & certa & impermutabilis a ratione conceptio, opinio uero falsa & debilis assensio. Compraehensionem autem inter has mediam, putarunt esse consensum captatricis phantasiae. quorum scientiam in solis constituunt sapientibus, in solis uero stultis opinionem, communem uero utrisque compraehensionem.b Haec dicentibus stoicis contradixit Archesilaus ostendens compraehensiouem non esse iudicatorium inter scientiam & opinionem, in hunc modum (si uera a sextoc relata sunt) argumentatus: ipsa consensio quam dicunt compraehensionem & phantasiam, uel in sapiente fit uel in stulto, sed si in sapiente fit scientia est, si in fatuo opinio, & nihil praeter haec potest inueniri nisi nomen inane. Nam si compraehensio est captatricis phantasiae consensio, uana res est & stare non potest. primum quidem quoniam consensio non ad phantasiam fit sed rationem. dignitatum enim siue maximarum propositionum consensiones sunt, deinde quia nulla talis uere phantasia inueniretur, quae non fieret falsa ut per multa & uaria qui discurreret facile comprobaret. Vbi autem captatrix phantasia non substiterit, neque compraehensio fiet, hac autem non existente omnia sunt incomprehensibilia. Sed si omnia censeantur incompraehensibilia, sequetur & secundum stoicos ut sapiens debeat ab assensu mentem cohibere. Quare sublato stoicorum iudicatorio, si quisque eorum assentiri uoluerit, quoniam omnia incompraehensibilia sunt, neutiquam compraehensae rei, sed incompraehensae assentietur, quare non sciet, sed opinabitur.d quod non sapien tis sed stulti officium ab eis ipsis esse putabatur. hinc censebant euenire sublato iudicatorio, ut omnis eorum actio & uitae officia uana traderentur, & faelicitas perceptis eorum constituta labaret euanesceretque. nam si assensum cohiberent, uitae munera, & officia, quae quis exequi deberet,

1 inuexerat. quare ] inuexerat, quare B. S. 1 ansas quam ] ansas, quam B. S. 3 fuerit certe ] fuerit, certe S. 5 compraehensionem. quorum ] compraehensionem, quorum B. S. 5 secura & certa & ] secura, & certa, & B. S. 7 captatricis ] cataptatrices B. 8 phantasiae. quorum ] phantasiae, quorum B. S. 10 stoicis contradixit ] Stoici: contradixit B. 10 Archesilaus ostendens ] Archesilaus, ostendens S. 10 compraehensiouem ] compraehensionem B. / comprehensionem S. 13 fit uel ] fit, uel B. S. 13 fit scientia ] fit, scientia S. 14 statuo opinio ] statuo, opinio S. 14 inueniri nisi ] inueniri, nisi B. S. 15 est & ] est, & B. S. 16 potest. primum ] potest: primum B. S. 17 fit sed ] fit, sed B. S. 17 rationem. dignitatum ] rationem, dignitatum B. / rationem: dignitatum S. 19 falsa ut ] falsa, ut B. S. 19 discurreret facile ] discurreret, facile S. 25 opinabitur. quod ] opinabitur, quod B. S. 26 sapientis sed ] sapientis, sed B. S. 26 putabatur. hinc ] putabatur, hinc B. / putabatur: hinc S. 28 perceptis ] praeceptis S. 28 euanesceretque. nam ] euanesceretque: nam B. S. 29 cohiberent, uitae ] cohiberent uitae S. a M 7, 151.

b M 7, 152.

c M 7, 153–154.

d M 7, 155–156.

190

Liber Secundus

47 r.

quae declinare, nescirentur: multoque minus constituerentur efficaciter & pro regulis tenenda traderent.a haec quidem & alia non pauca in stoicos & meditari & scribere solebat Archesilaus, iudicatorium ueritatis ab eis constitutum euertens, ipseque ab assentiendo se cohibens, nullum potius ueritatis iudicium stabiliuit, siue ita existimaret faciendum, siue ut Stoicos refelleret, Numenius de archesila quemadmodum & metrodorus & Alii prodiderunt. Numeniusb autem in libro de academicorum dissensione Archesilam in subsidiis tenuisse dicit crantora platonicum, & Diodorum, & pyrrhona, & crantoris ope orationem eius credibilem effectam, Diodori uero sophisticam, pyrrhonis autem auxilio mutabilem. atque ita eloquentiam platonicam ab Archesilao faedatam, qui non Lactantius de archesila putarit ingeniosi esse uiri in eisdem permanere. Firmianusc autem in tertio contra gentes scribit Archesilam eo quod singulae sectae multarum sectarum iudicio conuincerentur stultitiae, repraehensiones omnium inter se collegisse, confessionemque ignorantiae clarorum philosophorum, & se aduersus omnes armauisse, & instituisse nouam non philosophandi philosophiam. atque haec de Archesila, ex sexto, Numenio, Cicerone, Firmiano, Augustino, sat fuerint.

5

10

15

De Opinione Carneadis ab aliis diuersa in triplici iudicatorio decernendo. et quam uariae de eo uarii disseruerint. capvt decimvmqvintvm. Carneades autem ab Augustinod proditur deposuisse illam ueluti calumniandi impudentiam, qua uidebat Archesilam non mediocriter infamatum, sed ipsos proprie sibi stoicos atque Chrysippum, euellendos euertendosSextus de carneade. que proposuisse. Contra uero sextus philosophuse arbitrabatur, instituisse Carneadem, non stoicis tantummodo, sed omnibus qui ante scripserunt se contradicturum, & quodcunque ab illis constitutum ueritatis iudicatorium Numenius de euersurum: id ipsum uidetur in eo quem supra citauimus libro confirmacarneade. re Numeniusf, scribens renouasse Carneadem morem Archesilae, pugnandi cum omnibus & contradicendi, atque huc atque illuc nunc affirmando, nunc negando, solitum uolubilitate orationis omnia distrahere. Differre autem ab Augustinus de carneade.

1 nescirentur: multoque ] sic! B. S. 2 traderent. haec ] traderent, haec B. / traderent: Haec S. 5 stabiliuit ] stabiliunt B. S. 6 metrodorus & Alii ] metrodorus, & alii B. S. 9 effectam, Diodori ] effectam: Diodori B. S. 10 mutabilem. atque ] mutabilem, atque B. S. 10 faedatam ] foedatam B. S. 12 Archesilam eo ] Archesilam, eo B. S. 14 confessionemque ] confusionemque B. S. 15 philosophiam. atque ] philosophiam. Atque B. S. 17 Carneadis ] Charneadis S. 18 decernendo. et ] decernendo, & B. S. 19 Caput decimumquintum.] Cap. XV. B. S. 28 huc atque ] huc, atque B. S. 29 distrahere. Differre ] distrahere: Differre B. S. a M 7, 157 sqq. b PE 14, 6; Numenius, Fragments, frgm. 25. c Div. Inst. 3, 4, 10 sq. d Contr. acad. 3, 17, 39. e M 7, 159. f Numenius, Fragments, frgm. 25; PE 14, 6, 5.

20

25

47 r. 47 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

191

Archesila, quod se recte intelligeret, quod negat in Archesila fuisse, quem scepticum re facit, nomine academicum, ut supra dicebamus, nam pyrrhonis uestigia secutum fuisse affirmat. refertque Timonem, mnaseam, & philomelum scepticosa, suum esse consectaneum affirmauisse. Carneadem uero modo dolo, modo ui, etiam praeparatos & praemeditatos homines confundere ita consuesse, ut eorum quibus cum pugnaret, resistere posset nemo.b Caeterum Carneades ante omnia uoluit ut quaecunque ab aliis ducere nos in ueritatis cognitionem existimabantur, ea nos non docerent sed fallerent: Ipsumque ueritatis quod appellabat iudicatorium, neque in ratione, neque in sensu, neque in phantasia, neque ulla in re alia prorsus inueniri censuit. Mox conatur ostendere, quod si ullum haberi iudicatorium debeat, id neutiquam sine quopiam affectu, posse constitui, qui prodeat a claritate.c hoc autem nixus est fundamento, quod sensili potestate differt animal ab inanimis: Atque ideo constituit, ut omnium quae & ab ipsomet prodeunt, & incidunt etiam extrinsecus, capax efficiatur. Vbi uero sensus ipse immobilis manserit & impassibilis, & inuertilis, neque sensus est inquit, neque captator alicuiusd: conuersus uero & affectus & ictus ubi fuerit, ob occursationem eorum quam clara sunt, Tum res monstrari uoluit: quam ob rem censuit in affectu qui prodiret a claritudine, quaerendum esse iudicatorium. quem affectum non alienum ab apparitione interpraetes eiusque sectatores existimant: unde & phantasiam affectum quendam animalis esse decreuerunt, qui & sui ipsius, & alterius constitutor habeatur. Quemadmodum enim lumen & se ipsum monstrat, & omnia quae sunt in eo, sic & phantasia dux cum sit eius quae est in animali notionis, ea ipsa lucis instar, se ipsam debet ostendere, & id etiam qua constituitur clarum apparensque monstrare. Sed quoniam euenit uti semper non uerax, sed mendax etiam saepenumero inueniatur, ut pote qua a rebus a quibus promitur discordet, & falsa nunciet: necessario colligit in omni phantasia ueritatis iudicatorium non posse relinqui.e Sed & alia pleraque subdit, quibus tam ipsam quam sensus omnes, unde ipsa prodit, & infirmet & tollat. Quaerens postmodum ipse iudicatorium & in agenda uita & in faelicitate quaerenda possidendaque, multiplicis meminit phantasiae, namque & πιθανὴν quae persuasilis potest dici, citat, & persuasibilem simul & ὰπε2 dicebamus, nam ] dicebamus: nam S. 3 affirmat. refertque ] affirmat, refertque B. S. 8 docerent sed ] docerent, sed B. S. 11 censuit. Mox ] censuit, mox B. S. 12 claritate. hoc ] claritate: hoc B. S. 14 inanimis: Atque ] inanimis, atque B. S. 14 & ] om. B. S. 16 impassibilis, & ] impassibilis & B. 16 inuertilis ] inuertibilis S. 16 est inquit ] est, inquit S. 17 affectus & ] affectus, & B. S. 17 occursationem ] occursionem B. S. 18 Tum ] tum B. S. 19 iudicatorium. quem ] iudicatorium, quem B. S. 20 existimant: unde ] existimant, unde B. / existimant: unde S. 22 se ] om. B. S. 23 dux cum ] dux, cum B. S. 24 in ] om. B. S. 26 ut pote ] utpote B. S. 29 omnes, unde ] omnes unde B. 30 in agenda ] indaganda B. S. 30 uita & ] uita, & B. S. 31 phantasiae, namque ] phantasiae: namque S. a Numenius, Fragments, frgm. 25; PE 14, 6, 5. e M 7, 161–163.

b PE 14, 8, 2.

c M 7, 159.

d M7, 160.

Primum iudicatorium carneadis.

Multiplex phantasia secundum carneadem.

192

Persuasile trifariam.

Secundum iuxta carneadem iudicatorium

Triplex iudicatorium carneadis.

Liber Secundus

47 v.

ρισπαστὸν, quasi dixerim inconuulsilem, & aliam cui nomen fecit διεξοδευο µένην. & etiam περιοδευο µένην. pertranseunte forte siue obambulantem & circuentem, dicere latine possumus, & inter haec multas quoque diuisiones attulit.a Nam persuasibilem uocauit eam, quae uera appareret, sed multiplicem quoque fecit hanc ipsam, ut pote qui aliquam ex iis obscuram dicit esse, uel quia modicum in se habeat quid cerni possit, uel quia procul appareat, uel ob debilitatem & infirmitatem uisionis ita sit constituta. Sed & aliter quoque distinxit, eam demum iudicatorii uice constituens, quae & appareret uera, & satis laeticiae secum ferret, quam quidem & gradus in se se habere uoluit, quoniam alia magis quam alia uideretur uera, appareretque, & persuaderet magis, ac pulsaret animum, quid uero persuasile nuncupat trifariam quoque secernit, nam aliud uocat persuasile, quod & uerum sit & uerum appareat: aliud quod falsum quidem sit sed appareat uerum: aliud quod sit uerum utrisque commune.b Sed quoniam phantasia, unica non constituitur specie, sed instar annulorum qui catenam constituant, cum alius pendet ex alio, propterea secundum posuere iudicatorium, persuasilem & inconuulsilem phantasiam.c ut ea esset uerbi gratia, qua me ipsum perciperem, quae scilicet a me conuelli nequiret pro falsa, quoniam omnia concurrerent ostendentia uero ipsam niti. Sic & alterius etiam longe optimeque cogniti uiri, qui praesens factus, omnia in animo inderet ueritatis signa, faciem, colorem, magnitudinem, figuram, uocem, uestimentorum genus & singula.d Quo factum ut medici quidam antiqui, febrientem hominem una re duntaxat cognosci posse noluerunt, uti ex pulsus uehementia, uel calore: sed ex concursu multorum, pulsu, calore, rubore, siti, tactus attractione, & reliquis proportione pari.e Rursum in hac phantasia quae dicitur inconuulsilis, gradus fecere, quoniam alia sit alia magis (ita dixerim) inconuulsior. Cui & circumeuntis obambulantisque uocabulum indidere, & ueritatis aliud in ea iudicatorium collocauere. primum enim rebus, utcunque accidant, competere putant: Secundum quo in magnis & excellentibus utendum putant: Tertium dumtaxat impartiuntur iis, quae ad faelicitatem pertinent, quo & recursare, & ratiocinari animo detur, priusquam feratur iudicium: & omnia demum circum agere tantisper, dum habito tempore ad discernen1 inconuulsilem ] in conuulsilem B. 2 διεξοδευο µένην. & ] διεξοδευοµένην. & B. / διεξοδευοµένην, & S. 2 περιοδευο µένην] περιοδευοµένην B. S. 2 pertranseunte ] pertranseuntem S. 5 ut pote ] utpote S. 9 laeticiae ] laetitiae S. 10 magis quam ] magis, quam B. S. 10 appareretque ] appareret S. 11 animum, quid ] animum: quid B. S. 11 nuncupat trifariam ] nuncupat, trifariam S. 12 secernit, nam ] secernit: nam S. 12 sit & ] sit, & B. S. 13 sit sed ] sit, sed & B. S. 15 catenam ] cathenam B. S. 16 iudicatorium, persuasilem ] iudicatorium persuasilem B. S. 17 phantasiam. ut ] phantasiam, ut B. S. 17 esset uerbi gratia, qua ] esset, uerbi grati, qua B. S. 24 phantasia quae ] phantasia, quae B. S. 25 inconuulsilis ] in conuulsilis B. 27 collocauere. primum ] collocauere: Primum B. S. 28 putant: Secundum ] sic! B. S. 29 putant: Tertium ] sic! B. S. 29 dumtaxat ] duntaxat B. S. 30 pertinent, quo ] pertinent quo S. 31 circum agere ] circumagere S. a M 7, 166–167.

b M 7, 175.

c M 7, 176.

d M 7, 177 sq.

e M 7, 179.

5

10

15

20

25

30

47 v. 48 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

193

dum idoneo, lustratisque omnibus quibus decipi poteramus, tuto queamus iudicium ferre.a Quemadmodum si quis obscuram ingressus domum, funis inuolucrum speculatus, actutum posset id existimare serpentem & resilire: At rediens iterum, & conspiciens eam rem, quam serpentem putarat immobilem manere, magnum hoc habere momentum existimat ad sententiam ferendam, ut non sit serpens: Ratiocinatus iterum serpentes solere immobiles manere hybernis frigoribus adstricti, baculum consulit, & tangit inuolucrum: atque ita demum circumagens omnia comperit non esse serpentem.b Haec & alia carneadis interpraetes & sectatores graeci, & ipse quoque sextus, de triplici illius iudicatorio disseruere, multoque magis ut mihi uidetur rem explicant, quam illa ex clitomachi primo libro de sustinendis assensionibus apud Ciceronem in quaestionibus academicis recitata. placuisse uidelicet carneadic Cicero de carneade duo esse genera uisorum, in uno esse hanc diuisionem, alia uisa esse quae percipi possint, alia quae non possint: In altero autem, alia uisa esse probabilia, alia non probabilia: Itaque quae contra sensus contraque perspicuitatem dicantur ea pertinere ad superiorem diuisionem, contra posteriorem nihil dici oportere. Magis inquam explicare uidentur carneadum negocium illa quam haec Ciceronis ex clitomacho, quam etiam illa eiusdem clitomachi, quamuis usque ad senectutem cum carneade fuerit, quamuis homo & acutus ut poenus, & ualde studiosus ac diligens, ex libro ad C. Lucillum excerpta, & a Cicerone conuersa.d Ea sunt, academicis placere esse rerum eiusmodi, scilicet, mulitudines, ut aliae probabiles uideantur, aliae contra, id autem non esse satis, cur alia percipi posse dicantur, alia non posse, propterea quod probabilia multa falsa sint, Nihil autem falsi perceptum & cognitum possit esse, itaque ait uehementer errare eos, qui dicunt ab academia sensus eripi, a quibus nonnunquam dictum sit, aut colorem aut saporem aut nullum sonum esse, illud sit disputatum non in esse in his propriam quae nusquam alibi esset ueri & certi notam. dupliciter quoque dici assensus sustinere sapientem, uno modo cum hoc intelligatur omnino eum rei nulli assentiri, alterum cum se a respondendo ut aut approbet aut improbet quid sustineat, ut neque neget aliquid neque aiat: id cum ita sit placere alterum, ut nunquam assentiatur, alterum tenere, ut sequens probabilitatem, ubicunque haec aut occurrat aut 3 resilire ] resilere B. 3 resilire: At ] sic! B. S. 6 serpens: Ratiocinatus ] sic! B. S. 7 hybernis ] hibernis B. S. 10 magis ut ] magis, ut B. S. 12 placuisse ] Placuisse B. S. 14 possint: In ] sic! B. S. 15 sensus contraque ] sensus, contraque B. S. 17 Magis inquam explicare ] Magis, inquam, explicare S. 20 excerpta ] excepta S. 21 conuersa. Ea sunt, academicis ] conuersa. Ea sunt Academicis B. / conuersa ea sunt: Academicis S. 22 s. mulitudines ] similitudines B. S. 22 contra, id] contra: id S. 24 sint, Nihil ] sint. Nihil B. S. 26 colorem aut saporem aut ] colorem, aut saporem, aut B. S. 27 esse, illud ] esse: illud B. S. 27 in esse ] inesse B. S. 28 notam. dupliciter ] notam, dupliciter B. S. 30 approbet aut ] approbet, aut B. S. 31 aliquid neque ] aliquid, neque B. S. 31 aiat: id ] sic! B. S. 32 occurrat aut ] occurrat, aut B. S. a M 7, 183 sqq.

b M 7, 187–188.

c Acad. I, 99.

d Acad. I, 16.

194

Liber Secundus

48 r.

deficiat, aut etiam, aut non, respondere possit.a Denique Herculeum quendam laborem exanclatum a carneade, quod ut feram & immanem belluam sic ex animis nostris assensionem, id est opinationem & temeritatem extraxisset, eundum quoque clitomachum affirmasse, nunquam se intelligere potuisse quid carneadi probaretur.b

5

De cyrenaicorum sententia et rationibus ad ueritatis iudicatorium constituendum: ubi nonnulla aduersus Ciceronem: deque Asclepiadis opinione. capvt decimvmsextvm. Exposita platonicorum diuersa de ueritatis iudicatorio sententia. Cyrenaici excipiunt, a socratis & ipsi (ut uolunt) schola profecti.c Aiunt iudicatoria esse affectus qui ab ipsis τὰπάθη dicuntur, eaque sola & percipi & non mentiri. eorum autem quae pariant affectus, nihil esse compraehensibile, neque non mendax. cum enim inquiunt aut dealbamur aut dulcore perfundimur. possumus non falso quidem sed uere id affirmare. quae autem affectum indunt album uel dulcem non possunt monstrari, fieri enim potest ut quis non albo dealbetur, & a non dulci dulcedine afficiatur. quemadmodum qui tenebras diutius perpessus & ictericus est pallido commouetur aspectu ab omnibus quae incidunt, & qui ophthalmiam patitur rubore perfunditur, & qui diducit pupillam tanquam a duabus obiectis rebus commouetur. & qui correptus insania geminos intuetur soles geminasque (ut ille) thebas inspectat, atque interdum geminis assurgit mensa lucernis.d denique quoad pertinet ad res quae extrinsecus incidunt, decipi omnes homines putarunt ex animae imbecillitate cognoscentis, idque uel loco fieri, uel distantia, uel motionibus uariis, uel permutationibus, uel ex aliis etiam causis, unde & iudicatorium nolunt hominibus esse commune, rebus autem nomina imposita esse com2 exanclatum ] ex anclatum B. / exantlatum S. 2 ut ] & B. S. 3 est opinationem ] est, opinationem S. 9 Caput decimumsextum.] Cap. XVI. B. S. 10 de ] om. S. 10 sententia. Cyrenaici ] sententia Cyrenaici B. / sententia, Cyrenaici S. 11 excipiunt, a ] excipiunt a B. 11 profecti. Aiunt ] profecti: Aiunt B. S. 12 τὰπάθη ] τὰ πάθη S. 12 percipi & ] percipi, & B. S. 13 eorum ] Eorum B. S. 13 compraehensile ] compraehensibile B. S. 14 mendax. cum ] mendax, cum B. S. 14 inquiunt aut dealbamur aut ] inquiunt, aut dealbamur, aut B. S. 15 possumus ] Possumus B. S. 15 quidem sed ] quidem, sed B. S. 15 affirmare. quae ] affirmare, quae B. S. 16 album uel ] album, uel B. S. 16 potest ut ] potest, ut B. S. 17 afficiatur. quemadmodum ] afficiatur: quemadmodum B. S. 18 perpessus & ] perpessus, & B. S. 18 est pallido ] est, pallido S. 19 patitur rubore ] patitur, rubore S. 20 duabus ] duobus B. S. 20 commouetur. & ] commouetur, & B. S. 21 soles geminasque ] Soles, geminasque B. S. 22 lucernis. denique ] lucernis, denique B. / lucernis: denique S. 26 nolunt ] uolunt B. S. a Acad. I, 103 sq.

b Ibid. I, 108.

c M 7, 190.

d M 7, 191 sq.

10

15

20

25

48 r. 48 v.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

195

munia. Album & enim dulceque, omnes communiter nuncupant, commune autem quiddam album & dulce non habent singuli, cum unusquisque a proprio capiatur affectu: quare & hoc ita mihi, secus aliis plerisque uideri potest ob diuersas sensuum dispositiones.a Spectamus enim quod aliis pal- Opinio authoris lidum uidetur, aliis puniceum uideri. At hoc ut mihi uidetur non tantummodo affectis sensibus ob rerum incidentiam, sed uariae quoque temperaturae abortu naturae ita constitutae potest acceptum referri. Verum hac de re longe plura quinto operis huius libro dum de sensus indicio & iudicio, aduersus Aristotelem disputabimus, Non ex cyrenis (ut ille inquit) laserpiciferis, sed ex ipso Athenarum lycio profecti. Nunc ad Cyrenaicorum disputationem enarrandam reuertamur, qui etiam extendunt & affectus ad bonorum fines, & malorum, quorum aliqua suauia, alia aspera decernunt, alia itidem mediam quandam sapere naturam opinantur, & illa quidem bona rentur quorum finis sine controuersia uoluptas est, ea mala quorum finis dolorem incutit: media quorum finis nec bonum nec malum. Omnium itaque rerum affectus ipsos, cum iudicia, tum fines esse putauerunt. Viuimus enim inquiunt affectus secuti & claritati & complacentiae (ut aiunt) consentientes. Claritati quidem quoad caeteros pertinet affectus, complacentiae quoad unam spectat uoluptatem.b hactenus Cyrenaici, iudicatorium corripientes magis quam platonici, solis enim claritatibus & affectibus circumscribunt, cum platonicis placuerit id claritate quidem, sed & ratione metiri.c quo fit ut mirer quo pacto in acade- Aduersus Ciceronem mico secundod Ciceronis scribatur, Cyrenaicos putasse in solo tactu interiore, aut doloris aut uoluptatis, ueri esse iudicium. plura enim eos ad ueritatem diiudicandam admisisse manifestauimus, illudque est compertissimum, non omnia quae persentimus, animoque etiam concipimus, aut dolorem aut uoluptatem inferre, & mediam quandam inter asperitatem & suauitatem naturam suscepisse. Non abhorruit a cyrenaica opinione Asclepiades iudicatorium constituens in sensu, quo res ipsas non ratione compraehendi existimauit, si uera putamus Antiochum rettulisse.e

1 & enim ] etenim B. S. 2 habent singuli ] habent, singuli B. S. 3 affectu: quare ] sic! B. S. 4 potest ob ] potest, ob B. S. 4 enim quod ] enim, quod B. S. 7 abortu ] ab ortu B. S. 9 Non ] non B. S. 10 lycio ] Lyceo S. 11 extendunt & ] extendunt, & B. S. 13 rentur quorum ] rentur, quorum B. S. 14 sine controuersia ] siue controuersi B. S. 15 bonum nec ] bonum, nec B. S. 16 enim inquiunt affectus ] enim, inquiunt, affectus S. 17 claritati & ] claritati, & B. S. 19 hactenus ] Hactenus B. S. 21 metiri. quo ] metiri, quo B. S. 22 secundo Ciceronis ] secundo, Ciceronis B. 22 scribatur, Cyrenaicos ] scribatur Cyrenaicos B. S. 23 doloris aut ] doloris, aut B. S. 23 plura ] Plura B. S. 25 dolorem aut ] dolorem, aut B. S. a M 7, 195–196.

b M 7, 199–200.

c Ibid. 200.

d Acad. I, 20.

e M 7, 202.

196

Liber Secundus

48 v. 49 r.

De opinione stoicorum et rationibus in ueritate falsitateque demetienda. capvt decimvmseptimvm.

Cleanthes. Chrysippus.

Sextus Cicero

Stoici phantasiam captatricem ueritatis iudicatorium existimarunt.a qua de re quanquam supra cum de Archesila diceretur actum est, non nihil tamen quia multa ipsi dicunt multaque dicuntur in eos, hoc etiam loco uidetur commemorandum. quo etiam loco non in utile fuerit inter assensionem & approbationem distinxisse. Itemque inter id quod incertum est, & id quod non potest percipi, cuius etiam rei apud Ciceronemb mentio est in academicis. Ad haec inter perspicuitatem & perceptionem diremere, quibus de rebus inter Stoicos & posteriores academicos non parua lis. Sed quia inter ipsos etiam Stoicos discordia, iccirco quid ipsi sentiant disseramus. phantasia apud ipsos non uno accipitur modo. ita enim definiunt, phantasia est τύπωσις ἐν ψυχῆ idest informatio siue impressio in anima: super qua re statim dissensere.c Cleanthes enim accepit informationem secundum aequalitatem & excessum, instar eius informationis impressionisue quae fit in caera per anulumd, quod absurdum esse Chrysippus existimauit. quoniam eueniret ut idem corpus, circa se diuersis figuris formaretur, quemadmodum illa diuersis formis imprimeretur.e quare Zenonis uerbum τύπωσις non pro informatione coepit, sed pro eo quod Graeci ἑτεροίωσιν uocant, Nos (si permitteretur per linguae latinae uindices) siue alteritatem siue alterationem appellaremus.f quare aliam ipse eo uerbo attulit definitionem, quae posterioribus etiam non placuit: ut hinc non parua commota sint in litteris apud Stoicos proelia, quae referre ad praesens & longum nimis esset & superuacaneum. Sextus Empiricus ea diligenter exposuit in primo contra logicos uolumineg, Cicero uero ad calcem secundi academicih, qui solet etiam hortensius appellari narrat Zenonem cum extentis

3 Caput decimumseptimum.] Cap. XVII. B. S. 4 existimarunt. qua ] existimarunt, qua B. S. 5 diceretur actum ] diceretur, actum S. 6 dicunt multaque ] dicunt, multaque S. 7 commemorandum. quo ] commemorandum, quo B. S. 7 in utile ] inutile B. S. 9 est in academicis ] est Academicis B. S. 10 perspicuitatem & ] perspicuitatem, & B. S. 10 quibus ] quib. S. 11 academicos non parua lis. Sed ] academicos, non parua lis: Sed B. S. 12 iccirco ] idcirco B. S. 12 sentiant disseramus ] sentiant, disseramus S. 12 phantasia ] Phantasia B. S. 13 modo. ita ] modo, ita B. S. 13 definiunt, phantasia ] definiunt: phantasia S. 14 ψυχῆ idest informatio ] ψυχῆ, id est, informatio B. S. 14 anima: super ] sic! B. S. 15 dissensere. Cleanthes ] dissensere: Cleanthes B. S. 17 existimauit. quoniam ] existimauit, quoniam B. S. 18 figuris formaretur, quemadmodum illa diuersis ] om. S. 19 imprimeretur. quare ] imprimeretur, quare B. / imprimeretur: quare S. 20 uocant, Nos ] uocant, nos B. S. 21 alteritatem siue ] alteritatem, siue B. S. 21 quare ] Quare B. S. 24 praesens & ] praesens, & B. S. 25 uolumine, Cicero ] uolumine. Cicero B. S. 26 appellari narrat ] appellari, narrat B. S. a M 7, 227. b Acad. I, 32. 231 sqq. h Acad. I, 145.

c M 7, 228.

d Ibid.

e M 7, 229.

f M 7, 230.

g M 7,

5

10

15

20

25

49 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

197

digitis aduersam manum ostenderet, dicere consuesse uisum est huiusmodi. Deinde cum paululum digitos extrinxisset, assensus huiusmodi, cum plane compressisset pugnumque fecisset compraehensionem illam esse dicebat. qua ex similitudine etiam nomen ei rei quod ante non fuerat, catalepsim imposuit: cum autem leuam manum admoueret, & illum pugnum arcte uehementerque comprimeret, scientiam talem esse docebat, cuius compotem nisi sapientem esse neminem. Caeterum multas uisorum differentias excogitarunt stoici, Alia Visa siue phantasiae enim uisa siue phantasiae persuasibiles, Aliae impersuasibiles dicuntur esse, apud stoicos Aliae utrunque Aliae neutruma: primae habentur eae quibus lenis aequabilis- multiplices que commotio circum animam exoritur. ut nunc esse diem, nunc me scribere. Secundae quae contrario se habent modo, & ab assensu nos retrahunt, ut si dies est, sol non est super terram. Tertiae quae ad res diuersas relatae, modo tales habentur, modo diuersae, ob uariam ad quae referuntur habitudinem, ut quae de sermonibus trahuntur ambiguis. Quartae quibus non modo ambigua sed nullo tempore altera pars altera probabilior uideri potest humanitus, uti stellas uerbi causa uel pares esse uel impares.b Earum etiam quae probabiles persuasibilesue nominantur, alias dicunt ueras, alias falsas, Alias tam hoc quam illud, alias neutrum. Verum autem hoc & falsum referunt in naturam enunciationis praedicationisue: quae uel ita uel aliter queat afformari. hoc est uere uel false. uera igitur praedicatio ex qua uera prodibit phantasia, ut ego nunc scribo, falsa ex qua dimanat falsa, ut ego nunc inter excubias militum quiesco. Veram simul & falsam putant quae insanis & furentibus adest, qualis stulto cuidam rustico quem domi habebamus: Nam cum filium uidebat gaudebat quidem, sed alio nuncupabat uocabulo, quatenus enim a re praesenti mouebatur, phantasia putari posset uera, nam filium agnoscebat, quatenus uero alio uocabat nomine, non uti filium sed alienum accipiens, utique falsa. Neque ueras neque falsas arbitrabantur quae generales essent, quorum diuersae contrariaeque species.c sicut animalis aliud rationale aliud 1 aduersam ] aduersum B. S. 1 consuesse ] consueuisse B. S. 2 huiusmodi. Deinde ] huiusmodi: Deinde B. S. 2 extrinxisset ] extricasset S. 3 fecisset compraehensionem ] fecisset, compraehensionem S. 3 dicebat. qua ] dicebat, qua B. S. 5 imposuit: cum ] imposuit, cum B. / imposuit: cum S. 7 Aliae ] aliae B. S. 8 phantasiae ] phantasia B. S. 8 Aliae ] aliae B. S. 9 Aliae ] aliae B. S. 9 utrunque Aliae ] utrunque aliae B. / utrunque, aliae S. 9 neutrum: primae ] neutrum: Primae B. S. 10 exoritur. ut ] exoritur, ut B. S. 11 scribere. Secundae ] scribere: Secundae B. S. 12 terram. Tertiae ] terram: Tertiae B. S. 14 ambiguis. Quartae ] ambiguis: Quartae B. S. 15 ambigua sed ] ambigua, sed B. S. 15 pars altera ] pars, altera B. S. 16 esse uel ] esse, uel B. S. 17 Alias ] alias B. S. 19 afformari. hoc ] afformari, hoc B. S. 20 est uere ] est, uere S. 20 false. uera ] false, uera B. / false: uera S. 23 habebamus: Nam ] habebamus, nam B. / habebamus: nam S. 24 uidebat gaudebat ] uidebat, gaudebat B. S. 24 nuncupabat ] nuncupat B. S. 25 mouebatur ] monebatur B. S. 25 uera, nam ] uera: nam S. 26 filium sed ] filium, sed B. S. 27 falsa. Neque ] falsa, Neque B. 27 ueras neque ] ueras, neque B. S. 28 species. sicut ] species, sicut B. S. 28 rationale aliud ] rationale, aliud B. S. a M 7, 242.

b M 7, 242–244.

c M 7, 246.

198

Liber Secundus

49 r. 49 v.

irrationale. Animal uero in communi nec hoc proprie nec illud, aut est aut haberi potest. Verarum postea distinctionem fecere, nam alias uoluerunt haberi captatrices compraehensatricesque. Alias minime, quales perturbatione quapiam incidere mentecaptis & nigra bile correptis compertum est, qui & si ueram attrahunt phantasiam, non tamen ex iudicio captatricem, magis autem extrinsecus & casu quopiam occursantem. quare neque illis formantur, neque assensu feruntur.a Compraehensatricem uero decreuerunt quae a re fiat existenti, & secundum id quod existit indelebilis & quodam ueluti sigillo Stoici ueteres munita, hanc constituere Stoici ueteres iudicatorium ueritatis quae ad alias phantasias talem habeat proprietatem, qualem inter serpentes alios cerastae. quibus contradixere platonicorum multi, fieri posse existimantes, ut captatriIuniores Stoici, ci phantasia falsum impermutabile compraehendatur.b At iuniores addidere Stoici oportere ut ea phantasia nihil habeat aduersum quoniam carere eam fide, & ueritate, posse censuerunt: ob aliquam extrinsecus circumstantiam. Afferunt admeti & menelai pro exemplo fabulas. Cum enim Rex ille thessaliae ratiocinaretur alcestem uxorem uita functam esse, & quod mortui non reuiuiscerent, spectaretque quam illi hercules attulisset, daemonium existimauit non alcestem, & Menelaus cum in naui reliquisset Helenae spectrum, eamque inuenisset in pharo apud proteum, non uxorem sed eius autumauit simulachrum fictum a daemone.c Et de stoicis hactenus, Et de omni secta quae a socrate platoneque profecta socratem ipsum tanquam parentem agnosceret & a platone non abhorreret, nunc de Aristotele nouam sectam instituente & impugnante platonem uerba facienda sunt.

1 irrationale ] irratiouale S. 1 communi nec hoc proprie nec ] communi, nec hoc proprie, nec B. S. 3 captatrices ] capatrices B. 3 compraehensatricesque. Alias ] compraehensatricesque, alias B. S. 4 mentecaptis & ] mente captis, & B. S. 6 occursantem. quare ] occursantem, quare B. S. 7 decreuerunt quae ] decreuerunt, quae S. 8 id ] ist B. 8 indelebilis & ] indelebilis, & B. S. 9 ueritatis quae ] ueritatis, quae B. S. 11 cerastae. quibus ] cerastae, quibus B. / cerastae: quibus S. 12 phantasia falsum ] phantasia, falsum B. S. 13 oportere ut ] oportere, ut B. S. 13 aduersum quoniam ] aduersum, quoniam S. 15 fabulas. Cum ] fabulas: Cum B. S. 16 ratiocinaretur alcestem ] ratiocinaretur, Alcestem S. 18 alcestem, & ] Alcestem: & B. S. 19 uxorem sed ] uxorem, sed B. S. 20 Et ] & B. S. 21 profecta socratem ] profecta, Socratem B. S. 22 agnosceret & ] agnosceret, & B. S. 22 abhorreret, nunc ] abhorreret. Nunc B. S. 23 Platonem uerba ] Platonem, uerba S. a M 7, 247.

b M 7, 253.

c M 7, 254–256.

5

10

15

20

49 v.

Liber Secundus

199

De opinione Aristotelis et theophrasti et sectatorum, in iudicatorio ueritatis decernendo. capvt decimvmoctavvm.

5

10

15

20

25

Aristoteles uero & sectatorum plurimi duplex ueritatis iudicatorium constituere sensum rerum sensilium, intellectum mentemue intellectilium.a commune autem quiddam utrisque Theophrastus imaginatur τὸ ἐναργὲς, Theophrastus quod clarum nos lucidumque possumus appellare. ordine quidem sensus praecedit, ui mens & potestate: quanquam ordine posterior est, & sensum uidetur subsequi.b sed hoc apud Theophrastum fortasse clarius: apud Aristotelem nullo modo. qui sensum praeponit semper & in tertio de generatione animaliumc sensui magis quam rationi credendum asseuerat. qua de re operis processu latius disputaturi sumus. certe a re sensili mouetur sensus: ab ea uero motione, quae de sensus claritate prodit in eorum animis: quae ex se moueri queant, animantium, motio quaedam suboritur quae & memoria solet & phantasia uocari. memoria quidem eius qui circa sensum fit affectus. phantasia uero eius rei sensilis qua sensus afficitur, patiturue, & qua tanquam uestigium quoddam inuritur in animis atque relinquitur. quapropter ab Aristotele definitur motus a sensu factus secundum actum.d porro uestigium ipsum, cum & ex aliquo fiat & ab aliquo, puta ex pedis positu, & ab Amico, sic & eadem animae motio, siue inustio siue impressio seu magis uestigium fit ex aliquo circa sensum affectu perpessioneue, & ab aliqua sensili re cuius etiam seruat similitudinem.e de ipsa uero motione cui memoriae & phantasiae nomen est factum, alia quaedam in animis nostris motio suboritur, quae & cogitatio uocatur, & intellectus, ob differentes de ea considerationes. nam qua rerum cogit & affingit imagines, cogitationem: qua uero quaedam splendescit claritas, mentem siue intellectum uocauere. cum enim potis est anima talem uel talem in se se rerum phantasia perceptarum notionem tanquam componere & meditari & cogere, cogitatio uocatur.f cum uero id iam uigilanter 3 Caput decimumoctauum.] Cap. XVIIII. B. S. 5 constituere sensum ] constituere, sensum S. 6 intellectilium. commune ] intellectilium: commune B. S. 7 appellare. ordine ] appellare: ordine B. S. 9 subsequi. sed ] subsequi, sed B. S. 10 modo. qui ] modo, qui B. S. 10 semper & ] semper, & B. S. 11 qua ] Qua B. S. 12 certe ] Certe B. S. 15 solet & ] solet, & B. S. 15 phantasia ] Phantasia B. S. 15 memoria ] Memoria B. S. 15 fit ] sit B. S. 16 affectus. phantasia ] affectus: Phantasia B. S. 16 sensilis qua ] sensilis, qua B. S. 17 quapropter ] Quapropter B. S. 18 sensu factus ] sensu, factus B. S. 18 actum. porro ] actum: porro B. S. 19 ipsum, cum ] ipsum cum B. S. 20 Amico, sic ] amico sic B. S. 20 inustio siue impressio seu ] inustio, siue impressio, seu B. S. 22 de ] De B. S. 24 nam ] Nam B. S. 26 uocauere. cum ] uocauere, cum B. S. 27 talem uel ] talem, uel B. S. 28 meditari & ] meditari, & B. S. 28 uocatur. cum ] uocatur: cum B. S. a M 7, 216 sq. b M 7, 218 sq. e M 7, 220. f M 7, 221.

c gen. anim. III 10, 760b32 sq.

d De anim. III 3, 428b30.

200

Liber Secundus

49 v. 50 r.

effecerit nuncupatur mens, uel intellectus διάνοια fere dicitur. Caeterum ab intellectu cogitationeque constituuntur, & Notio, & scientia, & ars, cogitatio uero fit cum interdum particulatim species concipiuntur, interdum simul & species & genera.a Sed omnium phantasmatum in intellectu congregatio, & particularium omnium in unum quiddam uniuersale collectio, nuncupatur notio. in hac autem congregatione atque collectione ad ultimum & scientia constituitur & ars. Illa exactum quiddam & minime uariabile requirit, haec autem non ita. uti autem scientiarum & artium natura, generatione posterior est, ita & quae appellatur opinio. ubi enim animus ictus a sensu, rei uisae consensit & aquieuit, tum nata est opinio.b Quibus omnibus satis colligi potest cognitionis rerum iudicatoria, sensum & mentem a peripateticis constitui & sensum quidem se se habere organi siue instrumenti uice, intellectum uero instar artificis eo uti. Ac ueluti nos sine statera nequiremus grauium rerum & leuium perpensionem facere: neque sine amussi perpendiculo ue recti & obli qui differentiam capere, ita mens absque intellectu minime potestatis esset rerum ipsarum sententiam ferre.c

5

10

15

De opinione epicuri in diiudicanda ueritate. capvt decimvmnonvm. Post Aristotelem & Theophrastum sequitur Epicurus & tempore & dignitate longe inferior, quanquam ipsum Aristotelem acriter impugnauit. Ei ipsi Epicuro sequenti sensum, placuit iudicium phantasiae: quam opinioni iunctam putauit, & appellauit claritatem, & omnino ueram existimauit, ut quae primos affectus hoc est uoluptatem & laborem ostenderet. Illam a suauibus delectabilibusque, dolorem a tristibus afflictricibusque, & oriri & expromi rebus existimabat.d eademque sententia non uniuersim solum, sed & particulatim & ad rem quamcumque singularem, cum haberetur relatio, ducebatur. Verum falli putauit plerosque ex differentia sensilium, cum incidere uideantur phantasiae, 1 effecerit nuncupatur ] effecerit, nuncupatur S. 1 intellectus διάνοια ] intellectus, διάνοια B. S. 1 dicitur. Caeterum ] dicitur: Caeterum B. S. 2 Notio ] notio B. S. 2 ars, cogitatio ] ars: cogitatio B. S. 4 species & ] species, & B. S. 6 notio. in ] notio, in B. / notio: in S. 7 scientia constituitur ] scientia, & constituitur B. S. 8 ita. uti ] ita: uti B. S. 9 opinio. ubi ] opinio: ubi B. S. 10 aquieuit ] acquieuit B. S. 11 constitui & ] constitui, & B. S. 14 facere: neque ] sic! B. S. 14 perpendiculo ue ] perpendiculoue B. S. 18 Caput decimumnouum.] Cap. XIX. B. S. 19 Epicurus & tempore & ] Epicurus, & tempore, & B. S. 21 phantasiae: quam ] sic! B. S. 23 affectus hoc ] affectus, hoc B. S. 23 est uoluptatem & ] est uoluptatem, & B. / est, uoluptatem, & S. 23 ostenderet. Illam ] ostenderet: Illam S. 23 suauibus ] suauib. B. 24 oriri &] oriri, & B. S. 24 expromi rebus ] expromi, reb. B. 25 existimabat. eademque ] existimabat: eademque B. S. 25 particulatim & ] particulatim, & B. S. a M 7, 223.

b M 7, 224–225.

c M 7, 226.

d M 7, 203.

20

25

50 r.

5

10

15

20

Liber Secundus

201

quibus alieni gratia coloris uel figurae, aliter quam putabatur res obiiciatur. excogitauit etiam ut differentibus ita pugnantibus phantasiis euenire, ut altera uera esset altera falsa.a Sed non animaduertit a sensu differe phantasiam quod Liber Authoris de boni omnes philosophi uolunt, & ipse uno de imaginatione libro multis ab imaginatione, hinc annis edito, satis ostendi.b aliud enim sensu, aliud phantasia percipi potest. atque ubi sensus non uno tantummodo sed sexcentis ita dixerim modis errauerit, toties aberrare phantasiam posse manifestum est. Sed explicandi nunc, non confutandi locus. opiniones autem phantasiis iunctas cognatasque, cum ueras itidem, tum falsas existimauit, ueras, quae testes essent claritatis, & alias in contrarium testes non haberent, falsas in quas a claritate ferretur testimonium, & pro quibus nullum ferretur. porro illa adtestatio quam ἐπιµαρτυρήσιν uocat, compraehensio est per claritatem, ut hoc opinabile, uerbi causa, amicum aduentare quempiam, tale sit, quale ipsa opinione perceptum est, nulla alia phantasia contrariam ferente sententiam.c quare isthaec adtestatio & non attestatio, ut aliquid uerum esset inconsilium adhibebatur, & in iudicatorii ueritatis collocabatur sede. at quod aliquid falsum esset, ipsa non attestatione & contra testificatione discerni dicebat. omnium autem fundamentum & basis claritudo ipsa censebatur.d Haec ad summam a philosophis omnifariae sectae de ueritatis iudicatorio constituta sunt, in quos multam sceptici contradictionem, nec uanam quidem in rem sed in multas sed in plurimas moliuntur.

1 quibus ] quib. B. 2 obiiciatur. excogitauit ] obiiciatur: excogitauit B. S. 3 esset altera ] esset, altera B. S. 3 phantasiam quod ] phantasiam, quod B. S. 5 ostendi. aliud ] ostendi, aliud B. S. 6 potest. atque ] potest: atque B. S. 6 tantummodo sed ] tantummodo, sed B. / tantum modo, sed S. 8 opiniones ] Opiniones B. S. 9 existimauit, ueras ] existimauit ueras B. S. 11 porro illa adtestatio ] Porro illa attestatio B. S. 12 ἐπιµαρτυρήσιν ] ἐπιµαρτυρησιν B. S. 13 ipse ] ipsa B. S. 14 alia ] om. S. 14 sententiam. quare ] sententiam, quare B. S. 15 adtestatio, & ] attestatio & B. S. 15 inconsilium ] in consilium B. S. 16 at ] At B. S. 17 dicebat. omnium ] dicebat, omnium B. S. 19 sectae ] om. S. 20 rem sed in multas sed ] rem, sed in multas, sed B. S. a M 7, 223. 7, 211–212.

b Gianfrancesco Pico della Mirandola, Über die Vorstellung, II, p. 53 sq. d M 7, 216.

c M

202

Liber Secundus

50 r. 50 v.

Quod Sceptici philosophi reliquis omnibus qui aliquod ueritatis iudicatorium constituerent, triplici uia & modo, acriter contradicunt. ubi quaedam repetuntur altius, et de fidei praestantia christianae agitur. capvt vigesimvm. Vidimus & narrauimus ordine philosophorum sectas omneis, qui ueritatis iudicatorium sustulerunt, uidimus & eas omneis quae reliquerunt, nec illoAd quinque reduci rum modo sed horum etiam exposuimus opiniones uarias: quae potissimum capita opiniones de quinque ad capita redigi possunt, nam alii mentem, alii sensum, alii utrunque iudicatorio ueri. pro iudicatorio sumebant. alii phantasiae primas dedere, sed quae nam esset ueri captatrix phantasia dissentiebant, alii phantasia utebantur sed uti famula atque ministra uel sensus uel mentis. haec omnia sceptici placita confutaturi simul, triplici uia & modo proce dunt existimantes iudicatorium omne ab aliquo esse, & per aliquam rem, ac etiam secundum aliquam fieri: quare ipsa triplici uia aggredientes iudicatorium omne sublatum iri procurant.a primum omnium a quo iudicatorium ipsum manat quid nam sit? ignorari contendunt, hoc est hominem, qui ferre iudicium debet, quo minime noto, nec notum esse posse uolunt iudicium, quod ab eo pendere consensus omnium probat. Verum & si hominem percipi quid sit concesserint?b Iudicatorium aliud quod appellant per quodc: hoc est sensum eius, & mentem, ita multis affectam uolunt, ut ab eis iudicium ueritatis nequeat expectari. Tamen si detur etiam conce daturque uti & sensus & mens possint quo ad se pertinet, ferre sententiam, nihilominus sublatum uolunt iudicium id, cui factum est nomen secundum quod, hoc est phantasiam, propterea quod eam, nec recte, nec sincere ferri contendunt Adeo, ut si caetera uera suapte natura forent, falsa tamen fierent internuncia phantasia, quae suopte ingenio falsa potius quam uera praesentet. Quare cum reperiri nequeat opinio quae iudicatorium decernat ullum, quod non a sensu, uel mente, uel phantasia prodeat, & cum haec in homine sint omnia, iudicio de homine sublato, & illa ipsa consequenter

1 Quod ] De B. S. 3 contradicunt. ubi ] contradicunt, ubi B. S. 3 et ] & B. S. 5 Caput uigesimum.] Cap. XX. B. S. 7 omneis quae ] omneis, qui B. S. 8 modo sed ] modo, sed B. S. 9 possunt, nam ] possunt: nam B. S. 10 sumebant. alii ] sumebant, alii B. S. 11 utebantur sed ] utebantur, sed B. S. 12 ministra uel sensus uel mentis. haec ] ministra, uel sensus, uel mentis: haec 14 fieri: quare ] sic! B. S. 15 procurant. primum ] procurat. Primum B. S. 16 omnium a ] omnium, a B. S. 16 manat quid nam sit? ignorari ] manat, quid nam sit? ignorari B. / manat, quidnam sit, ignorari S. 17 est hominem ] est, hominem S. 19 & si ] etsi B. S. 19 aliud ] aliquod B. S. 20 quod: hoc ] sic! B. S. 20 est sensum ] est, sensum S. 22 conce daturque ] concedaturque B. S. 22 sensus & ] sensus, & B. S. 24 est phantasiam ] est, phantasiam S. 25 sincere ] syncere B. S. 25 contendunt Adeo ] contendunt, adeo B. S. a PH 2, 21.

b M 7, 263–343; PH 2, 21–47.

c M 7, 343–369; PH 2, 48–69.

5

10

15

20

25

50 v.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

203

sublatum iri censent. sed ex abundanti docere moliuntur, cognito etiamnum homine, non propterea uel in sensu, uel in phantasia, uel in mente illius, certum ueritatis iudicatorium posse constitui. quae secta quanquam omnem pro uiribus aliam dogmaticorum sectam sustulit, Stoicos tamen qui magno in dignoscenda ueritate iudicio, se pollere putabant, uehementer incessit, & peripateticos etiam magnopere uexat hac in re maxime. quoniam ipsi tria haec ad percipiendam ueritatem concurrere existimabant, sensum, intellectum, phantasiam, quae ipsi quam multis & quam magnis possunt machinis a tribunali, caelsaque iudicii sede deturbare detrudereque moliuntur. At priusquam tres ipsas monstremus & percurramus uias, Aperire nonnulla opere pretium duco, quibus & faciliores ipsae uiae, & salebrosae minus inueniantur. Fuit antiquitus in contradicendo magnum omnino apud philosophos studium, magna cura: quoniam inde sibi gloriam cuius auidi potissimum fuere comparabant. hinc particularia sibi aliqui, uel argumenta, uel sophismata consciscebant, Alii conficere artem procurabant, quemadmodum apud rhetoras plerique, Apud philosophos, Aristoteles octo libris quos topicaa nuncupauit: Sed hii & ueritatem haberi posse, & eius ipsius iudicatorium praesupponebant. At Alii impugnabant tanquam falsa & tollere quae illi posuissent gestiebant. Alii extitere qui neutiquam ferrent iudicium, & omnibus tamen, & maxime iis qui certam se habere doctrinam iactarent, quibus possent uiribus contradicerent, nec id asserentes se se uerum propterea dixisse, sed ita uideri: suaque ipsorum argumenta & rationes posse aliis tolli: quin & a se ipsis iri sublatum, non secus ac pharmacha quae se ipsa cum eis quos ducunt humoribus egerunt.b ii ipsi utebantur consideratione perpetua, & semper cohibebant assensum, & principia alienae doctrinae tanquam fundamenta conabantur eruere, quibus effossis aedificium omne corrueret. Inter hos pyrrhon magnum habuit momentum, deinde & Aenesidemus, & Alii per multi ultimus quod sciam in eorum secta Sextus Empiricus: quem cum plerisque aliis adhiberi in ecclesia nostra ad fastum, & uanam curiositatem consueuisse, dolet Gregorius Na-

1 sed ] Sed B. S. 3 quae ] Quae B. S. 4 sustulit, Stoicos ] sustulit: Stoicos B. S. 6 uexat hac ] uexat, hac B. S. 6 maxime. quoniam ] maxime, quoniam B. S. 8 multis & ] multis, & B. S. 10 Aperire ] aperire B. S. 10 opere pretium ] operaeprecium S. 13 fuere comparabant ] fuere, comparabant S. 14 comparabant. hinc ] comparabant, hinc B. S. 14 consciscebant ] consciebant B. / consciebant S.; *in Marginalie in S: consciscebant* 15 Alii ] alii B. S. 16 Apud ] apud B. S. 16 philosophos, Aristoteles ] Philosophos. Aristoteles B. Philosophos Aristoteles S. 16 libris quos ] libris, quos B. S. 16 nuncupauit: Sed ] sic! B. S. 16 hii ] ii B. S. 18 Alii ] alii B. S. 18 impugnabant tanquam ] impugnabant, tanquam B. S. 18 posuissent gestiebant ] potuissent gestiebant B. / potuissent, gestiebant S. 18 gestiebant. Alii ] gestiebant: Alii B. S. 22 iri ] uiri B. / uiribus S. 23 pharmacha ] pharmaca B. S. 23 ducunt humoribus ] ducunt, humoribus S. 24 egerunt. ii ] egerunt: ii B. S. 24 perpetua, & ] perpetua & B. 27 Alii per multi ultimus ] alii permulti, ultimus B. S. 28 ecclesia ] Ecclesia S. a Top.

b PH 1, 206.

Nota de antiquorum philosophorum studio in contradicendo.

Pyrrhon et alii.

204

Liber Secundus

50 v. 51 r.

ziauzenus, & recte quidem. quando uitia illa extirpanda sunt, non fouenda. Ad philosophorum uero repellendam arrogantiam, & excellentiam fidei Christianae monstrandam, possunt esse utiles: eiusque desiderio magni olim uiri & Nota de principiis praeclari tenebantur, ut alibi scripsimusa. quando hostibus ecclesiae nostrae nostrae fidei, nocere queunt, & contra ecclesiam si retorquerentur, nihil haberent uirium. neque enim nostrae principia fidei pendent ab homine, sed ab ipso deo, nec sensu habentur aut phantasia, aut humana inuentione, sed reuelatione diuina: nec experimentis artium sensilibus, sed fidei lumine stabiliuntur, & prodigiis atque miraculis: in quae nec argumentari ualide possent, aut pyrrhon, aut Sextus, aut quiuis alius philosophorum: quantouis ingenio, quantauis copia litterarum. tanta enim diuinae ueritatis uis, ut quaecunque in eam oppugnandam parentur arma, retundantur atque resiliant, quare non ad nostram doctrinam hoc est Christianam, quae praestantior & modis omnibus sublimior est: sed ad gentium philosophiam quae humanitus inuenta est, uel demoliendam, uel infirmandam, sceptica consideratio potest conducere: quorum finis erat ex suspensione iudicii nullo pacto perturbari. Iudicium uero suspendebat propter contradictionem, & opinionum, & rationum, & diuersam rerum naturam: conabanturque omni rationi aequam rationem opponere, idque non uno duntaxat modo apud eos obseruabatur. Nam & apparentia apparentibus, & intellectis intellecta: contraque haec illis, illa iis e regione constituebant: uerbi causa turris eadem, procul rotunda, prope quadrata, conspicitur.b utrunque enim diuerse collocatis hominibus potest apparere: intellecta intellectis exempli gratia, quibus uidebatur non esse prouidentiam, quia male boni habebant: opponebatur esse prouidentiam, ex ordine coelestium, ex recto naturae processu, & Aliis similibus.c At apparentibus opponebant intellecta, instar Anaxagorae quoniam qui dicebant apparere sensui niuem esse albam, instabat ille niuem aquam esse congelatam, Aquam uero nigram esse, niuem igitur nigram habendam opponebant item non solum praesentia praesentibus, ut in iis de quibus aegimus exemplis, sed & praesentia praeteritis, uel futuris.d Modos autem quos & locos etiam uocabant & typos, ad cohibendum assensum, propter rerum diuersitatem, deinde & ad contradi1 Naziauzenus, & ] Nazianzenus. & B. / Nazianzenus, & S. 1 quidem. quando ] quidem, quando B. S. 2 repellendam ] repellandam S. 3 utiles: eiusque ] utiles eiusque S. 4 scripsimus. quando ] scripsimus, quando B. S. 4 ecclesiae ] Ecclesiae S. 5 ecclesiam ] Ecclesiam S. 6 uirium. neque ] uirium, neque B. / uirium: neque S. 7 diuina ] Diuina B. S. 11 litterarum. tanta ] literarum, tanta B. / literarum: Tanta S. 11 diuinae ] Diuinae B. S. 13 doctrinam hoc est Christianam ] doctrinam, hoc est, Christianam B. S. 20 intellecta: contraque ] sic! B. S. 21 constituebant: uerbi ] sic! B. S. 21 eadem, procul ] eadem procul B. S. 22 conspicitur. utrunque ] conspicitur, utrunque B. S. 23 intellectis exempli ] intellectis, exempli B. S. 25 recto ] tecto B. S. 25 Aliis ] aliis B. S. 26 Anaxagorae quoniam ] Anaxagorae, quoniam B. S. 27 Aquam ] aquam B. S. 28 opponebant item ] opponebant, item B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De studio divinae et humanae philosophiae. 31 sq. c PH 1, 32. d PH 1, 33.

b PH 1,

5

10

15

20

25

30

51 r. 51 v.

5

10

Liber Secundus

205

cendum parabant, Alii plures, Alii pauciores constituebant, sibi. Nec inter scepticos modo ipsos, sed eos etiam qui inter academicos numerantur: quat- Cicero tuor enim libros de sustendis assensionibus scripsisse clytomachum Ciceroa est author. & phauorinum decem scripsisse libros, quos & πυρρωνίων τρόπον in scripsit. A. Gelliusb in decimo memoriae prodidit. Sed ipsis in modis com- Gellius pescendi assensus, & sustinendarum assensionum diligentiores ut arbitror Sceptici fuere. De quibus omnibus agendum est, priusquam eorum uiae ad tollendum iudicatorium stratae monstrentur. quoniam haec tanquam uiarum quaedam hostia, & claues etiam scepticorum, in reserandis philosophorum hostiis, haberi queunt.

De locis quos et ad assensum cohibendum et ad opponendum sceptici custodierunt. capvt vigesimvmprimvm.

15

20

25

Apud antiquiores scepticos, decem siue modi, siue loci, siue typi, ad assensum cohibendumc custodiebantur: de quibus mentionem facit in pyrrhone Diogenesd. sed nec explicat eos, nec eo utitur ordine quo sextus in primo πυρρωνίων ὑποτυπόσεων quem nos magna ex parte, quantum ad hoc praesertim attinet secuti, & ex graecis ipsius libris transferemus, & Aliis ex authoribus addemus, quae opportuna & consentanea rei de qua agimus uidebuntur. Primus itaque authore sexto perti nebat ad animalium differentias.e Secundus ab hominum diuersa natura siue habitudine uaria summebatur.f Tertius excipiebatur a differentibus affectibus seu praeparationibus quae in sensoriis inueniebantur.g Quartus a circumstantiis & dispositionibus manabat.h Quintus a positu rei uario, a loco, & locorum intercapedine pendebat.i Sextus a mixtione trahebatur.j Septimum quantitas & praeparatio subiecti constituebat.k Octauus de iis quae sunt ad aliquid siue de relatione summebatur.l Noni rarae uel frequentes aggressiones fecere uocabulum.m Decimum uariae disciplinae, diuersi mores, differentes leges, fabulosae narrationes, opiniones & coniecturae philosophorum dissidentes, constituerunt.n quod si haec de-

1 Alii ] alii B. S. 4 author. & ] author, & B. S. 5 in scripsit ] inscripsit B. S. 8 monstrentur. quoniam ] monstrentur: quoniam B. S. 9 uiarum quaedam ] uiarum, quaedam B. S. 11 et ] & B. S. 13 Caput uigesimumprimum.] Cap. XXI. B. S. 14 Apud antiquiores scepticos ] Scepticos apud antiquiores B. S. 15 custodiebantur ] custodebantur B. S. 16 Diogenes. sed ] Diogenes, sed B. S. 18 Aliis ] aliis B. S. 24 intercapedine ] inter capedine B. S. 26 summebatur ] sumebatur B. S. 29 quod ] Quod B. S. a Acad I. 98. b Noct. att. 10, 5, 5. c PH 1, 36 sqq. d DL 9, 79–88. e PH 1, 40–78. f PH 1, 79–90. g PH 1, 91–99. h PH 1, 100–117. i PH 1, 118–123. j PH 1, 124– 128. k PH 1, 129–134. l PH 1, 135–140. m PH 1, 141–144. n PH 1, 145–163.

Diogenes Laertius. Sextus. Primus locus siue typus siue modus. Secundus. Tertius. Quartus Quintus Sextus Septimus Octauus. Nonus. Decimus. Tria generalia loca.

206

Tria illa ad unum reduci. Quinque loci a iunioribus scepticis positi.

Duo alii loci

Octo loci aenesidemi.

Liber Secundus

51 v.

cem loca ad pauciora curemus redigere, tria duntaxat generalia, in quibus caetera concludentur inueniemus. unum a iudicante, aliud a iudicato, tertium ex utroque dissultabit.a subiicientur & claudentur in primo quattuor priores: nam quod iudicat aut animal homoue, aut sensorium, idque aliqua circumstantia. Septimus & decimus in secundum referentur. In id quod est ex utrisque conflatum.b quintus, sextus, octauus, nonus recurrent. Rursum queunt tria haec in unum commune magis referri, hoc est in id quod dicitur ad aliquid siue relatio, quorum tria illa species erunt, reliqua decem accidentia.c haec quidem antiqui sceptici. Iuniores autem modos quinque tradiderunt. eos Laertiusd agrippae rettulit acceptos quorum primum ex dissensione pararunt. secundum ex eo quod res in infinitum queat excurrere. tertium ab eo quod est ad aliquid constituerunt, Quartum dixere hippoteticum, quintum uocarunt promiscuum, atque is est qui in uicem uel alterne conficiture, duo alii praeterea modi soliti sunt assignari τῦσ ἐποχῆσ quasi dixeris abstinentiae, qua cohibebant assensum et dubitabundi considerabundique manebant. quoniam omne quod compraehenditur, uel ex ipso, uel ex alio compraehenditur, a quo duplici uel gemino loco, cunctis rebus dubitationem se putabant inuehere.f octo demum ad euertenda particularia philosophorum placita Aenesidemus excogitauitg, is enim & ὑποτύποσὶν. edidit ad pyrrhonia, ut & Laertiush docet & Sextus. itemque de pyrrhonis etiam rationibus & de quaestionibus, & contra philosophiam scripsit libros. At sextus opinatus est quinque illos a iunioribus scepticis traditos modos, huic ipsi officio satis facere posse.i sed ii omnes quos recensuimus modi singulatim seorsumque sunt exponendi, & ab ipsis decem antiquitus constitutis, sumendum exordium est.

2 inueniemus. unum ] inueniemus: unum B. S. 3 subiicientur ] Subiicientur B. S. 3 quattuor ] quatuor B. S. 5 referentur. In ] referentur: In B. S. 6 quintus ] Quintus B. S. 7 est in ] est, in B. S. 9 accidentia. haec ] accidentia: haec B. S. 9 tradiderunt. eos ] tradiderunt, eos B. S. 10 acceptos quorum ] acceptos, quorum B. S. 11 pararunt. secundum ] pararunt, secundum B. / pararunt: secundum S. 11 excurrere. tertium ] excurrere, tertium B. / excurrere: tertium S. 12 aliquid constituerunt, Quartum] aliquid constituerunt, quartum B. / aliquid, constituerunt: quartum S. 12 hippoteticum, quintum ] hipotheticum: quintum S. 13 in uicem ] inuicem B. S. 13 conficitur, duo ] conficitur: duo S. 14 τῦσ ] τῆς B. S. 14 ἐποχῆσ quasi] ἐποχῆς, quasi B. S. 15 et ] & B. S. 15 quoniam ] Quoniam B. S. 18 inuehere. octo ] inuehere: octo B. S. 19 excogitauit, is ] excogitauit: is S. 19 ὑποτύποσὶν. edidit ] ὑποτύποσιν, edidit B. / ὑποτύποσιν edidit S. 19 & ] om. B. S. 20 Sextus. itemque ] Sextus, itemque B. S. 22 iunioribus Scepticis ] Iunioribus scepticis B. S. 22 satis facere ] satisfacere S. 22 posse. sed ] posse, sed B. S. 23 omnes quos recensuimus modi ] omnes, quos recensuimus, modi S. a PH 1, 38. b Ibid. 1, 180. h DL 9, 106.

c PH 1, 39. d DL 9, 88 sq. i PH 1, 164 sqq.

e PH 1, 164.

f PH 1, 178.

g PH

5

10

15

20

51 v. 52 r.

Liber Secundus

207

De primo ad assensum cohibendum loco qui ab animantium paratur diuersitate. ubi quaepiam contra Aristotelem inter ostendendum rationes eius in quarto primae philosophiae de sensus ueritate, facile dissolui. 5

10

15

20

capvt.xxii. Primus ascepticis antiquioribus excogitatus paratusque dubitationi locus, ex animantium prodit differentia, quo fit ut non eadem ob id apparere debeant, non easdem suboriri phantasias sit consentaneum, propter diuersam eorum generationem, diuersas quoque partes, & sensus diuersos, & appetitum, & fugam.a Alia enim sine coitu nascuntur, alia coniunctione maris & foeminae: & eorum quae sine coitu, Alia ex igne ut quae in fornacibus apparere zophita dicuntur a multis philosophorum, Alia ex aqua marcida ut culices, Alia ex putrescenti uino ut minutissima illa animalia muscis quadam ex parte similia. Alia ex terra, alia ex limo, ut ranae. nam semina limus habet uirides generantia ranasb, alia ex uolutabro luti ut uermes, Alia ex herbis ut erucae, alia ex fructibus ut parui illi qui in caprificis nascuntur culices. sunt & quae de aliorum animantium cadaueribus nascuntur, nam de tauris Apes, de equis uespas constat ori ri.c Mactatos obrue tauros cognita res uisu est, de putri uiscere passim, florigerae nascuntur apesd. nec non, praessus humo bellator equus crabronis origo este. ex asinis item nascuntur scarabei, ex tineis papiliones. nam quae solent canis frondes intexere filis agrestes tineae (res obseruata colonis) ferali mutant cu papilione figuramf. ex maritimo etiamnum cancro mutilato.

2 diuersitate. ubi ] diuersitate, ubi B. S. 4 dissolui ] dissoluuntur S. 5 Caput.xxii.] Cap. XXII. B. S. 6 ascepticis ] a Scepticis B. S. 8 phantasias sit ] phantasias, sit S. 11 foeminae: & ] sic! B. S. 11 Alia ex igne ut ] alia ex igne, ut B. S. 11 zophita ] zoophita S. 12 Alia ] alia B. S. 12 marcida ut ] marcida, ut S. 13 uino ut ] uino, ut S. 14 similia. Alia ] similia, alia B. S. 14 ranae. nam ] ranae, nam B. S. 14 semina ] Semina S. 15 Semina. . .ranas ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 15 ranas, alia ] ranas; alia S. 15 luti ut ] luti, ut B. S. 15 uermes, Alia ] uermes, alia B. / uermes; alia S. 15 herbis ut ] herbis, ut B. S. 15 erucae, alia ] erucae; alia S. 16 fructibus ut ] fructibus, ut S. 16 culices. sunt ] culices, sunt B. S. 17 nascuntur, nam ] nascuntur: nam S. 17 Apes ] apes B. S. 18 oriri. Mactatos ] oriri: – mactatos S. 18 passim ] paßim S. 19 – mactatos. . .apes ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S. In S wird das Zitat direkt anschließend fortgeführt: »apes, quae more parentum Rura colunt, & c.« Dann folgt »nec non« wie in M. u. B.* 19 apes. nec ] apes, nec B. S. 19 non, praessus ] non praessus B. / non Pressus S. 20 praessus. . .est ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 20 est. ex ] est: ex B. S. 20 papiliones. nam quae ] papiliones, nam quae B. / papiliones: nam, Quaeque S. 22 cu papilione ] cupa pilione B. / cum papilione S. 22 quae. . .figuram ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 22 figuram. ex ] figuram: ex B. S. a PH 1, 40–78. b Ovid, Metamorphoses, 15, l. 375. c PH 1, 40–41. phoses, 15, l. 365. e Ibid. 15, l. 368. f Ibid. 15, l. 372 sq.

d Ovid, Metamor-

208

Liber Secundus

52 r.

si sepeliatur Scorpio prodit, quare & cecinit idem poeta, concaua littoreo demas si branchia Cancro, caetera supponas terrae, de parte sepulta scorpius exibit, caudaque minabitur uncaa. & sunt qui cum clauso putrefacta est spina sepulchro, mutari credant humanas angue medullasb. haec cum in ipso (ut sic dicam) putrescere constitutae sint. num diuersum ab eo quod antea praesentassent suapte natura, praeseferre simulachrum, imaginem, spectrumue debebunt: unde alia atque alia formentur phantasmata: quae nihilominus asia non uidebuntur uulgo ipsi, nec ulla subtiliori consideratione ductis atque suspensis. ex se ipso quoque mortuo quod oriatur, animal unicum proditur. si quidem una est, quae reparet seque ipsa reseminet ales, Assyrii phaenica Nota. uocantc. & uiuis quoque in animantibus & hominibus maxime nascuntur lumbrici, nec desunt medici qui affirment humana corpora nunquam illa praeciosa supellectile uacua. quid enim ad insinuandam superbissimo animali modestiam, & humilitatem agnoscendam sui, a summo rerum omnium conditore praetermissum est? At quae de coitu nascuntur animantia, alia ex simili uniformique genere produnt in lucem, alia ex diuersis tanquam coagmentatur & coalescunt ut muli, & generis eiusdem nonnulla, de quibus Aristoteles in libris de generatione animaliumd plane disseruit. Rursum inter animantes sunt quae uiua nascantur, sunt quae in ouis delitescant habitura uitam, ubi solaris simul maternusque calor, ea aliquo temporis spatio confouerit. sunt quae nec in ouis occlusa perferantur in lucem, nec a uiuipara matre prorumpant animalia, sed informi caruncula promantur, maternaque lingua formentur ut ursi. compertum enim hoc & decantatum, Nec catulus partu quem reddidit ursa recenti, sed male uiua caro est, lambendo mater in artus fingite. ex iis probabiliter colligi putant tam diuersi ortus principiis, impromiscuas etiam & dissimiles pugnantesque qualitates & proprietates effluere: & diuersa uisa, diuersas phantasias afformari.f produntur & animalia quae mutent sexum ut de leporibus audiui. certe pliniusg mutatas in mares foeminas prodit: ac ille ce1 mutilato. si ] mutilato, si B. S. 1 sepeliatur Scorpio ] sepeliatur scorpio B. / sepeliatur, scorpio S. 1 poeta, concaua ] Poeta: concaua B. S. 2 branchia ] brachia B. S. 2 sepulta scorpius ] sepulta, scorpius B. S. 3 unca. & ] unca: & B. S. 4 concaua. . .medullas ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 4 medullas. haec ] medullas: haec B. S. 5 sint. num ] sint, num B. S. 6 simulachrum ] simulacrum S. 7 asia ] alia B. S. 9 suspensis. ex ] suspensis, ex B. S. 10 proditur. si quidem ] proditur, si quidem B. / proditur, siquidem S. 10 una ] Una S. 10 Assyrii ] Aßyrii S. 10 phaenica ] phoenica B. S. 11 una. . .uocant ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 11 uocant. & ] uocant: et B. S. 11 animantibus ] animantib. B. 13 quid ] Quid B. S. 16 produnt ] prodeunt B. S. 17 muli ] multi B. / mull S. 20 sunt ] Sunt B. S. 22 formentur ut ] formentur, ut B. S. 23 compertum ] Compertum B. S. 23 decantatum, Nec ] decantatum: Nec B. S. 24 male uiua ] maleuiua B. S. 24 Nec. . .fingit ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 24 ex ] Ex B. S. 27 produntur ] Produntur B. S. 28 audiui. certe ] audiui, certe B. S. 28 prodit: ac ] sic! B. S. a Ovid, Metamorphoses, 15, l. 369–371. b Ibid. 15, l. 390. c Ibid. 15, l. 392 sq. anim. II, 7, 747a24 sqq. e Ovid, Metamorphoses, 15, l. 379–381. f PH 1, 42–43. 7, 4, 36.

d gen. g NH

5

10

15

20

25

52 r. 52 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

209

cinit, & quae nunc foemina tergo passa marem est, nunc esse marem miremur hiaenama. Enimuero principalium corporis partium tantam diuersitatem, maximeque in sensu, num parituram putauerimus magnam nobis siue uisorum siue phantasmatum diuersitatem?b num & magnum praebituram momentum & in assensu cohibendo, & in opponendo censebimus? qui enim sunt icterici Visus. pallore circumfusa putant quae nobis alba uidentur, & iis qui rubore sunt & sanguine oculos infecti, sanguinea praesentantur, quae nobis alba. Quoniam uero inter animantes inueniuntur qui pallentes & offectus colore subuiridi habent oculos, & qui sanguineos, & qui subalbidos, & qui alio colore suffusos, consentaneum est differentem apud illos colorum conceptum fieri.c Ad haec si oculos intendamus in solem perseueremusque, mox eos ipsos uergamus in librum, aureae uidebuntur litterae, & in Gyrum commotae. praeter ea cum animantes quaepiam suapte natura lampada quampiam gestare uideantur in oculis, ita ut appareant lucem fundere subtilem, & facile missilem, nocturnasque tenebras effugantem, iniuria ne putabimus, non illis ac nobis quae extrinsecus in pupillas incidunt, formas similes uideri?d At qui si magorum praestigiis fit, ut qui adsunt modo aerei, modo nigri uideantur, ex modica inspersione unctionis mixtionisque magicae, quanto rationabilius ex diuersis humoribus uisilis pupillae diuersorum animalium, uel ab ortu naturae congenitis, uel morbo contractis, uel arte inditis, diuersae ut enascan tur phantasiae rerum subiectarum? Sed sine ullo praestigio id potest accidere mutato ipsius rei colore: tanta est rerum diuersitas, tam uersipellis facies, ut de Chamaeleonte proditur, cuius si mutabilis color, & inconstantia nesciretur, num te ipsum deludi putares? uel a magicis praestigiis illudi? cum id quod uentis animal nutritur & aura, protinus assimulat tetigit quotcunque colores, ut cecinit idem poetae ingeniosus. quod si uel parum, etiamque leniter, defricuerimus oculum, ob longae & tenues uidebuntur formae atque figurae, & magnitudines rerum spectabilium. Itaque longe probabile censeri debet, quaecunque animalia pupillam habent obliquam & prominulam, ceu caprae, ceu cati, & similia, diuerse de rebus sensui subiectis imaginarif, multoque magis si binas haberent pupillas, uel in altero geminam, ut de quibusdam refert Pliniusg in septimo naturalis historiae: & secus omnino quam quae rotunda & circulari pupilla 1 cecinit, & ] cecinit: & B. S. 2 &. . . hiaenam ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 3 sensu, num ] sensu: num B. S. 4 uisorum siue ] uisorum, siue B. S. 6 icterici pallore ] icterici, pallore S. 6 putant quae ] putant, quae S. 8 offectus ] affectos B. S. 11 solem perseueremusque ] Solem, perseueremusque S. 12 Gyrum ] gyrum B. S. 12 praeter ea ] Praeter ea B. / Praeterea S. 15 iniuria ne ] iniuriane S. 16 Magorum ] magorum S. 23 te ipsum ] teipsum B. S. 24 illudi? cum ] illudi: Quando S. 25 quotcunque ] quoscumque B. S. 25 cum [Quando]. . .colores ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 26 quod ] Quod B. S. 27 oculum, oblongae ] oculum, ob longae B. / oculum, oblongae S. 29 animalia pupillam ] animalia, pupillam B. S. 29 & ] et B. a Ovid, Metamorphoses, 15, l. 409–411. b PH 1, 44. c Ibid. Metamorphoses, 15, l. 412 sq. f PH 1, 47. g NH 7, 2, 17.

d PH 1, 45.

e Ovid,

210

Auditus

Odoratus.

Gustus

Albertus filius

Liber Secundus

52 v.

praedita fuerint. In speculis etiamnum uidemus si differenter apponantur & diuerse collocentur, modo parua quae opponuntur praesentare, ut concaua, modo oblonga & tenuia, ut conuexa. Sed & aliqua uersis in coelum pedibus, & declinato in terram capite, quodam quasi praestigio commonstrant, quae alioqui recto statu consistunt. quis negauerit iis de rebus obsensuum illusionem, phantasias non uariari? & sint homines, sint canes, sint leones, sint pisces, sint elephantes, sint terrae serpentia, secus ac sunt uideri.a De uisu satis diximus, at reliquis insensibus qui idem non perspexerit? aliter commouebitur auditu, qui angustos aurium meatus. aliter qui late longeque patulos habuerit, nec non iis quorum aures obturarint capilli, praesentabitur sonitus diuerse, ab eo cui nudatae fuerint: secus etiam excipiunt sonitum noctu qui humi iacent, ac ii qui uel interdiu uagantur uel inambulant.b Magna quoque in odoratu diuersitas, aliter enim qui perfrixerint, & distillationibus infestantur, aliter qui ex siccato capite uel sanguine multum pollent, uel flaua bile, Adeo ut quod bene olere uni, alteri male uidebitur.c An in gustu non magis?d Amara hominibus salicum folia sunt, capris dulcia, quod si neges aut dubites cum capra non fueris: scio enim fatuam pythagoreorum palingenesiam, irridere te potius quam extimare, amaritie delectari illas omnino fateberis. quando pabulum est illis ex fronde saligna gratissimum, & longe lateque petitum. nec illud responsum sceptici admitterent, nesciri quales sint pecori, hominibus ingratas esse sciri: nam aut uarium temperamentum ouis, scilicet, & hominis uarie percipit, aut amaro delectatur caprinum genus, ut humanum dulci. Marina aqua falsa est hominibus & ingrata, dulcis & grata piscibus marinis.e Sed & sunt in hominibus qui uel delectantur amaro, uel quod aliis amarum hominibus, illis dulce: Noui qui aloes succum exsiccatum coagmentatumque ita commedant ut panem, Albertus filius Trimulus, rheubarbarici potione delectatus est adeo, ut nutricem extimularit ad propinandum, neque enim expellendorum causa lumbricorum petebat, cuius rei gratia primitus illi datum est, procul ab illo cura medicinae, quando nec per aetatem licet, sed sensu ducebatur solo blandoque gustu, austero aliis & aspernabili. An febre correptis flauaque laborantibus bile, quod aliis dulce, amarum uidetur? & uinum sanis quam gratissimum inflammatis febre perquam molestum? Idem

5 consistunt. quis ] consistunt: quis B. S. 5 obsensuum ] ob sensuum B. S. 8 insensibus ] in sensibus B. S. 9 meatus. aliter ] meatus, aliter B. S. 11 fuerint: secus ] sic! B. S. 14 ex siccato ] exsiccato S. 14 Adeo ] adeo B. S. 16 neges aut ] neges, aut B. S. 17 fueris: scio ] sic! B. S. 18 fateberis. quando ] fateberis: quando B. S. 20 petitum. nec ] petitum: nec B. S. 21 sciri: nam ] sic! B. S. 23 dulci. Marina ] dulci: Marina B. S. 24 hominibus ] hominib. B. 25 dulce: Noui ] dulce. Noui B. S. 26 panem, Albertus ] panem. Albertus B. S. 26 Trimulus ] trimulus S. 26 rheubarbarici ] rheubarbari S. 31 quod ] qnod B. 32 gratissimum inflammatis ] gratissimnm, inflammatis B. / gratissimum, inflammatis S. 32 Idem ] idem B. S. a PH 1, 46–49.

b PH 1, 50.

c PH 1, 51.

d PH 1, 52.

e PH 1, 55.

5

10

15

20

25

30

52 v. 53 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

211

quod & omnibus fere, praeterquam iis qui pleuriti decumbunt morbo. nam quo magis fert exitium, eo magis appetitur. Sed & gratius est quandoque Nota morbo correptis quam sanis merum. uenit cum Carolo eius nominis octauo Gallorum principe in Italiam Gallus quidam boni inter eos nominis, qui leuicula febre cum teneretur potabat suauius, quam cum functus sanitate pleno se cratere prolueret, mallebatque ut au diui dicere, febricula non absolui, ne tanta careret uoluptatem. haec cum tam diuersa fiant, possunt & nasci, inscrutabili quae in hominibus reperitur temperamenti diuersitate. sunt enim qui molli & bene temperata lingua, palatoque aequabili freti, bene gustent atque suauiter: sunt qui asperitate & duritiae linguae palatique, ab ipso ortu naturae parum delectentur. oblongo item gutture qui sunt, oblectantur magis, quod in philoxeni uoto damnauit Aristotelesa, sed non recte, ut aliqui decreuerunt. Ac sane cum & membrorum & humorum in homine sit tanta diuersitas, & multae quo ad speciem, & mille quo ad intentionem remissionemque, possunt innumerae humorum coalescere diuersitates, & identidem permutari. Ex nutrimento etiam si sit idem atque uniforme, uaria promuntur. spectamus enim unum eundemque imbrem coelo demissum & exceptum arboribus, aliis in folia, aliis in ramos concrescere. sic & modo sanguis in nobis augetur, modo minuitur, ex nutrimento itidem & flaua bilis, & nigra, atque pituita. Mitto quae possint maiorem afferre mutationem, ut abstemios, ut temulentos, ut furiis agitatos. quibus omnibus diuersa omnino ex diuersitate ipsius temperaturae, phantasmata coorientur: sed & sunt quibus uenenum aut bestiarum aut herbarum non obsit.b alii id in temperaturam proprietatemque referunt, Alii in usum qui naturae uicerit proprietatem. ponti Rex ueneno ita assueuit, ut postea potum non noceret.c notior est historia quam ut debeat enarrari. fuere quos uenenum non interfecerit, sed nutrierit, sed auxerit, nec nunc sturnorum, aut coturnicum refero gratissima semina ellebori & cicutae, Aliis auibus uenenosa & exitialia, nec oscyamum ut suibus gratissimum ita multis animantibus pernitiosissimum: Nec ceruis quae in pastum cedunt animalia: Nec hirundinibus gratam cantharidem, sed puellam herba uenenata nutritam

1 praeterquam ] praeter quam B. 1 morbo. nam ] morbo, nam B. / morbo: nam S. 2 quandoque ] quando que B. 3 uenit ] Venit B. S. 5 teneretur potabat ] teneretur, potabat S. 6 dicere, febricula ] dicere febricula B. 7 uoluptatem. haec ] uoluptate. Haec B. S. 8 sunt ] Sunt B. S. 10 suauiter: sunt ] sic! B. S. 11 oblongo ] Oblongo B. S. 16 promuntur. spectamus ] promuntur, spectamus B. S. 18 concrescere. sic ] concrescere: sic B. S. 21 agitatos. quibus ] agitatos, quibus B. S. 22 coorientur. sed ] coorientur: sed B. / coorientur. Sed S. 23 bestiarum aut ] bestiarum, aut B. S. 23 obsit. alii ] obsit, alii B. S. 24 Alii ] alii B. S. 24 ponti ] Ponti B. S. 25 noceret. notior ] noceret: notior B. S. 26 enarrari. fuere ] enarrari: fuere B. S. 27 Aliis ] aliis B. S. 28 gratissimum ita ] gratissimum, ita B. S. 29 pernitiosissimum: Nec ] pernitiosissimum: nec B. S. 30 animalia: Nec ] animalia: nec B. S. a Probl. XXVIII 7, 949b35 sqq. b PH 1, 53 sq. [12]«, in: RE, 15 ,2, coll. 2163–2205.

c NH 25, 3, 5; Fritz Geyer, Art. »Mithridates

212

Liber Secundus

53 r. 53 v.

authore Galeno medico praecellenti. Iacobus etiam foroliuensisa medicus, quem credo auorum memoria uixisse, Allium scribit quod aliis & salubre, & etiam Alexipharmacum, antidotumque summitur, sibi pernitiosum fuisse, seque ueneni uice quoties in cibum sumpsit toties uexatum. Referri nequit quanta sit in hominibus diuersitas, non modo in caeteris animantibus. Sed Tactus de hominibus sequenti capite plura. In tactu etiamnum quis non commoueri se, aliter ostreacea pelle, aliter carnea, aliter squammosa fateatur. & in tactu etiam illudi se se putaret quispiam, si lyncis lotium cum primum est effusum tangeret: sub ipso enim tactu sentiret, rem subiectam mutare naturam, nanque illius animalis quicquid uesica remittit uertitur in lapides, & congelat aere tacto. Sic & coralium quo primum contigit auras tempore, durescit, mollis Appetitus et fugae fuit herba sub undisb. fiat progressus a sensibus, ad appetitum & fugam, quae tam diuersa in animantibus reperiuntur, quam illae si non & multo magis, id autem a diuersa quoque natura prodit animalium. Myrrhae odor hominibus gratus, scarabeis & apibus intolerabilis, eumque fugiunt & oderunt: oleum petitur hominibus, ex eoque utilitas magna: uespae & apes refugiunt, ut id quo necantur.c Appetunt luti uolutabra male olentia sues refugiunt abiis homines. sed & inter animalia sunt quae herbas comedant, sunt quae cespitibus uescantur, sunt quae semina depascant, sunt quae carnes uorent, sunt quae lacte uiuant: nec desunt qui crudis utantur, & contra sunt qui non nisi quae a coquis exquisitissime sint parata desummant. nec defuere qui marcida & putrefacta malint. A cibo formicarum & culicum abhorrent homines mirum in modum, quibus etiam si ederent excitarentur tormina: illas ursi maxime cupiunt, quaerunt auidissime, comedunt cum aegrotant.d Salamandris stomacharen tur homines uisis, non modo comestis, quas porci consectantur ut uorent. uipera si ramo phagi tangatur: manet attonita, sic & noctua si platani folio contingatur. fugit arietem elephas, leo Gallinaceum Gallum, & sonum tympanorum cum tigris tum maritima caete formidant. longum esset referre quae nam dissona de animantibus prodiderunt litterae. hoc tantum

1 nutritam authore ] nutritem authore B. / nutritam, authore S. 2 Allium ] alium B. S. 2 aliis & ] aliis, et B. / aliis, & S. 3 & ] et B. 3 summitur ] sumitur B. S. 4 sumpsit toties ] sumpsit, toties S. 7 fateatur. & ] fateatur: & B. S. 9 effusum tangeret: sub ] effusum tangeret, sub B. / effusum, tangeret, sub S. 10 remittit uertitur ] remittit, uertitur S. 11 aere tacto ] aere in tacto B. S. 12 Sic. . .undis ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 12 fiat ] Fiat B. S. 14 Myrrhae ] Mirrhae B. 15 oderunt: oleum ] sic! B. S. 17 sues refugiunt ] sues, refugiunt B. S. 17 abiis ] ab iis B. S. 18 homines. sed ] homines: sed B. S. 20 utantur, & ] utantur: & S. 21 parata desummant. nec ] parata desumant, nec B. / parata, desumant, nec S. 23 etiam si ] etiamsi B. S. 23 ederent excitarentur ] ederent, excitarentur S. 26 uorent. uipera ] uorent, uipera B. S. 26 si ramo ] siramo B. 26 phagi ] fagi B. S. 27 contingatur. fugit ] contingatur: fugit B. S. 27 Gallinaceum Gallum ] gallinaceum gallum B. S. 28 formidant. longum ] formidant: longum B. S. 29 hoc ] Hoc B. S. a K. Bergdolt, Art. »Jacopo da Forli«, in: LexMa, vol. 5, 1991, col. 264. Metamorphoses, 15, l. 416 sq. c PH 1, 55. d PH 1, 56.

b Ovid,

5

10

15

20

25

53 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

213

colligamus diuersas oriri animalibus phantasias, de rebus quae illis obiiciuntur prodeuntes. nobis autem quid de illis iudicii? possumus enim quale nam uideatur nobis, id quod praesens sit dicere? quale uero in sua ipsius natura sit, quo pacto decernemus? quo pacto & nostras & animantium reliquorum phantasias diiudicabimus? quando sumus & ipsi differentes ab illis, & ipsius pars differentiae. unde alio potius egeremus iudice, qui inter nos & illa, quid interesset edoceret.a ut hinc etiam reuelatam diuinitus comprobare possimus doctrinam, quae homini data est tanquam dux uersanti in tantis errorum tenebris, & tam magno sensus & phantasiae conflictu. Sed hac de re alibi. nunc in Aristotelem obiter pauca, quanquam tres operis huius ultimi libri doctrinae Aristoteleae infirmandae sunt destinati. Aristoteles ipse quarto in libro primae philosophiaeb, cum fateretur, diuersitatem maximam in animantium sensibus atque diuersa etiam in eodem saepenumero (ut sic dixerim) sensamenta, quae nec multitudine, nec paucitate iudicari possent. nihilominus postea uerum sensum esse molitur astruere. quod quanquam non negamus esse, tum, scilicet, cum non fallitur, cum non est uarius, ut late quinto libro disputabimus, non tamen fatemur cogi nos posse rationibus Aristoteleis ad assentiendum. Eae sunt quod est in motu, potest percipi, quoniam terminis, & aquo recedit, & ad quem tendit, participat. hoc totum potius dubitationem augere sensilis iudicii uidetur, non tollere: subest enim continuae motioni, & terminorum est diuersa natura. Nec illa item ratio uidetur efficax rei manere speciem, quamuis quantitas immutetur. nam sensus exterior, nec speciem rei percipit, nec etiam proprie quantitatem. illud enim ad intellectum, hoc ad sensum pertinet communem. Accidentibus enim, id est, qualitatibus duntaxat immorantur externi sensus, quae quidem qualitates, ducunt uel de longinquo ad essentiam speciemque rei, uel sola coniectura depraehendendam. Ipseque met Aristoteles in primo de animac negare uidetur aperte, a sensibus omnino cognosci speciem atque substantiam, cum scripsit accidentia magna ex parte conferre ad cognitionem eius quod est esse rei. Quod autem de coelo subiecit, multum non affert momenti: quia & si non mutetur quo ad auctionem & decrementum (quanquam qui non admitteret coelum esse ex quinta essentia siue natura, sed compositum arbitraretur, dicere posset ipsum mutari, sed a

2 prodeuntes. nobis ] prodeuntes: nobis B. S. 2 quale nam ] qualenam S. 4 pacto & nostras & ] pacto, & nostras, & B. S. 6 differentiae. unde ] differentiae: unde B. S. 7 interesset edoceret. ut ] interesset edoceret, ut B. / interesset, edoceret, ut S. 8 est tanquam ] est, tanquam B. S. 9 sensus & ] sensus, & B. S. 9 alibi. nunc ] alibi, nunc B. S. 14 possent. nihilominus ] possent, nihilominus B. S. 15 astruere. quod ] astruere, quod B. / astruere: quod S. 18 sunt quod ] sunt, quod S. 19 aquo ] a quo B. S. 19 participat. hoc ] participat: Hoc B. S. 22 immutetur. nam ] immutetur, nam B. / immutetur: nam S. 23 quantitatem. illud ] quantitatem: illud B. S. 30 & si ] etsi B. S. 30 auctionem & ] auctionem, & B. S. 31 admitteret coelum ] admitteret, coelum S. a PH 1, 58 sq.

b Met. IV 5, 1009a20 sqq.

c De anim. I 1, 402b18.

Nota pro sacris litteris. Aduersus aristotelem et rationum eius solutio.

214

Liber Secundus

53 v. 54 r.

nobis eam mutationem percipi nequire) quia inquam & si non mutetur, quo ad auctionem & decrementum, tam nihilominus a sensibus remotum est, ut proprio sensu nulla eius qualitas excepta luce depraehendatur, magnitudo namque & motus, ut cognoscatur, sensu communi est opus ipsomet authore sed & color qui uidetur cyaneus caeruleusue, quem dicunt coelestem, falso etiam ut produnt sensibus praesentatur. neque enim uult ipse Aristoteles, ut ubi non est compositio materiae & formae, ubi non est elementorum concursus, ibi sit colorum mixtio. & quod adnexuit de natura immobili, nihil officit. quando ea per sensum nequit appraehendi. postea cum magis affirmat sensum proprii obiecti non esse falsuma, & culpam reiicit in phantasiam, id quidem maiori probatione indiguisset, maiorique discussione. sed neque haberi debet sanorum & aegrorum hac in causa ratio, sed diuersae temperaturae, non uitiatae, sed ita naturaliter constitutae, ex quarum diuersitate, diuersae phantasiae, non falsae, sed motiones a propriis sensibus rite factae, unde & diuersa iudicia. qua de re quo ad homines attinet speciatim hunc in modum disseramus.

5

10

15

De secundo cohibendi assensus loco ob humanam diuersitatem constituto. ubi etiam nonnulla contra Aristotelem. capvt vigesimvmtertivm. Tempus est, ut secundo loco monstrando, qui a diuersitate hominum summitur insistamus: ex quo etiam roborabuntur quae in Aristotelem dicta sunt. nam ut uolentes etiam concesserimus hominibus habendam fidem, in animalibus caeteris diiudicandis, quibus nam quaeso hominibus cu dissentiant acquiescemus? nam cum ex duobus homines constituamur anima & corpore, utroque inuicem dissentimus.b ut enim diuersa sunt corpora ita homines diuersi: neque huc eam afferre uolo diuersitatem humani generis, cuius longo discursu meminit Plinius in septimo naturalis historiaec, cum citat 1 quia inquam & si ] quia inquam etsi B. / quia, inquam, etsi S. 5 authore sed ] authore, sed B. S. 6 praesentatur. neque ] praesentatur: neque B. S. 7 materiae & ] materiae, & B. S. 8 mixtio. & ] mixtio: & B. S. 9 officit. quando ] officit: quando B. S. 9 appraehendi. postea ] appraehendi: postea B. S. 11 sed ] Sed B. S. 15 iudicia. qua ] iudicia, qua B. / iudicia: qua S. 15 re quo ad ] re quoad B. / re, quoad S. 15 attinet speciatim ] attinet, speciatim S. 18 constituto. ubi ] constituto, ubi B. S. 19 Caput uigesimumtertium.] Cap. XXIII. B. S. 21 summitur insistamus ] sumitur insistamus B. / sumitur, insistamus S. 21 roborabuntur quae ] roborabuntur, quae S. 22 sunt, nam ] sunt: nam S. 23 quibus nam ] quibusnam S. 23 cu ] cui B. S. 24 dissentiant acquiescemus ] dissentiant, acquiescemus S. 24 constituamur anima ] constituamur, anima S. 25 dissentimus. ut ] dissentimus: ut B. S. 25 corpora ita ] corpora, ita S. 26 diuersi: neque ] sic! B. S. a Met. IV 5, 1010b15 sqq.

b PH 1, 79.

c NH 7, 2, 9 sqq.

20

25

54 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

215

anthropophagos, Cyclopas, laestrigonas, sciopodas, ophiogenes, androgynas etiam & pygmaeos, authoritate Aristotelisa. haec etenim uulgata praetereo: sed diuersitatem ascisco, aut ratione munitam, aut raris nec protritis relatam authoribus. Accedant primo diuersae hominum temperaturae, a diuerso parentum semine, a regionibus diuersis, a uariis nutrimentis, ab usu diuturno manantes. hae in causa sunt, ut diuersa & praesententur & promantur phantasmata. Hinc & diuersae quoque affectiones animorum diuersaque iudicia. differunt corporis forma & temperamento scythae ab aethiopibus & ab indis, illi a nostratibus. hinc uarios mores uariae suggerunt humorum mixtiones, a uariis non inclinationibus modo coeli, sed parentum seminibus, a quibus omnibus & uarii sensus uariaque phantasmata, unde & uariae sententiae.b hinc appetunt quidam quae aliis abominationi sunt. aethiopes nigras petunt uxores & simas, quo enim nigriores, quo magis simae, eo pulchriores ab eis existimantur authore sextoc, contra uero persae quo candidiores, & magis Sextus incuruo naso, eo praestantiori esse forma iudicantur, deterrima uero quae sint aethiopibus plane similes. Atque hinc grata multis pleraque sunt, a quibus Alii quammaxime abhorrent. quod si qui medicorum species gradusue temperamenti, & coeli inclinationis magis placidae temperataeque duxerint in medium, quibus probatiores attribuant phantasias, primum dissoluant operae praecium est quo pacto qui ad alteram extremarum latitudinum propius accesserit, non euariet ab alio qui alteri proximior iudicabitur: punctalem enim (ut ita dixerim) quis inueniat? Deinde illud declarent quomodo indiuiduales (ut dicunt) differentiae phantasiae iudicium quoquomodo uarium diuersumque non reddat? quis ea queat enumerare quibus homo differt ab homine?d succurrant quae supra diximus, de mythridate, de puella nutrita ueneno, de rheubarbarico, deque aloës amaritiae, mirum quam aspernabili, quae tamen alicui dulcis uisa est amarities. Aloes & ipse succus demissus instomachum, solet aluum soluere, rubram bilem ducere, & hoc plurimis. At noui hominem & doctrina & moribus egregium. arte medicum, qui si uentrem fluuidum mollemque obdurare uelit, & obfirmare, pillulas catapociaue 1 anthropophagos ] *Großschreibung in B. und S., ebenso wie bei allen anderen folgenden Wundervölkern.* 2 pygmaeos ] Pigmaeos B. S. 2 Aristotelis. haec ] Aristotelis, haec B. S. 6 manantes. hae ] manantes, hae B. S. 7 phantasmata. Hinc ] phantasmata, hinc B. S. 8 differunt ] Differunt B. S. 8 scythae ab ] scythae, ab B. S. 9 nostratibus. hinc ] nostratibus, hinc B. S. 9 mores uariae ] mores, uariae B. S. 12 sententiae. hinc ] sententiae, hinc B. S. 12 aethiopes ] Aethiopes B. S. 14 existimantur authore ] existimantur, authore S. 14 candidiores ] candiores B. S. 17 Alii ] alii B. S. 17 quammaxime ] quam maxime B. S. 17 quod ] Quod B. S. 21 alio qui ] alio, qui B. S. 21 proximior ] proximiori B. S. 21 iudicabitur: punctalem ] sic! B. S. 25 succurrant ] succurant B. S. 26 rheubarbarico ] rheubarbaro S. 26 aloes ] aloës B. S. 27 Aloës ] Aloes B. S. 28 instomachum ] in stomachum B. S. 29 doctrina & ] doctrina, & B. S. 29 egregium. arte ] egregium arte B. S. 30 fluuidum ] fluui dum B. S. a NH 7, 2, 27.

b PH 1, 80.

c M 11, 43.

d PH 1, 80.

216

De anu attica De demophonte alexandri. De psillis De argiuo athenagora De tintyritis

De ruphino De sotericho De oliuerio cardinali

De androne argiuo De foemina Mirandulana.

Liber Secundus

54 r. 54 v.

confecta ex aloë deglutit. quae res sibi sistit alium, soluit aliis. cicutae succus exitialis hominibus, quoque & nocentes amassiliensibus necabantur, quo & moralis philosophiae parens habitus Socrates ab Atheniensibus extinctus est, non coturnicibus aut sturnis, sed hominibus innoxie sumptus est. Aliqui haustus quattuor tollerauere, Anus attica etiam triginta sine uitae incommodo pertulit eodem sextoa Authore, & Alexandri minister quidam praefectus mensis nomine demophoon, in sole balneoque rigebat, & aestuabat in umbrab, ac ut psillos mittam Aphricae populos qui a serpentibus & aspidibus icti non pereunt.c Argiuus Athenagoras aphalangiis & scorpionibus percussus nihil dolebat.d qui tintyritae dicuntur incolae aegypti inter crocodilos impune uersantur.e est & quaedam aethiopum gens ex aduerso meroes, adusque fluuium hydaspem protenta qui absque ullo periculo & scorpiones, & aspides, & caetera id genus serpentia comeduntf, non solum non leduntur ab eis, quod etiam admitteret Aristoteles qui scribit in octauo de historia animaliumg in pharo & locis aliis scorpiones non ledere. Ruphinus quidam in chalcide potato elleboro nec ex toto nec ex parte purgatus, ac si consuetum sumpsisset poculum, concoxit eoque nutritus est.h Soterichus Chirurgicus si quando sensisset siluri suffimenta, bile infestabatur.i Ac (ut fecimus etiam supra) nostri temporis exempla misceamus antiquis. Affinis meus Oliuerius hostiensis Episcopus Cardinalisque Neapolitanusj, paulo antea magno prudentium uirorum moerore uita functus est senex, quem singulis annis uerni flores (id enim in causa ferebatur) paulominus exanimabant, quibus tamen reliqui maxime demulceri solent. Andron Argiuus ita sine siti ulla perseuerabat, ut si per adustam libyem iter fecisset non quaesisset potum.k Mirandulae oppido nostro erat femina quae priusquam uiro iungeretur, nec aquam, nec uinum bibit unquam. quae res morbo non referatur accepta, nam & sanitate utebatur, & rubicundo erat colore suffusa uultum, & ualentis foeminae officiis semper est functa. uiro autem iuncta cum filiam concepisset bibit. ut earum mittam uirginum quae

1 aloë ] aloe B. S. 1 deglutit. quae ] deglutit: quae B. S. 1 aliis. cicutae ] aliis, Cicutae B. S. 2 amassiliensibus ] a Massiliensibus B. S. 4 est. Aliqui ] est, aliqui B. S. 5 quattuor ] quatuor B. S. 6 pertulit eodem sexto Authore ] pertulit, eodem Aexto authore B. S. 8 populos qui ] populos, qui B. S. 9 aphalangiis ] a phalangis B. S. 10 dolebat. qui ] dolebat: qui B. S. 10 crocodilos ] crocodylos B. S. 11 est ] Est B. S. 11 meroes ] Meroës B. S. 12 protenta qui ] protenta, qui B. S. 14 pharo & ] Pharo, & S. 15 elleboro ] helleboro S. 16 elleboro nec ex toto nec ] [h]elleboro, nec ex toto, nec B. S. 17 Chirurgicus ] Chirurgus S. 23 libyem ] Libiam B. / Lybiam S. 24 fecisset non ] fecisset, non S. 25 foemina quae ] foemina, quae S. 25 unquam. quae ] unquam, quae B. S. 26 accepta, nam ] accepta: nam S. 27 functa. uiro ] functa, uiro B. S. 28 concepisset bibit ] concepisset, bibit S. 28 bibit. ut ] bibit: ut B. S. a PH 1, 81. b PH 1, 82. c Ibid. d Ibid. e PH 1, 83. f Ibid. g hist. anim. VIII 29, 607a13 sqq. h PH 1, 83. i PH 1, 84. j Cardinal Oliviero Carafa (1430–1511), der Onkel von Gianfrancesco Picos Ehefrau, Giovanna Carafa Pico, cf.: Cao, Scepticism and Orthodoxy, p. 279; Franca Petrucci, Art. »Carafa, Oliviero«, in: DBI, vol. 19, Rom 1976. k PH 1, 84.

5

10

15

20

25

54 v. 55 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

217

nostra aetate & sine cibo & sine potu multos annos uixere mirabiles historias, & eremitae unius abstinentiam, quem audiui non longe a colonia Agrippina decem & nouem annos quicquam non gustasse, fidemque factam esse militum nonnullorum testimonio, qui in eius tugurio multos dies perseuerarunt misi ab antistite urbis, ad rei ueritatem explorandam: nam quae diuino contigisse miraculo putantur, non sunt humanis exemplis annumeranda, & si prodat Aristoteles fuisse hominum qui in tota uita non comederit. Redire ad gentium Nota facile possum monumenta, quae multa produnt hominibus ad fuisse, ab Aliis tam diuersa ut semper suppetat afferre quae consuetis opponamus. Tiberius De tiberio caesare. Caesar inter nocturnas tenebras uidebata, sensus enim ipsius non fallebatur in nocte, re uisili praesentata, fallebatur aliorum hominum, diuersitas hoc naturae particularis, diuersitatem in uisili potestate posuerat. Hominis simulachrum thasio cuidam ad stitisse semper, Aristotelesb est author, alii tamen id non uidebant.c scribit etiam Seneca primo libro naturalium quaestionumd, quosdam esse qui ipsi sibi uideantur occurrere ut ubique imaginem suam cernant: refert in ualetudinem primo, postea & hanc affert causam, quia infirma uis oculorum non potest ne proxime quidem sibi aerem perrumpere, sed resistit: Cum itaque corporibus humanis insit tanta diuersitas, num erit in eorum animis phantasmatum iudiciorumque communio? & maxime si stabimus Aristoteli decernenti animas, ea quae informant corpora subsequi. Sed maiorem nobis faciunt dissensionis fidem quae scribuntur a multitudine philosophorum, & eorum maxime qui dogmata se tradere profitentur, nam & de omnibus discrepant, & super iis maxime contendunt & praeliantur, quae sequi debeamus, quae declinare. electio autem & fuga plurimum de uoluptate deque dolore pendet. quae & de sensu & imaginatione pene ducuntur, ad stipulante maxime Aristotele memoriis & imaginationibus plurimum regi animalia. Cum haec itaque eligunt, haec declinant, sequens est ut putemus eos non similiter ab eis ipsis phantasmatibus moueri, quandoquidem si secus se se haberet res, uel optarentur similiter, uel non dissimiliter declinarenture, quo fit ut assensus cohibendi magna praestetur occasio, nec sensus in omnibus, cum sit in plerisque uarius, rite sincereque potest ferre senten-

1 cibo & ] cibo, & B. S. 2 eremitae ] heremitae B. S. 3 nouem ] nouos B. 4 perseuerarunt misi ] perseuerarunt, missi B. S. 5 explorandam: nam ] explorandam, nam B. / explorandam: nam S. 8 ad fuisse, ab Aliis ] adfuisse, ab aliis B. S. 9 afferre quae ] afferre, quae S. 13 ad stitisse ] adstitisse B. S. 14 scribit ] Scribit B. S. 15 occurrere ut ] occurrere, ut B. S. 15 suam ] om. B. S. 16 causam, quia ] causam quia B. 17 aerem ] aërem B. S. 18 resistit: Cum ] resistit. Cum S. 20 si stabimus] sistabimus S. 21 fidem quae ] fidem, quae S. 22 profitentur, nam ] profitentur: nam S. 24 electio ] Electio B. S. 25 pendet. quae ] pendet, quae B. S. 25 sensu & ] sensu, & B. S. 26 ad stipulante ] adstipulante B. S. 26 memoriis & ] memoriis, & S. 27 declinant, sequens ] declinant. Sequens B. 31 sincereque ] syncereque B. S. a PH 1, 84.

b PH 1, 84; Meteor. III 4, 373b4.

c PH 1, 84.

d NQ 1, 3, 7.

e PH 1, 87.

218

Contra Aristotelem.

Contra lucretium

Obiectio. Solutio multiplex.

Liber Secundus

55 r.

tiam, quod tamen Aristoteles existimauit. Aut enim omnibus, aut quibusdam assentiendum. Si omnibus contrariis contradictoriisque manus dabimus, si quibusdam quaeso prius dicant quibus nam herba sit porrigenda, tanquam uictoribus. Respondebunt platonici audiendum esse platoni, peripatetici in Aristotelis sinum tanquam in portum passis uelis eundum monebunt.a Is te relegabit ad sensum, cuius si uel tantillam rationem exigendam existimaueris expelleris elycio. quoniam decreto illi in metapyhsicis posito contradicens, eorum quaesisti rationem quorum non est ratio. At quis eis quae sunt allatae supra obiectionibus faciet satis? de diuersitate uidelicet temperamenti, quae sensuum parit discrimina, uariis in hominibus uaria, uti latius quinto huius operis librob aduersum ipsum Aristotelem disputabimus, ex similitudine naturali fere omnimoda cum ictericis, ex iis qui eo cum morbo nascuntur, ex iis quae similia iudicantur, non tamen omnino, sed ex quibus tamen uarietas prodeat, cum multo maior in oculo uarietas uideatur ex maiori temperamenti diuersitate, quam in re sensili uisa, id est, colore, qui solum ex duobus conflatur ipso Aristotelec teste, albore uidelicet nigroreque. fit autem propterea ut ex horum intentione atque remissione, uariaque mixtione, infinitae fere species colorum habeantur: multo magis ex temperamento ex pluribus conflato & humoribus & qualitatibus, potest iudicium rerum apparentium oculis uariari. A quibus diuersae quoque iusta proportione fiant phantasiae, de quibus demum uaria iudicia dimanare, & certum est, & compertissimum. sed de Aristotele ad praesens satis. Si alios scitatus fueris philosophos, qui sensu ducuntur, te ad praeceptores remittent, epicurei ad epicureum, cui & palmam dandam affirmabunt, ut qui lucretio authored ueridicis hominum purgauit pectora dictis: ut ego cano, falsidicis hominum temperauit pectora uerbis. sic & stoici Zenoni, & nostris etiam temporibus diuersae scholae, ut diuersos habent duces ita ei omne genus coronae decernunt, quare perpetua durante lite, iudicium inquient sceptici suspendemus. quod si maiori standum parti censebit quispiam, respondebitur non esse idem in rebus philosophorum iudicium, ac in iis quae fiunt a maiori parte capituli in pontificia lege, aut quae 1 existimauit. Aut ] existimauit: Aut B. S. 2 assentiendum. Si ] assentiendum: Si B. S. 3 dicant quibus nam ] dicant, quibusnam S. 4 uictoribus. Respondebunt ] uictoribus: Respondebunt B. S. 4 Platonici audiendum ] Platonici, audiendum S. 5 monebunt. Is ] monebunt: Is B. S. 7 existimaueris expelleris elycio. quoniam ] existimaueris expelleris elycio, quoniam B. / existimaueris, expelleris e Lyceo S. 8 contradicens, eorum ] contradicens: eorum B. S. 8 rationem quorum ] rationem, quorum S. 16 conflatur ipso ] conflatur, ipso S. 16 fit ] Fit B. S. 18 ex temperamento ] extemperamento B. 19 conflato & humoribus & ] conflato, & humoribus, & B. S. 22 compertissimum. sed ] compertissimum: sed B. S. 22 scitatus ] sciscitatus S. 23 remittent, epicurei ] remittent. Epicurei B. S. 24 authore ueridicis ] authore, ueridicis B. S. 25 ueridicis. . .dictis ] *Durch Kursivierung als Zitar ausgewiesen in S.* 26 falsidicis. . .uerbis ] *Durch Kursivierung als Zitar ausgewiesen in S.* 26 sic ] Sic B. S. 27 duces ita ] duces, ita B. S. 28 quod ] Quod B. S. 30 pontificia ] Pontificia B. S. a PH 1, 88. 24.

b EV 5, c. 2.

c De sens. 3, 439b15 sqq.

d Lucretius, De rerum natura, 6, l.

5

10

15

20

25

30

55 r. 55 v.

5

10

15

20

Liber Secundus

219

maiori suffragio populi contingunt in re publica. nam ibi potest internosci, quot aut qui sententiam rogentur, apud philosophos uero qui rerum uniuersitatem earumque naturam speculantur, haud ita faciendum, nam de hominibus cum disserunt, nisi proprietates nouerint singulorum, nihil ex acte & extra controuersiam decreuisse queunt. Sed quis nam quaeso omnes homines nouit etiam per gentes & nationes? & si nouerit quis potis est percipere quid cuique genti placeat? potest enim apud quosdam frequentissime fieri, quod apud nos raro, contraque ea quae nobis raro uisuntur, apud alias nationes possunt esse frequentissimum: nec non latere nos quae ipsi clarissime perceperunt quis dubitat? & quae ipsos latuit nobis esse manifesta? Sed & ignorantur non parum multae gentes, ut iis nauigationibus quae nostra aetate contigerunt palam factum est, quando ad occasum terra uastissima prioribus incognita saeculis & frequentibus referta populis ab hispana classe reperta est: cuius ita nos ignari fuimus, sicuti eius incolae nostrarum in quibus degimus regionum: & nostra aetate ad aethiopiam quoque lusitanus nauta antarcticis sideribus fraetus adnauigauit, & penetrauit ad indiam, & Anthropophagos uidit, & multa didicit quae priora saecula nesciuerunt. Sed concedatur gentes & populos singulatim nosci, num & in singulis postea hominibus tanta diuersitas? ut nil certi atque uniuersim, Colligere queamus quod non possit Aliorum exemplis hominum particulariter infirmari.a Sed iam tertium ad locum nos referamus.

De tertio loco ad assensum cohibendum excitato, et super sensuum diuersitate fundato, ubi et nonnihil contra Aristotelem. capvt.xxiiii.

25

Excogitarunt & locum alium sceptici, ut dogmaticos refellerent, existimantes perperam ab illis agi, dum putant iudicium se ferre de aliis rebus posse quantumuis differentibus, cum ipsi & in hac dissidentium differentiumque rerum chorea uoluantur. Sequi illi dicunt uti de iis que uidentur apparentque, cum iudicium ferre uoluerint, ii ipsi priusquam exordium capiant iudicandi, res ipsas pro iudicatis accipiant, quae, scilicet, sub iudicio uersabantur. & quoniam 1 publica. nam ] publica, nam B. / publica: nam S. 2 rogentur, apud ] rogentur: apud S. 3 faciendum, nam ] faciendum: nam S. 4 ex acte ] exacte B. S. 5 quis nam ] quisnam S. 9 frequentissimum: nec ] frequentissima: nec B. S. 10 latuit nobis ] latuit, nobis S. 12 contigerunt palam ] contigerunt, palam S. 15 sideribus ] syderibus B. S. 16 penetrauit ad ] penetrauit, ad S. 19 Colligere ] colligere S. 19 queamus quod ] queamus, quod B. S. 19 Aliorum ] aliorum B. S. 21 et ] & B. S. 23 Caput.xxiiii.] Cap. XXIIII. B. S. 26 dissidentium ] dissentium B. S. 27 que ] quae B. S. 29 quae, scilicet ] quae scilicet S. 29 uersabantur. & ] uersabantur, & B. S. a Schill, Gianfrancesco Pico della Mirandola und die Entdeckung Amerikas; Landucci, I filosofi e i selvaggi, p. 39 sq.

Regiones nuper cognitae.

Nauigatio lusitanorum.

220

Liber Secundus

55 v. 56 r.

plerique constituebant in homine rationem, tanquam id cui & iudicium uolebant acceptum referri, contradicunt ipsi & assensum frenant, oppositu tertii modi quem in affectibus uniuscuiusque sensorii differentibus collocarunt.a Id autem inferre curabant, ut si ea quae sunt extra recte non capiant sensus, nec a mente quae ministerio utitur sensuum, ea ipsa posse capi. primum igitur differre sensus ipsos inter se se commostrant: Adeo ut si sensus sequamur, eiusdem rei prosit ne an obsit? humanae naturae placeat an displiceat? diuersa fiant iudicia. ex quo etiam colligetur cuiuscunque rei naturam scire nos ullo pacto nequire, nisi omnes eius affectiones per singulos sensus hauserimus. litterarum elementa aduisum si referantur, aliis alia aequa uidebuntur, Alia subsidere, alia praecellere & eminere, si referantur ad tactum nullum inter ea discrimen agnoscetur. Mel gustui suaue & gratum, oculis impositum graue & molestum. quare absolute si ex eis quaeratur mel suaue ne est an minime? respondere nisi recta prius sensuum habita distinctione non queant. Odorata unguenta & quae maxime myrrha conficiuntur naribus admota placent, gustui displicent.b Euphorbium oculis molestum, corpori reliquo minime ingratum, quo fit ut nequeamus absolute dicere suapte natura corporibus humanis obest an prodest? pluuialis aqua iuuat oculos, arteriam & pulmonem exasperat, & ut graecis dicitur τραχύν. Marina torpedo summitatibus admota corporum stupefacit, reliquis partibus innocua. Quo fit ut qualis nam rerum talium natura sit nequeamus afferre? qualis autem uideatur fortasse possimus.c sane quaecunque nobis obiiciuntur uariae sensibus nostris se se offerunt. Est in pomo leuor, odor, dulcedo, color, clarum tamen aut incontrouersum non est, solas ne has habeat qualitates, an unam in se tantum? quod si referatur ad sensus, plures etiam quam quae dictae sunt habere conuincetur, quare quemadmodum supra de nutrimento cum dicebamus euenire potest, ut unum quidpiam diuerse receptum efficiat diuersa, sic ut & pomum uniformae sit in se se, difforme tamen uideatur diuersis exteriorum sensuum apparatibus.d Sed & plures quam quae nobis uidentur haberi in pomo qualita tes posse hunc in modum probatur. Concipiamus animo aliquem uirum ab ortu naturae tactum quidem habere, & odoratum, & gustum, neque audire autem neque uidere. 1 constituebant in ] constituebant, in S. 4 extra recte ] extra, recte S. 5 primum ] Primum B. S. 6 commostrant: Adeo ] commonstrant, adeo B. S. 7 prosit ne ] prositne S. 8 iudicia. ex ] iudicia? ex B. S. 10 hauserimus. litterarum ] hauserimus. Literarum B. S. 10 aduisum ] ad uisum B. S. 10 uidebuntur, Alia ] uidebuntur: alia B. / uidebuntur, alia S. 11 eminere, si ] eminere: si B. S. 11 tactum nullum ] tactum, nullum S. 13 molestum. quare ] molestum, quare B. S. 13 quaeratur mel suaue ne ] quaeratur, mel suauene S. 15 myrrha ] mirrha S. 17 absolute ] absorte B. 18 pluuialis ] Pluuialis B. S. 19 & ut ] ut & B. S. 21 afferre? qualis ] afferre, qualis S. 21 possimus. sane ] possimus: sane B. S. 22 obiiciuntur uariae ] obiiciuntur, uariae S. 24 solas ne ] solasne S. 25 conuincetur ] conuincentur B. S. 26 dicebamus euenire ] dicebamus, euenire S. 28 apparatibus ] apparantibus B. S. 30 ab ortu ] abortum B. S. 30 naturae tactum ] naturae, tactum S. a PH 1, 91 sqq.; DL 9, 81.

b PH 1, 92.

c PH 1, 93.

d PH 1, 94.

5

10

15

20

25

30

56 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

221

hic sane quam facillime opinabitur concipietque animo, quicquam non esse a principio, uisile neque audibile: Sed tria illa duntaxat haberi qualitatum genera quae ipse tribus illis sensoriis haurire potis est.a Nos qui tantum quinque sensibus pollemus, persuadere nobis ipsis tentamus, tantummodo qualitates percipere posse, quibus sumus per sensoria capaces: sed & fieri potest ut aliae sensoriis aliis incidant qualitates quibus non participemus ipsi.b Sed dicet quispiam natura ipsa factum est, ut sensus rebus sensilibus commensurentur, quae nam inquiunt sceptici haec est natura? Cum tanta sit discordia tamque iniudicata lis, adhuc inter dogmaticos perseueret de ipsa natura. qui enim iudicat hoc ipsum si est natura, uel ineruditus est, ac per hoc ei fides non habebitur, uel philosophus, & ita cum pars sit & aduersarium habeat in lite, iudicium ei non tradetur, ut pote qui iudicari debet non iudicare.c quis item nouit non plures esse sensus quam quinque? Respondebunt id a philosophis asseuerari: Afferam & philosophos qui plures mallint. Democritus enim non tot putauit quod & diximus antead, & Plutarchuse etiam in placitis naturalibus, refert sensus in homine non esse quot haberi dicuntur, sed inesse & Diis, & Aliis irrationalibus animantibus & sapientibus plures, quam qui statuantur a nobis existimauit, cui potest ad stipulari illud simplicii peripatetici in tertio Aristotelem de anima commentariof. ubi non omnino abnuit sensum non posse quoquomodo coelestibus corporibus tribui modo sit diuersus ab eo, quo nos & mortalia caetera sentimus. pari quoque pacto & phantasiam ab eis omnino non eliminat, nec plantis quoque non posse sensum attribui contendit, obscuriorem tamen & ut ait Plato dormientem. Io. quoque grammaticus inter platonicos & peripateticos nonnullos, de sensu corporum coelestium decertantes, litem dare noluit, qua de re in nostris in tertium Aristotelis de anima commentariisg late disseruimus. Sic & de sensibus omnibus dissidium efficit ut mentis quoque uacillet iudicium: nec quae ipsi minime nouerimus ea non esse in rerum natura iudicare debemus. Laurentius Vallensis cuius opiniones in logicis institutionibush saepe refellimus. nobilis fuit grammaticus

1 autem neque uidere. hic ] autem, neque uidere, hic B. S. 2 uisile ] uisibile B. S. 2 audibile: Sed ] sic! B. S. 3 genera quae ] genera, quae S. 4 qualitates ] qualitate B. S. 6 qualitates quibus ] qualitates, quibus S. 8 nam inquiunt sceptici haec ] nam, inquiunt sceptici, haec S. 9 natura. qui ] natura: qui B. S. 12 ut pote ] utpote B. S. 12 iudicare. quis ] iudicare: quis B. S. 14 asseuerari: Afferam ] sic! B. S. 17 Diis, & Aliis ] diis, & aliis B. S. 18 nobis existimauit, cui ] nobis, existimauit: cui S. 18 ad stipulari ] adstipulari B. S. 19 tertio Aristotelem ] tertio in Aristotelem S. 19 commentario. ubi ] Commentario, ubi B. S. 20 tribui modo ] tribui, modo B. S. 21 eo, quo ] eo quo B. S. 21 sentimus. pari ] sentimus: pari B. S. 23 tamen & ] tamen, & B. S. 23 Plato dormientem ] Plato, dormientem S. 23 Io. ] Iannes S. 27 efficit ut ] efficit, ut S. 28 nouerimus ea ] nouerimus, ea S. 29 refellimus. nobilis ] refellimus, nobilis B. S. a PH 1, 96. b PH 1, 97. c PH 1, 98. d EV 1, c. 15, p. 117. e plac. 900A. f Simplicius, In de anima commentaria, 173, 7 sqq. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, De immortalitate animae, p. 24 sq. h non. trad.

Remotio obiectionis

De numero sensuum discordia Democritus. Plutarchus.

Simplicius.

Io. grammaticus Auth. comment. in tertium Aristotelis de anima. Laur. Vall.

222

Liber Secundus

56 r. 56 v.

& prope uindex iam desitae romanae linguae. Sed cum quid audiebat dicier, quod ipse aut non legisset, aut legisse non recordaretur, actutum fere putabat non esse latinum, postea nihilominus qui examinauerunt ueterum authorum scripta diligentius, latina inueniebant quae ipse tanquam barbara seposuisset. Sic & aestimatores rerum prudentes a praecipiti iudicio opus est abstinere, & quod ipsi non nouerunt, id esse aliis incognitum affirmare non debent, aut ea quorum nusquam factam mentionem audiuerunt, protinus a rerum Contra Aristotelem. natura non debent expellere. Sic & Aristoteles aliquos tantummodo quibus falli quiret sensus iudicium, excogitauit modos, nihil praeterea putans eos aberrare posse. nos autem tot esse ipsius sensus uel modi, uel species, quot hominum temperamenta, & diximus, & quinto huius operis libro sumus exactius probaturi. quo minus certa diiudicandae rei sensilis, regula trahi queat. Sed enim incertum quoque magna ex parte sensus iudicium, suis ipsius regulis, ipsomet quinto huius operis uoluminea ostendemus: Nec longe ab eiusmodi Nic. cusa. uidetur difficultate abhorruisse Nicolaus cusa, cum sensum nisi sensiliter iudicare dixit, & rationem nisi rationaliter, ut propterea aliter eam semper quam res est, hoc est coniectura iudicare existimauerit, si ad ea quae mentis sunt examinanda conscenderet. quo pacto affirmat rationem iudicare duo & tria, & quinque esse praecise: non autem probari hoc iudicium ab intellectu, apud quem ut pote qui sit ipsius rationis unitas, omnis numerus est unum. quare praecisio illa (ut eius utar uerbo) contracta est ad rationem, non absoluta.b Sed reuertamur ad scepticos. Nota.

5

10

15

20

De quarto compescendi assensus loco qui de circumstantiis dispositionibusue trahatur. capvt.xxv.

25

Quartus in circumstantiis quae & dispositiones quoque nuncupantur a scepticis constituitur locus, huncque ipsum contemplantur in eo quod est uel secundum, uel praeter naturam, in eo quod est dormire aut uigilare, in eo quod est moueri uel quiescere. Ad haec puerum esse, adolescentem, iuuenem, senem, amare itidem, odisse, indigere cibo saturum esse, ebrietate grauari,

30

1 grammaticus & ] grammaticus, & B. S. 3 latinum, postea ] latinum: postea B. / Latinum: postea S. 4 latina ] Latina S. 10 posse. nos ] posse, nos B. S. 10 species, quot ] species quot B. S. 12 probaturi. quo ] probaturi, quo B. S. 14 ostendemus: Nec ] ostendemus. Nec B. S. 17 est coniectura ] est, coniectura S. 17 ea quae ] ea, quae S. 18 sunt examinanda ] sunt, examinanda S. 18 conscenderet. quo ] conscenderet: quo B. S. 20 ut pote ] utpote B. S. 20 unum. quare ] unum, quare B. S. 23 loco qui ] loco, qui S. 25 Caput.xxv.] Cap. XXV. B. S. 26 circumstantiis quae ] circumstantiis, quae S. 30 cibo saturum ] cibo, saturum B. S. a EV 5, c. 5.

b Nicolaus Cusanus, De coniecturis II, 1, 75.

56 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

223

sobrietate uigere.a praetereaque non dispositiones tantum, sed quae ipsas antecesserunt causae, librari debent. opus enim & audaciae & timoris considerationem habere, & tristitiae & gaudii meminisse. Atque ut a primordio harum quae rettulimus rerum ordine congruo repetamus & explicemus singula. Inaequalia incidunt rerum simulachra iis qui secundum & iis qui praeter naturam, mouentur hominibus. phreneticis nanque & mente captis omnibus, uidentur multa aut audiri, aut spectari, aut gustari, aut odorari, aut tangi, quae sanis non uidentur. praeterea sunt ita affecti quidam ut storacis aut thuris odore se capi dicant, quem non persentiant Alii. Eandem aquam locis inflammatis infusam bullire uidebitur cuidam: Aliis frigere.b Eandem uestem qui laborant morbo quem graeci dicunt ὑποσφάγµα iudicabunt rubram. nobis aliter apparebit. Idem mel, mihi dulce, amarum uidetur ictericis. aliis nec hoc nec illud: qua de re fusius quinto libroc. Quod si quis dixerit esse in causa mixtionem humorum, ut ex rebus subiectis dissimilia phantasmata iis qui praeter naturam se agunt appareant. sciat ille & discat in primis eos qui sani habentur, humorum semper temperie non pollere: ideo fieri posse, ut & quae sunt extra, & quae talia secundum naturam sunt, qualia uidentur iis qui dicuntur se se habere praeter naturam, diuersa omnino ac suapte natura sunt appareant iis qui habentur sani: Humoribus enim male commixtis perperamque temperatis dare potestatem uariandi rerum subiectarum simulachra, eis autem qui diuersa ex dispositione male compacti coalitique sunt, non dare, fictitium omnino uideri dicunt & uanum. sicut enim sani suapte quidem natura habent, quae sani sunt hominis, praeter naturam uero quae pertinent ad aegros, ita & aegrescentes, praeter naturam quidem habent quae sani sunt hominis, suapte uero natura quae pertinent ad aegros.d A uigilia item & somno diuersae promuntur imagines, quoniam non eodem modo per quietem praesentantur phantasmata quomodo cum uigilamus, nec contra. quare ipsas imaginationes non absolute sed uel ad somnum uel ad uigiliam relatas metiri conuenit. quae igitur fiunt in somnis praesentia, non subsistunt in uigilia: uersoque fit ordine, cum uigiles aboleantur phantasiae succedentibus somniculosis, quae tam uariae sunt ut ipso in somno distingui 1 uigere. praetereaque ] uigere. Praetereaque B. / uigere: praetereaque S. 2 opus ] Opus B. S. 2 audaciae & ] audaciae, & B. S. 3 tristitiae & ] tristitiae, & B. S. 4 rettulimus ] retulimus B. S. 6 hominibus. phreneticis nanque ] hominibus, phreneticis namque B. / hominibus: phreneticis namque S. 8 uidentur. praeterea ] uidentur: praeterea B. S. 8 quidam ut ] quidam, ut S. 9 Alii. Eandem ] alii, eandem B. S. 10 cuidam: Aliis frigere. Eandem ] cuidam: aliis frigere, eandem B. S. 11 morbo quem ] morbo, quem S. 11 rubram. nobis ] rubram, nobis B. S. 12 iectericis. aliis ] iectericis: aliis B. S. 13 illud: qua ] sic! B. S. 15 appareant. sciat ] appareant, sciat B. S. 18 dicuntur se se ] dicuntur, sese B. S. 19 sunt appareant ] sunt, appareant B. S. 21 simulachra, eis ] simulachra: eis B. S. 22 uanum. sicut ] uanum: sicut B. S. 27 phantasmata quomodo ] phantasmata, quomodo S. 28 contra. quare ] contra: quare B. S. 28 absolute sed ] absolute, sed B. S. 29 quae ] Quae B. S. a PH 1, 100.

b PH 1, 101.

c EV 5, c. 3, p. 503 sqq.

d PH 1, 102.

De sanis aegris.

Responsio. Confutatio.

De dormientibus et uigilantibus.

224

Gentium famosa somnia.

Septem dormientes.

De theone stoico. De periclis seruo. De homine nostri temporis mirabili.

De causidico mirandulano. Qui nunquam somniarunt nec per integros annos comederunt.

De aetatum diuersitatibus.

Liber Secundus

56 v. 57 r.

non possint, quando & uigilare somniamus, & ratiocinamur etiam in somnis non dormire nos sed uigilare.a Mitto longa illa somnia quae gentium narrat antiquitas, Endymionisb, Epimenidis cretensisc, ad multos annorum curriculos protenta itemque aristae proconesiid & Melesagorae eleusiniie, & aliorum quibus ferebantur erudiri & multa cognoscere, quae uigiles ignorassent, ita certior illis & scientiae accomodatus magis somnus quam uigilia diceretur. ut qui genti bus credunt, nostris non credunt, historiae illi minus detrahant, de septem uiris qui multos annos in antro dormierunt, in quod saeuientis iram tyranni ueriti declinarant.f Sed de similitudine somni & uigiliae pauca dicamus. Tanta enim inter uigilantem & dormientem quandoque parilitas, ut uix & difficulter quidem possit in quibusdam hominibus discrimen & interstitium exacte dari. proditum est memoriae de Theone tithoreo Stoico, qui dormiens ambulabat in somnisg, & de periclis seruo, qui summo etiam in culmine tecti spatiabatur.h At ego noui hominem qui omnia dormiens uigilantis obibat officia, scribebat, loquebatur, incedebat, disputabat, depromebat ex arbore fructus, tumque in eo patebat discrimen somni atque uigiliae, cum ad cor ipsius manus admoueretur, nec ego solus noui, multis hoc est plane compertissimum. Mirandulae quoque oppido nostro causidicus erat, qui noctu surgens uigilantis munia prorsus exequebatur, ut iam sit minus mirandum quod scribit Aristoteles quinto libro de generatione animaliumi de eis, qui dormientes resurgant ut ambulent, uidentes eo modo quo qui uigilant. Mitto eos qui nunquam somniarunt, ut Cleon Daulius & Thrasymedes eraei ut est apud Plutarchum in libro περί τῶν ἐκλελοιπότῳν χρηστηρίῳνj. Scribit etiam olympiodorus platonicus oculatum testem Aristotelem citans, fuisse hominem qui nunquam dormierit, Sed nec quicquam tota uita comederit, eumque ipsum solari lumine, inediae & uigiliae incommoda pensasse, ut minus uideatur mirum multos sine cibo & potu & menses & annos uixisse, quod praeter ea quae diximus antea, in Augustini & Alberti scriptis inuenitur, & in Gallorum annalibus, & paulo ante nostrum saeculum fuere plerique, & nostra etiam aetate palumba & aliae pleraeque uirgines. Ad aetatum transgrediamur 2 nos sed ] nos, sed B. S. 4 protenta itemque ] protenta, itemque B. S. 4 proconesii & ] Proconesii, & B. 6 somnus quam ] somnus, quam B. S. 7 diceretur. ut ] diceretur: ut B. S. 10 dicamus. Tanta ] dicamus: Tanta B. 12 dari. proditum ] dari: proditum B. S. 13 dormiens ambulabat ] dormiens, ambulabat B. S. 18 est plane ] est, plane B. 19 exequebatur, ut ] exequebatur: ut S. 22 Thrasymedes ] Thramedes B. S. 23 eraei ut ] Eraei, ut S. 23 in libro ] in eo libro B. S. 25 Sed ] sed B. S. 27 potu & menses & ] potu, & menses, & B. S. 28 antea, in ] antea in S. a PH 1, 104. b Marc Föcking, Art. »Endymion«, in: DNP, Suppl. 5, pp. 253–257. c Robert Parker, Art. »Epimenides«, in: DNP, vol. 4, coll. 1112–1113; Maximus Tyrius, Dissertationes 38, 3. d Christoph Selzer, Art. »Aristeas«, in: DNP, vol. 1, col. 1094; Maximus Tyrius, Dissertationes 38, 3. e Maximus Tyrius, Dissertationes, 38, 3. f Ekkart Sauser, Art. »Siebenschläfer von Ephesus«, in: BBKL, vol. 21, coll. 1438–1439. g DL 9, 82. h Ibid. i gen. anim. V 1, 779a15 sq. j Plutarch, De defectu oraculorum 50, 437 E-F.

5

10

15

20

25

30

57 r. 57 v.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

225

diuersitates.a Idem aer senibus frigens uidetur, Adolescentibus tepidus. Idem cibus senibus ingratus pueris gratissimus. eadem uox iniucunda multis, quae suauis aliis apparet. Ducitur lucro senex & ambitione iam partae authoritatis: Durus est atque difficilis. prodigus harum rerum est adolescens, qui gaudet equis canibus & aprici grammine campi, non difficilis & durus, sed & facilis & caereus in uitium flecti monitoribus asper. contra quoque senex quandoque pueri, & puer senis naturam uidetur induisse, unde uaria in aetate diuersis in hominibus phantasmata uaria suboriuntur, quo fit ut diuersa quoque inde manent rerum iudicia.b hinc fortasse ut opinor praecellentissimus medicinae author Hippocrates, mutandum aliquid de ratione medendi praecepit ob locum, ob aetatem, ob tempus, ob consuetudinem, quod alioqui minime mutari deberet, & in hac fortasse parte sectae illi antiquissimae adhaesit, certam non dari legem in rebus mutabilibus existimanti, quo magis etiam putandum initio sententiarum suarum dixisse hippocratemc, occasionem esse praecipitem, ut ipsius rerum naturalium fluxum, & labilem inconstantiam significaret, quod praecipue uidetur sub indicasse Galenus, de arte disserens curatrici ad glauconemd. Motus item & quies in causa sunt ut diuersa rerum subiectarum phantasmata praesententur, diuersae concipiantur imagines: quae enim stantibus nobis immota uidentur, eadem ipsa, naui si deuehamur, moueri uidebuntur.e Amicitia item atque odium diuersitatis imaginum praepotentes causae sunt.f uidi turpissimas & meis & aliorum oculis foeminas, quas alii pulcherrimas existimarint, uidi homines thersiti similes, quos praestanti forma foeminae, tanquam speciosissimos deperibant. Diuersae itaque phantasiae diuersaque rerum apparentia, de affectu uel odii uel amoris nascitur, unde autem haec? certe si naturam sequimur a temperaturae diuersitate, si altius suscipiamus ab occulto afflatu spirituum: possunt enim magicis praestigiis multa parari permittente Deo, quod & infrigidis & affectis maleficio, & apud leges & canones ecclesiae notum, pridem enim explosa sententia est eorum

1 Adolescentibus ] adolescentibus B. S. 2 ingratus pueris ] ingratus, pueris B. S. 2 gratissimus. eadem ] gratissimus: Eadem B. S. 4 Durus ] durus B. S. 4 difficilis. prodigus ] difficilis. Prodigus B. / difficilis: Prodigus S. 5 equis canibus & ] equis, canibus, & B. S. 5 grammine ] gramine B. S. 5 gaudet. . .campi ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 5 facilis & ] facilis, & B. S. 6 flecti monitoribus ] flecti, monitoribus B. S. 6 caereus. . .asper.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 6 contra ] Contra B. S. 9 hinc ] Hinc B. S. 9 fortasse ut opinor praecellentissimus ] fortasse, ut opinor, praecellentissimus S. 10 praecepit ob ] praecepit, ob B. S. 13 existimanti, quo ] existimanti. Quo B. S. 14 hippocratem, occasionem ] Hippocratem: occasionem B. S. 16 sub indicasse ] subindicasse S. 21 uidi ] Vidi B. S. 21 meis & ] meis, & B. S. 22 existimarint, uidi ] existimarint: uidi B. S. 22 thersiti ] Chersiti B. / Thersiti S. 24 affectu uel odii uel ] affectu, uel odii, uel B. S. 26 suscipiamus ab ] suscipiamus, ab S. 26 spirituum: possunt ] sic! B. S. 27 parari permittente ] parari, permittente S. 27 infrigidis & ] in frigidis, & B. S. a PH 1, 105 sq. b PH 1, 106. c Hippokrates, Aph. 1 (Jones, 98). de medendi methodo 1, 1, 1. e PH 1, 107. f PH 1, 108.

d Galen, Ad Glauconem

Hippocrates

Galenus De motu et quiete.

De amicitia et odio.

Leges et canones.

226

Liber Secundus

57 v.

qui in coelestes configurationes haec ipsa rettulerunt, sed de causis hoc loco non est agendum. At de phantasiae diuersitate conceptuque imaginum uario, quo qui male afficitur, male decernit, nec solum in amicitia & odio, sed Caesar aliis etiam affectibus uario conceptu uarium promitur iudicium. unde Caesar apud salustiuma censuit omnes qui de rebus dubiis consultant, ab odio metu De esurie et saturitate. amicitiaque uacuos esse oportere. Ab esurie quoque & saturitate phantasmata omnino diuersa promuntur, Circum esculenta & portulenta. quod enim esurienti sitientique gratissimum, molestum saturo.b Dariusc in fuga cum aquam cadaueribus inquinatam bibisset negauit se unquam bibisse iucundius, si non fuisset affectus siti, nauseam illi pro iucunditate aqua, non pota solum sed uisa, peperisset. sic & Dionysius tyrannusd apud Lacones cum negaret se iure illo nigro quod caput coenae fuerat delectatum, responderunt hospites mirum non esse quando condimenta defuissent, eaque dixerunt esse laborem, sudorem, cursum ab eurota, famem sitim, quare quod de labore, de sudore, de uia fessis, & esurientibus gratum semper erat edulium, aspernabile uidebatur ei qui non famesceret. Aliud quoque phantasiae ex hac ipsa re discrimen, quod supra modum saturis ebriisque multa non apparent sordida. A quibus ieiuni De praegustationibus. sobriique maximum abhorrent in modum. A praeparamentis etiamnum, & praegustationibus uariantur conceptus imaginationum. idem uinum ei qui falsamenta comederit melius iudicatur esse, quam si mellita aut saccharo condita suscepisset. atque is qui aestuariorum foribus ea ingressurus adstiterit, calefit quidem, egrediens uere eodem loco frigescit.e Idem ipsum bellici periculum negocii, homini timido & effoeminato meticulosum, forti uero & bellis assueto, uidetur nihil habere formidinis. Idem forense domesticumue negocium, tristes afficit maesticia, laetos iuuat.f Cum igitur tanta sit in iis quae diximus & sensibus & eorum praeparamentis inaequalitas atque diuersitas, quo fiet modo ut ipsa recte sincereque diiudicetur? qui enim iis ipsis de rebus ferre sententiam uoluerit. aut aliquibus eorum quae narratae sunt dispositionibus tenebitur afficieturue, aut erit omnino in nulla: si hoc detur, quam absurda sequentur, homines reperiri qui aut pueri, aut adolescentes, aut iuue-

1 eorum qui ] eorum, qui S. 1 rettulerunt ] retulerunt B. S. 4 affectibus uario ] affectibus de uario S. 4 iudicium. unde ] iudicium: unde B. S. 5 odio metu ] odio, metu S. 7 promuntur, Circum ] promuntur: Circum B. S. 7 portulenta. quod ] portulenta, quod B. S. 9 bibisset negauit ] bibisset, negauit S. 9 iucundius, si ] iucundius: si S. 10 solum sed ] solum, sed B. S. 11 peperisset ] peperisse B. 11 sic ] Sic B. S. 11 Lacones cum ] Lacones, cum S. 14 famem sitim ] famem, sitim B. S. 17 sordida. A ] sordida, a S. 19 praegustationibus ] praegustationibusque B. S. 19 imaginationum. idem ] imaginationum, idem B. S. 20 comederit melius ] comederit, melius S. 21 atque ] Atque B. S. 25 maesticia, laetos ] moesticia laetos B. / moestitia, laetos S. 26 sensibus & ] sensibus, & B. S. 27 recte sincereque ] recte, syncereque B. S. 28 uoluerit. aut ] uoluerit, aut B. S. 29 nulla: si ] ulla: si B. S. 30 sequentur ] sequuntur B. S. a Sallust, Catilinae Coniuratio, 51, 1–2. 5, 98. e PH 1, 110 sq. f PH 1, 111.

b PH 1, 109.

c Cicero, Tusculanae 5, 97.

d Ibid.

5

10

15

20

25

30

57 v. 58 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

227

nes, non sint: aut qui non uel cruda, uel matura, uel extrema sint senectute: qui itidem neque moueantur, neque quiescant, & id genus caetera. si primum concedatur utique illud confectum erit, Eum qui phantasias iudicat diuersas & inaequales, esse iam participem ipsius inaequalitatis & diuersitatis.a Atqui nec ex actus erit iudex rerum earum quae iaceant a se diuersa, propterea quod eis impedietur, a quibus tamen detentus est dispositionibus: quare nec qui uigilauerit & experrectus fuerit, eorum qui dormiunt phantasias diiudicauerit, & rite secreuerit ab eis quae sunt uigilum. Neque sanus, inter sani & aegroti imaginaria uisa interstinguet recte. Eis enim quae nobis sunt praesentaneae quaeque ipso nos afficiunt actu, magis commouemur assentimurque magis, quam illis quae absunt.b Rursum qui imaginationem ab imaginatione discernit, & dispositionem a dispositione distinguit, uel sine iudicii regula, & absque demonstratione id efficit, uel usus demonstratione & rationis amusi: iis enim non adhibitis, non erit cum praebeatur assensus, neque etiam si ea adhibuerit potis erit ad persuadendum. si enim phantasias interstinguit atque diiudicat, aliquo utetur sane ad ferendam sententiam iudicatorio: hoc itaque iudicatorium ipse uel uerum dicturus est, uel falsum, si falsum ei fides abrogabitur, si uerum, uel sine demonstratione id est dicturus uel ea adhibita fidem facturus: si demonstratione carebit, quo pacto fiet dignus ut ei assentiamur? At si parauerit demonstrationem ueram esse illam oportebit, alioqui persuasio non prodibit a falsa, quae nec digna est demonstrationis nomine. tantum abest ut ullam se ipsa faciat fidem. Dicturus itaque est ueram esse demonstrationem ut fides ei habeatur.c At hoc quo pacto? ex iudicio ne an minime? si enim eam ipsam ante non diiudicauerit demonstrationem ueramque compererit, dignus ne erit ut ea nobis persuadeat? quod si eam antea perpendit diiudicauitque iudicatorio uidelicet se usum dicet, cuius tamen iudicatorii demonstrationem quaerimus, & eius quoque demonstrationis iudicatorium exposcimus. opus itaque aiunt semper erit ut demonstratio ipsa iudicatorio, & iudicatorium demonstratione confirmetur, ut uerum demonstretur esse. sed neque fieri posse uolunt ut demonstratio sana sit, si ueri aliquod iudicatorium non extiterit, neque iudicatorium censeatur uerum, nisi demonstratione praehabita. Casus igitur lapsusque fit in modum eum qui promiscuus dicitur, quando alterum

1 sint: aut ] sic! B. S. 10 matura ] natura B. S. 2 senectute: qui ] sic! B. S. 2 caetera. si ] caetera: si B. S. 3 erit, Eum ] erit. Eum B. S. 4 diuersitatis. Atqui ] diuersitatis: Atqui B. S. 5 ex actus ] exactus B. S. 6 dispositionibus: quare ] sic! B. S. 13 amusi: iis ] amusi: iis B. / amussi: iis S. 15 adhibuerit potis ] adhibuerit, potis S. 15 persuadendum. si ] persuadendum, si B. / persuadendum: si S. 18 dicturus uel ] dicturus, uel B. S. 21 nomine. tantum ] nomine, tantum B. S. 22 est ueram ] est, ueram S. 23 habeatur. At ] habeatur: At B. S. 23 iudicio ne ] iudicione S. 24 diiudicauerit demonstrationem ] diiudicauerit, demonstrationem S. 25 dignus ne ] dignusne S. 27 exposcimus. opus ] exposcimus, opus B. / exposcimus: opus S. 29 sed ] Sed B. S. a PH 1, 112.

b PH 1, 113.

c PH 1, 114 sq.

228

Liber Secundus

58 r.

altero, rursusque altero alterum probatur, Circuloque res ipsa diuturno ducta, fine frustratur.a nam si demonstrationis esset demonstratio, immo eius principium, in infinitum ab iretur, idque etiam quaeri non debere Aristoteles in posterioribus analyticisb, & in quarto metaphisicorum docetc. si uero sine demonstratione paretur, simplici dictioni erit standum, cui fides non habetur.d Si autem res ad sensus iudicium resoluatur, id quam sit infirmum & fallax supra satis ostensum est. Sed iam quinti nos poscit loci consideratio.

5

De quinto ad assensus retinendi commoditatem parato modo, ex rerum loco, ex positu, ex intercapedine. capvt vigesimvmsextvm.

10

Videntur aliter ac sunt res ipsae ex loco, ex uario positu, & locorum in quibus sunt intercapedine.e eadem porticus si cernatur ab altero termino, secus ob tutui haurietur, ac si de medio spectetur. Idem nauigium si procul uideatur & paruum & stabile: si prope & magnum & motu agitatum apparebit. Eadem turris de longinquo uisa rotunda credetur, proxime quadrata.f ex positu quoque diuerso diuersa rerum facies: lucernae lumen in sole collocatum uidetur obscurum, in tenebris autem illustre. Idem remus in mari fractus & curuus, in terra integer & rectus apparebit. Idem ouum in aue tenerum molleque, in aere durum, lyncis lotium in animali humidum, in aere ita siccum, ut euadat in lapidem. Coralium quoque uti diximus apud nos quam durum & quam saxeum? uidemus, & tamen constat mollem sub undis herbam delituisse. Vox humana eadem, aliter per os, aliter per siringam, aliter per tibiam effusa percipietur.g Imago eadem si resupina fuerit aequalis, conuerso autem dorso, & eminere in ipsa partes, & subsidere uidebuntur. Colli etiam columbarum apparebunt uariare colores uario ex positu. Quoniam igitur quaecunque spectantur & in aliquo loco, & in aliquo interstitio, & secundum aliquem positum situmue, spectari conuenit, quorum unumquodque uariam affert phantasiae & apparentiae mutationem, iccirco euenit ut frenare contingat 1 Circuloque ] circuloque B. S. 2 frustratur. nam ] frustraetur. Nam B. / frustratur. Nam S. 2 immo ] imo B. S. 3 ab iretur ] abiretur B. S. 4 metaphisicorum ] Metaphysicorum B. S. 4 si ] Si B. S. 7 fallax supra ] fallax, supra S. 10 Caput Vigesimumsextum.] Caput. XXVI. B. S. 12 intercapedine. eadem ] intercapedine, eadem B. S. 13 ob tutui ] obtutui S. 14 paruum & ] paruum, & B. S. 14 magnum & ] magnum, & B. S. 15 quadrata. ex ] quadrata, ex B. S. 16 facies: lucernae ] facies. Lucernae B. S. 19 durum, lyncis ] durum. Lyncis B. S. 20 quoque uti diximus apud ] quoque, uti diximus, apud S. 20 durum & ] durum, & B. S. 22 eadem, aliter ] eadem aliter S. 23 aequalis ] & qualis B. S. 24 uidebuntur. Colli ] uidebuntur: Colli S. 25 ex positu ] expositu B. S. 28 mutationem, iccirco ] mutationem, idcirco B. / mutationem: idcirco S. a PH 1, 116. b Anal. post. I 22, 84a33-37. c Met. IV 4, 1005b35 sqq. e PH 1, 118–123. f PH 1, 118. g PH 1, 119.

d PH 1, 117.

15

20

25

58 r. 58 v.

5

10

15

Liber Secundus

229

assensum, & cohibere praecipitem animi inferenda sententia temeritatem.a Etenim qui uoluerit aliquas phantasias apparentiasue diiudicare, & alteram ab altera secernere, aut sine demonstratione id efficiet simplici uerborum affirmatione: aut demonstrationem adhibebit, si illud, fides ei non habebitur, si hoc, aut falsam ducturus est in medium demonstrationem, tumque minus fidei sibi uendicabit, aut ueram, tumque ad hanc struendam ueritatem opus erit demonstratione, & ad hanc fir mandam adhibiturus est Aliam, quoniam & illam ipsam ueram esse oportebit, atque ita in infinitum est euasura probatio, quare si neque hoc, neque illo potis erit diiudicare, fiet ut abstinendum sit ab asserendo atque negando, quid nam subapte natura sit illud quod nobis apparet, id enim quale uideatur dici iure quidem posse uolunt, quale autem sit neutiquam uere posse dici sceptici disputant.b

De sexto et septimo ad abducendos a iudicio homines paratis locis, quorum alter ex mixtione, alter ex quantitate compositioneque constituitur. capvt.xxvii.

20

25

Abstinere item a iudicandis rebus quae nam sint & quales, ex multis utique nos debere sceptici monebant, & hinc sextum parabant locum, quod nulla rerum eorum quae iacent extra, nostris incidit sensoriis sola puraque, sed aliquo permixta.c quare forte inquiunt, dici posset qualis nam est mistio, & eius rei quae posita est extrinsecus, & eius qua ipsam speculamur: qualis autem ipsa sit res, quae collocata forinsecus est, minime clare quimus afferre. unde fit ut aliter semper ac est, nobis uideatur.d Noster etenim color ut incipiamus a uisu, alius apparet in aere tepido, aliter in frigido, quare non possumus dicere qualis nam sit noster color: sed qualis nam in hoc uel in illo aere uideatur. eadem quoque uox (ut nos a uisu ad auditum referamus) alia in subtili alia in crasso uidebitur aere. Ad nares, si deuergamus, aromatibus sentiemus nos cieri uehementius in sole & Balneo, quam cum nos frigidus aer obsepserit. Totum 1 inferenda ] in ferenda S. 4 illud, fides ] illud fides B. S. 5 habebitur, si ] habebitur: si S. 6 uendicabit, aut ] uendicabit: aut S. 6 tumque ] tuamque B. S. 7 adhibiturus ] adhibiturum B. S. 7 Aliam ] aliam B. S. 8 ueram ] om. S. 10 quid nam ] quidnam S. 10 subapte ] suapte B. S. 11 uideatur dici ] uideatur, dici S. 12 sit neutiquam ] sit, neutiquam S. 16 Caput.xxvii.] Caput XXVII. B. / Cap. XXVII. S. 17 quae nam ] quaenam S. 17 sint & ] sint, & B. S. 20 permixta. quare ] permixta: quare B. S. 20 forte inquiunt ] forte, inquiunt S. 20 posset qualis nam ] posset, qualisnam S. 20 mistio ] mixtio B. S. 21 speculamur: qualis ] sic! B. S. 22 afferre. unde ] afferre, unde B. S. 25 qualis nam ] qualisnam S. 25 qualis nam ] qualisnam S. 25 hoc uel ] hoc, uel B. S. 26 eadem ] Eadem B. S. 26 subtili alia ] subtili, alia B. S. 28 sole & Balneo ] Sole & balneo B. S. a PH 1, 120 sq.

b PH 1, 122 sq.

c PH 1, 124–128.

d PH 1, 124.

230

Liber Secundus

58 v. 59 r.

uero corpus ex diuersis quae illud circumcludunt, diuerso se se habebit modo. Si enim ambietur ab aqua, leue: si ab aere, graue persentietur.a At simus etiam memores eius quae in nobis ipsis est mixtionis. Nostri oculi & tunicas habent complureis, & innatos humores pro mixtura humorum & corporis temperatura diuersas. quoniam uero quae uidentur extrinsecus non sine ipsis quae sunt intrinsecus uideri queunt, diligenter exacteque res ipsae ut proprie sunt, non percipientur, prius enim & simul opus est appraehendere eam quae in nobis est mixtionem, per quam formis rerum ipsarum quae sunt extrinsecus, patet ad sensorium aditus. propterea icterici omnia uident a uero aliena colore, & quibus fractae oculorum uenae ii spectant itidem alieni coloris omnia. Quoniam item. eadem uox alia redditur in locis patulis adapertisque, alia in angustis & anfractuosis, & alia in puro & defaecato aere, alia in crasso & nebuloso, consentaneum uidetur ut exacte illa non percipiatur a nobis. Aures enim tortuosis & angustis meatibus fabricatae sunt, & uaporibus oppletae cum ab aere continenti perlatis identidem, tum ab iis qui ex cerebro cerebrique uicinis locis exudant. In odoratu item subest & innata, & faciliter suborta, atque etiam inuecta materies, quae impediat ne ad sensorium res odora tuto sincereque perferatur. Sic & in gustu & reliquis sensibus pari consideratione statuatur in tantum, ut mixtura ipsa mixtioneue, iudicium sensus aperte uacillet.b quo nutante & animi quoque insyncerus de re sensili conceptus habebitur. Si enim duces ipsius animi sensus falluntur, & ipse facile dilabetur: eoque magis quo uti eum oportet aliqua etiam mixtione, quae in penetralibus atque in intimis & penitissimis adytis occulta delitescat. Nam circa unumquodque eorum in quibus principem sentiendi sedem dogmatici collocarunt, humores quidam iacent, quare siue in cerebro, siue in corde sensus regiam reposueris.c Mixtum etiam, non purum atque sincerum, rei quae iacet extrinsecus, spectrum Septimus locus, praesens fiet. Septimum huic ipsi locum subi ciebant qui ex rei quantitate & apparatu siue compositione dissultat.d afferunt enim quod attinet ad rerum quantitates apparatus compositionesque fieri, ut eismet ipsis sua quae iacent extrinsecus subiecta confundantur adeo, ut clare percipi nequeant. uerbi causa, quae raduntur ex caprino cornu minutiae, si per se se, ubi abrasae fuerint spectentur, uidebuntur albae, in ipso uero cornu adnatae & insitae, omnino nigrae. Itemque argenti ramenta, quae tenuiter elimata fuerunt, seor1 diuersis quae ] diuersis, quae S. 2 aqua, leue: si ] aqua leue: si B. S. 2 aere graue ] aere, graue B. S. 5 diuersas. quoniam ] diuersas, quoniam B. S. 5 extrinsecus non ] extrinsecus, non S. 6 intrinsecus uideri ] intrinsecus, uideri S. 6 queunt, diligenter ] queunt: diligenter B. S. 7 eam quae ] eam, quae S. 9 aditus. propterea ] aditus: Propterea B. S. 10 uenae ii ] uenae, ii B. S. 11 item. eadem ] item, eadem B. S. 12 puro & ] puro, & B. S. 12 defaecato ] defoecato B. 17 sincereque ] syncereque B. S. 19 uacillet. quo ] uacillet, quo B. S. 26 sincerum ] syncerum B. S. 27 subiciebant ] subiiciebant S. 28 dissultat. afferunt ] dissultat, afferunt B. S. 30 nequeant. uerbi ] nequeant: uerbi B. S. 32 fuerint spectentur ] fuerint, spectentur S. 33 insitae, omnino ] insitae omnino B. S. a PH 1, 125.

b PH 1, 126 sq.

c PH 1, 128.

d PH 1, 129–134.

5

10

15

20

25

30

59 r.

5

10

15

20

Liber Secundus

231

sum spectata uidentur nigra, secus in tota massa si considerentur apparebunt. alba enim uidebuntur.a Sic & lapidis fragmina tenaraei, si per se se cernantur, albore perfundi plerique putabunt. in integro uero conspecta marmore flaua uidebuntur. harenae etiamnum grana seorsum abiuncta si tractentur aspera, si in aceruum coacta simul tangantur leuia tactui sentientur Elleborum etiam si subtile pubescensque & obsitum lanugine propinetur, suffocat, non autem alio modo.b vinum si modice sumatur uires roborat, si modus absit corpus dissoluit. Cibi etiamnum quantitas quam diuersos promit effectus? nam si nimio plus eo impleamur infirmat, & cruditatibus, & Aliis pene infinitis morbis praemit: Si moderate, & uita conseruatur & sanitas.c quare in his omnibus quo pacto firmum erit iudicium? possumus enim si respiciamus ad quantitatem, ad compositionem, qualia nam uideantur dicere, quae nam uero aut qualia suapte natura, quo pacto? ob diuersas uidelicet phantasias apparentiasue, quae ex diuersis & quantitate & compositione dissultant. Num & in uniuersum apparet, quae per se iuuarent, ob quantitatem nocere nimiam, & contra quae nocerent, minima quantitate non laedere? Testantur & medicae artis pharmaca, quae si rite praeparentur alia sunt, & alios promunt effectus, quam si non tractentur. Si recte misceantur & exacte id quod ex eis compositum conflatumque fuerit iuuat, si praetermittatur diligentia, interdum non utile iam, sed noxium pernitiosumque euadet.d

De octauo loco qui est ad aliquid qua in re contra scepticos aliquid dicitur Multa pro illis. capvt.xxviii.

25

Sic & attendendum esse maxima diligentia praecepere, ut relatio semper consideretur. siue id quod ad aliquid solet dici. quo euenire uolunt ut semper nobis ministretur uia ad abstinendum & ad cohibendum assensum.e Etenim

1 secus in ] secus, in B. S. 2 considerentur apparebunt. alba ] considerentur, apparebunt, alba B. S. 2 alba enim ] alba, enim S. 2 Hier Marginalie in S: Terinai, 3 putabunt. in ] putabunt, in B. S. 4 harenae ] Harenae B. S. 4 tractentur aspera ] tractentur, aspera S. 5 tangantur leuia ] tangantur, leuia S. 5 sentientur Elleborum ] sentientur. Elleborum B. S. 7 vinum ] Vinum B. S. 7 sumatur uires ] sumatur, uires S. 7 absit corpus ] absit, corpus S. 9 impleamur infirmat ] impleamur, infirmat S. 9 Aliis ] aliis B. S. 10 praemit: Si ] sic! B. S 10 sanitas. quare ] sanitas, quare B. S. 12 qualia nam ] qualianam S. 12 quae nam ] quaenam S. 14 quantitate & ] quantitate, & B. S. 17 praeparentur alia ] praeparentur, alia S. 19 fuerit iuuat ] fuerit, iuuat S. 22 dicitur Multa ] dicitur, multa B. S. 23 Caput.xxviii.] Caput XXVIII. B. S. 25 consideretur. siue ] consideretur, siue B. S. 25 dici. quo ] dici, quo B. S. 26 abstinendum & ] abstinendum, & B. S. a PH 1, 129.

b PH 1, 130.

c PH 1, 131.

d PH 1, 132–134.

e PH 1, 135.

232

Liber Secundus

59 r. 59 v.

scribunt posse nos semper dicere qualis nam uideatur res, in eo quod refertur, aut referri dicitur ad aliquid, qualis autem in se se suapteque natura sit, neutiquam clare & aperte posse proferre. Esse autem omnia ad aliquid siue referri uolunt, idque dupliciter capiunt, esse autem ipsum tam in hac re quam in aliis abusu quodam summunt pro eo quod est uideri, neque enim affirmant esse quicquam aut non esse, sed uideri, & quid nam sit, inquirunt, considerant, atque perpendunt. hoc itaque quod dicimus ad aliquid non eis modis Logicae institutiones proprie & signanter sceptici sumunt, quibus dialectici, quibus philosophi & Authoris theologi iuniores Aristotelem secuti consueuerunt, & de quibus abunde nisi fallor secundo logicae institutionis libroa disseruimus: nisi fortasse quatenus relatio definitur ordo unius rei ad aliam. Sed diuersa procedunt uia, ipsumque ad aliquid uti diximus dupliciter ab eis capitur: nam primo adiudicantem referunt id quod iudicatur. quae enim extrinsecus est subiecta res & iudicata, ita iudicanti uidetur. Secundo ea referunt quae simul contemplamur, uti dextrum ad sinistrum.b Itaque ad aliquid esse omnia probant, aut secundum id quod iudicat quoniam res ipsae & huic animali, & huic homini, & huic sensui, uidebuntur ita, & ad hanc uel illam circumstantiam: aut secundum ea quae simul con templamur, quoniam res ipsae & in hac mixtione, & in hoc modo, & in hac compositione, & in hac quantitate, & in hoc positu uidebuntur. Particularius autem concludere tentant omnia ad aliquid esse in hunc modum, uel differunt ab iis quae sunt ad aliquid ea quae sunt secundum differentiam dispesciue dicuntur inuicem, uel non differuntur, si non differunt, & ipsa ad aliquid sunt, si uero differunt quoniam omne quod differt ad aliquid est, dicitur enim ad illud aquo differt, etiam ad aliquid sunt quae ab eis scilicet quae sunt ad aliquid differe dicuntur.c Ad haec eorum omnium quae sunt, alia suprema sunt genera iuxta dogmaticorum sententiam, Alia ultimae species, Alia & genera & species, omnia autem haec ad aliquid sunt, igitur ad aliquid sunt omnia. Rursum eorum quae sunt omnium, alia manifesta sunt, alia occulta & significantia, & significata, quod autem significat & quod

1 qualis nam ] qualisnam S. 2 aliquid, qualis ] aliquid: qualis S. 4 uolunt, idque ] uolunt idque S. 5 aliis abusu ] aliis, abusu S. 5 summunt ] sumunt B. S. 5 uideri, neque ] uideri: neque S. 6 quid nam ] quidnam S. 7 hoc ] Hoc B. S. 8 sumunt ] summunt B. S. 8 quibus ] quib. S. 9 iuniores Aristotelem ] iuniores, Aristotelem B. S. 10 abunde nisi fallor secundo ] abunde, nisi fallor, secundo S. 12 aliquid uti diximus dupliciter ] aliquid, uti diximus, dupliciter S. 12 capitur: nam ] capitur: Nam B. S. 12 adiudicantem ] ad iudicantem S. 13 iudicatur. quae ] iudicatur, quae B. S. 14 uidetur. secundo ] uidetur: Secundo B. S. 16 iudicat quoniam res ipsae & ] iudicat, quoniam res ipsae, & B. S. 17 circumstantiam: aut ] sic! B. S. 18 ipsae & ] ipsae, & B. S. 21 modum, uel ] modum: uel S. 22 differentiam dispesciue ] differentiam, dispesciue S. 22 differuntur, si ] differunt: si S. 23 differunt quoniam ] differunt, quoniam S. 24 aliquid est, dicitur ] aliquid, est (dicitur S. 24 aquo ] a quo B. S. 24 differt, etiam ] differt) etiam S. 25 scilicet quae ] scilicet, quae B. S. 26 Alia ] alia B. S. 27 Alia & genera & ] Alia & genera, & B. S. 29 significat & ] significat, & B. S. a non trad.

b PH 1, 135.

c PH 1, 136 sq.

5

10

15

20

25

59 v.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

233

significatur ad aliquid sunt, ad aliquid igitur omnia sunt. Accedit quod eorum omnium quae sunt, alia sunt similia, alia dissimilia, & haec quidem aequalia & illa inaequalia, haec autem ad aliquid sunt, omnia igitur ad aliquid.a Haec & alia sceptici de hac materia. quibus & si posset aliquo modo responderi ab iis, qui partes tueri peripateticorum & reliquorum qui dogmata struunt uelint. quo pacto tamen ex integro & sine controuersia id ipsum fieri posset plane non uideo. nam quod de generibus adduxere & speciebus, id mihi neutiquam quod est propositum conuincere uidetur, quoniam alia est consideratio de generibus, quae nostrum consequuntur modum intelligendi, alia de rebus quae subsistunt & collocantur extrinsecus. nam & si relatio in illis dicitur includi, in his non dicitur proprie atque per se se, ut significare significarique non oporteat in se ipsa reposita. Sic nec significant nec significantur omnia, ut pote quae in profundo uel terrae uel maris delitescunt. Sed de iudicante & re iudicata maxime dum fit iudicium, atque de sensu & re sensili in ipso actu sentiendi, quo pacto non referetur? & ad hunc propositum proprie loquuntur sceptici, ut rerum infirmetur iudicia, nec obstat quod ab Aristotele ponitur in quarto metaphysicorumb cum omnia non esse ad aliquid probat, primum quod si utitur particula, si non omnia inquit sunt ad aliquid. Deinde quod contra eos ibi disputat, qui omnia quae apparerent pronunciabant uera. Sceptici uero, diuersitatem inuehunt in apparentibus, ex qua diuersitate non esse omnibus certam hanc apparentiam uolunt inferre. Vnde iis quos confutat Aristoteles eatenus aduersi, quatenus negant omnia quae apparent esse uera. Ab Aristotele uero dissentientes quoniam sensus iudicium in quo ille maxime fundatur firmum nolunt & Certum haberi, ex diuersitate ipsius apparentiae rerum, quae uarie uariis apparent. neque enim inficiatur Aristoteles quod apparet alicui apparere dum apparet, nec aliter sceptici uolunt intelligi, nisi ut doceant in se se res iudicari nequire, sed in eo quod est ad aliquid, id est, quatenus apparent alicui.

4 materia. quibus ] materia, quibus B. S. 6 struunt uelint. quo ] struunt uelint, quo B. / struunt, uelint quo S. 6 posset plane ] posset, plane B. S. 7 uideo. nam ] uideo, nam B. / uideo: nam B. S. 10 nam & si ] Nam etsi B. S. 12 significant nec ] significant, nec B. S. 13 ut pote ] utpote B. S. 13 terrae uel ] terrae, uel B. S. 16 infirmetur ] infirmentur B. S. 18 omnia inquit sunt ] omnia, inquit, sunt B. S. 19 apparerent pronunciabant ] apparerent, pronunciabant B. S. 24 nolunt & Certum ] nolunt, & certum B. S. 25 apparent. neque ] apparent, neque B. / apparent: neque B. S. a PH 1, 138.

b Met. IV 6, 1011a10 sqq.

Quid author sentiat de hac opinione et rationibus scepticorum.

Remotio authoritatum aristotelis.

234

Liber Secundus

59 v. 60 r.

De nono et decimo ab antiquis scepticis constituto loco in sustinendis assentionibus, quorum ille, de raro et frequenter uisis rebus conflatus est, hic de uitae electione, de moribus, de legibus, de fabulosis persuasionibus, deque philosophorum opinionibus corrogatur.

5

capvt.xxix. Raro item, itemque frequenter uisa nos admonent, ut alium paremus compescendi consensus locum.a sol etenim quanquam nos excire in admirationem sui deberet magisquam cometes, nihilominus quoniam eum frequentissime uidemus eiusque ortum singulis diebus, singulisque spectemus occasum, Crinitum uero sidus rarenter apparet, ideo euenit ut propterea, magis hoc demirari soleamus.b Motus etiam ter rae non ita expertos gnarosque, ac rudes & insolentes eius rei perterrefacit. pelagus primo uisum quantam spectantibus incutit demirationem sui? pulchritudo & eximia humani corporis forma statim se se & improuiso oculis offerens, commouet plusquam ea quae consueta sunt oculos oblectare. Rara enim quae sunt & preciosa & grata magis esse consueuerunt.c Etenim si rarissime conspiceremus aquam tot in usus hominum datam, & argenteum illum ipsius fulgorem oblectandis oculis accommodatum in frequentissime contemplaremur, succinere pindaro facile compelleremur canenti ἄριστον µεν ὕδωρd: contraque, auro si frequentissime proque libito potiri datum esset, ut pote quod inter abiectos lapides ruderaque passim inueniretur, eidem poetae non adstipularemur adcinenti ὁ δέ χρυσὸσe & quae sequuntur.f quibus ex rebus monemur ex rei uisae aut raritate aut frequentia, quid nobis appareat posse proferre, quid autem sit ea ipsa res praetiosa uidelicet in se se, aut suapte natura admirationis excitatrix, dicere non posse.g Locus decimus. huic ipsi locus decimus ab antiquioribus scepticis adnectitur cuiusdam etiam frequentiae & infrequentiae particeps: sed qui ad actuosam magis quam ad contemplatricem inclinet philosophiam.h Nam de uitae electione & instituto, de moribus, de legibus, de fabulosis persuasionibus, deque philosophorum opinionibus corrogatur.i Opponebant autem unumquodque aut sibi ipsi, aut aliorum cuipiam. uerbi causa moribus, mores hunc in modum. aethiopes inu2 et ] & B. S. 6 Caput.xxix.] Caput XXIX. B. S. 8 locum. sol ] locum, Sol B. / locum: Sol B. S. 9 magisquam cometes ] magis quam Cometes B. S. 11 sidus ] sydus B. S. 13 pelagus ] Pelagus B. S. 16 preciosa & ] praeciosa, & B. S. 19 in frequentissime ] infrequentissime B. S. 20 canenti ἄριςον ] canenti, ἄριςον S. 21 ut pote ] utpote B. S. 22 poetae ] Poetae B. S. 22 χρυσὸς & ] χρυσὸς, & S. 23 quibus ] Quibus B. S. 23 raritate aut ] raritate, aut B. S. 24 proferre, quid ] proferre: quid S. 26 posse. huic ] posse, huic B. S. 27 magis quam ] magis, quam S. 31 cuipiam. uerbi ] cuipiam: uerbi B. S. 31 aethiopes ] Aethiopes B. S. a PH 1, 141–144. b PH 1, 141. c PH 1, 142. d Pindar, Epinikia 1, 1. 1, 143. g PH 1, 144. h PH 1, 145–162. i PH 1, 145.

e Ibid.

f PH

10

15

20

25

30

60 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

235

runt infantibus stigmata, nos minime, & persae quidem existimant decorum esse & graue talari picturataque ueste uti, nos autem & indecorum & leue. Indi quoque mulieribus publice miscentur, plurimi id moris existimant & turpe & obscoenum.a legem autem legi hoc pacto: apud tauroscythas lex erat hospites iugulare in dianae sacris, apud nos lex est hominem qui ad sacra confugerit etiam reum incolumitate defungi. Apud Romanos lege cautum erat, ne quis cogi a paternis creditoribus posset filius, qui paternis cessisset bonis. apud rhodios etiam qui paternae renunciasset substantiae, paternis debitis tenebatur.b Electionem & instituta uitae aliis ita opponebant institutis, ut si quis quod diogenes decreuisset, Aristippi decretis opponeret, Aut placita laconum placitis italorum ex aduerso constitueret.c Fabulosas persuasiones, eiusdem generis Aliis hoc modo e regione collocabant. fabulabantur iouem patrem esse hominumque deorumque. fabulabantur etiamnum oceanum Deum genesim tethymque parentem, quod quidem homericum carmend non satis ut opinor omnibus notum, super quo etiam philosophi non consentiunt.e quis enim non censeat ab homero dici aquam omnium esse principium, ut oceani & thetyos nomine aquam utrinque rerum parentem affirmarit.f At tethyn exponit Alexander Aphrodisieusg incommentariis metaphisicorum Aristotelis (liceat mihi & in praesens & post hac, quod & antea quoque licuisse puto, uocabulis uti quibusdam iam apud neotericos philosophos receptis) in commentariis inquam metaphysicorum siue prime philosophiae exponit Alexander terram, quae sit tanquam titha, hoc est nutrix rerum corruptibilium sic & apud platonicos prima materia nutrix etiam appellatur & mater, uti est apud Alcinoumh qui eius appellationes recenset facile perspicere philosophorum autem opiniones inuicem sic resistere procurabant, ac si quis diceret unum tantummodo est multorum authoritate philosophorum elementum, contra alius multa ab aliis a quibusdam etiam infinita diceret constituta. Non secus de anima quam alii immortalem probauerunt, Alii dixere mortalem.i Ac ita de reliquis qui in philosophia solent locis pertractari. Mores autem legibus

3 turpe & ] turpe, & B. S. 4 legem ] Legem B. S. 6 confugerit etiam ] confugerit, etiam S. 7 apud ] Apud B. S. 9 ita ] uita S. 10 Aut ] aut B. S. 11 constitueret ] constituerat B. S. 12 Aliis ] aliis B. S. 12 fabulabantur ] Fabulabantur B. S. 13 fabulabantur ] Fabulabantur B. S. 14 oceanum Deum genesim tethymque ] Oceanum Deum Genesim Tethymque B. S. 14 satis ut ] satis, ut B. S. 15 opinor omnibus ] opinor, omnibus S. 15 quis ] Quis B. S. 17 thetyos ] Tethyos B. S. 17 tethyn ] Tethym B. S. 18 incommentariis ] in commentariis B. S. 19 praesens & ] praesens, & B. S. 21 commentariis inquam Metaphysicorum ] commentariis, inquam, Metaphysicorum S. 22 est nutrix ] est, nutrix S. 22 corruptibilium sic ] corruptibilium, sic B. / corruptibilium: sic S. 24 recenset facile ] recenset, facile S. 24 perspicere Philosophorum ] perspicere: Philosophorum S. 28 Alii ] alii S. a PH 1, 148. b PH 1, 149. c PH 1, 150. d Homer, Ilias, 14, l. 201. e PH 1, 150. f Homer, Ilias, 14, l. 201. g Alexander von Aphrodisias, In Aristotelis metaphysica commentaria, 821, 8 sqq. h Alkinoos, Didaskalikos, 8, 1 i PH 1, 151.

Authoris declaratio super homerico carmine. Alexander aphrodisieus.

Alcinous platonicus.

236

Liber Secundus

60 r. 60 v.

opponebant hoc modo, persae consuerant pueris abuti, id autem ne fiat romanorum lege cautum est. Apud nos item uetantur adulteria, apud massagetes uero si eudoxo cnidio assentimur, mos est indifferens. Apud nos item leges prohibent aut matribus aut sororibus filios fratresue connubio iungi, Mos erat in perside matres filiis, Mos in aegypto sorores fratribus nubere. Instituto autem opponebantur mores in hunc modum. hominum est institutum & gentium consensus, ut cum uiri uxorum habere noticiam uolueAugustinus. rint, secretiora quaerant ob pudorem loca.a Idque noster Augustinus in libris de ciuitate deib refert acceptum primi parentis peccato. Mos autem cratetis erat ut hipparchiae palam misceretur coniugi, quae ut erat & ipsa cynica philosophans, non erubescebat.c persuasioni fabulosae congrediebantur ita. Saturnus dictus est comedisse pueros, Mos autem nobis est filiis prospicere, & prouidere, & eorum salutem procurare. Moris etiam nostri superos credere & bonos & beatos, qui tamen & uulnerati, & inuidi, & belligerantes a poetis introducuntur.d opinioni philosophi cuiusdam, ut illi Epicurus existimat nostri curam superos non gerere, Mos afferebatur contrarius, consuesse nos a superis bona petere. Aristippi sententiae qua uolebat foemineam induere uestem, nihil absurdum esse, id e regione collocamus, solere apud nos in turpibus duci, muliebri indumento uirile corpus amiciri.e Sic autem institutum, legi aduersum ponebant, existente lege non licere cuiquam liberum hominem percutere, Athletae suo ipsorum instituto uitae, se inuicem percutiunt. hominem per leges non licet occidere: qui singulari certamine utuntur se inuicem perimunt.f fabulosam persuasionem hunc in modum, ex aduerso ponebant instituti. Fabulae ferunt herculemg omphalae & lanam colo neuisse, & Aliis in rebus reginae seruitutem pertulisse, quae nec quiuis e medio perferre merito potuisset: hoc autem generoso herculis uitae repugnat instituto: At philosophorum opinioni ita resistitur.h Athletae laboriosissimum uitae genus amplectuntur ob gloriam, quam in bonis adeo ducunt ut & pro ea obtinenda & oppetant mortem, Quam tamen gloriam philosophorum plerique uilem nec alicuius momenti existimandam censent.i legem uero poeticae opponunt

1 modo, persae ] modo: Persae S. 1 consuerant ] consueuerant S. 2 fiat romanorum ] fiat, Romanorum S. 3 eudoxo cnidio ] Eudoxo Cnido S. 4 matribus aut ] matribus, aut S. 5 iungi, Mos ] iungi. Mos B. / iungi: Mos S. 5 filiis, Mos ] filiis. Mos B. / filiis, mos S. 6 modum. hominum ] modum: Hominum B. S. 10 coniugi ] coniungi B. S. 11 erubescebat. persuasioni ] erubescebat, persuasioni B. S. 12 pueros, Mos ] pueros. Mos B. S. 14 bonos & ] bonos, & B. S. 15 opinioni ] Opinioni B. S. 16 gerere, Mos ] gerere. Mos B. S. 22 hominem ] Hominem B. S. 23 utuntur se ] utuntur, se S. 23 fabulosam ] Fabulosam B. S. 25 Aliis ] aliis B. S. 26 instituto: At ] sic! B. S. 27 resistitur. Athletae laboriosissimum ] resistitur: Athletae, laboriosissimum B. S. 28 ducunt ut ] ducunt, ut B. S. 29 mortem, Quam ] mortem. Quam B. / mortem: quam S. 30 legem ] Legem B. S. a PH 1, 152. e PH 1, 155.

b Augustinus. De civitate Dei, 14, 12; 14, 19. f PH 1, 156. g Homer, Odyssee, 22, l. 423.

c PH 1, 153. h PH 1, 157.

d PH 1, 154. i PH 1, 158.

5

10

15

20

25

30

60 v. 61 r.

5

10

Liber Secundus

237

persuasioni. poetis narrantibus deos gentium adulteria, stupra, incaestus, puerorum amores nepharios, coluisse, haec omnia lex humana etiam sanctissime prohibet.a atque eadem lege tollere philosophicam nitimur opinionem eam, scilicet, chrysippi & sectatorum, rem indifferentem existimantium matribus & sororibus filios & fratres commisceri.b sic & poeticas persuasiones, quod mulieribus dii iungerentur, quod superi ploratus ederent amore mortalium, philosophorum opinionibus e regione collocabant, statuentibus superos minime quicquam perpeti, & ita turpiter commoueri.c haec exemplorum uice sint satis, ut dignoscamus antiquos scepticae cultores philosophiae, ex tam uaria diuersitate captare solitos Ansam cohibendi assensus adeo, ut res ipsa subiecta quae nam sit non dicerent? quid uero uideretur, quoniam uarii uaria sentiebant, diuersa posse constitui non abnuerent.d

De quinque locis assensus cohibendi, qui scepticis iunioribus accepti referuntur. capvt.xxx.

15

20

25

Diximus de locis decem quos antiquiores sceptici constituerunt ad assensum cohibendum. Iuniores uero quinque tradiderunte, quorum inuentor apud Laertiumf Agrippas fertur. illosque ipsos authore sexto philosophog, neoterici excogitarunt. non quod decem illos abiiciendos ducerent, sed ut copiosa & dearticulata magis haberetur occasio, praecipitem dogmaticorum philosophorum arrogantiam contundendi. Primus igitur a dissensione authorum Primus locus stabilitur. proposita enim re de qua est agendum tantam de ea diuersitatem, tantam litem, semper agitatam nunquam iudicatam inuenimus, ut cum satis non constet quid eligendum sit, quid repudiandum, abstineamus suspendamusque iudicium.h Secundus eo constituitur locus quod in infinitum claritas Secundus. probationis excurrit. quod enim in probationem alicuius affertur, Alia eget probatione, hoc alia, idque adeo frequenter ut nulla finem certum inueniat oratio. Ad sensum enim tandem recurritur, quem fallacem esse multis modis ostensum est, humanitus enim dari nequit principium quod incontrouersum 1 poetis ] Poetis B. S. 1 gentium adulteria ] gentium, adulteria B. S. 3 prohibet. atque ] prohibet, atque B. S. 5 filios & ] filios, & B. S. 5 sic ] Sic B. S. 8 haec ] Haec B. S. 10 Ansam ] ansam B. S. 10 assensus adeo ] assensus, adeo B. S. 11 quae nam ] quaenam S. 11 dicerent? quid ] dicerent: quid S. 15 Caput.xxx.] Cap. XXX. B. S. 18 fertur. illosque ] fertur, illosque B. S. 18 ipsos authore ] ipsos, authore S. 19 excogitarunt. non ] excogitarunt, non B. S. 22 stabilitur. proposita ] stabilitur, proposita B. S. 22 re de ] re, de B. S. 22 agendum tantam ] agendum, tantam B. S. 25 locus quod ] locus, quod B. S. 26 excurrit. quod ] excurrit, quod B. S. 26 Alia ] alia B. S. 29 est, humanitus ] est: humanitus S. a PH 1. 159. g PH 1, 164.

b PH 1, 160. h PH 1, 165.

c PH 1, 161.

d PH 1, 163.

e PH 1, 164.

f DL 9, 88.

238 Tertius.

Quartus.

Quintus.

Quod ad quinque locos reducantur caetera.

Liber Secundus

61 r.

aut sit aut habeatur ab omnibus.a Tertius relatione communitur locus, quando uel ex eo qui iudicat, uel ex eo quod res considerantur simul, potest dici quid nam uideatur id quod in discrimen uenit, disceptationique subiicitur, quid nam uero id ipsum suopte ingenio suapteue natura sit quo pacto dicetur?b quartum posuit in ordine locum suppositio, quae dicitur, eam graeci uocant ὑπόθεσιν. Cum enim ad infinitum urgentur qui appellantur dogmatici, ab aliquo summunt exordium quod minime fulciunt communiuntque, sed simpliciter sineque ulla demonstratione concedi sibi dignum existimant.c Locus quintus διάλληλοσ a graecis dictus, promiscuus uel alternus (si placet) appelletur a nobis, tum paratur cum id quod quaesitae rei stabile & constans deberet esse munimen & firmamentum, id tamen opus habet ut ex re ipsa quaesita firmetur, quo fit ut cum alterutrum capere ad alterutrum communiendum nequeamus utriusque consensio iure cohibeatur. omne autem quod quaeritur ad hosce reduci locos hunc in modum patefaciunt.d Quod subiicitur disputationi aut sensile est aut intellectile, qualecunque autem fuerit, qui de eo disputant philosophi digladiantur. Alii namque sola sensilia dicunt esse uera, Alii sola intellectilia, Alii partim haec, partim illa. Vtrum igitur isthaec dissensio poterit diiudicari? Si non poterit, habemus iam non ansam abstinendi sed totum uas in manibus. si poterit, dicant nobis qui ita sentiunt unde nam summetur iudicium?e statuatur enim de re sensili, nos quaestionem habituros, unde quaeso fiet exordium iudicandi? a sensibili, an ab intelligibili? si enim a sensibili quoniam de re sensili disquirimus ambigimusque, & illud ipsum alio ad fidem faciendam probationemque muniendam indigebit sensibili, & illud alio confirmante opus habebit, atque rursus hoc ipsum alio, quoaddum eius ad infinitum excurrat oratio. tanta est sensus uarietas mutabilisque & infirma conditio.f si uero intellectili re iudicare sensilem dicerent oportere, quoniam & de re etiam intellectili multa dissensio, necesse erit ut hoc ipsum intellectile diiudicetur, & alio quo confirmetur indigeat, unde igitur nam confirmabitur? si ab intellectili, continget illa ipsa ad infinitum excursio: si a sensili, quoniam ad munimen firmamentumque rei sensibilis assumpta est quae intellectilis dicitur, & ad probandam intellectilem sensili utimur testimonio, actutum 1 sit aut ] sit, aut B. S. 2 eo quod ] eo, quod B. S. 3 quid nam ] quidnam S. 4 quid nam ] quidnam S. 4 sit quo ] sit, quo S. 5 quartum ] Quartum B. S. 5 suppositio, quae ] suppositio quae S. 7 summunt ] sumunt B. S. 13 nequeamus utriusque ] nequeamus, utriusque B. S. 13 omne ] Omne B.S. 14 quaeritur ad ] quaeritur, ad S. 14 locos hunc ] locos, hunc S. 15 disputationi aut ] disputationi, aut S. 15 est aut ] est, aut B. S. 16 Philosophi digladiantur ] Philosophi, digladiantur S. 17 uera, Alii ] uera: Alii B. / uera, alii S. 17 Alii ] alii S. 19 abstinendi sed ] abstinendi, sed B. S. 19 manibus. si ] manibus: si B. S. 19 unde nam ] undenam S. 20 summetur ] sumetur B. S. 22 sensibili quoniam ] sensibili, quoniam S. 24 quoaddum ] quoad dum B. / quod dum S. 25 oratio. tanta ] oratio. Tanta B. / oratio: Tanta S. 26 conditio. si ] conditio, si B. / conditio: Si S. 28 igitur nam ] igiturnam S. 30 est quae ] est, quae B. S. a PH 1, 166.

b PH 1, 167.

c PH 1, 168.

d PH 1, 169.

e PH 1, 170.

f PH 1, 171.

5

10

15

20

25

30

61 r. 61 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

239

promiscuus locus introducetur. Si quis uero hunc ictum declinare uoluerit & concessu quodam gratuito, sineque demonstratione quicquam assumpserit, ut quidpiam quod dubium sit probet, dubius certe is erit demonstrationis modus.a Si enim fides ei habebitur quicquam supponenti, non minor nobis debebitur contraria supponentibus. quod si etiam uerum suapte natura est quod supposuit, illico suspectum falsitatis nomine reddetur, ob id ipsum quia petitum, quia suppositum fuerit, nec probatum. At si non uerum, certe tamen & uanum & inutile prorsus totius probationis fundamentum reperietur. & si quid egerit perfeceritque in supponendo quicquam ad faciendam fidem, ipsum quod quaeritur supponatur, & non aliud cuius ope negocium, de quo fit quaestio communiatur. si autem absurdum est supponere quod quaeritur, absurdum etiam fuerit & quod superstrui debet supposuisse. Quod autem omnia sensibilia sunt ad aliquid ostendunt, quia sensilia ab aliquo sensilia sensu, & ad aliquem sentientem, aut qui sentire ualeat referenda sint. Clarum igitur incontrouersumque & est & haberi debet quacunque nobis oblata de re sensili dissensione, posse nos eam ad hos quinque locos reducere.b Atqui de re intellectili si fuerit, & perpendere negocium uoluerimus, facile constiterit, eam quaecunque fuerit ad eosdem referri locos posse. si enim ea ipsa de re qualiscunque sit, dicatur controuersiam nec diiudicatam, nec diiudicari facile posse, tum dabitur nobis abstinendi uenia, etiam non petentibus. Si uero iudicari posse decernat quispiam, idque tentet efficere, uel alia intellectili re id ipsum parabit, unde ad infinitam probationem dilabetur, uel re aliqua sensili, quo fiet ut in promiscuum recidat locum. Ipsum enim sensile quo uti tanquam teste uoluerit ambiguum ita est, ut alio indigeat teste, super ipso enim sensili etiamnum pugna? etiamnum lis? etiamnum dissensio? quapropter sensili teste diiudicari nequit, ne ad infinitum percurrat oratio. Intellectilem igitur rem pro teste ducent in medium non secus ac sensile pro intellectili diiudicando sumpsere testimonium. propterea si ex hypothesi quicquam sumpserit, rursum id quod rettulimus absurdum consequetur. Sed enim ad aliquid intellectilia omnia dicuntur, id est, ad intelligentem referuntur: & si suapte natura talia sunt qualia dicuntur, ea de re non utique digladiantur, & de quinque iuniorum scepticorum locis hactenus.c

5 quod ] Quod B. S. 8 uanum & ] uanum, & B. S. 8 reperietur. & ] reperietur, & B. S. 10 ipsum quod quaeritur supponatur ] ipsum, quod quaeritur, supponatur S. 11 quaestio communiatur ] quaestio, communiatur S. 11 si ] Si B. S. 15 est & ] est, & B. S. 18 si ] Si B. S. 22 parabit, unde ] parabit: unde B. S. 24 uoluerit ambiguum ] uoluerit, ambiguum S. 25 quapropter ] Quapropter S. 27 medium non ] medium, non B. S. 27 ac ] ad B. S. 28 testimonium. propterea ] testimonium: propterea B. S. 29 rettulimus ] retulimus B. S. 30 referuntur: & ] sic! B. S. 31 sunt qualia ] sunt, qualia B. S. a PH 1, 172.

b PH 1, 173–175.

c PH 1, 176–177.

240

Liber Secundus

61 v.

De duobus locis aliis ad assensum cohibendum. Itemque de locis octo quos Aenesidemus ad contradicendum excogitauit. Itemque de quattuor capitibus quibus nihil percipi et comprehendi posse in academicis Cicero disserit. capvt xxxi.

Aenesidemi octo loci ad contradicendum Primus

Secundus

Tradunt & duos alios abstinentiae locos. nam quoniam omne quod compraehensum est, uel ex ipso compraehendi uidetur, uel ex alio compraehenditur. omnibus in rebus dubitationem inuehunt. In primis quod nihil ex se ipso compraehenditur manifestum dicunt esse, tanta cum sit inter phisicos de sensibilibus & intelligibilibus rebus dissensio & pugna, quasi diiudicabilis non est cum dari nequeat aut sensile aut intellectile quo utamur exactum iudicatorium, quodcunque enim capiamus inquiunt ambiguum, controuersum, infidumque reperitur, propter ea minime concedunt & alio etiam quicquam posse compraehendi.a Si quid enim compraehendatur ex aliquo, quod semper ex alio compraehendi oporteat, uel in promiscuum locum fiet lapsus, uel ad nullum terminum nullumque finem infinita semper discurret oratio. quod si quis persuadere sibi uoluerit ut quicquam ex se ipso compraehendat, quo postea compraehendat aliud, is idem recidet in ea quae ante diximus incommoda, quibus ambiuntur qui ex se ipso quicquam dicunt posse compraehendi. quod autem controuersum adeo ambiguumque est, ut de eo pugna suscipiatur, a se ipso ne? an ab alio possit appraehendi, id de iudicatorio ueritatis & compraehensionis incertae minimeque apparentis excitat litem. Tot sunt abstinentiae & assensus cohibendi loci ascepticis excogitati.b decem in primis, mox quinque, exin duo. Verum & octo quoque parauit locos Aenesidemus ad contradicendum causandumque omnem dogmaticorum philosophorum opinionem, ut quamcunque afferent, eorum rationis causam infringeret.c primum docebat in eo consistere, quod eorum causae genus & ratio, dubiis in rebus & ambiguis uersaretur, nec ullum haberet confessum testem ex iis, qui liquido & extra controuersiam pro claris uerisque recipiuntur.d secundum ex eo communiebat, quod saepenumero adest abundans quaedam facultas reddendae causae, multaque occurrunt animo quibus inclinatur, ut multis modis rei quaesitae 1 cohibendum. Itemque ] cohibendum: Itemque B. S. 2 excogitauit. Itemque ] excogitauit: Itemque B. S. 3 et ] & B. S. 3 posse in ] posse, in S. 5 Caput .xxxi.] Cap. XXXI. B. S. 6 locos. nam ] locos, nam B. / locos: nam S. 8 compraehenditur. omnibus ] compraehenditur, omnibus B. S. 9 phisicos ] Physicos B. S. 11 sensile aut intellectile quo ] sensile, aut intellectile, quo B. S. 12 capiamus inquiunt ambiguum ] capiamus, inquiunt, ambiguum S. 13 propter ea ] propterea B. S. 16 quod ] Quod B. S. 18 diximus incommoda ] diximus, incommoda S. 19 quod ] Quod B. S. 21 ipso ne ] ipsone S. 21 alio ] illo S. 23 ascepticis ] a Scepticis B. S. 23 excogitati. decem ] excogitati: Decem B. S. 26 primum ] Primum B. S. 29 secundum ] Secundum B. S. a PH 1, 178.

b PH 1, 179.

c PH 1, 180.

d PH 1, 181.

5

10

15

20

25

30

61 v. 62 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

241

ratio queat afferri, ex quibus unum duntaxat modum sequatur.a Tertius erat Aenesidemi locus in eos qui eorum quae ordine fiunt reddere causas uolunt, nullo ordine fretas claro, atque conspicuo.b Quartus hoc ipso communiebatur modo, quo plerique ea quae uidentur compertaque sunt capientes ut fiunt, etiam existimant quae non uidentur & incomperta sunt, ut fiunt compraehendisse. forte autem simili modo iis quae uidentur, fiunt ea quae non uidentur, forte dissimili ut pote proprio & peculiari.c Quintus inde pendebat, quia uel omnes uel plurimi (uerbi gratia) causas reddere tentant secundum proprias elementorum principiorumue suppositiones, non autem secundum communes & confessas aggressiones.d Sextus in eos parabatur qui saepenumero quae cumulo & abundanter offeruntur propositae materiae communiendae accersunt, quae uero contra succurrunt aequalis etiam roboris & momenti praetermittunt.e Septimus in illos directus, qui ita delinquunt ut saepenumero causas reddant & probationes afferant non solum iis quae uidentur apparentque conspicua, sed propriis etiam argumentis propriaeque materiae contrastantes repugnantesque.f Octauus demum locus is, secundum quem saepenumero multi falluntur, cum enim plura existant similiter ambigua, & quae uidentur apparere, & quae disquiruntur egentque probatione, iis quae similiter sunt ambigua utuntur, ad ea probanda quae simili dubitatione sunt obuoluta. tot ille modos contradicenti subministrauit, quorum aliqui in una & eadem quaestione simul incidere posse decreuit.g Fore autem facile Sextus empiricus putauit, ut quinque de quibus aegimus ad cohibendum assensum parati loci, satis essent ad contra dicendum. Aut enim consonam omnibus in philosophia sectis & scepticae facultati, ac etiam iis quae uidentur, causam se dicet afferre is, cum quo nobis est disceptatio, aut minime, si primum dicet, uideat ne impossibile quicquam dixerit, nequit enim fieri ut quae apparent & quae non apparent consonent, dissentiunt autem magis & contradicunt.h Si autem dissentiunt requiretur huius etiamnum causa dissensionis, & exigetur ab eo. quod si apparentem, apparentis rei causam uoluerit insummere, & non apparentis item non apparentem, occasura est ad infinitum oratio. Si autem permutatim afferre causam malluerit in promiscuum dilabetur locum. si autem alicubi constiterit uel super iis quae dicta sunt fatebitur causam

2 fiunt reddere ] fiunt, reddere S. 6 compraehendisse. forte ] compraehendisse: forte B. S. 7 ut pote ] utpote B. S. 8 omnes uel ] omnes, uel B. S. 11 cumulo & ] cumulo, & B. S. 13 delinquunt ] delinqunt B. S. 16 contrastantes ] contra stantes B. S. 19 ambigua utuntur ] ambigua, utuntur S. 20 obuoluta. tot ] obuoluta: tot B. S. 23 contra dicendum ] contradicendum S. 25 minime, si ] minime: si B. S. 26 uideat ne ] uideatne S. 26 dixerit, nequit ] dixerit: nequit S. 28 dissentiunt requiretur ] dissentiunt, requiretur S. 29 eo. quod ] eo: quod B. S. 29 insummere ] insumere B. S. 31 malluerit in ] maluerit in B. / maluerit, in S. 32 locum. si ] locum: si B. S. 32 alicubi ] alicui B. S. 32 constiterit uel ] constiterit, uel B. S. a PH 1, 181. h PH 1, 185.

b PH 1, 182.

c Ibid.

d PH 1, 183.

e Ibid.

f PH 1, 184.

g Ibid.

Tertius Quartus

Quintus

Sextus.

Septimus.

Octauus.

Quod sextus quinque locos ad contradicendum putauit satisfacere.

242

Liber Secundus

62 r. 62 v.

constitutam, locus qui est ad aliquid introducetur, tollens quae secundum naturam sunt. Si ex hypothesi quicquam adsumpserit, id sequetur de quo actum est, cum de hypothesi supra disseruimus.a Illud quoque cum iis apQuattuor loci ad tari posse uidetur de quo Cicero in Academicis. quattuor esse capita quae cohibendum assensum concludunt nihil esse quod nosci percipi compraehendi possit, primum esse a Cicerone positi. aliquid uisum falsum. Secundum non posse id percipi. Tertium inter quae uisa nihil intersit fieri non posse ut eorum alia percipi possint, alia non possint. Quartum nullum esse uisum uerum a sensu profectum, cui non appositum sit uisum aliud quod ab eo nihil intersit, quodque percipi non possit.b Sed reuertamur ab academicis ad scepticos, & quibus nam modis iudicatorium ueritatis sublatum iri uoluerunt, aperiamus.

Quo pacto sceptici primum ueritatis iudicatorium cui nomen fecere, in quo, sublatum iri putauerunt. Ibique multa notatu digna atque inter alia quod argumenta scepticorum in dogmaticos philosophos nostrae non officiant religioni.

5

10

15

capvt.xxxii. Hactenus scepticae facultatis fundamenta iecisse uideri forte possumus. Sed uerius quemadmodum essent iacta narrauimus. quod negocium eo desumpsimus, quia non exacte de ueritatis iudicatorio quid ipsi sensissent tardere potuissemus, si praeterita illa silentio fuissent. Ac euenisset ut inter disputandum multa repetere, explicare pleraque, interserere plurima, necesse habuissemus, quibus & confusa narratio fuisset, & interpollata disputatio, & dilatata atque inter rupta legentium expectatio. Quare iis explicatis ad ipsum unde uidemur digressi ueritatis iudicatorium reuertamur. Id cum triphariam sceptici statuant, singulatim suoque ordine unumquodque demoliri procurant. primum id cui, nomen est factum, in quo Deinde per quod, demum secundum quod, Itaque a primo summamus initium. Homo itaque, id est, 1 tollens quae ] tollens, quae B. S. 4 Academicis. quattuor ] Academici, quatuor B. S. 5 percipi compraehendi possit, primum ] percipi, compraehendi possit. Primum B. S. 6 falsum. Secundum ] falsum: Secundum S. 6 percipi. Tertium ] percipi: Tertium S. 7 posse ut ] posse, ut B. S. 8 possint. Quartum ] possint: Quartum S. 10 quibus nam ] quibusnam S. 13 quo, sublatum ] quo sublatum S. 13 putauerunt. Ibique ] putauerunt: Ibique B. S. 16 Caput.xxxii.] Caput XXXII. B. / Cap. XXXII. S. 18 narrauimus. quod ] narrauimus, quod B. S. 19 iudicatorio quid ] iudicatorio, quid B. S. 19 sensissent tardere ] sensissent tradere B. / sensissent, tradere S. 20 euenisset ] euenissent B. S. 22 interpollata ] interpolata S. 24 digressi ueritatis ] digressi, ueritatis S. 26 primum ] Primum B. S. 26 quo Deinde ] quo, deinde B. S. 26 demum ] om. B. / tertio S. 27 quod, Itaque ] quod: Itaque B. S. 27 summamus ] sumamus B. S. a PH 1, 186.

b Acad. I, 83.

20

25

62 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

243

iudicatorium illud a quo iudicium prodit, quid sit non solum non compraehendi, sed nec rite excogitari dicunt sceptici. Audiunt illud socratis apud platonem, neque scire se utrum homo sit?a an aliud quidpiam? ego inquit Socrates nescio an homo sim? an & alia quaedam bellua typhone multiplicior?b Idem cleanthes coactus repetere, coactus & Zenon stoicae princeps familiae diceret, ignorare se an in mundo esset, an mundus ipse in se se illum contineret, item uir ne esset an foemina?c Ad id autem propterea cogebantur, quod inter eos qui non sunt sapientes se computabant, eum autem qui non esset sapiens, ignorare omnia contendebant. ii uero qui hominis notionem constituere uolunt primum inter se digladiantur, quare & minime consona fundunt minimeque prudentia. scribit Democritus in hunc modum, homo quidem est ut omnes nouimus, At propterea non cognoscimus hominem, quoniam & canem etiam nouimusd, & quod homo non est canis, & equum & arborem cognouimus, & nihil eorum est homo, quare hominem propterea quis nam sit aut qualis non cognoscimus? qui quam sit cognitu difficilis declaratum putant oraculo pythio illo, cognoscete ipsum, quod non uulgo, sed exactissimis philosophorum speculationibus esse traditum existimant.e At malus daemon id ex sacris litteris suffuratus est ut iudicauimus alibi. Epicurus hominis declarare notionem uolens monstrauit (ut ita loquar) digito, tale inquit formatum, & animatum: ut ob id uideatur putauisse eum qui ostendi nequiret, & subiici sensui percontantis, non esse hominem. & praeterea cum significabat digito, aut uirum aut foeminam oculis percontantium subiiciebat, uel puerum praeterea uel senem, ita ut quicunque signaretur, alios excluderet.f Dixerunt alii animal esse rationale mortale.g At quid aduersus hanc definitionem possit afferri, id patere ex primo huius operis libroh potuit, cum monstraremus Dicaearchum animam sustulisse, unde & quod rationale dicitur consequio tollitur.i & platonicos solam animam esse hominem dixisse, unde & eam quae dicitur mortalis differentiam sublatum iri sit necessarium: praetereaque Aristotelem inter ipsum quod rationale dicitur differentiam excogitasse, authore Iamblicho, & ex nostris etiam theologis iunioribus fuisse,

3 sit? an ] sit, an S. 4 ego inquit Socrates nescio ] Ego inquit Socrates nescio B. / Ego, inquit Socrates, nescio S. 4 typhone ] Typhone B. S. 7 contineret, item ] contineret? Item B. S. 7 uir ne ] uirne S. 7 esset an ] esset, an B. S. 9 ii ] Si B. S. 10 uolunt primum ] uolunt, primum B. S. 11 scribit ] Scribit B. S. 11 modum, homo ] modum: Homo B. S. 12 est ut ] est, ut B. S. 12 At ] at B. S. 14 equum & ] equum, & B. S. 15 quis nam ] quisnam S. 16 difficilis declaratum ] difficilis, declaratum S. 18 sacris ] Sacris S. 18 iudicauimus ] indicauimus S. 19 digito, tale ] digito tale S. 20 animatum: ut ] sic! B. S. 21 hominem. & ] hominem: & B. S. 22 uirum aut ] uirum, aut B. S. 23 puerum praeterea ] puerum, praeterea B. S. 24 rationale mortale ] rationale, mortale B. S. 27 dicitur consequio ] dicitur, consequio S. 27 tollitur. & ] tollitur, & B. S. 29 necessarium: praetereaque ] sic! B. S. a PH 2, 21–22. b M 7, 264. c M 7, 433. d M 7, 265 sq.; PH 2, 23. 2, 25. g PH 2, 26. h EV 1, c. 14, p. 110 sq. i PH 2, 31.

e M 7, 266.

f PH

Socrates apud platonem quid de se ipso.

Quid de se stoici.

Democritus.

Epicurus.

De hominis diffinitione quam magna praelia, de quibus actum supra et infra etiam agendum et quibus ex canis.

244

Liber Secundus

62 v. 63 r.

qui eam hominis definitionem integram & exactam haberi noluerint. & ex antiquis Hieronymuma extare, qui satyros uti ratione decreuerit: Vnde aut aliud quiddam inter hominem & belluam rationale excogitari oportet, aut plures hominis afferre species, quoniam uidelicet species alia sit homo satyrus, alia homo non satyrus. unde aut plures quoque differentiae suborientur, aut bruta ratione uti confiteri cogemur, quod antiquorum philosophorum plurimi uoluerunt, quibus ex rebus diffinitio quae de homine assignatur communis & nota, uidetur explodi. ut caetera taceam quae dici possent. qua de re & in logicis institutionibusb facta est a nobis mentio, loco ipso ita exigente, & primo operis huius libroc dum de dissidentibus de minori mundo philosophorum sententiis disserebamus, nunc uero idest libro hoc operis secundo, quoniam proprie de hominis agitur iudicio, & quinto etiam librod fiet, cum aduersus artem definiendi ab Aristotele traditam disputabimus. quod quidem & si repetitum uideatur, non tamen absurde factum, aut frustra, iudicari queat: quoniam hominis definitio quae maxime clara putabatur esse, ea a philosophis incontrouersiam plurimum ducta ostendatur. Addiderunt aliqui in tellectus & disciplinae susceptibile. At qui, dicunt elephantos dociles & religionis capacese? Certe hoc ultimum ipse non dixerim, primum autem ut uel putarem, uel dubitarem, elephas me puero uectus in italiam efficit, quando mira quaedam praecipiente magistro exequebatur & humanae disciHeman. rex lus. plinae simillima: & nuper est relatum elephantem ab hemanuele rege lusitano, missum ad Leonem decimum pontificiem maximum, cui elephanto mira insint quaepiam, humanae disciplinae similia. Affirmarim & quae Hieronymus litterarum monumentis rettulit de satyro, qui cum Antonio locutus estf, is enim non intellectus modo particeps & disciplinae, sed etiam religionis. ut mittam diogenis placitum in intellectu brutis communicando. Quibus omnibus, haec etiam particula definitionis tollitur, quam & ex actionibus aliorum Quid de cane sceptici. animantium tolli sunt qui censeant. Canem sceptici ducunt in mediumg & ex aduerso maxime stoicorum constituunt odoratui praestantem hominibus, & uisu citius feras conspicantem, audientemque celerius. quod autem attinet

1 noluerint ] noluerunt B. S. 1 & ] Et B. S. 2 decreuerit: Vnde ] sic! B. S. 5 satyrus. unde ] Satyrus: unde B. S. 7 quibus ex rebus ] quib. ex reb. B. 7 diffinitio ] definitio B. S. 8 explodi. ut ] explodi, ut B. S. 8 possent. qua ] possent, qua B. S. 9 institutionibus ] institutionib. B. 10 dissidentibus de ] dissidentibus, de B. S. 11 disserebamus, nunc ] disserebamus: nunc S. 11 uero idest libro ] uero, id est, libro B. S. 13 disputabimus. quod ] disputabimus, quod B. S. 14 & si ] etsi B. S. 16 in controuersiam ] in controuersiam B. S. 17 qui, dicunt ] qui dicunt S. 20 exequebatur & ] exequebatur, & S. 21 simillima: & ] sic! B. S. 21 hemanuele ] Emanuele B. S. 23 quaepiam humanae ] quaepiam, humanae B. S. 25 religionis. ut ] religionis, ut B. S. 28 tolli sunt ] tolli, sunt S. 30 celerius. quod ] celerius: quod B. S. a Hieronymus, Vita s. Pauli primi eremitae, in: PL 23, c. 8, col. 23B. b non trad. c EV 1, c. 13. d EV 5, c. 7. e NH 8, 1. f Hieronymus, Vita s. Pauli primi eremitae, in: PL 23, c. 8, col. 23B. g PH 1, 63–78.

5

10

15

20

25

30

63 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

245

ad rationem & quoad spectat ad eam quae intus est, & quoad pertinet ad illam quae foras exprimitur, utraque illos pro uiribus incessunt. primo quod eligunt profutura, quod noxia declinant, quod edulia sectantur, quod uibrata flagella fugiunt: Item quod arte quadam uenatoria pollent, atque in id officii docentur egregie.a Nec sine uirtute (inquiunt) canis esse uidetur, iusticia in primis distribuente cuique quod suum est, nam fures arcent baubatu, & ignotos ad latrant, mordentque, maximeque illos qui nocte & domino & domui insidiantur: domesticis autem mites adeo ut obediant, ut prosint, ut blandiantur.b si autem iusticia freti, cur non & reliquis uirtutibus, qui una nexae & complicatae decernuntur. Addunt uideri fortem in custodia & tutella domus animosae praeliando si opus est.c Videtur etiam Chryppo dialectica praeditus canis, cum ad triuium peruenerit, ut pote qui duas iam cum olfecerit & inuestigauerit uias, & per eas ubi transisse feram non depraehendit, tertiam nihil uestigans, nihil olfaciens, impetu quodam percurrit, depraehensurus iam quod indagarat. quare uirtute quadam ita ratiocinari dicunt uideri, aut eo, aut illo, aut hoc, itinere fera dilapsa est, non eo, non illo, igitur hoc.d prosequuntur & alia multa in cane, ut quod medicinae scius, quod prudens in curandis & declinandis aduersis uideatur.e quod autem attinet ad rationem quae sermone ostendatur forinsecus, non iccirco inquiunt merito putant canes irrationalia animalia, nam & sunt aues quae humanam exacte uocem immitantur, quare hoc non satis ad interstitium atque discrimen rationis, & ut sic dixerim irrationalitatis, eoque magis quod philosophi quidam necessarium non putarunt, ut a quibuscunque expromerentur proprii mentis rationisque conceptus. unde & silentium multis indictum est praecepto magistrorum multis & a natura inustum: omnibus ad tempus, nam nec eo pollent infantes, pollent pueri, nec loqui possunt, qui si multo post tempore & loquantur & disserant, canes nunquam, illud aduertendum diuersas ab ipsis & animalibus caeteris uoces fundi, quae uideantur eadem, & ita iudicentur a nobis.f Illud item succurrere debet, quod nec multarum nationum homines loquentes intelligimus, nec inter ipsarum uoces articulate distinguimus. si enim persas & indos, & sidonios 1 rationem & ] rationem, & B. S. 2 primo ] Primo B. S. 4 fugiunt: Item ] sic! B. S. 6 est, nam ] est: nam S. 7 ad latrant ] adlatrant B. S. 7 mordentque, maximeque ] mordentque: maximeque S. 7 domino & ] domino, & B. S. 8 insidiantur: domesticis ] sic! B. S. 9 blandiantur. si ] blandiantur: si B. S. 10 tutella ] tutela B. S. 11 Chryppo ] Chrysippo S. 12 ut pote ] utpote B. S. 15 indagarat. quare ] indagarat: quare B. S. 16 hoc, itinere ] hoc itinere S. 16 hoc. prosequuntur ] hoc: prosequuntur B. S. 18 uideatur. quod ] uideatur: quod B. S. 19 iccirco ] idcirco B. S. 19 idcirco inquiunt merito ] idcirco, inquiunt, merito S. 20 animalia, nam ] animalia: nam S. 20 immitantur ] imitantur B. S. 23 conceptus. unde ] conceptus, unde B. S. 24 magistrorum multis ] magistrorum, multis B. S. 25 inustum: omnibus ] sic! B. S. 25 tempus, nam ] tempus: nam S. 26 loquantur & ] loquantur, & B. S. 27 nunquam, illud aduertendum ] nunquam: illud ad uertendum B. / aduertendum S. 30 distinguimus. si ] distinguimus, si B. / distinguimus: si S. a PH 1, 65 sq.

b PH 1, 67.

c PH 1, 68.

d PH 1, 69.

e PH 1, 70 sq.

f PH 1, 73.

246

Quid de cane Ambrosius

Thomas

Quid de feris Plutarchus

Liber Secundus

63 r. 63 v.

& Erembos audiremus, una omnes lingua ipsos disserere facile daretur nobis intelligi.a Magna igitur demiratione non est dignum (inquiunt) si canes & animalia reliqua non intelligimus, quanquam possumus aduertere magnam inter earum uoces distinctionem & differentiam: Aliam enim uocem expromunt du hirriunt, quasi canentes bellicum canibus aliis, Aliam cum baubantur, quasi speculatores domestici, Aliam cum bellant & dominis au xiliantur, Aliam cum blandiuntur homini, aliam cum inter se se uel ludunt uel congredi uolunt, aliam cum uerberantur, eiulatu & stridulis plenam lamentis.b haec fere de suo cane me interprete sceptici loquuntur in stoicos. ut mittam qui dicti sunt bestiarum uoces diiudicasse, melampum, tyaneum, alios. Noster autem Ambrosius libro Hexaemeron sextoc, quanquam dicit canem rationis exortem, tamen sentiendi sagacitate uim sibi rationis asciscere prodit, multaque illi concedit, inter quam illud: quod ubi uestigium cerui leporisue repererit, ueluti syllogisticam uocem sagacitate colligendi odoris emittens (ut eius utar uerbis) aut in hanc partem inquit deflexit, aut in illam, aut certe in hunc se amfractum contulit, sed nec istam, nec illam ingressus est, superest igitur ut in istam se partem sine dubitatione contulerit. quod autem noster hic Theologus sentiendi sagacitati, gentium illi philosophi rationi acceptum rettulere. Thomas uero prima parte secundi uoluminis Theologicae summae id maluit adscribi naturali ad quosdam ordinatissimos processus inclinationi.d Idem uero Author eodem opere quaestione quadragesimae dum agit de spe quam a brutis non abdicat, & affirmat interiores animalium affectiones ex motibus exterioribus posse dignosci, uidetur quoquomodo prebere ansam ueniae facilioris impetrandae per priores illos philosophos, dum suspicati sunt ex ipsis exterioribus brutorum actionibus, subesse intus aliquod principium, unde illae fluant, maius eo quod nostri ipsis illis ad scripserunt. sed sane Gryllus apud Plutarchum cum ulysse disputans, & uitae belluinae & humanae quando utranque fingebatur expertus, discrimina recensens, praestare feras homini & iusticia & prudentia & fortitudine dicitf, eas enim & bellica praesta-

1 sidonios & Erembos audiremus ] sidonios, & Erembos, audiremus B. S. 4 differentiam: Aliam ] sic! B. S. 5 du ] dum B. S. 5 aliis, Aliam ] aliis: aliam B. S. 6 domestici, Aliam ] domestici: aliam B. S. 7 auxiliantur, Aliam ] auxiliantur: aliam B. S. 7 homini, aliam ] homini: aliam B. S. 7 ludunt uel ] ludunt, uel B. S. 8 uolunt, aliam ] uolunt: aliam B. S. 8 lamentis. haec ] lamentis: haec B. S. 9 stoicos. ut ] Stoicos, ut B. S. 11 Hexaemeron ] Hexameron B. S. 15 partem inquit deflexit ] partem, inquit, deflexit S. 16 amfractum ] anfractum B. S. 17 contulerit. quod ] contulerit: quod B. S. 21 Author ] author B. S. 21 opere quaestione ] opere, quaestione S. 22 quadragesima dum agit de spe quam ] quadragesima, dum agit de spe, quam B. S. 26 ad scripserunt ] adscripserunt B. S. 27 sed sane Gryllus ] Sed sane Cyrillus B. S. 28 utranque ] utramque B. S. 29 iustitia & prudentia & ] iustitia, & prudentia, & B. S. 29 dicit, eas ] dicit: eas S. a PH 1, 74. b PH 1, 75. c Ambrosius, Hexaemeron, 6, 4, 23. d Thomas von Aquin, Summa Theologiae, Iª-IIae, q. 13, a. 2, ad 3. e Thomas von Aquin, Summa Theologiae, Iª-IIae, q. 40, a. 3, arg. 1. f Plutarch, Bruta ratione uti, 3, 1, p. 79 sqq.

5

10

15

20

25

63 v. 64 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

247

re uirtute sine dolo, sine fraude, quibus abundabat ulysses: non succumbere in praeliis, non seruire uictas ut homo homini, idque in leone caeterisque uestigat: foeminas eorum magna uirtute fortitudinis pollere, ac denique praestare hominibus feras, illud esse argumento, quod comparationes quae fieri solent rite ad meliora fiunt, sic hominem cum laudamus fortem, leoni componimus, & caeteris animantibus.a Aliis quoque uirtutibus praeditum, conferimus hominem, ut sint illa praecellentiora. Ille ipse Plutarchus si ex nostris aliqua legisset, iisque habuisset fidem, illud Solomonis adducere potuisset, uade ad formicam o pigerb, & illud cum in psalmisc tum apud Iobd, coruorum pullos ad Deum clamare & pasci, atque apud eundem gallo datam intelligentiame, & illud euangelicumf estote prudentes sicut serpentes & simplices sicut columbae, ita tamen ut meminisset decantatum a psalmographo, mulo & equo non esse intellectumg, & homines qui quae oportet non intelligunt, comparatos esse iumentis insipientibus. Sed enim Plutarchush ex hoc trahit argumentum quae irrationalia dicimus ratione pollere, quod aliis ea participant magis, aliaque sunt ex brutis dociliora, prudentioraque, namque plantae omnes aeque stupidae nec altera est animantior, Nec eorum ulla sensatior, quia nulla est sensus ullius particeps. quare quod aliqua uideantur prudentiae magis & rationi proxima, id magnum in operis calce ad astruendam rationem belluis habere momentum existimat: & praestare magis hominem homini in sapiendo & ratiocinando putat, quam fera ferae. Sed hac de re hactenus, nam diffusius explicare talia, & de irrationalibus agere animantibus, nec nostri est consilii, nec propositi operis argumentum. sat fuerit haec duxisse in medium, ut particulae diffinitionis reiectae uideantur, non solum authoritate ueterum philosophorum in uniuersum, sed iuniorum quoque persuasionibus, qui rationalia dixerunt bruta, & eorum quidam etiam disciplinae susceptilia. qua de re cum Alii tum maxime sceptici, definitione hanc hominis notam demoliri sunt adnixi, illud etiam adiicientes. Ea quae definitionem communiunt aut actu intelliguntur, aut potestate, si actu non ne consequitur eum non esse 1 ulysses: non ] Vlysses: non B. S. 3 uestigat: foeminas ] sic! B. S. 5 rite ad ] rite, ad S. 6 animantibus. Aliis ] animantibus: Aliis B. S. 8 Solomonis ] Salomonis B. S. 8 potuisset, uade ] potuisset: Vade S. 9 piger, & ] piger: & S. Vade. . .piger ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 10 coruorum. . .pasci ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 10 pasci, atque ] pasci; atque S. 10 eundem gallo ] eundem, gallo S. 11 gallo. . .intelligentiam ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 11 Euangelicum estote ] Euangelicum, estote S. 12 estote. . . columbae ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 13 oportet non ] oportet, non S. 16 prudentioraque, namque ] prudentioraque: namque S. 17 animantior, Nec ] animantior. Nec B. S. 18 particeps. quare ] particeps: quare B. S. 23 argumentum. sat ] argumentum: sat B. S. 24 authoritate ] autoritate B. S. 26 susceptilia. qua ] susceptilia: qua B. S. 27 Alii ] alii B. S. 27 definitione ] definitionem B. S. 28 adiicientes. Ea ] adiicientes: Ea B. S. 29 potestate, si ] potestate: si S. 29 actu non ne ] actu, nonne S. a Plutarch, Bruta ratione uti, 5, p. 83. b Spr 6, 6. c Ps 147, 9. d Hi 38, 41. 36. f Mt 10, 16. g Ps (Vulg.) 31, 9. h Plutarch, Bruta ratione uti, 10, p. 92.

e Hi 38,

Solomon Psalmus.

Euangelium.

Aliae rationes scepticorum contra hominis definitionem.

248

Sceptici contra definitionem hominis allatam a platone

Quod corpus comprehendi nequeat scepticorum argumentum.

Liber Secundus

64 r.

hominem qui perfectam disciplinam non sit consequutus? & perfecta ratione non polleat, & in ipso quod est mori sit constitutus? hoc est enim id θνητόν quod latini mortale uerterunt. Si uero potestate non actu, Iam non erit homo, qui perfectam rationem habeat, qui intellectu & scientia polleat, quod est incommodo priori oppido quam absurdius.a Accipiebant enim potestatem illam tantummodo seorsum, & Actum quoque seorsum. praeterea cum dicimus quicquam susceptibile esse cuiuspiam rei, non propter ea illius declaramus essentiam: nihil enim magis quid sit ipsum, quo ad se se suamque naturam attinet iudicamus.b Plato uero qui suam illam definitionem fuerat commentus, animal inuolatile bipes latorum unguium susceptile ciuilis scientiaec, reiicitur ab eisdem, praeterquam quod aiunt non firmiter illum constanterque ipsa de hominis finitione locutum, sed probabili quadam ut fit consuetudine loquendi usum. quod si constanter inquiunt effecisse id se credidisset, quam aberrauisset longe? nam & si excogitari dicunt homo potest, compraehendi tamen non potest, ipsum enim ex anima corporeque dogmatici constituunt, quorum si neutrum compraehensile, Neque homo etiam qui est ex utrisque conflatus compraehendetur.d quod enim corpus compraehendi nequeat sic argumentantur. quae accidunt alicui alia sunt ab eo cui accidunt, quotienscunque igitur aut color aut quid simile nobis ingeritur, accidentia corporis ingeri nobis consentaneum est, non ipsum corpus, quod quidem esse dicunt trina dimensione conflatum. deberemus itaque longitudinem latitudinem & profunditatem compraehendisse, si iure corpus compraehensum a nobis affirmare possemus. cum autem id nequeamus, & eis in accidentibus immorari necesse sit, fiet sane ut is qui ex eis corpus diiudicari a nobis recte contendat, non secus agat ac is qui diceret ipso ex colore auri, iudicari posse argenteum uas oblitum auro, aureum non argenteum esse. quod tamen fieri omnino nequit, quare si aureum uas argenteo quod inauratum sit, nequimus ex accidentibus illis discernere, ita & caetera corpora suis ex accidentibus non iudicabuntur.e 2 est mori ] est, mori S. 2 est enim ] est, enim B. 3 θνητόν quod ] θνητὸν quod B. / δνητὶν, quod S. 3 uerterunt. Si ] uerterunt: Si S. 3 actu, Iam ] actu: Iam B. S. 6 Actum ] actum B. S. 6 praeterea ] Praeterea B. S. 8 essentiam: nihil ] sic! B. S. 8 quo ad ] quoad B. S. 10 inuolatile bipes latorum unguium susceptile ] inuolatile, bipes, latronum unguium, susceptile B. / inuolatile, biles, latorum unguium, susceptile S. 12 quadam ut fit consuetudine ] quadam, ut fit, consuetudine S. 13 quod ] Quod B. S. 13 constanter inquiunt effecisse ] constanter, inquiunt, effecisse S. 14 & si ] etsi B. S. 16 si ] sit S. 16 compraehensile, Neque ] compraehensile. Neque B. S. 16 utrisque ] utriusque B. S. 17 compraehendetur. quod ] compraehendetur: quod B. S. 17 nequeat sic ] nequeat, sic S. 18 argumentantur. quae ] argumentantur: quae B. S. 18 accidunt alicui ] accidunt, alicui B. S. 19 color aut ] color, aut B. S. 21 conflatum. deberemus ] conflatum deberemus B. / conflatum; deberemus S. 21 longitudinem latitudinem & ] longitudinem, latitudinem, & B. S. 23 possemus. cum ] possemus: cum B. S. 26 esse. quod ] esse, quod B. S. 27 nequit, quare ] nequit: quare S. 28 corpora suis ] corpora, suis B. S. a M 7, 274 sq. b PH 2, 27. c Ps.-Platon, Definitionen, 415A; DL 6, 40; M 7, 281. 2, 28 sq.; M 7, 283 sqq. e PH 2, 30.

d PH

5

10

15

20

25

64 r. 64 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

249

Adiicio illud ab Aristotele in primo de animaa libro prolatum, accidentia rei ipsius non declarare essentiam, conferre tamen ad cognoscendum magna ex parte quid ipsa sit. qua si diceret, si recte eum putamus sensisse, ansam nobis indagandi & coniectandi substantiam, ex accidentium cognitione praeberi, & haec quo ad hominis attinet corpus, quantum ad praesens attinet negocium. At quo ad animam? ea quo pacto compraehendetur? quam alii non esset dixerunt uti Dicaearchus peripateticus & sectatores, Alii dicunt esse, alii abstinent & ab affirmando & a negando.b hanc dissensionem si diiudicari non posse dogmatici philosophi censeant, consequenter censebunt eam non posse compraehendi, si diiudicabilem contendant, quo nam id possit fieri modo? nobis expromant. sensu? minime: quando eam dicunt esse intelligibilem. si autem mente & intellectu diiudicandam mallint, dicemus inquiunt nihil in anima esse magis controuersum quam mens, quoniam multi qui putant concorditer existere animam, de ipsius tamen mente concordes non sunt.c & si mente animam uoluerint compraehendere, & de ipsa diiudicare discordiam uolent, & quod minus quaeritur, eo quod quaeritur magis decernere atque firmare, quod absurdum est. Verum enimuero ut concedamus (aiunt) hominem esse animo compraehensilem, non propterea sequitur ut ab ipso res oporteat diiudicari.d qui enim ei iudicium tribuerit, aut ad id affirmandum utetur demonstratione, aut minime, non primum si quidem opus est ut demonstratio uera sit & decreta, atque ob id ab aliquo ut decernatur necessarium est. quoniam uero pro confesso & claro non habetur, a quo diiudicari illam ipsam oporteat (quaerimus enim iudicatorium a quo prodit iudicium. & illud est quod hac in quaestione uersatur:) iccirco non poterimus diiudicare demonstrationem, atque per hoc neque iudicatorium, de quo sermo est demonstrare.e quod si nulla demonstratione adhibita dixerint ab homine res ipsas iudicari oportere, digni non erunt ut eis fides adhibeatur, quare controuersum omnino relinquitur iudicatorium quod dicimus aquo, id est, aquo prodit iudicium & in quo est iudicium hominem esse.f nam cum ab aliquo ferri hoc iudicium oporteat (qui enim nullo id iudicio dicerent exploderentur) is si erit homo qui iudicium tulerit, eueniet ut rapiat id & pro confesso capiat, quod dubium 2 essentiam, conferre ] essentiam conferre B. 3 sit. qua si ] sit, quasi B. S. 6 animam? ea ] animam, ea S. 6 esset ] esse S. 7 Alii ] alii B. S. 8 affirmando & a negando. hanc ] affirmando, & a negando, hanc B. S. 10 diiudicabilem ] diidicabilem S. 10 contendant, quo nam ] contendant: quo nam B. / contendant: quonam S. 10 modo? nobis ] modo, nobis S. 11 minime: quando ] sic! B. S. 11 intelligibilem. si ] intelligibilem, si B. S. 12 mallint, dicemus inquiunt nihil ] mallint, dicemus inquiunt nihil B. / malint, dicemus, inquiunt, nihil S. 13 mens, quoniam ] mens quoniam B. 14 sunt. & si ] sunt: etsi B. S. 19 diiudicari. qui ] diiudicari, qui B. S. 21 est. quoniam ] est: quoniam B. S. 23 iudicium. & ] iudicium, & B. S. 24 iccirco ] idcirco B. S. 25 quod ] Quod B. S. 28 aquo ] a quo B. S. 28 aquo ] a quo B. S. 29 esse. nam ] esse: nam B. S. a De anim. I 2, 402b21. 35.

b PH 2, 31.

c PH 2, 32.

d PH 2, 33.

e PH 2, 34.

f PH 2,

Quid sceptici argumententur contra compraehensionem animae

250

Nota quam uarii sapientes dicti, quanta de uiro prudenti controuersia.

Liber Secundus

64 v.

est & in quaestione uersatur. eaque suborietur fallacia quae ab Aristotelea in sophisticis damnatur elenchis, cum pro discusso & diiudicato summitur, quod indiscussum est atque sub iudice. At enim si ab alio animante ferri hanc sententiam oportere quis dixerit, spectet is quaeso, quae nam illum sequantur incommoda? nam si sine iudicio risu digna res erit, si cum iudicio, rursum id ab aliquo ferri debebit, sed si a se ipso dimanet, adhuc illud absurdum erit, quando id quod quaeritur per id ipsum quod quaeritur iudicabitur: Si uero ab homine, promiscuus introducetur locus: si autem ab alio praeter haec: Rursus illius iudicatorium quaeremus aquo, atque ita aliud, atque aliud quo ad infinitum obambularit oratio.b Esto autem ut ad homines pertineat rerum iudicium, Num multa est inter homines dissensio. dicant ergo nobis qui scientia rerum pollere se putant dogmatici philosophi, sed consone dicant & amabiliter cui nam potius praeque aliis id ipsum competat iudicium? qui postquam in rebus minimis digladiantur, & nihil fere decernunt quod non bile & amarulentis uerbis inficiant, quomodo composite & pacato nos docebunt cui nam sit assentiendum?c quod si dixerint sapienti esse credendum. rogabimus cui nam sapienti? utrum ne Epicureo? an Stoico? an cynico? num magis platonico? num peripatetico? neque enim hoc consone dicturi sunt.d ut enim cuique sunt affecti homines, ita de eius sapientia fere decernunt. Verum si cui placuerit abdicata de sapiente uiro quaestione, prudentiori simpliciter & equiori rerum aestimatori credendum putet. primum quidem & de eo qui aliis prudentior sit pugna suscipietur: Deinde & si consone dicent posse capi, quis nam erit eorum, & qui nunc sunt, & qui fuerunt prudentior, cui standum sit? Talem nos quecunque signauerint dicemus etiam dignum non esse cui prorsus indubia fides mancipetur.e Nam quoniam multa & infinita fere intentio & remissio prudentiae, illud afferemus, fieri posse ut hoc homine quem & praesentium & praeteritorum hominum dixerunt esse prudentiorem alius nascatur qui sit multo prudentior, quare ut nunc huic tanquam prudentissimo est habenda fides, illi mox, hoc posthabito (ut pote qui praerogatiuam amiserit) habenda erit omnis fides, omnis praestanda consensio. Adde quod etiam sperare alium quoque prudentiorem possumus futurum, & illo etiam alium multis pruden-

1 uersatur. eaque ] uersatur, eaque B. S. 2 summitur ] sumitur B. S. 5 iudicio risu ] iudicio, risu S. 7 iudicabitur: Si ] sic! B. S. 8 locus: si ] sic! B. S. 8 haec: Rursus ] haec, rursus B. S. 9 aquo ] a quo B. S. 11 iudicium, Num ] iudicium: Num B. S. 11 dissensio. dicant ] dissensio: dicant B. S. 13 cui nam ] cuinam S. 14 decernunt quod ] decernunt, quod B. S. 15 docebunt cui nam ] docebunt, cuinam S. 16 credendum. rogabimus ] credendum: rogabimus B. S. 16 cui nam ] cuinam S. 17 utrum ne ] utrumne S. 18 sunt. ut ] sunt, ut B. S. 21 aestimatori ] existimatori B. S. 21 putet. primum ] putet, primum B. S. 22 suscipietur: Deinde & si ] suscipietur: Deinde etsi B. S. 22 quis nam ] quisnam S. 24 signauerint dicemus ] signauerint, dicemus S. 27 prudentiorem Alius ] prudentiorem alius B. / prudentiorem, alius S. 29 ut pote ] utpote B. S. a Aristoteles, De soph. elench., 480b.

b PH 2, 36.

c PH 2, 37.

d PH 2, 38.

e PH 2, 39.

5

10

15

20

25

30

64 v. 65 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

251

tiae gradibus praestantem, quoad finem nulla inueniat oratio.a Sed neque etiam tum manifestum erit apud philosophos, utrum talis uir omnibus aliis sit habendus prudentior, nam consone ne, an dissone ita decreturi sint quis nouit? quare & semper expectari potest sapientior, & semper de illo etiam sapientior ne sit (addendum & in sapientia persistat) lis restat euentilanda adeo, ut prudentiori qui standum iudicat iudicare etiam ipse de se queat, an sit in hoc iudicio prudens?b Haec fere in dogmaticos accerime & subtilissime disputantur a scepticis: quae & si platoni officiant qui eatenus standum sibi Nota. censuit, quatenus aliquis quam homo sacratior, aliud quicquam decreuisset, ex quo se cunctis praestantiorem hominibus iudicare uidebatur, nobis tamen non officit, qui non homines, nobis ueritatem manifestasse dicimus, sed Deum sapientissimum, & omnis scientiae fontem ac ipsissimam (ut sic dicam) ueritatem. ei habemus fidem, in eum credimus, & iis omnibus praestamus assensum qui ex illo hauserunt quae scilicet in nos refuderunt, foelicis comparandae uitae saluberrima dogmatica. Qui uero platonem impensius diligunt Pro platone aliquid et excusare ab arrogantia uel hoc uno possent, quod in aegypto fuit & diuina in platonem aliquid. didicitc, quare praestare humanis omnibus inuentionibus arbitratus est, quae de diuinis litteris hausisset. Sed quicquid hac de re statuatur, illud sane affirmo, non diuina illa penitus atque sincere, sed multis in locis minus quam humana, & prauis maligni daemonii superstitionibus infecta. Sed reuertamur ad scepticos, illud etiamnum prioribus adnectentes, ut si dent aduersariis aliquo prudenti uiro prudentiorem neque exi se re, neque extitisse, neque futurum esse, Illud tamen se non daturos, ut propterea in eius sententiam pedibus manibusque (ut dicitur) descendendum sit. quoniam prudentes uiri qui dicuntur & habentur, semper ambitu non carent honorum, soleantque uilibus rebus ut suam ipsorum ostentent solertiam, authoritatem dare: quare quod ipse rerum fecerit iudicium, ita sanum non habebimus quam quod maxime: cum nobis constare nequeat, an ipse ita se se habeant res suapte natura?d an tum primum sint prudentis illius iudicio uiri eam aestimationem consecutae? Caeterum si eo etiam descenderent quidam, ut tradi iudicium dicerent oportere consensui plurimorum, quam id sit inane, non difficulter hinc potest perpendi. primum quidem quod rarum fortasse uerum inuenitur, quare

3 prudentior, nam ] prudentior: nam S. 3 consone ne ] consonene S. 5 sapientior ne ] sapientiorne S. 5 lis ] iis S. 6 iudicat iudicare ] iudicat, iudicare S. 8 & si ] etsi B. S. 8 officiant qui ] officiant, qui S. 13 ueritatem. ei ] ueritatem, ei B. S. 13 fidem, in ] fidem in B. 14 hauserunt quae ] hauserunt, quae B. S. 16 diligunt excusare ] diligunt, excusare S. 16 possent ] posset S. 16 diuina ] Diuina B. S. 18 diuinis ] Diuinis B. S. 19 diuina ] Diuina B. S. 19 sincere ] syncere B. S. 22 exi se re ] existere B. S. 23 esse, Illud ] esse: illud B. S. 24 sit. quoniam ] sit quoniam B. / sit, quoniam S. 26 dare: quare ] dare, quare B. / dare: quare S. 29 natura? an ] natura, an S. 30 consecutae? Caeterum ] consecutae. Caeterum S. 32 perpendi. primum ] perpendi, primum B. S. 32 quidem ] om. B. S. a PH 2, 40.

b PH 2, 41.

c DGAC 1, 12.

d PH 2, 42.

252

Liber Secundus

65 r.

fieri potest ut in eo depraehendendo unus sit quam multi prudentior, deinde & omni iudicatorio plures contrastatuent eorum qui sibi consonent. qui enim qualecunque iudicium derelinquunt, aliud quod uideatur consentire ducent in medium, contraque opposituri sunt multitudinem.a Ad haec qui conueniunt in unum consentiuntque, uel diuersis affecti sunt ea in re dispositionibus, uel una eademque, si diuersis, nullo pacto in unum idemque iudicium omnino conuenturi sunt. Si una, quoniam & is qui diuersum quid affert, unam habet dispositionem habitudinemque, & ii quoque qui simul conueniunt unam, quantum, scilicet, attinet ad id quo dicimus iudicium ferri a deo ut nulla ipsa in multitudine quo ad pertinet ad ipsam dispositionem differentia reperiatur.b quo fiet necessarium non esse ut multis potiusquam uni fidem habeamus. Incompraehensilis etiam multitudo est dissidentium iudiciorum, quoniam homines particulares nullo possumus compraehendere numero, & eorum indiuiduas percurrere differentias, ex quo etiam colligitur non posse nos decernere, quam in partem plures inclinent. quare confici uolunt ex iis omnibus uanum esse iudicium quod in multitudine iudicantium fundatur si ad naturam & uniuersitatem referatur hominum, quae, scilicet, compraehendi nequit ab homine, quod si ipsi etiam multitudini minime sumus adquieturi, minime etiam inuenturi quempiam. A quo rerum iudicium tuto feratur. Atque hinc deducunt quam sit cognitio ueriatis male compraehensilis, Si compraehendi is aquo ipsa compraehensilis dicitur, omnino non queat.c

1 potest ut ] potest, ut B. S. 2 contrastatuent ] contra statuent B. S. 2 consonent. qui ] consonent, qui B. / consonent: qui S. 5 sunt ea ] sunt, ea B. S. 6 diuersis, nullo ] diuersis nullo B. S. 9 id quo ] id, quo B. S. 10 quo ad ] quoad B. S. 11 dispositionem differentia reperiatur. quo ] dispositionem, differentia reperiatur, quo B. S. 11 esse ut multis potiusquam ] esse, ut multis, potiusquam B. / esse, ut multis potiusquam S. 14 differentias, ex ] differentias ex B. 15 inclinent. quare ] inclinent, quare B. / inclinent: quare S. 16 fundatur si ] fundatur, si S. 17 hominum, quae, scilicet ] hominum quae, scilicet B. / hominum, quae scilicet S. 19 quempiam. A ] quempiam, a S. 20 compraehensilis, Si ] compraehensilis: si B. S. 21 is aquo ] is, a quo B. S. a PH 2, 43.

b PH 2, 44.

c PH 2, 45–46.

5

10

15

20

65 r. 65 v.

Liber Secundus

253

De iudicatorio quod uocatur per quod, idque quibus argumentis repellant sceptici. et quod ea nihil aduersantur christianae disciplinae. capvt.xxxiii. 5

10

15

20

25

30

At qui si haec omnia (inquiunt) de quibus controuersiae sunt excitatae, gratis & pacate concedantur aduersariis, non ob id tamen habebunt illi unde tuto & secure ferre de rebus sententiam queant. Si autem minime concedantur, erunt statim omnia sublata, quoniam reliqua omnia, aut pars, aut affectio, aut actus hominis. Cuius hominis (ut in quo est iudicium & aquo iudicium manat) iudicatorio sublato, tolli & reliqua necesse est. quod enim fertur iudicium, ab aliquo ferri necesse est. Sed concesso etiamnum ab homine rerum prodire posse iudicium, dispiciamus, an id per quod, & id secundum quod iudicatorium dicitur, manere possit. & quanquam uniuersim & in communi tacta haec in superioribus & tacite subsignata uideri queunt, ne tamen particularius congressum fugere nos causentur, ipsi disputationi manus admoliendae sunt. primum id iudicatorium cui factum est nomen per quod euentilemus. Id uel sensus uel mens intelligentiaue, aut cogitatio δίανοια dicitur a graecis, uel utrumque dicitur esse. ubi autem nec alterutrum, nec utrumque esse posse monstrauerimus, satis proposito fecisse uidebimur.a Itaque incipientes a sensibus, Alii dicunt eos frustra & in uanum exciri, & nihil percipere: ut pote quia nihil illis subiiciatur eorum quae uidentur capere. Alii subiici omnia a quibus dicunt eos posse moueri. Alii partim subiici, partim non subiici uoluerunt. quibus nam igitur (aiunt) sumus assensuri? neque enim sensu differentiam iudicabimus quoniam de ipso quaerimus sensu, percipiat, uidelicet an minime? & an sit incompraehensile, utrum uane sensus percipiat an uere? sed esto inquiunt uere percipiat, certe uarie, non uno modo percipit sensus.b Gustus ab eodem melle modo dulcedine afficitur, modo tristatur amaritie. uisus eundem colorem modo rubrum iudicat, modo non rubrum.c Eodem odore qui grauedinis excitator & fluctionis parens paulo ante fuerat, odoratus delectatur saepenumero, & eo qui suauis olim fuerat, pituita caput infestatur. sunt & qui

2 sceptici. et ] Sceptici, & B. S. 2 christianae ] Christianae B. S. 4 Caput.xxxiiii.] Cap. XXXIII. B. S. 9 aquo ] a quo B. S. 13 possit. & ] possit. Et B. S. 13 in communi ] incommuni B. 16 primum ] Primum B. S. 16 euentilemus. Id ] euentilemus: Id B. S. 17 sensus uel ] sensus, uel B. S. 17 δίανοια ] ∆ιάνοια S. 18 esse. ubi ] esse: ubi B. S. 20 sensibus, Alii ] sensibus: Alii B. S. 20 ut pote ] utpote B. S. 21 capere. Alii ] capere: Alii B. S. 22 moueri. Alii ] moueri: Alii B. S. 23 uoluerunt. quibus nam ] uoluerunt, quibus nam B. / uoluerunt, quibusnam S. 23 sensu ] sensui B. S. 24 iudicabimus quoniam ] iudicabimus, quoniam S. 24 percipiat, uidelicet ] percipiat uidelicet B. S. 26 esto inquiunt uere ] esto, inquiunt, uere S. 27 uisus ] Visus B. S. 30 sunt ] Sunt B. S. a PH 2, 48.

b PH 2, 49–50.

c PH 2, 51.

254

Liber Secundus

65 v. 66 r.

audire se dicant quae non commoueant aliorum auditum. A quam febre correptis placidam, aliorum saepenumero sensui molestam quis nesciat?a utrum igitur hasce apparentias ueras quis dixerit? an omnes falsas? an potius partim ueras partim falsas? certo uidetur eo non posse hanc controuersiam iudicari cum iudicatorium per quod ferri sententia deberet liquidum confessumque non sit. Sed neque demonstratione id patefiet, cum adhuc sub iudice lis de iudicatorio uersetur, per quod ueram demonstrationem metiri oporteat.b quod si quis dixerit assentiendum iis quae secundum naturam: iis uero quae praeter naturam dissentiendum, sane ridiculus fuerit. neque enim si sine demonstratione probauerit assensus ei praebebitur, neque ueram demonstrationem propter quae diximus habiturus erit.c Quod si eis concederetur phantasias ipsas apparentiasue quae secundum naturam sunt, ueras atque fideles, quae uero iis accidunt qui dispositi sunt contra uel praeter naturam infidas: Adhuc incertum erit sensus iudicatorium. Nam & uisus rite naturaliterque dispositus turrem modo quadram, modo rotundam aestimat. saturi hominis quanquam sani gustus suauia suapte natura edulia despuit, in quae famescens inhiat.d Idem quoque in reliquis sensibus de quorum diuersitate supra est abunde narratum. & praeterea eo liquescet sensui ueritatis iudicium non competere, quod non solum in eo quod est uel de albari, uel affici dulcore, moueri eum oportet, qui sit ueritatem de re subiecta captaturus, sed phantasia uel etiam mente uersare illam ipsam rem opus est, ut hoc est album, hoc est dulce, & in caeteris similiter, ad quae iudicanda sensus euehi non potest, & si id conaretur praescriptum uidelicet egressus falleretur, aut uersaretur indubio. quod autem dubium est ei iudicium non competit, sed eget iudicante. quare a sensu ad memoriam & intel ligentiam scandere oporteret. Caeterum quod nec ipsum mentis officium inueniendae iudicandaeque ueritati sit satis, multa pyrrhonii duxere in medium, nam male compraehensile est mentem esse dicunte, quoGorgias. Dicaearchus. niam Gorgias illam ipsam nihil esse decreuitf & Dicaearchusg etiam sustulit animam. Alii contra. quis ergo litem sedabit. neque enim mente intermedia. summent enim quod in questione uersatur. aliud autem quid quaeso capient 1 A quam ] Aquam S. 4 ueras partim ] ueras, partim B. S. 5 iudicari cum ] iudicari, cum S. 5 deberet liquidum ] deberet, liquidum S. 7 quod ] Quod B. S. 9 dissentiendum, sane ] dissentiendum: sane B. S. 9 fuerit. neque ] fuerit, neque B. S. 12 apparentiasue quae ] apparentiasue, quae S. 13 infidas: Adhuc ] infidas: Adhuc B. / infidas: adhuc S. 15 dispositus turrem ] dispositus, turrem B. S. 15 saturi ] Saturi B. S. 17 sensibus de ] sensibus, de S. 18 narratum. & ] narratum: & B. S. 19 de albari ] dealbari B. S. 20 sit ] om. B. S. 20 phantasia uel ] phantasia, uel B. S. 23 indubio. quod ] in dubio: quod B. S. 24 est ei ] est, ei B. S. 24 iudicante. quare ] iudicante, quare B. S. 27 medium, nam ] medium: nam S. 28 decreuit & ] decreuit, & B. S. 29 animam. Alii contra. quis] animam: Alii contra: quis B. S. 29 sedabit. neque ] sedabit, neque B. S. 30 intermedia. summent ] intermedia: sument B. S. 30 uersatur. aliud ] uersatur, aliud B. S. a PH 2, 52. b PH 2, 53. 65. g PH 2, 31.

c PH 2, 54.

d PH 2, 55.

e PH 2, 56 sq.

f PH 2, 57; M 7,

5

10

15

20

25

30

66 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

255

quo discernatur? In controuersia igitur fuerit sit non sit intelligentia? Sed esto ut confessum liquidumque habeatur mentem esse, adhuc non poterit de rebus iudicium ferri. Si enim neque ipsam se ipsa exacte perspicit, sed lis agitatur de eius ipsius essentia & initiis, & loco in quo est: quo pacto poterit aliorum quidpiam diligenter appraehendere?a opus certe aiunt prius cognosci ipsam quid sit & quam uera, si ueri ipsius regula haberi debeat. cognoscatque oportet se prius ueri esse regulam, antequam uerum ipsa diiudicet, ut architectus amussi cognita, rectum ab obliquo distinguit. quid igitur ipsa sit? nondum philosophis conuenit Dicaearchus enim uti est narratum eam nihil aliud esse dixit, nisi quodammodo corpus. Alii dixerunt esse, non ipso tamen contineri corpore, quorum alii extra corpus ut Aenesidemus heraclitum secutus arbitra- Aenesidemus. ti sunt esse, Alii in toto corpore, ut quidam democritii: Alii in parte corporis, quorum etiam multiplices uariaeque sententiae.b nam alii differre a sensibus, Alii eandem esse cum sensibus opinati sunt, tanquam incidentem per quosdam sensorii locos, cuius dissensionis & straton physicus, & Aenesidemus principes extitere.c Caeterum si statuatur mentem rerum esse iudicatricem, cum tanta sit mentium & tam multiplex differentia? quo pacto per eam ipsam iudicauerimus?d Alia enim est Gorgiae mens cogitatio ue, aut opinio, aut notio, ita enim quam graeci διάνοιαν uocant: quod paulo ante dixi: facile appellauerim, alia inquam Gorgiae secundum quam nihil dicit esse. Alia heracliti secundum quam dicit omnia esse. quo pacto igitur mente, hanc ipsam mentium differentiam iudicauerimus? neque enim rite dicturi sumus huic accedendum menti, Ab illa discedendum, Ab hac standum aduersus illam.e Si enim mente quadam, ferre iudicium ausi fuerimus, discordiae partem assummentes, quod uertebatur in questione rapuimus: quod principio negatum fuerat & incontrouersiam ductum, tanquam ambiguum & pro confesso & pro certo desumpsimus. quem modum argumentandi Aristoteles non admittit. Si uero alio quopiam quod non sit mens, litem dirimemus, fallaces depraehendemur,

1 fuerit sit non ] fuerit, sit, non B. S. 2 habeatur mentem ] habeatur, mentem S. 6 debeat. cognoscatque ] debeat: cognoscatque B. S. 8 distinguit. quid ] distinguit: quid B. S. 9 conuenit Dicaearchus ] conuenit, Dicaearchus B. / conuenit: Dicaearchus S. 9 enim uti est narratum eam ] enim, uti est narratum, eam S. 10 corpus. Alii ] corpus: Alii S. 11 corpus ut ] corpus, ut S. 12 esse, Alii ] esse. Alii B. / esse: Alii S. 12 corpore, ut ] corpore. ut B. 12 democritii: Alii ] Democritii. Alii B. 13 sententiae. nam ] sententiae, nam B. / sententiae: nam S. 14 sensibus, Alii ] sensibus. Alii B. / sensibus, alii S. 18 cogitatio ue ] cogitatioue B. S. 19 διάνοιαν ] ∆ιάνοιαν S. 19 uocant: quod ] sic! B. S. 19 dixi: facile ] sic! B. S. 20 alia inquam Gorgiae ] alia, inquam, Gorgiae S. 20 quam nihil dicit esse. Alia ] quam, nihil dicit esse, alia B. S. 21 quam dicit ] quam, dicit B. S. 21 esse. quo ] esse: quo B. S. 23 Ab ] ab B. S. 23 Ab ] ab B. S. 24 assummentes ] assumentes S. 25 quaestione rapuimus ] quaestione, rapuimus S. 25 rapuimus: quod ] rapuimus, quod B. S. 26 incontrouersiam ] in controuersiam S. 27 desumpsimus. quem ] desumpsimus, quem B. S. 28 dirimemus ] dirimentis B. / dirimentes S. a PH 2, 58.

b M 7, 349.

c M 7, 350.

d M 7, 351; PH 2, 59.

e PH 2, 59.

256

Quanta de mele gustuum dissidia.

Democritus. et heraclitus de mele.

Liber Secundus

66 r. 66 v.

quoniam iam sanximus sola mente res ipsas metiri oportere.a Et sane ex iis quae supra sunt dicta de iudicatorio cui nomen est inditum in quo, ostendere se credunt quod neque solertiorem aliquam, & quae aliis praestet in iudicando mentem inuenire poterimus, quae etiam si inueniatur aliqua solertior, omnibus aliis quae fuerunt olim & quae sunt in praesens tempus: quoniam tamen manifestum non est, si aliqua est in posterum futura solertior, assentiri illi ipsi neutiquam oportuerit.b Si uero statuamus mentem solertissimam omnium & subtilissimam, & quae indiscursu omnibus antecellat, assentiemur ne ei propterea, nosque illius iudicio secure sumus commissuri? cum periculum sit, ne mentis nimia uelocitate falli queat, falsum quodpiam intermiscens, quod tamen nobis uerum esse eximio illo acumine persuadeat: addamque fieri posse uti diuersis ex causis sententiam mutet.c Reliquum est ut dicant utroque iudicium fieri, hoc est sensu & mente. quod pariter poterit nec multo labore refelli. Neque enim sensus ipsi mentem praeeunt & tanquam manu ducunt ad compraehensionem ueri, sed illi ipsi saepenumero aduersi sunt. certe mel quibusdam dulce, Amarum quibusdam uidetur.d Addo ego non sanis dulce so lum, ictericis tantummodo amarum uideri ut ante diximus. nec mel colchicum afferimus in medium quod amariciae perfundi, aut sardoum quod tanquam uitiatum absinthio asperitate suffundi memoriae proditum est, aut ponticum etiam aliquibus annis pernitiosissimum Authore Dioscoridee. nam id aliquibus non debet sanis uideri dulce, cum sani & amarum & asperum & pernitiosum sint experti. Sed de aliarum mele regionum dicimus asiae terrae, greciae, siciliae, quod omnes cum dulce pronunciant gustatum, alii tamen aliter decreuere, & se diuerso modo mel ipsum sentire dixerunt Authore sexto. Democritus neque dulce ipsum dixit esse neque amarum: & dulce & amarum dixit Heraclitus. & circa alios sensus aliaque sensilia idem iudicium. sic igitur a sensibus profecta cogitatio mentisque sententia, diuersa & pugnantia cogitur decernere: quod quidem a iudicatorio est alienissimum.f Ac uideri quidem potest uti sensus impediat mentis iudicium, quemadmodum 1 sola mente ] solamente B. 2 iudicatorio cui ] iudicatorio, cui S. 2 inditum in quo, ostendere ] inditum, in quo ostendere S. 3 credunt quod ] credunt, quod S. 4 etiam si ] etiamsi B. S. 5 olim & ] olim, & B. S. 5 tempus: quoniam ] sic! B. S. 8 omnium & ] omnium, & B. S. 8 indiscursu ] in discursu S. 9 sumus ] summus B. S. 11 illo ] illa S. 13 est sensu ] est, sensu S. 13 mente. quod ] mente, quod B. S. 16 sunt. certe ] sunt, certe B. S. 16 Amarum ] amarum B. S. 17 uideri ut ] uideri, ut B. S. 17 diximus. nec ] diximus, nec B. S. 18 colchicum ] Colchicum B. S. 18 sardoum ] Sardoum B. S. 19 absinthio ] absynthio S. 19 suffundi memoriae ] suffundi, memoriae S. 20 pernitiosissimum Authore ] pernitiosissimum authore B. / pernitiosissimum, authore S. 21 Dioscoride. nam ] Dioscoride, nam B. / Dioscoride: nam S. 22 sani & amarum & asperum & ] sani, & amarum, & asperum, & B. S. 22 mele ] melle B. S. 25 dixerunt Authore ] dixerunt authore B. / dixerunt, authore S. 26 esse neque amarum: & dulce &] esse, neque amarum, & dulce, & B. S. 26 Heraclitus. & ] Heraclitus, & B. S. 27 iudicium. sic ] iudicium: sic B. S. a PH 2, 60. b PH 2, 61. c PH 2, 62. 101 sqq., p. 175 sqq. f PH 2, 63.

d PH 2, 63.

e Dioskurides, materia medica, II, c.

5

10

15

20

25

66 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

257

enim si inter uisum & rem uisilem corpus inciderit, non sinet ut uisus rem possit uisilem compraehendere, ita si inter mentis notionem, & rem quae extra iacet, uisus qui amens ipse est, intercedat: non permittet notionem rei extrinsecus positae percipi: atque ita in caeteris sensibus, nec internis, nec ratione pollentibus uti gustu, auditu, reliquis, quare intus posita mens & sensibus obumbrata, rectam nequibit de rebus extrinsecus positis ferre sententiam: & eo magis etiam res liquescet, si aduerterimus non apponi menti spectandas res ministerio sensuum, qui propriam tantummodo nunciant affectionem passionemue. exempli gratia tactus calefactus igni, non ignem menti, Sed calefactionem praesentem facit: cuius proprie fit compos: Mens non fit.a alioquin non distingueretur a sensu, si uidelicet sensiliter moueretur. Diuersa itaque est rei appraehensio per sensum, ab ipsa re, multoque magis rei ipsius notio mente concepta, etiam si similis esse perhibeatur. quis enim ignorat longe differe notionem rei sensilis ab ipsa re. Ignis enim notio non comburit, comburit ignis. quare ignem urentem esse, ex ipsa eius notione quo pacto depraehendimus? & flagellum inflictum carni colore carnem afficit, ipsum tamen non est dolor, nec in eo dolor inhabitat. Non secus si mel dulcore absinthium amaritie, iginis calore, sensum afficit, nec ignem calidum, nec mel dulce, nec absinthium amarum, extra controuersiam pronunciaueris.b sicut solem etiam authore Aristotele & toto lyceo consentiente, falso calidum aut putaueris, esse aut asseres, recte tamen illo re calefieri & dices & senties: Hoc ipse quod scepticis suffragari uidetur exemplum in medium duxi. quare si rite talia esse pronuncies, coniectura sane ob eius similitudinem aliquo modo perceptam, non autem certa & exacta ratione pronunciaueris. sicuti si Socratem nunquam uidisses, Socratis tamen inspexisses imaginem, nunquam scires illam ipsam ei esse persimilem. quo fiet ut sensu iudicari rerum notiones perfecte nequeant.c Sed aliqui dogmaticorum qui animae confundunt partes & affirmant quemadmodum mel & humidum & dulce, sic animam dicunt intellectilem & sensilem & hanc partem a sensibus, illam ab intellectilibus moueri, nihil omnino dicunt quantum attinet ad propositam quaestionem.d Nam diuersas esse potestates negari nequit & unam quanque proprium ad munus obeundum delegari, alioquin & rationalis simul & irrationalis haberetur, circa 2 compraehendere, ita ] compraehendere: ita B. S. 3 intercedat: non ] sic! B. S. 6 mens & ] mens, & B. S. 6 de ] ole B. / om. S. 7 sententiam: & ] sic! B. S. 9 passionemue. exempli ] passionemue, exempli B. S. 9 tactus calefactus ] tactus, calefactus B. S. 10 Sed ] sed B. S. 10 compos: Mens ] sic! B. S. 11 fit. alioquin ] fit, alioquin B. S. 13 quis ] Quis B. S. 15 ignis. quare ] ignis, quare B. S. 19 pronunciaueris. sicut ] pronunciaueris: sicut B. S. 20 lyceo ] Lyceo B. S. 22 calefieri & dices & senties: Hoc ] calefieri, & dices, & senties. Hoc B. S. 22 duxi. quare ] duxi, quare B. S. 24 pronunciaueris. sicuti ] pronunciaueris, sicuti B. S. 25 uidisses, Socratis ] uidisses: Socratis B. S. 26 persimilem. quo ] persimilem, quo B. S. 28 partes & ] partes, & B. S. 28 mel & humidum & ] mel, & humidum, & B. S. 29 sensilem & ] sensilem, & B. S. 31 nequit & ] nequit, & S. a M 7, 354–357.

b M 7, 356–357; 368.

c M 7, 358; PH 2, 75.

d M 7, 359 sq.

Auth. pro. scep.

Responsio dogmaticorum.

Confutatio scepticorum.

258

Liber Secundus

66 v. 67 r.

idem prorsus nulla distinctione uersata. an in re materiae obnoxia id non uident? mel & flauum & dulce est, alteram tamen qualitatem uisus, alteram gustus usurpat, nec alteruter sensuum, cum alterutro, in obeundo proprio munere communicat. & sane tam diuersa iudicia mentis, sensuum ministerio effici nequit, ut in unum coeant. quare aut diuersi ipsi, aut quo minus sint diuer sae mentis notiones ipsi non impediunt. Num fuere philosophi qui omnia quae dicuntur tanquam uel falsa uel ambigua sustulerint, ut Democritii? fuere qui constituerint ut epicurei & protagorae sectatores? fuere qui nonnulla sublatum iri uoluerint, quaedam reliquerint ut stoici & peripatetici? aut igitur omnibus sensibus & omnibus illorum differentiis, itemque omnibus intellectionibus & mentium notionibus, res diiudicant aut quibusdam? Si omnibus dixerint, dicent impossibilia, cum tot dissensiones in sensibus, tot pugnae incogitationibus & intellectionibus apparuerint.a subuertetur enim & se ipsam destruet ratio: Gorgiae maxime cogitatione accedente, qua negatur neque sensui neque cogitationi assentiri oportere. Si uero quibusdam asseruerint res diiudicari debere, quo pacto interstinguent quibus natura accedendum uel sensibus uel animi sententiis? & a quibus declinandum? Cum adhuc decretum non sit communi consensu, quod nam haberi oporteat iudicatorium, quo sit utendum in discordia sensuum & pugna mentium?b si enim sensu & opinione cogitationeue, sensus opinionesue diiudicandas censuerint, res quae in questione uersantur pro re iudicata desumment. nam quaeritur adhuc si per huiuscemodi iudicatorium ferri sententia aut possit aut debeat.c Sed & illud non omittendum inquiunt sceptici, ut dogmaticis ingeratur philosophis, Nam uel sensibus, sensus & mentium cogitationes, uel cogitationibus, sensus & cogitationes, uel sensibus cogitationes, cogitatione autem sensus diiudicauerint. quod si uel sensibus uel mente utraque iudicare uoluerint, eligant alterum quod maluerint, & eos illae sequentur, quae supra sunt allatae difficultates.d Si autem sensibus sensus, cogitatione cogitationes, interstinguere, secernere, & iudicare uoluerint, quoniam pugnaces sunt & sensibus aduersantur sensus, & cogitationibus cogitationes, quem nam maluerint ex pugnacibus sensibus 1 uersata. an ] uersata, an B. S. 2 mel & flauum & ] Mel & flauum, & B. S. 4 communicat. & ] communicat, & B. S. 5 coeant. quare ] coeant, quare B. S. 7 falsa uel ] falsa, uel B. S. 9 reliquerint ut ] reliquerint, ut S. 11 diiudicant aut ] diiudicant, aut B. S. 13 incogitationibus ] in cogitationibus B. S. 13 apparuerint. subuertetur ] apparuerint, subuertetur B. / apparuerint: subuertetur S. 15 sensui neque ] sensui, neque B. S. 17 sensibus uel ] sensibus, uel B. S. 18 quod nam ] quodnam S. 21 desument. nam ] desument: nam B. S. 22 possit aut ] possit, aut B. S. 23 omittendum inquiunt sceptici ] omittendum inquiunt, Sceptici B. / omittendum, inquiunt Sceptici S. 23 philosophis, Nam ] Philosophis, nam B. / Philosophis: nam S. 24 sensibus, sensus ] sensibus sensus S. 24 cogitationibus, sensus ] cogitationibus: sensus B. / cogitationibus sensus S. 26 diiudicauerint. quod ] diiudicauerint: quod B. S. 26 sensibus uel ] sensibus, uel B. S. 28 cogitationes, interstinguere ] cogitationes interstinguere S. 30 quem nam ] quemnam S. a M 7, 369.

b PH 2, 63 sq.

c PH 2, 65.

d PH 2, 66.

5

10

15

20

25

30

67 r. 67 v.

5

10

15

20

Liber Secundus

259

ad aliorum sensuum iudicium deligere? & quam nam cogitationem ad sententiam de aliis ferendam? sensus enim communis hoc loco non meminerunt, sed aduersus illum etiam ut arbitror tanquam diuersum, sicut & de cogitatione & de phantasia disputassent. Certe quod quaerebatur pro confesso capient nec consentiente aduersario, sed reclamante, & repugnante rapuerint. pars enim est dissidii illa quae tanquam pacata sumetur. & res controuersa uti res iudicata decernetur. Si uero sensibus cogitationes, cogitationibus autem sensus sunt iudicaturi. promiscuus ille qui supra est reprobatus locus introducetur. secundum quem ut sensus diiudicentur, opus est habere iam iudicatas cogitationes atque decretas: atque ut cogitationes probentur, sensus esse praeiudicatos oporteat. Quoniam igitur neque similibus & unius generis iudicatoriis, similia & unigena diiudicari queunt, neque unigenis Alienigena, neque alienigenis unigena, fieri non poterit ut aut mentem mente, aut sensum sensu, uere & extra controuersiam iudicemus.a Atque haec ferme sceptico- Pro christi fide. rum est de secundo iudicatorio disputatio quae nobis nihil officit, qui nostrae principia disciplinae non uisu, aut gustu, sed auditu qui etiam ab Aristotele proprie dicitur esse sensus disciplinae haurimus, fides enim inquit Apostolus ex auditu, auditus autem per uerbum Christi, hominis.b scilicet & dei, qui nec fallit nec falli potest. quod uerbum infinita, supra omnem sensum & humanam rationem signa, confirmauerunt.

De iudicatorio cui nomen est secundum quod. idque quibus argumentis pyrrhonii appellant, ibique laus christianae disciplinae. capvt.xxxiiii.

25

His igitur atque similibus rationibus cum pyrrhonii philosophi mentis & sensus iudicatorium reddere incertum molirentur, non tamen circa phantasiae iudicium cui nomen fecere καθ᾽ὃ hoc est secundum quod, res uidelicet ipsae 1 quam nam ] quamnam S. 3 etiam ut arbitror tanquam ] etiam, ut arbitror, tanquam S. 5 rapuerint. pars ] rapuerint: pars B. S. 6 sumetur. & ] sumetur, & B. S. 8 iudicaturi. promiscuus ] iudicaturi, promiscuus B. S. 9 introducetur. secundum ] introducetur, secundum B. S. 12 Alienigena ] alienigena B. S. 13 poterit ut ] poterit, ut B. S. 15 disputatio quae ] disputatio, quae S. 16 auditu qui ] auditu, qui S. 17 disciplinae haurimus, ] disciplinae haurimus: B. / disciplinae, haurimus: S. 17 fides ] kursiviert in S. 18 enim inquit Apostolus ex ] enim, inquit, Apostolus ex B. / enim, inquit Apostolus, ex S. 18 ex. . .Christi ] Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S. 18 hominis. scilicet ] hominis, scilicet B. S. 19 fallit nec ] fallit, nec B. S. 19 potest. quod ] potest, quod B. S. 19 infinita, supra ] infinita supra S. 19 sensum ] sensuum S. 21 quod. idque ] quod, idque B. S. 22 christianae ] Christianae B. S. 23 Caput.xxxiiii.] Cap. XXXIIII. B. S. 26 καθ᾽ὃ hoc ] καθ᾽ὃ, hoc B. S. 26 est secundum ] est, secundum B. S. a PH 2, 67–69.

b Röm 10, 17.

260 Visum phantasia. Liber authore de imaginatione.

Marcus philosophus et imperator

Aristoteles.

Asclepiades.

Liber Secundus

67 v.

iudicantur, minus curiosi fuerunt.a primum itaque aiunt si uisum, ita enim phantasiam uertit apud Ciceronemb uarro, quae quidem phantasia imaginatio dici solet a latinisc, ut in nostro de imaginatione opere disseruimusd. dicta autem graecis quasi φαοστασία Ioanne philoponoe & suidaf authoribus, quoniam sit τῶν φανθέντων στάσις. si itaque haec phantasia est, ut dicitur esse a cleanthe, quaedam in parte animae duce, graeci uocant ἡγεµονικόν impressio informatioue, secundum aequalitatem & excessum, siue tenuis immutatio uti uisum Chrysippo, facile refellitur.g Anima enim uel pars illa spiritus est, uel quiddam spiritu subtilius, quo fit ut non facile queat quispiam impressionem ipsa in parte imaginari. Id autem ἡγεµονικόν quasi ducale principaleue siue praecedens dixeris, & κυριέυων, hoc est & dominans, nam Marcus Antonius imperator & philosophus ex stoica secta, nomina haec promiscue capit eo in libroh cui titulum fecit εκτῶν καθἂυτὸν. Id inquam hegemonicon carni misceri & ab ea nescio quid habere, dictitant. Nam si dicatur motus factus a sensu secundum actum uti definit Aristotelesi, idem de ea quod de sensu fere decernent, si sensili uidelicet in parte ista ipsa recipietur impressio. Si uero in parte intellectili uel aequabilitas cogitetur, uel excessus impressionis, ut in sigillis identidem spectamus, ubi nam quaeso sine monstrosa mutatione rerum tantarum memoria excipietur? res enim quae imprimuntur superuenientibus aliis maioris & uis et impetus abolentur. tenuis quoque immutatio si affectione est introducta, accessu maioris fortiorisque deletur. Si mutatione subiecti corrumpetur, id ipsum quod suscipit. Caeterum si excogitemus aliquam esse phantasiam, incompraehensilis ea tamen erit.j Si quidem affectio sit siue passio ἡγεµονικοῦ. ipsum autem ἡγεµονικόν. cum nondum exierit litem: namque Asclepiades & sectatores nullum esse contendunt, qui uero id recipiunt de loco & sede dissentiunt.k cum inquam controuersum sit & ambiguum, & ipsa quoque eius ipsius affectio facile non compraehendetur. 1 primum ] Primum B. S. 3 dicta ] Dicta B. S. 4 φαοςασία ] φανςασία B. / φαντασία S. 4 φαοςασία Ioanne ] φαντασία, Ioanne S. 5 si ] Si B. S. 6 ἡγεµονικόν ] ἡγεµονικὸν S. 7 tenuis immutatio ] tenuis, immutatio B. S. 8 illa ] illas S. 9 quidam ] quiddam B. S. 10 ἡγεµονικόν ] ἡγεµονικὸν S. 11 est & dominans ] est, dominans B. S. 11 dominans, nam ] dominans: nam S. 13 εκτῶν καθἂυτὸν ] ἐκτῶν καθ᾽ ἀυτὸν B. / ἐκ τῶν καθ᾽αὐτόν S. 13 Id inquam hegemonicon ] Id, inquam, hegemonicon S. 15 actum uti ] actum, uti S. 18 ubi nam ] ubinam S. 20 uis et ] uis, & B. S. 20 abolentur. tenuis ] abolentur: tenuis B. S. 21 introducta, accessu ] introducta accessu B. S. 21 deletur. Si ] deletur, si B. S. 24 sit siue ] sit, siue B. S. 24 ἡγεµονικοῦ ] ἡγεµονικοῦ S. 24 ἡγεµονικοῦ. ipsum ] ἡγεµονικοῦ, ipsum B. S. 24 ἡγεµονικόν ] ἡγεµονικὸν S. 24 ἡγεµονικόν. cum ] ἡγεµονικόν, cum B. S. 25 litem: namque ] litem, namque B. 26 loco & sede dissentiunt. cum ] loco, & sede dissentiunt, cum B. S. 26 cum inquam controuersum ] cum, inquam, controuersum S. a PH 2, 70. b Cicero, On Academic Scepticism, ed. Brittain, p. xli. c Lories, De la phantasie à la imagination, p. 132 sqq. d Gianfrancesco Pico della Mirandola, Über die Vorstellung, 1, p. 50 sqq. e Johannes Philoponos, In Aristotelis Categorias, Prooemium, p. 2. f Suidae Lexicon, Art. »Φαντασια«, IV, p. 697, 84. g M 7, 228–231; 372 sqq. h Marc Aurel, Selbstbetrachtungen 4, 1; 5, 26. i De anim. III 3, 429a1 sq. j PH 2, 70–71. k M 7, 380.

5

10

15

20

25

67 v. 68 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

261

Sed demus compraehendi posse phantasiam, propterea ne poterit secundum ipsam de rebus ferri sententia? neque enim per ipsam tantummodo coniiciet, quae sunt extrinsecus, & imaginem rei notionemue animo concipiet, sed sensibus intermediis. sensuum autem isthaec impressio uel mutatio, aut eadem, aut diuersa est ab eo, quod in parte illa animae principali imprimitur. Si eadem, cum sensus ratione careant, & carebit ratione quod suscipit. qui enim aliter dici potest? si impressio haec nihil aliud nunciat quam quod per sensus haustum est. si autem aliud, tale non erit quod imaginatione concipitur quale in re est, sed ab ipsa rei subiecta diuersum. praeterea sensus ea quae illis extrinsecus obiiciuntur non compraehendunt (ut diximus) uerum suas ipsorum tantummodo affectiones. quo fiet ut phantasia a sensuum dependeat affectione, quae differt a re extrinsecus posita & sensili subiecta potestati.a quod si haec affectio rei extrinsecus positae diuersa est, phantasia ipsa quidem erit, non ipsius subiectae rei extrinsecus, sed alterius quod ab illa differat? quare si secundum eam mens ipsa tulerit sententiam, perperam omnino neque secundum rem subiectam, neque rite protulerit.b Neque illud etiam recipietur ut anima per sensiles affectiones ea, quae sunt extrinsecus posita con cipiat, propterea quod similes sint sensuum ipsae affectiones, iis quae extra sunt posita, & ipsis subiecta sensibus. Vnde enim mens nouerit si similes sint affectiones passionesue sensuum, rebus sensilibus? cum nec in res extrinsecus positas inciderit, nisi forte sensibus intermediis: neque sensus ipsi rerum earum naturam declarauerint, sed affectiones passionesue, quae sunt ab ipsis inustae sensibus.c Ad haec phantasia imaginatioue rei cuiuspiam, effectus est rei imaginatae. imprimitur enim sensibus intermediis, rei extrinsecus positae in animo phantasma & simulachrum: quare cum se applicat mens ad quicquam concupiendum, tum effectum quendam & tanquam imaginem rei extrinsecus positae, hoc est ipsum spectrum, phantasma, simulachrum, imaginem, non ipsam in se se rem concipiet. quod si quis dixerit ex affectibus & discursu persuasam mentem, rebus extrinsecus positis appellere, eum multae quae allatae sunt superius difficultates circumstabunt. uel enim eaedem sunt res positae extrinsecus cum imaginibus earum quas concipimus animo, uel similes. Si eaedem, quo pacto fieri poterit ut idem sit eiusdem rei & effectus & causa? alterum enim ab altero diuersum: ostendimus enim rem 4 intermediis. sensuum ] intermediis: Sensuum B. S. 6 suscipit. qui ] suscipit, qui B. S. 8 est. si ] est: si B. S. 9 praeterea ] Praeterea B. S. 11 affectiones. quo ] affectiones: quo B. S. 13 quod ] Quod B. S. 14 alterius quod ] alterius, quod B. S. 15 eam mens ] eam, mens B. S. 16 omnino neque ] omnino, neque B. S. 17 recipietur ut ] recipietur, ut B. S. 18 posita concipiat ] posita, concipiat B. S. 18 concipiat, propterea ] concipiat: propterea S. 24 imaginatae. imprimitur ] imaginatae, imprimitur B. S. 24 intermediis, rei ] intermediis: rei B. S. 27 est ipsum ] est, ipsum S. 28 quod ] Quod B. S. 30 difficultates circumstabunt ] difficultates, circumstabunt S. 30 circumstabunt. uel ] circumstabunt, uel B. S. 33 effectus & ] effectus, & S. a PH 2, 72.

b PH 2, 73.

c PH 2, 74.

262

Xeniades

Protagoras. Xeniades Stoici. Academici. Peripatetici. Democritus. Platon. Sceptici.

Liber Secundus

68 r.

extrinsecus positam esse causam rei imaginatione conceptae. si uero similes, certe quod simile est, ab eo est diuersum, cui est simile. hoc est cum eo non idem. quare similia rerum quae iacent extrinsecus, non ipsae res animo concipientur. Sed quo nam modo sciet mens ea esse similia? aut enim sine phantasia hoc arbitrabitur, sed hoc fieri nequaquam posse ipse etiam censuit Aristotelesa, docens necesse esse intelligentem phantasmata speculari, aut cum phantasia. Sed qui fieri poterit ut cognoscatur an sit similis rei, si res ipsa cognita non fuerit? In re autem cognoscenda ut perueniat phantasia, ad se ipsam cognoscendam quo nam modo perueniet? num si ita fiet erit & phantasia simul & res phantasia ipsa compraehensa? atque ita idem erit a se ipso diuersum eiusdemque rei erit & affectus & causa. Atqui si haec omnia dentur excogitari posse: phantasiam eandem posse compraehendi, eandem susceptibilem esse rei decernendae, & reliqua omnia gratis concedantur, quid amplius molientur? respondeant quaeso num cuicunque phantasiae sunt assensuri?b aliquam certe, si cuicunque assentientur inuenient, qua decernetur omnes phantasias aut imaginationes esse fallaces, ita erat Xeniadis corinthii imaginatio, atque ita subuertetur ratio, & insolubile argumentum emerget.c Si quibusdam dicerent assentiri oportere: quibusdam minime. aut sine phantasia hoc dicerent quod erit absurdum, uti supra ostensum, aut cum phantasia. Sed quomodo illam ipsam capient? quam uidelicet sunt ad aliarum iudicium phantasiarum imaginationumue capturi. Rursum enim alia ipsis phantasia opus erit, ad aliarum iudicium statuendum, & ad huius quoque iudicium alia indigebunt quo ad infinitum usque procurrat oratio.d Caeterum fuere qui dicerent omnem phantasiam esse ueram, uti protagorase: fuere qui omnem falsam, uti Xeniadesf: fuere qui alias ueras alias falsas ut Stoici, Academici, peripatetici. Sed si omnes non recte phantasiatos (quod cum praefatione ueniae sit dictum, & honos sit auribus eruditis) aperte monstraretur: dubio procul fieret ueritatis iudicium non debere in phantasiam referri.g Sane protagorae & Democritus & platon obstitere & accuratius philosophi quoque sceptici contradixere. Si enim omnis phantasia uera, discursus ipse subuertetur fietque, ut διάπεριτροπὴν, quod graeci dicunt, reuoluatur conclusio. quod genus argumentandi antistrephonta nonnulli uocauerunt. Si enim omnis phantasia uera est, & non omnem phantasiam esse ueram, alicui phantasiae constitutum 1 conceptae. si ] conceptae, si B. S. 2 est simile. hoc est cum ] est simile, hoc est, cum B. S. 3 idem. quare ] idem, quare B. S. 4 quo nam ] quonam S. 5 posse ipse ] posse, ipse B. S. 9 cognoscendam quo nam ] cognoscendam, quonam S. 9 fiet erit ] fiet, erit S. 10 ita ] om. B. S. 11 diuersum eiusdemque ] diuersum, eiusdemque B. S. 11 affectus ] effectus S. 12 compraehendi, eandem ] compraehendi eandem B. 18 minime. aut ] minime: aut B. S. 25 ueras alias falsas ut ] ueras, alias falsas, ut B. S. 29 obstitere & ] obstitere, & B. S. 30 uera discursus ] uera, discursus B. S. 31 διάπεριτροπὴν ] διὰπερι τροπὴν B. / διὰ περι τροπὴν S. 31 διάπεριτροπὴν, quod] διάπεριτροπὴν quod B. S. 31 conclusio, quod ] conclusio. quod B. S. a De anim. III 8, 432a8 sqq. f Ibid. g M 7, 388–389.

b M 7, 383–387.

c PH 2, 76.

d PH 2, 77 sq.

e M 7, 388.

5

10

15

20

25

30

68 r. 68 v.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

263

fuerit, sic omnem phantasiam esse ueram falsum habebitur.a Sed & praeter hanc conuersionem repulsionemque, ex rebus quae apparent id conuincetur, neque enim mouemur aeque ad assentiendum huic conceptioni, dies est, cum solis radii aerem perlustrant, & huic nox est, eodem fulgore perstante. neque huic Socrates Atheniensis in lyceo disputat, Socrates diem obiit sumpta cicuta.b sic et in consecutionibus apparebit, quas graeci stoici συνηµµένα, antiqui latini connexa & coniuncta uocauere. Iuniores uero consequentias conditionales, si dies est lux est, Si ambulas moueris, uera esse haec quis dubitat? & has phantasiae conceptiones damnari nequire. contra uero falsas, si dies est tenebrae sunt, si ambulas non moueris.c Multa praetereo quae sextus empiricus in primos contra logicos uolumine, aduersus phantasias & copiose & subtilissime disserit. non modo euertere curans omnes non esse ueras, sed nec omnes quoque falsas, iisdem fere argumentis. nam si omnes falsae & nulla uera, uerum erit nullam esse ueram, & si uerum est nullam esse ueram, Aliquam esse ueram plane conuincet.d Manifesta quoque phantasiarum est ipsa distinctio nam aliis ab assensu diuellimur, aliis impellimur ad assentiendum, ni hoc esset: neque experientia neque inexperientia, neque ars ulla, neque ignoratio rerum ulla uideretur. uerum ut nec aliae uerae, nec aliae falsae debeant iudicari, multa molitur, uotum id philosophorum magis esse, quam ueritatem arbitratus. nam si de captatrici phantasia uerba fiant, quae a re existenti quatenus existit depromitur, & tanquam inuritur animae, qualis utique a re quae non existat non posset excerpi, uti stoici decernunt, contradicit carneades, fieri posse ratus ut a rebus quae non existunt uisa phantasiaeue depromantur quales ab iis quae existunt depromi solent, nec secus iis ac illis opere ipso assentiri a plerisque consuesse. Sic & in somnis qui sitiens bibit, delectatur falsa imagine, & qui timet uano metu clamat. Sic & in furore, aliud pro alio capitur. Nec secus falsae ac uerae imaginationi praestatur assensus ab iis qui mente sunt abalienata. quo pacto (ut est in fabulis) hercules dum fureret, phantasiae qua concepit proprios filios non proprios

1 ueram falsum ] ueram, falsum B. S. 2 apparent id ] apparent, id S. 3 conceptioni, dies ] conceptioni: dies B. S. 5 perstante. neque ] perstante: neque B. S. 5 lyceo ] Lyceo B. S. 6 cicuta. sic ] cicuta: sic B. S. 6 consecutionibus ] consecutionib. B. 7 uocauere. Iuniores ] uocauere, iuniores B. S. 8 conditionales, si ] conditionales: si B. S. 8 est lux ] est, lux B. S. 8 Si ] si B. S. 8 haec quis ] haec, quis B. S. 9 nequire. contra ] nequire, contra B. S. 10 est tenebrae ] est, tenebrae S. 11 primos ] primo B. S. 12 disserit. non ] disserit, non B. S. 12 curans ] curas B. S. 13 argumentis. nam ] argumentis: nam B. S. 14 est nullam ] est, nullam S. 15 Aliquam ] aliquam B. S. 16 distinctio nam ] distinctio, nam B. / distinctio: nam S. 17 experientia neque ] experientia, neque B. S. 18 uideretur. uerum ] uideretur, uerum B. S. 20 arbitratus. nam ] arbitratus: nam B. S. 23 ratus ut ] ratus, ut S. 24 phantasiaeue ] phantasiae ue S. 24 depromantur quales ] depromantur, quales S. 24 existunt depromi ] existunt, depromi S. 26 timet uano ] timet, uano S. 28 assensus ab ] assensus, ab B. S. 28 abalienata. quo ] abalienata, quo B. S. a M 7, 390.

b M 7, 391.

c M 7, 392.

d M 7, 398 sq.

Connexa. Consequ.

Sextus Empiricus.

Carneades

264

Liber Secundus

68 v. 69 r.

esse sed euristhei, actionem illi opusque coniunxit, eos uidelicet interficiens quos hostis scilicet filios falsos concepit: Arcus autem quo usus est agnoscens, ueram habuit phantasiam, atque hanc ueram ei quae filiorum erat falsae permiscuit.a Si igitur sunt captatrices phantasiae imaginationesue quatenus nos ad assensum opusque conducunt, quoniam & falsae etiam id efficiunt, Author in stoicos non poterit eiusmodi promiscuae & ambiguae potestati, tuto iudicium tribui.b Addiderim ego aduersus stoicos platonicis & scepticis hac etiam in parte ut quandoque soleo suppetias ferens, non solum in iis qui furore aguntur, sed in his qui sani sunt fieri captatrices eiusmodi phantasias, non tantum extrinsecus, sed intrinsecus mutatis scilicet quattuor anni partibus. alia enim uere, alia autumno, alia hieme alia aestate saepenumero concipimus, quoniam mouentur humores, & temperamentum uarie affectum uaria praesentat phantasmata. quis enim ambigat cum trudit gemmas Zephyrus, cum frondent siluae, cum formosissimus annus. Hilariores & rerum delectabilium altrices exciri phantasias, magis quam hieme? aestate quoque cum laeto turgent in palmite gemmaec, alias oboriri & ab iis diuersas quas impressit boreas dum foliis decussit honoremd? eodem etiam inmense uel uento, uel imbri, uel serenitate permutantur, permutato scilicet corporis habitu, statuque: uel etiam commoto, non in hominibus solum sed in brutis etiam animantibus, eoque in iis magis, quia eis ipsis imaginibus ratione qua carent ipse non obstent, ut temVerg. carmina. peramenti naturalem diuersitatem omittam. namque ubi tempestas & coeli mobilis humor mutauere uias, uertuntur species animorum & pectora motus, nunc alios, alios, dum nubila uentus agebant concipiunt, hinc ille auium concentus in agris, & laetae pecudes & ouantes gutturae coruie, praetereo cogitationes rerum & praeteritarum in hominibus & futurarum: sileo crapulae, inediae, sobrietatis, ebrietatis, somni, uigiliae, diuersarum regionum, motus, quietis, & aliarum rerum uarias conditiones: quibus uariae concipiuntur imagines, uariaque phantasmata. demumque supernarum mentium afflatus omit-

1 esse sed ] esse, sed B. S. 2 interficiens quos ] interficiens, quos S. 2 concepit: Arcus ] sic! B. S. 9 aguntur, sed ] aguntur sed B. 9 sunt fieri ] sunt, fieri S. 10 quattuor ] quatuor B. S. 10 partibus. alia ] partibus: alia B. S. 11 hieme alia ] hyeme, alia B. S. 13 quis ] Quis B. S. 14 siluae ] syluae B. S. 14 annus. Hilariores ] annus, hilariores S. 15 hieme ] hyeme B. S. 16 cum. . .gemmae ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 16 boreas dum ] Boreas, dum S. 17 dum. . .honorem ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 17 inmense uel ] in mense, uel B. S. 19 commoto, non ] commoto non B. S. 19 solum sed ] solum, sed B. S. 20 carent ipse ] carent, ipsae S. 21 omittam. namque ] omittam, namque B. / omittam: Namque S. 22 uias, uertuntur ] uias. Vertuntur S. 23 alios, dum ] alios dum B. S. 23 agebant concipiunt ] agebant, Concipiunt S. 24 namque ubi tempestas. . .corui.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 24 corui, praetereo ] corui. Praetereo B. S. 25 futurarum: sileo ] sic! B. S. 28 phantasmata. demumque ] phantasmata, demumque B. / phantasmata: demumque S. a M 7, 406. b M 7, 400–405. 404. e Ibid. I, l. 417–423.

c Vergil, Bucolica, Ecloga 7, l. 48.

d Vergil, Georgica, II, l.

5

10

15

20

25

69 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

265

to, ex quibus & expresse & fixae, & certae, phantasiae: quae eiusdem hominis imaginationibus aliis quae certae alias habitae sunt aduersantur. redeo ad Academicos qui stoicos philosophos, ex porticu ducunt in solem: capiuntque oua duo omnino simillima, & alterum post alterum spectandum exhibent, inuicemque permutant: ut enuncient stoici tandem sine errore si possunt, utrum unum sit, & solum ouum, quod saepius ostensum est, an aliud & aliud?a eoque rem euehunt, ut phantasiam capiant a re non existenti, ac ab ea quae & existit & constat. subiiciunt & illud si quicquam alicuius rei compraehensile esset, id maxime esset uisus. uidetur enim colores, magnitudines figuras, motus, captare atque compraehendere. At inquiunt non est ita. Mutantur enim homines in horas, actionibus, natura, aetatibus, circumstantiis, sanitate, aegritudine, somno, uigilia.b Addo rei eiusdem phantasiam tam saepe uariari ut eandem non esse dici nulla iniuria queat: si quidem aliena est frequenter ab ea imagine quae antea animo capta est: euanida enim priore illa, eius loco alia sufficitur, non rei ipsi aqua deprompta est similis, ut similis erat prior imago, sed similis uerius imagini quam rei, aut saltem non omnino dissimilis, quatenus ad illam ipsam imaginem rememorandam quoquomodo conducit. quare iudicatorium rite non habebitur captatrix phantasia. Vti enim id quod aptatur & consonat obliquo, recti iudex esse non potest: Ita nequit ipsa phantasia sine periculo iudicare: quae & falsis & incompraehensis tanquam ueris & rite conceptis quandoque assentitur.c peccant iusuper stoici illud, quod Contra stoicos alterum per alterum probant, in definienda enim captatrici phantasia rem existentem posuere. At rem existentem cum definiunt adhibent captatricem phantasiam. quid enim est res existens, ipsi τό ὑπάρχον dicunt, interrogati, respondent id quod mouet phantasiam captatricem. Illud uero uidentur hac in Contra academicos. re peccare Academici, quod phantasiam propterea iudicem constituunt non captatricem, sed quam πίθανην hoc est persuasibilem dicunt, quia uel per eam utilia degendae uitae decerpunt dogmata, uel quia in rebus ueritatem, eius ope & uestigant & decernunt.d Aberrant primum quod nulla propria &

1 quibus ] quib. S. 1 expresse & ] expresse, & B. S. 1 certae, phantasiae ] certae phantasiae S. 2 sunt aduersantur ] sunt, aduersantur S. 2 redeo ] Redeo B. S. 8 existit & constat. subiiciunt ] existit, & constat, subiiciunt B. S. 9 uisus. uidetur ] uisus, uidetur B. S. 9 magnitudines figuras ] magnitudines, figuras S. 10 compraehendere. At ] compraehendere: At B. S. 10 At inquiunt non ] At, inquiunt, non S. 13 queat: si quidem ] queat: siquidem B. / queat: siquidem S. 15 aqua ] a qua B. S. 16 imagini ] imaginis B. S. 18 conducit. quare ] conducit, quare B. S. 19 potest: Ita ] potest: ita B. S. 20 falsis & ] falsis, & B. S. 21 ueris & ] ueris, & B. S. 21 assentitur. peccant ] assentitur, peccant B. / assentitur: peccant S. 21 iusuper ] insuper B. S. 21 stoici illud ] Stoici, illud S. 23 definiunt adhibent ] definiunt, adhibent S. 24 phantasiam. quid ] phantasiam, quid B. S. 24 τόὑπάρχον ] τὸὒπάρχον B. / ] τὸ ὒπάρχον S. 25 respondent ] respondet B. S. 27 πίθανην ] ῶιθανὴν B. / πιθανὴν S. 27 πίθανην hoc est persuasibilem ] πίθανην, hoc est, persuasibilem B. S. 29 uestigant & ] uestigant, & B. S. a M 7, 408 sq.

b M 7, 412 sq.

c M 7, 415.

d M 7, 435.

266

Liber Secundus

69 r. 69 v.

sola usui est ad actiones & officia uitae, sed una quaeque utilis, si obersuatio fuerit frequenter adhibita secundum quam alia quidem erit, ob hoc persuasibilis, Alia ob aliud erit, ut ipsi dicunt δίεξοδευοµὲνη & ἀπερις´παστοσ hoc est & obambulans & inconuulsilis. Deinde uero falluntur quoniam persuasibilis phantasia sola erit iudex ueri.a opus enim ut hoc inueniatur multo antea percurrisse, ne suspitione & coniectura loco certi iudicii freta mens, falsum pro uero diiudicet. ut autem ipsi damnabant stoicos quoniam confundi & misceri poterant in captatrici phantasia certa cum uanis, & cum firmis mutabilia, ita ipsi damnandi, qui nihil adhibent certi atque constantis in sua persuasibili, cui non queat etiam quicquam falsitatis ipso in discursu & tanquam animi peregrinatione, in captandis exemplis admisceri. Illud postremo repellunt cum aiunt iudicatorium idcirco posse constitui, quoniam rectum sui pariter & obliqui potest esse iudex, quod in regula, in statera, & caeteris uisitur. puerile hoc dicunt esse pyrrhonii. quoniam unum quodque similium instrumentorum supponitur iudicio sensus, mentisue, quibus illa ipsa iudicatoria constituuntur. atque ita iudicatorium omne sustulerunt, ut in ambiguo relinquant. aduersari simul & iis qui constituunt illud, & iis qui Nota pro christiana sublatum uolunt, ut assensum cohibere detur.b quod certe nobis diuina non fide. humana authoritate nitentibus non persuadebunt, gentibus persuadeant si uolunt in caligine uersantibus, nos lucem hausimus, & ueritatem mentibus nostris diuinitus infusam. Ipsam autem in ueritatem humanitus inuentam, ut eam uidelicet infirment, quemadmodum eius iudicium infirmare moliti sunt, multa parauere.

1 actiones & ] actiones, & B. S. 1 una quaeque ] unaquaeque S. 3 Alia ] alia B. S. 3 δίεξοδευοµὲνη & ἀπερις´παστοσ ] δίεξοδευοµὲνη & ἀπερίπαςος B. S. 4 ἀπερις´παςοσ hoc est & ] ἀπερις´παςοσ, hoc est, & B. S. 4 obambulans & inconuulsilis ] obambulans inconuulsilis B. / obambulans, inconuulsilis S. 4 falluntur quoniam ] falluntur, quoniam S. 5 ueri. opus ] ueri, opus B. S. 7 diiudicet. ut ] diiudicet, ut B. / diiudicet: ut S. 7 Stoicos quoniam ] Stoicos, quoniam S. 14 uisitur. puerile ] uisitur: puerile B. S. 14 pyrrhonii. quoniam ] pyrrhonii, quoniam B. S. 14 unum quodque ] unumquodque S. 16 constituuntur. atque ] constituuntur, atque B. S. 17 relinquant. aduersari ] relinquant, aduersari B. S. 18 detur. quod ] detur: quod B. S. 18 diuina non ] diuina, non B. S. 20 persuadeant si uolunt in ] persuadeant, si uolunt, in S. 20 hausimus, & ueritatem ] hausimus ueritatem B. S. 22 moliti ] molit B. S. a M 7, 436–437.

b M 7, 444 sq.

5

10

15

20

69 v.

Liber Secundus

267

De uero quod sceptici in uniuersum disseruerint ut illud redderent ambiguum. capvt.xxxv.

5

10

15

20

25

30

Quod & si concedatur inquiunt iudicatorium haberi, inutile tamen id esse perspicietur si ueritas non extiterita: & inconstans uerum esse monstratum fuerit. ueritatem autem a uero trifariam distinxisse philosophos maxime stoicos ostendimusb, atque aliter quam nos consueuerimus. de uero autem agendum est, quod ipsi ueluti dignitatem & enunciabile capiunt. omnium uero enunciabilium scientiam esse ueritatem putant. Verum itaque apud ipsos authores ita ambit ueritatem, ut uerorum collectio sit ueritas, quae plane tollitur ipso sublato. Caeterum bifariam uerum ipsum ambiguum reddere conantur sceptici. In communi primum, qua de re in principio secundi uoluminis non nihil egimus, hoc loco accuratius acturi: deinde & particulatim & exacte magis. Itaque cum de uero (inquit sextus) sit controuersia etiam apud dogmaticos, quando alii quoddam uerum esse fateantur, alii nullum, dirimi certe ea non uidetur posse.c iis enim qui affirmant, si sine demonstratione affirmant fides non habebitur: tenui enim & sine uiribus affirmationi, tenuis & infirma negatio debetur. quia iam controuersum est uerum, & uaria sententia distractum. Si uero demonstrationem attulerint, eam si falsam fatebuntur, sibi ipsis ipsimet abrogabunt assensum. Si ueram dixerint, in locum promiscuum incident, & demonstratione uera opus erit, atque ut haec uera probetur, alia itemque alia, ut nullus tandem terminus inueniatur. Infinita uero demonstrari non posse quis ambigat?d Atqui subdit, ipsum quid, siue ens, maxime generale adeo, ut uasto ambitu claudat caetera, uel uerum est, uel falsum, uel neque uerum neque falsum, uel & uerum & falsum. Si primum dederint, fatebuntur omnia uera, Si enim quod ambit omnia genera uerum est, facile quae sub ipso clauduntur uera esse conuincitur. & nihil falsum, quo conuincetur non esse uerum. alterum enim altero dignoscitur. Si secundum concesserint, omnia erunt falsa eadem quam supra attulimus ratione, ex quo deducunt nihil esse uerum, ac per hoc nihil falsum cum alterum & statuat, & tollat alterum. falso

1 disseruerint ut ] disseruerint, ut B. S. 3 Caput.xxxv.] Cap. XXXV. B. S. 4 concedatur inquiunt iudicatorium ] concedatur, inquiunt, iudicatorium S. 6 fuerit. ueritatem ] fuerit: ueritatem B. S. 7 consueuerimus. de ] consueuerimus, de B. S. 8 capiunt. omnium ] capiunt, omnium B. S. 10 authores ] autores S. 16 posse. iis ] posse: iis B. S. 17 affirmant fides ] affirmant, fides B. S. 17 habebitur: tenui ] habebitur, tenui B. / habebitur: tenui S. 18 debetur. quia ] debetur, quia B. S. 25 uerum neque ] uerum, neque B. S. 25 uerum & ] uerum, & B. S. 26 uera, Si ] uera. Si B. S. 26 genera uerum ] genera, uerum S. 27 clauduntur uera ] clauduntur, uera S. 27 conuincitur. & ] conuincitur, & B. S. 28 uerum. alterum ] uerum, alterum B. S. 30 falso ] Falso B. S. a PH 2, 80.

b PH 2, 80 sq.

c M 8, 15; PH 2, 85.

d Ibid.

Quid uerum et quatenus a ueritate secundum antiquos philosophos differat

268

Liber Secundus

69 v. 70 r.

autem non existente neque uerum inuenietur, alterum enim alterius collatu cognoscitur. & praeterea si omnia sunt falsa, uerum esse confiteri necesse est, cum uerum sit nihil esse uerum: si tertium fassi fuerint, fateri etiam eos oportet particularia omnia quae neque uera neque falsa esse dicuntur non fore uera, atque obscurum erit & dubium nobis, an uerum in rerum natura Remotio obiectionis. reperiatur.a quod si responderint ideo neque uera, neque falsa, quia bonum & malum in rebus, uerum & falsum in intellectu consistant, quare opus esse compositione & enunciatione: Audiant nunc de unaquaque re quod dicitur ipsa etiam de compositione dici. quando & extrema & eorum copula entis ambitum non effugit. Sed quod in enunciationibus etiam uerum non inueniatur particularis disputatio non multo post suscipietur. Si autem quartum admiserint, unum quodque particulare & uerum etiam erit & falsum, ex quo deducetur nihil esse uerum suapte natura. quod enim talem habet naturam ut uerum sit, omnino falsum esse non potest, ipsa stante & permanente natura.b Ad haec uel sola quae apparent uidenturue (ut inter initia huius secundi libri dicebatur) uel item sola quae non uidentur uera sunt. Aut eorum quae uera sunt, aliqua apparent uidenturue, aliqua non apparent. Si sola quae uidentur dederint, aut omnia daturi sunt aut aliqua: si omnia subuertetur ratio, uidetur enim aliquibus nihil esse uerum: & quae per somnum & furorem uidentur uera, non sunt. Si aliqua responderint, sine iudicatorio tamen id ipsum decerni nequiuerit. ipsum autem iudicatorium uel uidebitur apparebitue, uel non uidebitur, hoc nullo pacto dixerint. supponitur enim nunc sola esse uera quae uidentur, si apparebit, quoniam quaeritur quae nam apparentia sint uera, quae nam falsa? inter apparentia uero iudicatorium cum computatur, rursum alio indigebimus iudicatorio apparenti & item alio usque ad infinitum. infinita uero quis diiudicet?c Si uero sola non apparentia siue non manifesta uera susceperit, dogmaticorum numero non computabitur, qui in huiusmodi rixantur non manifestis nec apparentibus ut in principiis rerum naturalium, & quae ex iis conflantur & coaelscunt. & praeterea pugnantia uera simul esse fatebuntur, uti stellas pari numero in coelo refulgere & impari quoque numero. Si autem aliqua maluerint, quo nam pacto illa, ita esse decernent, ut 1 existente neque ] existente, neque B. S. 1 inuenietur, alterum ] inuenietur (alterum S. 2 cognoscitur. & ] cognoscitur, & B. / cognoscitur) & S. 3 sit nihil ] sit, nihil S. 3 uerum: si ] sic! B. S. 4 uera neque ] uera, neque B. S. 4 dicuntur non ] dicuntur, non S. 6 reperiatur. quod ] reperiatur: quod B. S. 8 compositione & ] compositione, & B. S. 8 enunciatione: Audiant ] sic! B. S. 9 dici. quando ] dici, quando B. S. 12 unum quodque ] unumquoque S. 13 natura. quod ] natura, quod S. 16 uidentur uera ] uidentur, uera S. 18 aliqua: si ] sic! B. S. 18 omnia subuertetur ] omnia, subuertetur S. 19 uerum: & ] sic! B. S. 21 nequiuerit. ipsum ] nequiuerit, ipsum B. S. 22 dixerint. supponitur ] dixerint, supponitur B. S. 23 uidentur, si ] uidentur: si S. 25 apparenti & ] apparenti, & S. 26 infinitum. infinita ] infinitum, infinita B. S. 28 apparentibus ut ] apparentibus, ut S. 29 conflantur & coaelscunt. & ] conflantur, & coalescunt: & B. S. 31 quo nam ] quonam S. a PH 2, 86.

b PH 2, 87.

c PH 2, 88 sq.

5

10

15

20

25

30

70 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

269

aliqua uidelicet non apparentia uera sint, aliqua falsa, re enim apparenti non utetur, Si uero non apparenti, quaeremus quae nam sint illa non apparentium quae uera sint, & quae nam falsa? indigebit enim hoc non apparens alio non apparenti quo iudicetur, & illud alio, quo ad infinita excursatio proueniat.a Relinquitur ut eorum quae uera sint, alia dicant esse apparentia & manifesta, alia minime, quod etiam refelletur. aut enim omnia apparentia, & non apparentia uera sunt, aut aliqua apparentia, aliqua non apparentia. Si omnia rursum subuertetur oratio, atque discursus, quoniam uerum erit, & nihil erit uerum. dicetur enim uerum esse pares esse stellas, & impares. Si uero aliqua eorum quae apparent, aliqua eorum quae non apparent uera censebuntur esse, quomodo iudicabimus quod eorum quae apparent alia uera sint alia falsa? Si enim utimur re apparenti ad infinitum procurret oratio.b Si re non apparenti, quoniam quae non apparent indigent iudicio, rursum hoc non apparens alio iudicabitur, quod si apparens fuerit: promiscuus & qui inuicem uiciose procumbit probationis modus inuehetur. Si uero non apparebit, ad infinitum probatio relegabitur.c praeterea inquiunt uerum ipsum de quo fit quaestio, aut eorum est quae suapte constant natura, suaque differentia constituuntur. aut eorum quae sunt ad alterum: si primum detur illud sequetur absurdum quod quae sua natura consistunt, similiter sui speciem exhibent, non differenter & uarie. quod enim uerbi causa calet, omnes qui caloris susceptibiles sunt pariter calefacit, non hunc quidem excalfacit, alium frigore afficit: Verum autem non ita, sed unum & idem huic apparet uerum, illi falsum.d Si autem secundum dare maluerint, quoniam quae talia sunt intellectu & cogitatione constituuntur, & nulla rei facta mutatione, diuersas accipiunt conditiones etiam aduersas inter se atque pugnantes, fiet uti uerum non existat per se se sed quomodo concipitur eo modo existat, cogiatione solum nixus non rei substantia.e Illudque item eueniet ut idem sit uerum simul & falsum, ut enim eadem columna dextra est atque sinistra, Adhunc quidem si referatur dextra, sinistra si collata fuerit alteri. & quemadmodum idem & subtus est & supra, supra quidem si comparetur & conferatur ei quod subiectum est: subtus uero 2 utetur, Si ] utetur. Si B. S. 3 apparentium quae ] apparentium, quae B. 6 refelletur. aut ] refelletur, aut B. S. 8 omnia rursum ] omnia, rursum S. 9 uerum. dicetur ] uerum? dicetur B. S. 9 esse pares ] esse, pares S. 11 alia ] om. B. S. 11 sint alia ] sint, alia S. 12 oratio. Si ] oratio: Si S. 13 apparent indigent ] apparent alia, indigent B. / apparent, alio indigent S. 14 apparens fuerit ] apparens, fuerit B. 14 fuerit: promiscuus ] sic! B. S. 16 praeterea inquiunt uerum ] Praeterea inquiunt uerum B. / Praeterea, inquiunt, uerum S. 17 constituuntur. aut ] constituuntur, aut B. S. 18 alterum: si ] alterum, si B. / alterum: si S. 18 detur illud ] detur, illud S. 18 absurdum quod ] absurdum, quod S. 20 quod ] Quod B. S. 21 sunt pariter ] sunt, pariter S. 21 afficit: Verum ] sic! B. S. 23 intellectu & ] intellectu, & B. S. 26 se se sed ] sese, sed B. S. 26 concipitur eo ] concipitur, eo S. 28 sinistra, Adhunc ] sinistra. Adhunc B. / sinistra: Ad hunc S. 29 alteri. & ] alteri, & B. S. 30 supra, supra ] supra: supra S. 30 est: subtus ] est, subtus B. / est: subtus S. a PH 2, 90. 8, 38.

b PH 2, 91.

c PH 2, 92; cf. ad PH 2, 88–92: M 8, 17–31.

d M 8, 37.

e M

270

Liber Secundus

70 r. 70 v.

collatu superioris, sic idem uerum diuer sis relatum conceptionibus, & uerum Aenesidemus inuenietur & falsum.a Addit ex Aenesidemo pleraque sextus, in secundo contra logicos uolumine, quorum illa uidentur praecipua. aut uerum sensile est, aut intellectile, aut utrunque.b primum nequaquam uisile enim uisione suscipitur, audibile auditu, odorabile odoratu. Sic & uerum sensu sentietur quod est absurdum cum sensus ratione careat, qua uerum capi dicitur.c Secundum neutiquam aut enim omnibus communiter intellectile est, aut quibusdam priuatim. id nullo modo quia omnis quaestio tolleretur, hoc & minime credibile, & praeterea pugnax ac controuersum. Tertium quoque minime suscipietur, nam uel omne sensibile omneque intelligibile uerum est. uel quoddam sensile quoddam intellectile. primum si dederint, nulla id ratione dederint, fieri enim minime potest: & pugnant praeterea sensilia sensilibus intellectilia intellectilibus, rursumque intellectilibus sensilia, & sensilibus intellectilia: & si omnia eiusmodi essent uera, idem esset & non esset, uerumque & falsum comprobaretur.d aliud autem si responderint controuersum fuerit, de illo enim quod nam sit & quale quaeretur & disputabitur. Ad haec de causa ueritatis ut eam sublatam iri monstret, nonnullla subiecit. quo pacto inquit hanc capiunt causam ut apparentem ipsis? an ut minime uisam & manifestam? si uti apparentem dixerint, mentientur docentes ueritatem non subsistere secundum id quod apparet atque uidetur. Si uero non uti apparentem & uisam, quaeram quomodo illis innotuit? ex ipso an ex alio? ex ipso quidem impossibile est, quod enim non uidetur, ex ipso non est compraehensile, ex alio si dixerit de illo iterum quaeram apparens fuerit an non apparens? & sic ad infinitum cedente disquisitione, uerum nunquam inuenietur.e quid igitur est quod nobis persuadet an uerum est? Sed qualem nam habet essentiam, sensilem? an intellectilem? an utrunque. At haec iam inter dubia & ambigua & controuersa reliquimus. Si enim uerum persuadet, quoniam tamen omnibus non persuadet. Ideo omnes non dabimus (inquiunt) ipsum esse, sed & esse & non esse, & simul esse uerum & falsum, quatenus enim persuadet aliquibus, uerum erit

3 praecipua. aut ] praecipua, aut B. S. 4 utrunque. primum nequaquam uisile ] utrunque: primum nequaquam, uisile B. S. 5 sentietur quod ] sentietur, quod B. S. 8 priuatim. id ] priuatim: id B. S. 8 modo quia ] modo, quia S. 10 suscipietur, nam ] suscipietur: nam S. 10 est. uel ] est, uel B. S. 11 sensile quoddam ] sensile, quoddam B. S. 11 intellectile. primum ] intellectile: primum B. S. 12 sensilibus intellectilia ] sensilibus, intellectilia B. S. 13 intellectilia: & ] sic! B. S. 15 comprobaretur. aliud ] comprobaretur: aliud S. 15 responderint controuersum ] responderint, controuersum S. 16 quod nam ] quodnam S. 16 sit & quale quaeretur & ] sit, & quale quaeretur, & B. S. 17 subiecit. quo ] subiecit, quo B. S. 17 pacto inquit hanc ] pacto, inquit, hanc B. S. 21 ipso an ex ] ipso an, ex B. / ipso, an ex S. 23 dixerit de ] dixerit, de B. S. 24 inuenietur. quid ] inuenietur, quid B. S. 25 qualem nam ] qualemnam S. 26 utrunque. At ] utrunque? At S. 26 dubia & ambigua & ] dubia, & ambigua, & B. S. 28 esse & ] esse, & B. S. 29 uerum & ] uerum, & B. S. a M 8, 39.

b M 8, 40.

c M 8, 42 sq.

d M 8, 46.

e M 8, 49 sq.

5

10

15

20

25

70 v. 71 r.

5

10

15

Liber Secundus

271

& existet: quatenus uero aliis non persuadet falsum erit. fieri autem nequit ut idem simul sit & non sit, & uerum simul & falsum iudicetur. igitur uerum non persuadebit. Nisi forte dixerint quod pluribus persuadet hominibus id Remotio obiectionis. uerum esse: Mel igitur quoniam pluribus persuadet sanis se dulce esse, & uni non persuadet icterico & febrienti, uere dulce pronunciabimus? quod quidem nugis anilibus simile: cum enim de ueritate disquirimus, non ad multitudinis consensionem respicere oportet, sed ad ipsas dispositiones: una enim dispositione utitur aeger, & una omnes sani, non tamen huic magis quam illi accedendum. quoniam si conuersim procedamus, mel non esse dulce ut dicamus conuincemur, habito respectu ad multitudinem: statuamus enim plures febre correptos & morbo icterico, unum, tantummodo sanitate perfungi, omnibus autem iis mel propinetnr, certum est si multitudinis consensum sequamur mel amarum esse nos pronunciaturos, quoniam febrientibus & ictericis, ita sit ex gustu persuasum.a ut mittam quod quemadmodum supra narratum, inter sanos multa fuit de mele discordia.

De uero quid in particulari disputauerint sceptici ut reliquarum sectarum philosophis contradicerent, idque diuerse prout diuerse uerum definiebant. capvt.xxxvi. 20

25

Caeterum ad particularia magis deuenerunt argumenta sceptici, ut diuersis philosophorum sectis aduersarentur, & praecipue Democritiae, platonicae, stoicae, & quae ab iis non longe dissentirent. Democritus autem & plato quanquam sola intellectilia uera esse dixerunt, diuersis tamen de causis id arbitrati sunt.b Democritus enim quoniam nihil sensile natura subiici uoluit atomis, omni sensili qualitate destitutam habentibus naturamc: Plato uero propterea quod semper fierent sensilia, nunquam essent, existerent nunquam, instar rapidi torrentis, uti nec per duas minimas temporis particulas permanere neque suscipi quirent, sed nec ostendi propter fluxus uelocitatem, ut dicebat Asclepiades.d At enim Aenesidemus inter sensilia & apparentia quandam 1 persuadet falsum ] persuadet, falsum S. 1 fieri ] Fieri B. S. 2 sit & ] sit, & B. S. 2 simul & ] simul, & B. S. 2 iudicetur. igitur ] iudicetur: igitur B. S. 3 persuadebit. Nisi ] persuadebit: Nisi B. S. 3 hominibus id ] hominibus, id S. 4 esse: Mel ] esset. Mel B. S. 7 dispositiones: una ] sic! B. S. 8 magis quam ] magis, quam B. S. 9 accedendum. quoniam ] accedendum, quoniam B. S. 9 dulce ut ] dulce, ut B. S. 10 habito ] habitu S. 10 multitudinem: statuamus ] sic! B. S. 12 propinetnr ] propinetur B. S. 13 sequamur mel ] sequamur, mel S. 14 persuasum. ut ] persuasum: ut B. S. 15 mele ] melle B. S. 17 diuerse prout ] diuerse, prout B. S. 19 Caput.xxxvi.] Cap. XXXVI. B. S. 25 naturam: Plato ] sic! B. S. 28 permanere neque ] permanere, neque B. S. a M 8, 52–54.

b M 8, 6.

c Ibid.

d M 8, 7.

Democritus et plato quid de uero.

Quid aenesidemus de uero.

272

Epicurus de uero quid.

Stoici quid de uero.

Quid Aristoteles de uero.

Contra democritum et platonem.

Liber Secundus

71 r.

excogitauit differentiam, ut essent quae communiter omnibus apparerent, & quae particulatim alicui, illa uera esse, haec minime.a Epicurus autem omnia sensilia in discriminatim uera dicebat & existentia, uerum ita describens, uerum est quod sic se habet ut dicitur habere, & falsum est quod non sic se habet ut dicitur habere. sensum autem susceptorem dicebat eorum quae inciderent in eum, neque addere quicquam, nec minuere, nec transmutare. omnino eum esse ueracem uolebat, atque ita rem capere, ut res erat suapte natura, nec falli, cum eum excirent rerum simulacra. Ab omnibus tamen sensilibus quanquam ueris differe opinabilia uoluit quorum alia uera, alia falsa, & essent & haberentur.b Stoici uero uoluerunt aliqua sensibilium, & aliqua intellectilium uera esse, non autem ex se statimque, sensilia uera pronunciabunt, sed secundum relationem ad ea quae ipsis componerentur & adiacerent intellectilia. uerum autem definiebant, quod existeret, & opponeretur alicui. falsum quod non existeret, & non opponeretur alicui: & haec quidem inter has philosophorum sectas de uero & falso differentia.c Erat & illa dissensio nam alii circa significata uerum & falsum constituebant ut stoici, uolentes tria haec inuicem coniungi, quod significat, quod significatur, quod occurrit. primum esse uocem dicebant, secundum res ipsa per uocem declarata, tertium res extrinsecus posita in se se suaque natura constituta, quorum trium duo esse corpora decernebant. primum & tertium, medium autem incorporeum, id est, res significata & enunciata, quae & uera esset, & falsa: & hoc non communiter omnino, sed alia quidem deficiens, alia perfecta, quae & uocaretur pronunciatum siue dignitas, cuius haec erat descriptio, dignitas est (illi autem ἀξίωµα dicebant) quae uera est, uel falsa.d Alii uero ut Epicurus & straton phisicus in uoce solum, aliis duobus abiectis, uerum & falsum collocabant, Alii in mentis cogitationisque motu.e Inter hos collocari potest Aristoteles qui sanxit uerum & falsum esse in intellectuf, cuius ita sint signa uerba, sicuti signa sunt uerborum, notae extrinsecus posite atque characteres. Sed qui iis contradicunt pyrrhonii, Aristoteli etiam contradicere facile conspicientur, quanquam aduersus Aristotelem disputandi tribus huius operis postremis libris paratus est mihi locus, non ex pyrrhoniis, sed ex ipso lycio desumptus. Itaque sceptici damnant in primis Democritum atque platonem, qui spernant sensus, & tollant sensilia solis intellectilibus haerentes, confundunt inquiunt

3 in discriminatim ] indiscriminatim B. S. 5 habere. sensum ] habere, sensum B. S. 5 susceptorem ] susceptorum B. S. 7 transmutare. omnino ] transmutare, omnino B. S. 8 simulacra ] simulachra B. S. 9 uoluit quorum ] uoluit, quorum S. 13 uerum ] Verum B. S. 14 alicui. falsum ] alicui, falsum B. S. 15 dissensio nam ] dissensio: nam S. 17 primum ] Primum B. S. 20 decernebant. primum ] decernebant, primum B. S. 21 falsa: & ] sic! B. S. 23 descriptio, dignitas ] descriptio: dignitas B. S. 24 ἀξίωµα] ἀξιώµα B. S. 25 phisicus ] Physicus B. S. 26 Alii ] alii B. S. 31 lycio ] Lycio B. / Lyceo S. a M 8, 8.

b M 8, 9.

c M 8, 10.

d M 8, 11 sq.

e M 8, 13.

f Met. VI 4, 1027b25-27.

5

10

15

20

25

30

71 r. 71 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

273

res & non solum rerum ueritatem, sed ipsarum notionem expellunt. omnis enim notio a sensu fit, uel non sine sensu, & uel ab incidente, uel non sine incidente uidelicet & occursante rei extrinsecus positae simulachro.a Vnde non inueniemus phantasias quae secundum somnum & furorem dicuntur falsae, alienas prorsus ab iis quae nobis nota sunt per sensum secundum occursationem nobis factam a simulachro. qui enim sibi fingit erinnyas sanguineas quasdam & draconibus impexas puellasb, ex iis quae sibi nota sunt ea rum formam componit & affingit: & qui uolantem in somnis hominem conspicit, non sine uiso homine, nec sine quodam uolatili conspecto, id animo obrepit per quietem.c atque ut in summa dicatur, nihil est inuenire secundum Ex quibus notiones in notionem cogitationemue, quod non habeat aliquod iam notum, eo ipso de animo cogitationesue, quo diximus imaginis occursu, quod quidem capitur uel secundum similitudinem eorum quae ipso occursu apparuerunt, uel secundum additionem, uel secundum minutionem & decrementum, uel secundum compositionem.d Secundum multitudinem quidem uti (uerbi causa) ex uisa iam Socratis imagine, ipsum non uisum animo concipimus. Secundum augmentum uero cum ex communi hominis notione atque conceptu, commoti & exciti imaginamur non hominem iam, sed augustiori statura, quali fuere gigantes, qualique fingitur polyphemus qui sit ingens arduus altaque pulset sydera.e Secundum minutionem & decrementum, ueluti cum ex communi hominum habitu pygmaeum animo uoluimus. Secundum compositionem uero, sicuti cum ex uiso homine & equo, centaurum animo fabricamus, cum tamen is nunquam inciderit nobis, nunquam oculis obseruatus fuerit. quamcunque igitur notionem praecedere oportet, incidentem quendam per sensus imaginem, quo fit ut sublata re sensili, omnis pariter notio sublata iure existimetur.f Ad haec qui dicunt omnia quae apparent falsa esse, & sola intellectilia existere secundum ueritatem, uel sola assertione contenti id dicunt, uel etiam demonstrationem assiscunt. Si sola assertione id contendunt, sola etiam negatione repellentur: Si demonstrationem parant, eam illis subuertemus subruemusue.g aut enim quodam utuntur apparenti & sensibus agnito, uel minime uiso & ignoto, primum neutiquam dicent, quoniam omne tale snblatum uolunt, secundum uero si dixerint illud sequetur absurdi, quod manifesto & noto indicari & 1 confundunt inquiunt res ] confundunt, inquiunt, res S. 1 expellunt. omnis ] expellunt: omnis B. S. 6 simulachro. qui ] simulachro, qui B. / simulachro: qui S. 8 affingit: & ] sic! B. S. 10 quietem. atque ] quietem, atque B. / quietem: atque S. 15 quidem uti ] quidem, uti S. 16 concipimus. Secundum ] concipimus: Secundum S. 19 Polyphemus qui ] Polyphemus, qui S. 19 sydera. Secundum ] sydera: Secundum S. 21 uoluimus. Secundum ] uoluimus: Secundum S. 23 fuerit. quamcunque ] fuerit: quamcunque B. S. 26 dicunt omnia] dicunt, omnia S. 28 assiscunt ] adiscunt B. / addiscunt S. 29 repellentur: Si ] sic! B. S. 29 subruemusue. aut ] subruemusue, aut B. / subruemusue: aut S. 30 apparenti & ] apparenti, & B. S. 31 snblatum ] sublatum B. S. a M 8, 56. g M 8, 61.

b Euripides, Orestes, 256.

c M 8, 57.

d M 8, 58.

e M 8, 59.

f M 8, 60.

274

Contra epicurum.

Contra stoicos

Rationalis phantasia secundum stoicos.

Liber Secundus

71 v. 72 r.

cognosci ignotum conuenit, quare platonis & Democriti sententia nequaquam (uti uolunt) admittenda est.a excipit Epicurus quem nec admittendum rentur quoniam falsum sit, non decipi sensus, cum eum iciunt simulachra. quando orestes furias se uidere existimabat & erinnyes impexas serpentibus atris, eius sensus moti & exciti simulachris, ueri erant suberant enim ipsa simulachra, sed intellectus existimans solida ipsa esse simulachra, & ueras furias, fallebatur. Ac praeterea cum aliquas dicit ueras phantasias aliquas falsas & opinabilia distinguit a ueris sensilibus, quo pacto id parat? neque enim re apparenti & uisa. talia enim quaeruntur, neque etiam ignota & minime apparenti. per id enim quod clarum est & notum, res obscurae & ignotae manifestantur.b Sed enim inuitus Epicurus in similem dubitationem cecidit, si enim confitetur aliquas depromi phantasias a solidis corporibus, aliquas a simulachris nudis & euanidis, & ita secernita claritate & ueritate opinionem: quero inquit sextus quomodo inter illas diiudicat, neque enim claritate, quaeritur enim: neque opinione, quae per claritatem fit credibilis: absurdum enim ex iis quae magis dubia sunt, quae minus ambiguitatis habent, comprobari.c Minus quoque stoicis praestatur assensus, quoniam affere nequeunt quae nam sint captatrices compraehensatricesue & a rebus subiectis extractae phantasiae: & quae a rebus ipsis non quatenus tales sunt sed quatenus uidentur: quam statuunt differentiam inter ueras & falsas, siue sensiles sint res, siue intellectiles: fatentur enim prodire aliquas a rebus subiectis, non tamen secundum ipsas res subiectas, quales quae inciderunt herculi furenti. ex filiis enim depromptae, sed non quatenus eius ipsius erant filii, sed quatenus uidebantur eurysthei, alioqui eos non interfecisset.d discerniculum igitur afferre nequeunt cum recte, cum perperam compraehenduntur phantasiae. cae terum si fiat transitus ad ipsam ueritatem, enunciabili ne in propositione, an in uoce, an in mente consistat? pugna quoque & controuersia multiplex inuenietur. namque λεκτόν, quod illi uocant, nos dictum seu mauis enunciatum dicere possumus, decernunt

2 est. excipit ] est: excipit B. S. 2 Epicurus quem ] Epicurus, quem B. S. 3 rentur quoniam ] rentur, quoniam S. 3 iciunt ] eliciunt S. 3 simulachra. quando ] simulachra, quando B. S. 4 existimabat & ] existimabat, & S. 4 impexas ] implexas S. 5 erant suberant ] erant, suberant S. 7 phantasias aliquas ] phantasias, aliquas B. S. 9 uisa. talia ] uisa, talia B. S. 9 apparenti. per ] apparenti, per B. S. 11 cecidit, si ] cecidit: si S. 13 secernita ] secernit a B. S. 13 claritate & ] claritate, & B. S. 13 opinionem: quero ] sic! B. S. 14 quero inquit Sextus quomodo ] quaero, inquit Sextus, quomodo S. 15 credibilis: absurdum ] sic! B. S. 17 nequeunt quae ] nequeunt: quae B. S. 18 compraehensatricesue & a rebus subiectis extractae ] compraehensatricesue, & a rebus subiectis, extractae B. S. 19 sunt sed ] sunt, sed B. S. 19 uidentur: quam ] sic! B. S. 20 sint res, siue ] sint, res siue B. S. 20 intellectiles: fatentur ] sic! B. S. 22 inciderunt herculi ] inciderunt & herculi B. S. 22 furenti. ex ] furenti, ex B. S. 24 interfecisset. discerniculum ] interfecisset, discerniculum B. / interfecisset: discerniculum S. 25 caeterum ] Caeterum B. S. 26 enunciabili ne ] enunciabiline S. 27 inuenietur. namque λεκτόν ] inuenietur, namque λεκτόν B. / inuenietur: namque λεκτὶν S. a M 8, 62.

b M 8, 63 sq.

c M 8, 65 sq.

d M 8, 67.

5

10

15

20

25

72 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

275

esse quod existit secundum rationalem phantasiam constitutum. rationalis autem (uti uolunt) phantasia est secundum quam quod phantasia conceptum est, ratione constituitur. plures autem enunciati species afferuntur, deficiens, perfectum, atque huius multae differentiae, imperans, negans, interrogans, optans, comparans, & horum quaedam uocant ἀξιώµατα.a Cicero diceret pronunciata, omne (inquit) in prima tusculanab proncunciatum sic enim mihi in praesentia occurit ut appellarem axioma, utar post alio si inuenero melius. id ergo est pronunciatum, quod est uerum aut falsum, haec ille. Alii dignitatem nuncupant, sed ita stoici uolunt, ut sit id axioma uel uerum uel falsum. Hoc igitur enunciatum quod incorporeum uocant Stoici, & a uoce significante esse distinctum uolunt.c quo pacto inquiunt sceptici constituemus? uel ex se se. hoc dicent existere Stoici, atque ita illud sua authoritate constituent, uel eius substantiam sunt aliqua demonstratione confirmaturi. si primum, tunc & licebit scepticis contrariam suamet authoritate proferre sententiam, neque enim illis inquiunt magis quam nobis debetur fides, si sola authoritas ducatur in iudicium: si uero ad tribunal se demonstrationis conferent, peior quaedam illis acciderit dubitatio.d Si enim demonstratio est oratio, & oratio ex enunciatis constituatur, fiet ut enunciatis aliquod esse enunciatum concludant, qui enim unum non concesserit enunciatum, non erit ullo pacto enunciata plura concessurus. eis autem qui in demonstrationem sunt enunciata quaesituri, si suopte nutu ea esse decreuerint, alius suopte re nutu esse inficiabitur. Si uero id per demonstrationem probare tentauerint, in infinitum abibit oratio. demonstratio si quidem expetetur, eorum quae in secunda demonstratione compraehensa sunt enunciatorum, & tertiam afferentes eorum quae in tertia sunt conclusa, quarta desiderabitur, atque ita nullus finis inuenietur.e Illud quoque in stoicis inaniter dictum sceptici causantur. quod perfectum enunciatum compositione consistit nominis & uerbi, nullum autem quod compositum sit & diuisile, incorporeum esse contendunt, & hac etiam de causa nomen sicuti & enunciationem incorporeum esse non admittunt, quod uidelicet componatur ex syllabis. Sed neque subsistere per se se ullum enunciatum dicunt, cum pars parti in enunciando succedat, & antequam allata sit posterior, prior elabatur.f simili fere utuntur ratione qui solent de uerbis conse1 constitutum. rationalis ] constitutum, rationalis B. S. 2 quam quod ] quam, quod B. S. 3 plures ] Plures B. S. 6 proncunciatum sic ] proncunciatum, sic B. S. 7 melius. id ] melius, id B. S. 8 falsum, haec ] falsum: haec S. 9 uerum uel ] uerum, uel B. S. 11 uolunt. quo ] uolunt: quo B. S. 11 pacto inquiunt Sceptici constituemus ] pacto, inquiunt Sceptici, constituemus S. 12 se se. hoc ] sese, hoc B. S. 13 si ] Si B. S. 14 scepticis ] sceptici B. S. 14 sententiam, neque ] sententiam: neque S. 15 illis inquiunt magis ] illis, inquiunt, magis S. 16 iudicium: si ] sic! B. S. 20 concessurus. eis ] concessurus, eis B. S. 23 demonstratio si quidem ] Demonstratio siquidem B. S. 26 causantur. quod ] causantur, quod B. S. 28 sit & ] & sit, & B. S. 32 elabatur. simili ] elebantur: simili B. S. a M 8, 70 sqq. f M 8, 79 sq.

b Cicero, Tusculanae, I, 14.

c M 8, 74.

d M 8, 75.

e M 8, 76–78.

Plures enunciati species secundum stoicos. Cicero.

Nostri theologi.

276

De enunciatis stoicorum, et iuniorum dialecticorum.

Liber Secundus

72 r. 72 v.

crandae hostiae in quarto in sententias theologicas commentario recentiores disputare Theologi, ipsi tamen argumenta opposita uere dissoluunt, ueris imbuti diuinis mysteriis, quae gentes ignorarunt: Ad quorum dissidia narranda ut refellantur redeundum est. Repraehendunt praeterea stoicos philosophi sceptici quod ignotum, per ignotius, uel aeque saltem ignotum, explicare satagant. interrogati enim quid sit quod subsistit, id inquiunt quo captatrix phantasia mouetur, ita de hac eadem phantasia si percunctemur, ad id quod subsistit reuertentur, responsuri captatricem phantasiam esse, quae ab eo quod existit proficiscitur, quatenus existit: atque in promiscuum & alterne se se indicantem & declarantem incidunt locum. At enim ipsum enunciatum, siue simplex est quod partiuntur per determinatum, cui ostensionis signum ut hic, ille, iste, connectitur, & per indeterminatum, cui signum singulare non adiicitur, sed commune & indefinitum, ut quidam, aliquis, & eiusmodi, & per medium cui neutrum additur illorum, uerbi causa homo sedens, Socrates dispu tat.a siue non simplex est sed compositum, quod uel συνηµµένον hoc est coniunctum uel συµπεπλεγµένον. hoc est complicatum, uel διεζευγµένον: hoc est disiugatum siue disiunctum uocant. primum nota, si, uel, si quidem, constare dicunt stoici, ut si dies est lux est: Neoterici dialectici, nostra lingua condictionalem uocant consecutionem. complicatum illud nota, & conficitur. nostri copulatiuum dicerent enunciatum. disiunctum uero particula uel, siue, aut, conflatur disiunctiuum nostri dicerent. quibus in omnibus & ipsi habent antecedens enunciatum, cui nomen faciunt ἡ γούµενον & πρῶτον. hoc est praecedens & primum, habent & consequens ab eis uocatum λῆγον & δέυτερον. hoc est desinens & secundum. habent & illationem ἐπιφορὰν. appellant. hoc itaque enunciatum siue simplex, siue compositum, calumniantur multipliciter: demonstratiuum ita liceat dicere ullum simplex non posse uerificari contendentes, cum sub ostensione non cadant quae ostendere moliuntur. Sed particulae solum aliquae quae iure & merito totius enunciati ueritatem & praedicationem minime suscipiant. quod si in demonstratiuo 3 ignorarunt: Ad ] ignorarunt. Ad B. S. 4 stoicos ] Stoici B. S. 6 satagant. interrogati ] satagant: interrogati B. S. 6 id inquiunt quo ] id, inquiunt, quo S. 15 disputat. siue ] disputat, siue B. S. 15 est sed ] est, sed S. 16 συνηµµένον hoc est coniunctum ] συνηµµένον, hoc est, coniunctum S. 16 coniunctum uel ] coniunctum, uel B. S. 16 συµπεπλεγµένον. hoc est complicatum ] συµπεπλεγµένον, hoc est, complicatum B. S. 17 est disiugatum ] est, disiugatum S. 17 primum ] Primum B. S. 18 si quidem, constare ] si quidem constare B. S. 18 est lux est: Neoterici ] est, lux est. Neoterici B. S. 19 consecutionem. complicatum ] consecutionem, complicatum B. S. 20 conficitur. nostri ] conficitur: nostri B. S. 20 enunciatum. disiunctum ] enunciatum: disiunctum B. S. 21 dicerent. quibus ] dicerent, quibus B. S. 22 ἡ γούµενον ] ἡγούµενον B. S. 23 πρῶτον. hoc est praecedens ] πρῶτον, hoc est, praecedens B. S. 24 δέυτερον. hoc est desinens ] δέυτερον, hoc est, desinens B. S. 24 secundum. habent ] secundum, habent B. S. 25 illationem ἐπιφορὰν. appellant. hoc ] illationem, ἐπιφορὰν, appellant: hoc B. S. 26 multipliciter: demonstratiuum ] sic! B. S. 28 aliquae quae iure ] aliquae, quae iure B. / aliquae iure S. 29 suscipiant. quod ] suscipiant, quod B. S. a M 8, 93 sq.

5

10

15

20

25

72 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

277

id nequeat uere fieri, multo minus in duobus reliquis quae sint longe magis ab ostensione remota.a Sed praecipue dissensiones adducunt dialecticorum De ueritate magni nominis philonis & Diodori super compositis, nam ille trifariam uoluit enunciatorum lis inter stoicos. synemmenon uerum esseb, hoc est cum a uero incipit in uerum desinens, cum item a falso desinens in falsum, & cum a falso orsum desinit in uerum. At uno modo falsum cum orditur a uero & finit in falsum, cui Diodorus contradicit fere in omnibusc, qua de re in quarto logicarum institutionumd late ipse disserui, alii etiam duos alios synemmeni modos adducunt, de quibus uerba fient libro sequentie, dum ea quae in logicos attulere sceptici referentur. ut igitur inquiunt, discamus in quo nam enunciato ueritas collocata sit? de sanitate & ueritate enunciati, prius constare opportuerit. quo pacto uero constiterit durante lite?f aut enim omnibus assentiemur? aut quibusdam enunciatis tanquam ueris, & ipsius ueri iudicibus signis atque iudicibus? omnibus ut assentiamur fieri non potest, pugnantibus enim assentiremur. quae enim pugnant aeque persuadere nequeunt. Si quibusdam uel hoc nostra sponte facturi sumus & sine indicio, uel cum ratione, monstrante nobis orationis sanitatem. Si primum cur magis huic quam illi sumus assensuri? Si secundum aut quaestionem concludet & terminabit oratio, aut minime. Si hoc ipsum fiet, sine fide fuerit & uana. Si illud, certe id erit propterea quod ea quae sumpta sunt conclusio consequetur.g quo fiet ut per illationem & alicuius consecutionem id ipsum enunciatum comprobetur. At consecutio probanda iterum fuerit, de cuius ueritate in enunciato coniuncto quaerebatur. Itaque erit tale hoc quale id quod incidit in promiscuum locumh, cum alterum solet per alterum comprobari, Si enim ex consecutione probandum est coniunctum, quoniam hoc in negocio orationem quandam percurrere oportet atque orationem hanc, ut sanitate fungatur haberique uera debeat, consecutionem habere paratam & confirmatam oportet, per quam quod est uerum iudicetur, tum in ambiguo res tota relinquitur. Non secus ambigunt de copulato in quo ut uerum sit, uera esse omnia uolunt, falsum uero quod ex omnibus confletur falsis. quod uero ex falsis uerisque componitur, non magis uerum quam

3 compositis, nam ] compositis: nam S. 3 uoluit ] *Marg. in S: id est, connexum vel coniunctum* 4 synemmenon ] synemmeni non S. 4 est cum a uero incipit in ] est, cum a uero incipit, in B. S. 5 orsum desinit ] orsum, desinit B. S. 6 uero & ] uero, & B. S. 8 alios ] *Marg. in S: connexi vel coniuncti* 8 quibus ] quib. B. 10 referentur. ut ] referentur: ut B. S. 10 quo nam ] quonam S. 11 opportuerit. quo ] opportuerit, quo B. S. 12 constiterit durante ] constiterit, durante S. 13 iudicibus ] indicibus B. S. 14 assentiremur. quae ] assentiremur, quae B. S. 16 sumus & ] sumus, & S. 17 sanitatem. Si ] sanitatem: Si S. 18 minime. Si ] minime: Si S. 19 uana. Si ] uana: Si S. 20 sunt conclusio ] sunt, conclusio S. 20 consequetur. quo ] consequetur, quo B. S. 24 comprobari, Si ] comprobari. Si B. S. 26 debeat ] debent S. 30 falsis. quod ] falsis: quod B. S. a M 8, 95 sqq. b M 8, 113. c M 8, 115; PH 2, 110. 8, 118. g M 8, 120 sq. h M 8, 122.

d non trad.

e EV 3, c. 10.

f M

278

Responsio stoicorum

Confutatio.

Opinio auth.

Contra epicureos et stratonem.

Liber Secundus

72 v. 73 r.

falsum.a & siquidem illis liceat pro arbitrio & uoluntate statuere, & ipsis de rebus praecipere: concedatur ut complicatum illud copulatumque quod unum habeat falsum, id falsum esse pronuncietur. liceat autem & aliis opponere & dicere quod ex pluribus ueris & uno falso coagmentetur, uerum esse.b Si autem rerum naturae adhaerendum putant, quod ex utroque componitur non ma gis hoc quam illud pronunciabunt: sicuti quod ex albo nigroque commixtum est, non magis album quam nigrum asseuerabimus.c Respondebunt stoici similitudinem minime uiribus fulciri. Si quidem uestimentum maiori ex parte integrum, aliqua tamen & minima quidem ex parte laceratum atque corrosum, Non a maiori parte, sed a minori summere denominationem debet & diffractum atque diruptum censeri.d Contra stant pyrrhonii, concedentes communi quidem hominum coetui uitaeque communi, licere nominibus uti non exacte, & minime propriis locutionibus, sed non philosopho quoniam ad ipsam rerum naturam exacte non respicit uulgus, sed ad opinionem. Sic enim fodere puteum dicit, & texere uestem, & aedem aedificare, non tamen proprie. Si enim est puteus non fodietur, sed iam defossus est, & si uestis est, non texetur, sed iam contexta fuerit,e At enim nostri dialectici non naturam ipsam rei, sed illationem spectari opportere decernerent, atque ita in consecutione ipsa uel probari ueritatem uel falsitatem reprobari. neque enim in eiusmodi coniunctis, aut quod antecedit, aut quod sequitur, sed quod connectitur considerari: sed quid aut nostri, aut ego hac in re dicerem, non est locus referendi, quoniam inter stoicos & scepticos res agitur, ut in significatu enunciati, aut probetur esse ueritas aut improbetur. urgent praeterea Epicureos & stratonem scepticif, quoniam in uoce ueritatem esse decreuerunt, aut enim inquiunt in expressa uoce, aut in suppressa est ueritas: neque enim aliter uidetur cogitari posse, sed nec in hac, nec illa, igitur falso decreuere. posterius assumptum quantum ad inferiorem partem ita probant. quae expressa est, non subsistit, ergo in ea subsistere non potest uerum. quantum ad secundam sic argumentantur, in uoce suppressa uerum non est, quia ipsa nondum est, igitur nulla in uoce uerum collocabitur. Amplius inquiunt si in uoce est ueritas, aut in minima est, aut in longa atque productag: non in minima: quia impartilis est, uerum autem non impartile, neque in longa atque deducta, quoniam non 1 falsum. & siquidem ] falsum, & si quidem B. S. 2 praecipere: concedatur ] sic! B. S. 3 pronuncietur. liceat ] pronuncietur: liceat B. S. 6 hoc quam ] hoc, quam B. S. 6 pronunciabunt: sicuti ] sic! B. S. 10 corrosum, Non ] corrosum: Non B. S. 10 sed a ] seda B. 10 summere ] sumere B. S. 13 philosopho quoniam ] philosopho, quoniam S. 16 puteus non ] puteus, non S. 17 fuerit, At ] fuerit. At B. S. 19 reprobari. neque ] reprobari, neque B. / reprobari: neque S. 21 considerari: sed ] sic! B. S. 23 ueritas aut ] ueritas, aut B. S. 23 urgent ] Vrgent B. S. 25 ueritas: neque ] ueritas, neque B. / ueritas (neque S. 26 posse, sed ] posse) sed S. 26 decreuere. posterius ] decreuere: posterius B. S. 27 probant. quae ] probant, quae B. S. 28 uerum. quantum ] uerum: quantum B. S. 29 est, quia ] est: quia B. S. 30 Amplius inquiunt si ] Amplius, inquiunt, si S. 31 producta: non ] sic! B. S. a M 8, 125. 132.

b M 8, 126.

c M 8, 127.

d M 8, 128.

e M 8, 129.

f M 8, 13.

g M 8,

5

10

15

20

25

30

73 r. 73 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Secundus

279

subsistit, cum enim eius prima profertur pars, secunda nondum est. cum secunda profertur, prior elapsa est.a Ad haec si in uoce est ueritas uel in uoce significante, uel in ea quae minime significat, non in hac, fieri enim qui potest ut hac in uoce blitiri uel schindapsus quae rem nullam significant ueritas aut falsitas ulla inueniatur?b Si in priore dixerint esse uerum, illum excepturi sunt ictum, quod nulla uox quatenus uox, penes omnes significat idem quoniam oportet omnes qui uocem auribus excipiunt, siue graeci, siue latini, siue ex extrema barbarie, si ita esset, percipere ipsius etiam significatum.c praeterea uocum aliae sunt simplices, aliae compositae neque enim data est alia diuisio, simplices ut Socrates, compositae ut Socrates ambulat. uel in his igitur uel in illis erit ueritas: at in neutra reperitur, igitur in nulla, non in simplici quidem apud plurimos philosophorum, quibus in enunciatio uerum solet reponi, quod omne compositum ex uocibus est.d neque item in composita quoniam nullam subsistere posse compositam uocem, supra iam est ostensum, cum enim primam pronunciamus, secundam nondum promimus, quam cum proferimus, prima abiit in tenues auras euanida.e Caeterum neque in notione & conceptu mentis existere ueritatem hinc contendunt pyrrhonii, aduersus plerosque philosophorum. Si ita esset aiunt, nihil eorum quae sunt extra uerum merito haberetur, quod absurdum putant. conceptus enim mentis in nobis est, non extra nos: in quibus solis reponunt ueritatem. Rursum aiunt nullum esset commune omnibus uerum, quoniam proprius est unicuique suus mentis conceptus, in quo uerum sibi sedem constituit.f Si uero nullum esse commune uerum concedatur, sequetur omnia esse obscura, nihilque omnino manifestum & clarum. quae enim huic esset ueritas, id est quae mentis conceptio uera, alteri non esset: & contra quae alteri non huic.g Si uero communis daretur conceptio, ut quae huic conciperetur, in omnibus esset, aut omnia uera essent, aut omnia falsa, quod supra satis est improbatum.h defuit illis quod commota a recentioribus philosophis & theologis proelia nesciuerunt, de propositione per se nota deque ipsa noticia & euidentia, quam etiam partitus est alliacensis, Alliacensis. nam non secus de illis ipsis ut ambigua redderent disputassent. His itaque 1 est. cum ] est, cum B. S. 2 ueritas uel ] ueritas, uel B. S. 4 potest ut ] potest, ut S. 4 schindapsus quae ] schindapsus, quae S. 4 significant ueritas ] significant, ueritas S. 6 idem quoniam ] idem. quoniam B. / idem, quoniam S. 8 praeterea ] Praeterea B. S. 9 compositae neque ] compositae, neque B. S. 10 compositae ut ] compositae, ut S. 10 ambulat. uel ] ambulat, uel B. S. 10 igitur uel ] igitur, uel B. S. 11 nulla, non ] nulla: non S. 12 reponi ] re poni B. 13 est. neque ] est, neque B. S. 13 composita quoniam ] composita, quoniam S. 19 putant. conceptus ] putant, conceptus B. / putant: conceptus S. 20 aiunt nullum ] aiunt, nullum S. 24 clarum. quae ] clarum, quae B. S. 24 ueritas, id ] ueritas: id S. 24 est quae ] est, quae B. S. 25 uera, alteri ] uera. alteri B. / uera alteri S. 25 contra quae ] contra, quae S. 27 defuit ] Defuit B. S. 30 alliacensis, nam ] Alliacensis: nam S. 30 redderent disputassent ] redderent, disputassent S. a M 8, 132; PH 2, 109. b M 8, 133. 137. g M 8, 138. h M 8, 139.

c M 8, 134.

d M 8, 135.

e M 8, 136.

f M 8,

280

Liber Secundus

73 v.

hunc fere in modum, & de ueritatis iudicio, & de ipsa ueritate inter se se gentium philosophi decertarunt, ut nihil tandem ueri concorditer, pacate, sineque lite decreuerint.

Veritatem ex sacris haberi litteris, eamque inde capiendam ubi multa de ueritate et perfectione christianae disciplinae, et obiter contra obstinatos hebreos nonnulla.

5

capvt.xxxvii. Sine lite autem sacrae utriusque diuini testamenti litterae: ex quibus nostram idest christianam disciplinam petimus, ubi sine dissensione ueritas, sine uago & anxio discursu & unius dei cognitio, & plurium abdicatae superstitiones deorum, & uana pugnantiaque quibus ad foelicitatem existimabant philosophi iter patere dogmata refutata. nam de ipso deo quod sit unus, quod omnes dii gentium daemonia. quod sanctis moribus & praeceptorum diuinorum obseruatione itur ad Deum in quo est uera foelicitas, Moses diuinitus doctus iam multis antea saeculis aperuerat: in quibus non solum celebrati ulli erant gentium authores in graecia maxime, sed ne ipse quidem litterae uigebant, quas in eam ipsam Alii ex phoenicia alii ex aegypto maluerunt importatas, sed ex heNazianzenus contra breis uerius in illam migrauere cuius rei cum alii tum nazianzenus Gregorius iulianum. in primo contra Iulianum imperatorem libro fecit mentionem.a Aperuerat certe moses & signis atque prodigiis, non uanis philosophorum syllogismis comprobauerat, quando percussa est multipliciter aegyptus uirgae protentu, quando eadem uirga rubrum mare diuisum est, quando eiusdem percussu uirgae aqua de petra manauit, quando peracta sunt alia complura miracula, ut non humanae caliginis, sed diuinae lucis euidentissima signa hominibus & ad bene uiuendum, & ad optime sperandum praeberentur. Huius doctrinam celebratissimi gentium philosophi pythagoras, Democritus Plato secutib, magisquam consecuti: uel errore multitudinis ducti: uel areopagi & cicutae metu persuasi & posthabuerunt, & suis fabulis miscuerunt. Ipse idem moses duro hebreorum & obstinato populo consulens, eidemque rudi & in erroribus ma-

5 et ] & B. S. 5 christianae disciplinae, et ] Christianae disciplinae, & B. S. 7 Caput.xxxvii.] Cap. XXXVII. B. S. 8 testamenti ] Testamenti B. S. 9 nostram idest christianam ] nostram, id est, Christianam B. S. 12 patere dogmata ] patere, dogmata B. S. 12 nam ] Nam B. S. 13 daemonia. quod ] daemonia, quod B. S. 14 Deum in ] Deum, in S. 17 Alii ] alii B. S. 17 phoenicia alii ] phoenicia, alii B. S. 18 alii tum ] alii, tum B. S. 19 imperatorem ] Imperatorem B. S. 20 moses ] Moyses B. S. 21 protentu ] portentu B. S. 24 hominibus & ] hominibus, & B. S. 26 Democritus Plato ] Democritus, Plato B. S. 27 areopagi & cicutae ] Areopagi & Cicutae B. S. 28 moses ] Moyses B. S. a Gregor von Nazianz, Contra Julianum I, 107, col. 642 sq.

b DGAC 1, 12.

10

15

20

25

73 v. 74 r.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

281

xime pertinaci uerba faciens: prophetam alium diuinitus mittendum insinuauit, cuius dicto si audirent bene illis esset atque beate: si obaudirent diuina eos uindicta maneret. Hunc hebreis promissum Iesum Christum fuisse, sanguis martyrum plane testatus est, ratio comprobauit, euenta monstrarunt, populi atque nationes assensae sunt, miracula confirmauerunt: & innumerabilis malorum Daemonum tnrba confessa est: Ipsaque demum iudaea aspis modo aures non obturauerit & uoluerit a mosaicis & propheticis non discedere monumentis, non audire non potest. qua quidem de re plurimi scripsere, sed inter alios Eusebius Caesariensis Episcopus libros egregios quibus titulum fecit de demonstratione euangelica.a neque enim contentus libris non quattuordecim qui a Trapezuntio translati sunt manci (ut diximus) & deminuti, nec ea forte de causa quod autumarit ante niceni decreta concilii illud opus elaboratum: nam quae praetermisit, quae post ha buit, quae conniuentibus oculis transiliit multa non ad illa decreta, sed ad philosophorum magis dogmata, ad historias rerum, locorum, temporum, pertinent. sed eo forte quod uel illi labor obfuit uel diminutum & lacerum habuit exemplar. non inquam quatuordecim illis, in quibus si tertia non dimidia inest Eusebii doctrinae pars, sed quindecim integris & absolutis, gentes, ipsarummet gentium clarissimis testibus ad euangelium legendum praeparauisse, dum monstrasset earum superstitionem a prauis daemonibus effluxisse, earum doctrinam inconstantem atque pugnacem ipsorummet testimoniis, & Moysi legem in deum esse referendamb, eamque gentium ipsarum testimonio & esse & haberi debere praecellentissimam. Iudaeis etiam, ex iudaeis litteris monstrare procurauit, Christum Deum & hominem sibi tot saeculis antea promissum sub pontio pilato crucifixum fuissec, & in coelum ascendisse aquo terra illa promissionis coelestis non terrestris hierosolymae esset expectanda. Illud ipsum opus cum plura saecula delituisset sic ut putaretur amissum, opera & diligentia Bernardi Micheloctii florentinid 1 prophetam ] Prophetam B. S. 2 audirent bene ] audirent, bene S. 2 obaudirent ] obaudidirent B. 6 Daemonum ] daemonum B. S. 6 tnrba ] turba B. S. 6 est: Ipsaque ] sic! B. S. 7 obturauerit & ] obturauerit, & S. 7 mosaicis & propheticis ] Mosaicis & Propheticis B. S. 8 potest. qua ] potest, qua B. S. 9 egregios quibus ] egregios, quibus S. 9 titulum fecit ] titulum? fecit B. 9 fecit de ] fecit, de S. 10 demonstratione euangelica. neque ] Demonstratione Euangelica, neque B. S. 10 quattuordecim ] quatuordecim B. S. 11 deminuti ] diminuti B. S. 12 niceni ] Viceni B. / Niceni S. 13 elaboratum: nam ] elaboratum, nam B. / elaboratum: nam S. 13 post habuit ] posthabuit B. S. 14 transiliit multa ] transiliit, multa S. 15 pertinent. sed ] pertinent, sed B. S. 16 obfuit uel ] obfuit, uel S. 16 diminutum & ] diminutum, & B. S. 16 exemplar. non ] exemplar, non B. S. 16 non inquam quatuordecim ] non, inquam, quatuordecim S. 19 euangelium ] Euangelium B. S. 20 prauis ] prauia B. 21 testimoniis, & Moysi ] testimoniis: & Mosi S. 22 esse & ] esse, & B. S. 25 ascendisse aquo ] ascendisse a quo B. / ascendisse, a quo S. 27 delituisset sic ] delituisset, sic B. S. 27 Bernardi ] Bernhardi S. a Eusebius, Demonstratio Evangelica. b Eusebius, Demonstratio Evangelica, lib. 1, c. 1 sqq. c Eusebius, Demonstratio Evangelica, 6, 18. d Paolo Pellegrini, Art. »Michelozzi, Bernardo«, in: DBI 74, 2010, pp. 255–257.

Quod Christus Messias.

Eusebius de demonstratione euangelica.

Eusebius de demonstratione euangelica.

Bernardus micheloctius

282

Quam faciles captu sacrae litterae.

Quam fallax et quam uaria apud gentes historia.

Liber Secundus

74 r.

sacerdotis ex asia superioribus annis in italiama, tanquam ex arabia phoenicem aduectum uidimus, eiusque mihi copia facta est. quod nisi primo in libro capite diminutum inuenissem, & in decimo semilacerum, ex graeco in latinum uertere tentassem: ut iudaei aliquando possent facilius obstinationi remittere nuntium, & aliquando cognoscere quod nihil aliud sit nouum testamentum, quam ueteris declaratio atque perfectio. In iis itaque diuinarum litterarum testamentis, quaerenda est ueritas, quaesitu dubio procul facilis, fide nanque tenenda proponitur, quam plurime rationes, quanque innumera confirmauere miracula. Non huic adiscendae tempus expetitur humanae cognitioni perficiendae a philosophis destinatum. auditu res agitur. fides enim exauditub. Si assentimur magnum iam fructum sumus consecuti. Non sublimitas ingenii necessaria est, nullum temperamentum corporeum, nullus sexus excluditur. & anus decrepita & puer, eius rei tam capaces quam est satis ad foelicitatem. nulla necessitas impedit rei familiaris, nulla occupatio in obeundis actuosae uitae muneribus quemquam repellit. omnibus in promptu est, sine pretio & mercede, paucisque uerbis acquiritur, ac demum nulla uanitas admiscetur: nulla opinionum de ueritate mosaicae litterae ambiguitas, nulla pugna, nulla in historia contradictio. Nulla prorsus de rei geste ueritate dissensio cuius dissensionis plena est omnis gentium historia, quot enim quaeso apud rerum gestarum scriptores habentur loci, qui dum a quibusdam probantur, non improbentur a multis? de antiquioribus actis adeo notum, uti Diodorus libros suos quibus de temporibus heroicis disserit fabulosos nuncupaueritc: in herodotod quis ueriorem non optat rerum gestarum seriem? Ac graeca quidem historia controuersis narrationibus plane referta. nec in latina concors omnino sententia. In caesaris commentariis sinceriorem omnino uerioremque narrationem desiderauit Asiniuse. Liuiusf & si multa prodit insignia saepenumero tamen multiplicis famae meminit, ut scriptorum uarietatem 2 est. quod ] est, quod B. S. 4 obstinationi ] obstinutioni B. 5 testamentum ] Testamentum B. S. 7 quaesitu dubio ] quaesitu, dubio S. 7 procul facilis ] procul, facilis S. 9 adiscendae ] addiscendae S. 10 destinatum. auditu ] destinatum, auditu B. S. 10 agitur. fides ] agitur, fides B. S. 10 fides enim exauditu ] fides enim ex auditu S. *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 10 exauditu. Si ] exauditu: Si S. 11 assentimur magnum ] assentimur, magnum S. 13 excluditur. & ] excluditur, & B. S. 13 capaces quam est ] capaces quam, est B. / capaces, quam est S. 14 foelicitatem. nulla ] felicitatem, nulla B. S. 15 repellit. omnibus ] repellit, omnibus B. S. 17 admiscetur: nulla ] sic! B. S. 19 dissensio cuius ] dissensio, cuius S. 19 historia, quot ] historia: quot S. 22 disserit fabulosos ] disserit, fabulosos S. 24 referta. nec ] referta, nec B. S. 25 commentariis ] commentarii B. a Eve Borsook, The Travels of Bernardo Michelozzi and Bonsignore Bonsignori in the Levant (1497–98), in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 36, 1973, pp. 145–197. b Röm 10, 17. c Diodor, Biblioteca historica; Florian Meister, Art. »D. Siculus«, in: DNP, vol. 3, col. 592 sqq. d Herodot, Historien; Klaus Meister, Art. »Herodotos«, in: DNP, vol. 5, col. 469 sqq. e Gaius Asinius Pollio, in: Michael v. Albrecht, Geschichte der römischen Literatur, pp. 698–702; Morgan, The Autopsy of C. Asinius Pollio, pp. 51–69. f Titus Livius, Römische Geschichte (Ab urbe condita).

5

10

15

20

25

74 r. 74 v.

5

10

15

20

25

Liber Secundus

283

indicaret, quae nec abfuit ab iis qui eodem scribebant tempore eiusdemque principis acta historicis monumentis commendabant: quod est clarissimum uidere in herodianoa, in capitolinob, in lampridioc, & aliis qui easdem res gestas ad posteritatis memoriam litteris tradidere. Nec hos tantummodo & alios plerosque secundae notae scriptores, aut uarietatis, aut falsitatis nomine, suspectos habuerim, sed primores illos & antesignanos. prodidit enim flauius uopiscusd neminem scriptorum, quantum ad historiam pertinet non aliquid esse mentitum: nec deesse in quo Liuius, in quo Salustiuse, in quo trogusf, in quo & tacitusg, manifestis testibus conuincerentur: Mitto historias quae fabulis affines haberi queunt apud graecos, uti de morte aesculapiih qua de re poetarum enarratores sceptici uexant, dum in grammaticos inuehuntur: sed in romanis & expositissimis & uulgo etiam receptis, quid afferemus? an de romae conditore si percunctetur quispiam non illi statim respondeatur romulum urbis parentem conditorem constitutoremque fuisse, ex uulgata illa & omnium in ore uersata sententia, Romam a romulo nominatam: ut huic historiae tam publico consensu firmatae, refragari audeat nemo: qua tamen in re tot ambigua, tot infirma, tot controuersa, inueniuntur quam ulla in alia gentium historia. A graecis multis latini multi dissentiunt, euariant inter se graeci, Nec inter se se latini omnes conueniunt. Alii ab aenae sociis, a romo etiam aeneae filio, Alii ab aenea quodam fundatam, & a roma iliensi muliere denominatam uolunt. alii a romo circes & ulyssis filio & urbem, & urbi nomen extitisse malunt. Nonnulli a Romo Itali filio, Alii ab Euandro, alii alia.i Longe autem haec dissidia & uarietates absunt, a ueteris ne dum a noui testamenti quas recepimus historiis. neque enim ullus unquam uere hebreus de minima sacri contextus littera dubitauit: quam per tot eius captiuitates, tot populi Iosephus

6 nomine, suspectos ] nomine suspectos S. 6 antesignanos. prodidit ] antesignanos, prodit B. / antesignanos: prodit S. 7 neminem ] neminum B. 7 pertinet non ] pertinet, non S. 8 mentitum: nec ] mentitum, nec B. / mentitum: nec S. 9 testibus ] testib. B. 9 conuincerentur: Mitto ] sic! B. S. 10 aesculapii qua ] aesculapi, quae B. S. 12 inuehuntur: sed ] sic! B. S. 12 expositissimis & ] expositissimis, & B. S. 14 respondeatur romulum ] respondeatur, Romulum S. 19 Nec ] nec B. S. 19 romo ] Romo B. / Romulo S. 20 filio, Alii ] filio: alii B. S. 21 uolunt. Alii a romo ] uolunt: alii a Romo B. / uolunt: alii a Romulo S. 21 filio &] filio, & B. S. 22 malunt. Nonnulli ] malunt: nonnulli B. S. 22 Romo ] Romulo S. 22 filio, Alii ab Euandro, alii ] filio: alii ab Euandro: alii B. S. 23 testamenti ] Testamenti B. S. 24 historiis. neque ] historiis, neque B. / historiis: neque S. a Herodian: Regnum post Marcum; Thomas Franke, Art. »Herodianos«, in: DNP, vol. 5, col. 467. b Iulius Capitolinus, Historia Augusta. c Julius Capitolinus u. Aelius Limpridius, zwei der sechs ansonsten nicht belegten Verfasser der Historia Augusta: Ernst Hohl (Hrsg.): Scriptores Historiae Augustae, Leipzig 1965. d Cf. Hermann Dessau, Über Zeit und Persönlichkeit der Scriptores historiae Augustae, in: Hermes 24, 1889, pp. 337–392. e Sallust, Werke; Peter Lebrecht Schmidt, Art. »C. S. Crispus«, in: DNP, vol. 10, col. 1254 sqq. f Christian Müller, Art. »Pompeius Trogus«, in: DNP, vol. 10, col. 115 sqq. g Egon Flaig, Art. »Tacitus«, in: DNP, vol. 11, col.1209 sqq. h M 1, 260 sqq. i Cf. Barthold G. Niebuhr, Römische Geschichte, vol. 1, p. 230 sqq.

284

Philon Christiani.

Augustinus.

Differentia inter christianos et hebreos qualis et quo iudei superentur.

Quod inter christianos non omnino pertinax disceptatio in rebus necessariis ad salutem

Liber Secundus

74 v.

exilia, tot clades, incorruptis seruatam monumentis consensu hebreorum publico Iosephus est author.a nec uerbum immutatum duobus annorum milibus philo comprobauit. Ipsi uero Christiani de utriusque testamenti ueritate tam nequimus dubitare ut si potius mortem non oppetamus, quam ambigamus, Christiani nomine indigne censeamur. Itaque assentimur omnes, & unanimi consensu quicquid in utroque scriptum est instrumento, uerum esse & credimus, & loquimur, & asserimus, cum rationibus innumeris quae de rerum euentis prodeunt, tum & maximo miraculorum numero persuasi quidem, sed intus exciti stabilitique lumine ipso fidei, atque diuinitus confirmati. Cuius luminis beneficio non ambigimus uera esse omnia quae sub fide clauduntur, non sensus tenebras, non ullius siue inconuulsilis, siue obambulantis, siue captatricis phantasiae, furuas & opacas nubes, non ulla argumentorum crepuscula quaeritantes: quando nihil certum magis, aut inconcussum esse reputemus. si quidem lumine diuino diuina cognoscimus. cui ratio subseruit, & ancillatur inferior uniuersa natura. Romanianum & Lucinianum docet Augustinusb ut caueant ne quid nosse arbitrentur, nisi quod ita didicerint ut unum, duo, tria, quattuor si simul collecta fuerint denarium numerum conficere. Sed si illi crediderint qui dixit, scilicet, in euangelio quaerite & inuenietisc cognitionem quam illi sint numeri, manifestiorem futuram. Est tamen inter nos Christianos, & obstinatos hebraeos de sensu sacrarum litterarum dissensio, sed ipsi, illos facile conuincimus, ex earum quas colunt litterarum perpensione, ex de cursu tam diuturnae eorum captiuitatis, ex tempore promissi prophetae, ex euangelii perfectione, ex gentium ad Christum colendum religione, ex miraculis ea omnia comprobantibus. Est inter ipsos quoque interdum Christianos non omnino pertinax disceptatio, quam tamen philosophorum doctrinae plurimum pepererunt, dum ex re esse putarunt nostri, miscere illorum disputationes diuinis litteris ad haeresum diuersarum explosionem. sed fundamento litterae & clarisensus, nostri omnes haerent concorditer, & summa illud simplicitate colimus: nulla de principiis fidei pugna, nulla de praeceptis ad foelicitatem conducentibus aperta dissensio, sed summa concordia, & arctioribus eo uinculis ad stricta quo eis simplicius, quo

1 incorruptis ] incoruptis S. 2 publico Iosephus ] publico, Iosephus B. S. 2 author. nec ] author, nec B. S. 3 milibus philo ] milibus, Philo B. S. 3 testamenti ] Testamenti B. S. 6 unanimi consensu ] unanimi, consensu B. 9 confirmati. Cuius ] confirmati: Cuius B. S. 11 obambulantis ] obam bulantis B. 14 reputemus. si ] reputemus: Si B. S. 14 cognoscimus. cui ] cognoscimus, cui B. S. 17 didicerint ut ] didicerint, ut S. 17 fuerint denarium ] fuerint, denarium S. 18 euangelio ] Euangelio B. S. 18 Euangelio quaerite ] Euangelio, quaerite S. 20 sacrarum ] Sacrarum S. 22 de cursu ] decursu S. 23 prophetae, ex euangelii ] Prophetae, ex Euangelii B. S. 27 diuinis ] Diuinis S. 28 explosionem. sed ] explosionem: sed B. S. 28 clarisensus ] clari sensus B. S. 31 adstricta quo ] adstricta, quo B. S. a Flavius Josephus, Jüdische Altertümer; Der Jüdische Krieg. 7.

b Contr. acad. 2, 3, 9.

c Mt 7,

5

10

15

20

25

30

74 v. 75 r.

5

Liber Secundus

285

purius, quo ardentius inhaeserimus. quod si magno etiam & excellenti uir ingenio fueris, tantam ibi profunditatem es iuuenturus, ut pelagus ueri tatis in exhaustum te intrasse cognoscas. poteris enim contextu litterario, superstruere quodcunque uerum alibi repereris, & connexa doctissime deducere, penetrareque & diuina gratia, & lumine ingenii, quo rudes atque ea destituti minime penetrauerint.

Epilogus Libri secundi. capvt.xxxviii. et vltimvm.

10

15

20

25

Quam uarie quamque pugnaciter, super ueritate gentium philosophi disseruerint, toto secundi huiusce libri decursu patefecimus, atque inde non difficulter colligi datum est, si tot praeclara ingenia uel frustra, uel non multo cum fructu tot in ea perquirenda saeculis laborarunt, non esse omnino facile humanitus eam ipsam depraehendere, quam, scilicet, factis non minus quam uerbis, ii qui eius inquisitioni se dediderunt confirmarint, & in antris & in puteis profundissimis delituisse. Dederunt & plane intelligi uerum esse, quod de eis Augustinus in opere de dei ciuitate pronunciat, dissidisse illos ipsos Augustinus. philosophos, non de Agris aut domibus, uel quacunque pecuniaria ratione, sed de iis rebus, quibus aut misere uiuitur, aut beate: ubi & si aliqua uera dicebantur, eadem licentia & dicebantur falsa prorsus, ut non frustra talis ciuitas mysticum uocabulum Babylonis acceperit.a haec Augustinus & dubio procul egregie. Ac sane de ipso Deo, de natura in uniuersum cum dissererent, quoniam id altissima speculatione mentis assequi opus erat, si non rite, si non exacte atque ad amussim praecepissent illi ipsi philosophi, rei sublimitas praeripere illis calumniam potuisset, ignorationis aut negligentiae nomine ne culparentur. si de coelo cum disputarent, deque iis quae fiunt in sublimi, uentorum, fulminum, imbrium generatione, itemque de motibus terrae, fontibus, fluminibus, Mari, atque de iis demum quae in abstrusis terrae cauernis atque uisceribus fierent dum commentarentur, uero perpendiculo si non essent usi, facilis omnino uenia: quoniam a sensibus ea ipsa remota,

1 inhaeserimus. quod ] inhaeserimus, quod B. S. 2 iuuenturus ] inuenturus S. 3 in exhaustum ] inexhaustum B. S. 3 cognoscas. poteris ] cognoscas, poteris B. S. 5 diuina ] Diuina B. 7 Libri secundi. ] libri secundi B. / libri secundi. S. 8 Caput.xxxviii. et ] Cap. XXXVIII & B. S. 13 minus quam ] minus, quam B. S. 14 antris & ] antris, & B. S. 15 Dederunt ] Dederuut B. 17 Agris aut ] agris, aut B. S. 18 beate: ubi ] sic! B. S. 20 acceperit. haec ] acceperit: haec B. S. 23 exacte atque ] exacte, atque B. S. 25 culparentur. si ] culparentur, si B. S. 26 generatione, itemque ] generatione: itemque S. 27 Mari, atque ] mari, atque B. / mari atque S. 27 demum quae ] demum, quae B. S. 29 uenia: quoniam] sic! B. S. a Augustinus, De civitate Dei, 18, 41, p. 319.

286

Contra Aristotelem.

Nota lector praecellentissima dei sapientiam et bonitatem.

Duo praecipua emolumenta ex Christiana disciplina.

Liber Secundus

75 r. 75 v.

supra captum hominis putari potuissent. At cum mores omnes & uitia sub dubio reposuere, Quem nam degendae uitae modum uel discipulis praesentibus, uel posteris reliquerunt? Atqui cum nec cognouerint ne dum non demonstrauerint, ullum bonorum finem quo animal hoc ad foelicitatem natum beari posset: quid hiscere de uniuersa philosophia non delirantes potuere? An illos forte excusauerit Aristoteles, docens qualis est unusquisque, talem ei finem uideri? An magis hoc humanum culparit genus? cuius communi consensu non sit praestitutum omnibus, quo tendere debeant? quanto igitur magis semitae & ueri & boni particulatim indagandae sub ignorationis caligine uersabantur: per quas ad ultimam illam ueri bonique metam aditus patuisset? Caeterum ueritas ne ulla sit an minime? cum dubitarent, ad idque complurimas rationes afferrent, quae nam quaeso illis excusationis ansa remansit? O dei clementiam singularem, o, humanam caecitatem, o, pestiferam eorum qui se scire aliquid existimarint, sine diuino lumine arrogantiam. ubi enim gentium philosophi, tanquam in obscuro & illumi quodam labyrintho naturae, sibi etiam ipsis placentes nimium, & sua in caecitate delectati obseruarentur. Apparuit diuinitus lumen quo pateret exitus ad coelum, indeque demissa fila quibus indepraehensus & irremeabilis error innotesceret. uenit ad homines uenit ipsa ueritas Christus & Deus & homo, omnis ueritatis fons & origo: Nec prius uenit, quam ueritatem diu quaesitam nec plane & exacte compertam, ipsi gentium philosophi faterentur. Ego inquit illea sum uia ueritas & uita, & alibi, ego in hoc natus sum, & ad hoc ueni in mundum ut testimonium perhibeam ueritatib. In philosophis gentium ueritatis testimonium quo pacto accepissemus? quando qui inter eos praeclarissimi fuerunt, illam ipsam non agnouisse plane concederent. quod enim ignorat quis, ei testimonium praebere non posse manifestum est. Errabunda igitur humanae sapientiae uestigia secuti philosophi, & inter sectas distracti plures & diuersas in opiniones quasi lancinati atque discerpti, ueri lumine caruerunt. & cum plenus esset ignoratione orbis uniuersis, sectaeque omnes captandae ueritati addictae, ad eam allucinarentur, illam ipsam Christi disciplina deductis tenebris reuelauit. ex 2 Quem nam ] quem nam B. / quemnam S. 2 modum uel ] modum, uel B. S. 3 cognouerint ne ] cognouerint, ne B. S. 4 finem quo ] finem, quo B. S. 7 humanum culparit ] humanum, culparit B. 9 ueri & ] ueri, & B. S. 13 o, humanam ] o humanam B. S. 13 o, pestiferam ] o pestiferam B. S. 14 eorum qui ] eorum, qui B. S. 14 arrogantiam. ubi ] arrogantiam, ubi B. S. 15 illumi ] illumino S. 17 diuinitus ] Diuinitus B. 17 lumen quo ] lumen, quo B. S. 18 fila quibus ] fila, quibus B. S. 19 innotesceret. uenit ad homines uenit ] innotesceret, uenit ad homines, uenit B. S. 19 Christus & Deus & ] Christus, & Deus, & B. S. 19 origo: Nec ] sic! B. S. 20 quaesitam nec ] quaesitam, nec B. S. 21 Ego inquit ille sum ] Ego (inquit ille) sum S. 21 Ego. . .uita ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 22 uita, & ] uita: Et B. S. 23 ego. . .ueritati ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 25 concederent. quod ] concederent, quod B. S. 27 diuersas in ] diuersas, in B. S. 28 caruerunt. & ] caruerunt, & B. S. 30 allucinarentur ] hallucinarentur B. S. 30 reuelauit. ex ] reuelauit, ex B. S. a Joh 14, 6.

b Joh 18, 37.

5

10

15

20

25

30

75 v.

5

Liber Secundus

287

qua duo praecipua emolumenta decerpere in uniuersum potuimus, & quod gentes aberrabant: & quod lex diuinitus data mosi non quemadmodum iudaei putabant, sed spiritaliter erat intelligenda: quod & euangelium & eius sacri enarratores luce clarius aperuerunt, & pelagus ipsum ueritatis bonis mentibus eremigandum proposuerunt, hoc itaque in ueritatis pelago & quaerenda ueritas, & colenda, quam cum gustaueris deo gratias agito, cuius in lumine lumen uidere coepisti: & Aliis patefacito uerbis Apostolia, ne sicut gentes ambulent in uanitate sensus sui, de quarum uanitate ut explicatius disputemus, hunc secundum librum claudentes, tertium adoriamur.

2 aberrabant: & ] aberrabant: & B. / aberrabant, & S. 2 diuinitus ] Diuinitus B. 2 mosi ] Moysi B. S. 3 euangelium ] Euangelium B. S. 5 proposuerunt, hoc ] proposuerunt: hoc S. 7 coepisti: & Aliis ] coepisti: & aliis B. S. 8 ne sicut. . .sensus sui ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 8 sui, de ] sui: de S. 8 uanitate ut ] uanitate, ut S. a Eph 4, 17.

75 v.

IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI ET CONCRODIAE COMITIS IN EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE GENTIVM ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE LIBER TERTIVS. 5

10

15

20

25

PROOEMIVM, Apellem pictorem illum celeberrimum memoriae proditum est, cum equum pinxisset mira ex arte tentasse, ut illius ori spumam inderet, & rei frustratum successu, spongiam qua penicilli colores abstergebantur in tabulam proiecisse, ipsiusque contactu, spumam quam artis magister optimus nequisset efficere, casu euenisse.a Ita mihi magna ex parte in re dissimili contigisse si dicerem, iure fortassis non culparer. quanquam non casui quod sum dicturus, sed & certis causis & diuinae demum prouidentiae acceptum referri uolo. Fueram ego diu animi dubius si quae de philosophis gentium concepissem, an chartis committere deberem & Aliis legendum tradere? Mouebant me hinc inde multa: & quod non defuturos zoilos arbitrarer: & quod audatius factum qui carperent suboriri multos coniectura plusquam mediocri depraehendebam. Sed stimulabar & publica utilitate, & Amore ueritatis urgebar, quae caeteris propendere proculdubio fas est. Nec non praestabilius futurum existimabam, si quae concepissem animo foras promerem, futura si forte non multis, At certe aliquibus non ingrata. Dum haec animo forte uersarentur, nec efficiendi quod optaueram spes in eo ulla floreret, Ecce de repente quidam quasi turbo me rapuit, & dum in sublime uideretur eleuare, paulo minus aegit in praeceps. Iulius etenim secundusb pontifex maximus, animo uir uasto atque terribili, dum belllum in Alphonsum Ferrariensemc principem molitur, cui sacris interdixerat omnibus, eundemque aliquot oppidis aemiliae & Mutina urbe 2 COMITIS IN ] COMITIS, IN B. S. 4 ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE ] & veritatis Christianae disciplinae, B. S. 4 LIBER TERTIUS.] Lib. III. B. / LIBER III. S. 5 PROOEMIUM,] PROOEMIUM. B. / PROOEMIUM. S. 8 spongiam qua ] spongiam, qua B. S. 9 spumam quam ] spumam, quam B. S. 10 dissimili ] dißimili S. 10 contigisse ] contigisset B. S. 11 fortassis ] fortaßis S. 11 culparer. quanquam ] culparer, quanquam B. S. 12 causis & ] causis, & B. S. 12 diuinae ] Diuinae B. 14 deberem & Aliis ] deberem, & aliis B. S. 14 tradere? Mouebant ] tradere. Mouebant S. 16 multos coniectura plusquam ] multos coniectura, plusquam B. / multos, coniectura plusquam S. 17 Amore ] amore B. S. 17 urgebar ] urgebat B. 19 animo foras ] animo, foras S. 19 At ] at B. S. 21 optaueram spes ] optaueram, spes B. S. 21 Ecce ] ecce B. S. 21 de repente ] derepente S. 23 pontifex maximus ] Pontifex Maximus B. S. a PH 1, 28. b Herbert Immenkötter, Art. »Julius II.«, in: BBKL, vol. 3, coll. 811–815. Bocchi, »Este, Alfonso I. d’«, in: LexMa, vol. 4, col. 29.

c F.

290

Liber Tertius

75 v. 76 r.

armis multarat, ferrariam ipsam media hyeme maximis cum niuibus oppugnaturus, me cuius exilii iam nonus agebatur annus in patriam quod oppugnandae ferrariae condu cere id arbitrabatur, restituendum curauit, quare accepta satis ualida manu primo concordiae oppidum quod facilius expugnari quam Mirandula poterat ab aduersariis qui ab Alphonso in pontificem stabant, ui detentum, ui captum est. Deinde ipsemet pontifex ipsa secutus est castra, ipsisque & castris & ducibus praefuit, triplicique exercitu Mirandulam tam diu omni obsidionis genere uexauit, quoad ipse in propria domo & paterna ditione ex integro collocarer. Itaque aliquot cum iam menses & intuendis oppidis & in belli muneribus occupatus fuissem, & res ipsa pontifici suorum defectione & ducis imbellia male cessisset, adeo ut Gallis Alphonsum tuentibus, & amitteretur Bononia, & pontificis dissiparetur exercitus, ipse qui partes iulii sectatus fueram, & iusticiae & grati animi obsequio faciens in parte satis, exul iterum & exterris factus, me florentiam recepi: Tum uero arma non corporea modo sed spiritalia exciri coeperunt & dissidium ecclesiae nostrae christianae parari, cui componendo cum potis non essem, Iterum me contuli ad studia doctrinae, & cum graecos aliquot libros physicae & theologicae facultatis offendissem, quos ibi ante mandata exscribendos, in eisque uidissem contineri multa, quibus conceptum animo & intermissum bello negocium facilius confici posset, rei aggrediendae animo stimulus quidam nec omnino obtusus accessit, quo etiam instinctus cogitaui non fore absonum, quin aliqua hinc posset molestiis inueniri leuatio. quare iacta iam spongia non quidem indignatione, quippe quae deus perpeti me uoluit, eius ipsius gratia conatus sum aequo animo & patienter ferre, Iacta inquam laboris & studii spongia, pars prima equinae spumae confecta, fuerat, Nam primo in libro ab antiquissimis qui foelicitatem quaerebant philosophis gentium repetentes, eorum philosophiam incertam, authorum perpetua dissensione monstrabamus. Sed ecce iterum turbo qui me de studiis litterarum transtulit ad bellum quod Bononiae simul & Gallis eam per proditionem ciuium partam defendentibus Iulius pontifex intulit 1 multarat ] mulctarat B. S. 2 patriam quod ] patriam, quod B. S. 4 ualida manu ] ualida, manu B. 4 oppidum quod facilius expugnari quam ] oppidum, quod facilius expugnari, quam B. S. 5 aduersariis qui ] aduersariis, qui B. S. 5 pontificem ] Pontificem B. S. 6 pontifex ] Pontifex B. S. 7 castris & ] castris, & B. S. 9 collocarer ] collocaret B. S. 9 oppidis & ] oppidis, & B. S. 10 pontifici ] Pontifici B. S. 11 cessisset ] ceßisset S. 12 pontificis ] Pontificis B. S. 12 dissiparetur exercitus, ipse ] dißiparetur exercitus. ipse S. 13 iusticiae & ] iusticiae, & B. S. 14 recepi: Tum ] recepi. Tum B. S. 14 modo sed ] modo, sed B. S. 15 coeperunt & ] coeperunt, & B. S. 15 dissidium ecclesiae ] dißidium Ecclesiae S. 15 christianae ] Christianae B. S. 16 Iterum ] iterum B. S. 17 physicae & theologicae ] Physicae & Theologicae B. S. 18 mandata ] mandaram B. S. 19 animo & ] animo, & B. S. 20 quidam nec ] quidam, nec B. S. 20 obtusus accessit ] obtustus accessit B. / obtusus acceßit S. 22 leuatio. quare ] leuatio: quare B. S. 24 ferre, Iacta inquam laboris ] ferre: iacta inquam laboris B. / ferre: iacta, inquam, laboris S. 25 confecta, fuerat, Nam ] confecta, fuerat, nam B. / confecta fuerat: nam S. 25 antiquissimis qui ] antiquissimis, qui B. / antiquißimis, qui S. 28 simul & ] simul, & B. S. 29 pontifex ] Pontifex B. S.

5

10

15

20

25

76 r.

5

10

15

20

Liber Tertius

291

hispanis auxiliis, quae res male primum cum cessisset fuso & fugato apud Rhauennam exercitu, deinde se se in melius res bellica uertisset, descendentibus in auxilium heluetiis & pulsis transalpes gallis, receptoque Regio lepidi, & parma atque placentia sub ecclesiae Romanae ditionem redactis, uictor Iulius excessit e uita. Huic postquam decimus Leoa suffectus est, & induciae armorum tumultibus parumper allatae, dati etiam sunt ad pristina studia reditus, recepta iterum post biennium patria. Sed reditus tamen ipsi saepe interpollati & longis itineribus susceptis pro patria ipsa recipienda, & pro recepta tuenda, non parum multis laboribus. quandoquidem a secundo exilio reduces quater hostilibus armis uexati, longam etiam obsidionem pertulimus, tantum abfuit ut omnino securi rerum nostrarum ualuerimus quod institueramus absoluere, sed perseuerauimus iuuante deo non destitimus, non remisimus nuncium labori. ergo tertio libro restat ostendere eos qui in uniuersum super ueritate captanda non conuenerunt philosophos, etiam non concorditer aut liberales artes non docuisse aut philosophiae ullam partem constanter posteris omnino tradidisse, ut uerum ipsum nudum atque illustre nullisque tectum ambagibus quod in sacris litteris & Christiana potissimum disciplina uersatur, & sincerus cognoscamus & sequestratis inanibus gentium commentis consectemur, Nam si praeclare Gregoriusb censuit indignum esse ut uerba coelestis oraculi sub donati regulis constrigantur, num putabimus dignum ut incertis philosophorum dogmatibus subiiciantur? & earum meridianae luci nocturnae horum tenebrae aut praeponantur aut obaequentur?

1 hispanis ] Hispanis B. S. 1 cessisset ] ceßisset S. 1 fuso & ] fuso, & B. S. 3 transalpes ] trans alpes S. 5 excessit ] exceßit S. 7 interpollati ] interpolati S. 8 susceptis pro ] susceptis, pro B. S. 9 laboribus. quandoquidem ] laboribus, quandoquidem B. S. 12 perseuerauimus iuuante Deo non ] perseuerauimus, iuuante Deo, non S. 13 labori. ergo ] labori: ergo B. S. 17 sacris ] Sacris S. 17 Christiana ] Christianae B. S. 17 potissimum ] potißimum S. 17 sincerus ] syncerus B. / syncerius S. 18 cognoscamus & ] cognoscamus, & B. S. 18 consectemur, Nam ] consectemur: Nam B. S. 20 constrigantur ] constringantur B. S. 22 praeponantur ] praeponanttur B. a C. Falconi, Art. »Leo X.«, in: LexMa, vol. 5, col. 1881. librum B. Job, Epist. Ad Leandrum, c. 5, col. 516 B.

b Gregor der Große, Expositio in

292

Liber Tertius

76 v.

Quod duae philosophorum sectae epicurea & pyrrhonia, disciplinas liberales in praetio non habuerint, et quibus de causis, et quam inter se diuersis. capvt primvm. Quemadmodum uarie, diuerse, pugnaciter, de ueritate ipsa eiusque iudicio gentium philosophi decreuerunt, satis explicatum arbitror libro superiore. cum non eorum modo opiniones, Sed & argumenta quibus moti, & rationes quibus ad id decernendum persuasi sunt recenseremus. Restat ut liberales artes omnemque philosophiae partem persequamur: declarantes quam controuerse, quam uarie, quam dissidenter, de eis etiam statuerint omnibus, quae solent propter cultum animi & ueritatis notionem haberi maximo in praetio. Ac ut a liberalibus incipiamus artibus, eas a duabus philosophorum sectis, aut nihil aut certe parum aestimatas inuenio: diuersis tamen rationibus. nam Epicurusa & plerique sectatorum arbitrati sunt nihil eas habere momenti ad sapientiae perfectionem. Sed duplici de causa hoc ab eis factum plerique putant eruditorum, uel ut propriam illi ignorationem occulerent, si quidem a plerisque rudis & indoctus esse putabatur Epicurus.b uel ut platoni & Aristoteli & Aliis qui eruditissimi & erant & habebantur quasi subirati non consentirent. & haec quidem causae solent afferri quarum ut unam aut alteram forte, Fabius Quintilianus indicaret, illa sunt in secundo oratoriae institutionis uerba. nam de Epicuro qui disciplinas omnes refugit nihil miror.c Sed & illa quoque non praeteritur silentio, quod nausiphanes pyrrhonis auditor & epicuri praeceptor, cum in disciplinis studiose uersaretur, ipsisque in disciplinis iuuenes erudiret & in rhetorica praecipue, is qui eum audibat epicurus quadam in magistrum inimicitia commotus, ut uideretur ipse ἀυτοδίδακτοσ. hoc est a se ipso doctus, & philosophus ἀυτοφύησ, id est, suapte natura, propterea disciplinarum contemptor extiterit.d Pyrrhonii uero

2 et ] & B. S. 2 et ] & B. S. 4 Caput primum.] Cap. I. B. S. 7 superiore. cum ] superiore, cum B. S. 7 Sed ] sed B. S. 8 rationes quibus ] rationes, quibus S. 8 sunt recenseremus ] sunt, recenseremus S. 9 persequamur: declarantes ] sic! B. S. 13 inuenio: diuersis ] inuenio: diuersis B. / inuenio, diuersis S. 14 rationibus. nam ] rationibus, nam B. / rationibus: nam S. 17 rudis & ] rudis, & B. S. 17 Epicurus. uel ] Epicurus, uel B. S. 18 Aristoteli & Aliis ] Aristoteli, & aliis B. S. 18 erant & ] erant, & B. S. 18 habebantur quasi ] habebantur, quasi S. 19 consentirent. & ] consentirent, & B. / consentirent: & S. 19 afferri quarum ] afferri, quarum S. 20 unam aut ] unam, aut B. S. 21 uerba. nam ] uerba, nam B. / uerba: nam S. 22 refugit nihil ] refugit, nihil S. 23 auditor & ] auditor, & B. S. 24 erudiret & ] erudiret, & B. S. 25 audibat epicurus ] audiebat, Epicurus S. 26 ἀυτοδίδακτοσ ] ἀυτοδίδακτος B. / αὐτοδίδακτος S. 26 ἀυτοδίδακτοσ. hoc est a] ἀυτοδίδακτοσ, hoc est a B. / ἀυτοδίδακτοσ, hoc est, a S. 26 ἀυτοφύησ ] ἀυτοφύης B. / αὐτοφύης S. a DL 10, 6; Cicero, De finibus 1, 72. 15. d M 1, 2–3.

b M 1, 1.

c Quintilian, Institutionis oratoriae 2, 17,

5

10

15

20

25

76 v. 77 r.

5

10

15

20

Liber Tertius

293

nec existimarunt ipsi disciplinas, sed Aliis omnino de causis. neque enim quasi ad sapientiam illae non conducerent. si enim hoc sanxissent habiti essent inter dogmaticos, a quibus se ipsi magno studio secretos uolebant.a neque quod eruditione non pollerent iccirco illas repellendas putarunt: Nam nulla secta eruditior, inter omnes aliorum philosophorum sectas diligentissime uersata, & omnium experientissima: Neque iracundiae aut superbiae causa, quando habiti sunt inter alias philosophorum gentium sectas & humani & mites. Sed ipsi hac in re, id quod Aliis in omnibus sunt passi doctrinis: nihil enim alterutram in partem uelle decreuerunt, sed in alterutram disputare maluerunt, inueniendae desiderio ueritatis. & cum hinc atque hinc rationes & argumenta perspicerent: praestabilius illis est uisum, iudicium uerecunde suspendere quam uel impudenter uel arroganter ferre sententiam. eis tamen pollebant ipsi disciplinis, quanquam non nimium eas aestimarent.b Sic & noster Augustinus Augustinus. quamuis eas probe tenuerit: & in libro de ordine, cum ipsis liberalibus disciplinis multum tribuissetc, in libro retractationumd minus id probauit, quoniam multi sancti eas multum nesciunt, & qui sciunt ea, sancti non sunt assensum tamen propterea non cohibuit quemadmodum, fecere pyrrhonii.

Quid sceptici contra disciplinas in uniuersum attulerint sumptis argumentis ex re quae doctrina praebeatur, ex docente, ex discente, ex modo doctrinae. ubi contra ipsos nonnulla dicuntur: et aliqua dicuntur in laudem christianae disciplinae. capvt secvndvm. Hi ipsi pyrrhonii rationes attulerunt quibus suspendere iudicium se profiterentur & non haerere dogmaticis philosophis liberales disciplinas mirum extollentibus. duplici autem uia processerunt: primum in uniuersum gene1 Aliis ] aliis B. S. 1 causis. neque ] causis, neque B. S. 2 conducerent. si ] conducerent, si B. S. 2 sanxissent habiti ] sanxissent, habiti S. 3 dogmaticos, a ] dogmaticos a S. 3 uolebant. neque ] uolebant, neque B. S. 4 pollerent iccirco ] pollerent idcirco B. / pollerent, idcirco S. 6 experientissima: Neque ] experientissima: neque B. S. 7 humani & ] humani, & B. S. 7 mites. Sed ] mites: Sed S. 8 Aliis ] aliis B. S. 8 doctrinis: nihil ] sic! B. S. 10 ueritatis. & ] ueritatis, & B. S. 10 hinc atque ] hinc, atque B. S. 11 perspicerent: praestabilius ] sic! B. S. 12 suspendere quam uel impudenter uel ] suspendere, quam uel impudenter, uel B. S. 12 sententiam. eis ] sententiam, eis B. S. 14 tenuerit: & ] sic! B. S. 16 sunt assensum ] sunt, assensum S. 17 cohibuit quemadmodum, fecere ] cohibuit, quemadmodum fecere S. 18 attulerint sumptis ] attulerint, sumptis B. S. 20 et ] & B. S. 21 christianae ] Christianae B. S. 22 Caput secundum.] Cap. II. B. S. 23 attulerunt quibus ] attulerunt, quibus B. S. 24 profiterentur & ] profiterentur, & S. 25 mirum extollentibus ] mirum in modum extollentibus S. 25 extollentibus. duplici ] extollentibus, duplici B. S. 25 processerunt: primum ] sic! B. S. a M 1, 5. b M 1, 6–7. libri, 1, 3, 2.

c Augustinus, De ordine, 1, 8.

d Augustinus, Retractationum

294

Liber Tertius

77 r.

ratimue, deinde particulatim.a Illudque in primis considerarunt, si ulla est disciplina quattuor constitui oportere, rem quae tradatur, eum qui docet, eum qui discit, Modum doctrinae. Aduersum quae omnia primum disputant ut disciplina ipsa uniuersim relinquatur dubia.b mox particulares disciplinas grammaticam, dialecticam, rhetoricam, Arithmeticam, Geometriam, Musicam, Astrologiam ducunt in controuersiam. Itaque quantum pertinet ad rem quae docetur hunc fere in modum argumentantur. id quod in doctrina traditur, aut non est, aut est: itemque aut uerum est aut falsum. Si primum cum hoc non existat quomodo doceri poterit? at doctrina non eorum est quae non existant: & si falsa etiam docerentur, quae nam doctrinae futura esset utilitas? imo quanta labes animi si, scilicet, id non falsum esse sed ueri uice traderetur. ac etiam si ens quatenus est ens, doceri dicitur, quoniam tale est: manifestum fiet ut non omnis doctrina ex quibusdam confessis & manifestis proficiscatur.c Si uero non quatenus est, sed aliud quiddam, dicant doceri: audiant nihil esse quod uastum illum ambitum entis effugiat. Si uerum dicatur esse quod traditur, tum inquiunt quam ambiguum ullum inueniri uerum, ex iis quae cum de iudicatorio ageremus allata sunt, facile potest apparere.d praeterea res quae in doctrina traditur, aut apparet, aut minime, clarumue aut obscurum est cognitioni. Si primum dederis non erit opus disciplina, quae enim clara sunt aeque apparent omnibus. Si secundum, quoniam quae manifesta non sunt & propter ambiguam minimeque iudicatam eorum naturam sub lite sunt, quomodo docebuntur?e amplius quod doctrina traditur, & disciplina percipitur, uel corpus est, uel incorporeum, & horum utrunque patitur difficultatem. nam corpus iuxta dogmata stoicorum inter ea quae doceri queunt non computatur, enunciata enim solum sunt eiusmodi ut capiantur disciplina, quae, scilicet, non sunt corpora, eaque neque sensilia dicunt esse, idque eorum notione probari, si quidem uel conflatio est magnitudinis & figurae & ἀντιτυπίασ.f uel trifaram disiunctum latitudine longitudine profunditate ut placuit mathematicis, uel trina ipsa dimensio est µετὰ ἀντιτυπίασ ut uisum

2 disciplina quattuor ] disciplina, quatuor S. 3 Modum ] modum B. S. 4 disputant ut ] disputant, ut B. S. 4 dubia. mox ] dubia: mox B. S. 5 disciplinas grammaticam ] disciplinas, Grammaticam B. S. 7 docetur hunc ] docetur, hunc S. 7 argumentantur. id ] argumentantur: id B. S. 8 est: itemque ] sic! B. S. 8 est aut ] est, aut B. S. 9 existat quomodo ] existat, quomodo S. 9 est quae ] est, quae B. S. 10 existant: & ] sic! B. S. 11 non falsum esse sed ueri ] quod falsum esset ueri B. / quod falsum esset, ueri S. 12 traderetur. ac ] traderetur, ac B. S. 13 fiet ut ] fiet, ut B. S. 14 doceri: audiant ] sic! B. S. 16 inquiunt quam ] inquiunt, quam B. S. 17 praeterea ] Praeterea B. S. 19 cognitioni ] cognitione B. S. 19 dederis non ] dederis, non S. 20 sunt aeque ] sunt, aeque S. 21 sunt & ] sunt, & B. S. 24 difficultatem. nam ] difficultatem, nam B. / difficultatem: nam S. 25 queunt non ] queunt, non S. 27 figurae & ] figurae, & B. S. 28 ἀντιτυπίας. uel trifaram ] ἀντιτυπίας, uel trifariam B. S. 28 disiunctum latitudine longitudine profunditate ut ] disiunctum, latitudine, longitudine, profunditate, ut B. S. 29 ἀντιτυπίασ ] ἀντιτυπίας B. S. a M 1, 8.

b M 1, 9.

c M 1, 10–12.

d M 1, 13 sq.

e M 1, 14–18.

f M 1, 20.

5

10

15

20

25

77 r. 77 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

295

est epicuro, ut ex hoc uacuum definiret.a uel tumor ἀντιτυποσ. ut alii uoluere. Non una igitur & simplex, sed ex pluribus est conflata natura ab intellectu confecta. quod si detur, non erit sensile.b idque etiam si concedatur doctrina non capietur, quatenus etiam sensile doctrina non eget ut animo percipiatur. sicuti nec album quis ut uideat discit.c Igitur quatenus intellectile percipietur, quodquam sit uerum hinc aduertemus. si enim neque latitudo per se est corpus, neque item longitudo per se, atque profunditas: quod ex omnibus iis constitutum esse concipitur, id erit corpus. an corpus ex incorporeis? incorporea quoque non incidunt in sensus, a quibus notionem solet mens afformare. & praeterea corporum aliud sensile est inquiunt, aut intellectile, neque alia eorum suprema differentia. non autem illud: quoniam omnibus sensu praeditis id esset, confessum. minus hoc, quoniam omnibus hac de re philosophis est pugna. nam atoma dicunt Alii: Caeteri indiuisibilia, & inter hos aliqui haec in infinita diuidunt, Alii in minima & impartilia. Incorporea quoque non manifesta.d ut Idaeae platonicae, ut enunciata stoicorum, locum, uacuum, tempus, & eiusmodi Caetera. quae alii dicunt esse, alii non esse, alii ab assensu abstinent.e His itaque & similibus aggressionibus sceptici, quae Respondit author minime uera sunt, speciem tamen quandam probabilitatis afferre possent scepticis iis, qui non interstinguerent inter id quod simpliciter absoluteque, & id quod quoquomodo & ex parte solet afferri. Verum cum reddi putant non solum ambiguum id quod traditur disciplina, sed cum sublatum iri opinantur simul, ne docentis & discentis officium apud dogmaticos celebretur, ita fere disserunt.f Aut artifex docet artificem Sed quo pacto alter alterius indiget disciplina? aut artificem qui caret arte instruit, quod qui diceret risum excuteret, aut artis expers, artis expertem, sed quo pacto caecus duceret caecum? aut qui arte pollet eum qui arte caperet instituit, sed quo nam modo is pollebit arte suapte natura ut, scilicet, ebulga matris ferat artem secum? minime gentium.g qua enim uia cum sit expers, particeps fiet atque possessor artis? aut enim una 1 definiret. uel ] definiret, uel B. S. 1 ἀντιτυποσ. ut ] ἀντίτυπος, ut S. 2 sed ] om. S. 3 confecta. quod ] confecta, quod B. S. 3 sensile. idque ] sensile: idque B. S. 4 etiam ] enim B. S. 4 sensile doctrina ] sensile, doctrina S. 5 percipiatur. sicuti ] percipiatur: sicuti B. S. 6 quodquam ] quod quam S. 6 aduertemus. si ] aduertemus: si B. S. 7 profunditas: quod ] sic! B. S. 8 corpus. an ] corpus: an B. S. 9 incorporeis? incorporea ] incorporeis: incorporea S. 10 afformare. & ] afformare: & B. S. 10 aut ] aliud B. S. 11 differentia. non ] differentia: non B. S. 12 confessum. minus ] confessum: minus B. S. 13 pugna. nam ] pugna: nam B. S. 13 Alii: Caeteri ] alii, caeteri B. S. 14 Alii ] alii B. S. 15 manifesta. ut ] manifesta, ut B. S. 16 Caetera. quae ] caetera, quae B. S. 17 sceptici, quae] Sceptici disputant quae B. S. 22 docentis & ] docentis, & B. S. 23 artificem Sed ] artificem. Sed B. / artificem: Sed S. 24 artificem qui caret arte instruit ] artificem, qui caret arte, instruit S. 26 caperet ] caret B. S. 26 pollet eum qui arte caperet instituit ] pollet eum qui arte caret instituit B. / pollet, eum qui arte caret, instituit S. 26 quo nam ] quonam S. 27 natura ut ] natura, ut B. S. 27 ebulga ] e bulga B. S. *Nach e als Marg. in S: vulva.* 27 gentium. qua ] gentium: qua B. S. a M 1, 21. sq.

b M 1, 22.

c M 1, 23.

d M 1, 24–27.

e M 1, 28.

f M 1, 30.

g M 1, 31

296

Liber Tertius

77 v.

speculatio id potest efficere, aut minime. si primum licebit bona connexione deducere, ut ars non sit compraehensionum notionumque collectio. & praeterea quis ferret ut ille artifex diceretur, qui unum tantummodo praeceptum artis teneret, & unica speculatione esset imbutus? quod si quis unam perficere posse aliarum cumulum diceret & indere nomen artificis: is aduertat, innummerato non haberi quibus nam & quot speculationibns ars quaeque compleatur. quare nunquam sciet quae desint ad artem perficiendam. omnia uero collectim non capiuntur: sed singulatim, etiam si capi illa concedantur. quare dicant quo pacto artifex constituatur? qui etiam constitutus de praeceptis artis eiusdem dubitat, & impugnatur ab aliis. Caeterum qui dicitur sine arte quatenus est sine arte, discere artem, uideant ne sicuti caeci colores, & surdi sonos, addiscant. alioqui num & particeps & expers artis eiusdem? expers quidem quoniam sic supponitur. particeps quoniam compraehensionem Author contra habet artis theorematum.a Sed falluntur sceptici quo supra diximus modo, scepticos. in eo quod est simpliciter, & ex parte, nam quoquo modo est particeps artis, qui addiscit potestate, scilicet, & aptitudine. Adhuc sceptici addunt plaeraque quae ad ea spectant, quae contra physicos dum disserunt ducunt in medium. quando contra causam transmutantem & suscipientem argumentantur: & generationem & corruptionem causantur. Modum item doctrinae sublatum iri putant, si neque qui discat neque qui doceat inueniatur.b particulatim uero ita instant. Aut claritate is constat aut oratione. Sed si illud uerum esset: cum claritas eorum sit, quae ostensa manifestaque sunt, omnibus iam essent compraehensa, neque ulla opus esset doctrina. oratione uero quo pacto? aut enim ea significat, aut minime, hoc neutiquam sunt dicturi.c alioqui quo pacto quippiam significaretur eius ministerio & usu. si uero significat aut positu & uoluntate hominum, aut suapte natura. hoc certe neutiquam, alioqui uno omnes homines sermone uterentur, ergo illud. Sed quid nam oro illa doceret eum

1 si ] Si B. S. 2 collectio. & ] collectio, & B. S. 3 ferret ut ] ferret, ut B. S. 5 diceret & ] diceret, & S. 6 quibus nam ] quibusnam S. 6 speculationibns ] speculationibus B. S. 7 compleatur. quare ] compleatur, quare B. / compleatur: quare S. 7 perficiendam. omnia ] perficiendam, omnia B. S. 9 concedantur. quare dicant quo ] concedantur, quare dicant, quo B. S. 9 qui ] Qui B. S. 11 arte quatenus ] arte, quatenus B. S. 11 arte, discere ] arte discere S. 12 surdi sonos, addiscant. alioqui ] surdisonos, addiscant, alioqui B. / surdi sonos addiscant, alioqui S. 12 particeps & ] particeps, & B. S. 13 quidem quoniam ] quidem, quoniam S. 13 supponitur. particeps ] supponitur: particeps B. S. 15 parte, nam ] parte: nam S. 17 disserunt ducunt ] disserunt, ducunt S. 18 medium. quando ] medium, quando B. S. 19 argumentantur: & generationem & ] argumentantur: & generationem, & B. S. 20 discat neque ] discat, neque B. S. 20 inueniatur. particulatim ] inueniatur, particulatim B. S. 21 instant. Aut ] instant: Aut B. S. 21 oratione. Sed ] oratione: Sed S. 23 doctrina. oratione ] doctrina, oratione B. S. 24 dicturi. alioqui ] dicturi, alioqui B. S. 25 usu. si ] usu, si B. S. 26 natura. hoc ] natura, hoc B. S. 27 quid nam ] quidnam S. a M 1, 33 sq.

b M 1, 35; cf. M 9, 195 sqq.; M 10, 31 sqq.

c M 1, 36.

5

10

15

20

25

77 v. 78 r.

5

10

15

Liber Tertius

297

qui id quod significat alioqui prorsus ignoreret.a num potius in memoriam reducit tanquam signis quibusdam ea quae ante didicerat? compraehensionem porro docentis causa inditam, in eum qui discit parem esse uolunt, quam & sublatam iri multis argumentationibus censent. circa uitae quoque studia & uirtutes maximeque prudentiam dubitant, a prudente ne an imprudentean contra fiat? et similia quae de artifice & artis ignaro supra sunt allata, illud adiicientes. Si prudentia statuatur noticia bonorum malorum & neutrorum, cum imprudens uoces audierit num rem intelliget? num illam percipiet? si percipiet, non erit imprudens, si non percipiet rem, & uerba teneat, Tuque illum prudentem iudicaueris, fatearis etiam oportet imprudentiam esse noticiam earum rerum quarum est prudentia.b ita sceptici. Sed hoc non officit Pro christiana nobis, nam prudentia usu magis comparatur quam discitur, & intus est lumen disciplina. super nos signa tum lumen quoque fidei, quibus prudentia gliscit: praetereaque signis & exemplis doctorum instructi sumus, & quasi ducti manu atque his omnibus in christiana disciplina, ad id cognitionis peruenire datur, quod nobis erat in uotis.

Quid sceptici contra grammaticam soleant disputare, ubi et alia quaepiam ex aliis authoribus. capvt. iii. 20

25

At tamen sceptici illa ipsa contra eos, qui se in disciplinis uersari profiterentur & multa nouisse, tanquam in uniuersum fuderunt. atque ut hinc monstrarent posse omnia quae ipsi statuebant tolli, non singula percurrerunt illorum dogmata, infiniti enim operis fuisset, sed uias eorum obstruendas & tanquam excidenda fundamenta putarunt: quibus subrutis, quod superstructum fuisset uel una ruina concideret. principia itaque uel quae ex principiis fluerent, ac methodos insigniores, uel fines, sublatum iri procurauerunt.c A grammatica Grammatica bifariam. exorsi. haec autem bifariam dicebatur, nam alia est articulatarum uocum qualiscunque cognitio, alia quae tanquam huius pars, ad ordinem artemque quoquomodo redacta, & illius ueluti pars quaedam & species, de qua apud 1 significat alioqui ] significat, alioqui S. 1 ignoreret. num ] ignoraret, num B. S. 4 censent. circa ] censent, circa B. / censent: Circa S. 5 prudente ne an ] prudentene, an S. 5 imprudentean ] imprudente, an B. S. 6 et ] & B. S. 6 sunt ] sint B. S. 7 adiicientes. Si ] adiicientes: Si B. S. 8 audierit num ] audierit, num S. 9 Tuque ] tuque B. S. 11 prudentia. ita ] prudentia, ita B. S. 12 nobis, nam ] nobis: nam S. 12 comparatur quam ] comparatur, quam B. S. 15 christiana ] Christiana B. S. 18 et ] & B. S. 19 Caput. iii.] Cap. III. B. S. 21 fuderunt. atque ] fuderunt, atque B. S. 25 concideret. principia ] concideret, principia B. / concideret: principia S. 25 itaque uel ] itaque, uel B. S. 27 exorsi. haec ] exorsi, haec B. S. 27 dicebatur, nam ] dicebatur: nam S. a M 1, 37.

b M 1, 38.

c M 1, 40.

298

Medicina apud graecos unde. Geometria unde.

Epicuri sententia. Dionysius thrax.

Ptolomaeus peripateticus, Sextus. Metrodorus.

Liber Tertius

78 r.

Graecos crates, Aristophanes, Aristarchus, Alii praecepere.a Apud latinos quoque nonnulli ad eorum imitationem. Sic & medicina cui apud graecos nomen ἰατρικὴ. dicta est antiquitus, ἀπό τῶν ἰῶν ἐξαιρέσεωσ. nunc autem expellendis morbis aliis & perturbationibus corporum accincta est, arte suffoltior.b & Geometria olim a terrarum dimensione sortita nomen, nunc de rebus subtilioribus multo, traxit nomenclaturam.c uel uti placuit Asclepiadi illa ἀπό τῶν γραµµάτων. hoc est litteris. haec ἀ απὸ τῶν συγγραµµάτων. hoc est a conscriptionibus deriuata.d in eum igitur quae artis sibi & doctrinae uendicauit nomen, inuehuntur sceptici, nec priusquam eam quid sit finierint. Epicuri sententiam hac in re neutiquam aspernati, qua decreuit neque quaeri quicquam, neque dubitari posse sine conceptu.e Itaque concipit & finit Dionysius thrax grammaticam ἐµπερίαν, experientiam dixeris siue peritiam eorum quae plurimum apud poetas carmine, & historicos prosa oratione dicantur.f Interpretatur enim grammaticus, quae homerus, pindarus, Menander, herodotus, quae Vergilius Horatius, Plautus, Liuius, & praeterea quae rhetores atque philosophi tradidere.g cui Ptolemaeus peripateticus contradixit, peritiam eam experientiamque non esse causatus, quoniam illa sine arte, & sine ratione, sola simplicique obseruatione & exercitio constituta est, haec uero ars & est & habetur, & artis quoque nomen obtinuith, qua de re multa sextus in Empiricis monumentis.i Metrodorus nullam esse peritiam uoluit, quae sui ipsius consideraret finem praeter philosophiam: peritiam ibi pro arte desumens: praecipue uero ponitur pro multarum & uariarum rerum cognitione. quemadmodum senes & quoniam multa uiderunt, & multa audiuerunt dicuntur uitae experientes.j Sed enim qui peritia ea pollent, si omnium est, cum infinita sint illa omnia particularia, habebitur peritus rerum infinitarum grammaticus, si aliquorum, propterea peritus non erit, quando & qui Grammatici non sunt, aliqua etiam paucula poetarum & historicum nouere.k Si plurima dicent, quae nam sint prodant? ut quousque se extendat peritia dignoscamus. quod si decernere ea & numerare uoluerint, fateantur

1 Alii ] alii S. 1 praecepere. Apud ] praecepere: Apud S. 3 ἰατρικὴ. dicta ] ἰατρικὴ, dicta B. S. 3 ἀπό τῶν ἰῶν ἐξαιρέσεωσ. nunc ] ἀπὸ τῷν ἰῶν ἐξαρέσεως, nunc B. / ἀπὸ τῷν ἰαῶν ἐξαιρέσεως, nunc S. 5 & ] Et B. S. 6 nomenclaturam. uel ] nomenclaturam, uel B. S. 7 ἀπό τῶν γραµµάτων. hoc ] ἀπὸ τῶν γραµµὰτων, hoc B. / ἀπὸ τῶν γραµµάτων, hoc S. 7 est litteris. haec ] est literis, haec B. / est, literis, haec S. 7 ἀ απὸ τῶν συγγραµµάτων. hoc ] ἀπὸ τῶν συγγραµµάτων, hoc B. S. 8 est a ] est, a B. S. 8 deriuata. in ] deriuata, in B. S. 10 finierint. Epicuri ] finierint Epicuri S. 14 Homerus, Pindarus ] Homerus, Pinrus, Pindarus B. 15 Vergilius Horatius ] Vergilius, Horatius B. S. 16 tradidere. cui ] tradidere, cui B. / tradidere: cui S. 19 est, haec ] est: haec S. 19 est & ] est, & B. S. 21 peritiam uoluit, quae ] peritiam, uoluit quae B. 23 cognitione. quemadmodum ] cognitione, quemadmodum B. S. 24 audiuerunt dicuntur ] audiuerunt, dicuntur S. 26 erit, quando ] erit quando S. 29 dignoscamus. quod ] dignoscamus: quod B. S. a M 1, 44. h M 1, 60.

b M 1, 45. c M 1, 46. i M 1, 61. j M 1, 61 sq.

d M 1, 47. k M 1, 66.

e M 1, 57.

f Ibid.

g M 1, 58.

5

10

15

20

25

78 r. 78 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

299

opus esse finito aliquo & determinato numero, plurimo tamen contineri, si dematur unitas, eum etiam plurimum dicent esse, absurdum enim ac cretione & deminutione alicuius unitatis, plurimum & non plurimum appellari.a At si fiat identidem, eo res deueniet, ut non sit numerus plurimus: quo fiet ut neque sit illa grammatica, nam plurimum & paucum ad alterutrum referuntur. Si enim plurimus numerus rerum notarum, grammaticam peritiam conficit, paucus ut pote non plurimus non constituet. praeterea falsum est grammaticum illa plurima nosse, cum multo sint plura quae ignorantur ab eo.b Ad haec peritia est rerum quae coniectura percipiuntur, ut nauticae ut medicae facultatis.c Grammatica uero nihil coniectatur: qui uero dictionem illam (plurimum) non interponi maluerunt, ii non sustulere dubitationem sed auxere. sed esto sit omnium non plurimorum notio. esto etiam illud, ut nulla sit notio praeter noscentem neque grammatica praeter Grammaticum, sicuti nec ambulatio praeter ambulantem: Confitetur autem Grammaticus se omnium non habere noticiam quae sunt apud poetas & historicos. Igitur grammatica non erit omnium qnae sunt apud poetas & historicos notio. quod si etiam dicatur ars talium notionum, cum ars sit compraehensionum collectio & constitutio, qui omnia non collegerit non erit artifex appellandus.d Chares autem puta- Chares. uit grammaticam perfectam, habitum esse ex arte dignoscentem ea, quae a graecis dicta & excogitata sunt exactissimee, atque hic praeter alia uidetur tetigisse tacito opinionem cratetis, craticum a Grammatico secernentem, atque Crates. hunc illi tanquam ministrum subiicientem.f eo autem Dionysii uidetur quam huius finitio tolerabilior, quod ille addixit Grammaticum poetis & oratoribus addiscendis, hic autem omnibus & fere infinitis authoribus omnis omnino facultatis. Nulla autem methodus ad infinita se accingit, quae enim significant & quae significantur infinita sunt numero, siue innumerabilia dicere malueris. ad haec accedit quod omnifariam mutantur uoces decursu saeculorum. uariantur enim aetatibus uariatis, non plantae modo & animalia, sed nomina quoque rerum & uerbag, qua de re & latinus Horatius: multa renascentur Horatius. quae iam cecidere cadentque quae nunc sunt in honore uocabula si uolet 1 esse ] est B. S. 1 aliquo & ] aliquo, & B. S. 2 ac cretione ] accretione S. 5 grammatica, nam ] Grammatica: nam S. 7 ut pote ] utpote S. 7 constituet. praeterea ] constituet: praeterea B. S. 9 nauticae ut ] nauticae, ut B. S. 11 dubitationem sed ] dubitationem, sed S. 11 auxere. sed ] auxere: sed B. S. 12 notio. esto ] notio: esto B. S. 13 noscentem neque ] noscentem, neque B. S. 14 ambulantem: Confitetur ] sic! B. S. 15 poetas & historicos. Igitur ] Poetas, & Historicos, igitur B. S. 16 qnae ] quae B. S. 16 quod ] Quod B. S. 18 collegerit non ] collegerit, non S. 18 Chares ] Charas B. S. 22 eo ] Eo B. S. 22 uidetur quam ] uidetur, quam B. S. 23 huius finitio ] huius finius finitio B. 26 significantur infinita ] significantur, infinita S. 27 malueris. ad ] malueris, ad B. S. 28 saeculorum. uariantur ] seculorum, uariantur B. S. 29 Horatius: multa ] Horatius (multa B. / Horatius, Multa S. 30 cadentque quae ] cadentque) quae B. / cadentque, Quae S. a M 1, 67–69. 1, 80–82.

b M 1, 71.

c M 1, 72.

d M 1, 73–75.

e M 1, 76.

f M 1, 79.

g M

300 Demetrius chlorus.

Tres grammaticae partes.

Contra diuisionem argumenta.

Liber Tertius

78 v. 79 r.

usus quem penes arbitrium est & ius & norma loquendia. Nec illud etiam Demetrii chlori siluerim, cui & plerique consentiunt grammaticorum. uoluit enim praeter dictiones quae apud poetas inuenirentur, illarum etiam quae in usu communi uersarentur notionem, grammaticae necessariam.b quem & iisdem praemi difficultatibus quibus alii praemerentur qui iam reiecti sunt uoluere pyrrhonii. & praeterea infinito negocio se se accingere illos dicunt, quoniam innumerabiles atque infinitae haberentur quae in usu communi dictiones uersantur, si quis uidelicet indagare eas & tenere procuraret in quibus nec Iones cum atticis nec cum utrisque dorici consentiunt: neque rhetorum uoces medici, neque medicorum rhetores aut philosophorum percalluere, nec Architecti quoque illorum noticiam capessunt, nec agricolationis aut artis bellicae scriptores, quae sunt artium aut liberalium aut mechanicarum dissidentium. Praetereo tonos & apices diuersos, & in eodem etiam idiomate authorum dissensione pugnantes.c Tres praeterea grammaticae faciunt partes, artificialem quae de elementis & partibus orationis & orthographia & proprietate linguae praecipiat, historicam cui & personas diuum, heroum, hominum, locorum praeterea descriptiones montium, fluuiorum, notiones quoque temporum & fictionum fabularumque subiiciunt. propriam uero magis illam uoluere partem quae circa poetas & historicos diuersatur, lucem obscuris allatura expositione interpraetationeque diligenti: diiudicatura etiam quae sane & integre & quae contra dicantur, legitima quoque a nothis adulterinisque secernens.d causantur sceptici diuisionem hanc, tanquam minime claram, ut si quis hominis partes corpus & animam diceret, ut pote quae cum diuersa sint alterutris internoscantur, artificialis autem & historica pars, cum ea quae poetis & historicis declarandis & diiudicandis incumbit, complicata multipliciter inuenientur, si quis considerauerit notionem poetarum sine arte & historiae peritia non comparari, & illarum utranque sine altera non percipi. Quare distincta ea & clare ab inuicem secreta non sunt.e Atque hinc etiam confici posset ut earum una sublata reliquae propter mixtionem, communionem, com-

1 quem ] Quem S. 1 est & ius & ] est, & ius, & B. S. 1 multa renascentur. . .norma loquendi. ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 2 grammaticorum. uoluit ] Grammaticorum, uoluit B. / Grammaticorum: uoluit S. 4 necessariam. quem ] necessariam, quem B. S. 5 difficultatibus quibus ] difficultatibus, quibus S. 5 praemerentur qui ] praemerentur, qui B. S. 6 sunt uoluere ] sunt, uoluere S. 6 pyrrhonii. & ] Pyrrhonii, & B. S. 8 procuraret in ] procuraret, in S. 9 atticis nec ] Atticis, nec B. S. 12 bellicae ] Bellicis S. 15 elementis & partibus orationis & ] elementis, & partibus orationis, & B. S. 15 orthographia & ] orthographia, & B. S. 16 praecipiat, historicam ] praecipiat: historicam S. 17 locorum praeterea ] locorum, praeterea B. S. 18 fictionum fabularumque ] fictionum, fabularumque B. S. 18 propriam ] Propriam B. S. 21 integre & ] integre, & B. S. 22 secernens. causantur ] secernens: causantur B. S. 23 ut pote ] utpote B. S. 24 sint alterutris ] sint, alterutris S. 25 declarandis & ] declarandis, & B. S. 26 inuenientur ] inuenietur B. S. 26 arte & ] arte, & B. S. a Horaz, Ars poetica, l. 70–73.

b M 1, 84.

c M 1, 85–90.

d M 1, 91–93.

e M 1, 94.

5

10

15

20

25

79 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

301

plexumque tollerentur.a Sed unam quanque tamen tollere seorsum moliuntur ab artificiali summentes initium. Hanc sine arte sine methodo, sine fundo, conantur, ostendere ab elementis exorsi. quorum diuisionem tanquam uanam & inutilem sextus causatur, duplicia enim quae dicuntur elementa .ζ . ξ . ψ. ut pote ex .σ. & .δ. ex .κ. & .σ. ex .π. & .σ. composita contendit.b utar exemplo graecarum litterarum quoniam apud scepticos scriptores, latinae linguae usus non fuit. Sed cum eis latinae grammaticae loca multa, sunt prope communia, ex qua etiam ipse cum occurrerit commoditas multa subsignabo. Itaque duplex elementum quoniam ex duobus collectum est, nec dici nec haberi debet simplex elementum. quod si quae duplex constituunt elementum, elementa sint, ipsum quod ex illis constitum est, elementum non erit.c Ad haec quae bitemporea uocantur, & liquida, & communia, & ambigua, & mutabilia .α .ι . υ. simili ratione elementa non esse disserunt, aut enim elementum ipsum uel littera suapte natura, talem nunciat communem facultatem & ambiguam, aut accentu addito, quo aut corripitur aut producitur syllaba: primum quo pacto dicent? ut scilicet ex se se indicet simplex littera sui ipsius communem naturam siue conditionem & facultatem, hoc est longam & breuem, quarum altera aduersatur alteri. Secundum uero si dicent illud eos sequetur incommodum, quod accentu quidem uel longam cum est, uel breuem tum cum est significare poterit, communis uero quo pacto ipso accentu nunciabitur? est ne ullus apud grammaticos apex, quo ambigua litterae uel syllabae natura, menti legentium insinuetur?d At si responderint communia id circo uocari suapte natura, quoniam utriusque longi uidelicet & breuis temporis susceptilia sunt, eodem reuoluentur.e quod enim est alicuius susceptile, illud ipsum non est, cuius est susceptile. aes enim imaginis est & simulachri capax, ipsum tamen non est simulachrum. quare longum & breue tempus si uicibus suscipiant, illud tamen ipsum, longi breuisque commune, nec sunt nec indicant: eoque magis quod

1 unam quanque ] unamquanque S. 2 initium. Hanc ] initium: Hanc B. S. 2 sine arte sine ] sine arte, sine B. S. 3 conantur, ostendere ] conantur ostendere S. 3 exorsi. quorum ] exorsi, quorum B. S. 4 uanam & ] uanam, & B. S. 4 causatur, duplicia ] causatur: duplicia S. 5 ζ . ξ . ψ. ut pote] ζ, ξ, ψ, ut pote B. / ζ, ξ, ψ, utpote S. 5 .σ. & .δ. ex .κ. & .σ. ex . π. & .σ. composita ] σ, & δ, ex κ, & σ, ex π, & σ, composita B. / σ & δ ex κ & σ, ex π & σ, composita S. 5 contendit. utar ] contendit, utar B. S. 6 literarum quoniam ] literarum, quoniam S. 7 fuit. Sed ] fuit: Sed B. S. 8 commoditas multa ] commoditas, multa S. 9 elementum quoniam ] elementum, quoniam S. 9 dici nec ] dici, nec B. S. 10 elementum. quod ] elementum, quod B. S. 13 mutabilia. α. ι. υ. simili ] mutabilia, α, ι, υ, simili B. S. 13 disserunt, aut ] disserunt: aut S. 15 corripitur aut ] corripitur, aut B. S. 15 syllaba: primum ] syllaba. Primum B. S. 17 conditionem & ] conditionem, & B. S. 17 est longam ] est, longam B. S. 19 cum ] eum B. S. 20 est ne ] estne S. 21 litterae uel ] literae, uel B. S. 22 responderint communia id circo ] responderunt comunia id circo B. / responderunt communia idcirco S. 24 reuoluentur. quod ] reuoluentur, quod B. / reuoluentur: quod S. 25 est & ] est, & B. S. 26 simulachrum. quare ] simulachrum, quare B. S. 27 sunt nec ] sunt, nec B. S. a M 1, 96.

b M 1, 103.

c M 1, 104.

d M 1, 105–107.

e M 1, 108.

Contra partem artificialem.

Responsio. Confutatio.

302

Liber Tertius

79 r. 79 v.

longum breui aduersatur, nec simul constituuntur, & sublata longitudine breuitas constituitur, & tum quoque ponitur longitudo cum breuitas ipsa sublata est. qua de re fieri nequit, ut circumflexus apex breuis euadat, quoniam ipso flexu, longitudo necessario constituitur.a Quapropter si natura bitemporeum aliquod est elementum, uel sub unum quiddam & longitudinis & breuitatis potestas constituetur, uel secundum partem. primum quo pacto? quando circa eandem uoculationem, per se se, & secundum idem, aduersantes inuicem potestates, sistendi, scilicet, & producendi, constituerentur. Secundum persuaderi ne unquam poterit? quis enim non nouit cum longum est accentus signum id non esse commune longitudini & breuitati?b similis aggressionis modus esset intenuibus & aspiratis, & secundum utrunque communibus, sed sat sit monstrasse modum impugnandi.c ex iis sequetur duplex esse eorum unumquodque elementum non simplex. qua de re fiet ut septem duntaxat non sint elementa uocalia, quorum duo sint longa .η. & .ω. duo breuia .ε. & .ο. & tria de quibus agimus bitemporea, sed decem: quorum quinque longa .η . ω. & .α. & .ι. & .υ. quinque item breuia .α . ι. υ. & .ε. atque .ο.d Pari quoque pacto si de accentibus perpensio fiat multiplicabuntur. supramodum, litterae uocales, nam breues illae duae, quoniam quinque illorum susceptrices habentur, breuis, acutae, longae, tenuis, crassae. duae uero longae & illas item quinque suscipiunt, & praeterea circumflexam uoculationem admittunt. quae uero communes dicuntur, unamquamque earum septem suscipiunt quibus ratione iam narrata multiplicatis & additis consonantibus, non quattuor atque uiginti, sed sexaginta inuenientur.e Minora quoque quam a grammaticis dicantur elementa uocalia nonnulli colligunt Inde, quod si .α. uel correptum uel productum aliud non est elementum sed unum commune, ita & debet esse .ι. & .υ. atque .ε. & .η. unum & idem, ex eadem, scilicet, communi potestate. quandoquidem eadem in utrisque potestas ut correpto .η. fiat cum .ε. paris

3 est. qua ] est, qua B. S. 5 longitudinis & ] longitudinis, & B. S. 6 primum ] Primum B. S. 11 intenuibus & ] in tenuibus, & B. S. 11 communibus, sed ] communibus: Sed S. 12 impugnandi. ex ] impugnandi, ex B. S. 13 unumquodque ] unum quodque B. 13 simplex. qua ] simplex, qua B. S. 13 fiet ut ] fiet, ut B. S. 14 η. &. ω. duo] η, & ω, duo B. S. 15 ε. &. ο. &] ε, & ο, & B. S. 16 longa .η . ω. & .α. & .ι. & .υ. quinque ] longa η, ω, & α, & ι, & υ, quinque B. S. 16 breuia .α . ι . υ. & .ε. atque .ο.] breuia, α, ι, υ, & ε, atque ο. B. S. 18 fiat multiplicabuntur. supramodum, litterae uocales, nam ] fiat multiplicabuntur, supramodum, literae uocales, nam B. / fiat, multiplicabuntur supra modum literae uocales: nam S. 19 crassae. duae ] crassae: duae B. S. 19 longae & ] longae, & S. 20 quae ] Quae B. S. 21 unamquamque ] unamquamquam S. 21 suscipiunt quibus ] suscipiunt, quibus S. 24 Inde ] inde S. 24 si. a. uel] si α, uel B. S. 25 correptum uel ] correptum, uel B. S. 25 aliud ] alius B. 25 elementum sed ] elementum, sed B. S. 26 esse. ι. & υ. atque ε. &. η. unum ] esse ι, & υ, atque ε, & η, unum B. / esse ι & υ, atque ε & η, unum S. 27 potestate. quandoquidem ] potestate, quandoquidem B. S. 27 potestas ut ] potestas, ut S. 27 correpto .η. fiat ] correpto η, fiat B. S. 27 cum .ε.] cum ε, B. S. a M 1, 109.

b M 1, 110.

c M 1, 111.

d M 1, 112.

e M 1, 113 sq.

5

10

15

20

25

79 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

303

potestatis, & extentum .ε. fiat .η. eodemque modo in .ο. & .ω. euenire decernunt.a plerique item philosophorum plura esse uocalia statuunt elementa quam quae existimantur, ueluti .αι. & .ου. diphtongos & quae eiusdem sunt naturae. Elementum enim maxime iudicatur esse elementum ex incomposito simpliciue unius qualitatis sono. sicuti .ο . ε. sed quoniam .οι. diphtongus simplicis & unius qualitatis soni habetur, habebitur & elementum. signum autem simplicitatis uocis est si aequaliter ea ab initio ad finem proferatur. quod enim compositum est, aliter in prinicipio aliter in fine sensum afficit auditus. sonus enim .Ra. (uerbi gratia) diuerse afficit sensorium in utroque extremo, mouetur enim principio magis ipso .R. infine magis .a. aequaliter uero .o. sensum afficit, qui ab eo quod initio auditus commouebatur, neutiquam permutatur infine, atque idem reliquis in diphtongis iudicium habebitur. Caeterum quae dicuntur communia tria scilicet elementa quoniam susceptilia sunt breuitatis & longitudinis, num pari pacto omnia elementa, quoniam susceptilia sunt grauitatis, acuminis, tenuitatis, crassitudinis, communia dicentur?b quae & accentuum loco habentur & numerantur. Quod graecis de litteris dictum est, de latinis dici & eo magis potest, quod omnes in Romana lingua uocales communes habentur, & .x. & .z. uim duplicis obtinent consonantis & accentuum, quanquam non usus, ars tamen habetur atque noticia.c Sed iam ex litteris transeamus ad syllabas, has & longas & breues dicunt: longas uero aut natura aut positione & hoc multifariam, ut decursu patebit.d uerum si ulla breuis syllaba iure constituetur, ea erit in minimo tempore constituta, sed tempus ad minimum diuidi non potest, quoniam ad infinitum usque diuiditur ut fiet manifestum, minimum autem esse nequit quod potest diuidi: igitur syllaba breuis quae minimo tempore mensurari debet non inuenietur.e quod si quis Responsio.

1 extentum .ε. fiat .η. eodemque ] extentum ε, fiat η, eodemque B. S. 1 in .ο. & .ω. euenire ] in ο, & ω, euenire B. S. 2 decernunt. plerique ] decernunt: plaerique B. S. 3 elementa quam ] elementa, quam B. S. 3 ueluti .αι. & .ου. diphtongos & ] ueluti αι, & ου, diphtongos, & B. S. 5 sono. sicuti .ο . ε. sed ] sono, sicuti, ο, ε, sed B. S. 5 quoniam. οι. diphtongus ] quoniam, οι, diphtongus B. / quoniam, ο, ι, diphtongus oι S. 6 simplicis & ] simplicis, & B. S. 6 elementum. signum ] elementum, signum B. / elementum: signum S. 7 initio ad ] initio, ad B. S. 7 proferatur. quod ] proferatur, quod B. S. 8 prinicipio aliter ] prinicipio, aliter B. S. 8 auditus. sonus ] auditus: sonus B. S. 9 enim .Ra.] enim, Ra, B. S. 10 ipso. R. infine ] ipso, R, infine B. / ipso, R, in fine S. 10 magis .a. aequaliter uero .o. sensum ] magis, A, aequaliter uero, o, sensum B. S. 12 infine ] in fine S. 13 elementa quoniam ] elementa, quoniam B. S. 16 habentur & numerantur. Quod ] habentur, & numerantur: Quod B. / habentur, & numerantur. Quod S. 17 dici & ] dici, & B. S. 18 .x. & .z. uim ] x, & z, uim B. S. 18 consonantis & ] consonantis, & S. 18 accentuum ] accentum B. S. 20 transeamus ] & censeamus B. S. 20 longas & ] longas, & B. S. 20 dicunt: longas ] dicunt: Longas B. S. 21 natura aut ] natura, aut B. S. 21 uerum ] Verum B. S. 23 diuiditur ut ] diuiditur, ut B. S. 24 manifestum, minimum ] manifestum minimum B. 24 esse nequit quod ] esse, nequit quod B. / esse nequit, quod S. 25 debet non ] debet, non S. 25 inuenietur. quod ] inuenietur: quod B. S. a M 1, 115.

b M 1, 116–119.

c M 1, 120.

d M 1, 121.

e M 1, 124.

304

Confutatio.

Responsio. Confutatio.

Quid contra orationem grammaticam sceptici.

Liber Tertius

79 v. 80 r.

dixerit breuem appellari syllabam eandemque minimam, non quod suapte natura sit talis: sed quod ita nostros ad sensus relata iudicetur.a Augebit ille difficultatem non minuet, quae enim breues a grammaticis syllabae nuncupantur inueniemus eas sensuum iudicio diuisiles haberi non minimas .eR. enim syllabam (uerbi causa) cum sentimus proferri, sentitur prius ipsius .e. uis atque potestas, quam ipsius .R. atque ipsa .e. potestas, antea sensorium afficit & suo percutit sono, Nec accidet secus, Si eam inuertamus & exprimamus .Re. prior enim .R. ab aure quam .e. sentitur.b ubi uero prior & posterior pars se se habet ad sensum, num id cuius illae sunt partes minimum indiuisileque censebimus? & quamquam musici fortasse irrationalia quaedam tempora excogitauerint, & uocum auctiones. id tamen profunditatis non conceditur grammaticis qui in breuem & longam syllabas omnes generatim dirimunt.c breuem inconstantem iam monstrauimus, monstremus & longam quoque minime consistere, dicunt eam bitempoream esse. duo autem tempora simul non existunt. Si enim duo sunt, hoc ipso diuiduntur, quod, scilicet, duo sint quorum alterum existit alterum minime: Si uero maneat alterutrum, alterutro non permanente, ambo neutiquam simul fuerint.d Quapropter longa syllaba si duorum erit temporum, eius tempus primum erit, cum secundum non erit, aut contra posterius duntaxat erit, cum prius abolitum fuerit, ambo uero nequaquam.e Si uero quispiam diceret factum hoc memoria, scilicet, uti ex sono qui praecessit & qui sequitur unum quiddam conflaretur, cui longae syllabae nomen inditum essetf: is ipse fateretur longam syllabam non posse consistere, Si enim consisteret aut in eo quod primo profertur, aut quod sub infertur, omnino consisteret: sed in neutro id fieri nequit, quoniam alterutrum si seorsum capias minime consistit: cum enim primum profertur, nondum existit secundum: quod cum promitur iam praecessit primum & euanuit. ex eo autem quod est & eo quod nondum est, conflari quidpiam coalescere & consistere non posse quis non aduertat?g Pari ratione & in dictiones & in caeteras orationis partes disputandi uia patefacta esth, atque in eam ipsam orationem commune illud argumentum affertur: uel aliud quiddam est a suis 1 dixerit breuem ] dixerit, breuem S. 4 nuncupantur inueniemus ] nuncupantur, inueniemus S. 5 minimas .eR. enim ] minimas, E R, enim B. S. 5 ipsius .e. uis ] ipsius, E, uis B. S. 6 ipsius .R. atque ] ipsius, R, atque B. S. 6 ipsa .e. potestas ] ipsa, E, potestas B. S. 7 afficit & ] afficit, & B. S. 7 sono, Nec ] sono: Nec B. S. 7 accidet secus, Si ] accidit secus, si B. S. 8 exprimamus .Re. prior ] exprimamus, R E, prior B. S. 8 enim .R. ab ] enim, R, ab B. S. 8 quam .e. sentitur. ubi ] quam, E, sentitur, ubi B. S. 11 auctiones. id ] auctiones, id B. S. 12 breuem & ] breuem, & B. S. 13 dirimunt. breuem ] dirimunt: breuem B. S. 14 esse. duo ] esse, duo B. S. 16 sint quorum ] sint, quorum S. 16 existit alterum ] existit, alterum S. 16 minime: Si ] sic! B. S. 21 praecessit & ] praecessit, & B. S. 23 consistere, Si ] consistere: Si B. S. 24 sub infertur ] subinfertur S. 25 capias minime ] capias, minime S. 26 promitur iam ] promitur, iam S. 26 euanuit. ex ] euanuit: ex B. S. 27 coalescere & ] coalescere, & B. S. 28 in dictiones & ] indictiones, & B. / in dictiones, & S. a M 1, 124. b M 1, 125. 1, 130. h M 1, 131.

c M 1, 126.

d M 1, 127.

e M 1, 128.

f M 1, 129.

g M

5

10

15

20

25

80 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

305

partibus oratio, & aliae etiam sunt ipsae partes ab ea atque seiunctae, uel partium ipsarum collectio, oratio est.a si primum detur quis non percipit sublatis omnibus partibus, id quod ab eis est aliud, remanere. sed tantum abest ut sublatis omnibus orationis partibus, non tollatur oratio: ut etiam si unam sustuleris tota depereat.b uerbi causa oratio isthaec. Iram pande mihi pelidae musa ferocisc: si minuatur uel una dictione, iam nec uersus habebitur nec oratio.d Si uero secundum capiatur, ita ut nihil aliud sit oratio quam eius ipsius in unum collectae partes, sequi uidebitur ut partes inuicem partes habeantur, si enim totum illis non subsit preter illas cuius partes habeantur, inuicem altera erit alteri pars. quod fieri nequit, cum partes includi soleant in eo cuius partes & sunt & habentur: sicuti in homine pedes & manus & caput, in pedibus & manibus digiti, in capite, oculi, nasus aures, & caetera, quae ipsius partes esse existimantur.e Minime uero hoc modo compraehenduntur partes orationis in parte, neque enim pandae, in ira, neque contra clauditur: nec mihi in pelide, aut uice uersa compraehenditur.f Sed dici posset ex aduerso id Obiectio. quod Aristoteles in metaphysicisg ait cum tertium quiddam esse compositum censet, & diuersum a duobus quae illud componant partibus: utitur ipse hoc exemplo .ba. syllabae, quae nec .b. sit nec .a. sed ba. At respondere sceptici Responsio. potuissent iam supponi & pacato recipi .b. & .a. litteras syllabae partes censeri, quod ipsi ducerent incontrouersiam, & ea forte ratione. quod totum & eius pars se se respiciunt ita, ut alterum sine altero nequeat intelligi. prius autem esse & natura & tempore .b. & .a. seorsum quam .ba. atque ita de orationis partibus sicuti de partibus syllabae, Iusta proportione decernendum. Et praeterea quaerunt cum affirmatur a grammatico illam dictionem iram esse partem uersus ipsius, siue orationis suprapositae, quid nam sint

2 si ] Si B. S. 2 detur quis ] detur, quis S. 3 remanere. sed ] remanere: sed B. S. 4 omnibus ] omnib. B. 4 etiam si ] etiamsi B. S. 5 sustuleris tota ] sustuleris, tota S. 5 depereat. uerbi ] depereat, uerbi B. S. 5 isthaec. Iram ] isthaec: Iram S. 6 Iram. . .ferocis ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 6 ferocis: si ] sic! B. S. 6 Iam ] iam B. S. 6 habebitur nec ] habebitur, nec B. S. 9 habeantur, si ] habeantur: si S. 9 illas cuius ] illas, cuius S. 10 erit alteri pars. quod ] erit, alteri pars, quod B. S. 11 eo cuius ] eo, cuius S. 11 partes & ] partes, & B. 11 sunt & ] sunt, & B. S. 11 habentur: sicuti ] sic! B. S. 12 pedes & manus & caput, In pedibus ] pedes, & manus, & caput, in pedib. B. / pedes, & manus, & caput, in pedibus S. 12 nasus aures ] nasus, aures B. S. 14 clauditur: nec ] sic! B. S. 15 pelide ] Pelide S. 16 ait cum ] ait, cum B. S. 17 duobus quae ] duobus, quae B. S. 17 partibus: utitur ] sic! B. S. 18 exemplo .ba. syllabae, quae ] exemplo, ba, syllabae quae B. / exemplo, ba, syllabae, quae S. 18 nec .b. sit nec .a. sed ba ] nec b sit nec a, sed ba B. S. 19 supponi & ] supponi, & S. 19 recipi .b, & .a. litteras ] recipi b, & a, literas B. S. 20 incontrouersiam ] in controuersiam S. 20 ratione. quod ] ratione, quod B. S. 21 intelligi. prius ] intelligi, prius B. S. 22 natura & tempore .b. & .a. seorsum quam. ba. atque ] natura, & tempore b, & a, seorsum quam ba, atque B. S. 23 partibus sicuti ] partibus, sicuti B. S. 23 Iusta ] iusta B. S. 25 dictionem iram esse ] dictionem, iram, esse S. 25 quid nam ] quidnam S. a M 1, 132. b M 1, 134. c Homer, Ilias, 1, 1. 138. g Met. XII 4, 1070b4 sqq.

d M 1, 134.

e M 1, 136 sq.

f M 1,

306

De impositione nominum.

Quod non sint eadem nomina omnibus eadem lingua utentibus. Natura ne an positu sint mascula & foemina nomina.

Liber Tertius

80 r. 80 v.

responsuri cum interrogantur utrum totius orationis sit pars? si affirmauerint sequetur inquiunt ut se ipsam ipsa compleat, neque enim integra illa ipsa oratio habetur sine dictione ipsa, Iram. atque inde etiam sequetur ut se ipsa maior minorque sit: Maior quidem se ipsa qua se ipsa completur, quod enim completur eo ipso quo completur est maius: Minor uero qua se ipsam complet, quod enim rem quampiam complet minus eo est quod completur. Atqui si partem dixerint esse carminis reliqui, contradicent ea ratione quod eo non compraehenditur, sicuti pars in toto compraehendi constat: toto inquam (ne de uerbo aequiuoco subterfugium praestetur) quod integrale nuncupatur, quale totum habetur oratio. Hinc deducetur non indigere complemento, carminis reliquum, cum eius partem eam non esse constet quae putabatur ad ipsum perficiendum pertinere.a Sed de oratione in uniuersum satis haec sunto. partem aliquam tractemus uice omnium, ea si placet sit quae nomen uocatur. Nominum alia masculina alia foeminina, alia neutra nuncupantur: eorum autem numeri singulares & plurales: apud graecos etiam duales. Si hoc natura factum est, id sane aut a priscis illis apud quos prima nominis mentio, ita constitutum est, qui etiam frigus quo afficerentur, & uoluptates quibus delinirentur quibusdam etiam uocibus a natura profectis expresserint, aut quod etiam in praesens uniuscuiusque sensum naturaliter commouent, eo deuentum ut hoc masculum illud foemineum censeatur.b si primum dixerint unde nam illa quaestio positione an natura constent nomina? pinguiori enim discussione terminaretur, quam ut eam philosophi admitterent, apud quos hac de re multa lis, aequis fere utrinque rationibus agitata. si enim natura non positione extarent nomina, num omnibus eadem significarent? graecis, latinis, hebreis, aliis. quod si unum quemque mouerent, quae nam haec de re controuersia esset? omnes enim eodem modo moueri persentiremus, sicut & igne omnes afficimur & frigore.c Atqui omnibus eadem non sunt nomina, eadem etiam lingua utentibus. Stamnum Athenienses foemininae efferunt, peloponensiaci, masculine, & unusquisque eorum recte se dicere censet. Sic & tholum Alii masculo, alii diuerso genere malunt esse. & praeterea ex modo multa etiam scribunt nomina diuerse, sed & aliquando altero, alterutro etiam modo quidam, quoniam, scilicet, ita institutum positumque nouere.d 1 interrogantur utrum ] interrogantur, utrum S. 2 sequetur inquiunt ut ] sequetur, inquiunt, ut S. 3 habetur sine ] habetur, sine B. S. 3 Iram. atque ] Iram, atque B. S. 3 sequetur ut ] sequetur, ut B. S. 4 sit: Maior ] sic! B. S. 4 ipsa qua ] ipsa, qua S. 5 ipso quo ] ipso, quo B. S. 5 maius: Minor ] sic! B. S. 6 est quod ] est, quod B. S. 8 constat: toto ] sic! B. S. 11 constet quae ] constet, quae B. S. 13 sunto. partem ] sunto, partem B. S. 13 placet sit ] placet, sit B. S. 14 masculina alia ] masculina, alia B. S. 15 singulares & ] singulares, & B. 16 illis apud ] illis, apud B. S. 18 delinirentur quibusdam ] delinirentur, quibusdam B. S. 20 si ] Si B. S. 21 unde nam ] undenam S. 23 si ] Si B. S. 25 aliis. quod ] aliis: quod B. S. 29 peloponnesiaci ] Peloponensiaci B. 30 tholum Alii ] tholum, Alii B. / tholum, alii S. 30 esse. & ] esse, & B. S. a M 1, 139–140.

b M 1, 142–143.

c M 1, 144–145.

d M 1, 146–148.

5

10

15

20

25

30

80 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

307

Si quidem λιµὸν quod nomen famem latine significat, graecorum multi & foeminea & mascula uoce pronunciant. quod si dixerint esse quaepiam natura mascula quaepiam foemina, cui & nomina eiusdem rationis aptentur, ut mascula nomina rebus masculis, & foemina foemineis appellationibus denotentur. etenim foeminis muribus, aquilis, culicibus, scarabeis, scorpionibus, masculum nomen aptatum est: nam illa omnia .µῦς.ἀετὸς.κωνωψ.κἀνθαρος .σκορπίος. quemadmodum & eorum mares ita & foeminae apud graecos enunciantur. Rursum hirundo, testudo, Cornix, mygale, masculini sexus: foemineo etiam apud graecos nomine uocitantur χελιδών.χελώνη.κορώνη.µυγαλὴ & alia praeterea non parum multa facile reperirentur. Itaque si natura nullum est foemininum aut masculinum nomen, sed positione constant: quo pacto grammatici, uertunt eo quo diximus modo, nomina?a dices forte quae sunt alterius Responsio. Confutatio. sexus, aut generis, ui articuli fieri alterius, sed si natura nullum est tale, non ne potius utrumque erit indifferens hoc an illo genere proferatur?b at dixerit forte quispiam ita usu uenisse, ut modo hoc modo illo modo enun- Responsio. Confutatio. ciarentur: non igitur artifex ratio hoc fecerit, sed abusus & uulgi consuetudo. quare in artificem aut artem isthaec ut in authorem non referentur. sed enim pluralis quoque & singularis numeri magna confusio. attici unam urbem pluraliter enunciant, quos etiam latini secuti, ut Athenae, plateae. & rursum thebe singulariter & thebae pluraliter. & mycenae singulariter, & mycenae pluraliter.c De mensura quoque pedum & mensura partium orationis multa concutiunt, & orthographiam quoque ducunt incontrouersiam, quam De orthographia. decernunt quantitate, qualitate, diuisione constare: easque omnes partes & authorum dissensione perpetua, & effectibus qui idem uaria in inscriptione inueniuntur, tollere satagunt.d proprietatem quoque illam sermonis quam graeci ἑλληνισµόν. quasi dixeris graecitatem uti nos latinitatem, sublatam iri 1 Si quidem ] Siquidem B. S. 2 foeminea & ] foeminea, & B. S. 2 quod ] Quod B. S. 3 mascula quaepiam ] mascula, quaepiam B. S. 4 appellationibus ] appellationib. B. S. 5 denotentur. etenim ] denotentur: etenim B. S. 6 est: nam ] est, nam B. / est: nam S. 7 omnia.µῦς.ἀετὸς.κωνωψ.κἀνθαρος.σκορπίος. quemadmodum ] omnia µῦς, ἄετὸς, κώνωψ, κἄνθαρος, σκόρπιος, quemadmodum B. / omnia µῦς, ἀετὸς, κώνωψ, κάνθαρος, σκόρπιος, quemadmodum S. 8 Cornix ] cornix B. S. 8 sexus: foemineo ] sic! B. S. 9 uocitantur χελιδών.χελώνη.κορώνη.µυγαλὴ & ] uocitantur, χελιδών, χελώνη, κορώνη, µυγαλὴ, & B. / uocitantur, χελιδὼν, χελώνη, κορώνη, µυγαλὴ, & S. 12 grammatici, uertunt ] Grammatici uertunt S. 14 non ne ] nonne B. S. 14 at ] At S. 15 hoc modo illo modo ] hoc, modo illo, modo B. / hoc, modo illo modo S. 16 abusus & ] abusus, & B. S. 17 consuetudo. quare ] consuetudo, quare B. / consuetudo: quare S. 17 artificem aut artem isthaec ut ] artificem, aut artem isthaec, ut B. S. 18 referentur. sed ] referentur, sed B. / referentur. Sed S. 18 confusio. attici ] confusio. Attici B. / confusio: Attici S. 19 plateae. & ] Platae, & B. / Plateae, & S. 20 singulariter & ] singulariter, & B. S. 20 pluraliter. & ] pluraliter, & B. S. 21 pedum & ] pedum, & B. S. 22 incontrouersiam ] in controuersiam B. S. 23 partes & ] partes, & B. S. 24 effectibus qui ] effectibus, qui B. S. 25 satagunt. proprietatem ] satagunt, proprietatem B. S. 26 ἑλληνισµόν. quasi ] ἑλληνισµὸν, quasi B. S. 26 Graecitatem uti ] Graecitatem, uti S. a M 1, 149–152.

b M 1, 153.

c M 1, 153–154.

d M 1, 169 sq.

308

Liber Tertius

80 v. 81 r.

procurant. Eius duas cum statuant differentias, alteram quae a communi sit remota consuetudine & in grammaticam uergat analogiam, latine dicimus proportionem, qua uidelicet similia simili modo inflectuntur declinanturue, uerbi gratia apud graecos ζεὺς si habeatur ratio analogiae inflecteretur. ζεὸς. ζεὶ. ζεὰ. quae non sunt in usu. Alteram iuxta consuetudinem uniuscuiusque gentis, quam scilicet usus & obseruatio confecerit, utranque demoliri tentant. Ac de prima quidem satis constat eos frustra se se artem tradere quae a nullo recipiatur, quemadmodum qui nummos antiquatos & explosos in forum afferre uellet, quos nec circumforanei olitores admitterent. de secunda uero cum usus sit & consuetudo uaria, nihil etiam stati & omnino constantis potest ascisci.a nam pro capitum uarietate, uariae sententiae fuerunt authore Nota. sexto. Nec abfuere qui demosthenem thucydidem platonem uocarent barbarosb, barbarie quoque damnauit demosthenem aeschinesc, & Theophrastumd unius affectatione uerbi (si latinis etiam stamus authoribus) uocauit hospitem anus attica. Sed enim ipsa de arte loquendi uel graece uel latine uel alio quoquomodo, quid nam potest afferri stati atque perpetui? quando omnia ad consuetudinem referantur uariam atque diuersam. nanque artem ipsam si dixerint se se habere. aut sine arte se se habere illam & tenere dixerint, aut aliqua alia arte.e Si illud protulerint, ad consuetudinem recident usu non autem arte suffultam: si hoc, alia erit opus arte, atque iterum alia quo ad terminum non inueniat oratio.f nam semper de illa quaeretur arte, ullo ne artificio constiterit an minime? Rursum cum earum quae dicuntur artium aliae uerae sint artes constentque suis principiis, ut statuaria, ut militaris. Aliae minime sed nomine tantum & uanis promissis ut genethliaca & geomantica. opus erit iudicatorio ad interstinguendum hic an ibi sit collocanda proprietas haec qua de loquimur, recte unoquoque in idiomate atque signanter disserendi.g Id ipsum autem iudicatorium uel rite & ex arte probabit, & rectum ab obliquo discernet, uel sine arte. primum si dicent in ea incident incommoda quae supra docuimus ex infinitate pendere. Si secundum attulerint, quid aliud id 2 consuetudine & ] consuetudine, & B. S. 3 similia ] om. B. S. 5 inflecteretur. ζεὸς. ζεὶ. ζεὰ. quae ] inflecteretur ζεὸς, ζεὶ, ζεὰ, quae B. S. 5 non sunt ] non sint S. 9 circumforanei ] circum foranei B. 9 de ] De B. S. 10 sit & ] sit, & B. S. 11 ascisci. nam ] ascisci, nam B. / ascisci: nam S. 11 fuerunt authore ] fuerunt, authore S. 12 qui demosthenem thucydidem platonem ] qui Demosthenem, Thucydidem, Platonem B. S. 14 Theophrastum unius ] Theophrastum, unius B. S. 15 attica ] Attica S. 15 graece uel latine uel alio ] Graece, uel Latine, uel alio B. S. 16 quid nam ] quidnam S. 17 diuersam. nanque ] diuersam, nanque B. / diuersam nanque S. 18 habere. aut ] habere, aut B. S. 19 alia ] om. S. 19 usu non ] usu, non S. 20 suffultam: si ] sic! B. S. 21 oratio. nam ] oratio, nam B. / oratio: nam S. 21 ullo ne ] ullone S. 24 minime sed ] minime, sed S. 24 tantum & ] tantum, & B. S. 24 geomantica. opus ] geomantica, opus B. S. 26 haec qua de ] haec, de qua B. S. 28 arte. primum ] arte, primum B. S. 28 dicent in ] dicent, in S. 28 incommoda quae ] incommoda, quae S. 29 docuimus ex ] docuimus, ex S. a M 1, 176 sq. b M 1, 98. c Aeschines, Wider den Ktesiphon, p. 68. Institutionis oratoriae 8, 1, 2. e M 1, 180. f M 1, 181. g M 1, 182.

d Quintilian,

5

10

15

20

25

81 r. 81 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

309

fuerit quam consuetudo, quae nulla indigebit arte? Caeterum cum nihil sit aliud hoc rite loqui uel latine uel graece, quam quod apud grammaticos discimus.a id nempe uel clarum erit atque conspicuum, uel obscurum & ignotum, primum dici non potest, quoniam consonum esset & constans non uarium atque dissentiens.b & praeterea in eo quod clarum est percipiendo non est opus arte, quemadmodum ea etiam non utimur cum album uel dulce uel calidum sentimus atque percipimus. secundum uero si afferatur in medium id eueniet ut obscurum quod est, cum per aliud quiddam manifestari oporteat, certe manifestetur aut naturali aliquo iudice, quo, scilicet, duce natura, latinitas aut graecitas a barbarie internoscatur, aut aliqua consuetudine loquendi, quae inter omnes consuetudines sit summa atque perfecta, aut omni simul consuetudine omnique in unum coacto usu disserendi.c primum neutiquam dabitur, quoniam qui latine creduntur loqui, alii aliter & in generibus nominum, & uerborum flexionibus loquuntur, nec minus graeci inter quos attici τό τάριχοσ. peloponnensii ὁτάριχοσ dicunt, & alii τήνστάµνον. efferunt: alii τὸν στάµνον. Quare hinc grammaticus quomodo loqui oporteat? non praecipiet neque discet. quandoquidem particulares diuersorum inter se consuetudines nec arte nec natura constituuntur.d si uero unam prae aliis delegerint, quam summam dicant atque perfectam: id uel simplici assertione dixerint, uel demonstrationibus & methodicis probationibus adhibitis. Si primum, contra & ipsi dicemus pluribus magis quam uni assentiri oportere. Si secundum afferent, cogentur fateri methodum illam normam esse & indicem qua & recte & non recte loquendi fiat discerniculume: quod cum nequeat fieri, relinquitur ut communi consuetudini accedatur. hoc autem obseruationi communi, non regulae analogicae tribuitur: si quidem aut positione, id latine uel graece loqui constat, aut natura, non primum, quia non idem uidetur omnibus. quod enim uni recte, alteri non recte dictum asseritur, si secundum dabitur, humana id lege sancitum erit, quam rectius percallebit is qui usu eam depraehendit quam qui analogia uenatus fuerit.f Sed enim analogia num & ipsa a consuetudine Quid analogia. deriuatur? si nihil aliud est quam multorum similium nominum appositio, Sextus. 1 fuerit quam ] fuerit, quam B. S. 2 loqui uel latine uel ] loqui, uel Latine, uel B. S. 3 discimus. id ] discimus, id B. S. 4 ignotum, primum ] ignotum. Primum B. S. 5 dissentiens. & ] dissentiens, & B. S. 6 dulce uel ] dulce, uel B. S. 7 secundum ] Secundum B. S. 8 medium id eueniet ut ] medium, id eueniet, ut S. 12 primum ] Primum B. S. 14 τό ] τὸ S. 15 τάριχος. peloponnensii ] τάριχος, Poleponnesii B. S. 15 ὁ τάριχοσ ] ὁτάριχος B. / ὁ τάριχος S. 15 τήνστάµνον. efferunt ] τήνςὰµνον, efferunt B. S. 16 oporteat? non ] oporteat, non S. 17 praecipiet neque discet. quandoquidem ] praecipiet, neque discet, quandoquidem B. S. 18 arte nec natura constituuntur. si ] arte, nec natura constituuntur, si B. S. 23 recte & ] recte, & B. S. 23 discerniculum: quod ] sic! B. S. 24 accedatur. hoc ] accedatur, hoc B. S. 25 tribuitur: si quidem ] tribuitur. Siquidem B. S. 25 latine uel ] latine, uel B. S. 26 natura, non ] natura: non S. 26 omnibus. quod ] omnibus, quod B. S. 27 asseritur, si ] asseritur: si S. 28 depraehendit quam ] depraehendit, quam B. S. a M 1, 183.

b M 1, 184.

c M 1, 185–186.

d M 1, 187.

e M 1, 188.

f M 1, 189–190.

310

Liber Tertius

81 v.

ut definit Sextus.a uel aequalium & in aequalium consideratio ut scribitur Gellius. apud eundem, uel uti Gellius similium declinatio. Apud quem est uidere fuisse etiam inter antiquos & longe probatissimos grammaticos cratetem & Aristarchum, non leuem controuersiam. quando hic analogiam defendebat, ille anomaliam.b hoc est declinationis inaequalitatem: cui Marcus Varro octauo de lingua latina libro assensus docuit, nullam esse similium obseruationem: tam & si in aliis defenderit analogiam.c num inquam deriuabitur a consuetudine usuque communi analogia? Si multorum est ea nominum obseruatio. Nomina enim consuetudine constant: unde & consuetudini accepta referetur analogia: quae cum ab ipsa pendeat consuetudine, hanc si sustuleris ipsam analogiam sustulisti, si receperis ea nullo pacto necessaria iudicabitur. Ad haec si antiquitati standum, quis nam author antiquior graecis & latinis? non id certe satis constat, & multa iam antiquata communi consensu non recipiuntur, in quem consensum demum & probati omnes loquendi modi, & omnes pariter uitiosi sermones tanquam in iudicem & arbitrum uniuersae locutionis referuntur.d ut hinc etiam qui barbarismum & soloecismum definiunt, consuetudinis meminisse constet, a qua quoniam adhorrent, uitio damnentur.e haec autem consuetudo aut nominum omnium & singulorum considerationem adhibet, aut aliquorum, aut multorum. non singulorum omnium, quoniam ea sunt indepraehensa innummerabiliaque. at si aliquorum, non erit uniuersalis: nam quod quibusdam accidit nominibus, non ideo contingit omnibus, si plurimorum, ex quibus falso confici id quod est uniuersale quidam nugabantur, non ne aduertent qui ita dicturi sunt differre id quod uniuersim capitur, ab eo quod frequenter aut plurimum? illud enim semper eodemque modo se habet, hoc autem quandoque fallit & uariat.f Sic enim in nominibus ut in rebus naturae saepenumero euenit, ut excipiantur quaepiam quae aliis non sint similia, sicuti inter lapides magnes: inter serpentes cerastae: inter quadrupedes Elephas: inter pisces is quem graeci galeon appellant. quare quemadmodum eximitur magnes. ab aliis lapidibus quod solus ferrum attrahat, uel ferrum sequatur. &

1 Sextus. uel ] Sextus, uel B. S. 1 in aequalium ] inaequalium B. S. 4 controuersiam. quando ] controuersiam, quando B. S. 5 anomaliam. hoc ] anomaliam, hoc B. S. 5 est declinationis ] est, declinationis S. 7 tam & si ] tametsi B. S. 7 analogiam. num ] analogiam, num B. S. 7 num inquam deriuabitur ] num, inquam, deriuabitur S. 8 Si ] si S. 8 obseruatio. Nomina ] obseruatio: Nomina B. S. 10 sustuleris ipsam ] sustuleris, ipsam S. 11 receperis ea ] receperis, ea S. 12 quis nam ] quisnam S. 12 graecis & ] Graecis, & B. S. 16 referuntur. ut ] referuntur, ut B. S. 17 adhorrent ] abhorrent S. 17 haec ] Haec B. S. 19 multorum. non ] multorum, non B. S. 20 indepraehensa innummerabiliaque. at ] indepraehensa, innummerabiliaque: at B. S. 20 uniuersalis: nam ] uniuersalis, nam B. / uniuersalis: nam S. 22 confici id ] confici, id B. S. 22 uniuersale quidam ] uniuersale, quidam S. 22 non ne ] nonne B. S. 23 ita ] om. B. S. 28 Elephas: inter ] elephas: inter B. S. 28 appellant. quare ] appellant: quare B. S. 29 magnes. ab ] magnes, ab B. S. 29 sequatur. & ] sequatur, & B. S. a M 1, 199. b Noct. att. 2, 25, 1–4. f M 1, 224 sq.

c Ibid. 2, 25, 5.

d M 1, 200–209.

e M 1, 210.

5

10

15

20

25

81 v. 82 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

311

ab aliis animantibus Elephas, quod proboscide solus pollet, & a serpentibus cerastae, quod cornua gerant: & ille a piscibus quod uiuiparum animal habeatur: Ita nomina peculiari quadam inclinatione pollent, ut propterea nequeant caeteris ita annumerari ut similia iudicentur: atque inde analogia constituatur. quod si nobis regerant consuetudines quoque esse uarias.a non nobis tum sed ipsis qui se grammaticae doctores faciunt illud oberit. reiiciemus illud ipsum in suam analogiam quae quidem si similium est obseruatio, simile uero ex consuetudine, consuetudo autem inaequalis & inconstans: non ne fatebuntur inconstantem & esse & haberi debere analogiam? quod si etymologia se di- De etymologia. gnoscere aut diiudicare dixerint, ant hanc ipsam dicent analogiae consonare atque congruere, aut minime, si primum trahetur ab illa. si secundum opus ea non erit quemadmodum supra de ea ipsa analogia & consuetudine diximus.b Ad haec nomen quod etymologia debet diiudicari latinum graecum ne an barbarum sit, aut omnia se praecedentia habet ipsi supposita etymologiae aut non habet. si primum dent, facile deuenient ad infinitum quendam & sine ullo principio progressum, adeo ut ignoretur principium illud quodcunque tandem statuatur, cui nam linguae debeat adscribi? cum sciri non detur aquo tandem uoca bulo primum sit deductum, uerbi causa lapis latinum creditur nomen, quia ita dictus sit quia pedem ledit. rursum de ipso uerbo laedit erit quaerendum, a quo sit deductum: illudque ipsum latina graeca barbara ne uoce sit appellatum?c quis enim primum illud supremumque principium unde nam fluxerit inuestigare poterit ne dum statuere atque decernere? Si uero secundum concesserint, promptum erit dicere, quemadmodum ea quae etymologiam non habent, in quae, scilicet, fatentur ipsa quibus inest etymologiae ratio referri atque resolui, suscipiunt ipsi & pro latinis uel graecis habent non propter etymologiam. sed propter tritam aliquam consuetudinem usumque communem. ita id quod etymo suscipitur & propterea uel inter latina uel graeca reponitur, non ex etymologia sed ex usu & consuetudine

1 Elephas ] elephas B. S. 2 gerant: & ] sic! B. S. 3 habeatur: Ita ] sic! B. S. 4 iudicentur: atque ] sic! B. S. 5 quod ] Quod B. S. 5 uarias. non ] uarias, non B. S. 5 tum sed ] tum, sed B. S. 6 faciunt illud ] faciunt, illud S. 6 oberit. reiiciemus ] oberit, reiiciemus B. S. 7 analogiam quae ] analogiam, quae S. 8 aut inaequalis & inconstans: non ne ] autem inaequalis, & inconstans: nonne B. S. 9 esse & ] esse, & B. S. 9 quod ] Quod S. 11 primum trahetur ab illa. si ] primum, trahetur ab illa, si B. S. 11 secundum opus ] secundum, opus B. S. 13 latinum graecum ne an ] latinum, Graecumue, an B. S. 15 habet. si ] habet: si B. S. 15 quendam & ] quendam, & B. S. 17 cui nam ] cuinam S. 17 cum ] Cum B. S. 17 aquo ] a quo B. S. 19 sit quia pedem ledit. rursum ] sit, quia pedem laedit, rursum B. S. 20 laedit erit ] laedit, erit S. 20 latina graeca barbara ] Latina, Graeca, Barbara B. S. 21 quis ] Quis B. S. 22 unde nam fluxerit inuestigare ] undenam fluxerit, inuestigare S. 22 poterit ne ] poterit, ne B. S. 25 ipsi & ] ipsi, & S. 26 etymologiam. sed ] etymologiam, sed B. S. 27 communem. ita ] communem: ita B. S. 28 latina uel ] latina, uel B. S. 28 etymologia sed ex usu & ] etymologia, sed ex usu, & B. S. a M 1, 225–228.

b M 1, 241.

c M 1, 242 sq.

312

Liber Tertius

82 r.

suscipi debere.a sed enim quandoque accidit ut eadem duobus nominibus appellentur altero quod pollet etymologia: altero quod ab ea remotum est. num propterea hoc ut barbarum reieceris, amplexatus alterum? quod si feceris uide ne damneris a graecis cum ὑπο πόδὶον nomen quod nos scabellum dicimus χελωνίδα. nuncupent & attici & coi. illud tamen etymo fretum esse nullus negat hoc nullus affirmat, & χοελωνίς etymon habere non dicitur etiam ab ipsis atheniensibus, quos tamen propterea barbaros minime nuncupaueris.b Quare cum graece sine etymologia (nam quod de hoc dicitur de Aliis permultis dici posse ambigit nemo) loquantur ipsi usu freti consuetudineque communi, non secus & qui consuetudinem locutionis aliis in rebus sequuntur uel graece uel latine loqui iuxta proportione seruata quis abnegauerit?c etiam si analogiae & Sextus. etymologiae rationem secuti non fuerint. & haec fere Sextus ipse pyrrhonius Laurentius uall. de aetymologia sed graece disseruit. Cui fortasse Laurentius Vallensis si eius legisset libros plena ut aiunt caera subscripsisset: eius illa nempe sunt uerba in quarto elegantiarum. Tam parum attinet de aetymologia disputare quae plerunque fallax est & in primis nisi fideli fundamento nitatur friuola.d Addiderim ego libentissime me resciturum quod nam fidele fundamentum possimus etymologiae substratum imaginari? nec etymologiae solum uerum etiam & plurimis si non omnibus grammaticae partibus una loquendi consuetudine prorsus abdicata? quis enim ut caetera, ita & figuras & nominum & orationum uarias usui consuetudinique non tradiderit? quae & si uitio primum edita fuerint laudem mox sunt consecutae. hinc aphaereses epectases, syncope, systolle, eclypses, archaismi, hypallagae, hyperbolae, synecdoche, zeugmae, hypozeugmae, & alia multa, quae & cum antiqua circa praepositiones licentia & cum barbarismis etiam & solaecismis effecere ut nihil in oratione uitiosum

1 debere. sed ] debere: sed B. S. 2 appellentur altero ] appellentur, altero B. S. 2 est. num ] est: num B. S. 4 ὑπο πόδὶον ] ὑποπόδιον B. S. 4 nomen quod ] nomen, quod S. 5 dicimus χελωνίδα. nuncupent ] dicimus, χεωνίδα, nuncupent B. / dicimus, χελωνίδα, nuncupent S. 5 attici & coi. illud ] Attici, & Coi: illud B. S. 6 negat hoc ] negat, hoc B. S. 8 dicitur de ] dicitur, de S. 8 Aliis ] aliis B. S. 9 loquantur ipsi ] loquantur, ipsi S. 10 graece uel ] Graece, uel B. S. 11 proportione seruata ] proportionem seruatam B. S. 12 fuerint. & ] fuerint, & B. S. 12 pyrrhonius ] Pyrhonius B. 13 aetymologia sed ] etymologia, sed B. S. 13 Vallensis ] Vallensius B. 14 libros plena ut aiunt caera ] libros, plena, ut aiunt, caera S. 15 elegantiarum. Tam ] Elegantiarum: Tam B. S. 15 disputare quae ] disputare, quae S. 16 nitatur friuola ] nitatur, friuola S. 17 quod nam fidele ] quodnam, fidele S. 18 solum uerum ] solum, uerum B. S. 21 figuras & nominum & orationum uarias ] figuras, & nominum, & orationum, uarias B. / figuras, & nominum, & orationum uarias S. 22 fuerint laudem ] fuerint, laudem S. 22 hinc ] Hinc B. S. 22 aphaereses epectases ] aphaereses, epectases B. / aphaereses, epentheses S. 23 systolle ] systole S. 23 eclypses ] ecthlypses S. 23 archaismi ] sarcasmi S. 23 synecdoche ] synedochae B. / synecdochae S. 23 zeugmae ] zeugmata S. 24 hypozeugmae ] hypozeugmata S. 25 licentia & ] licentia, & B. S. 25 etiam & solaecismis ] etiam, & soloecismis B. S. 25 effecere ut ] effecere, ut S. a M 1, 244.

b M 1, 245 sq.

c M 1, 247.

d Lorenzo Valla, De linguae latinae, 4, 20, 110 v.

5

10

15

20

25

82 r. 82 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

313

adeo sit, quin aliqua possit quae in usu fundata sit ratione defendi. & de artificiali grammatica hactenus. sequitur ut de historica dicamus quam sine arte & methodo illi ipsi qui eam maxime colunt profitentur. Tauriscus enim cratetis auditor uersari eam circa promptitudinem quandam sine arte & sine methodo materiae.a Dionysius thracius qui in historiis & dictionibus partem historicam uersari uoluit id ipsum pene decreuisse uidetur, & Asclepiades etiam eo tendit ut det intelligere & sine arte & sine methodo esse partem eam circa quam grammatica uersatur historia, quam quidem historiam ipsius grammaticae artis Partem non esse, ita collegit Sextus ipse pyrrhonius.b aut est ars grammatica aut non est ars: si non est, nec quae sub illa contineri dicitur ut pars, si est tum ducetur etiam eam historicam partem non esse artem, quoniam partes artis, artificiales sunt: historicam uero partem sine arte & sine methodo esse multorum grammaticorum de quibus supra diximus authoritate significatum est.c quo fit ut historicam quam uocant grammaticam, partem non esse grammaticae confitendum sit: & confirmari maxime potest ex eo quod ipsis in partibus historiae quae tres ab Asclepiade constituuntur, uera, scilicet, quae in facto consistit, trifariam quoque diuisa in personas, in loca & tempora, in actiones: falsa quae fabulis & fictionibus continetur, & Genealogias illas deorum & heroum uanas & anilibus nugis similes exponit: tanquam uera qualis in comicis & mimorum scriptoribus cernitur, in ipsis inquam partibus nec ars ulla nec methodus inuenitur.d Nam quae rogo ars in finibus terminisue regionum? uerbi gratia si aracinthus sit atticae terminus: quae in temporibus? si quartadecima, scilicet, olympiade sit natus Xenophanes: quae in personis? si plato philosophus Aristocles antea nominabatur aut foramen habebat in aure, si Aristotelis filia pythia nomine tribus nupsit uiris nicanori stagyritae primum, deinde proclo demarathi qui originem traheret a regibus lacedemoniis, tertio metrodoro medico qui erasistrati fuerit magister ut sextuse uoluit, ut autem Plinius uelle uidetur,

1 possit quae ] possit, quae B. S. 1 sit ratione ] sit, ratione S. 1 defendi. & ] defendi, & B. / defendi: & S. 2 hactenus. sequitur ] hactenus, sequitur B. / hactenus. Sequitur S. 2 dicamus quam ] dicamus, quam B. S. 4 arte & ] arte, & B. S. 6 uoluit id ipsum ] uoluit, idipsum B. S. 7 arte & ] arte, & B. S. 8 eam circa ] eam, circa B. S. 9 Partem ] partem B. S. 10 pyrrhonius. aut ] Pyrrhonius, aut B. / Pyrrhonius: aut S. 10 ars ] om. B. S. 10 grammatica aut ] grammatica, aut B. S. 10 ars: si ] ars, si B. / ars; si S. 11 est tum ] est, tum S. 13 arte & ] arte, & B. S. 13 grammaticorum de ] Grammaticorum, de B. S. 14 diximus authoritate ] diximus, authoritate S. 14 est. quo ] est, quo B. S. 14 historicam quam ] historicam, quam B. S. 16 potest ex ] potest, ex B. S. 18 loca & ] loca, & B. S. 18 actiones: falsa ] actiones, falsa S. 19 uanas & ] uanas, & B. S. 20 exponit ] exponi B. S. 20 comicis & ] comicis, & B. S. 21 cernitur, in ] cernitur; in S. 21 ipsis inquam partibus ] ipsis, inquam, partibus S. 21 ulla nec ] ulla, nec B. S. 22 gratia si ] gratia, si S. 24 Xenophanes: quae ] sic! B. S. 24 philosophus Aristocles ] philosophus, Aristocles B. S. 25 nominabatur aut ] nominabatur, aut B. S. 27 demarathi qui ] demarathi, qui B. S. 28 magister ut ] magister, ut S. a M 1, 248.

b M 1, 250–253.

c M 1, 254.

d M 1, 252 sq.

e M 1, 258.

Contra partem grammaticae historicam.

De erasistrato uaria et aristotelis filia.

314

De causa mortis esculapii quam uaria.

Contra grammaticae parte quae poetas interpraetatur

Liber Tertius

82 v.

pater: nam ex Aristotelis filia genitum erasistratum Plinius in uigesimo nonoa scribit, & Chrysippi discipulum, & centum talentis antiocho rege sanato ab eius filio ptolemaeo donatum: Sextus uero empiricus metrodorum medicum Aristotelis generum fuisse & Chrysippi cnidii discipulum & erasistrati praeceptorem tradit, cui natus sit filius nomine Aristoteles ex pythia ipsius Aristotelis filiab: quae inquam huiuscemodi in rebus aut ars aut methodus? rebus inquam, quae & infinita quodammodo sunt, & tam uaria ut quisque fere in iis propriam ferat sententiam. exemplum sit illud Aesculapii qui artis medicae inuentor apud graecos habetur, & fulmine interfectus: Alii uti stesichorus in eriphyle de coelo tactum uolunt quoniam excitarit ab inferis quosdam qui in bello thebano cecidissent, alii quoniam Tyndarum ut panyasis. Alii quoniam Tyndarida reuocauisset ad uitam. polyanthus Cyreneus quoniam proeti filias Iunonis ira furentes ad sanitatem reduxerit. staphylus quoniam hippolytum ex troezene fugientem curauit. Philarchus quoniam opem tulerit liberis phinei obcaecatis matri, scilicet, eorum cleopatrae gratum facturus, Telesarchus quoniam orionem excitare tentaueritc, pindarus (quod & alibi rettulimus) quoniam medicinam nocenter exercuerat, quod & Tertullianus in apologeticod. His igitur & huiuscemodi in rebus a falsis uanisque historiis originem trahentibus, & desinentibus in ambages uarias & inexplicabiles, ad quorumlibet etiam arbitrium fictas, artificialis ulla methodus aut speculatio reponetur? aut denique quomodo a falsis uera etiam si illis abdicatis in his quaerenda ars esset ulla, secernemus? nullum enim tradidere grammatici discerniculum uerarum falsarumque historiarum. nam & fabulosos Alii fines historiis imponunt sicuti ulyssi, quem in equum uolunt fuisse transformatume, Alii uero similes fabulosis nec in hoc etiam consentiunt ueluti (ne approposito recedamus exemplo) ulysses a quibusdam fertur a telegono filio per ignorantiam occisus, a quibusdam necatus aculeo marinae turturis, quam gutturae captam larus emisset.f & haec de historica parte ut arbitror satis: Reliquum ut pars quae

1 pater: nam] pater, nam B. / pater: nam S. 6 filia: quae ] sic! B. S. 6 quae inquam huiuscemodi ] quae, inquam, huiuscemodi S. 6 ars aut ] ars, aut B. S. 7 rebus inquam ] rebus, inquam S. 7 uaria ut ] uari, aut B. 8 sententiam. exemplum ] sententiam: exemplum B. S. 9 Alii ] alii B. S. 10 uolunt quoniam ] uolunt, quoniam B. S. 11 Tyndarum ut ] Tyndarum, ut S. 11 panyasis. Alii ] panyasis, alii B. S. 12 Tyndarida ] Tyndaridam S. 12 uitam. polyanthus ] uitam, Polyanthus B. S. 12 Cyreneus quoniam ] Cyreneus, quoniam S. 12 Hier Marginalie in S: alii legunt Praeti 13 reduxerit. staphylus ] reduxerit, Staphylus B. S. 13 Staphylus quoniam ] Staphylus, quoniam S. 14 curauit. Philarchus ] curauit, Philarchus B. S. 14 Philarchus quoniam ] Philarchus, quoniam S. 15 facturus, Telesarchus ] facturus Telesarchus S. 16 rettulimus ] retulimus B. S. 23 historiarum. nam ] historiarum, nam B. / historiarum: nam S. 23 Alii ] alii B. S. 24 Alii ] alii B. S. 25 fabulosis nec ] fabulosis, nec B. S. 25 approposito ] a proposito B. S. 28 emisset. & ] emisset, & B. S. 28 parte ut arbitror satis ] parte, ut arbitror, satis S. 28 satis: Reliquum ] satis. Reliquum B. S. a NH 29, 5. b M 1, 258. c M 1, 260–262. e M 1, 263 sq. f M 1, 267.

d Tertullian, Apologeticus, 14, 5, col. 352.

5

10

15

20

25

82 v. 83 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

315

circa poetas & authores alios interpraetandos uersatur etiam monstretur & inanis & inconstans. quod paruo labore & fieri posse, & factum etiam esse maxima ex parte, liquido conspiciet, qui animaduertet subuersas esse iam ex iis quae diximus partes eas quae circa rationem & artis grammaticae, & historicae portionis obuersabantur. sine illis enim qui potest poetarum aliorumue scriptorum celebrata illa interpretatio consistere?a Sed aliqua etiam ut negocium pluribus numeris absoluatur dicenda sunt: qui argumentantur poe- Argumentatio tarum lectionem utilem esse ad uitam, commodissimeque degendi praebere occasiones, & ad foelicitatem consequendam magnopere conducere, proptereaque grammaticam nobis esse necessariam.b Ei responsum dari potest: & in sumpto ueritatem non inesse & in connexo etiam (si illud pro uero excipietur) eam ipsam ueritatem non reperiri. non minores enim malorum occasiones ex poetis, ad uitia quam ad uirtutes trahunt homines, ut qui & uarie scripserunt & modo uitiis habenas laxarunt, modo eas compescuerunt, ut facile est uidere si quis eos in manus sumpserit, tam & si alio alius ad uirtutem propensior, & alius alio sit inclinatior in uitia uel narranda uel extollenda. opus igitur erit discerniculo quod non a grammatica sed a philosophia petetur, quae & poetam a poeta, & loca a locis ipsa in lectione secernet. Atqui necessaria propterea non erit ars grammaticae, quando sententiae si quae sunt in poetis praeclarae, sine eius adminiculo possunt hauriri. quis enim non aduertat aut admonitiones aut praecepta summi absque grammatica?c sicuti & uulgus multa etiam uel aenigmaticae dicta memoriae commendat ad usum uitae, uel prouerbia discit, uel peregrinarum etiam historiarum egregia aliqua facinora, non surda aure percepta, in animi admittit penetralia mentisque secessus. De ea uero parte quam dicunt foelicitati conducere, nescio an quia foelicitatem recte definiant, & methodum uiamque doceant eius inueniendae? an quia utilem uitae arbitrentur? quia aliquando usui fuerit uel augendis opibus uel principatu adipiscendo, sed utrum malint etiam si utrumque simul capiant, nil eis commodi ad beatam uitam obuenit, nulla fit accessio foelicitatis. nam de foelicitate definienda quid dicam? quando multi existiment epicurum ex homero traxisse summum bonum esse in uoluptated, ex euripide multos 1 poetas & ] Poetas, & B. S. 1 uersatur etiam ] uersatur, etiam S. 2 monstretur & inanis & inconstans. quod ] monstretur, & inanis, & inconstans, quod B. S. 2 fieri posse ] fieri, & posse B. S. 3 ex ] om. B. S. 4 iis quae ] iis, quae B. S. 4 eas quae ] eas, quae S. 4 rationem & ] rationem, & B. S. 5 obuersabantur. sine ] obuersabantur, sine B. / obuersabantur: sine S. 7 absoluatur dicenda ] absoluatur, dicenda S. 8 degendi praebere ] degendi, praebere S. 11 inesse & ] inesse, & B. S. 12 reperiri. non ] reperiri, non B. S. 14 scripserunt & ] scripserunt, & B. S. 15 tam & si ] tametsi B. S. 16 narranda uel extollenda. opus ] narranda, uel extollenda, opus B. S. 17 grammatica sed ] Grammatica, sed B. S. 18 Atqui ] At qui B. S. 20 hauriri. quis ] hauriri: quis B. S. 21 admonitiones aut ] admonitiones, aut B. S. 28 opibus uel principatu adipiscendo ] opibus, uel principatu, adipiscendo B. / opibus, uel principatu adipiscendo S. 29 foelicitatis. nam ] felicitatis, nam B. / felicitatis: nam S. a M 1, 270.

b M 1, 271.

c M 1, 278–280.

d M 1, 283.

316

Liber Tertius

83 r. 83 v.

impietatis habuisse occasionem: Impuri & obsceni amoris, & ebriosae uitae fomenta ab alcaeo & anacreonte multos petisse: Iracundiae praecepta ab Archilocho & hipponacte bibisse, sunt qui uelint.a & longum esset percensere singula quibus aliqui praecipites iuerunt ob ea quae apud poetas perperam didicissent. Vtilem uero si dixerint aliquando, atque propterea foelicitatis iter aperire, longe fallentur, quandoquidem quod utile est uitae aliquando, non tamen semper, nec ad finem illum supremum conducit. Alioqui saltatio etiam conduceret ad foelicitatem, quoniam aliquando utilis fuit sostrato in priene patria liberanda, quando ei Antiochus id ipsum muneris saltatione concessit.b quin & necessariae non modo utiles habentur aliquae apud homines mechanicae artes, quae tamen nullo pacto praestant foelicitatem. Sed ne poeticam aliqua ex parte utilem uitae causa indicta prorsus abnuamus, & alias artes quae homini magnopere subseruiant, refutare omnino uideamur: dispiciamus eos qui grammaticam dicunt eis ipsis artibus necessariam tanquam cognitricem & iudicem quo nam fundamento nitantur? solido ne an harenoso? omnis enim poesis omnis historia quae grammatico supponitur euentilanda, ex dictionibus declarantibus & rebus declaratis constituitur, quare oportebit grammaticum si ullam habet artem internoscendi & diiudicandi poetas & historicos, uel dictiones solum, uel res solum, uel utrunque cognosse. Res autem quomodo agnoscet grammaticus? aliae enim physicae aliae metaphysicae, aliae mathematicae, an physicas praeter physicum quisquam intelliget? adeo inuolutae, implexae, uariae, inconstantes? an mathematicas norit qui earum in speculationibus non fuerit ante uersatus? quanto igitur minus quae supra sensum & humanam imaginationem? an igitur omnino sapiens erit grammaticus atque ut graecis dicitur πὰν σόφοσ & omnis scientiae peritus?c quod si caecus eis in rebus erit, utique non minus caecutiet in poematibus quae ab ip sis erunt conscripta philosophis, quemadmodum ab empedocle, parmenide, timone, aliis qui rerum naturam speculabantur. si uero dixeris eos non in rebus uersari sed in dictionibus, afferant quam nam artem habent cognoscendorum uocabulorum?d eam sane non haberi ab illis antea monstrauimus. Cuius nam quaeso cum sint apud diuersos diuersae linguae & infinita prope uocabula in una quaque earum, & rebus quae ipsi ignoramus imposita? uerbi causa apud 1 occasionem: Impuri ] sic! B. S. 2 petisse: Iracundiae ] sic! B. S. 3 uelint. & ] uelint, & B. S. 7 Alioqui ] Alio qui S. 10 concessit. quin ] concessit: quin B. S. 13 artes quae ] artes, quae S. 15 cognitricem & ] cognitricem, & B. S. 15 quo nam ] quonam S. 16 poesis omnis ] poesis, omnis B. S. 17 declarantibus & ] declarantibus, & B. S. 17 constituitur, quare ] constituitur: quare S. 18 internoscendi & diiudicandi ] internoscendi, & diiudicanda B. / internoscendi, & diiudicandi S. 20 physicae aliae ] physicae, aliae B. S. 24 sensum & ] sensum, & B. S. 25 Grammaticus atque ] Grammaticus, atque S. 26 poematibus quae ] poematibus, quae S. 28 speculabantur. si ] speculabantur: si B. S. 29 uersari sed ] uersari, sed B. S. 29 quam nam ] quamnam S. 30 Cuius nam ] Cuiusnam S. 31 linguae & ] linguae, & B. S. 32 causa apud ] causa, apud S. a M 1, 298.

b M 1, 293.

c M 1, 299–301.

d M 1, 302 sqq.

5

10

15

20

25

30

83 v.

5

Liber Tertius

317

sophoclem phrygia quaedam uerba Regem significantia, apud graecos non idem significant: apud philosophos uero quidam sunt modi loquendi atque uocabula quibus abditos mentis conceptus expromunt, ipsis tantummodo nota philosophis. quod si neque ex significantibus uocibus neque ex rebus significatis decernendorum poematum potestatem & artem nouere, neque ex utriusque simul, utique scituros eos facile quisque poterit arbitrari.a

Quae et critolaus peripateticus et academici charmidas atque clytomachus, et sceptici philosophi aduersus rhetoricam commentati sint: et quid operis author pro ea. capvt.iiii.

10

15

20

25

Percursis quae ad grammaticam infirmandam facere uidebantur se se ad rhetoricam demoliendam pyrrhonii conuerterunt. Initio autem posuerunt definitiones eius in medium uarias: ex quibus etiam quid nam sit id quod confutari essent difficulter dignosceretur: Deinde materia mox & finis eius incontrouersia proponitur, indiscussa uidelicet & plena rixarum.b postremo de partibus eius lis multa, cuius terminari modus non facile queat. primum Quid sit rhetorica primitus exequamur. Plato in gorgiac uoluit rhetoricam effectricem esse per- quam uaria. suasionis per sermones siue orationes in quibus, scilicet, uis collocaretur & fide esset non doctrina freta. Respexisse Plato fertur ad multa quae sine uerbo persuadent, ad aurum, ad gloriam, quae uim apud plurimos obtinent sane quam maximam.d ad pulchritudinem praeterea quemadmodum ex helenes conspecto decore troiani senes apud homerume mutauere sententiamf: & denudatum Phrynae pectus plus iudicibus persuasit ut meretrix non damnaretur quam oratio illa quam habuit hyperides luculentissima. cum uero fidei & doctrinae mentionem fecit eo direxisse aciem creditur ut daret intelligi, alias etiam esse artes quae sermone persuadent non tamen fide credulitateue sed 4 philosophis. quod ] philosophis: quod B. S. 4 uocibus neque ] uocibus, neque B. S. 8 et ] & B. S. 9 sint: et ] sint, & B. S. 10 Caput.iiii.] Cap.IIII. B. S. 11 uidebantur se se ] uidebantur, sese S. 13 quid nam ] quidnam S. 13 sit id ] sit, id B. S. 14 essent difficulter ] essent, difficulter S. 14 materia mox ] materia, mox B. S. 15 rixarum. postremo ] rixarum: Postremo B. S. 16 queat. primum ] queat, primum B. S. 18 sermones siue ] sermones, siue B. S. 18 collocaretur & ] collocaretur, & B. S. 19 multa quae ] multa, quae B. S. 21 maximam. ad ] maximam, ad B. S. 22 sententiam: & ] sic! B. S. 23 persuasit ut ] persuasit, ut S. 24 damnaretur quam oratio illa quam ] damnaretur, quam oratio illa, quam B. S. 24 luculentissima. cum ] luculentissima, cum B. S. 25 fecit eo ] fecit, eo S. 25 creditur ut ] creditur, ut B. S. 26 artes quae ] artes, quae B. S. 26 persuadent non ] persuadent, non S. 26 credulitateue ] credulitaue B. a M 1, 313 sqq. sqq. f M 2, 3.

b M 2, 1.

c Platon, Gorgias, 453A.

d M 2, 2.

e Homer, Ilias, 3, l. 156

318

Xenocrates et stoici.

Aristoteles. Argumenta scepticorum.

Critolaus contra rhetoricam.

Demades.

Charmidas. Clitomachus

Liber Tertius

83 v. 84 r.

doctrina: quare persuasio illa quae graecis πειθώ dicitur ab artibus aliis rhetoricam plane secerint.a Xenocratesb autem & stoici scientiam benedicendi rhetoricam definiuerunt. Sed inter Xenocratem & Stoicos id inuentum est discriminis, quod ille more antiquo scientiam pro arte posuit, ii uero pro certa compraehensione soli adnata sapienti. dicere autem uerbo usi sunt, ut differt a disputare, qua de re distinguitur a dialectica, cuius munus breuiter & concise conficere propositum, cum rhetorica se se dilatet & explicet: unde & citiaeus zenon, palma extenta & pugno concluso alteram discreuit ab altera.c Aristoteles artem eam sermonum dixit esse.d iis autem in hunc modum positis contradicere nituntur sceptici.e omnis inquiunt ars collectio est ex compraehensionibus exercitatis, & ad utilem uitae finem relatisf, huiuscemodi autem non est rhetorica, quare ars dici iure non potest.g neque enim falsorum sunt compraehensiones: Falsa autem sunt quae a rhetoribus proponuntur ad iudices decipiendos, ad commouendam uel iram uel misericordiam, ad patrocinandum maecho atque sacrilego.h propterea critolaus peripateticus & ante eum plato rhetoricam uituperarunt ita ut malam potius artem uocarint quam artis nomine dignati sinti, neque enim aut sem per aut plurimum rhetor consequitur quod intendit, sed saepenumero uincitur & frequentissime succumbit. artifices uero alii aut semper aut plurimum a proposito fine non excidunt. Caeterum contingit rhetoras esse & quidem celebratos nulla artis rhetoricae peritia fretosj, qualis demades fertur fuisse, & multos palam est uidere natura ad benedicendum ita aptos, ut cum nulla rhetorices praecepta norint in iudiciis tamen & concionibus optime disserant.k contra uero in rhetoricis praeceptis & discendis & docendis multos uideris experientissimos, qui cum orare uelint magis muti quam pisces appareantl, & uice cotis uideantur defungi radere quae ferrum facit expers ipsa secandi, Ad haec ipse critolaus peripateticus cuius tanquam impugnatoris rhetoricae me-

1 doctrina: quare ] doctrina: quare B. / doctrina, quare S. 1 artibus aliis ] artibus, aliis B. S. 2 secerint ] secernit S. 5 sapienti. dicere ] sapienti, dicere B. S. 7 breuiter & ] breuiter, & B. S. 8 Zenon, palma ] Zenon palma B. 9 altera. Aristoteles ] altera, Aristoteles S. 9 esse. iis ] esse, iis B. / esse: iis S. 10 contradicere nituntur ] contradicere, nituntur S. 10 sceptici. omnis inquiunt ars ] Sceptici: omnis, inquiunt, ars B. S. 11 est ] om. B. S. 12 potest. neque ] potest, neque B. / potest: neque S. 13 compraehensiones: Falsa ] sic! B. S. 14 iram uel ] iram, uel B. S. 15 sacrilego. propterea ] sacrilego, propterea B. S. 17 sint, neque ] sint: neque S. 18 semper aut ] semper, aut B. S. 19 succumbit. artifices ] succumbit: artifices B. S. 19 alii aut semper aut ] alii, aut semper, aut B. S. 20 rhetoras ] Rhetores B. S. 20 esse & ] esse, & B. S. 23 norint in ] norint, in S. 23 tamen & ] tamen, & B. S. 24 disserant. contra ] disserant, contra B. S. 24 praeceptis & discendis & docendis ] praeceptis & discendis & docendis B. S. 25 muti quam ] muti, quam B. S. 26 radere ] tradere B. S. 26 secandi, Ad ] secandi: Ad S. 27 Peripateticus cuius ] Peripateticus, cuius S. a M 2, 4. b SVF 2, 294; DL 7, 42. c M 2, 6 sq. d M 2, 8; Rhet. I, 1, 1354a12. e M 2, 8 sq. f SVF 1, 73. g M 2, 10. h M 2, 11. i M 2, 12. j M 2, 13–15. k M 2, 16. l M 2, 18.

5

10

15

20

25

84 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

319

minit etiam Fabius in secundo, critolaus inquam & charmidas & clitomachus Academici. conspicientes artes uitae uiles e ciuitatibus non solere depelli, rhetoricam negauerunt artem esse quae toties expulsa fuerit: & multa ad haec adiiciunt ut de cretensium lege quae uetuit rhetoras insulam appellerea, & quod spartianus lycurgus thaletis cretensis imitator eandem legem intulit lacedaemone, quae tantarum fuit uirium ut multo post tempore iuuenem qui in peregrinatione rhetoricam didicerat spartam cum applicuisset ephori poena affecerint quod dolosos in patriam sermones intulisset. in aliis etiam uerbosas orationes non in se ipsis tamen perosi lacedaemonii, & Athenienses aenigmate linearum paruae & rectae & longae atque obliquae notaueruntb: & chiorum Chiorum legati. legatum frumento uacuum dimiserunt quoniam multis uerbis petierat quod paucis petere potuisset, Alium uero legatum (nam eo remiserunt legationem quoniam annonae caritate praemebantur) uoti fecere compotem, quod inanem saccum ostendit & chios dixit quorum legatione fungebatur indigere frumento. Cum itaque bene institutae ciuitates rhetoricam expulerint, non autem ullam artium, satis colligi dicunt eam artem non esse.c Atqui diceret Obiectio. Solutio. pulsam olim fuisse philosophiam, aduertat sectas quasdam aut haereses philosophiae pulsas non ipsam philosophiam, ut pote sectam epicuri tanquam uoluptatis magistram, & Socratis deorum cultui aduersam, non unam autem rhetoricam expulsam uoluerunt ita ut aliam retinerent, sed omnem omnino rhetoricam. haec quidem graeci.d At latini qui norunt actum fuisse senatus Iterum obiectio consulto Famnio Strabone & Valerio mesalla consulibus, ne romae essent philosophi neque rhetores, disparem causam afferre non possent, multoque minus cum postea sit manifestum sub Domitiano eiectos omnes philosophos roma fuisse consulto senatus, & Italia eis non urbe solum interdictum: omnes inquam non solum epicureos aut diis aduersos tantummodo, sed Stoicos etiam qui sanctissimi a gentibus habebantur & inter illos celebratissimus epictetus, qui propterea se nicopolim se contulit ut etiam est in atticis noc1 Critolaus inquam ] Critolaus, inquam S. 1 inquam & Charmidas & ] inquam, & Charmidas, & B. S. 2 Academici. conspicientes ] Academici, conspicientes B. S. 3 expulsa ] expulsi B. 4 adiiciunt ut ] adiiciunt, ut S. 5 imitator eandem ] imitator, eandem S. 6 uirium ut ] uirium, ut B. S. 7 didicerat spartam ] didicerat, Spartam B. S. 7 applicuisset ephori ] applicuisset, Ephori B. S. 8 affecerint quod ] affecerint, quod S. 8 intulisset. in ] intulisset: in B. S. 9 ipsis tamen ] ipsis, tamen B. S. 9 Athenienses aenigmate ] Athenienses, aenigmate B. S. 10 paruae & rectae & ] paruae, & rectae, & B. S. 11 dimiserunt quoniam ] dimiserunt, quoniam B. S. 12 potuisset, Alium ] potuisse: Alium B. S. 13 legationem quoniam ] legationem, quoniam S. 14 ostendit & ] ostendit, & S. 14 dixit quorum ] dixit, quorum S. 14 fungebatur indigere ] fungebatur, indigere S. 16 dicunt eam ] dicunt, eam B. S. 16 esse. Atqui ] esse: Atqui S. 18 pulsas non ] pulsas, non B. S. 18 ut pote ] utpote B. S. 20 uoluerunt ita ] uoluerunt, ita B. S. 20 omnem omnino ] omnium S. 21 rhetoricam. haec ] Rhetoricam: haec B. S. 21 graeci. At ] Graeci: At S. 22 Famnio ] Fannio S. 25 senatus ] Senatus B. S. 26 epicureos aut ] Epicureos, aut B. S. 27 habebantur & ] habebantur, & B. S. 28 nicopolim se contulit ut ] Nicopolim contulit, ut B. a M 2, 20.

b M 2, 21.

c M 2, 23.

d M 2, 25.

320

Liber Tertius

84 r. 84 v.

tibusa annotatum. Caeterum si ars inquiunt est rhetorica aut habenti est, aut ciuitatibus utilis ut artes caeteraeb, Sed nec hoc nec illud esse probabitur. quandoquidem uelit nolit rhetor obseruari eum oportet in foro, in plateis, cum hominibus prauis, cum sycophantis eum ipsum ad locum confluentibus, & minus propterea uerecundiae praeseferre conuenit, ne talibus hominibus sit despectui audacter etiam loqui & frontem perfricuisse ut terribilis uideatur aduersariis. Furtis praeterea sceleribusque quoniam ea uersare in actionibus opus est, obseruari quodammodo rhetora quis ignorat?c Ad haec multas inimicitias incurrere & omnibus plane odio esse, partim quod multis aduersatur, partim quod ii quibus patrocinatur id ob mercedem facere illum cogitant, & alia praeter haec multa & factu & relatu in digna perpetiuntur.d ciuitatibus quoque inutilis uidebitur iis qui considerarint leges esse uincula ciuitatis, & quemadmodum anima corrupto corpore discedit, sic & corruptis legibus Lex in perside. ciuitates perire.e Quapropter apud persas lex erat ut qui defunctis regibus chari fuissent, omnem iniquitatem postquam animam ipsi reges exhalassent, quinque diebus continuis committerent, non uti per se se male agerent, sed ut opere ipso discerent populi, quam magnum malum sit iniquitas, rapinas caedes & si quid peius inferens: ut fideliores propterea custodes regum quibus leges seruantur, euadant: Apud barbaros qui rhetoricam non agnoscunt leges inconcussae & immobiles manent, apud eos quibus in praetio rhetorica est Leges atheniensum. quotidie nouae legesf, quemadmodum apud Athenienses, ut propterea plato ueteris author comoediae scripserit si quis tres peregrinatus menses fuerit De ro. legibus ciuitatem amplius non agnoscet.g Apud romanos de legibus inter rhetores multa discordia: Etenim modo dictionibus ipsis & legum positoris uocibus docent in haerendum tanquam omnino claris & nulla interpretatione prorsus egentibus, interdum rem subuertentes neque uerbo neque uocibus haerere praecipiunt sed sensum & cogitationem aucthoris sectari oportere, iubent etiam aliquando secundum apocopen leges esse legendas, & ex iis quae relicta

1 ars inquiunt est ] ars, inquiunt, est S. 2 caeterae, Sed ] caeterae: Sed B. S. 3 hoc nec illud esse probabitur. quandoquidem uelit nolit ] hoc, nec illud esse probabitur, quandoquidem uelit, nolit B. S. 3 plateis ] pluteis B. S. 4 sycophantis eum ] sycophantis, eum B. S. 5 praeseferre ] praese ferre B. S. 6 despectui audacter etiam loqui & ] despectui, audacter etiam loqui, & B. S. 8 quodammodo ] quodamodo B. 10 cogitant, & ] cogitant & B. 11 multa & factu & ] multa, & factu, & B. S. 11 in digna ] indigna B. S. 11 perpetiuntur. ciuitatibus ] perpetiuntur. Ciuitatibus B. S. 14 regibus ] Regibus B. S. 15 iniquitatem postquam ] iniquitatem, postquam S. 15 reges ] Reges B. S. 18 rapinas caedes & ] rapinas, caedes, & B. S. 18 regum quibus ] Regum quibus B. / Regum, quibus S. 19 euadant: Apud ] euadant. Apud B. S. 22 scripserit si ] scripserit, si B. S. 23 fuerit ciuitatem ] fuerit, ciuitatem S. 24 discordia: Etenim ] sic! B. S. 24 ipsis & ] ipsis, & B. S. 26 subuertentes neque uerbo neque ] subuertentes, neque uerbo, neque B. S. 27 praecipiunt sed ] praecipiunt, sed B. S. 27 aucthoris ] authoris B. S. a Noct. att. 15, 11, 1–5. sq. g M 2, 35.

b M 2, 26.

c M 2, 27 sq.

d M 2, 29.

e M 2, 31.

f M 2, 33

5

10

15

20

25

84 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

321

sunt aliquem conceptum intellectumue componi. saepenumero uero & amphibolas uoces interstingunt, utilem sibi significatum deligentes, & alia sexcenta fallaciae mendicabula: ut propterea non insule dixerit rhetor Bizantius, ciuitatis tales esse leges quales ipse uoluisset, instar uidelicet praestigiatorum qui ludunt lapillis & spectatores deludunt, ac uelocitate & uersatilibus digitis tanquam furantur aciem oculorum.a haec fere & alia pleraque aduersus rhetoras Academici disseruere. Sed qui respondent, Alii platonem ingorgia (ut mihi uidetur) secuti, duplicem rhetoricam faciunt urbanam uidelicet quae solis in sapientibus cernitur.b & uulgarem prauis hominibus notam, alii exemplo etiam utuntur certantium hominum & uiribus ualentium: quorum si quis inter confligendum patrem percusserit, Non quatenus bellator certatorue repraehenditur, sed ueluti non bene moratus & impius. quo pacto & rhetorem etiam si praecellens fuerit in fouendis iniquis causis merito damnari uolunt, hoc autem non artis sed humani: uitium animi habendum esse.c Contra tamen stant rhetoricae uituperatores. sapientem eiusmodi qualem describunt, aut nunquam aut rarissime inueniri contendentes. quare nec talem eorum rhetoricam illis uidelicet non existentibus posse subsistere, uel rarissime & instar prodigii. exemplum etiam reiiciunt bellatoris aut athletae. neque enim illi docent sed quandoque iniqua faciunt: rhetor autem sua in arte praecipit, quomodo magna parua fiant, quomodo ex paruis magna succrescant, iusta de iniustis & contra fiant, ac nigrum in candida uertant. & praeterea cum ex contrariis rationibus & sermonibus ipsa rhetorica constituatur, iniustum autem iusto contrarietur, fiet ut iniusticiae tali rhetor incumbat.d uerum ego existimo finem esse in causa posse, ut eiusmodi argumenta quae mores tangunt, dissoluantur. iniustos enim locos nosse ut fugere eos possint, ut reiicere, cum eis utitur aduersarius, & ad artem pertinet, & a boni officio uiri non uidetur abhorrere. Caeterum ex materia circa quam uersatur rhetorica eam non esse artem uoluere. primum ex iis quae aduersus grammaticos de dictionibus &

1 sunt aliquem ] sunt, aliquem S. 1 componi. saepenumero uero & ] componi, saepenumero uero, & B. S. 2 interstingunt ] interstinguunt S. 3 mendicabula: ut ] sic! B. S. 3 insule ] insulse B. S. 4 leges quales ] leges, quales S. 5 lapillis & ] lapillis, & B. S. 6 digitis tanquam ] digitis, tanquam B. S. 6 oculorum. haec ] oculorum, haec B. / oculorum: haec S. 7 Alii ] alii B. S. 7 ingorgia ] in Gorgia B. S. 8 faciunt urbanam ] faciunt, urbanam S. 8 uidelicet quae ] uidelicet, quae B. S. 9 cernitur. & ] cernitur, & B. S. 11 Non ] non B. S. 12 impius. quo ] impius, quo B. S. 14 artis sed humani: uitium ] artis, sed humani uitium B. S. 15 uituperatores. sapientem ] uituperatores, sapientem B. S. 16 contendentes. quare ] contendentes, quare B. S. 18 prodigii. exemplum ] prodigii, exemplum B. S. 18 athletae. neque ] athletae, neque B. S. 19 docent sed ] docent, sed B. S. 19 faciunt: rhetor ] faciunt: Rhetor B. S. 21 iniustis & ] iniustis, & B. S. 21 uertant. & ] uertant, & B. S. 22 rationibus & ] rationibus, & B. S. 23 uerum ] Verum B. S. 24 argumenta quae ] argumenta, quae B. S. 25 dissoluantur. iniustos ] dissoluantur, iniustos B. S. 25 nosse ut ] nosse, ut B. S. 28 uoluere. primum ] uoluere: Primum B. S. 28 dictionibus & ] dictionibus, & B. S. a M 2, 38–39.

b M 2, 43.

c M 2, 44.

d M 2, 45–47.

Rhetor bizantius.

Responsio.

Confutatio.

Auth. responsio.

322

Liber Tertius

84 v. 85 r.

oratione sunt disputata.a Deinde ex qualitate ipsius orationis, quae si utilis non sit, sed noxia aut mixta ex noxio & utili, mala potius quae in ea fundatur ars, quam artis nomine dignanda. sicuti quae circa insalubria aut mortifera uersaretur pharmaca, aut ex mortiferis & salubribus composita, non medicina aut ars esset appellanda. pari pacto nec artis appellatione ueniret calumniatrix & ciuilis uitae perturbatrix facultas.b Adhaec benedicere, non solum pertinet ad rhetorem, sed commune est omnibus doctrinis & disciplinisc, & multam praeterea patitur difficultatem ipsum benedicere, quo pacto debeat accipi: uel quod res utiles nunciet, uel quod propria linguae, inqua uersatur, sint uerba, uel quod breuiter & circumscripte rem explicent. nam de rebus ipsis parum uel nihil sciunt, & consuetudo & liberales artes etiam linguae proprietatem sibi uendicant. breuiter uero tantum abest ut dicant, ut periodis utantur & epiphonematibus, & concursum uocalium uitent, & similiter desinentia uerba uel de longinquo quaeritent adeo, ut si quis communi sermone ita uti uellet, ut De fine rhetoricae illi in orationibus, irrideretur.d De fine quoque rhetoricae controuersiam excicontrouersia. tant, ut si finis certus non habere monstretur, cum omnis habitus disciplinae, fine polleat, ipsam disciplinam aut disciplinae habitum non esse pronuncient.e ultimum finem rhetoricae plurimi dixerunt esse persuadere, Alii probabiles inuenire sermones, alii opinionem quam uolunt iudicibus indere. qui persuadere dixerunt usi sunt diuersis uerbis: plato persuadere sermonibus, Xenocrates persuasionis effectricem, Aristotelesf potestatem speculandi quod possit persuaderi. ariston critolai familiaris eius dixit intentionem esse persuadendi, finem uero persuadere.g hermagoras quaestionem ciuilem disponere ad persuasibiliter capiendum. Athenaeus coniectantem persuasionem audientium. Persuasibile trifariam. Isocrates scientiam persuadendi.h Sed cum persuasibile tripliciter dicatur quo in significatu persuasionem capiant interrogandi sunt? primo persuasibile dicitur quod manifesto uerum est & ueri phantasiam efficiens homines ad assentiendum trahit. Secundo quod falsum est & ueri phantasiam efficiens,

1 disputata. Deinde ] disputata: Deinde B. S. 2 noxia aut ] noxia, aut B. S. 3 dignanda. sicuti ] dignanda, sicuti B. S. 4 mortiferis & ] mortiferis, & B. S. 5 appellanda. pari ] appellanda: pari B. S. 6 calumniatrix & ] calumniatrix, & S. 8 benedicere ] bene dicere S. 8 accipi: uel ] sic! B. S. 9 inqua ] in qua S. 10 explicent. nam ] explicent, nam B. / explicent: nam S. 11 consuetudo & ] consuetudo, & B. S. 12 uendicant. breuiter ] uendicant: Breuiter B. S. 14 quaeritent adeo ] quaeritent, adeo B. S. 17 disciplinam aut ] disciplinam, aut B. S. 18 pronuncient. ultimum ] pronuncient, ultimum B. S. 18 Alii ] alii B. S. 19 opinionem quam ] opinionem, quam B. S. 19 indere. qui ] indere, qui B. S. 20 dixerunt usi ] dixerunt, usi S. 20 uerbis: plato ] uerbis: Plato B. S. 22 persuaderi. ariston ] persuaderi, Ariston B. S. 23 persuadere. hermagoras ] persuadere, Hermagoras B. S. 24 capiendum. Athenaeus ] capiendum, Athenaeus B. S. 25 audientium. Isocrates ] audientium, Isocrates B. S. 25 dicatur quo ] dicatur, quo S. 26 capiant interrogandi ] capiant, interrogandi S. 26 primo ] Primo B. S. 27 est & ] est, & B. S. 28 est & ] est, & B. S. a M 2, 48. g M 2, 61.

b M 2, 49. h M 2, 62.

c M 2, 51.

d M 2, 57.

e M 2, 60.

f Rhet. I 2, 1355b25 sq.

5

10

15

20

25

85 r. 85 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

323

Ad assensum inducit. quod & εὶκος nominare graeci rhetores consueuerunt ἀπὸ τοῦ ἐικοσ ἔιναι τῶ ἀληθει quasi diceres ab eo quod uero simile esset.a ut hinc etiam illud Aristoteleum in topicis declarari possit, parum alioqui latinis cognitum enthymema constare ex icotibus & signis, quanquam aliud genus enthymematum ex ueris & necessariis, sed de materia probabili loquebatur. qua de re in quarto logicarum institutionum me late scripsisse memini.b Tertio persuasibile dicitur, quod ueri falsique intermedium & utrique commune uidetur esse.c Interrogandi inquam quo de persuabili intelligant?d Si de primo iam non est opus arte, trahit enim per se se ad assensum, nulla enim arte indigemus ut noscamus nos uiuere dum scribimus, neque furem aut adulterum in sceleribus depraehensum debere puniri.e Sed enim si talis persuabilis dicitur esse rhetorica speculatrix ob eam habitudinem quam habet ad id persuasibile quod non est tale dignoscendum, quando contrariorum eadem ex disciplina, semper dignoscetur hoc genus persuasibilis ab eo quod diuerso in genere constituitur, atque ita etiam impersuasibilis erit speculatrix, atque ita ueri & falsi, quando illud uerum, est persuasibile, hoc, ipsi uero contrariatur. sed rhetoricam ueri & falsi disciplinam esse nec rhetores petunt nec concedunt philosophi.f Atqui oppositis quoque consentire dicitur, opposita autem uera non sunt, non igitur uerum appetit neque etiam falsum, nulla enim ars circa falsum constituitur.g uerum enim uero si secundum persuasibile falsum capiant, omnino scient & impersuasibile. quoniam uero falsum omne aut persuasibile aut impersuasibile, omnis falsi scientia fiet & per hoc omnis ueri, atque propterea non differet a dialectica.h Ad haec cum circa opposita uersetur, & opposita falsa non sint, falsi etiam non fiet speculatrixi caeterum neque quod commune uero & falso dicitur persuasibile persequitur, in hoc enim & complicatur falsum. quod ars neutiquam suscipit. Atque in hunc fere modum ephectici aduersus rhetoricam argumentantur. Alii uero

1 Ad assensum inducit. quod ] ad assensum inducit, quod B. S. 1 & ] om. B. S. 1 nominare ] nominari B. S. 2 consueuerunt ἀπὸ ] consueuerunt, ἀπὸ B. S. 2 ἀληθει ] ἀληθεῖ S. 2 ἀληθει quasi diceres ab eo quod ] ἀληθει, quasi diceres ab eo, quod B. S. 2 esset. ut ] esset, ut B. S. 4 icotibus ] iconibus S. 6 loquebatur. qua ] loquebatur, qua B. S. 6 logicarum institutionum ] Logicarum, institutionum B. / Logicarum institutionum S. 8 inquam quo ] inquam, quo S. 9 primo iam ] primo, iam S. 10 indigemus ut ] indigemus, ut S. 11 enim si ] si enim B. 13 habitudinem quam habet ad id persuasibile quod ] habitudinem, quam habet ad id persuasibile, quod B. S. 14 eo quod ] eo, quod S. 16 uerum, est persuasibile, hoc, ipsi ] uerum est, persuasibile hoc, ipsi B. S. 17 contrariatur. sed ] contrariatur, sed B. / contrariatur: sed S. 18 esse nec rhetores petunt nec ] esse, nec Rhetores petunt, nec B. S. 19 appetit neque ] appetit, neque B. S. 20 uerum ] Verum B. S. 20 enim uero ] enim, uero B. / enimuero S. 21 impersuasibile. quoniam ] impersuasibile, quoniam B. S. 22 persuasibile aut ] persuasibile, aut B. S. 22 fiet & ] fiet, & B. S. 25 speculatrix caeterum ] speculatrix. Caeterum B. S. 25 dicitur persuasibile ] dicitur, persuasibile S. 26 falsum. quod ] falsum, quod B. S. a M 2, 63. h M 2, 69.

b non trad. i M 2, 70.

c M 2, 63.

d M 2, 64.

e M 2, 65.

f M 2, 67.

g M 2, 68.

Locus in topicis declaratur.

Auth. logicae institutiones.

324

Liber Tertius

85 v.

hac uia procedunt. uel ars est rhetorica, uel non est ars. si non est finem eius frustra disquirimus. Si est, quomodo communem finem habet cum aliis artibus & rebus aliis quae non sunt artes. persuadere enim multis commune, quando & diuitiis multi persuadent & gloria & probitate & corporis dotibus.a Atqui nec persuasibilis est rhetorica oratio in periodis artificiosaque uerborum concinnatione uersata: simplex enim potius sermo persuadet.b & cui nihil insit fuci, nihil uersutiae, isque sibi magis & iudicem conciliat & omne pene genus auditorum, qui priuatam uidelicet quandam adhibet mediocritatem & caret inuidia, & caret supercilio, sibique magis fauet, qui phaleratis uerborum Antiquus athe. mos. pompis abstinet quam qui eas accersit.c propterea apud Athenienses a prima antiquitate non permittebatur ut reis oratores adsisterent in areopagi consilio, sed unusquisque pro se ipso nude atque simpliciter uerba faciebat: & hactenus de iis qui finem uoluerunt esse persuasionem.d Qui uero probabiles susceptibilesque sermones inuenire, dicunt finem esse rhetoricae falluntur, cum propter alia multa, tum propter ea quod alium finem ulteriorem quaerit orator, Ad quem scilicet probabilia & susceptibilia ducunt & uerba & argumenta. qui uero opinionem indere talem in animis iudicum qualem uolunt rhetores, ducunt finem esse rhetoricae, ii ab eis non differunt qui persuasionem finem esse dixerunt.e qui enim persuadet talem in audientis animo parit opinionem qualem ipse uoluerit: hoc autem finem non esse supra est patefactum.f Sed nec utile quoque finis habebitur: quod enim partis est finis, hoc neutiquam totius est finis. deliberatricis enim partis utile finem haberi rhetores uoluere, & praeter ea quod utile est omnibus uitae artibus, communis est finis. qui uero uincere finem faciunt, non considerant quam paucos constituant rhetores, & quae inanem & potius euanidam artem defendant, quando uinci potiusquam uincere rhetoribus obuenit, quare rhetor potius dicendus ille non erit, qui raro finem assequitur rhetoricae facultatis, quandoquidem omnis artifex a suae artis fine rarissime excidit, tantum abest ut illum, aut non frequenter

1 procedunt. uel ] procedunt, uel B. S. 1 ars. si ] ars, si B. / ars: si S. 1 est finem ] est, finem B. S. 2 disquirimus. Si ] disquirimus, si B. S. 3 artibus & ] artibus, & B. S. 3 artes. persuadere ] artes, persuadere B. / artes: persuadere S. 4 persuadent & gloria & probitate & ] persuadent, & gloria, & probitate, & B. S. 6 persuadet. & ] persuadet, & B. S. 7 conciliat & ] conciliat, & B. S. 10 abstinet quam ] abstinet, quam B. S. 10 propterea ] Propterea B. S. 11 permittebatur ut ] permittebatur, ut S. 12 se ipso ] seipso S. 14 Rhetoricae falluntur ] Rhetoricae, falluntur S. 15 ea quod ] ea, quod B. S. 16 Ad ] ad B. S. 16 probabilia & susceptibilia ducunt & uerba & ] probabilia, & susceptibilia ducunt, & uerba, & B. S. 17 argumenta. qui ] argumenta. Qui B. / argumenta: Qui S. 17 iudicum qualem ] iudicum, qualem B. S. 18 ducunt ] dicunt S. 18 differunt qui ] differunt, qui B. S. 19 dixerunt. qui ] dixerunt, qui B. S. 19 persuadet talem ] persuadet, talem S. 20 opinionem qualem ] opinionem, qualem B. S. 22 finis. deliberatricis ] finis, deliberatricis B. S. 23 finis. qui ] finis, qui B. S. 24 considerant quam ] considerant, quam B. 25 inanem & ] inanem, & B. S. 26 obuenit, quare ] obuenit; quare S. a M 2, 72.

b M 2, 74.

c M 2, 76.

d M 2, 77.

e M 2, 79.

f M 2, 60 sqq.

5

10

15

20

25

85 v. 86 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

325

aut plurimum consequatur.a Partes uero rhetoricae ducunt incontrouersiam, aliam enim iudicialem faciunt, consultricem aliam uel deliberatricem, aliam laudatricem. primae finem dicunt esse iustum, secundae utile, tertiae pulchrum uel bonum, quare cum diuersae partes & fines quoque diuersi, nec conuenient inuicem nec conuenire etiam uidentur posse ut ars subsistat, & eius finis persuasio merito iudicetur.b Sed nec quid iustum quid utile quid bonum aut pulchrum saepenumero constat. hinc coracis historia in scholis protrita, & prouerbium mali corui malum ouum a iudicibus decretum.c hinc in deliberando tam multae controuersiae, & in laudando tanta dissensio: quando alia saepe laudum materia repugnat aliis laudibus. unde busiris, amycus, antaeus, hospitum interfectores genere laudati, quanquam moribus damnatissimi.d Sed enim pars illa rhetoricae quae dici solet uerborum sententiarumque elegantia, & uno eloquentiae nomine significari: quo pacto impugnari queat? quando & naturam imitetur quae utilibus pulchritudinem iungit, quod in coelo spectare licet in sideribus, in elementis, in plantis in animalibus, & omnium quotquot in litteris bene audierunt consensus accedat, sic & apud gentes eloquentiam non modo rhetores sed celebratissimi philosophorum plato Aristoteles Theophrastus caeteri percoluerunt, adeoque scribere cum laude sine ea non potuerunt, ut illud in Platone sit iudicatum admiratione dignum quod in irridendis oratoribus ipse summus orator esse uideretur. Apud nostros non in grecia solum G. Nazianzenus Ioan. chrysostomus, Basylius, Theodoritus, alii: sed in latio quoque Hieronymus Ambrosius Hylarius Augustinus & non parum multi uerborum sententiarumque elegantiam & orationis neruos ad persuadendum aptos suis in libris exhibuerunt: ut mittam Paulum apostolum a Laurentio etiam uallense qui multos eloquenter scribentes authores uexauit, eminentis eloquentiae titulo maxime laudatume: & de rhetorica hactenus, nunc ad mathematicas facultates & in primis ad geometriam descendamus.

1 frequenter aut ] frequenter, aut B. S. 1 incontrouersiam ] in controuersiam S. 3 primae ] Primae B. S. 4 bonum, quare ] bonum: quare S. 4 partes & ] partes, & B. S. 5 inuicem nec ] inuicem, nec B. S. 5 posse ut ] posse, ut S. 7 iustum quid utile quid bonum aut ] iustum, quid utile, quid bonum, aut B. S. 7 constat. hinc coracis ] constat, hinc Coracis B. S. 8 decretum. hinc ] decretum. Hinc B. S. 10 laudibus. unde ] laudibus, unde B. S. 12 rhetoricae quae ] Rhetoricae, quae B. S. 14 imitetur quae ] imitetur, quae S. 15 plantis in ] plantis, in B. S. 17 eloquentiam non modo rhetores sed] eloquentiam, non modo Rhetores, sed B. S. 18 plato Aristoteles Theophrastus] Plato, Aristoteles, Theophrastus B. S. 19 iudicatum ] indicatum S. 20 uideretur. Apud ] uideretur: Apud S. 21 G.] Gregorius S. 21 Nazianzenus Ioan.] Nazianzenus, Ioan. B. / Nazianzenus, Ioannes S. 21 Basylius ] Basilius S. 22 alii: sed ] sic! B. S. 22 Hieronymus Ambrosius Hylarius Augustinus &] Hieronymus, Ambrosius, Hylarius Augustinus, & B. / Hieronymus, Ambrosius, Hilarius Augustinus, & S. 23 elegantiam & ] elegantiam, & B. S. 24 apostolum ] Apostolum B. S. 25 uallense qui ] Vallense qui B. / Vallense, qui S. 26 laudatum: & ] laudatum, & B. / laudatum: & S. a M 2, 80–87. b M 2, 89. c M 2, 96–99. d M 2, 104. e Lorenzo Valla, Elegantiae, p. 120; Helmut Feld, Essays zur europäischen Religions- und Kulturgeschichte, p. 192 sqq.

De partibus rhetoricae controuersia.

Author pro parte rhetoricae.

Eloquentia pauli.

326

Liber Tertius

86 r.

Quid aduersus geometras sceptici philosophi maxime attulerunt. capvt.v.

Timon Varia hypothesis.

Contra hypotheses mathematicorum.

Postquam grammaticam & rhetoricam facultates uexauere sceptici, Ad Geometriam & reliquas conuersi artes quae dici mathematicae solent, infirmare quoque illas & tanquam de medio tollere sategerunt. quorum argumenta uel omnia uel plurima & breuiter, & quo ad fieri a nobis poterit faciliter, colligemus, latine uero quoniam illi graece scripsere interpretati, eorum rationes atque sententias quadam ueluti paraphrasi referemus. Itaque geometriam ducentes incontrouersiam, quoniam (inquiunt) eius artis professores animaduerterunt multitudinem difficultatem eos insequentium, tutum quendam exquirere sibi locum procurantes geometriae principia ex hypothesi petendam esse decreuerunt.a quare & nos aiunt illis contradicere cupientes, de hypothesi siue suppositione uerba faciamus timonis instar, qui aduersum physicos disputaturus, bene actum sibi existimauit antea quaerere, an ex hypothesi quicquam insumendum esset?b est autem hypothesis alia quae praetendi tragicis comicisque poematibus assolet.c alia quae in rhetorica facultate uersatur dum de re particulari quaestio fit. alia quam demonstrationis principium appellamus dum petimus quicquam ut ad rem concludendam nos praeparemus, atque de hac ipsa quoniam geometrae illa nituntur ante omnia disseremus.d Interrogemus igitur eos in hunc modum. uel firmum & stabile est ad faciendam aliqua de re fidem quicquam ex hypothesi capere, uel infirmum & debile: si firmum & stabile, & firmum quoque & stabile fuerit si quid ei aduersum ex hypothesi desumetur: quare pugnantia controuersaque ponemus. Si uero aduersum illud atque oppositum eius, quod ex hypothesi desumptum est, sine demonstratione fidem facturum non est, & in illo quoque hypothesis ipsa fidem minime faciet, quare neutrum supponamus. ex hypothesi igitur suppositioneue quicquam non esse desumendum apte colligi poterit.e praeterea res ipsa quae supponitur esse aut uera est aut fal-

2 Caput.v.] Cap. V. B. S. 3 Ad ] ad B. S. 4 & ] et B. S. 4 artes quae ] artes, quae S. 5 sategerunt. quorum ] sategerunt, quorum B. S. 6 omnia uel ] nomina, uel B. S. 6 quo ad ] quoad S. 7 poterit faciliter, colligemus ] poterit, faciliter colligemus S. 9 incontrouersiam ] in controuersiam B. S. 12 decreuerunt. quare ] decreuerunt, quare B. / decreuerunt: quare S. 15 alia quae ] alia, quae B. S. 16 tragicis ] Tragicis B. S. 16 comicisque ] Comicisque S. 16 assolet. alia ] assolet, alia B. S. 17 uersatur dum ] uersatur, dum B. S. 17 fit. alia ] fit, alia B. S. 18 appellamus dum ] appellamus, dum B. S. 19 nituntur ante ] nituntur, ante S. 20 modum. uel ] modum, uel B. S. 21 fidem quicquam ] fidem, quicquam B. S. 22 debile: si ] sic! B. S. 22 quoque & stabile fuerit si ] quoque, & stabile fuerit, si B. S. 27 supponamus. ex ] supponamus: ex B. S. 27 desumendum apte ] desumendum, apte S. 28 poterit. praeterea ] poterit, praeterea B. S. 28 esse aut uera est aut ] esse, aut uera est, aut B. S. a M 3, 1.

b M 3, 2.

c M 3, 3.

d M 3, 4.

e M 3, 8.

5

10

15

20

25

86 r. 86 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

327

sa. si uera non petamus eam nec concedi nobis postulemus, ad hypothesim uidelicet rem suspitionis plenam confugientes, sed sponte nostra capiamus. nullus enim quae uera habentur existuntque supponit, ueluti diem esse cum sol terras illustrat, & me nunc scribere & respirare: conspicua enim isthaec & incontrouersa ex se se suopteque ingenio, firmam habent positionem non ambiguam & litis plenam suppositionem. quare si uera est res non quaeramus nos & tanquam praecario nobis concedi eam postulemus, non secus ac si uera non haberetur.a Si uero ipsa res uera non fuerit. nihil inde nobis, id est, ex hypothesi affertur emolumenti: & si enim millies supponamus id quod solido caret fundamento, nunquam tamen superstruere poterimus stabile mansurumque aedificium. Caeterum si quis existimauerit consonum esse ut fida sint & uera quae sequuntur ad ea quae supposita fuerint, omnem quaestionem sustulerit: illico enim quisque nostrum supposuerit, Tria quattuor esse, & hoc dato atque concesso deducet sex octo esse. Si enim tria quattuor habentur, & sex octo haberi poterunt. sed tria quattuor sunt per hypothesim, ergo sex octo.b atque in hunc modum multa possent excogitari. quae si geometrae non admiserint, ut pote quibus placeat solidum extare fundamentum, si quod ei superstructum fuerit debeat admittic: ita & ipsi dicemus non admisuros quaecunque ipsi desumunt ex hypothesi nisi demonstratione illa ipsa firmauerint. quod si fide dignum esse illorum suppositum & firmum censuerint, qua suppositum est. non haec supponant ex quibus quicquam postea demonstrent, sed ipsum illud quod iam demonstrauerint: hoc est non sumpta propositionesue demonstrationis, sed ipsam conclusionem. quam enim potest illis fidem facere in omnibus quae patefaciunt, hypothesis, hanc ipsam poterit in omnibus rebus quae ipsa demonstratione patefacta sunt. quod si fidem facere nequiuerit, neque si saepissime supposita fuerit conclusionis demonstratio, sine demonstratione fidem nunquam faciet: nec quod in huius ipsius praeparationem desumptum fuerit, nisi per demonstrationem doceatur.d Etenim cum dicunt si id quod sequitur hypotheses uerum inuenitur, fiet ut & ipsae

1 falsa. si uera non] falsa: si uera, non B. S. 3 capiamus. nullus ] capiamus, nullus B. S. 4 esse cum sol ] esse, cum Sol B. S. 4 respirare: conspicua ] respirare, conspicua B. / respirare: conspicua S. 5 incontrouersa ] in controuersa B. 6 ambiguam & ] ambiguam, & B. S. 6 suppositionem. quare ] suppositionem: quare B. S. 6 res non ] res, non B. S. 8 fuerit. nihil ] fuerit, nihil B. S. 9 emolumenti: & ] sic! 12 sint & uera quae ] sint, & uera quae B. / sint, & uera, quae S. 13 sustulerit: illico ] sic! B. S. 13 Tria ] tria B. S. 15 potuerunt. sed ] potuerunt, sed B. S. 15 per hypothesim ] perhypothesim B. 16 octo. atque ] octo, atque B. S. 16 excogitari. quae ] excogitari, quae B. S. 17 ut pote ] utpote B. S. 18 fuerit debeat ] fuerit, debeat S. 18 admisuros ] admissuros S. 19 hypothesi nisi ] hypothesi, nisi B. S. 20 quod] Quod B. S. 21 est. non ] est, non B. S. 22 illud quod ] illud, quod B. S. 22 est non ] est, non B. S. 23 conclusionem. quam ] conclusionem, quam B. / conclusionem: quam S. 24 facere in ] facere, ut B. S. 25 rebus quae ] rebus, quae S. 25 sunt. quod ] sunt, quod B. S. 29 hypotheses uerum ] hypotheses, uerum S. a M 3, 9.

b M 3, 10 sq.

c M 3, 12.

d M 3, 13.

328

Liber Tertius

86 v.

hypotheses uerae inueniantur, plane non recipimus. unde enim fiet ut quod in probatione quae illis dicitur demonstratio certo sit uerum? uel enim ab illa ipsa hypothesi & omni eo quod suppositum est de ipsa ueritate certiores fient, uel ex propositionibus quae illam ipsam sunt consecutae.a primum neutiquam dicent. obscurum si quidem quod supponitur est minimeque manifestum: quod autem manifestum non est ex se ipso fidem non faciet, quo fit ut explicare ipsum conentur tanquam id, quod in se unde illi assentiamur non habeat. Sed neque ex propositionibus desumptis edocebuntur. de iis enim uniuersa concertatio: quoniam firma & inconcussa non sunt: neque etiam quod ex illis demonstratum dicetur, firmum erit & ratumb: quoniam uerum consequi falsum potest, exemplo sit illud, terram uolare falsum est, ad eam tamen falso uolantem sequitur hoc uerum, id est, eam esse, quare si consequens uerum inuenitur, non propterea quod antecessit uerum illico fuerit.c Quibus omnibus conficitur non recte facere mathematicos cum ex hypothesi principia desumunt demonstrationum speculationumque suarum, quando nec quod ex hypothesi capitur certum unquam est, nec si quod uerum ex ea deducitur probat hypothesim fuisse ueram: quoniam ex falsis uera deduci possunt. Atque haec quidem in uniuersum, quod ex hypothesi docentibus certo sincereque Contra definitiones assentiendum non est, fere disceptant.d mox quae statuuntur ab eis docenmathematicorum. turque definitiones ueras non esse singulatim contendunt. neque enim illa recipiunt. corpus esse quod trinam habet dimensionem longitudinem latitudinem profunditatem, ex puncto lineam, ex linea superficiem, ex superficie corpus constitui.e in primis autem finitionem puncti reiiciunt ut sit signum sine parte & dimensione & extremum lineae.f nam aut corporeum inquiunt, aut incorporeumg, non primum quia contradicit definitioni, non secundum quia ex incorporeo nihil constituitur. linea uero puncto fit ut ipsi uolunt.h 1 recipimus. unde enim fiet ut ] recipimus, unde enim fiet, ut B. S. 2 probatione quae ] probatione, quae S. 2 demonstratio certo ] demonstratio certe B. / demonstratio, certe S. 3 hypothesi & ] hypothesi, & B. S. 4 primum ] Primum B. S. 5 dicent. obscurum ] dicent, obscurum B. S. 5 si quidem ] siquidem S. 5 supponitur est ] supponitur, est S. 6 est ex ] est, ex S. 6 fidem non ] fidem, non S. 8 edocebuntur. de ] edocebuntur, de B. S. 9 firma & ] firma, & B. S. 10 ratum: quoniam ] ratum, quoniam B. / ratum: quoniam S. 11 illud, terram ] illud: terram B. S. 13 antecessit uerum ] antecessit, uerum S. 14 mathematicos cum ] mathematicos, cum B. S. 15 nec quod ] nec, quod B. S. 16 capitur certum ] capitur, certum S. 17 deducitur probat hypothesim ] deducitur, probat hypothesim B. / deducitur, probat, hypothesim S. 18 sincereque ] syncereque B. S. 19 disceptant. mox ] disceptant, mox B. S. 20 definitiones ueras ] definitiones, ueras S. 20 contendunt. neque ] contendunt, neque B. S. 21 recipiunt. corpus ] recipiunt: corpus B. S. 22 dimensionem longitudinem latitudinem profunditatem ] dimensionem, longitudinem, latitudinem, profunditatem B. S. 23 constitui. in ] constitui: in B. S. 23 reiiciunt ut ] reiiciunt, ut B. S. 24 dimensione & ] dimensione, & B. S. 24 lineae. nam ] lineae, nam B. S. 24 corporeum inquiunt ] corporeum, inquiunt S. 26 secundum quia ] secundum, quia B. S. 26 constituitur. linea ] constituitur, linea B. S. 26 fit ut ] fit, ut S. a M 3, 14. h M 3, 19.

b M 3, 16.

c M 3, 17.

d M 3, 18.

e M 3, 19.

f M 3, 20.

g M 3, 22.

5

10

15

20

25

86 v. 87 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

329

Caeterum quando quae manifesta non sunt per ea quae sensibus apparent conspiciuntur, fiet ut si in sensilibus nullum signum aut terminus appareat sine dimensione, in iis quae imaginatione capimus etiam idem conspicere cogitareque debeamus. quare si in sensilibus nihil sine dimensione inuenitur, nihil etiam inueniri tale in iis quae nobis imaginamur consentaneum sit.a sed enim omne sensile quantumcunque terminus uel signum cuiuspiam sit, dimensione non caret, extremum enim illius summumque quiddam & est & habetur: omne autem tale & pars illius concipitur esse, minuitur enim omne id aquo sua extrema tolluntur, quod autem est pars complet id cuius est pars, quod autem est complet omnino longitudinem auget, & id cuius est auctrix magnitudo, ea ipsa magnitudine minime carere cognoscitur.b quare si quod concipitur mente a sensibus transsumimus, nullum extremum sine parte sine dimensione recipiemus.c Ad haec ipsi cum dicant exeuntem a centro lineam rectam & extremo fini terminoue circumductam, sui ipsius describere circularem ἐπί πεδον. id est planitiem. Quomodo possunt effugere punctum non habere partes, non esse indiuisilem, non carere dimensione, summum enim siue extremum, siue finis ipsius rectae lineae punctus est, qui ductus in orbem describit metiturque circumferentiam, unde & eam ipsam complere dignoscitur, haec autem distantiam habet: quare & qui eam complet punctus omni distantia, non carere compraehenditur.d Si autem sphaeram uno tantum signo punctoue planitiem tangere & reuolutam lineam facere a geometris omnino recipitur, manifestum fuerit ex ipsis concurrentibus punctis lineam compleri. Igitur si magnitudinis lineae ex se ipso fabricator est punctus, & ipse quoque non est expers magnitudinis.e Neque iis argumentis eratosthenis illa Eratosthenes responsio satis obsistet, punctum nec locum capere neque distantiam lineae metiri. eum uero dum fluit lineam, facere. quo pacto enim potest intelligi,

1 sunt per ea quae ] sunt, per ea, quae B. S. 2 apparent conspiciuntur ] apparent, conspiciuntur S. 2 sensilibus ] sensibilis B. S. 3 capimus etiam ] capimus, etiam S. 4 debeamus. quare ] debeamus, quare B. / debeamus: quare S. 5 iis quae ] iis, quae B. S. 6 imaginamur consentaneum sit. sed ] imaginamur consentaneum sit, sed B. / imaginamur, consentaneum sit: sed S. 7 sit, dimensione ] sit. dimensione S. 7 caret, extremum ] caret: extremum S. 7 quiddam & est & ] quiddam, & est, & B. S. 8 habetur: omne ] sic! B. S. 8 esse, minuitur ] esse (minuitur S. 9 aquo ] a quo B. S. 9 tolluntur, quod ] tolluntur) quod S. 9 pars complet ] pars, complet S. 10 quod autem complet omnino ] quod autem est pars complet omnino B. / quod autem est pars, complet omnino S. 10 longitudinem auget, & id cuius ] longitudinem, auget & id, cuius S. 11 cognoscitur. quare ] cognoscitur, quare B. / cognoscitur: quare S. 12 mente a ] mente, a S. 13 parte sine ] parte, sine B. S. 14 rectam & ] rectam, & S. 14 circumductam ] circunductam B. 15 ἐπίπεδον. id est planitiem.] ἐπίπεδον, id est, planitiem. B. S. 16 dimensione, summum ] dimensione: summum S. 19 dignoscitur, haec ] dignoscitur: haec S. 20 punctus omni distantia, non ] punctus, omni distantia non S. 21 tangere & ] tangere, & B. S. 25 capere neque ] capere, neque B. S. 26 metiri. eum ] metiri, eum B. S. 26 fluit lineam, facere. quo ] fluit lineam, facere, quo B. / fluit, lineam facere, quo S. a M 3, 23.

b M 3, 24.

c M 3, 25.

d M 3, 26.

e M 3, 27.

330

Liber Tertius

87 r.

ut quicquam fluat quod a loco digressum quopiam alium non petat locum? quare si fluere punctum imaginemur, sequetur ut non solum impartile ipsum putemus sed potius ex contrariis partibus constitutum: & de puncto hactenus.a De linea uero etiam si punctus existeret ita disputant, ut stare eum non posse arbitrentur. Si ea inquiunt fluxus est puncti & longitudo non lata, uel est punctus in longitudinem extentus, uel multa puncta ordine iacentia, atque inter se se continua.b Sed nec hoc, nec illud, quare linea non datur quo ipsi statuunt modo. Si enim primum dicatur ut uidelicet sit punctus, uel is unum solum habebit locum, uel loca mutabit, uel ab aliquo loco usque ad alium quendam locum protendetur. Si primum iam non erit linea sed punctus, qui dum flueret lineam constituit.c Si secundum responderint, sane alterum intelligere eos consentaneum est, ut scilicet uno relicto loco petat alium, uel a loco quem habet & obtinet in alium protendatur: si illud, iam ut diximus non erit linea sed punctus: qua enim ratione primum obtinens locum punctus erat, eadem secundo in loco punctus habebitur. Si uero dixerint postremum, ut a loco quem obtinet, locum in alium transferatur: dicant & illud diuisili loco an indiuisili protendatur?d Si indiuisili iam non linea sed punctus habebitur & signum. quod enim locum indiuisilem continet, est indiuisile, quod autem indiuisile, punctus non linea censetur. Si uero diuisili, iam & partes habebit siquidem omni coextenditur loco. quod autem partes habet, loci partibus coextentas, corpus est. quare signum ipsum & diuisile & corpus esse censebitur, id autem tam absurdum quam quod maxime.e his omnibus colligi potest lineam non esse signum punctumue in longitudinem extentum. Sed quod neque puncta multa ordine posita uel inde colligetur, quod haec ipsa uel se se inuicem tangere intelligentur uel non tangere, si non tangent, quibusdam uidelicet intercepta locis dispescuntur, quae autem ita sunt dirempta unam nequaquam lineam conficient.f quod si tangere se se mutuoque connecti dicentur, sane uel tota totis iungentur, uel partes partibus, Si hoc dicent sequetur ut non sit aliquod eorum sine dimensione & sine parte. quod enim signum (uerbi causa) signorum duorum medium concipitur esse: alia quidem 1 digressum ] digressam S. 3 putemus sed ] putemus, sed B. S. 3 constitutum: & ] sic! B. S. 4 existeret ita ] existeret, ita S. 5 ea inquiunt fluxus ] ea, inquiunt, fluxus S. 10 linea sed ] linea, sed B. S. 11 flueret lineam ] flueret, lineam S. 13 habet & ] habet, & B. S. 13 obtinet in ] obtinet, in S. 13 protendatur: si ] sic! B. S. 13 diximus non ] diximus, non S. 14 linea sed punctus: qua ] linea, sed punctus: qua B. S. 15 habebitur. Si ] habebitur? Si S. 16 diuisili ] diuisi B. S. 17 linea sed ] linea, sed B. S. 18 signum. quod ] signum, quod B. S. 20 loco. quod ] loco, quod B. / loco: quod S. 21 est. quare ] est, quare B. S. 21 diuisile & ] diuisile, & B. S. 22 absurdum quam ] absurdum, quam B. 22 maxime. his ] maxime, his B. S. 23 potest lineam ] potest, lineam S. 24 posita uel ] posita, uel B. S. 25 intelligentur uel ] intelligentur, uel B. S. 25 tangere, si ] tangere: si S. 26 dirempta unam ] dirempta, unam S. 27 conficient. quod ] conficient: quod B. S. 28 partibus, Si ] partibus. Si B. S. 29 dicent sequetur ] dicent, sequetur S. 29 parte. quod ] parte, quod B. S. a M 3, 28.

b M 3, 29.

c M 3, 31.

d M 3, 32.

e M 3, 33.

f M 3, 34.

5

10

15

20

25

30

87 r. 87 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

331

parte signum quod ante est, alia quod retro est signum tanget, quare cum locis ita differant, non impartile signum sed multipartile censebitur.a Si uero tota totis signa iungentur, manifestum erit in signis signa contineri, & eodem concludi loco. Sed enim seclusa quacunque signi punctique ratione, adhuc tollere de medio lineam conantur, ea enim est ut geometrae uolunt longitudo non lata. uideamus nos & diligenter speculemur, an in sensilibus, an ipsis in intellectilibus possit ulla reperiri longitudo non lata?b atque in sensilibus quidem, ubi coeperimus longitudinem sensilem, statim se se nobis infert cum ipsa quantitate latitudo concipiendam.c In intellectilibus uero aut imaginariis idem euenit quatenus alteram altera tenuiorem strictioremque longitudinem capere animo possumus. Cum autem ipsam longitudinem, secundum aequalitatem seruantes, diuidemus cogitatione nostra latitudinem, atque iterum etiam diuidemus, minorem quidem latitudinem semper atque minorem cogitabimus, Postquam autem semel priuauerimus latitudine longitudinem, non amplius longitudinem imaginabimur, sed tolletur protinus eiusque notio euanescet.d Nam si modos omnes notionis mente uersabimus in eorum nullum Modi notionum incidere comperiemus, ut longitudinem sine latitudine recte concipiamus. neque enim incidit talis longitudo sensibus, neque ex sensilibus coniectamur eam, neque transferimus aut similitudine, aut compositione, aut analogia, idque uel auctione, uel diminutione. tot enim nec plures nec pauciores esse notionum modos satis constat.e Cui autem sensui incidit unquam longitudo non lata? Cui autem uenit in animo ex rebus sensu perceptis transcendere & quadam metaphora eam ipsam decerpere? an similitudine? sed ei quod fieri non potest, Potest ne aliquod simile inueniri? nihil enim insensibilibus atque apparentibus quod latitudine aliqua careat conspicimus, unde possimus moueri ipsius similitudine ad tale quiddam animo concipiendum.f quod enim simile est, alicui iam cognito simile & est & habetur. fieri enim qui potest ut simile ei quod non est cognitum inueniamus? an forte compositione uel analogia? sed dicant nobis quod nam eorum quae sensibus nota sunt cum alio component ad indagandum non latam longitudinem, quemadmodum ex

1 est signum ] est, signum S. 2 signum sed multipartile ] signum, sed multi partile B. S. 6 uideamus ] Videamus B. S. 10 euenit quatenus ] euenit, quatenus S. 11 secundum ] om. B. S. 14 cogitabimus, Postquam ] cogitabimus. Postquam B. S. 15 protinus eiusque ] protinus, eiusque S. 16 uersabimus in ] uersabimus, in S. 17 recte ] recta B. S. 18 concipiamus. neque ] concipiamus, neque B. / concipiamus: neque S. 20 diminutione. tot ] diminutione, tot B. / diminutione: tot S. 20 plures nec ] plures, nec B. S. 22 Cui ] cui S. 23 transcendere & ] transcendere, & B. S. 23 ei quod ] ei (quod S. 24 potest, Potest ne ] potest: Potest ne B. / potest) potestne S. 24 insensibilibus ] in sensilibus B. S. 25 apparentibus ] adparentibus S. 26 concipiendum. quod ] concipiendum, quod B. S. 27 simile & est & habetur. fieri ] simile, & est, & habetur, fieri B. / simile, & est, & habetur: fieri S. 29 quod nam eorum quae ] quodnam eorum, quae S. 30 longitudinem ] longitudine S. a M 3, 35.

b M 3, 37.

c M 3, 38.

d M 3, 39.

e M 3, 40.

f M 3, 43.

332

Remotio responsionis.

Remotio responsionis.

Sextus contra aristotelem.

Liber Tertius

87 v. 88 r.

homine & equo quae animalia sunt oculis nota, centaurum animo composuerunt.a dicant & qua nam uti analogia possunt uel augendo uel minuendo? ut hanc ipsam sine latitudine longitudinem exspiscentur. quae enim secundum analogiam concipiuntur quandam cum eo aquo concipiuntur similitudinem & conuenientiam habent, siue augeas siue minuas: ut ex uiso communis magnitudinis homine, cyclopem & ex illo ipso homine pygmaeum effingis. nihil autem commune nihil simile nihil proportione quadrans inuenire poteris longitudine latae, & non latae longitudini: quae & ipsa nullo unquam modo sensibus humanis apparuit.b Neque illa geometrarum excogitatio satis eis omnino proderit, per extentionem continuam & per minutionem longae latitudinis, ad non latam longitudinem perueniri posse. supra enim ostensum, uniuersam & absolutam priuationem latitudinis, pernitiem esse longitudinis, quae scilicet non potest sine illa consistere: nam & si ad tenuissimam strictissimamque latitudinem, possit quispiam extentione minutioneque peruenire, si quid tamen restabit, latitudo erit quanquam exigua & pene euanida: alioqui ut diximus peribit longitudo quae stare non potest si latitudinem omnino sustuleris.c neque item illa ualet Aristotelis similitudo geometris suffragari uisa, capere nos animo muri longitudinem, non considerata latitudine, nam cum rerum non manifestarum cognitio, sit per earum quae uidentur notionemd, aberrauit (inquit sextus) & sophismate lusit Aristoteles, quandoquidem cum muri longitudinem sine latitudine cogitamus, non sine omni latitudine ipsam cogitamus, sed sine ea tantum quae in ipso constituta est muro. quare longitudo quidem sine hac uel illa cogitari latitudine potest, sine quacunque omnino non potest.e At enim quoniam lineam dicunt geometrae terminum esse superficiei. Age de utrisque simul uerba faciamus sic enim facilior sternetur uia ad eam quae de corpore futura est disceptationem.f si linea quae, scilicet, statuitur esse longitudo non lata, terminus est superficiei, manifestum erit cum superficies superficiei componetur, uel duae lineae parallelae fient uel una utraeque. Si hoc postremum dicent, sequetur etiam ut duo corpora

1 homine & ] homine, & B. S. 2 composuerunt. dicant ] composuerunt, dicant B. S. 2 qua nam ] quanam S. 2 possunt uel augendo uel ] possunt, uel augendo, uel B. S. 3 exspiscentur. quae ] exspiscentur: quae B. S. 4 aquo ] a quo B. S. 4 concipiuntur similitudinem ] concipiuntur, similitudinem S. 5 augeas siue ] augeas, siue B. S. 6 cyclopem &] cyclopem, & B. S. 7 effingis. nihil ] effingis, nihil B. S. 7 commune nihil simile nihil ] commune, nihil simile, nihil B. S. 8 longitudine ] longitudini S. 10 continuam & ] continuam, & B. S. 11 posse. supra ] posse, supra B. S. 13 consistere: nam & si ] consistere, nam etsi B. / consistere: nam etsi S. 16 alioqui ut diximus peribit ] alioqui, ut diximus, peribit S. 16 longitudo quae stare non potest si ] longitudo, quae stare non potest, si S. 17 sustuleris. neque ] sustuleris, neque B. / sustuleris: neque S. 18 latitudine, nam ] latitudine: nam S. 19 cognitio, sit ] cognitio sit S. 22 muro. quare ] muro, quare B. S. 25 utrisque ] utriusque S. 25 faciamus sic ] faciamus, sic S. 26 disceptationem. si ] disceptationem, si B. S. 28 cum superficies ] cum, superficies B. S. 29 fient uel ] fient, uel B. S. a M 3, 47.

b M 3, 48–50.

c M 3, 51 sq.

d M 3, 57.

e M 3, 58.

f M 3, 60.

5

10

15

20

25

88 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

333

sint unum corpus. si enim linea terminus est superficiei & superficies corporis ex duabus autem lineis una constituitur linea, constituetur quoque ex duabus superficiebus una superficies. ex duabus autem superficiebus una constituta superficie, ex duobus corporibus unum fiet corpus. sed si duo in unum euadent corpora, compositio non erit compositio, sed unio: quod est tam absurdum quam quod maxime, quando etiam uideamus incorporibus compositis quaedam fieri unum nequaquam posse.a & praeterea oporteret secessionem fieri, non per ipsa tantum extrema, sed per alias & alias partes euulsas ita ut corruptio inueheretur: quod neutiquam uidemus, cum spectari detur fines & extrema corporum ante compositionem & post secessionem talia uideri, qualia incompositione apparuerunt.b si uero parallelae fient duae lineae compositione duorum corporum, quod erit ex duabus lineis constitutum, maius erit una linea. quod si detur consequens fuerit ut utraque linea habeat latitudinem, quando cum altera maiorem faciet distantiam: atque ita linea non erit longitudo sine latitudine. quare alterum duorum possumus inuehere, aut tolli oportere sensuum apparentiam, aut geometrarum paruipendere phantasiam ut linea sit longitudo non lata.c Hinc uero digredientes ostendamus ut si eis etiam ipsorum concedantur hypotheses, non tamen sequi quod ex illis colligere se se contendunt. pugnat sane illud eius dogma lineam esse longitudinem sine latitudine, alteri illi dogmati, lineam rectam in se conuersam omnibus eius partibus circulos describere, si enim circumscribere circulum nata est recta linea in se ipsam ducta, non erit ea longitudo non latad: cum enim recta a centro ducta in se conuertitur, & per se ipsam conscribit circulum, tunc aut per omnes partes latitudinis in ipsa inclusae circumferentia, linea ipsa recta defertur, aut non per omnes: si hoc dixeris, nun & dicturus es eam non describere circulum per aliquas quidem partes per aliquas uero minime delatam?e Si illud responderis uniuersam tum circumferentiae latitudinem dimetietur. quod autem metitur latitudinem latitudine non caret cui, scilicet, commensu-

1 corpus. si ] corpus, si B. / corpus: si S. 1 superficiei & ] superficiei, & B. S. 3 superficies. ex ] superficies, ex B. S. 4 corpus. sed ] corpus, sed B. / corpus: sed S. 5 unio: quod ] sic! B. S. 6 absurdum quam ] absurdum, quam B. S. 6 incorporibus ] in corporibus B. S. 7 posse. & ] posse, & B. S. 8 alias & alias partes euulsas ita ] alias, & alias partes euulsas, ita B. S. 10 compositionem & ] compositionem, & B. S. 11 incompositione ] in compositione S. 11 apparuerunt. si ] apparuerunt, si B. / apparuerunt: si S. 13 linea. quod ] linea, quod B. S. 13 fuerit ut ] fuerit, ut S. 14 distantiam: atque ] sic! B. S. 15 latitudine. quare ] latitudne, quare B. / latitudine, quare S. 16 aut ] at B. 17 phantasiam ut ] phantasiam, ut B. S. 17 ostendamus ut ] ostendamus, ut B. S. 19 contendunt. pugnat ] contendunt, pugnat B. S. 21 circulum nata ] circulum, nata S. 22 lata, cum ] lata: cum S. 23 se ipsam ] seipsam B. S. 25 omnes: si ] sic! B. S. 25 nun ] num B. S. 26 circulum per aliquas quidem partes per ] circulum, per aliquas quidem partes, per B. S. 28 dimetietur. quod ] dimetietur, quod B. S. 28 latitudinem latitudine ] latitudinem, latitudine B. S. 28 caret cui ] caret, cui S. a M 3, 61.

b M 3, 62 sq.

c M 3, 64.

d M 3, 65.

e M 3, 66.

334

Liber Tertius

88 r. 88 v.

retur. ergo erit linea longitudo lata: quod & manifestius ostendetur illorum ipsorum dogmate, cum affirmant obliquum tetragoni latus circumductum, parallelogrammon & superficiem commensurare. Si quidem longitudo non lata est, obliqua costa tetragoni & circumducta non dimetietur paralellogrammam superficiem tetragoni per se ipsam. quod enim latitudinem dimetitur latitudine carere non debet.a Aiunt praeterea planitiem a cylindro secundum rectam lineam tangi: qui reuolutus secundum aliam & aliam partem positu suo planitiem dimetitur, unde & planities ex rectis constituitur. & cylindri superficies rursum ex rectis conflabitur.b quo fit ut cum habeat planities latitudinem & superficies cylindri similiter non sit sine latitudine: quod est constitutiuum ita dixerim latitudinis, debeat etiam ipsa latitudine pollere. manifestum igitur quod rectae lineae quibus latitudo coalescit, latitudine minime carent.c Caeterum & si concedamus lineam longitudinem esse non latam, quae ad hoc sequentur plane fuerint absurdiora, ut enim fluens punctus lineam constituit, sic & linea fluens eorum ex dogmate superficiem constituet quae sit corporis terminus duabus pollens dimensionibus longitudine uidelicet & latitudine.d Si igitur superficies terminus est corporis. corpus autem omnino ter minatum: quod si est, cum duo inuicem corpora aptantur, tunc uel a terminis termini, uel a terminatis terminata tangentur: si primum dederis, sequetur ut quod est deinceps, dare non possis: hoc est ut terminata non tangantur a terminatis id est corpora corporibus, quod est absurdum. Si uero ipsa se se contingere corpora concesserimus, eorum uero terminos se se inuicem non contingere, extra proprios terminos ipsa constituentur corpora. quod si per terminos tangentur termini, & terminata contactu iungantur terminatis, dubitationem conflemus qua enim termini se inuicem tangunt, se se inuicem terminata non tangent. At si tangent extra proprios terminos corpora collocabimus, quoniam terminus est superficies, corpus autem quod terminatur: termini autem aut corpora sunt aut in corporea. Si primum detur, falsum erit dogma illud geometricum superficiem profunditate carere? Si enim corpus est necessario pollet

1 commensuretur. ergo ] commensuretur, ergo B. / commensuretur: ergo S. 1 ostendetur ] ostentetur S. 3 Si quidem ] Siquidem S. 5 ipsam. quod ] ipsam, quod B. / ipsam: quod S. 6 dimetitur latitudine ] dimetitur, latitudine B. S. 7 aliam & ] aliam, & B. S. 8 constituitur. & ] constituitur, & B. S. 9 conflabitur. quo ] conflabitur, quo B. S. 11 pollere. manifestum ] pollere, manifestum B. / pollere: manifestum S. 13 & si ] etsi B. S. 14 sequentur plane ] consequentur plane B. / consequentur, plane S. 14 absurdiora, ut ] absurdiora: ut S. 15 constituet quae ] constituet, quae S. 16 dimensionibus longitudine ] dimensionibus, longitudine S. 17 corporis. corpus ] corporis, corpus S. 18 terminatum: quod ] sic! B. S. 19 tangentur: si ] sic! B. S. 20 possis: hoc ] sic! B. S. 20 est ut ] est, ut S. 21 terminatis id est corpora ] terminatis, id est, corpora B. S. 23 corpora. quod ] corpora, quod B. S. 25 conflemus qua ] conflemus, qua B. / conflemus: qua S. 26 terminos corpora ] terminos, corpora S. 27 terminatur: termini ] terminatur, termini B. / terminatur: termini S. 28 sunt aut in corporea ] sunt, aut incorporea B. S. 29 est necessario ] est, necessario S. a M 3, 74.

b M 3, 75.

c M 3, 76.

d M 3, 77.

5

10

15

20

25

88 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

335

profunditate. omne enim corpus debet esse profundum, deinde neque tanget quempiam sed totum erit infinita magnitudo. si enim corpus est, quoniam omne corpus terminum habet, & ille si corporeus est habebit terminum, & ille terminum & sic in infinitum.a Si uero terminus erit incorporeus: quoniam incorporeum a nullo potest tangi neque termini se inuicem tangent.b uerum enim uero corpus quod debet tres habere dimensiones aut aliud est ab illis ipsis dimensionibus, aut collectae dimensiones illae ipsae sunt corpus, primum neutiquam dicent: quoniam ubi illae non sunt dimensiones, ibi corpus non esse intelligitur.c Si secundum quoniam nullum earum trium corpus est per se se, neque illorum collectio corpus iure meritoque habebitur, maxime apud eos qui expunctorum collectione & superficierum quae incorporea dicuntur esse natura, solidum & resistens corpus nolunt omnino posse confici: sic & profunditatis quae incorporea est, concursus solidi & resistentis corporis non erit effector. Ad haec si trium dimensionum illarum concursus corpus constituit.d aut priusquam hoc efficiant unaquaeque intelligetur in se corporis rationem, uulgari autem uocabulo corporeitatem, habere, & tanquam corporeas quasdam rationes: uel post illarum coitionem & conuentum corpus constituitur. Si primum erit earum unaquaeque corpus, non post illarum conuentum fiet illud & constituetur.e & quoniam corpus non solum est haec, uel illa ex tribus dimensionibus seorsum, sed tria simul unaquaeque illarum seorsum tres illas habebit in se se, unde latitudo non solum erit latitudo sed profunditas & longitudo, & longitudo etiam latitudo, & sic de caeteris proportione pari.f si secundum dixerint, hoc est ut postquam conuenerunt dimensiones, corpus constitutum intelligatur: tunc alterum duorum dare oportebit, ut uidelicet uel conuenientibus ipsis maneat ipsa longitudinis ab initio primaque origine natura, ut longitudo est, & latitudinis ut latitudo, & profunditatis ut profunditas, uel transmutentur in corporeitatem.g si illud responderint. cum illa suapte natura incorporea sint, corpus a se ipsis differens non constituent, sed post concursum conuentumque ipsarum incorporea manebunt.h Si uero dicent hoc postremum, ut in corporeitatem ipsam uertantur transmutenturque, tum sequetur illud, quoniam omne quod mutationem suscepit est corpus, ut ille 1 profunditate. omne ] profunditate: omne B. S. 2 quempiam sed ] quempiam, sed S. 2 si ] Si B. S. 3 est habebit ] est, habebit S. 4 ille terminum ] ille, terminum S. 4 incorporeus: quoniam ] sic! B. S. 5 tangent. uerum ] tangent, uerum B. / tangent: uerum S. 6 enim uero ] enimuero B. S. 6 dimensiones aut ] dimensiones, aut B. S. 9 secundum quoniam ] secundum, quoniam S. 10 collectio corpus ] collectio, corpus S. 11 collectione & ] collectione, & S. 15 constituit. aut ] constituit, aut B. S. 15 efficiant unaquaeque ] efficiant, unaquaeque S. 16 corporeitatem, habere ] corporeitatem habere S. 19 constituetur. & ] constituetur, & B. S. 21 latitudo sed ] latitudo, sed B. S. 22 pari. si ] pari: si B. S. 23 est ut ] est, ut S. 27 corporeitatem. si ] corporeitatem: si B. S. 27 responderint. cum ] responderint, cum B. S. 28 se ipsis ] seipsis B. S. 30 in corporeitatem ] incorporeitatem B. S. 31 suscepit est ] suscepit, est S. a M 3, 78–81. b M 3, 82. 87. h M 3, 88.

c M 3, 83.

d M 3, 84.

e M 3, 85.

f M 3, 86.

g M 3,

336

Liber Tertius

88 v. 89 r.

ipse corpus fuerint antequam ad ipsum constituendum corpus plane concurrerint, atque ita incorporeum fieret corporeum, haec & alia plaeraque sceptici contra geometras disputant & lineam pariter angulum circulum propriis conantur argumentis demoliri.a

Quod alia aduersus geometras possunt afferri, ibique etiam plera que in eosdem ex philosophis antiquis, ex iunioribus, ex authore, ex .Io. etiam pico patruo.

5

capvt sextvm. Caeterum ex aliarum etiam sectarum philosophis aduersus geometras, multa eorum quae ipsi stata & firma existimant esse, duci possunt incontrouersiam. primum Aristoteles aliter quam euclides punctum definit. hic enim punctus est cuius pars non est.b Ille uero indiuisile in re continua positione habens. Indiuisile ut genus scilicet ad unitatem & punctum, positionem habens ad differentiam unitatis apposuit.c Sed si habet positionem punctum & situm, quomodo indiuisile? aut quomodo non componitur, ex punctis continuum? nam quae habent positionem habent & ea quae ad positionem necessario consequuntur, & maxime locum, qui inter continuas quantitates numeratur. sane & fuere qui continuum ex punctis indiuisilibus componi existimarunt R. lynconiensis. ut multi platonicorum, quibus & Robertus lynconiensisd, & bonetuse adnuBonetus. merantur ita, ut in infinitum diuidi quod continuum est nequeat, aduersus mathematicos: quibus etiam hac in re praeter illas rationes, quod punctus N. Cusa. indiuisilis non potest nisi imaginari, nullo pacto re existere, quod & Nico. cusa etiam libentissime admisit, ita ut rei non respondeat imago, nam si continuum in infinitum diuideretur totum non haberetur sua parte maius.f

1 ille ipse ] illae ipsae S. 2 corporeum, haec ] corporeum: haec S. 3 angulum circulum ] angulum, circulum S. 6 plera que ] plaeraque B. S. 7 .Io.] Ioanne B. S. 7 pico ] Pico B. S. 8 Caput sextum.] Cap. VI. B. S. 11 incontrouersiam. primum ] incontrouersiam, primum B. / in controuersiam, primum S. 11 aliter quam ] aliter, quam B. S. 11 definit. hic ] definit, hic B. / definit: hic S. 12 est cuius ] est, cuius S. 12 est. Ille ] est: Ille S. 15 componitur, ex ] componitur ex S. 16 positionem habent & ] positionem habent, & B. / positionem, habent & S. 18 numeratur. sane ] numeratur, sane B. S. 19 existimarunt ut ] existimarunt, ut B. S. 19 platonicorum, quibus ] platonicorum, qui B. S. 20 adnumerantur ita, ut ] adnumerantur, ita ut S. 22 Nico. ] Nicol. B. / Nicolaus S. 23 imago, nam ] imago: nam S. 24 diuideretur totum ] diuideretur, totum B. S. a M 3, 89. b Euklid, Elemente 1, Def. 1. c Met. V 6, 1016b23 sq. d Robert Grosseteste, Commentarius in VIII libros Physicorum Aristotelis, 6, 116; Lewis, Robert Grosseteste and the Continuum. e Nicolaus Bonetus, Metaphysica VIII, c. 2, foll. 42 v–43r ; Duba, Mathematical and Metaphysical Space, p. 99 sqq. f Nicolaus Cusanus, De docta ignorantia, 2, 1, 96.

10

15

20

89 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

337

praeter illas inquam rationes, Auerroys authoritas suffragaretur, primo de generatione particula decima octauaa, qua docetur nequaquam diuidi posse continuum in partes infinitas, aut aliquotas aut proportionales, quia infinitum actu haberemus. unde cuidam ex iunioribus Aristotelis interpretibus facile potest responderi, nam ille quanquam nullum esse continuum quod non possit diuidi censet, in infinitum tamen posse diuidi plane abnuit. Alioqui si digitalis quantitas in infinitum diuidi quiret, ut pedalis cuius est pars, num huic illa prorsus aequaretur quatenus quanta? quatenus magna? idest nec maior nec minor. nam id est maius alio quod si minus fiat, id est, si ei dematur aliquid, tamen ad huc tantundem habetur, id est, aequale esse ei quod excedebat. maior ergo pedalis linea quam digitalis, & tamen non maior, si omni & quacunque facta diuisione, non plus potest ei adimi quam minori. Simplicius item philosophus in commentario in tertium de anima librumb geometriam ut & caeteras mathematicas abdicat a philosophia. mathematicas inquam non pythagoreas quae uiuentibus (ut eius utar uerbis) rationibus nitebantur, quasi illud uideretur uel de longinquo sub odorare, quod factum est in ipso uita erat, sed quae secundum se accidentia considerant, figuras magnitudines, caetera. Nam indigent inquit sensu ad noticiam, & causas non rimantur, scilicet, ueras & substantiales, & principiis nituntur quae non uidere uel non nouere. Nec mihi uidetur Aristotelicum illud obstare uulgatum protritumque: Abstrahentium non est mendaciumc, nam ibi falsitas potest esse ubi mendacium non est. nam potest imago non respondere exemplari, tam & si contra mentis sententiam id non proferatur. sensui enim nituntur mathematici & tamen non sistunt in sensibus adeo ut ad examen ueritatis probationum sensus arcessatur. ut hinc quaestiones multe solido fundamento non niti uideri quoquomodo queant, quas tamen plerique tractant de diuisione continui & de momentis siue instantibus temporis. nam si continuum siue tempus siue quid aliud

1 maius. praeter ] maius, praeter B. S. 1 illas inquam rationes ] illas, inquam, rationes S. 1 Auerroys ] Auerrois B. S. 4 haberemus. unde ] haberemus, unde B. S. 5 responderi, nam ] responderi: nam S. 5 continuum quod ] continuum, quod B. S. 7 pedalis cuius ] pedalis, cuius S. 8 idest ] Idest B. / id est S. 9 idest nec maior nec minor. nam ] Idest, nec maior, nec minor, nam B. / Id est, nec maior, nec minor: nam S. 10 ad huc ] adhuc B. S. 11 excedebat. maior ] excedebat, maior B. S. 14 geometriam ut ] Geometriam, ut S. 14 philosophia. mathematicas ] philosophia, Mathematicas B. S. 16 uideretur uel ] uideretur, uel B. S. 16 sub odorare ] subodorare B. S. 16 est in ] est, in S. 17 figuras magnitudines ] figuras, magnitudines S. 18 indigent inquit sensu ] indigent, inquit, sensu S. 19 nituntur quae ] nituntur, quae B. S. 21 mendacium, nam ] mandacium, nam B. / mendacium: nam S. 22 est. nam ] est, nam B. / est: nam S. 22 tam & si ] tam etsi B. / tametsi S. 23 proferatur. sensui ] proferatur, sensui B. S. 24 sensibus adeo ] sensibus, adeo S. 24 ad ] om. B. S. 25 arcessatur. ut ] arcessatur, ut B. S. 25 multe ] multae B. S. 26 continui & ] continui, & S. 27 temporis. nam ] temporis: nam B. S. 27 tempus siue ] tempus, siue B. S. a Averroes, De Generatione et Corruptione, 1, 3, 18K, 352 v. commentaria, 429b18, 233, 5 sqq. c Phys. II 2, 193b35.

b Simplicius, In libros de anima

Auerroys.

Simplicius.

Responsio tacite obiectionis

338

Liber Tertius

89 r. 89 v.

ex indiuisibilibus coagmentatur ut aliqui uolunt, dici posset quid primum aut ultimum instans affers in controuersiam? quando nullum capiatur aut primum aut ultimum, quod exacte siue ut neotericis dicitur praecise respondeat metientis animi conceptibus: si uero omne continuum ex continuo: cur item primum aut postremum temporis momentum uertis in dubium? & res ullas siue actiones eo uis metiri? quando tempus quod continuum est non instans ullum aut momentum temporis rerum earum mensura est quanquam paucum illud tempus quanquam impartile, & indiuisile. hinc & multae quoque sophistarum argumen tationes multeque earum qui dicuntur uulgo calculatoresa eluderentur. cum mathematica miscentur naturalibus & sensibilibus: quod nec ab Aristotele apud gentes admittitur, qui propterea quosdam reiicit antiquitus philosophantes: nec a probatissimis apud nostros theologis. citius inquit Augustinus in libro soliloquiorum mihi uidetur in terra posse nauigari quam geometriam sensibus percipi, quamuis primo discentes aliquantulum adiuuari uideantur.b Nec obest cum ab aliquibus dicitur intellectum non propterea decipi quod aliter quam ipsa sit, rem concipiat quia uirtus est abstrahens, unita diuisim concipiens, & diuisa coniunctim & materialia sine materia & singularia uniuersaliter. hoc nihil officit, quia de actu reflexo quaestio fieret: & an uidelicet se decipi nosset an minime quaeretur? nam & si in intellectu praesentetur linea sine latitudine, ut pote ratio longitudinis minime latae, quoniam longitudinis ratio definitioue est a latitudinis definitione diuersa, non tamen ita in re esse ut distincta sunt percipit, alioquin mentiretur, non autem falsitate labat, ob sinceram primo in obtutu praesentationem. quoniam diuerso modo a longitudine diuerso a latitudine, quanquam propriae & uerae eadem in linea & superficie existant, moueretur. quare & si concipit rem aliter quam est, non tamen eam iudicat aliter quam sit. quare differunt concipere rem aliter quam sit, & concipere quod res sit aliter quam sit, id ad primum hoc ad secundum intellectus officium pertinet, in primo nulla falsitas, in secundo mendacium. cum ergo quispiam abstrahit ita ut credat eandem rem

1 indiuisibilibus ] indiuisibilis B. S. 3 primum aut ] primum, aut B. S. 3 exacte siue ] exacte, siue B. S. 4 metientis ] metientes B. S. 6 est non ] est, non B. S. 7 est quanquam ] est, quanquam B. S. 8 tempus quanquam ] tempus, quanquam B. S. 8 indiuisile. hinc ] indiuisile, hinc B. S. 9 argumentationes multeque ] argumentationes multaeque B. / argumentationes, multaeque S. 10 calculatores eluderentur ] calculatores, eluderentur S. 10 eluderentur, cum ] eluderentur, cum B. S. 12 theologis. citius ] theologis, citius B. S. 16 decipi quod ] decipi, quod S. 16 concipiat quia ] concipiat, quia B. S. 17 materia & ] materia, & B. S. 18 uniuersaliter. hoc ] uniuersaliter, hoc B. S. 20 utpote ] ut pote B. S. 22 sunt percipit ] sunt, percipit S. 23 praesentationem. quoniam ] praesentationem, quoniam B. S. 24 longitudine diuerso ] longitudine, diuerso B. S. 25 moueretur. quare & si ] moueretur: quare etsi B. S. 26 sit. quare ] sit, quare B. S. 28 primum hoc ] primum, hoc S. 29 mendacium. cum ] mendacium: cum B. S. 29 abstrahit ita ] abstrahit, ita B. S. a Cf. Vives, In pseudodialecticos, p. VII sqq.; E. Sylla, The Oxford Calculators, p. 540 sqq. b Augustinus, Soliloquia, 1, 4, 9.

5

10

15

20

25

89 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

339

ita distingui in se se, ut eam intellectus distincte secernit, longe fallitur: & si postea aliis falsum hoc insinuare uoluerit aperte mentitur: cum solae abstractiones illae ad faciliorem intelligentiam deseruiant, & ad dignoscendum quod in una eademque re diuersae & sint & habeantur rationes, quibus possit res appraehendi: & tot fere sunt quot accidentia. quis enim potest negare omnem sensilem lineam A qua mathematicus insensibilem abstrahit: tantummodo imaginariam esse? & uere in se suaque natura superficiem esse, & latitudine non carere longitudini iuncta: quanquam alia sit longitudinis ratio, alia latitudinis: & sensilem punctum partes habere & ita de reliquis proportione pari: In summo inquit Ciceroa honore apud graecos geometria fuit itaque nihil mathematicis illustrius, At nos metiendi ratiocinandique utilitate inspecta huius artis terminauimus modum: haec in prima tusculana Cicero de romanis qui geometria ad metiendum duntaxat uterentur non ad speculandum ut graeci. Sed arbitror eum de antiquatis illis graecorum authoribus locutum, Nam posteriores non secus forte ac romani, si uera narrauit Xenophon in libro de dictis socratis: hoc est censuisse socratem tantum operae dandum esse geometriae quantum sufficeret ad mensurationem agrorum ac distributionem, reprobauitque eos qui difficili figurarum cognitioni uellent inuigilare quanquam ipse talis rei non esset imperitus.b Adde illud si summa ut plerisque existimatur certitudine polleret geometria, id quod de ea quispiam didicisset non credi non posset? At scribit Cicero in secundo academicoc polyenum magnum mathematicum postquam epicuro assensit totam geometriam falsam credidisse. eam certe sicut & caeteras quae mathematicae nuncupantur disciplinas non tanti factas a Io. pico patruo meo, quanti solet a multis ut facile. credam, illud me mouet, quod in eius fragmentis inueni nonnulla in illas ipsas argumenta, ex parte potestatis, sunt enim in potentia non in actu & re ipsa plurimum quae contemplatur. tota praeterea in imaginatione uersatur saepenumero falsa & inplerisque omnibus fere allucinata. ex parte quoque rei 1 fallitur: & ] sic! B. S. 2 uoluerit aperte ] uoluerit apperte B. / uoluerit, aperte S. 4 diuersae & sint & ] diuersae, & sint, & B. S. 5 accidentia. quis ] accidentia? Quis B. / accidentia. Quis S. 6 lineam ] om. B. S. 6 A qua ] a qua B. S. 9 habere & ] habere, & B. S. 10 pari: In ] pari. In B. S. 10 summo inquit Cicero honore ] summo, inquit Cicero, honore S. 10 fuit itaque ] fuit, itaque S. 11 At ] at B. S. 13 uterentur non ] uterentur, non S. 15 locutum, Nam ] locutum, nam B. / locutum: nam S. 16 socratis: hoc est censuisse ] Socratis: hoc est, censuisse B. S. 17 Geometriae quantum ] Geometriae, quantum S. 19 inuigilare quanquam ] inuigilare, quanquam S. 21 didicisset non ] didicisset, non S. 21 posset? At ] posset: At B. S. 21 academico polyenum ] Academico, Polyenum S. 22 Hier beginnt p. 957 in B, die jedoch als p. 927 ausgewiesen ist. 23 credidisse. eam ] credidisse, eam B. / credidisse: eam S. 24 nuncupantur disciplinas ] nuncupantur, disciplinas S. 24 Io. ] Ioanne S. 25 multis ut facile. credam, illud ] multis ut facile, credam: illud B. / multis, ut facile credam: illud S. 26 actu & ] actu, & S. 27 contemplatur. tota ] contemplatur, tota B. S. 28 uersatur saepenumero ] uersatur, saepenumero B. S. 28 inplerisque ] implerisque B. / in plaerisque S. 28 allucinata. ex ] hallucinata, ex B. S. a Cicero, Tusculanae, 1, 5.

b Xenophon, Memorabilia, 4, 7, 2–3.

c Acad. I, 106.

Cicero

Xenophon.

Cicero.

Io. picus.

340

Porphyrius

Aristoteles. Auerroys.

Hieronymus. Augustinus.

Ambrosius.

Liber Tertius

89 v. 90 r.

obiectae quae nullam habet firmitatem ex se se, nam sunt accidentia non substantiae, quorum affectionibus dignoscendis geome trae inuigilant. Ad haec si ad intellectum referantur, eius perfectio intellectile non esset, quia substantia non accidente intellecto perficitur mens, & praeterea nihil ad rei naturam, Nihil admores. Erantque apud antiquos puerorum ludus, exercebant enim se in illis cum ad maiora capessenda nondum essent apti, neque enim ualent pueri intellectu sedi maginatione, quam etiam esse causam cur pueri melius reminiscantur scribit porphyrius: quippe quod in eis ualentior imaginatio, quam quo ad fieri potest abiiciendam ut scilicet sine ea minus quam possumus iudicemus, omnes philosophi praecepere. hinc quod supra quoque tetigimus Aristoteles scripsit antiquos deceptos quoniam naturalibus mathematicas disciplinas miscuere.a hinc Auerroys negat eas ad foelicitatem facere. Si uero quispiam perfectionem illis ipsis artibus arrogare uellet ex modo cognoscendi, respondebat ibi perfectionem esse non posse ex parte cognitionis, ubi principia certa non essent, reuocantur enim in dubium & diuisio continui infinita, & puncti, & lineae, & alia permulta: Illudque praecipue reiicitur quoniam ad infinitum figurae geometricae produci possunt.b demonstrari praeterea quicquam in eis non posse per ueras causas multi sanxerunt. Sed ut caetera taceam Hieronymus quod & in pontificiis quoque decretis repositum est, mathematicas pietatis non esse scientias decreuitc, & Augustinus in libro de ordine retractat quod liberalibus disciplinis in quis & mathematicae reponuntur multum tribueritd, quas multi sancti multum nesciunt quidem & qui etiam sciunt eas sancti non sunt. Sed hoc non geometriae solum conuenit uerum & caeteris disciplinis mathematicis. Quarum multas etiam taxauit Ambrosius in sexto hexaemerone, cum geometras terrae ambitum metientes diuinorum eloquiorum authoritate repraehendit, cum perquisitas umbrarum causas & 1 obiectae quae ] obiectae, quae S. 1 se se, nam ] sese: nam S. 5 Nihil admores ] nihil ad mores B. S. 7 intellectu sedi maginatione ] intellectu, sedi maginatione B. / intellectu, sed imaginatione S. 8 reminiscantur scribit ] reminiscantur, scribit S. 9 imiginatio, quam ] imaginatio: quam S. 9 potest abiiciendam ut ] potest abiiciendam, ut B. / potest, abiiciendam, ut S. 10 praecepere. hinc ] praecepere: hinc B. S. 11 tetigimus Aristoteles ] tetigimus, Aristoteles S. 11 deceptos quoniam ] deceptos, quoniam B. S. 12 miscuere. hinc Auerroys ] miscuere, hinc Averrois B. S. 14 cognoscendi, respondebat ibi ] cognoscendi respondebat ibi B. / cognoscendi: respondebat, ibi S. 16 permulta: Illudque ] sic! B. S. 16 reiicitur quoniam ] reiicitur, quoniam S. 17 possunt. demonstrari ] possunt, demonstrari B. S. 19 pontificiis ] Pontificiis B. S. 21 retractat quod ] retractat, quod S. 21 disciplinis in quis ] disciplinis, in quibus S. 22 reponuntur multum ] reponuntur, multum S. 22 sancti ] Sancti B. S. 22 quidem & ] quidem, & B. S. 23 eas sancti ] eas, sancti S. 23 conuenit uerum & ] conuenit uerum, & B. / conuenit, uerum & S. 25 diuinorum ] Diuinorum B. a Phys. II 2, 193b23 sqq. b Averroes, Aristotelis De Physico auditu libri octo, Liber secundus, Summa secunda, 16 sqq., p. 53 v sqq.; Expositio media super libros Physicorum Aristotelis, liber secundus, secunda summula, 443 r. sqq. c Hieronymus, Commentariorum in Epistolam ad Titum (=PL 26), c. 1, col. 558C-D; Corpus Juris Canonici, Decretum Gratiani, Dist. 37, c. 10, p. 120. d Augustinus, De ordine, 2, 15, 42. e Ambrosius, Hexaemeron 6, 2, 7.

5

10

15

20

25

90 r. 90 v.

Liber Tertius

341

eclypsium, marcescentes sapientiae uanitates appellauit. Sed de Arithmetica particulatim agendum & quid in eam pyrrhonii attulerint afferendum.

Quid aduersus arithmeticam facultatem pyrrhonii disputauerint. capvt.vii. 5

10

15

20

25

Sane arithmeticam se demoliri existimarunt pyrrhonii non secus ac se destruxisse geometriam arbitrati sunt: & quanquam multa hac de re sextus tam in tertio pyrrhonioruma quam in libro contra physicosb dum agitur de numero motus, quam etiam in libro contra arithmeticos disserit: ipse tamen pauca quae ad contraditionem facere uideantur hoc loco desummam, A numero ipso capiens initium quem ipsi uniuersim euertere procurarunt unitate sublata, quam maxime pythagorici coluerunt, sed differenter. Fuere inter pythagorae sectatores qui ex duobus principiis unitate uidelicet & dualitate sine termino, numeros omnes confecerint, ex numeris uero signa, siue puncta, & lineas, & superficies, & solida.c Alii uero ex uno signo punctoue, omnia constituunt, ex quo lineae superficies corpora praecedentibus tamen numeris: ex quibus reliqua solida, terra, aqua, aer, ignis, & uniuersa mundi fabrica. Vnum itaque ut hinc summamus initium, finiuit plato illud sine quo nihil unum dicitur, uel cuius participatu unumquodque dicitur & unum & multa. arbor enim uerbi causa, uel lapis, uel animal, appellatur quidem unum, non autem est unum ex propria ratione, sed unius participatu unum intelligitur. Si enim unum ea ipsa essent: quod non est arbor aut lapis aut animal, non diceretur unum.d Atqui, uel alia est a rebus particularibus numeratis, unitatis Idaea, uel cum eis quae ipsa participant intelligitur.e Si primum dicant illud obiici potest, nihil numeri in subiecto intelligi, praeter res numeratas, si secundum responderint, magna difficultas oboritur, ne sequatur ut ipsa sit multa. quia scilicet participatur a multis & pene infinitis. quare uidetur ut eius participatione unaquaeque res numerata una non sit.f sicut enim homo in uniuersum quem

4 Caput.vii.] Cap. VII. B. S. 5 existimarunt pyrrhonii ] existimarunt, Pyrrhonii S. 7 pyrrhoniorum quam ] Pyrrhoniorum, quam S. 9 contraditionem ] contradictionem S. 9 uideantur hoc ] uideantur, hoc S. 9 desummam, A ] desumam, a B. S. 10 initium quem ] initium, quem S. 12 uidelicet & ] uidelicet, & B. S. 15 corpora praecedentibus ] corpora, praecedentibus S. 17 itaque ut ] itaque, ut S. 17 illud sine ] illud, sine S. 18 dicitur & unum & ] dicitur, & unum, & B. / dicitur, & unum & S. 18 multa. arbor ] multa: arbor B. S. 21 arbor aut lapis aut ] arbor, aut lapis, aut B. S. 23 dicant illud ] dicant, illud S. 25 multa. quia ] multa, quia B. S. 26 multis & ] multis, & B. S. 26 infinitis. quare ] infinitis, quare B. / infinitis: quare S. 27 unaquaeque ] una quaeque B. 27 numerata una ] numerata, una B. 27 sit. sicut ] sit, sicut B. S. a PH 3, 63 sqq.

b M 10, 37 sqq.

c M 4, 4 sq.

d M 4, 11 sq.

e M 4, 14.

f M 4, 15 sq.

Sextus.

Differentia inter pythagoreos.

De uno et unitate difficultas.

342

Liber Tertius

90 v.

plerique intelligunt animal rationale mortale, neque socrates est, neque Plato, quoniam nullus alius hominum praeterea diceretur homo, neque etiam per se ipsum existit, neque cum platone & socrate, quoniam tanquam homo animo caperetur a nobis: sic & unum neque cum singulariter numeratis, neque ipsum per se subsistens intelligitur.a pari pacto & de numeris duo, tria, quattuor, caeteris disserendum. Liceat & arithmeticos ita percunctari: Vnius idaea cuius participatione aliquid unum dicitur, uel unius est idaea, uel unius ipsius plures idaeae reperiuntur. Si primum detur, multis non participatur. nam si .A. uerbi gratia omnem unius idaeam habeat .B. ea non participans, non erit unum.b atqui multarum etiam partium non constituetur, ut multa propterea esse possint quae ipsa participent: namque indiuisilis apud eos unitas intelligitur esse. Si secundum detur ut unius plures habeantur idaeae, unumquodque eorum quae secundum unum solent numerari, uel unius uel duorum, aliqua idaea communi aut participabit aut minime, si minime oportebit ut omnia absque eo quod participent idaea secundum unum ordinentur, quod ipsi non admittent. Si uero participabit, ea quae ab initio mota est dubitatio consurDe dualitate get. quomodo enim duo participabunt unitate?c Caeterum praeter hanc de difficultas. unitate difficultatem particularis quoque ab eis circa dualitatem difficultas inuecta est. dubitant enim quomodo & ipsa per unitatum concursum constituatur? quod & antea platod de anima disserens dubitauit. adiecta enim unitate unitati, uel quidpiam inde oritur, uel interit, uel neutrum.e Si hoc ultimum detur, dualitas certe ex appositione unitatis ad unitatem non exsurget, si interit decrescitue quidpiam, unius erit & unius diminutio, non utriusque uel alterutrius accretio. tantum abest ut dualitas constituatur. Si uero aliquid oritur accrescitue, duo non fient duo, sed quattuor. dualitas enim exorta, & unitas, & altera unitas, quaternarium numerum constituunt: eadem regula de omnibus numeris arbitrantur: siue adiectione, siue ablatione, & in Exemplum. auferendo quidem tali exemplo utuntur.f Si a denario unitas auferatur, uel a toto denario, uel a nouenario relicto, dicetur auferri. sed neque ob hoc neque ab illo auferri potest, ut ostendetur, ergo a denario numero nihil aufertur. 1 rationale mortale ] rationale, mortale B. S. 2 Plato, quoniam ] Plato: quoniam S. 5 intelligitur. pari ] intelligitur, pari B. S. 5 pacto & ] pacto, & B. S. 5 quattuor ] quatuor B. S. 6 percunctari: Vnius ] sic! B. S. 8 participatur. nam ] participatur, nam B. / participatur: nam S. 8 si .A. uerbi ] si A uerbi B. S. 9 habeat. B. ea ] habeat, B ea B. S. 10 unum. atqui ] unum, atqui B. S. 11 indiuisilis ] indiuisibilis S. 13 unius uel ] unius, uel B. S. 14 minime, si ] minime: si S. 16 admittent. Si ] admittent: Si S. 16 est dubitatio ] est, dubitatio S. 17 consurget. quomodo ] consurget, quomodo S. 18 dualitatem ] qualitatem B. S. 19 est. dubitant ] est, dubitant B. / est: dubitant S. 19 quomodo & ] quomodo, & B. 20 dubitauit. adiecta ] dubitauit, adiecta B. S. 22 unitatis ad ] unitatis, ad B. S. 23 erit & ] erit, & B. S. 24 accretio. tantum ] accretio, tantum B. S. 25 quattuor. dualitas ] quatuor, dualitas B. S. 26 constituunt: eadem ] sic! B. S. 29 auferri. sed ] auferri, sed B. S. 29 ob hoc neque ] ab hoc, neque B. S. a M 4, 17.

b M 4, 18.

c M 4, 19 sq.

d Platon, Phaidon, 97A.

e M 4, 21.

f M 4, 22.

5

10

15

20

25

30

90 v. 91 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

343

Si enim ab uniuerso denario, uel denarius numerus alius est a particularibus decem unitatibus, uel collectio decem unitatum denarius appellatur. Sed alius non est ab unitatibus ipsis decem, denarius numerus: sublatis enim illis ipsis, denarius etiam plane sublatus est, & denarium si sustuleris ipsas etiam unitates sustulisti. si autem denarius est idem quod ipsae decem unitates, manifestum est quod si a denario unitatis fiat ablatio, ab unaquaque unitate fiet. Si quidem particulares decem unitates denarium esse, receptum est. atque ita non etiam erit unitatis demptio sed denarii. quare non a toto denario unitas auferetur, neque item a relicto nouenario ablatio ipsa fiet, quomodo enim post ablationem ipsius adhuc integer ipse relictus nouenarius fuerit?a Sed si ab ipso aufertur nouenario, uel a toto ipso, uel ab ultima ipsius unitate auferetur. Si primum, nouenarii fiet ablatio. quodcunque enim ablatum fuerit ab una quaque unitate particularium, scilicet, nouem unitatum quae nouenarium constituunt numerum ab ipso ablatum est nouenario. Si uero ab ultima unitate fiat ablatio primum quidem ultima unitas impartilis existens, ostenditur partilis, quod est absurdum. deinde si ab ultima unitate auferatur unitas, nouenarius integer manere non poterit.b Caeterum si a denario demptio fiat unitatis, uel ab existente fiet denario, uel a non existente. non ab existente quidem fiet: pro tempore enim quo manet denarius nihil ab ipso potest auferri qua denarius est: quoniam non amplius denarius esset: minus autem a non existente. ab eo enim quod non est, quidpiam non potest auferri.c Ex additione etiam numerum non accrescere, potest iusta proportione probari, quod ipsi met sceptici longo discursu deducunt.d Sed nec Arithmeticam & geometriam caeterasque disciplinas Mathematico circumscriptas nomine: adeo platonici fecere magni, quanquam illas in honore habuisse existimati sunt: ut censuerint per se se habendas magno in praecio: sed quatenus ad inuisilem essentiam compraehendendam conducerent: nec scientiae nomine honorarunt, uti apud platonicum alcinoume uideri facile potest. sed ad Astrologiam motricem Alcinous. infirmandam nostra iam conuertatur oratio.

4 sustuleris ipsas ] sustuleris, ipsas S. 5 sustulisti. si ] sustulisti: si B. S. 6 est quod ] est, quod B. S. 7 Si quidem ] Siquidem S. 7 est. atque ] est, atque B. S. 8 demptio sed ] demptio, sed S. 8 denarii. quare ] denarii, quare B. S. 9 nouenario ablatio ] nouenario, ablatio B. 12 ablatio. quodcunque ] ablatio, quodcunque B. S. 13 una quaque ] unaquaque S. 14 numerum ab ] numerum, ab S. 15 ablatio primum ] ablatio, primum B. S. 16 absurdum. deinde ] absurdum, deinde B. / absurdum: deinde S. 18 existente. non ] existente: non B. S. 19 denarius nihil ] denarius, nihil S. 20 auferri qua ] auferri, qua B. S. 21 existente. ab ] existente, ab B. / existente: ab S. 23 ipsi met ] ipsimet B. S. 24 nomine: adeo ] nomine adeo B. S. 28 potest. sed ] potest, sed B. S. a M 4, 24–26. 7, 2.

b M 4, 27 sq.

c M 4, 29 sq.

d M 4, 31 sqq.

e Alkinoos, Didaskalikos,

344

Liber Tertius

91 r.

Quid possit ad infirmandam, quae moles et motus syderum metitur, Astrologiam, afferri, ibique nonnulla contra scepticos philosophos. capvt octavvm.

Contra scepticos.

Quoties author diuinatricem astrologiam confutarit.

Sceptici philosophi post geometriam & arithmeticam, ductas incontrouersiam: Astrologiam demoliri satagunt: Astrologiam inquam non metientem syderum magnitudines, & eorum supputantem motus, nec hymbres & serenitates praenuntiantem, hipparchi & Eudoxi more, atque nautarum instar & agricolarum: sed diuinatricem & genethliacam.a quod quidem munus ualde laudandum est: sed in eo exequendo duplici ratione peccant: nam & eam inter liberales uidetur artes reponere, cum nihil ipsa sit minus: & illam praetermittunt astrologiam metientem moles & motus syderum, quae ipsa inter liberales artes merito numeratur: & ea infirmata diuinatrix & genethliaca plane sublata est, quae tota fertur illius niti soliditati. Praetermittunt autem ea ratione, quod illi satis contradictum sit, quando arithmeticae & geometriae contradixerunt, ex quibus ipsa constituitur. quod mihi quidem uidetur longe secus. Nam praeter quantitates corporum & eorum itineris supputationem: situs etiam syderum, & eorum ordo, & qualitas, quibus uidelicet & motus & sensus inuehitur, in ea ipsa astronomia excolenda conueniunt.b Ego uero genethliacam, diuinatricemque astrologiam neutiquam hoc loco curabo confutare, euersam satis & a Io. pico patruo meo, ac pluribus quidem & efficacioribus quam quibus utantur sceptici rationibus, idque duodecim uoluminibusc: & a me ipso etiam quinto de rerum praenotioned li. & in. q. de triplici Astrologiae more parisiensi perscripta: & non nihil etiam in lib. de ueris calamitatum causis nostrorum temporumf. Motricem autem quam dicunt Astrologiam: quanquam de ipsius incertitudine inter euertendum genethliacam facultatem, eis ipsis in operibus & patruus & ego mentionem fecimus, & hoc etiam opere

1 et ] & S. 4 Caput octauum.] Cap. VIII. B. S. 6 incontrouersiam ] in controuersiam B. S. 6 satagunt: Astrologiam ] sic! B. S. 6 Astrologiam inquam non ] Astrologiam, inquam, non S. 7 hymbres ] imbres S. 9 genethliacam. quod ] genethliacam, quod S. 10 peccant: nam ] peccant, nam B. / peccant: nam S. 13 diuinatrix ] diuina trix B. 15 arithmeticae & ] arithmeticae, & B. S. 16 constituitur. quod ] constituitur, quod B. S. 17 supputationem: situs ] supputationem, situs B. S. 18 uidelicet & motus & ] uidelicet, & motus, & B. S. 20 diuinatricemque ] diuinatricem B. S. 21 Io. ] Ioanne S. 21 efficacioribus quam ] efficacioribus, quam B. S. 23 li. & in. q. ] lib. & in. quaest. B. / libro & in quaestione S. 24 lib. de ueris ] lib. de Veris B. / libro de ueris S. 25 Motricem ] Notricem B. 26 incertitudine ] incertitudinem B. S. 27 operibus & patruus & ] operibus, & patruus, & B. S. a M 5, 1 sq. b M 5, 2. c Disp. d Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, 5, 1, 337 sqq. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, De falsitate astrologiae, 138 sqq. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, Liber de veris calamitatum causis nostrorum temporum, 3, 26 sqq.

5

10

15

20

25

91 r. 91 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

345

nonnulla primo libroa diximus, tamen & nunc incertam reddere curabimus: non tamen ut sceptici, qui ex geometria & arithmetica lacessitab, eam loco se mouisse crediderunt, sed propriis & peculiaribus rationibus: idque a nobis factum iri uolo, & quod ita libri praesentis ordo postulat, & quia plura fortasse & explicatiora quam antea fecimus, sumus allaturi. Primum mathematicas rationes & ipsorum authoritates astrologorum, quibus infirmari facile queat ducemus in medium: Deinde philosophorum placita atque decreta: demum theologorum sententias subnectemus. Vtar autem non opinione Niceae Siracusani, qui uoluit authore Theophrasto stare caelum & stellas, terram uero moueric: non aristarchi mathematici, & Seleuci nitar authoritate: qua superiora ipsa corpora immobilia pariter & terram mobilem asseueraruntd: nam solo irrisu non ratione confutaretur astrologia, & qui eis fraetus id moliri satageret magis dignus esset irrisu. Sed ipsismet astrologorum decretis uti uolo, & caeli & syderum & stellarum motus dimetientium: primum omnium satis constat mensores rerum coelestium suppositionibus quibusdam uti, quae negari ea fere facilitate possunt qua solent affirmari, quoniam ab historia plurimum pendent, & uariae hac in re inueniuntur historiae, quae nec experimentis possunt reiici nec approbari, quoniam ipsa etiam inter se dissident & uaria comperiuntur experimenta. Id in congressibus coniunctionibusue planetarum praenunciandis manifesto cognoscitur, quando hic citius ille tardius ea congressura copulandaque colligit. In causa autem est & indepraehensus syderum locus, & indepraehensus tenor motuum, & incomperta uelocitas, ut parem ad praesens astrologorum peritiam in obseruando loco & supputando cursu fingamus.e Quo pacto enim stabimus antiquis obseruatoribus motuum, ut tali uidelicet tempore talem in Caeli partem se se stellae receperint? cum in praesentia uideamus oculatissimos homines adhibitis astrolabiis saepissime falli, neque enim semper adest exporrecta illa camporum planities, in indagandis syderum locis opportuna. nec si adsit, ad liquidum etiam uisus respondebit.f ut propterea isthaec ars ad sensum recidat, qui quoniam saepenumero fallax, fallacem efficit obseruandarum stellarum 4 & ] et B. S. 6 rationes & ] rationes, & B. S. 7 queat ducemus ] queat, ducemus S. 7 medium: Deinde ] sic! B. S. 9 uoluit authore Theophrasto stare ] noluit, authore Theophrasto, stare S. 11 pariter & ] pariter, & B. S. 11 asseuerarunt: nam ] asseuerarunt, nam B. / asseuerarunt: nam S. 13 satageret magis[ ] satageret, magis S. 14 caeli & syderum & ] coeli, & syderum, & B. S. 14 dimetientium: primum ] dimetientium, primum B. / dimetientium: Primum S. 16 possunt qua ] possunt, qua B. S. 18 reiici nec ] reiici, nec B. S. 19 dissident & ] dissident, & B. S. 20 congressibus coniunctionibusue planetarum ] congressibus, coniunctionibusue Planetarum B. S. 21 citius ille ] citius, ille B. S. 21 est & ] est, & B. S. 24 loco & ] loco, & B. S. 25 Caeli ] coeli B. S. 27 falli, neque ] falli: neque S. 28 opportuna. nec ] opportuna, nec B. S. 29 respondebit. ut ] respondebit, ut B. S. a EV 1, c. 12, p. 90 sq. b M 5, 1. c Acad. I, 123. d Plutarch, De facie 923A; Plutarch, Platonicae quaestiones, 1006C; M 10, 174; Menso Folkerts, Art. »Aristarchos von Samos«, in: DNP, vol. 1, col. 1089 sq. e M 5, 75 sqq. f Disp. 9, 8, p. 320.

Quo ordine author sit disputaturus contra motricem astrologiam.

De suppositionibus dubiis.

Astrolabia fallere.

Fallere uisum.

346

Ventum fallere Intermedia fallere.

Colores fallere.

Incidentiam luminis et umbrae fallere.

Albertus De uaria motuum supputatione in uniuersum.

Liber Tertius

91 v.

facultatem. quis enim ignorat & ex nimia distantia, & ex magnitudine quae uisui proprie non obiicitur, & ex aspectus intentione, oculorum aciem hebetari? Aerem uero aut serenum aut nubilum aut mistum ex utroque permagni referre in deprehendendo sydere? uentum quoque si flauerit magnum etiam ea in re habere momentum authoritate Aristotelisa, qui scribit maiores uideri stellas si eurus uentus aerem permeauerit? & ut gratis concedantur omnia: Stellas etiam eo in quo sunt loco proprie non uideri, ex dissultatione radiorum a raris intermediis ad densiora ferientium, perspectiuae facultatis periti docuerunt. Denique mathematicorum precellentium sententia est non modo a sententia instrumentorum facile prouocationem dari, ut quo in loco, id est, qua in Caeli parte stellae conspiciantur nesciamus, sed coloris etiam qualitatem esse in causa, si tamen color & non lux insit syderibus, ut fallacia internoscendi sub oriatur. Si quidem notum de ordine eorum multam esse dubitationem, ut qui cuique planeta praesit non sit exacte compertum, de intermediis loquor ut opere procedente monstrabitur. & enim ex coniectura umbrae & maculae alterum alteri inferiorem existimarint. Est autem in umbra diuersitas ex luminis siue coloris ex luce ipsa & aere dimanantis diuersitate, quando Saturnus uerbi causa pallere uideatur. mars rutilare, id autem uariis hominum aspectibus relatum uarie aestimabitur, propter uarietatem humani temperamenti. qua de uarietate quinto huius operis libro late disputabimus. sed praetermissa causa uariae apparitionis, effectus quam sint uarii nemo nescit, qui libros legerit Astrologorum, in quibus inueniet Saturnum modo plumbei coloris, modo fusci atque terrosi: Iouem nunc album, nunc clarum, lunam Alii albam, alii colore blando notauerunt, sicuti & Venerem modo candidam, modo fulgidam, nec Carminis gratia & harmoniae poeticae, sed decreto uisus & proprietatis adnotandae. Albertus autem secundo lib. de caelob Iouis quae dicitur stellam, & aliquas etiam candore notauit. At Marti ruborem adscripsit, Venerem uero ad pallorem Saturnum ad obscuritatem declinare censuit. Non minor quoque si non maior multo dimetiendi Caelestis motus

1 quis enim ignorat ] quis ignorat B. S. 3 serenum aut nubilum aut ] serenum, aut nubilum, aut B. S. 3 mistum ex ] mistum, ex B. S. 4 indeprehendendo ] in deprehendendo S. 4 flauerit magnum ] flauerit, magnum S. 6 stellas si ] stellas, si S. 7 omnia: Stellas ] sic! B. S. 7 loco proprie ] loco, proprie B. S. 11 Caeli ] coeli B. S. 11 conspiciantur nesciamus ] conspiciantur, nesciamus S. 13 sub oriatur ] suboriatur B. S. 14 planeta praesit non sit exacte ] Planeta praesit, non sitexacte B. / Planeta praesit, non sit exacte S. 15 loquor ut ] loquor, ut S. 15 monstrabitur. & enim ] monstrabitur etenim B. / monstrabitur, etenim S. 16 umbrae & ] umbrae, & B. S. 17 coloris ex ] coloris, ex B. S. 18 uideatur. mars ] uideatur, Mars B. S. 20 temperamenti. qua ] temperamenti, qua B. S. 21 disputabimus. sed ] disputabimus, sed B. / disputabimus. Sed S. 24 lunam Alii ] Lunam alii B. S. 25 Carminis ] carminis B. S. 26 lib.] libro S. 27 Caelo Iouis ] coelo Iouis B. / coelo, Iouis S. 27 notauit. At ] notauit, at B. S. 28 pallorem Saturnum ] pallorem, Saturnum B. S. 29 Caelestis ] coelestis B. S. a Probl. XXVI 53, 946a33.

b Albertus Magnus, De caelo, 2, 3, 6, p. 154.

5

10

15

20

25

91 v. 92 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

347

difficultas, Taxauit enim hipparchusa antiquiores se mensores Caelorum, ut qui recte motus eorum non supputauerit. Ptolemaeus hipparchumb, Iuniores Astrologi Ptolemaeum, & proclus in Timaeum Platonis aduersus hipparchum & Ptolemaeum & alios copiose disseruitc. Praetereo opiniones Calippi & Eudoxi, in xii. primae philosophiaed recitatas, & uulgatas Ptolemaei sententias de Epicycliis & ecentricis orbibus a quibus appel lauit Alpetragiuse. At de motu sphaerae octauae quo rapi dicunt inferiores orbes quanta diuersitas opinionum? in occidentem ne an in orientem uoluatur? Sed de hoc paulo post cum de numero sphaerarum & earum motu erit controuersia: nunc de ipso motu in se se. Sunt qui decem partibus distare posse arietem mobilem, ab immobili censeant. sunt qui quatuor, sunt qui plus etiam quam quinquaginta, & eo amplius si opinionem sequeremur mosis aegyptii & aliorum qui a tempore diluuii, quo tempore uolunt mobilem arietem cum immobili fuisse concordem, semper motam scribunt octauam ab occidente in orientem, & septuagesimo quoque anno gradum explicuisse. sunt qui ad hanc diem .xxv. gradibus distare mobilem arietem ab immobili existiment. sunt qui tredecim tantum, sunt qui undecim & paulo plus, sunt etiam qui trecentorum annorum spatio alius ab alio in coniunctione mobilis arietis cum immobili decernenda dissentiant. Totum hoc reiici oportet in ipsius spherae uel reuoluto motu, & eo quidem maxime difformi atque indepraehensa uarietate mutabili, uel in omnium fallaciam instrumentorum in syderibus depraehendendis, uel in falsitatem cuiuspiam depraehensae olim & obseruatae stellae, nulla habita cura retro actorum saeculorum, in quibus fidelius fortasse fuerit obseruata. quicquid concedatur, perit exacta ad liquidum de omni superiorum corporum motu & obseruatione sententia etiam si nona aut decima contra platonis & aristotelis authoritatem statuatur, quandoquidem ad hanc ipsam octauam appellatam innumeris syderibus corruscantem ut ad supremum uisibile corpus, suas omnes obseruationes rettulerunt cuius motus si tam est uarius ut non sit extra controuersiam depraehensus: quem nam mathematicorum existimabimus compotem? tot scilicet professoribus, tot seculis, in cassum laborantibus,

1 difficultas, Taxauit ] difficultas. Taxauit B. S. 1 Caelorum ] coelorum B. S. 3 in ] om. B. S. 4 Ptolemaeum & ] Ptolemaeum, & B. S. 6 ecentricis ] Ecentricis B. / Eccentricis S. 8 occidentem ne an ] occidentem ne, an B. / occidentemne, an S. 10 arietem ] Arietem B. S. 11 censeant. sunt ] censeant, sunt B. S. 12 amplius si ] amplius, si B. S. 12 mosis ] Moysis B. S. 13 arietem ] Arietem B. S. 15 explicuisse. sunt ] explicuisse: sunt B. S. 16 arietem ] Arietem B. S. 16 existiment. sunt ] existiment, sunt B. S. 18 arietis ] Arietis B. S. 22 stellae ] stella B. 24 quicquid ] Quicquid B. S. 25 sententia etiam si ] sententia, etiamsi S. 25 platonis & ] Platonis, & B. S. 27 corruscantem ut ] corruscantem, ut S. 28 rettulerunt cuius ] retulerunt, cuius S. 29 quem nam ] quemnam S. 30 in cassum ] incassum B. S. a Disp. 6, 17, p. 132. b Ptolemäus, Handbuch der Astronomie, 3, 1, p. 131 sqq. c Disp. 9, 11, p. 341; Proklos, In Timaeum, 4, vol. 3, p. 125. d Met. XII 8, 1073b32 sq. e Al- Bitru¯ j¯ı, De motibus celorum, IX, 5–8, p. 95 sq.

De motu sphaerae octauae quanta dissidia.

Argumentum efficax ex dissensione.

348

Io. picus.

F. Maro. Obiectio.

Solutio ex qua argumentum in aduersarios elicitur.

Liber Tertius

92 r. 92 v.

quos posteriora semper saecula castigarunt. Si fallunt instrumenta quo pacto corrigetur quod erratum est? fallere autem ea uidetur negari non posse & experientia teste, & ratione: experientia quidem quando eisdem instrumentis alius ab alio per duodecim & tredecim gradus innotando sydere dissentit, ratione uero quoniam oportet antea quam sydus ope instrumenti conspicias (quod & scribit summarius, & probat Io. picus patruus) ut locum eius definias, & eo comperto quadam quasi supputatione utaris in eius ipsius cursu dimetiendo. sed locum quo pacto depraehensurus es ut in definiendo non fallaris? neque enim ad liquidum respondebit sensui subtilius & exquisitius, quam quod ille suggerere possit, perspicienti. Si quidem habenda ratio est proportionis quae est inter ambitum instrumenti, & ambitum uniuersi, & distantiae quae est inter stellam & locum in quo est instrumentum collocatum, cuius inter partium habitudinem & partes uniuersi, rite diiudicare sensus nequeat. Adstipulantur huic & Henricus Machliuensisa, & Abraam super opere tabularum, & alii prodentes posteritati, per ulla instrumenta, loca syderum exacte non posse depraehendi.b quod si fallunt instrumenta, unde cognoscent posteri quod antiquiores aberrauerint? de eorum enim instrumentis & eadem quaestio fiet, & eadem quoque sententia feretur. Id ipsum in metienda quoque magnitudine syderum per instrumenta facile continget hoc est inueniri uel maiorem circuitum, uel minorem ex organorum fallacia, ut mittam quod qui sacris litteris freti aliter de syderum magnitudine disserunt, quam consensus Astrologorum statuerit, inter quos Franciscus Maroniusc super secundo Augustini uolumine super genesim, decernit lunam non solum terra sed qualibet stellarum esse maiorem. Sed reuertamur ad mensores motuum qui si superioribus obseruationibus forte accedendum dixerint, ut propterea uelint errasse Ptolemaeum in octauae sphaerae motu perpetuo tenore, ab occidente in orientem definiendod, neque animaduertisse dicat longe antiquiores obseruationes, quibus percipere potuisset delatam eandam sphaeram aliquando ab oriente in occasum, quo factum ut azarchielese qui uetustioribus obseruationibus incubuit, ferri eam cum aliquantum spatii confecisset, retrouoluto motu in orientem compererit. Respondebo negari haec

2 posse & ] posse, & S. 3 ratione. experientia ] ratione, experientia B. / ratione: experientia S. 4 innotando ] in notando S. 5 uero quoniam ] uero, quoniam S. 6 summarius ] Summarius B. S. 6 Io. ] Ioannes S. 8 dimetiendo. sed ] dimetiendo, sed B. / dimetiendo: sed S. 10 Si quidem ] Siquidem S. 12 stellam & ] stellam, & B. S. 16 depraehendi. quod ] depraehendi, quod B. S. 18 instrumentis & ] instrumentis, & B. S. 20 continget hoc est inueniri ] continget, hoc est, inueniri B. S. 23 genesim, decernit ] Genesim decernit S. 24 terra sed ] terra, sed B. S. 25 motuum qui ] motuum, qui S. 25 obseruationibus ] obseruationib. S. a L. Hödl / J. D. North, Art. »Heinrich von Mecheln«, in: LexMa 4, Sp. 2088–2089. b Disp. 9, 8, p. 320 sqq. c Franciscus de Mayronis, Flores ex Libris S. Augustini super Genesim. d Ptolemäus, Handbuch der Astronomie, I, 8, S. 20 sqq. e Disp. 9, 11, p. 342.

5

10

15

20

25

30

92 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

349

tanta facilitate posse quanta sunt in medium ducta, deinde petam ab eis ut uetustissimas illas afferant obseruationes, ut & eas quibus nixus Ptolemaeus emendem, & eas quoque quibus fretus azarchieles diiudicem. Si ad diluuium confugient, ex quiram primum historiae fidem, in syderali eiusmodi positu: neque enim a sacra historia ullas stellarum obseruationes sunt allaturi. Deinde illam qua primo coepere uolui sydera exhibendam optabo: ut pote qua omnes ad liquidum corrigantur. Sed cum per aquas diluuii se excusauerint illuc non posse commeare, scio afferent quasdam mundi genituras, uarias, inconstantes, ridiculas, a multis confutatas, & in suam rem nil conferentes. Sed utcunque sint, sane ante Ptolemaeum fuerant inuulgatae, & ante omnes, qui de uario octauae sphaerae motu disseruerunt, nec tamen inter mathematicos potuere afferre concordiam, Atque ut omnia concederentur, de obseruationibus thebiti quid sunt dicturi? & aliorum qui in metiendo octaui orbis cursu, nec Ptolemaeum, nec Azarchielem receperunt, sed confutarunt, & nouos ipsi motus inuenerunt. Sed ut ordine breui & facili, & hanc & alias quoque dissidentes mathematicorum sententias colligamus super reliquis orbibus qui sunt super octauam sphaeram excogitati, & super planetis, eorumque de numero, situ, motu, uaria dogmata cogamus in unum, hinc exordiamur: Nec aliis utamur testibus quam eius celebratissimis professoribus: qui cum & in numero coelestium corporum depraehendendo, & inordine eorum asserendo, & motu metiendo, nunquam inuenti concordes fuerint, consequens fiet ut incerta nobis haberi debeat haec ars, scilicet, tot magnis uiris, tanto studio frustra sudantibus, atque idem posteris habendae certitudinis desiderium quo ipsi tenebantur relinquentibus. primum omnium satis constat apud eos stellas De numero stellarum diuidi in haerentes & errantes: non tamen constat quot sint erraticae nec et motu controuersia. hadriani caesaris tempestate constabat. nec seculis posterioribus, nec quo pacto etiam se habeant moueanturque quae non erraticae sunt: sed suis locis fixae. Deinde non constat quo motu agitentur proprio an alieno? & suis in sphaeris rotentur ne planetae, an aliquo uel minori uel maiori orbe raptentur? nec de uniformitate solaris motus inter planetas praecipui, nec de uelocitate etiam si uniformis habeatur conueniunt. ac ipsae quae haberi solent non erraticae stellae, eodem ne tenore suo in coelo uoluantur an etiam retrocedant incerto motu? ut errare ipsum coelum stelliferum an minime quoquomodo sit 1 posse quanta ] posse, quanta B. S. 1 ducta, deinde ] ducta: deinde S. 4 in ] om. B. S. 5 positu: neque ] positu, neque B. / positu (neque S. 5 allaturi. Deinde ] allaturi) Deinde S. 6 sydera exhibendam ] sydera, exhibendam S. 6 optabo: ut pote ] optabo: utpote B. S. 7 excusauerint illuc ] excusauerint, illuc B. S. 12 Atque ] atque B. S. 15 breui & facili ] breui facili B. / breui, facili S. 15 hanc & ] hanc, & B. S. 17 sunt super ] sunt, super B. S. 17 planetis ] Planetis B. S. 18 exordiamur: Nec ] exordiamur, nec B. S. 19 testibus quam ] testibus, quam S. 23 desiderium quo ] desiderium, quo B. S. 24 primum ] Primum B. S. 25 erraticae nec ] erraticae, nec B. S. 26 constabat. nec ] constabat, nec B. S. 29 planetae ] Planetae B. S. 29 minori uel ] minori, uel B. S. 30 planetas ] Planetas B. S. 31 conueniunt. ac ] conueniunt, ac B. S. 32 stellae, eodem ne ] stellae, eodem ne B. / stellae, eodemne S. 32 uoluantur an ] uoluantur, an S.

350

De numero spherarum controuersia.

Phauorinus.

Alpetragius.

De sede solis et caeterorum planetarum quanta dissidia. Responsio. Confutatio.

Liber Tertius

92 v. 93 r.

incertum? tum ut quem mauis illi motum adscripseris, ei tamen orbi proprius sit an superioris orbis uel noni uel decimi non minima est controuersia? Nam de numero sphaerarum supra planetas non conueniunt. sunt qui plures uelint, qui pauciores, ex diuerso motu octauae plurimum id coniectati: de qua moueatur nec ne in orientem an in occidentem? an aquilonem uersus & austrum? & si mouetur difformi ne an uniformi cursu? & si uniformi quota uelocitate? multa discordia & uiguit olim & nunc maxime uiget? Explanemus haec omnia uel saltem insigniora. Phauorinus existimat fieri posse ut sint planetae quos errones appellauit nigidius. plures quam septem, Sed latere queant uel ob altitudinem uel ob luminis praestantiam.a confirmari hoc ipsum posset authoritate Alpetragiib decernentis motum in coelo esse qui nesciatur, nam potest & corpus aliquod esse adhuc indepraehensum, cui scilicet motus ille conueniat, quod haberi absurdum minime potest a iunioribus, qui tot motus ut putant inuenerunt prioribus saeculis incognitos sphaeras etiam ambientes caetera, de quibus nihil omnino disseruit antiquitas. De epicyclis & ecentris nota est controuersia, & de sphaerarum multitudine qui planetis deseruiant, & noni & decimi orbis assertione cuius mentionem faciemus.c Sed planetis ad praesens nil descedentes, nec ordinem eorum nec motum, certa ratione depraehensum asseueramus. solem medium ita Ptolemaeusd chaldaeos secutus affirmauit, ut tres supra se haberet, tres infra planetas, platoe & Aristoteles aegyptios hac in re secuti, supra lunam nullo intermedio ipsum collocarunt. At inquies accedendum Ptolemaeo, qui tot seculis Aristotele & platone posterior potuit rem ad liquidum magis explorasse. hac etiam ratione debemus accedere theonif, Ptolemaei discipulo, & ieberig qui existimant secundum esse a luna solem, nec medium debere constitui planetarum. Ratio utrinque translaticia & uaga. Debemus & Alpetragio consentire qui uenerem mediam planetarum esse uoluith, & sub ea solem hoc est proxime supra mercurium, uti primo etiam libro narrauimus collocauit. Sed enim tam uaria de solis sede abusque pri-

2 noni uel ] noni, uel B. S. 3 planetas ] Planetas B. S. 3 conueniunt. sunt ] conueniunt, sunt B. S. 5 orientem an ] orientem, an B. S. 6 difformi ne ] difformine S. 8 posse ut ] posse, ut S. 9 nigidius. plures ] Nigidius, plures B. S. 9 Sed ] sed B. S. 10 altitudinem uel ] altitudinem, uel B. S. 10 praestantiam. confirmari ] praestantiam, confirmari B. S. 11 nesciatur, nam ] nesciatur: nam S. 14 putant inuenerunt ] putant, inuenerunt S. 15 ecentris ] eccentris S. 16 planetis ] Planetis B. S. 16 noni & ] noni, & B. S. S. 17 assertione cuius ] assertione, cuius B. S. 17 planetis ] Planetis B. S. 19 solem ] Solem B. S. 20 planetas] Planetas B. S. 23 explorasse. hac ] explorasse, hac B. S. 25 planetarum ] Planetarum B. S. 26 planetarum ] Planetarum B. S. 27 Solem hoc est proxime ] Solem, hoc est, proxime S. a Noct. att. 14, 1, 11–13; Disp. 8, 1, p. 226. b Alpetragius, Planetarum theorica phisicis rationibus probata, 11 v–12 r.; Disp. 8, 1, p. 226. c Disp. 8, 1, p. 226. d Ptolemäus, Handbuch der Astronomie, 9, 1, vol. 2, p. 92 sq.; Disp. 10, 4, p. 372. e PE 15, 46, 4. f Theon von Smyrna, Liber de astronomia, c. 37, pp. 30–73; Disp. 3, 10, p. 248 g Geber filii Affla Hispalensis, Libri IX de Astronomia, lib. VII, s. p.; Disp. 3, 10, p. 248. h Disp. 10, 4, p. 374.

5

10

15

20

25

93 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

351

mis philosophantibus allata sunt, ut metrodorus chius, crates, Anaximander, etiam supra sphaeram non errantium siderum ipsum collocarint, lunamque illi proximam fecerint, & inter lunam & caeteros planetas, fixa sidera suo in orbe reposuerint.a Aristarchusb uero: quanquam primas detulit sideribus immobilibus, solem nihilominus secundas obtinere putauit, & caeteris superiorem esse planetis. Incertus quoque situs & ordo ueneris & mercurii. De marte, Ioue, Saturno, pariter incertum, quo uidelicet ordine collocentur: Nam supra solem quidem eos summarius constituendos existimat, sed quo ordine nec scitum nec sciri posse confirmat, propter multam aspectus diuersitatem. Moses quoque aegyptius ex abubachesis sententia incertum planetarum ordinem asseuerauit.c Sane quaecunque fiunt rationes in solis loco situue qui planetarum princeps habetur decernendo, facile soluuntur. Neque enim procedit ratio Ptolemaei iudicantis solem propter ea medium constitui debere, quia tres quos existimat superiores loci longitudine summoueantur, & uenus atque mercurius semper sequantur.d nam luna non minus superioribus ab eo digreditur, ut ratio non constituat solem medium inter eos qui digrediuntur & qui sequantur nec seiungantur, sed & ratio tarditatis ab Alpetragioe excogitata non satisfacit ut motu uelociores sint inferiores: sequeretur enim uenerem, sole superiorem haberi, quod & si ipse uoluit caeteri non admittunt. Caeterum & ratio ad probandam platonis & Aristotelis opinionemf allata facile soluitur, ea est, nunquam eripi nobis solem interiectu ueneris atque mercurii, quare sub eis collocatum esse. paruitas enim mercurii & propinquitas ueneris solaribus radiis intercepta potest esse in causa, uti etiam si opponantur soli, corpus tamen eius nostris aspectibus non eripiant. potest id etiam referri in tenuitatem illorum planetarum essentiae, ut non tollatur lumen quod aufertur lunae, quanquam remotiori, ob crassitiem & quasi terrosam densitatem. At solis locus in coelo compertus fingatus & certus. quid eius de motu decernemus? quem omnium manifestissimum in magna compositione Ptolemaeusg appellat: & quo uti stato & certo dimetiendos esse caeteros edixit. quod miror 1 crates, Anaximander ] Crates Anaximander B. S. 2 siderum ] syderum B. S. 3 lunam & ] lunam, & B. S. 3 planetas ] Planetas B. S. 3 sidera ] sydera B. S. 4 uero: quanquam ] uero: quanquam B. / uero, quanquam S. 4 sideribus ] syderibus B. S. 6 planetis ] Planetis B. S. 6 ueneris & ] Veneris, & B. S. 7 collocentur: Nam ] sic! B. S. 8 summarius ] Summarius S. 9 scitum nec ] scitum, nec B. S. 10 planetarum ] Planetarum B. S. 11 situue qui ] situue, qui S. 12 planetarum ] Planetarum B. S 13 propter ea ] propterea S. 14 superiores loci ] superiores, loci S. 15 sequantur. nam ] sequantur, nam B. / sequantur: nam S. 18 satisfacit ut ] satisfacit, ut S. 18 uelociores sint ] uelociores, sint B. S. 18 inferiores: sequeretur ] inferiores sequeretur B. / inferiores, sequeretur S. 19 uenerem, sole ] Venerem Sole S. 19 & si ] etsi B. S. 19 uoluit caeteri ] uoluit, caeteri S. 22 esse. paruitas ] esse, paruitas B. / esse: paruitas S. 24 eripiant. potest ] eripiant, potest B. S. 25 planetarum ] Planetarum B. S. 27 certus. quid ] certus, quid B. S. 29 stato & ] stato, & B. S. 29 edixit. quod ] edixit, quod B. S. a plac. 889B. b PE 15, 50, 6. c Disp. 10, 4, p. 374. p. 372 sq. f Disp. 10, 4, p. 372. g Disp. 9, 9, p. 326.

d Disp. 10, 4, p. 372.

e Disp. 10, 4,

Solutio rationum ptolomaei et alpetragii de sede solis.

Solutio rationis allatae pro opinione platonis et Aristotelis

De motu solis et aliorum planetarum quanta uarietas.

352

Liber Tertius

93 r. 93 v.

quomodo scripserit, quando antea & hipparchus & hipparcho antiquiores mathematici in eo dimetiendo uariauerant.a illi enim trecentis sexaginta diebus adiecta diei quarta parte, reditum solis absoluebant & conficiebant annum. qnam opinionem etiam sequitur Augustinus in secundo super genesimb, alii plus quarta ad eundem zodiaci punctum redire uoluerunt, minus quarta parte adiicii oportere existimauit Hipparchus: sed quota esset pars illa non sanxit. Ptolemeus quoniam trecentesimam illam esse diei unius portionem putauit, rem manifestissimam sibi uisus est decreuisse. At non ita posteris uisum, non Albategni, non thebiti qui a Ptolemaeo dissensere in solaris motus uelocitate dimetienda.c Dissensere quoque multi in ipsa uelocitate aequalis ne semper an in aequalis asserenda? aequalem putauit Ptolemaeus & Alphonsus, inaequalem Batenus, Azarchieles, Isaac Israelitad: quibus (ut aiunt) compertum solem modo citius modo tardius redire ad locum unde digressus est, eo quod octaua sphaera non ab occasu semper ad ortum ut ille existimauit, sed interdum contra uoluatur. quare illius motu dixerunt uelociorem fieri motum solis cum ad eandem ipse flectitur partem, fieri etiam tardiorem cum fertur in contraria. Caeterum solis ambiguum in uelocitate & tarditate cursum, defectus eius aperiunt, cum a tempore in tabulis annotato plus horae parte dimidia interdum euariant, quod Andreae summarii & Pauli florentini praeter multorum experientiam confirmat authoritas. henricus quoque machliuiensise ea in re Ptolemaei & Albategni supputationem, & petrus alliacensis Alphonsi tabulas a ueritate excidere testati sunt.f & Abraam Auenazra in sexto de reuolutionibus affirmat, nunquam reditum solis in arietem, aut ulla motuum supputatione, aut ullo genere instrumenti posse depraehendi.g Solis item apogeon & epigeon, quod alii absidem summam & absidem imam, curuaturam possemus dicere, non tam uerbum reddentes uerbo quam circuli de quo loquuntur supremam & imam partem indicantes, barbari scriptores augem & oppositum augis appellant: hoc inquam apogeon & epigeon solis non moueri existimant Ptolemaeus & proclus: Iuniores pene omnes ita solis sicuti & caeterorum planetarum auges mobiles censent: cui contradixit hebraeus leo Ptolemaei

1 hipparchus & ] hipparchus, & B. S. 2 uariauerant. illi ] uariauerant, illi B. S. 4 annum. qnam ] annum, quam B. / annum: quam S. 6 adiicii ] adiici B. S. 10 uelocitate aequalis ne ] uelocitate aequalis, ne B. / uelocitate, aequalisne S. 11 in aequalis ] inaequalis S. 11 aequalem ] aequale B. S. 13 citius modo ] citius, modo B. S. 14 ortum ut ] Ortum, ut S. 15 uoluatur. quare ] uoluatur, quare B. S. 19 summarii ] Summarii S. 20 confirmat ] confirmant B. S. 20 authoritas. henricus ] authoritas, Henricus B. S. 22 sunt. & ] sunt, & B. S. 23 arietem ] Arietem B. S. 25 summam & ] summam, & B. S. 28 appellant: hoc ] sic! B. S. 28 hoc inquam apogeon ] hoc, inquam, apogeon S. 29 proclus: Iuniores ] Proclus: Iuniores B. S. 30 planetarum ] Planetarum B. S. 30 censent: cui ] sic! B. S. a Disp. 9, 9, p. 326. b Augustinus, De genesi ad litteram, 2, 15, p. 55. c Disp. 9, 9, p. 326. d Ibid. e L. Hödl / J. D. North, Art. »Heinrich von Mecheln«, in: LexMa 4, Sp. 2088–2089. f Disp. 9, 9, p. 330. g Ibid.

5

10

15

20

25

30

93 v. 94 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

353

sententiam tutatus. & quanquam motus solis qui sidereae dicitur moderari frena choreae, ubi incertus est, alios illico monstrat incertos, seorsum tamen etiam asseritur de aliis deque ipso propinquissimo soli mercurio, quem distare posse uiginti & octo gradibus Ptolemaeus affirmat, Theon, porphyrius, Alii negant, & quinque partes demunt. Sex etiam detrahit sosigenes mathematicus Alexandri praeceptor Aphrodisei.a Sunt etiam qui maximam solis declinationem ab aequatore circulo uiginti tribus partibus & triginta minutiis conficiant, quanquam Ptolemaeus inclinatiorem uoluit, & Albategni aliter, aliter Archazeles existimauit.b Sed & Ptolemaei aliis in rebus sectatores in ipsa maxima declinatione solis tropicorumque distantia ab ipso Ptolemaeo euariant, ut est uidere apud Ioannem de regio monte in epitomate magnae compositionis a praeceptore Georgio inchoato a se absoluto. De lunae quoque motu discordiam inter hipparchum & Ptolemaeumc intercessisse in magna ipsius compositione uidere datur. Inter hebraeos quoque & latinos uigebat ab usque tempore Ambrosii illa dissensio, quod per trecentos dies lunam duodecies cursum suum & quod est sequens annum conficere uolebant hebraei, aliquos dies adiiciebant romani, bis sexto semel intra quinquennium unius diei adiectione celebrato. Varronis autem tempore, menstruum lunae cursum ex quater septenis diebus conficiebant, ut die duodetricesimo Aristidis samii authoritate luna ipsa ex quo uestigio profecta esset, eodem rediret. quod & in atticis quoque noctibus plane signatum est.d In martis quoque cursu dimetiendo alii ab aliis & parte & non parum multis minutiis euariant.e Sed & de omnibus planetis controuersia, quando qui Ptolemaeo fuerunt antiquiores etiam de absidibus locuti planetarum nullam tamen fecere mobilem, Ptolemaeus omnes ut diximus praeter solem mobiles fecit cui consensit ea in re proclus & leo, caeteri contradixerunt. Sed hactenus de erronibus siue planetis quorum numerum, situm, motum, incertum indepraehensumque monstrauimus: id ipsum de herentibus suo coelo stellis ostendatur. octauam itaque spheram innumeris syderibus corruscantem quae supra orbem saturni nomine signatum collocari dicitur, extimam omnium atque supremam, aegyptii, chaldaei, plato, Aristoteles, hipparchus, constituere. quorum sententiae (quanquam alii aliter sentiant) accessit etiam Ptolemaeus: ut probauit 1 tutatus. & ] tutatus, & B. / tutatus: & S. 1 sidereae ] sydereae B. S. 4 Alii ] alii B. S. 5 demunt. Sex ] demunt, sex B. S. 6 Alexandri praeceptor ] Alexandri, praeceptor S. 9 Ptolemaei ] Ptolemaeo B. S. 9 rebus ] reb. B. 11 regio monte ] Regiomonte S. 11 magnae ] Magnae B. S. 13 magna ] Magna B. S. 16 suum & ] suum, & B. S. 20 rediret. quod ] rediret, quod B. S. 22 aliis & parte & ] aliis, & parte, & B. S. 23 planetis ] Planetis B. S. 24 locuti planetarum ] locuti, Planetarum S. 24 fecere ] facere B. S. 25 omnes ut diximus praeter ] omnes, ut diximus, praeter S. 25 fecit cui ] fecit, cui B. S. 27 planetis quorum ] Planetis quorum B. /Planetis, quorum S. 28 octauam ] Octauam B. S. 29 corruscantem quae ] corruscantem, quae B. / coruscantem, quae S. 31 constituere. quorum ] constituere, quorum B. S. a Disp. 9, 9, p. 330. p. 330.

b Ibid.

c Disp. 3, 16, p. 338.

d Noct. att. 3, 10, 6.

e Disp. 9, 9,

De motu mercurii dissensiones.

De maxima solis declinatione lis.

Io. de regio monte. De lunae motu dissensio. Ambrosius.

De motu martis discordia.

De numero spherarum et motu controuersia.

354

Liber Tertius

94 r.

.Io. picus patruus in octauo libro aduersus Astrologosa: primusque Alphonsus loca planetarum ad nonam sphaeram supputasse censetur.b Alii nonam introduxere, nouo depraehenso motu, cum non uideatur consonum rationi, ut duo oppositi motus eidem corpori debeantur, quales cernuntur in octaua ab occasu in orientem (ut dicunt) mota, rursumque cum reliquis ab oriente in occasum reuoluta. putant primum motum proprium esse octauae, secundum superioris sphaerae ab oriente in occasum inferiora omnia raptante, quae ratio tamen nec leonem hebraeum, nec platonicum proclum, in mathematicis longe lateque uersatum tenuit, quo minus octauam supremam omnium contenderent.c sunt enim qui duplicis illius motus & experientiam negent, & rationem plane dissoluant. nam sunt qui non recipiant ab occidente stellas in ortum moueri, ut infra monstrabimus, sunt qui motum diurnum adscribant aetheri, eumque perpetuum esse dicant non diuisum in sphaeras, quae quidem omnes tam octaua quam septem inferiores erratice uoluantur propriis motibus ab occasu in orientem. Contra leo hebraeus inferiori sphaerae eum motum adiudicauit, sunt qui totum coelum ex omnibus sphaeris quasi animal ex omnibus suis membris constituant & totius coeli motum referant acceptum motori uniuersali, singulos uero spherarum motus singulis earum motoribus attribuant, quare putant non oportere ratione diurni motus nonam eandemque nouam sphaeram exquirere, quoniam is motus non proprius sit octauae, ut duobus propterea motibus ipsa rotari dicatur, sed comunis omnibus, in comunem quoque motorem plane referatur.d Sed enim non desunt quibus ratio duplicis motus iam dissoluta persuaserit, ut aliam etiam sphaeram inueherent alio depraehenso motu, atque ita non extimam fecere nonam, sed super ea quoque decimam collocarunt, quod Alphonsuse, campanusf, Leopoldusg, Messallah, Albertusi existimarunt.j Sed & super ueteri B. theriacus motu, noua etiam ante paucos dies emersit opinio, Noster enim Theriacus mecum nuper disserens, non uideri sibi affirmabat ut ab occasu feratur in ortum tramite recto, quoniam idem ipso in orbe punctus contrario motu simul moueretur, quando & a superiori dicitur ab oriente in occasum rapi, simnlque alio collatus puncto & accederet atque recederet: sed solis itinere 1 probauit. Io.] probauit. Ioannes B. / probauit Ioannes S. 2 planetarum ] Planetarum B. S. 6 reuoluta. putant ] reuoluta, putant B. S. 10 contenderent. sunt ] contenderent. Sunt B. S. 11 dissoluant. nam ] dissoluant, nam B. / dissoluant: nam S. 14 octaua quam ] octaua, quam B. S. 15 orientem. Contra ] Orientem: contra S. 16 adiudicauit, sunt ] adiudicauit: Sunt S. 16 sphaeris quasi ] sphaeris, quasi B. S. 17 constituant & ] constituant, & S. 26 Messalla] Messahala B. S. 27 Noster ] noster B. S. 31 simnlque ] simulque B. S. a Disp. 8, 1, p. 228. b Alfontii Regis Castellae caelestium motum tabulae; Disp. 8, 1, p. 230. c Proklos, In Platonis Timaeum Commentaria, III, p. 125 sq.; Disp. 8, 1, p. 232. d Disp. 8, 1, p. 232 sq. e Alfontii Regis Castellae caelestium motum tabulae. f Campanus, Tractatus de computo maiori, c. 10. g Leopoldus de Austria, Compilatio de astrorum scientia. h Messahala, De elementis et orbibus caelestibus liber, c. 18. i Albertus Magnus, De coelo et mundo, lib. 1, tract. 3, 5. j Disp. 8, 1, p. 234.

5

10

15

20

25

30

94 r. 94 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

355

hoc est uia signiferi moueri censet, ita ut ab aegocerotis tropico ad tropicum cancri motu proprio deferatur. exemplumque nauis & impulsae remis, & ab impetu aquae secundum flumen simul delatae duxit in medium. atque illico hanc suam opinionem ostendit se uersibus celebrasse in opere quod de mundi genesi canebat expositione multiplici, heptapluma .Io. pici patrui mei imitatus: quod opus inchoatum carminibus, eius morte paulopost secuta periisse dubito. vidimus in corporibus supra planetas constituendis, astrologorum mathematicorumque principalium incertam esse sententiam. sed ut octauam tantum statuamus. de illius motu quid erit decernendum? quo de motu supra quoque sunt allata dissidia, eius ipsius motu ad immobile quod dicunt signum collato: ut inquam octauam tantummodo statuamus quid erit decernendum? nempe aegyptii chaldaei, omnisque uetus Astrologia uno tantum motu qui diurnus appellatur ab oriente in occasum uolui illam statuerunt, hipparchusb ab occidente in orientem rapi cum er raticis uoluit. dices posterioribus accedendum perspicatioribus in indagando, & in iudicando grauioribus. qui hoc recipit & inuitus sequetur antiquos, nam Ptolemaeo multi posteriores fuere quibus magis placuit antiqua uia incedere, quod facit proclus, cum alibi tum Proclus. in commentariis super timaeumc, negat enim octauam sphaeram moueri ab occidente ad orientem circa polos signiferi, & post centesimum quemque annum uno gradu. Sequi enim ostendit ut iam sub occasum ursa deuergeret, quae abusque temporibus homeri inoccidua dicatur & appareat inoccidua, ut canopus stella, non uideretur amplius quae breuem supra finitorem periodum iis efficit qui in tertio climate degunt, his autem qui rhodum incolunt radat orientem ut scribit possidonius, quae tamen eandem seruet positionem: Idem quoque proclus in calce sui de sphera operis, canobi sydus in summo argus gubernaculo fulgens in rhodo uix conspici affirmat, maximeque a locis editioribus, At in Alexandria prorsus non uideri.d In eis autem commentariis respondet etiam obiectis in hunc ferme modum quod si afferatur inquit sensus

1 itinere hoc est uia ] itinere, hoc est, uia S. 1 aegocerotis ] Aegocerotis B. S. 2 cancri motu ] Cancri, motu B. S. 2 deferatur. exemplumque ] deferatur, exemplumque B. S. 3 secundum flumen ] secundum, flumen S. 3 medium. atque ] medium, atque B. S. 4 opere quod ] opere, quod S. 5 .Io. ] Ioannis S. 6 paulopost ] paulo post S. 7 vidimus ] Vidimus B. S. 7 planetas ] Planetas B. S. 8 sententiam. sed ] sententiam, sed B. S. 9 statuamus. de ] statuamus, de B. S. 12 aegyptii chaldaei ] Aegyptii, Chaldaei B. S. 13 appellatur ab ] appellatur, ab S. 14 uoluit. dices ] uoluit: dices B. S. 15 perspicatioribus ] perspicatoribus B. S. 15 grauioribus. qui ] grauioribus, qui B. S. 16 antiquos, nam ] antiquos: nam S. 18 timaeum, negat ] timaeum, negat B. / Timaeum: negat S. 21 in occidua ] inoccidua B. S. 21 inoccidua ] in occidua S. 23 degunt, his ] degunt: his S. 24 incolunt radat ] incolunt, radiat S. 24 orientem ut ] Orientem, ut S. 25 positionem: Idem ] positionem: idem B. S. 25 canobi ] Canobi B. / Canopi S. 27 At ] at B. S. 28 modum quod ] modum, quod B. / modum: quod S. 28 afferatur inquit sensus ] afferatur, inquit, sensus S. a Giovanni Pico della Mirandola, Heptaplus. b Disp. 8, 1, p. 228. Timaeum Commentaria, IV, vol. 3, p. 342. d Disp. 9, 11, p. 340.

c Proklos, In Platonis

356

Liber Tertius

94 v.

testimonium supputationibus, illorum respondere, & sensuum etiam testimonio utuntur qui eum motum omittunt in supputando motu planetarum: tum non esse ueritatem in connexo docet, quoniam ex falsis supputationibus uerum aliquando colligitur. Abraam Auenazra neutri praeiudicat opinioni, Io. picus. Ioannes picus patruus nihil & ipse definit praeter hoc unum, nihil posse certum definiri.a Sed opinionem fingamus ueriorem quae ab occidente uolui fixarum sphaeram stellarum in orientem affirmat, num erit postea concors eorum sententia qui id astruxere? minime gentium. semper putat hypparchus & Ptolemaeus ab occasu moueri in ortum, contra Azarchieles & Isac Israelita moueri quidem, sed reuerti uolunt quodam nescio quo spacio confecto, ut prope erraticam constituant fixarum sphaeram syderum, suamque opinionem experimentis asserunt comprobatam.b Non ita uidetur Thebiti, qui motum alium hoc expuncto ducit in medium, quo sphaera ipsa, ad austrum uergat & aquilonem. & sunt qui hanc recipiant & nihilominus alios etiam admittant adeo, ut sphaeram ipsam fixarum stellarum triplici motu discerpserint. Sed qui cum Ptolemaeo sentiunt ab occidente in ortum semper illam moueri nec mutare cursum, de motus tamen uelocitate magnam excitant controuersiam. Si quidem & auerrodam & moses aegyptius & .R. Auenazra non putant expleri partem unam siue gradum centum annis, ut hypparchus & Ptolemaeus existimarunt, Sed septuaginta annis confici & absolui unius gradus spatia tradidere, uelocius etiam ipsam uolui censuit albategni, & sex annis supra sexaginta gradum absoluere.c Paulus florentinus eandem fecit uelociorem.d Secundum quem igitur supputatorem lis dabitur? Omnes in supputando periti, omnibus affuit copia instrumentorum, nec mens nec oculi defuerunt. unde igitur tanta diuersitas? unde illa perpetua controuersia de distantia mobilis arietis ab immobili, de qua supra disseruimus? quam nec uisilis potestas, nec instrumentorum adhibitae machinae componere unquam aut sedare potuerunt. Sed hactenus de uarietate opinionum & in sphaerarum numero asserendo, & Iob. earum metiendo motu, ut illud Iob capite octauo supra trigesimume ueritate fultum aprpime uidere possimus, nunquid nosti ordinem coeli & pones 1 supputationibus, illorum ] supputationibus illorum S. 2 utuntur qui ] utuntur, qui S. 2 planetarum ] Planetarum S. 8 gentium. semper ] gentium, semper B. S. 8 hypparchus ] Hipparchus B. S. 9 Isac ] isaac B. S. 13 expuncto ] ex puncto B. S. 14 aquilonem. & ] Aquilonem, & B. S. 14 recipiant & ] recipiant, & B. S. 15 admittant adeo ] admittant, adeo B. S. 16 sentiunt ab ] sentiunt, ab S. 18 auerrodam ] Auerrodan B. S. 18 moses ] Moyses B. S. 18 .R.] R. B. / Rabbi S. 19 hypparchus ] Hipparchus B. S. 20 Sed ] sed B. S. 20 confici & ] confici, & B. S. 22 absoluere. Paulus ] absoluere, Paulus S. 22 uelociorem. Secundum ] uelociorem: Secundum B. S. 24 mens nec ] mens, nec B. S. 24 defuerunt. unde ] defuerunt, unde B. S. 30 ueritate fultum ] ueritate, fultum S. 30 aprpime ] apprime B. S. 30 possimus, nunquid ] possimus: nunquid B. S. 30 nosti ] nostri B. S. 30 coeli & ] coeli, & B. S. a Disp. 9, 11, p. 342; Abraham Ibn Ezra Latinus on Nativities. 9, 11, p. 344. d Ibid. e Hi 38, 33.

b Disp. 9, 11, p. 342.

c Disp.

5

10

15

20

25

30

94 v. 95 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

357

rationem eius in terra, & iterum quis enarrabit coelorum rationema? unde etiam luce clarius depraehendere possumus quam sit incerta isthaec ars quae tamen certa plerisque omnibus decernitur. Nec Io. pici patruib illud officiat dum aduersus diuinatricem Astrologiam prooemiatur, de hac motuum dimetiendorum facultate prolatum: artem hanc uidelicet esse certam & nobilem suisque terminis honestissimam & hominum authoritate doctissimorum maxime comprobatam. Certam enim potuit appellare in se se, id est, quo ad naturam eius pertinet, non quo ad nos attinet, Item certam quoquomodo & ex parte non omnino, Item comparatione rusticae & nauticae & multo magis diuinatricis astrologiae, certam postremo dum se se intra suos continet terminos, tempora uidelicet internoscendi rebus gerendis opportuna, ob dierum & noctium inaequalitatem, ob mensium & annorum partitionem, ob annotationem solstitiorum. propterea a doctis hominibus laudatam & maxime honestam existimatam retur, ad statas solennesque caerimonias tuendas, & in antiqua hebraeorum lege ob uarias lunaris motus obseruationes, & in nostra etiam ad paschatis celebritatem, de qua in exordio nascentis ecclesiae multae fuerunt altercationes. Verum haec exactam omnino & punctalem ita dixerim certitudinem non exigunt, alioquin quo pacto legeremus illa quae supra duximus in medium ex libro Iob sacratissimo, Nec item ex ea ulla est eximia quo ad degendam ciuilem uitam prorsus utilitas. quando & apud Xe- Xenophon. nophontemc uideri datur socratem existimasse parum utilitatis in astrologia discenda, multum uero temporis inesse dispendii: eam uero solum ea de causa discendam consulebat ut dies ac noctes horas & menses & annos exactius perciperemus, At improbabat qui & planetarum motus exactos, & eorum a terra distantiam compraehendere satagebant, quanquam ea re non esset imperitus. Ac ne quis existimaret de diuinatrici eum Astrologia uerba facere, illam ipse acrius est omnino insectatus, & impossibilem & impiam adeo iudicauit ut deos summere poenas de iis qui ei inuigilarent aperte decreuerit, si uera

1 nunquid. . .terra ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 1 iterum quis ] iterum: quis B. S. 1 quis. . .rationem? ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 2 possumus quam ] possumus, quam S. 2 incerta ] in certa S. 2 ars quae ] ars, quae S. 3 Io. ] Ioan. B. / Ioannis S. 5 certam & ] certam, & B. S. 6 honestissimam & ] honestissimam, & B. S. 8 attinet, Item ] attinet: Item B. S. 9 quoquomodo & ] quoquomodo, & B. S. 9 omnino, Item ] omnino: Item B. S. 9 comparatione rusticae ] comparatione rei rusticae S. 9 rusticae & nauticae & ] rusticae, & nauticae, & B. S. 10 astrologiae, certam ] astrologiae: certam B. S. 12 partitionem ] paritionem B. S. 13 solstitiorum. propterea ] solstitiorum, propterea B. S. 13 laudatam & ] laudatam, & B. S. 16 ecclesiae ] Ecclesiae S. 19 duximus ] diximus B. S. 19 sacratissimo, Nec ] sacratissimo. Nec B. S. 20 utilitas. quando ] utilitas, quando B. S. 22 dispendii: eam ] sic! B. S. 23 noctes horas & menses & ] noctes, horas & menses, & B. S. 24 perciperemus, At ] perciperemus. At B. S. 24 planetarum ] Planetarum B. S. 27 impossibilem & ] impossibilem, & B. S. 27 iudicauit ut ] iudicauit, ut S. 28 summere ] sumere B. S. 28 inuigilarent aperte ] inuigilarent, aperte S. a Hi 38, 37.

b Disp. Proe., p. 42.

c Xenophon, Memorabilia 4, 7, 4–6.

358

Liber Tertius

95 r. 95 v.

Xenophon ipse in libro de dictis socraticis mandauit posteritati. Augustinus quoque noster qui & diuinatricis Astrologiae acerrimus hostis & impugnator fuit, de hac astrologia motuum dimetiendorum & in confessionibus & in libris de doctrina christiana mentionem cum faceret, ibi scripsit, Nec curo nosse transitus syderuma: hic uero eam salubrius honestiusque contemni docuit, quoniam uicina esset errori fatua fata cantantium: quae quidem quam sit Columella. incerta etiam primo rei rusticae libro Columellab inde subsignauit, dum scribit persuasum multis longo aeui situ qualitatem coeli statumque mutari, & adiicit hipparcum astrologiae consultissimum professorem, prodidisse tempus fore quo cardines mundi loco mouerentur. quod si est impletum perierunt antiquae obseruationes, si fiet peribunt posteriores & reliquae cum uel una re coelesti etiam minoris momenti uariata, uaria esse necesse sit illa quae super ea re fundabantur dogmata astrologorum atque decreta, & de astrologia satis, nunc ad musicam examinandam accedamus.

Augustinus.

Quid aduersus musicam artem ephectici philosophi disseruerint, et quid in eos etiam hac de re dici queat.

5

10

15

capvt nonvm. Musicam ephectici philosophi improbaturi, quoniam rem inuidiosam aggrederentur, ipsius nominis uariam acceptionem praetulerunt. primum musices appellatione sumpserunt eam facultatem quae circa melodias & sonos & rhythmos uersabatur: quamobrem musici uocantur qui ea arte pollent. Deinde organorum peritiam, musicam dixere: & propterea qui tibiis & psalteriis uterentur, musicos uocauerunt.c abusu item quodam musicum dixere opus quoddam bene compositum.d Musicae autem primo in significatu desumptae solum contra dicunt, idque duplici uia pergunt facere. nam primum conantur ostendere eam non esse utilem ad foelicitatem consequendam, sed uerius inutilem & noxiam. Deinde artis fundamenta conantur euellere, principales hypotheses euertendo.e Initio autem satagunt probare non inesse musicae 2 qui & ] qui, & B. S. 3 dimetiendorum & in confessionibus & ] dimetiendorum, & in confessionibus, & B. S. 4 scripsit, Nec ] scripsit: Nec B. S. 5 syderum: hic ] sic! B. S. 6 quam ] om. B. S. 7 incerta etiam ] incerta, etiam S. 9 hipparcum ] Hipparchum B. S. 10 fore quo ] fore, quo B. S. 10 mouerentur. quod ] mouerentur, quod B. S. 10 impletum perierunt ] impletum, perierunt S. 11 fiet peribunt ] fiet, peribunt S. 11 posteriores & ] posteriores, & B. S. 12 illa quae ] illa, quae S. 15 et ] & B. S. 17 Caput nonum.] Cap. IX. B. S. 19 primum ] Primum B. S. 20 facultatem quae circa melodias & sonos & ] facultatem, quae circa melodias, & sonos, & B. S. 22 tibiis & ] tibiis, & B. S. 23 uocauerunt. abusu ] uocauerunt, abusu B. S. 24 in significatu ] insignificatu B. S. 25 nam ] Nam B. S. a Augustinus, Confessiones, 10, 35, 56. 6, 2. e M 6, 3–5.

b Columella, De re rustica, I, 1, 4.

c M 6, 1.

d M

20

25

95 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

359

quidpiam quod naturaliter animum excitet, sed totum id in hominum opinionem & aestimationem referendum. nam alius delectatur sono, alius minime, ut propterea non insit ei natura, ut delectatione audientes afficiat, Idem enim saepenumero sonus, & excitabit equos, & homines non excitabit, & fortasse melodia ipsa, equorum non erit excitatrix, sed tremefactrix. qua de re confici uolunt musicam uitae non esse utilem. neque enim facultatem habet mentis cogitationisue humanae directricem ad uirtutes, sed cohibentem quodammodo: quare cessantibus huiuscemodi melodiis mens minime propterea liberata ad primam reuertitur malesanam affectionem. sicut enim & uinum & somnus non soluit tristiciam sed infert obliuionem, ita & melodia atque concentus non corripit & frenat animi moesticiam, uel iratam sedat mentem: sed auellit quodammodo & pro tempore. ut quasdam quasi uideri possit inducias dare. atque hunc in modum auertit.a pythagoras cum dicitur ebrios pueros concentibus quos iussit adhiberi, mentis compotes redidisse, auertit forte ab amentia paululum, non sobrios reddidit, alioqui fateri opus esset plus posse tibicines quam philosophorum praecepta ad uirtutem sobrietatis, & morum prauorum correctionem.b eadem fere causa, spartiani ad tibiam & lyram inibant cum hostibus certamina. sicuti enim qui pondera deferunt & qui remigant uel aliud quiddam molesti laboris perferunt, concordi uoce & tanquam gemitu conantur mentem auertere a laboris molestia consideranda: ita & tubis & tibiis milites in bello usi sunt, non ut haberent aliquid ex harmonia quo mens excitaretur aut inderetur fortitudo: sed propter agoniam & perturbationem reuocare animum in se se studuerunt. Sic & quidam barbarorum strepitu buccinarum & tympanorum bellare solent quae tamen nihil iuuent fortitudinem. Cum uero dici consueuit Achillem furentem, & amore correptum, melodiis studuisse, non mirum: quando intemperie animi afflictaretur. & haec fabulosis quidem tradita commentis, quemadmodum & illa, consuesse heroas cum discederent patria relinquere cantores ad uxorum tutellam: qui quam

2 opinionem & ] opinionem, & B. S. 2 referendum. nam ] referendum, nam B. / referendum: nam S. 3 delectatione] declaratione B. S. 3 afficiat, Idem ] afficiat: Idem B. S. 5 tremefactrix. qua ] tremefactrix, qua B. S. 6 utilem. neque ] utilem, neque B. / utilem: neque S. 8 quodammodo: quare ] quodammodo, quare B. / quodammodo: quare S. 9 affectionem. sicut ] affectionem, sicut B. S. 9 enim & uinum & ] enim, & uinum, & B. S. 10 tristiciam sed ] tristiciam, sed B. S. 11 corripit & ] corripit, & B. S. 12 quodammodo & ] quodammodo, & B. S. 12 tempore. ut ] tempore, ut B. S. 13 dare. atque ] dare, atque B. / dare: atque S. 13 modum auertit. pythagoras cum ] modum. Pythagoras, cum B. / modum Pythagoras, cum S. 17 correctionem. eadem ] correctionem: eadem B. S. 17 causa, spartiani ad tibiam & ] causa Spartiani ad tibiam, & B. S. 18 certamina. sicuti ] certamina, sicuti B. S. 18 deferunt & qui remigant uel ] deferunt, & qui remigant, uel B. S. 19 uoce ] uoci B. S. 20 consideranda: ita ] sic! B. S. 20 tubis & ] tubis, & B. S. 22 excitaretur aut ] excitaretur, aut B. S. 24 buccinarum & ] buccinarum, & B. S. 26 afflictaretur. & ] afflictaretur, & B. S. 27 illa, consuesse heroas ] illa consuesse Heroas B. S. a M 6, 7.

b M 6, 8.

Pythagorae exemplum.

Spartianorum exemplum.

360 Obiectio Solutio. Obiectio. Solutio. Obiectio Solutio.

Contra ephecticos author pro musica

Liber Tertius

95 v. 96 r.

belle eas instituere solerent, testis est clytemnaestra.a qui uero eam poeticae usui esse uolunt ita ut illi eam omnino complicent, non iccirco utilem conuincent, quoniam & poetica ut cum de grammaticae partibus haberetur oratio, inutilis existimari potest. quae si etiam utilis constituatur, non sequitur propterea ut utilis musica concedatur, quoniam haec sensum duntaxat mulcet, illa etiam mentem instituit. Si uero a poetis ad philosophos nos conferamus & socratem atque platonem coluisse musicam audiamus, non tamen propterea ad foelicitatem facere ipsam confitebimur, quoniam alii etiam philosophi id negauere, & ociosam dixere & amantem uini, & ministram uoluptatum.b quod si quis diceret delectari magis peritos arte quam imperitos, propterea harmonicae operam dandam essec: refelli facile posset ex uulgo, quibus magna est delectatio potus & cibi, si fame & siti tabescant, absque ulla causae noticia, cur ita fiat? & sine ulla coquinariae aut uinifactricis artis disciplina. sic enim & infantes nulla freti musicae artis peritia melodiis deliniti dormiunt, & irrationales animantes multae tibiis & sistulis demulcentur, quemadmodum etiam delphines concentibus tibiarum oblectati, eremigatis adnatant nauigiis, maiore forte cum uoluptate cantibus & sonis affecti.d quam Aristoxenus fuerit aut philoxenus aut Timotheus, harmonicam ob disciplinam ce lebrati. Nec admittunt sceptici mundum harmonia gubernari, nec si admittant, confici ob id propterea uolunt ut ipsa faciat ad faelicitatem.e Atque haec summatim fere dicunt ephectici, quibus eo non assentior in omnibus, quod sensu communi satis constat nullum pene posse inueniri tam barbarum & inhumanum hominem, qui aliqua & si non omni, musices oblectetur specie, quae ita sonorum & uocum concors discordia dici posset, ut concors discordia partium uenustas, concors humorum discordia sanitas concors discordia superorum & inferorum orbium mundi pulchritudo. Adhibita ea est in sacris uniuersi orbis consensu, nec ritu modo gentium, sed diuino ut in ueteri testamento satis apparet, & in nouo passim quoque hymni & cantici frequentantur. At secunda uia demoliendae musicae artis apud scepticos haec est ut principia subuertant. Si enim inquiunt musica scientia dicitur melodiarum & non melodiarum, rhtyhmorum & non rhythmorum, si monstrauerimus melodias & rhythmos non subsistere, omnem eiusmodi scientiam sustulerimus.f Vox

1 clytemnaestra. qui ] Clytemnaestra, qui B. S. 2 uolunt ita ] uolunt, ita B. S. 2 iccirco ] idcirco B. S. 3 poetica ut ] poetica, ut S. 4 potest. quae ] potest, quae B. S. 6 a ] om. B. 6 conferamus & ] conferamus, & S. 9 dixere & ] dixere, & B. S. 10 quod ] Quod B. S. 10 arte quam ] arte, quam B. S. 13 disciplina. sic ] disciplina, sic B. S. 16 oblectati ] oblectari B. S. 17 affecti. quam ] affecti, quam B. S. 20 uolunt ut ] uolunt, ut B. S. 25 sanitas concors ] sanitas, concors S. 27 ueteri ] Veteri B. S. 28 nouo ] Nouo B. S. 28 cantici ] cantica S. 29 est ut ] est, ut B. S. 30 enim inquiunt musica ] enim, inquiunt, musica S. 30 melodiarum & ] melodiarum, & B. S. 31 melodias & ] melodias, & B. S. a M 6, 9–11.

b M 6, 13; 6, 27.

c M 6, 29.

d M 6, 31–32.

e M 6, 37.

f M 6, 38.

5

10

15

20

25

30

96 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

361

inquiunt proprium est sensibile auditus. Sicut proprium uisus color.a Vocum autem alia acuta alia grauis, per metaphoram uidelicet sensilium quae referuntur ad tactum, quod enim pungit & scindit tactum, dicitur acutum: quod premit & frangit, graue. sic quae quodam modo scindit & pungit auditum, uox acuta, quae tanquam praemit & frangit, grauis appellatur. Cum igitur uox aequaliter effertur ad aliquam intentionem, ut nullam faciat sensus euulsionem, uel ad grauitatem, uel ad acutiem, talis sonus φθόγγος, id est, phthongus dicitur a graecis propterea musici eum ita describunt.b phthongus est melodiacae uocis casus ad unam intentionem. phthongorum autem alii aequiuoci uel uniformes graecis dicuntur ὁµόφωνοι. Alii non aequiuoci: & illi quidem differunt inuicem secundum acumen & grauitatem, hi uero non ita se habent. sed & ex iis & ex illis Aliqui acuti aliqui graues appellantur: & rursum ex non aequiuocis Alii uocantur diaphoni Alii symphoni, ita liceat dicere: quoniam disiuoci & conuoci si aures audierint aut plane non ferrent, aut male libenter. Dissonantes quidem ii qui inaequaliter & diuulse magis mouent auditum.c Consonantes uero qui aequalius & impartiliter magis. Circumscribunt autem distantias quasdam secundum quas moueatur uox uel ad acutius quiddam exurgens & extenta, uel ad grauius inclinans & remissa. quam ob rem analogia quadam siue proportione harum distantiarum Aliae consonantes siue symphonae: aliae diaphonae nuncupantur. & symphonae quidem quatenus symphonibus phthongis: dissonantes uero quatenus dissonantibus continentur.d ex consonantibus uero distantiis primum & minimum διὰ τεσσάρων hoc est per quattuor musici nuncupant.e quod autem super haec maius διάπάντε hoc est per quinque: & quod maius διά πασσῶν hoc est per omnes.f Rursum dissonantium distantiarum minimum & primum uocatur ab ipsis δίεσις. secundum autem Semitonium, quod est duplum ad diesin. Tertius, tonus qui est duplex ad semitonium.g Caeterum sicut omnis distantia secundum

1 Vox inquiunt proprium ] Vox, inquiunt, proprium S. 1 auditus. Sicut ] auditus, sicut S. 2 acuta alia ] acuta, alia B. S. 4 graue. sic ] graue: sic B. S. 4 quodam modo ] quodammodo S. 8 graecis propterea ] graecis, propterea B. S. 8 describunt. phthongus ] describunt? phthongus B. S. 9 intentionem. phthongorum ] intentionem: phthongorum B. S. 12 habent. sed ] habent, sed B. S. 12 iis & ex illis Aliqui acuti aliqui ] iis, & ex illis aliqui acuti, aliqui B. S. 12 appellantur: & ] sic! B. S. 13 Alii ] alii B. S. 13 diaphoni Alii ] diaphoni, alii B. S. 14 audierint aut ] audierint, aut B. S. 17 quasdam secundum ] quasdam, secundum S. 18 remissa. quam ] remissa, quam B. S. 19 distantiarum Aliae ] distantiarum, aliae B. S. 20 symphonae: aliae ] symphonae: aliae B. / symphonae, aliae S. 20 nuncupantur. & ] nuncupantur, & B. S. 22 continentur. ex ] continentur, ex B. S. 22 διὰ τεσσάρων] διὰτεσσάρων B. 23 τεσσάρων hoc est per quattuor ] τεσσάρων, hoc est, per quatuor B. S. 23 nuncupant. quod ] nuncupant, quod B. S. 24 διάπάντε hoc est per ] διὰ πὲντε, hoc est, per B. S. 24 διά πασσῶν hoc est per] διὰ πασσῶν, hoc est, per B. / διὰ πασῶν, hoc est, per S. 26 δίεσις. secundum ] δὶεσις, secundum B. / δὶησις, secundum S. a M 6, 39. 47.

b M 6, 40 sq.

c M 6, 42 sq.

d M 6, 45 sq.

e M 6, 46.

f Ibid.

g M 6,

Vox acuta. Vox grauis.

phthongus.

phthongi consonantes et dissonantes ita et symphonae et diaphonae distantiae.

Cons. diatessaron. Diapente. Diapasson Diesis Semitonium Tonus. Mos

362

Chroma. Harmonia. Diatonon.

Obiecto. Responsio. Cyrenaici.

Democritii.

Liber Tertius

96 r. 96 v.

musicam in phthongis habet subsistentiam sic & omnis mos, hoc autem est genus melodiae. nam quemadmodum ex humanis moribus aliqui tristiores sunt & rudiores, quales fuisse uetustis in hominibus memoriae proditum est, Aliqui procliues ad amores & compotationes, Ad luctus etiam & lamenta. sic & melodia aliqua in animis hominum honestas quasdam & urbanas efficit motiones, Aliqua uiliores atque degeneres.a Vocatur autem communiter talis melodiae modus, mos apud musicos, quoniam morum est quodammodo affectrix.b huius autem communis melodiae aliud χρῶµα dicitur, aliud harmonia aliud diatonon. quorum harmonia austeri cuiusdam moris, & quodammodo honesti praeparatrix existimatur. χρῶµα autem acutum quiddam & lamentabile praefert, Diatonon uero asperum atque subrusticum.c Rursum uero harmonicum melos indiuisile habetur. diatonum uero duas habet differentias, mollis, Diatoni, & Syntoni. χρῶµα uero tribus constat differentiis uictrici, Semitonia, molli.d ex iis autem omnibus satis constare potest omnem musicae artis speculationem in ipsis phtongis habere subsistentiam, quos si tollas musicam sustilisti. Sed quo modo tolles inquiet quispiam phthongos? quoniam uox sunt, secundum genus. At dogmatici philosophi plerique, non solum sceptici, uocem sustulerunt tanquam minime subsistenteme: Cyrenaici enim philosophi solas affectiones passionesue subsistere dixerunt, unde & uox quae affectio non est sed effectrix affectionis subsistentibus rebus non adnumeratur, & Democritii atque platonicorum multi, omne sensile abiicientes, & uocem quae res apparet sensilis abiectam uoluerunt.f Quae quidem uox aut corpus est, aut incorporeum? non illud iuxta peripateticos, non hoc secundum Stoicos.g Atqui si non est uox acuta, & grauis: uox ulla non est: sed neutram esse monstratum est, aduersus grammaticosh dum haberetur sermo, & de syllaba & dictione disputaretur.i Ad haec uox neque in effectu & fine, neque in subsistentia concipitur, sed in generatione & temporali extentione: quod autem in eo quod est generari contemplamur, nondum est. Sic & domus & nauis in ipso (ut sic dicam) fieri, nauem aut domum esse iure non

1 subsistentiam sic ] subsistentiam, sic S. 1 Hier in Marginalie in S: modus. 2 melodiae. nam ] melodiae: nam B. S. 4 Aliqui ] aliqui B. S. 4 Ad ] ad B. S. 4 lamenta. sic ] lamenta, sic B. S. 5 quasdam & ] quasdam, & B. S. 6 Aliqua ] aliqua S. 8 affectrix. huius ] affectrix, huius B. S. 9 aliud harmonia aliud diatonon. quorum ] aliud harmonia, aliud diatonon, quorum B. / aliud harmonia, aliud diatonon: quorum B. S. 10 existimatur. χρῶµα ] existimatur, χρῶµα B. / existimatur: χρῶµα S. 11 praefert, Diatonon ] praefert: Diatonon B. 12 habetur. diatonum ] habetur, diatonum B. S. 13 mollis, Diatoni, & Syntoni. χρῶµα ] mollis, scilicet, Diatoni, & Syntoni. χρῶµα B. / mollis, scilicet, diatoni & semitonii χρῶµα S. 14 uictrici ] fictrici S. 14 molli. ex ] molli: ex B. S. 16 tollas musicam ] tollas, musicam B. S. 16 tolles inquiet quispiam phthongos ] tolles, inquiet quispiam, phthongos S. 17 phthongos? quoniam ] phthongos, quoniam B. S. 20 est sed ] est, sed B. S. 26 syllaba & ] syllaba, & B. S. 29 domus & ] domus, & B. S. a M 6, 48. b M 6, 49. h M 1, 124. i M 6, 56.

c M 6, 50.

d M 6, 51.

e M 6, 52.

f M 6, 53.

g M 6, 54.

5

10

15

20

25

96 v. 97 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

363

dicimus.a quare uoce sublata phthongus non est, & phthongum si sustuleris nec symphonia nec melodia relinquetur. Caeterum alio ex capite (quoniam (ut mihi uidetur) sophisticum hoc forte illis uisum) quassare & mouere loco, musices aedificium tentauere. Si enim inquiunt rhythmi non sunt neque de rhythmis erit scientia: qualis musica habetur.b Rhythmus autem constitutio Rhythmus. quaedam est ex pedibus: pes autem constituitur ex eleuatione & positione, Pes. Eleuationem autem & positionem quantitate temporis speculamur.c ex tem- Tempora. poribus enim pedes, ex pedibus Rhythmi fiunt. Tempus autem si sublatum fuerit, omnia huius artis aedificia corruent. At qui tempus uel finitum est, uel infinitum, primum minime affirmarint si monstrauerimus fuisse tempus cum tempus non erat, & futurum tempus cum tempus non erit: secundum uero neutiquam est enim ipsius praeteritum, praesens & futurum quorum si uel primum uel sequentia non sunt, finitur & exhauritur tempus, si sunt erit in praesenti & praeteritum & futurum, quod est oppido quam absurdum.d Ad haec quod constitui dicitur ex non existentibus, ipsum non existit: tale autem est tempus ex praeterito uidelicet quod amplius non est, & ex futuro quod nondum est, & ex praesentie: quod aut partibile est, aut minime, Si primum dicatur ut uidelicet sit partibile, quoniam omne partile ab aliqua ipsius parte mensuratur, ut cubitus a digito, oportebit ut illud parte eius aliqua dimetiamur praesenti autem alia tempora dimetiri non quimus, alioqui erit idem praesens cum praeterito & futuro.f cum praeterito quidem, quoniam illud metitur ut pars, & pari pacto cum futuro, & uice uersa aliis temporibus eadem ratione minime poterimus mensurare praesentia. Si impartile? quo modo ipsius aliud praeteritum aliud praesens aliud futurum? & quidem impartile, fieri non potest partile ut scribit Timon.g Ad haec si momentum temporis praesens impartile, neque principium a quo initium capiat habebit, neque finem in quod desinat, atque ob id neque medium: atque ita praesens non erit, si uero partile, & in tempora quae non sunt diuidetur, non erit tempus: si in ea quae sunt, non erit integrum tempus. sed eius partium aliquae erunt, aliquae

1 dicimus. quare ] dicimus, quare B. S. 2 symphonia nec ] symphonia, nec B. S. 3 quoniam (ut ] quoniam, ut S. 3 uidetur) sophisticum ] uidetur, Sophisticum S. 4 enim inquiunt rhythmi ] enim, inquiunt, rhythmi S. 4 sunt neque ] sunt, neque B. S. 5 habetur. Rhythmus ] habetur: Rhythmus S. 7 Eleuationem ] eleuationem B. S. 7 speculamur. ex ] speculamur, ex B. S. 8 Rhythmi ] rhythmi B. S. 10 minime ] minimum S. 10 tempus cum ] tempus, cum B. S. 11 tempus cum ] tempus, cum B. S. 11 erit: secundum ] sic! B. S. 12 neutiquam est ] neutiquam, est S. 12 futurum quorum ] futurum, quorum B. S. 13 primum uel ] primum, uel B. S. 13 sunt erit ] sunt, erit S. 14 praesenti & praeteritum & ] praesenti, & praeteritum, & B. S. 15 existit: tale ] sic! B. S. 17 praesenti: quod ] sic! B. S. 17 minime, Si ] minime: Si B. S. 20 dimetiamur praesenti ] dimetiamur, praesenti B. S. 21 futuro. cum ] futuro: cum B. S. 23 quo modo ] quomodo B. S. 24 praeteritum aliud praesens aliud ] praeteritum, aliud praesens, aliud B. S. 25 partile ut ] partile, ut S. 29 tempus. sed ] tempus, sed B. S. a M 6, 57. 66.

b M 6, 58.

c M 6, 59 sq.

d M 6, 61 sq.

e M 6, 63.

f M 6, 64.

g M 6,

364

Liber Tertius

97 r.

non erunt.a Atque haec quidem aduersus musicam disputauerunt: quorum multa sophismatibus implicita sunt, & solui queunt distinctione entium quae existant & quae successione considerantur. nec tam solidis haec nituntur argumentationibus ut superiora. Attamen ne promissum deseramus ordinem, praestare existimauimus ut referemus illa potius quam omitteremus. quibus Xenophon. etiam addi potest Xenophonteum illud in epistola ad aeschinem.b Scimus inquit Socratem auribus solummodo musicam percepisse. quasi diceret artem ipsam eiusque minutias non existimasse illum tanti, quanti fieri solet a multis.

Author pro musica.

Quam multa aduersus dialecticam facultatem a scepticis philosophis sint disputata, et quid author pro ipsa.

5

10

capvt decimvm. Restat dialectica: nam alias liberales quae dicuntur artes uexatae iam a scepticis fuerunt. restat inquam dialectica in quam sua & ipsi argumenta refundant, aut ut significantius loquamur, in quam refusa olim ab ipsis fuisse monstremus, interpraetis quodam modo uice perfuncti. In hanc certe pluAenesidemus. rima sunt moliti cum aenesidemus in quarto praecipue pyrrhoniarum hySextus. potheseonc, Tum & sextus quoque Empiricus qui praeter libros πυρρωνίων ὑτοτυπώσεων. in quorum secundo logicam siue dialecticam uexat acerrime, duo etiam per se se satis ampla uolumina scripsit contra logicos: & ante omnia curauit ueritatis iudicium plane subuertere. quorum librorum multa rettulimus superiori huius operis uolumine. pergunt postea particularia logicorum impugnare dogmata: De demonstratione: quam aliter summunt quam consueuere peripatetici. De syllogismo, De inductione, De genere, De Author pro dialectica. specie, aliisque de multis. Quibus in rebus & si logica etiam utantur ipsi, ad logica uidelicet dogmata subuertenda: tanta, scilicet, est huius disciplinae uis & ab ortu naturae tam alte eius principia hominibus inusta sunt, ut sine ea quicquam fere agi non posse uideatur in litteris, & disceptatione communi, Ad 3 existant & ] existant, & B. S. 3 considerantur. nec ] considerantur, nec B. S. 5 omitteremus. quibus ] omitteremus, quibus B. S. 7 Scimus inquit Socratem ] Scimus, inquit, Socratem S. 7 percepisse. quasi ] percepisse, quasi B. S. 10 et ] & B. S. 11 Caput decimum.] Cap. X. B. S. 12 uexatae iam ] uexatae, iam S. 13 fuerunt, restat ] fuerunt. restat B. S. 13 restat inquam dialectica in ] restat inquam Dialectica, in B. / restat, inquam, Dialectica, in S. 15 quodam modo ] quodammodo B. S. 16 moliti cum ] moliti, cum S. 17 hypotheseon, Tum ] hypotheseon, tum S. 17 πυρρωνίων ] πυρρωνιων B. S. 18 ὑτοτυπώσεων. in ] ὑτοτυπώσεων, in B. S. 20 subuertere. quorum ] subuertere, quorum B. S. 21 rettulimus ] retulimus B. S. 21 operis ] Operis S. 21 pergunt ] Pergunt B. S. 22 dogmata: De ] sic! B. S. 22 summunt ] sumunt B. S. 23 De ] de B. S. 23 De ] de B. S. 23 De ] de B. S. 27 litteris ] literis B. S. 27 communi, Ad ] communi: Ad B. / communi, ad S. a M 6, 67.

b PE 14, 12, 2.

c PH 1, 180 sqq.

15

20

25

97 r. 97 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

365

abstrusis in rebus ueritatem sincerius & indagandam & depraehendendam: Tamen quid attulerint tanquam epitomate percurramus. Nam logicam facultatem peripateticos plane secutus quinque iam libris quibus titulus est logica institutioa pro uiribus explicui. quanquam subsignaui mihi certa non esse quaepiam Aristotelea placita, in demonstratrici maxime facultate. idque latius & particulariter magis aperiam quinto huius operis uolumine.b Nunc quod attinet ad scepticos eorum perstringamus argumenta: qui cum demonstrationem se demoliri existiment signum demonstrans auertere in primis curant. etenim distinctionem cum admittant eam, quam posteriorum philosophorum scholae in peripatetica familia nobiles etiam admiserunt, ut signorum alia sint rememoratricia ita mihi liceat uocare quae illi dicunt ὑπο µνηστικὰ alia demonstratricia ab illis ἐνδε ἰκτικὰ nuncupata. illa ualere dicuntur ad ea indicanda quae ad tempus manifesta non sunt: ut quae euidentem quidem habeant naturam quae tamen quibusdam circumstantiis extrinsecus obscuretur. Haec autem ualere ad iudicandum ea quae natura manifesta non sunt, eiusmodi autem dicuntur esse quae suapte natura nequeant nobis clara uideri, proptereaque demonstratiuis signis & indagari & teneri. contra haec signa se profitentur uelle disserere, Aduersus alia minime: quoniam communi uita probata sunt, aliter enim quam postea consueuerit, capi isthaec signa uolunt. nam signa rememoratricia dicunt esse fumum ignis, & cicatricem uulneris, quae cum ipso cuius sunt signa quodammodo sua claritate conseruanturc: Demonstratricia uero quae ex propriae naturae apparatu, id cuius sunt signa indicent, ut corporeae motiones signa sunt animi, unde demonstratricia signa stoici dicunt pronunciata esse in sano coniuncto praecedenti, & reuelatricia desinentium.d Haec itaque signa in controuersiam ducere tentant in hunc modum. pronunciata uolunt esse dicta λεκτὰ illi nuncupant, ex se perfecta, & quantum in se ipsis clara. Sed utrum talia inueniantur sub dubio uersatur.e quandoquidem Epicurei negant, affirmant Stoici: sed cum stoici affirmant, aut

1 depraehendam ] deprehendendam S. 3 libris quibus ] libris, quibus S. 4 explicui. quanquam ] explicui, quanquam B. S. 5 facultate. idque ] facultate, idque B. S. 6 operis ] Operis S. 7 Scepticos eorum ] Scepticos, eorum S. 9 curant. etenim ] curant, etenim B. S. 11 rememoratricia ita ] rememoratricia, ita S. 12 ὑπο µνηςικὰ alia] ὑπὸ µνηςικὰ alia B. / ὑπὸµνηςικὰ, alia S. 12 ἐνδε ἰκτικὰ nuncupata. illa ] ἐνδε ἰκτικὰ nuncupata, illa B. / ἐνδεἰκτικὰ nuncupata: illa S. 14 naturam quae ] naturam, quae S. 15 obscuretur. Haec ] obscuretur: Haec S. 17 indagari & teneri. contra ] indagari, & teneri, contra B. S. 18 disserere, Aduersus ] disserere. Aduersus B. / disserere, aduersus S. 18 minime: quoniam ] minime, quoniam B. / minime: quoniam S. 20 uolunt. nam ] uolunt, nam B. / uolunt: nam S. 21 signa quodammodo ] signa, quodammodo S. 22 conseruantur. Demonstratricia ] conseruantur: Demonstratricia B. S. 26 modum. pronunciata ] modum, pronunciata B. S. 27 talia ] alia B. S. 27 inueniantur sub ] inueniantur, sub S. 28 uersatur. quandoquidem ] uersatur quandoquidem B. / uersatur, quandoquidem S. 28 Stoici: sed ] Stoici, sed B. / Stoici: sed S. a non trad. b EV 5, 1, p. 483 sqq. e PH 2, 104–106; M 8, 245–253.

c M 8, 151–153; PH 2, 100–102.

d M 8, 154 sq.

Authoris logica institutio.

Contra signa demonstratricia

366

Liber Tertius

97 v.

simplici utuntur affirmatione arbitraria uidelicet & nuda, aut demonstratione utuntur. Si primum dicant, contraponetur eis opposita negatio etiam arbitraria, parium omnino uirium. Si secundum, dubio dubium confirmabunt, quoniam ex dictis ipsis demonstratio constituitur petique satis constat quod principio negatum est.a Simili modo si est profatum in dubio uersabitur, eoque magis, quod ea etiam ratione non subsistens uidebitur, quod ex partibus non subsistentibus constituitur. Cum pars profertur prima, secunda non est, cum effertur secunda, prima praeteriit. cum enim (uerbi causa) pronunciant si dies est, sequens pars, idest lux est, nondum est, & cum dicunt lucem esse, Iam illa praecedens, scilicet diem esse, in ip sa pronunciatione desiit, & in Opinio de sano praeteritum transiuit euanida.b Caeterum si etiam sanum inueniatur coniuncconiuncto. tum quid tamen sit illud certant plerique, Aliter enim Philon, Aliter Diodorus dialecticus decernitc, uti alibi est declaratumd. Aliter alii, qui neutiquam secuti dialecticos ipsos ueteres & Stoicos, aiunt sanum tum esse coniunctum, cum id quod contraponitur parti consequentis enunciati, pugnat cum ea parte quae Autho. opi. antecessite, & hanc mihi uidentur opinionem sibi delegisse (si tamen alias nouerunt) posteriores dialectici Galli atque Britannif, cum dicunt (ut eius utar uerbis) illam esse bonam consequentiam: cuius oppositum consequentis repugnat antecedenti. Alii uero dicunt uerum esse coniunctum connexumue, (consecutionem & consequentiam iuniores uocant) cuius desinens siue consequens pars, in praecedenti siue antecedenti, potestate uirtuteue, continetur. Litem uero hanc contrariarum de sano connexo opinionum quis diiudicabit? quomodo fides praestabitur ei qui sine demonstratione decernet? quomodo quispiam poterit hac in re demonstratione uti? Etenim demonstratio sana esse non posse dicitur, ubi per assumptas & connexas propositiones non sequitur ipsa conclusio, tanquam sequens ex praecedenti. Si hoc fiet, num promiscuus ille modus iam explosus introducetur? quaerimus enim & uertimus in dubium quomodo consecutionem consequentis ab antecedente diiudicare possumus? quod si ipsum demonstrans signum, quod sequitur indicat reuelatque. uel quod manifestum est reuelat, uel minime. Si primum des, non erit opus

1 affirmatione arbitraria ] affirmatione, arbitraria S. 2 contraponetur ] contra ponetur S. 2 opposita negatio ] opposita, negatio S. 6 quod ] quo S. 8 secunda, prima ] secunda, prima secunda non est, cum effertur secunda, prima B. S. 8 praeteriit. cum ] praeteriit, cum B. / praeteriit: cum S. 9 idest lux ] id est, lux B. S. 10 esse, Iam ] esse: Iam B. S. 10 ip sa ] ipsa B. S. 12 coniunctum quid ] coniunctum, quid S. 12 illud certant ] illud, certant S. 12 Aliter ] aliter B. S. 12 Aliter ] aliter B. S. 13 declaratum. Aliter ] declaratum, aliter B. S. 17 nouerunt), posteriores ] nouerunt) posteriores B. S. 19 dicunt uerum ] dicunt, uerum S. 20 uocant ] om. B. 23 ei qui ] ei, qui B. S. 29 sequitur indicat ] sequitur, indicat S. 29 reuelatque. uel ] reuelatque, uel B. S. 30 est reuelat ] est, reuelat S. a PH 2, 107 sq.; M 8, 258–261. b PH 2, 109. c M 8, 113; M 8, 115; PH 2, 110. d EV 2, c. 35, p. 277. e PH 2, 110; M 8, 112–117; M 8, 265. f cf. E. J. Ashworth, The Theory of Consequence in the late Fifteenth and early Sixteenth Centuries, p. 289 sqq.

5

10

15

20

25

30

97 v. 98 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

367

signo. cuius enim ad ea quae manifesta sunt dignoscenda egemus indicii? si secundum, quoniam indiscussa est de non manifestis quaestio, quomodo uidelicet diiudicentur diiudicariue queant? qualia, scilicet, uera? qualia falsa? & demum si quid eorum uerum? indiscussum etiam manebit, si in uerum ipsum desinet consequens eius connexi propositio. Caeterum non potest iure affirmari. Signum ipsum reuelare posse quod signatur, si uera est relatiuorum regula, ut simul sint & alterum non praecedat alterum suapte natura: Ad signatum uero signum referri quis ambigat? quare ita prius non erit signato, sicuti nec dextrum sinistro, quoniam sunt simul natura, quod autem cum alio aliquo simul est, ipsum non praecedit ac per hoc nec tanquam praecedens reuelare potest subsequens.a Ad haec controuersia cum sit de ipso signo, nam Epicurei sensilia, Stoici intellectilia uolunt esse, praeter basilidem: nam & Basilides sto. ipse & sectatores nihil uoluit esse incorporeum, & praeterea illud etiam controuersum cum sit, maxime aliis affirmantibus signa inueniri demonstrantia aliis negantibusb: ii qui affirmant, aut suo arbitratu affirmant demonstratione non usi, aut demonstratione nitentes. Si primum eadem est libertas negandi, idem prorsus arbitrium. Si secundum dicant, rapient pro confesso quod pro incerto & dubio tractabatur.c Demonstratio enim sub signo tanquam sub genere conti netur. quare si in dubium uertitur signum demonstrans, In controuersiam quoque ducitur demonstratio, non secus ac si quis ambigeret, num in rerum natura esset animal? illico etiam dubitaret num homo ipsa in rerum natura inueniretur.d Haec & alia & contra signa & pro signis etiam, ut hinc inde rem dubiam faciant, sceptici disserere consueuerunt. Qua de re confectum uolunt, ita de demonstratione quae species illius habeatur decernendum esse, atque etiam de syllogismis: quorum definitio eadem pene apud peripateticos quae demonstrationis apud Stoicos. quare si eadem, idem potest confici. Si uero demonstratio syllogismi species est, ut apud peripateticos compertum, sublato syllogismi illa ipsa corruit, Syllogismus autem sub signo claudi facile potest, quoniam ex propositionibus assumptionibus ue conflatur: quae ex significantibus terminis constituuntur. Verum & particularia quoque struunt & contra demonstrationem, & contra syllogismum

1 signo. cuius ] signo, cuius B. S. 2 est de ] est, de B. S. 5 propositio. Caeterum ] propositio: Caeterum B. S. 6 affirmari. Signum ] affirmari, signum S. 7 natura: Ad ] sic! B. S. 10 hoc nec ] hoc, nec B. S. 11 signo, nam ] signo: nam S. 12 basilidem: nam ] Basilidem, nam B. / Basilidem: nam S. 13 ipse & ] ipse, & B. S. 15 negantibus: ii ] negantibus, ii B. / negantibus: ii S. 16 primum eadem ] primum, eadem S. 17 arbitrium. Si ] arbitrium: Si S. 17 confesso quod ] confesso, quod B. S. 18 tanquam ] tanqum B. 19 continetur. quare ] continetur, quare B. S. 19 demonstrans, In ] demonstrans: In B. / demonstrans, in S. 22 alia & contra signa & ] alia, & contra signa, & B. S. 25 habeatur decernendum ] habeatur, decernendum S. 26 Stoicos. quare ] Stoicos, quare B. S. 28 corruit, Syllogismus ] corruit: Syllogismus B. S. 30 assumptionibus ue ] assumptionibusue B. S. a PH 2, 113–117.

b M 8, 258.

c PH 2, 120 sq.

d PH 2, 122 sq.; M 8, 277 sqq.

368

Liber Tertius

98 r.

argumenta: & maxime contra Stoicos, quorum ut dixi demonstrationis deStoicorum dogma. finitio eadem pene cum ea quae est peripateticorum syllogismi. Stoici enim quatuor modos non congregantis colligentisque orationis ponunt, quinque uero modos indemonstrabilis orationisa, quae tantarum sit uirium ut per ea caetera demonstrari queant, & quibus sublatis omnis dialecticae uis in Oppos. scep. connectendis & copulandis propositionibus euertatur. At scepticus conatur ostendere omnes istos ad unum eorum modorum non concludendi plane reduci & huic tanquam communi rationi insistunt. Vel manifesta inquiunt connexa sunt ex quibus quidpiam demonstratur, uel dubia, Si hoc, non dabimus coniunctum ipsum concedemus ue tanquam manifestum. Si primum, cum partem antecedentem coniuncti dederimus subito & dederimus sequentem. Si enim esse diem concesserimus, simul concedemus, quoniam suapte natura subinfertur diem esse, quare conficitur reduci & hoc & alia ad modum ab eis damnatum, qui dicitur κατὰ παρολκὴν quasi dixeris per attractum.b De cathegoricis quoque syllogismis peripateticorum idem aiunt, hoc etiam usi exemplo. lustum pulchrum, pulchrum bonum, Iustum igitur bonum. uel inquiunt confessum est & manifestum, pulchrum bonum esse, uel dubium & inmanifestum. si hoc dicatur esse, non concedetur per interrogationem, & propter ea non colligetur concludeturque syllogismus. Si primum, id est, manifestum sit, quod omne pulchrum sit bonum: simul atque fuerit admissum, aliquod esse pulchrum, simul & admittetur idem esse bonum. ut haec interrogatio sit satis, iustum pulchrum, iustum igitur bonum. & trahitur aliud sumptum in quo pulchrum bonum esse dicebatur.c Sic inquiunt etiam hoc in sermone, Socrates homo, omnis homo animal, Socrates igitur animal. Si enim manifestum ex se non fuerit, quod omne quod est homo sit animal, uniuersalis propositio non concedetur, neque ipsam dederimus interroganti.d Si autem hominem esse, sequitur ipsum esse animal, & propterea uerum est quid conceditur: propositio ea quae est omnis homo est animal, simul ut proferetur simul & inferetur, quod Socrates est homo idemque animal, quare satis abundeque fuerit haec ipsa interrogatio. Socrates homo, Socrates igitur animal, & trahitur illa propositio omnis homo animal.e Caeterum ueram orationem non inueniri dicunt, & ob ea quae dicta sunt, & ob id quod omnino

1 quorum ut dixi demonstrationis ] quorum, ut dixi, demonstrationis S. 8 reduci & ] reduci, & B. S. 9 manifesta inquiunt connexa ] manifesta, inquiunt, connexa S. 9 dubia, Si ] dubia, si B. / dubia: si S. 10 concedemus ue ] concedemusue B. S. 10 manifestum. Si ] manifestum: si S. 13 reduci & ] reduci, & B. 13 hoc & ] hoc, & B. S. 13 ad modum ] admodum S. 14 παρολκὴν quasi ] παρολκὴν, quasi S. 16 exemplo. lustum ] exemplo: lustum B. S. 16 bonum. uel ] bonum, uel B. S. 18 inmanifestum. si ] inmanifestum, si B. / immanifestum, si S. 21 bonum. ut ] bonum, ut B. S. 22 bonum. & ] bonum, & B. S. 25 homo sit ] homo, sit S. 28 est omnis ] est, omnis S. a PH 2, 162.

b PH 2, 163.

c PH 2, 163.

d PH 2, 164.

e PH 2, 165.

5

10

15

20

25

30

98 r. 98 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

369

debet in uerum desinere: Conclusio autem uera ne sit, an minime? dignosci nequit, quia uel manifesta est, uel minimea: primum neutiquam, quoniam non indigeret ut propositionibus manifestaretur, si ex se ipsa claresceret, non minus quam sumptis illata. Secundum si dixerint. quoniam de illis assumptionibus extat controuersia, ut supra satis est indicatum, incompraehensa & controuersa conclusio fuerit: atque per hoc controuersum etiam fuerit, per sumpta uerum ne inferatur an falsum?b praecedens praeterea & subsequens cum relatiua sint, quorum natura simul est simulque dignoscitur, fiet ut si ignota conclusio, ignotum quoque sit sumptum: si manifesta conclusio, sumptum quoque clarum & manifestum. Nam ex manifestis (ut aiunt) non inferuntur ignota, propterea non conficietur ut ex sumptibus reueletur ipsa conclusio: quoniam uel non manifesta & non compraehensa, uel manifesta & reuelante propositione non indiga.c In demonstrationem quoque, uel eo arietant sceptici: quod res controuersa sit, proptereaque ipsi nihil magis affirmant quam negant inueniri, Dogmatici affirmant & rationales medici, Empyrici uero tollunt: & Democritus in eam in lib. Canonum acriter inuexit.d Et praeterea quilibet eorum qui demonstrationem esse concedunt, quapiam in re illam se asseruisse praedicant, Alii negant. Epicurus enim ex motu uacuum se demonstrasse opinatus est.e Peripatetici ex motu uacuum tolli existimarunt.f Sumpta quoque propositionum demonstrationi deseruientium sub dubio, sub lite, sub iudice uersantur. Verbi causa illa, si est motus, est uacuum: secundum Epicurum incipit a uero & in uerum desinit. secundum peripateticos a uero exorsa finit in falsum. secundum Diodorum initium summit a falso, & in falsum reciditg, At secundum scepticos quoniam in obscurum desinit, obscurum est. Inter stoicosh quoque num multa pugna etiam in ipsis assumptionibus? plures enim non unam esse uoluit Chrysippus, antipater uero decreuit ex uno sumpto sermones conficii, & praeterea de manifesto & non manifesto multam uel controuersiam excitant, uel struunt calumniam, ut demonstratricia signa demonstrationemque ipsam reddant incertam. Syllogismum quoque eum in qua uniuersalis propositio continetur eo damnant, quod in promiscuum probandi recidat modum.j Si enim particularis ex uniuersali concluditur, tota eius ueritatis uis in uniuersali continetur: puta omnis homo est animal, Socrates 1 desiniere ] desinere S. 1 uera ne ] uerane S. 1 minime? dignosci ] minime, dignosci S. 2 minime: primum ] minime, Primum B. / minime: Primum S. 4 dixerint. quoniam ] dixerint, quoniam B. S. 7 uerum ne ] uerumne S. 8 sint ] sunt B. S. 15 affirmant quam ] affirmant, quam B. S. 15 Empyrici ] Empirici S. 16 lib. ] libro S. 17 esse concedunt ] esse, concedunt B. S. 18 Alii ] alii B. S. 19 est. Peripatetici ] est: Peripatetici S. 21 uersantur. Verbi ] uersantur: Verbi S. 21 uacuum: secundum ] sic! B. S. 22 uero & ] uero, & B. S. 22 desinit. secundum ] desinit: secundum B. S. 23 desinit. secundum ] desinit: secundum B. S. 23 summit ] sumit B. S. 24 recidit, At ] recidit: at B. S. 26 Chrysippus ] Chrisippus B. S. 30 continetur eo ] continetur, eo S. a PH 2, 167. b PH 2, 168. g M 8, 333. h M 8, 396 sqq.

c PH 2, 169. d M 8, 327. e M 8, 329. i M 8, 443; PH 2, 167. j PH 2, 193 sqq.

f M 8, 332.

Democritus. Epicurus. Peripatetici.

Diodorus. Sceptici. Stoici.

Contra syllo.

370

Contra inductionem.

Contra definitionem

De generibus et speciebus.

Liber Tertius

98 v. 99 r.

homo, Socrates igitur animal. eo enim uere pronunciatur illa Socrates animal, quia omnis homo est animal. At quod omnis homo sit animal ex particularium inductione colligitur, & si una defuerit particularis, uniuersalis minime colligetur. uniuersalis igitur particularem & particularis probat uniuersalem.a pari pacto in condictionalibus ut si dies est, lux est, huius enim ueritas existente luce compraehensa est, & ex ea diem esse rescitum est, atque probatum.b mox ex die lucem esse inferunt. alia quoque per multa tam de affirmantibus quam de negantibus percurrunt, ut ostendant in promiscuum omnes locum recidere.c Inductionem quoque non admittunt. quoniam uel omnia colligere se dicunt particularia uel non omnia. Si hoc, firma non erit inductio: quae, scilicet, potest particulari aliquo aduersante labefactari. Si secundum, labor inanis erit & irritus: quando particularia infinita sunt & nullo termino ab hominibus compraehensa.d Definitionem etiam num disiicere tentarunt.e primo inquiunt is qui definitum ignorat potis non est quod, scilicet, ignorat definire, qui uero & nouit & deinde definit, non ex definitione definitum compraeheudit: sed postquam hoc nouit ei ipsi definitionem apponit. quod si ita est necessaria non est ad res compraehendendas definitio. Et enim si omnia definire uolumus: simpliciter nihil definiemus, quoniam res in infinitum est procubitura: Quaedam uero capere sine definitione cum fateamur, fateri etiam plane uidemur, ad rerum compraehensionem minime necessariam esse definitionem. Qui uero ad disciplinam diceret necessariam: non nihil diceret, si primus qui res nouit, eas ipsas definitione compraehendisset, Sed modo ex definitis definitionem iudicant, quae & iudicari forte nequit, cum ad infinitum procumbat inquisitio rerum definiendarum.f De generibus quoque & speciebus ita fere argumentantur.g Si sunt genera, uel tot sunt quot speciebus, uel genus omnibus est commune speciebus. Si primum, non erit genus quiddam commune in species diuisum, si secundum, uel toto genere una quaeque participat species, uel parte aliquam ipsius. primum nequaquam. fieri enim qui potest ut unum quiddam a diuersis secundum idem contineatur sic, ut totum

1 animal. eo ] animal, eo B. / animal: eo S. 2 animal ex ] animal, ex S. 4 colligetur. uniuersalis ] colligetur, uniuersalis B. / colligetur: uniuersalis S. 4 pari ] Pari B. S. 5 condictionalibus ut ] condictionalibus, ut S. 5 est, huius ] est: huius S. 7 probatum. mox ] probatum, mox B. S. 7 inferunt. alia ] inferunt, alia B. / inserunt: alia S. 8 affirmantibus quam ] affirmantibus, quam B. S. 9 admittunt. quoniam ] admittunt, quoniam B. S. 14 tentarunt. primo ] tentarunt, primo B. S. 14 ignorat potis ] ignorat, potis S. 15 nouit & ] nouit, & B. S. 16 compraeheudit ] compraehendit B. S. 16 nouit ei ] nouit, ei S. 16 apponit. quod ] apponit, quod B. S. 17 necessaria non ] necessaria, non S. 17 Et enim ] Etenim S. 19 procubitura: Quaedam ] procubitura. Quaedam B. S. 21 non nihil ] nonnihil B. S. 22 compraehendisset, Sed ] compraehendisset. Sed S. 25 argumentantur. Si ] argumentantur: Si B. S. 25 sunt quot ] sunt, quot B. S. 27 diuisum, si ] diuisum: si S. 27 una quaeque ] unaquaeque S. 28 ipsius. primum ] ipsius, primum B. S. 28 nequaquam. fieri ] nequaquam, fieri B. S. a PH 2, 196. b PH 2, 198. sq. g PH 2, 219 sqq.

c PH 2, 199.

d PH 2, 204.

e PH 2, 205 sqq.

f PH 2, 207

5

10

15

20

25

99 r.

5

10

15

Liber Tertius

371

uniuersum ue in uno quoque speculemur eorum, in quibus esse dicitur. si secundum aiant, primum non sequetur ad specie, genus omne, ut existimant, neque enim homo erit omne animal, sed pars animalis, sicuti nec erit omnis substantia animata sensilis.a Deinde & si dicatur omnes species participare parte generis ipsorum, id erit uel eiusdem, uel alterius & alterius. si eiusdem: quo modo affirmari poterit propter ea quae dicta sunt? si alterius, species similes non erunt secundum genus, idque absurdum dogmaticis existimatur. Infinitum etiam erit genus unumquodque in infinita dissectum, non solum species, sed & indiuidua in quibus ipsis post eius species esse pronunciatur. neque enim homo solum, sed etiam animal est Socrates, plato, caeterib. Alia Author pro logicis. etiam pleraque & contra haec ipsa, & contra alia dialecticorum dogmata fudere: quae omnia quoniam minime difficulter dissolui posse existimo, & eorum etiam multa distinctione clari & obscuri, noti & magis noti, simpliciter & ex parte possent defendi, ideo explicanda diligentius non duco. Miror tamen quod illud etiam Socraticum a Xenophonte in lib. de Soc. dictisc relatum, Xenophon. ipsi non rettulerint, Socratem consulere solitum logicam ita discendam, ut magnum eius studium multamque operam improbaret.d sed ad metaphysica & physica & moralia infirmanda, quid ipsimet attulerint philosophi deinceps aduertamus.

1 uniuersum ue ] uniuersumue B. S. 1 uno quoque ] unoquoque S. 1 dicitur. si ] dicitur, si B. S. 2 aiant ] aiunt B. S. 2 specie, genus ] specie genus S. 4 & si ] etsi B. S. 5 alterius. si ] alterius, si B. / alterius: si S. 10 pronunciatur. neque ] pronunciatur, neque B. S. 10 plato, caeteri ] Plato & caeteri S. 13 obscuri, noti & magis noti ] obscuri, & noti magis noti B. S. 15 lib. de Soc.] libro de Socrate S. 16 solitum logicam ] solitum, logicam S. 17 sed ] Sed B. S. 18 metaphysica & physica & moralia ] Metaphysica, & Physica, & Moralia B. S. 18 Philosophi deinceps ] Philosophi, deinceps S. a PH 2, 220.

b PH 2, 221.

c Xenophon, Memorabilia, 1, 1, 11 sq.

d M 7, 8.

372

Liber Tertius

99 r.

Quae nam et quam multiplex improbatio supremae philosophiae partis, quam plerique metaphysicam, alii primam philosophiam, alii gentium theologiam dicunt, a scepticis excogitata. ibique etiam aduersus eos nonnihil. capvt vndecimvm.

5

Post liberales artes, ipsas etiam philosophiae partes, quae reliquae putabantur, plenas contentionis & disceptationum reddere tentauerunt sceptici philosophi, A primis quas dicunt causis principiisque rerum exorsia: In quibus causis cum potissimum gentes ipsae, suos numerarent deos, de ipsis agendum esse imprimis existimaruntb, non quod ipsos quo ad patriae leges aut iuberent aut permitterent, non ipsi colerent, sed quatenus aut philosophorum authoritate, aut indicio sensus, & coniecturae indagine, fuissent introducti. Eorum igitur (inquiunt) quae excogitamus: essentias concipere animo debemus, ueluti si corporea sunt, an incorporea, sed & etiam species. neque enim quispiam equum uerbi causa concipere animo rite poterit, qui prius formam figuramue non nouerit.c quoniam uero inter dogmaticos Alii corporeos dicunt esse deos, Alii incorporeos, rursum alii humanis figuratos liniamentis, alii minime, atque iterum alii deum in loco reponunt, Alii nequaquam, & eorum qui alicubi eum esse dixerunt, nonnulli intra mundum, Alii omnino extra collocauerunt. quomodo ipsius habere conceptum poterimus? Cum neque de ipsius essentia, neque de forma, neque de loco consentiant philosophi.d Nam quod alii iis quae usui hominum generi essent inuentis, homines ipsos consecrarunt, & de inferis suo modo disseruerunt, uanum omnino: neque enim propterea docent quomodo homines, ad existimandum deos esse, peruenerunt: eoque Persae. Aegyptii. magis quod de illis diuerse sunt arbitrati. Persae enim ignem, aegyptii aquam deum esse dixere, alii aliud.e quod si homines post mortem deos esse factos putauerunt: quomodo ipsorum conceptionem deorum in primis habuerunt? ad quam, scilicet, referrent functorum hominum animas. At qui & haec quam breui dispereunt. namque ea quibus homines falso confidunt, uiuentibus illis tantum modo permanent, mortuis autem ipsis quam ocissime abolentur. Est

2 metaphysicam ] metaphysica B. S. 3 excogitata. ibique ] excogitata, ibique B. S. 5 Caput undecimum.] Cap. XI. B. S. 8 philosophi, A ] Philosophi, a B. S. 8 exorsi: In ] sic! B. S. 10 imprimis ] inprimis B. S. 10 quo ad ] quoad B. S. 10 iuberent aut ] iuberent, aut B. S. 14 species. neque ] species, neque B. S. 16 nouerit. quoniam ] nouerit, quoniam B. S. 16 Alii ] alii B. S. 17 Alii ] alii B. S. 18 deum ] Deum S. 18 Alii ] alii B. S. 19 Alii ] alii B. S. 20 collocauerunt. quomodo ] collocauerunt, quomodo B. S. 23 omnino: neque ] omnino, neque B. / omnino: neque S. 24 deos ] Deos B. 26 quod ] Quod B. S. 26 deos ] Deos B. 29 dispereunt. namque ] dispereunt, namque B. / dispereunt: namque S. 30 tantum modo ] tantummodo B. S. 30 ocissime ] ocyssime B. S. a M 9; PH 3.

b M 9, 13–48; PH 2, 2–12.

c PH 3, 2.

d PH 3, 3.

e M 9, 32.

10

15

20

25

30

99 r. 99 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

373

enim uidere multos uita comite ad memoriam consecratos, post mortem plane contemptos.a nec Democriti satis potuit coniectura ad proferendum deos ex terremotibus & fulguribus atque fulminibusb, nec Epicuri ex simu lachris humanae formae obseruantibus ante ora dormientium, neque ex caelestium globorum ordinec: nam potestatem quandam naturae colligere inde queunt: non Dei beatitudinem & infinitam potestatem. Si enim primo beatum hominem perciperent, Deinde beatum Deum ad illum, scilicet, transferrentes eam, quam in homine nouissent beatitudinem: primo nouisse oportuit quid sit beatitudo, cuius participatu quispiam dicitur beatus.d Sed apud graecorum multos daemonia quaedam diuinaque natura dicitur & eudaemon uocabatur qui daemonem ἐυ, id est, bene haberent dispositum, quare inquiunt antequam beatitudinem cognoscamus, primum cognitionem Dei & daemonis habuisse conuenit, Vnde alterutrum indiget alterutro: & haec quidem & alia complura disserunt de opinione quam primo dicuntur homines de diis habuisse.e Deinde an ipsi sint dii longiuscule disputarunt. quoniam de aliqua re haberi opinio & existimatio potest. quae tamen res ipsa non sit, ut scylla & hippocentaurusf: deos autem non esse dixere multi sicuti euemerus arrogans senex, & iniqua uolumina pangensg: ut hemistichium uertam Calimachi: qui fictos ab hominibus deos uoluit a potentibus & prudentibus uiris, ut sibi subiectos homines eorum timore compescerent. quam opinionem secutus uidetur Critias, & prodicus Chiush, relata inter deos existimans ea omnia, quibus iuuarentur mortales, sic solem, lunam, stellas, fluuios, & caetera fuisse deorum uice consecrata.i Diagoras etiam melios Dithyramborum scriptor, qui initio sui carminis gubernari omnia daemone & fortuna dixerat, affectus iniuria: Cum uideret impune degere qui se affecissent, palinodiam cecinit.j & Theodorus Atheus cognomento, qui uarie de iis quae apud graecos recepta fuerant disseruit: & Abderites protagoras, qui essent ne an non essent dii? & quales nam essent? se non posse dicere protestatus est, quoniam multis prohiberetur: ob quam causam Athenis profugus cum nauigaret periit in marik: cuius rei longo sermone meminit in secundo syllorum libro Timon.l

2 contemptos. nec ] contemptos, nec B. S. 5 ordine: nam ] ordine, nam B. / ordine: nam S. 6 queunt: non ] sic! B. S. 7 Deinde ] deinde B. S. 7 Deum ad ] Deum (ad S. 8 beatitudinem: primo ] beatitudinem: primo B. / beatitudinem) primo S. 10 eudaemon ] Eudaemon B. S. 11 quare inquiunt antequam ] quare, inquiunt, antequam S. 13 Vnde ] unde B. S. 13 quidem & ] quidem, & B. S. 15 dii longiuscule ] dii, longiuscule S. 15 disputarunt. quoniam ] disputarunt, quoniam B. S. 16 potest. quae ] potest, quae B. S. 16 sit, ut ] sit ut B. 17 multi sicuti ] multi, sicuti B. S. 18 Calimachi: qui ] sic! B. S. 19 potentibus & ] potentibus, & B. S. 20 compescerent. quam ] compescerent, quam B. S. 25 iniuria: Cum ] sic! B. S. 25 cecinit. & ] cecinit, & B. S. 26 iis quae ] iis, quae B. S. 27 essent ne ] essentne S. 28 quales nam ] qualesnam S. 29 prohiberetur: ob ] sic! B. S. a M 9, 34 sq. b M 9, 42. c M 9, 43. d M 9, 43–45. e M 9, 47. 51. h M 9, 52. i M 9, 17 sq.; M 9, 54. j M 9, 53. k M 9, 55 sq.

f M 9, 49. l M 9, 57.

g M 9,

Democritus. Remotio tacitae obiectionis

Euemerus. Callimachus.

Critias. Prodicus. Diagoras. Theodorus. Protagoras.

timon.

374

thales. tertullianus. Simonides.

Cicero. Sextus.

Nostri theologi.

Iamblichus.

Opera autho. in quibus contra pluralitatem deorum.

Liber Tertius

99 v. 100 r.

Fuere autem qui contradicerent & deos esse sint arbitrati, quattuor potissimum freti fundamentis hisce, consensu hominum, mundi ordine, multis quae absurdissima existimant esse, opinionem consequentibus eorum, qui deos omnino sustulerunt: facili demum explosione earum quae ipsis aduersarentur sententiarum.a Fuere autem philosophi qui silentium cum de diis rogarentur tenuere, ut propterea nisi fallor a scepticis nec inter eos qui affirmarent Deos, nec inter eos qui negarent potuerint collocari. Thales enim philosophycorum princeps scisitanti Craeso de diuinitate comeatu deliberandi quemadmodum Tertullianus ait in Apologeticob, Saepe frustratus est: & Simonides quid esset Deus a Tyranno interrogatus se nescire respondit.c Caeterum inter eos qui affirmarent & qui negarent sceptici quodam modo medii se agere se curius existimarunt, Si deos reciperent ἀδοξάστωσ, ut eorum utar uerbo: & secundum patrias colerent leges, secundum philosophiam uero nihil decernerent.d quare & multa pro diis modo pythagoreos, Platonem, Aristotelem, Stoicos, secuti: modo contra deos, uestigia Carneadis & Clitomachi obseruantes, multa scripsere: quae referre non expedit: non solum propterea quod Cicero in lib. de natura deorum pleraque omnino similia recensuerit: nam multas rettulit Sextus in lib. contra philosophycos Clitomachi & Carneadis Soritas, quas Cicero non explicuite, innuit autem eo loci (si non fallor) contra quos Carneades ui multa disseruit, ut excitaret homines non socordes ad ueri uestigandi cupiditatemf, non solum inquam propterea, sed quoniam a nostris, ita cum unius dei unitatem & maiestatem astruunt sunt dissoluta, ut superfluo factum iure uideri pos set. haec tamen pauca rettulisse ne libri ordinem desererem consentaneum uisum est. Certe iamblichus hominibus inditam & tanquam inustam unius dei cognitionem scribit & tactum ut ipse ait diuinitatis omni noticia longe meliorem.g pluralitatem uero deorum & ab ipsa antiquitate bonis ingeniis explosam, & unitatem assertam, cum alii ex nostris plerique, tum & ego tam in libris de praenotione rerumh pro uiribus: 1 quattuor ] quatuor B. S. 6 propterea nisi fallor a ] propterea, nisi fallor, a S. 6 Deos ] deos S. 7 potuerint ] potuerunt S. 7 philosophycorum ] philosophicorum B. S. 8 scisitanti Craeso ] sciscitanti Croeso S. 8 comeatu deliberandi quemadmodum ] comeatu, deliberandi, quemadmodum B. S. 9 Saepe ] saepe B. S. 10 interrogatus se ] interrogatus, se S. 11 quodam modo ] quodammodo B. 12 se curius ] securius S. 12 Si ] si B. S. 12 ἀδοξάςωσ ] ἀδοξάςως B. S. 12 uerbo: & ] uerbo, & B. / uerbo: & S. 14 decernerent. quare ] decernerent, quare B. S. 17 lib.] libro S. 17 recensuerit: nam ] recensuerit, nam B. / recensuerit: nam S. 18 lib.] libro S. 18 philosophycos ] philosophicos B. S. 21 solum inquam propterea ] solum, inquam, propterea S. 22 astruunt sunt ] astruunt, sunt S. 23 posset. haec ] posset, haec B. S. 23 rettulisse ne ] retulisse ne B. / retulisse, ne S. 24 desererem consentaneum ] desererem, consentaneum S. 25 scribit & ] scribit, & B. S. 25 tactum ut ] tactum, ut S. 26 ait diuinitatis ] ait, diuinitatis S. 26 meliorem. pluralitatem ] meliorem, pluralitatem B. S. a M 9, 60. b Tertullian, Apologeticum, c. 46, col. 508 A. c Cicero, De natura deorum, 1, 60. d PH 1, 23 sq.; PH 3, 2. e M 9, 190. f Cicero, De natura deorum, 1, 2, 4. g Iamblichus, De mysteriis, 1, p. 5. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, 4, 4, p. 315 sqq.

5

10

15

20

25

100 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

375

quam in lib. de prouidentiaa plane monstraui: quo ex libro nisi me decipio & Carneadis & Clitomachi argumenta omnia facile diluuntur. Sed reuertor ad scepticos. qui ne causarentur de impietate, qui deos tanquam rerum effectores tollere uiderentur, Communius & in uniuersum magis causas rerum sublatum iri, uel sub dubio relinquere curauerunt: quas rerum causas, astruere conati sunt dogmaticorum philosophorum plurimi: non esse uero illas putauere, quicunque sophistarum transmutantes causas motusque locales tollere se de medio existimarunt. Magis autem non esse quam esse philosophi sceptici disputarunt, hinc inde argumenta excitantes, ut tandem huic rei sicut & caeteris omnibus dubitationem & ambiguitatem inferrent, & assensum cohiberent.b Quapropter aduersus causarum existentiam ita soliti uel ipsi argumentari, uel Contra rerum causas ab aliis ex cogitata argumenta recensere. Si causa aliqua est, eorum est ex argu. scepticorum. numero quae sunt ad aliquid, hoc est alicuius causa, huiusmodi uero quae ad aliquid esse dicuntur cogitatione quidem nostra existunt, re uero ipsa minime. Iam si quidpiam alicuius dicitur esse causa ipsum quidem non erit, si id cuius esse causa dicitur non fuerit: sed multa a suis pendere causis dicuntur, quae non solum non pendent ab eis, sed nullo modo sunt ut palam fiet.c Praeterea causa ut causa, sciri non potest nisi effectus ut eius effectus causae dignoscatur: ut igitur causa detur intelligi, Praenouisse effectum quatenus eius est effectus, oportuit: atque ut effectus praenoscatur praesciuisse opus est illius causam quatenus causa, igitur alterum altero cognoscitur nec unde fieri debeat initium satis apparet, Atque hinc promiscuus qui iam explosus est locus introducitur.d Ad haec si causa est ulla. uel corpus corporis est causa, uel incorporeum incorporei, uel corpus incorporei, uel corporis incorporeum, sed nihil horum est, igitur non causa.e nam si primum detur cum utrunque eadem polleat natura cur magis alterum alterius erit causa? Si uero ambo causa, effectus patiensue non erit: quod ubi concedetur, neque erit efficiens ullum & causa. Si uero secundum detur, eadem ratione, ea ipsa hoc est ut neque sit efficiens ullum, neque suscipiens, consequeretur. Si uero duo ultima afferantur in medium, tunc id quod efficit tangere debet materiam ut effi1 lib.] libro S. 2 decipio & Carneadis & ] decipio, & Carneadis, & B. S. 3 scepticos. qui ne causarentur ] scepticos, qui ne causarentur B. / scepticos, quine accusarentur S. 4 rerum effectores . . . magis causas ] om. B. S. 4 rerum sublatum ] rerum causas sublatum S. 5 astruere ] abstruere B. 7 sophistarum ] Sophistarum B. S. 8 esse quam ] esse, quam B. S. 10 dubitationem & ] dubitationem, & B. S. 12 ex cogitata ] excogitata B. S. 13 numero ] nummero B. 13 est alicuius ] est, alicuius S. 14 dicuntur cogitatione ] dicuntur, cogitatione S. 15 causa ipsum ] causa, ipsum S. 16 dicitur non ] dicitur, non S. 17 solum non ] solum, non B. 18 causa ut ] causa, ut B. S. 18 effectus ut ] effectus, ut B. S. 19 Praenouisse ] praenouisse B. S. 20 praenoscatur praesciuisse ] praenoscatur, praesciuisse S. 22 initium satis ] initium, satis S. 22 Atque ] atque B. S. 23 ulla. uel ] ulla, uel B. S. 25 nam ] Nam B. S. 26 natura cur ] natura, cur S. 28 est ut ] est, ut B. S. 30 efficit tangere ] efficit, tangere S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, 1, p. 9 sqq. 13–24. d PH 3, 25–29. e M 9, 210.

b M 9, 195.

c PH 3,

376

Solutio theologica autho. Argu. Aenesidemi.

Solutio theologica autho.

Liber Tertius

100 r. 100 v.

ciat, & patiens materia tangi debet ut patiatur. Incorporeum uero nec potest tangere: nec tangi. quare corpus incorporei & contra corporis incorporeum causam esse non posse commentantur.a At hoc ultimum a nostris facillime solueretur distinctione contactus corporis uidelicet & uirtutis siue sensus & spiritus. At qui Aenesidemus in causas argumentatur ita. si corpus corporis est causa. uel ingeneratum est huiuscemodi corpus ut atomus apud Epicurum, uel generatum ut dici communiter solet. & hoc uel manifestum, ut ignis, ut ferrum: uel inmanifestum ut atomus. quicquid autem horum dicatur esse, nihil poterit efficere.b aut enim secundum se ipsum manens, aliud quiddam efficit aut non secundum se sed cum alio conueniens. Si primum dicas, dicere etiam te oportebit plus se ipso illud ipsum propriaque natura non posse, si secundum, tertium etiam quiddam effici ab eo iure non dices, quod uidelicet in ipso ante non praefuisset, fieri enim qui potest ut unum uertatur in duo, aut duo in tria, hoc enim pacto quid prohiberet, ut ab uno infinita promerentur?c eadem quoque ratione de incorporeo dici afferrique non difficulter posset. Ad haec nec aliquid alicuius causam dicunt si simul sint, quoniam non magis hoc quam illud, neque si alterum prius, alterum posterius: nam si causa dum est, nondum est id cuius est causa, causa illa dici non potest: ad aliquid enim causa dicitur: & quae tali modo relatiua sunt, simul esse necesse est. pari ferme modo de mouente & moto solent argumentari.d Sed solutio satis in promptu: propterea magis ea explicare non expedit: quoniam diuisio non est integra, & ab una aeterna & omnipotenti causa, multae & causae & effectus diuerso modo produci potuerunt. Non tamen illa causa effectus est causa, sicut aliae, sed in infinitum super omnem quam proprie homines concipimus & compraehendimus causam, exaltata: eademque in omnibus est rebus etiam imis ut nostri probant theologi. Tollere etiam de medio causas ita aggrediuntur ut ostendant non magis eas ita esse dicique debere, quam effectus ipsi. Siue inquiunt causa ex se se integre atque perfecte suapte natura effectiua est rei cuiuspiam, siue cooperatrice quodam modo potestate indiget ex parte ipsius effectus. Si illud dixeris, eueniet ut multa solis tribuenda sint causis, quae tamen tribui non debere consensus est & dogma omnium pene 2 tangi. quare ] tangi, quare B. S. 2 incorporei & ] incorporei, & B. S. 4 sensus & ] sensus, & B. S. 5 ita. si ] ita: si B. S. 6 causa. uel ] causa, uel B. S. 7 generatum ut ] generatum, ut S. 7 solet. & ] solet, & B. S. 8 inmanifestum ] immanifestum S. 8 atomus. quicquid ] atomus, quicquid B. / atomus: quicquid S. 9 efficere. aut ] efficere, autem B. S. 10 efficit aut ] efficit: aut S. 10 se sed ] se, sed B. S. 11 posse, si ] posse: si S. 13 potest ut ] potest, ut S. 17 magis hoc ] magis, hoc B. S. 17 posterius: nam ] posterius, nam B. / posterius: nam S. 18 id cuius ] id, cuius B. S. 20 est. pari ] est, pari B. S. 20 mouente & ] mouente, & B. S. 23 causae & ] causae, & B. S. 25 exaltata: eademque ] sic! B. S. 26 imis ut ] imis, ut B. S. 27 aggrediuntur ut ] aggrediuntur, ut B. S. 27 ostendant non ] ostendant, non S. 28 Siue inquiunt causa ] Siue, inquiunt, causa S. 29 quodam modo ] quodammodo S. 31 est & ] est, & B. S. a M 9, 213–217.

b M 9, 218–219.

c M 9, 220.

d M 9, 223–226.

5

10

15

20

25

30

100 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

377

philosophantium commune. Nam si hoc dederis, causam iam per se se nullam reperies: cum effectus tam ipsi effectui quam causae referri acceptus & possit & debeat. Si enim ignis gratia exempli ustionis erit causa, uel suapte id erit natura & per se se, uel cooperatur ei combusta materies: si primum ubicunque erit exuret: At non est ita, nam quaepiam comburit quaepiam minime. quare non per se se & integre & absolute id efficit. si secundum responderis, quomodo habemus dicere ipsum esse causam ustulandi, & non etiam proprietatem aptitudinemque lignorum? quemadmodum enim si ignis non est, ustio non est. ita si desit materia quae possit exuri, ustio non erit. Iccirco si id habetur pro causa, quod si adest effectus producitur, si abest non producitur, tam erit causa materiae proprietas ad recipiendam impressionem ignis, quam ipse ignis.a Alia pleraque non dissimilia promunt epichiremata, quibus & ad stringi dogmaticos aiunt, ut pene fateantur non aliud esse patiens ab agente, sed eorum concursu fieri effectum: sicut liquefactionem caere non tam ab calore quam ab ipsa caera pendere conspicuum aiunt, cum alterum sine altero esse causa non possit liquefactionis ipsius, qnando non magis caera propter calorem liquefiat, quam per caeram liquefaciat calor. Quare confici uolunt absurdum esse ut quod a duobus pendet, in unum tantum modo ut in causam referatur.b Adiiciunt & illud: qui causam dicunt esse, uel simpliciter id proferunt nulla moti ad id asserendum causa rationabili, uel causis ad id promendum idoneis persuasi. Si primum, nulla eis debetur fides. si secundum petunt id quod principio negatum est, assumunt enim causas quae an sint sub dubio uersatur? haec & alia multa de causa & effectu tam in tertio pyrrhoniarumc informationum: quam in libro contra physicos parte primad, disseruit sextus ipse pyrrhonius graece. Ego latine, ut tenerem libri ordinem, & seruarem quod me facturum receperam, paucula haec attuli, reliqua omisi.

2 effectui quam ] effectui, quam S. 3 possit & ] possit, & B. S. 3 ignis gratia exempli ustionis ] ignis exempli gratia, ustionis S. 4 materies: si ] materies, si B. / materies: si S. 6 comburit quaepiam minime. quare ] comburit, quaepiam minime, quare B. S. 6 integre & ] integre, & B. S. 6 efficit. si ] efficit: si B. S. 8 aptitudinemque ] aptitudineque B. S. 8 ignis ] signis B. S. 9 est. ita ] est, ita B. S. 10 Iccirco ] Idcirco B. S. 10 adest effectus ] adest, effectus S, 10 abest non ] abest, non S. 12 epichiremata ] Epichiremata B. S. 13 ad stringi ] adstringi S. 15 calore quam ] calore, quam B. S. 16 qnando ] quando B. S. 18 tantum modo ] tantummodo S. 19 illud: qui ] sic! B. S. 21 fides. si ] fides. Si B. / fides: si S. 22 petunt id ] petunt, id B. S. 23 causa & ] causa, & B. S. 25 graece. Ego ] Graece, ego B. S. 25 libri ] libro B. S. a M 9, 241–243.

b M 9, 251.

c PH 3, 13–29.

d M 9, 1–330.

378

Liber Tertius

100 v. 101 r.

Quid aduersus physicos ephectici disseruerint, ubi etiam contra eos nonnulla. cap. xii. Ephectici quoque aduersus physicos pleraque alia moliuntur diuersis in locis, referre aliqua inutile non fuerit: ad ordinem quem sumus polliciti obseruandum. itaque ubi physicos philosophos impetiuere de causis efficientibus supra naturam, hoc est supra materiam, motum, sensum, multa disserentesa: ipsam etiam materiam & quae ab ea pendent duxere incontrouersiam: & de principiis materialibus ipsisque rerum corporearum elementis multa disputantes: ex pugna philosophorum in ipsis principiis acerrima, ueritatem de eis non posse compraehendi subindicarunt: quando alii unum, alii plura uoluerint esse. & qui plura alii finita, alii infinita, & qui unum alii terram, alii aquam, alii ignem, alii alia, ut primo huius operis librob magna ex parte recensui. Inde digressi existimant non posse ea compraehendi quae uidelicet aut corporea dicerentur esse, aut incorporea, cum neque corpus neque Contra definitionem incorporeum compraehendi posse dicant. Corpus igitur si (ut aliqui finiunt) corporis. est quod facere potest aut patic: incompraehensile esse uel hinc arbitrantur, quod neque efficiens neque patiens compraehendi posse supra satis ostendere conati sunt.d Si uero trina dimensio est quae possit resistere, tollere eam uel hac argumentatione tentant. Corpus quod dicitur uel aliud quiddam est quam haec ipsa scilicet longitudo, latitudo, profunditas, resistentia: uel harum concursus est & coitio rerum.e primum si dicerent, dicere etiam oporteret quid sit illud aliud quod tamen ab eorum diffinitione excluditur. secundum uero si afferrent, sublatis omnibus particulis diffinitionem claudentibus & ipsa protinus auferetur. Si fines aliqui sunt corporum, ii sunt uel lineae uel superficies uel corpora, quodcunque horum afferatur id uel per se existere uel solum in ipsis corporibus considerari dicetur: si primum id somnio simile uidebitur: Si secundum afferatur statim id suapte natura dabitur, ex ipsis 3 Cap. xii.] Cap. XII. B. S. 5 inutile ] mutile B. 6 obseruandum. itaque ] obseruandum, itaque B. / obseruandum: itaque S. 7 est supra ] est, supra B. S. 8 pendent duxere ] pendent, duxere S. 8 incontrouersiam ] in controuersiam S. 12 esse. & qui ] esse, & B. S. 13 operis ] Operis S. 14 compraehendi quae ] compraehendi, quae S. 15 corpus neque ] corpus, neque B. S. 16 finiunt ] difiniunt B. / diffiniunt S. 17 pati: incompraehensile ] sic! B. S. 18 efficiens neque ] efficiens, neque B. S. 21 est quam ] est, quam B. S. 22 concursus est ] concursus, est B. S. 22 primum ] Primum B. S. 23 illud aliud ] illud, aliud B. S. 23 secundum ] Secundum B. S. 24 afferrent ] afferent B. 24 & ] om. S. 26 lineae, uel superficies uel ] lineae, uel superficies, uel B. S. 26 afferatur id uel ] afferatur id uel B. / afferatur, id uel S. 27 existere uel ] existere, uel B. S. 27 dicetur: Si ] dicetur: si B. S. 27 primum id ] primum, id S. 28 uidebitur: Si ] sic! B. S. 28 afferatur statim ] afferatur, statim S. a PH 3, 30–96. b EV 1, c. 10, p. 76 sqq. 366. e PH 3, 39; M 9, 367.

c PH 3, 38–55; M 9, 359–440.

d PH 3, 38; M 9,

5

10

15

20

25

101 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

379

uidelicet non fieri corpora. oportet enim ut secundum se aliquam habeat essentiam id quod efficere aliud quiddam iure affirmatur.a quare neque in ipsis existere corporibus inuenientur: quod etiam ex difficultatibus quae tactum circunstant aperitur. Si enim se se inuicem tangunt coniuncta corpora, eorum ipsorum extremis finibusue hoc est superficiebus se se contingunt. superficies igitur totae se totis atque uniuersim inuicem non unientur secundum tactum, quoniam commixtio esset tactus & incessio quaedam rerum quae continguntur: quod non cernimus.b Si uero aliis partibus superficies tangit appositi sibi corporis superficiem, Aliis uero unitur corpori cuius est terminus: nemo poterit speculari circum corpus longitudinem & latitudinem non profundam, quare neque superficiem. Similiter autem si supponamus duas superficies inuicem componi secundum earum extrema, in quae desinunt secundum eam quae ipsis dicitur inesse longitudinem, hoc est secundum lineas: tum lineae ipsae per quas inuicem se tangi dicuntur superficies, inuicem non unientur. commiscerentur enim confunderenturque quodam modo. Si uero una quaeque ipsarum aliis quidem partibus latitudinis lineam tangit ipsi appositam, Aliis uero unitur superficiei cuius est terminus: tum non erit expers latitudinis, indeque linea non erit. Si uero nec linea est in corpore nec superficies, neque etiam latitudo, neque longitudo, neque profunditas inerit.c Quod tactus non sit Quod etiam tactus non sit compraehensilis ita astruit, quae se tangunt aut se compraehensilis argu. totis ita dixerim tangunt, aut partibus, non primum, unirentur enim inuicem huiuscemodi non tangerentur. Non secundum, quoniam partes ipsae ut ad totum relatae partes habentur ut uero ad suas partes tota inueniuntur. haec igitur tota aliorum sunt partes, tota quidem totis non tangentur, ob ea quae iam dicta sunt, neque partes partibus contingentur, haec enim horum partes ut ad suas ipsarum partes referuntur tota sunt. quare neque tota totis neque partes partibus tactu copulantur. unde & incompraehensilis tactus asseritur ea opinione & resistentia tollitur, qua corpus praeter ipsas tres dimensiones

1 corpora. oportet ] corpora, oportet B. / corpora: oportet S. 2 id quod ] id, quod S. 2 affirmatur. quare ] affirmatur, quare B. / affirmatur: quare S. 5 finibusue hoc est superficiebus ] finibusue, hoc est, superficiebus B. S. 6 contingunt. superficies ] contingunt: superficies B. S. 9 sibi ] om. S. 9 Aliis ] aliis B. S. 12 componi secundum ] componi, secundum B. S. 13 desinunt secundum ] desinunt, secundum B. S. 13 est secundum ] est, secundum B. S. 15 unientur. commiscerentur ] unientur, commiscerentur B. S. 16 una quaeque ] unaquaeque S. 17 Aliis ] aliis B. S. 17 superficiei cuius ] superficiei, cuius S. 18 in corpore nec ] incorpore, nec B. / in corpore, nec S. 20 inerit. Quod ] inerit: Quod S. 20 compraehensilis ita ] compraehensilis, ita S. 21 partibus, non ] partibus: non S. 22 huiuscemodi non tangerentur. Non ] huiuscemodi non tangerentur, non B. / huiuscemodi, non tangerentur: non S. 23 habentur ut ] habetur, ut B. / habentur, ut S. 23 inueniuntur. haec ] inueniuntur, haec B. / inueniuntur: haec S. 26 referuntur tota sunt. quare ] referuntur tota sunt, quare B. / referuntur, tota sunt: quare S. 26 totis neque ] totis, neque B. S. 27 copulantur. unde ] copulantur, unde B. S. 28 asseritur ea ] asseritur, ea B. S. a PH 3, 40–41; M 9, 368–370.

b PH 3, 42.

c PH 3, 43.

380

Liber Tertius

101 r. 101 v.

componi affir mabatur.a Incorporea quoque tolli putarunt sublato corpore, sicuti priuationes eliminari si habitum sustuleris. Ad haec si est inquiunt incorporeum uel sensile est, uel intelligibile. Si primum detur, incompraehensile habebitur, ob discrimen belluarum & hominum in sentiendo & ob sensuum ipsorum differentiam, & circunstantias, & mixtiones, & id genus & caetera: de quibus actum libro secundo, cum de decem modis cohibendi assensus ageretur. Si uero secundum afferatur, Cum sensile ducat in cognitioResponsio autho. nem intelligibilium: sensu in controuersiam ducto quid conficient?b At certe conficerent si eis modis ad incorporea scanderent, quibus nostri usi sunt. De temperamento. Sed illa & alia complura disserentes ad temperamenta deueniunt, Iuniores appellant complexiones, quae in incerto posita contendunt, ob multitudinem dissonantium opinionumc, atque inter caetera hoc utuntur argumentandi modo: Quae temperantur ex substantia & qualitate conflari dicuntur, igitur uel essentias ipsorum misceri quis dixerit: qualitates uero non misceri, uel contra conflari qualitates, essentias minime, uel utrunque inuicem uniri, uel neutrum alterutro commisceri. Si neque substantiae neque qualitates inuicem ullo modo miscentur, inexcogitabilis erit temperatio, quo modo enim sensus unus a temperamento fieri continget?d Si quae temperantur nullo, scilicet, eorum quos diximus modorum conflabuntur. Si uero qualitatem simpliciter apponi ad qualitatem aliam dixerit quispiam, substantias uero misceri, absurda utique dixerit. neque enim abdicatis qualitatibus quae in temperamentis corporum sunt, ipsas compraehendimus temperaturas, sed tanquam unam ex iis quae conflata sunt confictam persentimus. Si uero contra qualitates quidem misceri quis afferat, substantias minime, impossibilia dubio procul afferet: essentia enim qualitatum in ipsis substantiis est, quare ridiculum habebitur Si qualitates a substantiis separatas priuatim & proprie affirmauerit Responsio. Confutatio. commisceri.e quod si respondeatur qualitates in temperatione, & substantias inuicem conflari, & conflatas ipsam temperaturam constituere: Instabunt & urgebunt fieri contendentes, ut aut sola potestate mixtio fiat, aut nunquam fieri queat nisi tantundem ex alterutro rerum (ut aiunt) miscibilium afferatur. Si quis enim decem aquae cyathis cyathum succi cuiuspiam misceat, misceri utique succum aquae non negauerint: Si igitur pauxillum mixtae ipsius rei capiatur, inueniet ipsum plenum succi uirtute & potestate. Si uero pars De incorporeis.

2 eliminari si ] eliminari, si S. 3 est inquiunt incorporeum ] est, inquiunt, incorporeum S. 3 intelligibile. Si ] intelligibile, Si B. S. 4 sentiendo & ] sentiendo, & B. S. 7 Cum ] cum B. S. 13 modo: Quae ] sic! B. S. 13 qualitate conflari ] qualitate, conflari S. 16 substantiae neque ] substantiae, neque B. S. 21 dixerit. neque ] dixerit, neque B. S. 23 sunt confictam ] sunt, confictam S. 25 afferet: essentia ] afferet, essentia B. / afferet: essentia S. 26 habebitur Si ] habebitur. Si B. S. 27 commisceri. quod ] commisceri, quod B. S. 28 conflatas ipsam ] conflata, ipsam B. S. 28 constituere: Instabunt ] sic! B. S. 30 queat nisi ] queat, nisi S. 31 cyathis cyathum ] ciathis ciathum B. / cyathis, cyathum S. 32 negauerint: Si ] sic! B. S. a PH 3, 45 sq.; M 9, 437–439.

b PH 3, 50 sq.

c PH 3, 56.

d PH 3, 57.

e PH 3, 58.

5

10

15

20

25

30

101 v. 102 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

381

misceatur parti ita, ut totum toti coextendatur, per transitum qualitatis & essentiae, aequalia erunt: & tunc aut unum decem aequabitur, aut decem uni. haec illi fere & nonnulla alia, quibus tamen per ea quae iuniores de temperamentis disputant non difficile pateret responsum.a Motumb deinde De motu. loco ut sic dixerim mouere tentant, & cum sex eius dicantur esse speciesc, ab eo motu qui secundum locum dicitur, exordiuntur. huius duae species, aut cum secundum totum mouetur corpus aut cum secundum partem: exemplum primi, cum quis locum ambulando permutat, secundi, cum manum extendit quispiam & contrahit uel cum sphaera circa centrum mouetur, dum altera semper & altera pars mutat locum, & diuerse se habet ad ipsum punctum in sphaerae meditullio constitutum. Tres autem ipsius motus opiniones sub antiqua lite uersatae sunt. Alii ut pythagoras, Empedocles, Democritus Epicurus, Peripatetici, motum esse decernunt.d Non esse uero & Parmenides, & Melissus, & Diodorus cronus, nisi is forte motum esse concedat quempiam, neutiquam uero ipsum moueri: sane iis annumeratur qui motum sustulere. neque autem hoc magis quam illud neque contra sceptici.e qui quatenus ad ea quae apparent respiciunt motum esse non diffitentur: persuasi forte ab Antisthene Cynicof, qui dum de motu interrogaretur nihil uerbo respondit, Antisthenes. sed opere, surgens uidelicet atque deambulans: quatenus uero philosophica ratione motus inuehitur, non esse disputant sceptici. quare & quae pro motu & quae contra motum dici solent cum in medium afferunt, & apparentiae & communi sensui rationes opponunt, assensum cohibent esse illum non magis quam non esse existimantes, ob discordiam & opinionum uariarum & rationum. quae autem contra motum ducuntur, in hunc fere se habent Argu. contra motum. modum. Si mouetur quidpiam uel a se ipso mouetur, uel ab aliog, non a se ipso, quoniam omne quod mouere dicitur, uel propellendo mouet, uel attrahendo, uel sursum urgendo, uel deprimendo. Si propellit se ipso posterius est, tale enim omne est, quod ante se quidpiam pellit. si trahit, se erit anterius, 3 uni. haec ] uni, haec B. / uni: haec S. 4 disputant non ] disputant, non S. 5 loco ut sic dixerim mouere ] loco, ut sic dixerim, mouere S. 6 exordiuntur. huius ] exordiuntur, huius B. / exordiuntur: huius S. 7 corpus aut ] corpus, aut B. S. 7 partem: exemplum ] sic! B. S. 9 contrahit uel ] contrahit, uel B. S. 10 semper & ] semper, & B. S. 12 pythagoras ] Pithagoras B. / Pythagoras S. 13 decernunt. Non ] decernunt, non S. 15 moueri: sane ] sic! B. S. 16 sustulere. neque ] sustulere, neque B. S. 16 magis quam ] magis, quam B. S. 16 sceptici. qui ] Sceptici, qui B. S. 17 respiciunt motum ] respiciunt, motum S. 18 interrogaretur nihil ] interrogaretur, nihil B. S. 19 deambulans: quatenus ] deambulans, quatenus B. / deambulans: quatenus S. 20 sceptici. quare ] sceptici, quare B. S. 21 motu & ] motu, & B. S. 21 solent cum ] solent, cum S. 22 apparentiae & ] apparentiae, & B. S. 22 cohibent esse ] cohibent, esse B. S. 24 uariarum & rationum. quae ] uariarum, & rationum, quae B. S. 24 ducuntur ] dicuntur B. S. 25 modum. Si ] modum: Si B. S. 25 alio, non ] alio: non S. 27 ipso posterius ] ipso, posterius S. 28 pellit. si ] pellit: si B. S. a PH 3, 59–60. b PH 3, 63–96; M 10, 37–168. c M 10, 37; Aristoteles, Kategorien, 13, 15a13 f. d M 10, 45. e PH 3, 64 sqq.; M 10, 46–48. f PH 3, 66; DL 6, 39; M 10, 66–68. g PH 3, 67; M 10, 70–76.

382

Liber Tertius

102 r.

si sursum urget, subtus se, si deprimit, superius se: & qui diceret moueri totum uel omne per partem, de illa etiam parte quaestio eadem interrogabitur. Neque etiam ab alio mouetur, quoniam illud ab alio, aliud item ab alio, & sic in infinitum procumbet excursio. uel enim causam motus. habet, uel non habet, hoc secundum nequaquam dicturi, qui nihil sine causa uolunt esse. primum si dicent, causa per quam mouetur, motrix ipsius erit: quare si mouens agit & quod agit mouetur, & illud alio indigebit motore, & alio item illud ipsum, quo ad finis tandem nullus inueniatur.a quod si ad impetum & electionem confugerint: Ad memoriam (inquiunt) reuocent, non esse adhuc arbitrium certum ueritatis diiudicandae. Hoc autem incommodum nos effugimus qui Responsio auth. certa ducimur fide.b Sed reuertamur ad scepticorum argumenta, Addunt enim quod si dicerent non sequi semper quod mouet, rem ipsam motam, quare non dari ordinem hunc deinceps pendentem & fere catenatum quem multi, scilicet, nostrorum uocant essentialem, sed separari a re ipsa mota motorem ut manus a pila quam proiecit: illud etiam dicere eos opus est: quod mouetur corpus, ab ipso quod mouet pati quoquo modo & disponi ad motum, nihil autem pati potest quod aut appositione, aut ablatione, aut transpositione non patiatur.c In dubium autem haec uertuntur non solum quod indiuisilia nullo eorum modorum mouentur, sed quoniam ablatio ipsa & additio & transpositio certo & extra controuersiam non recipitur. Si quid enim aufertur ab aliquo: aut aequale ab aequali, aut maius a minori, aut a maiori minus auferri diciturd: quod autem ablatum est, antequam auferetur, in eo a quo ablatum est continebatur, aequale autem non continetur in aequali sicut sex in sex, maius enim opus est esse id, quod continet eo quod continetur, & id a quo aliquid aufertur eo quod ablatum est, ut post ablationem aliquid relinquatur. hoc enim differre uidetur quod aufers, ab eo quod penitus & omnino tollis. Sed neque maius in minori continetur ut sex in quinque.e hinc etiam ducetur, neque minus in maiori contineri, Si enim in senario numero quinarius compraehenditur: ut in maiori minus, & in quinario quaternarius, & in quaternario trinarius: & in trinario binarius, & in binario unitas compraehendetur, quibus explicatis quinarius supra denarium numerus exurget, quem in senario comprehensum esse conficietur. Rursum si quid ab aliquo 1 se: & ] sic! B. S. 2 totum uel ] totum, uel B. S. 4 excursio. uel ] excursio, uel B. S. 4 motus. habet ] motus habet B. S. 5 primum ] Primum B. S. 7 agit & ] agit, & B. S. 8 quod ] Quod B. S. 9 confugerint: Ad ] confugerint, ad B. S. 10 diiudicandae. Hoc ] diiudicandae: Hoc S. 11 argumenta, Addunt ] argumenta: Addunt B. S. 13 catenatum quem ] cathenatum quem B. / cathenatum, quem S. 14 sed ] om. S. 15 motorem ut ] motorem, ut S. 15 proiecit: illud ] sic! B. S. 19 additio & ] additio, & B. S. 20 certo & ] certo, & S. 23 est continebatur ] est, continebatur S. 23 aequali sicut ] aequali, sicut S. 24 continet eo ] continet, eo S. 25 aufertur eo ] aufertur, eo S. 26 relinquatur. hoc ] relinquatur, hoc B. / relinquatur: hoc S. 27 quinque. hinc ] quinque, hinc B. S. 28 contineri, Si ] contineri, si B. / contineri: si S. a PH 3, 67–69; M 10, 83 sqq. 3, 86.

b PH 3, 70; M 10, 87.

c M 10, 72 sq.

d PH 3, 85.

e PH

5

10

15

20

25

30

102 r. 102 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

383

aufertur. aut a toto totum, aut a parte pars, aut totum a parte, aut a toto pars auferetur.a Totum uero uel a toto uel a parte auferri qui diceret risui pateret. relinquitur ut dicant partem auferri uel a toto uel a parte.b Sed esto uerbi causa dicatur auferri a denario numero unitas: haec uel a toto auferetur denario, uel a nouenario, scilicet, relicto: non a denario quoniam non est aliud denarius numerus quam decem unitates. neque una aliqua unitatum, sed concursus omnium unitatum, nec ab una quaque unitate debet uni tas auferri: nam unitas indiuisilis, igitur auferri nequit.c Sed neque a nouenario relicto. quoniam quod aufertur, non relinquit integrum, id a quo dicitur auferri, nouemnarius autem unitate, a denario sublata, non minuitur.d Adiectionem etiam fieri non posse uel hinc potest comprobari. quod enim additur uel sibi ipsi additur, uel praeexistenti, uel ei quod ex utrisque constitutum est. Addatur exempli gratia quattuor cyathis cyathus: quaero cui fit additio? non sibi ipsi cyatho, quoniam quod adiicitur aliud ab eo est cui adiicitur, nihil autem est quod a se ipso sit diuersum, sed neque ei quod est ex ambobus compositum. quomodo enim fieri additio potest ei, quod nondum est? nondum autem est ex uno & quattuor cyathis constitutio, priusquam fiat unius ad quattuor additio: si uero praeexistenti tetracyatho dicatur additio fieri, sequetur ut cyathus ipse unus quattuor aequetur cyathis, quoniam quod alicui protenditur coextenditurque, aequale illi debet esse. quare neque additio satis constat, neque detractio, & per hoc nec transpositio, quae uidelicet ex additione & detractione dissultat. quare motum non esse his rationibus asserunt.e Ad haec, ita Diodorus cronusf Diodorus cronus. argumentatur. Si quod mouetur uel in eo in quo est loco mouetur, uel in quo non est, non primum, quia in eo manet & ipsum implet, non secundum, non enim in ipso est, absurdum autem esset quod in rhodo est, in lesbo moueri, affirmabat etiam non moueri quicquam, motum nihilominus ipsum, quod non moueretur, affirmabat, idque propter ea quod impartile dicebat in loco indiuisili contineri, & modo in hoc modo in illo inueniri. Imaginatio isthaec, Responsio autho.

1 aufertur. aut ] aufertur, aut B. S. 2 uero uel a toto uel ] uero, uel a toto, uel B. S. 2 diceret risui ] diceret, risui S. 3 pateret. relinquitur ] pateret, relinquitur B. S. 3 auferri uel a toto uel ] auferri, uel a toto, uel B. S. 5 relicto: non ] sic! B. S. 5 denario quoniam non ] denario quoniam, non B. / denario, quoniam non S. 6 unitates. neque ] unitates, neque B. S. 7 una quaque ] unaquaque S. 7 auferri: nam ] auferri, nam B. / auferri: nam S. 8 nequit. Sed ] nequit, sed B. S. 8 relicto. quoniam ] relicto, quoniam B. / relicto: quoniam S. 9 integrum, id ] integrum id S. 9 nouemnarius ] nouenarius S. 11 comprobari. quod ] comprobari, quod B. S. 13 quattuor ] quatuor B. S. 14 est cui ] est, cui S. 15 compositum. quomodo ] compositum, quomodo B. / compositum: quomodo S. 17 quattuor ] quatuor B. S. 17 quattuor ] quatuor B. S. 17 additio: si ] sic! B. S. 19 quattuor ] quatuor B. S. 20 esse. quare ] esse, quare B. / esse: quare S. 21 hoc nec ] hoc, nec B. S. 22 dissultat. quare ] dissultat, quare B. S. 23 argumentatur. Si ] argumentatur: Si B. S. 23 eo in ] eo, in B. S. 23 loco mouetur ] loco, mouetur S. 25 in rhodo est,] om. B. S. 28 hoc modo ] hoc, modo B. S. a PH 3, 87. b PH 3, 88. c PH 3, 89–91. M 10, 86; M 10, 113-10, 117.

d PH 3, 92 sq.

e PH 3, 94–97.

f M 10, 48;

384

Liber Tertius

102 v. 103 r.

non omnino absimilis uidetur ab ea de qua ex nostris tractarunt non nulli, qui de angelorum motu disseruere: Sed enim priori rationi responderi posse scio a peripateticis faciliter, de motu sphaerae in eodem loco, & distinctione termini a quo & termini ad quem, ut corpus partim in altero, & ex parte in altero esse dicatur.a Sed urgent sceptici, de partibus eiusdem sphaerae non eodem in loco motis, & tollere conantur distinctione motus, & in quadam latitudine & proprie desumpti, uerbi causa in domo, & in aere nos ambiente. & affirmant de proprio loco, id est, uallante nos aeris superficie loqui: in qua non mouetur quicquam, Si in ea esse uere dicatur. nam in aliis partibus ambientis aeris praeter eas quibus circumcluditur corpus, esse iure non affirmatur. quare ea quae prius allata fuerat dubitatio redit.b Aliaeque permultae & in tertio pyrrhoniorum & in opere contra physicos ab eo quem saepe citauimus sexto ducuntur in medium. de auctione quoque & minutione disserentesc: sensui communi rationem eam obiiciunt de rerum inconstantia, quarum essentia fluit & mutatur idemtidem adeo, ut affirmare nequeas eandem esse. & praeterea additionem qua fit auctio & detractionem qua fit minutio sublatam iri De toto et parte. supra contenderunt. De toto quoque & parted magna contentio non solum quod totum & uniuersum differre stoici uolebant: pro quibus uerbis reponunt ipsi τό ὅλον, καὶ τό πᾶν. ὅλον enim dicunt mundum, πᾶν uero quod extra Stoici. Epicurus. mundum est uacuum. & cum mundo unum. quare finitum illud, hoc infinitum, confundit autem & promiscue haec accipit Epicurus & alii plerique. non solum inquam propter ea, Sed quia de toto & partibus quo modo differant, & quo modo inter se partes, multa disputatio?e & tollere quoque ipsum totum & partes uel sub dubio relinquere multis contendunt, quorum haec pauca sint satis. Additione sublata quam supra sustulimus tollitur totum: quod ex concursu partium constituitur: & ablatio etiam si detur, una aut aliquae partes si auferantur, desinit esse totum. Ad haec si aliquod est totum, aut aliud est a partibus ipsius, aut partes ipsae sunt totumf, primum si detur, hoc est ut aliud sit quam ipsae partes, se quitur ut ablatis partibus totum ipsum remaneat, 1 non nulli ] nonnulli B. S. 2 disseruere: Sed ] disseruere. Sed B. S. 4 quo & ] quo, & B. S. 7 desumpti, uerbi ] desumpti uerbi S. 7 ambiente. & ] ambiente & B. S. 8 uallante ] uallante B. S. 9 quicquam, Si ] quicquam: Si B. S. 9 dicatur. nam ] dicatur, nam B. / dicatur: nam S. 10 affirmatur. quare ] affirmatur, quare B. S. 11 allatas fuerat dubitatio ] allata fuerat, dubitatio S. 11 redit. Aliaeque ] redit, aliaeque B. S. 11 permultae & ] permultae, & S. 13 sexto ducuntur ] Sexto, ducuntur S. 13 medium. de ] medium, de B. S. 14 obiiciunt de ] obiiciunt, de S. 15 esse. & ] esse, & B. S. 16 auctio & ] auctio, & B. S. 16 sublatam ] sublatum B. S. 19 τό ] τὸ S. 19 τό ] τὸ S. 20 uacuum. & ] uacuum, & B. S. 20 unum. quare ] unum, quare B. S. 21 infinitum, confundit ] infinitum: confundit S. 21 Epicurus & alii plerique. non ] Epicurus, & alii plerique, non B. S. 22 solum inquam propter ] solum, inquam, propter S. 22 Sed ] sed B. S. 24 totum & ] totum, & B. S. 25 sublata quam supra sustulimus tollitur ] sublata, quam supra sustulimus, tollitur S. 28 totum, primum ] totum: primum S. 28 est ut ] est, ut B. S. a PH 3, 71 sq. b PH 3, 72–75. 9, 332–335. f PH 3, 98.

c PH 3, 82–84.

d PH 3, 98–101; M 9, 331–358.

e M

5

10

15

20

25

103 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

385

quod fieri non uidemus ulla in re, si secundum, nomen erit solummodo & appellatio inanis, quae nulla propria essentia sit freta.a Ad haec si partes sunt uel totius erunt partes, uel partium inuicem, uel sui ipsius una quaeque. non primum quoniam praeter partes nullum est totum, & partes sic essent suaemet partes, quoniam una queque partium facere dicitur ad totius complementum, non secundum quoniam pars contineri uidetur in illo cuius est pars, non tertium quoniam erit pars se ipsa maior, & minor qua, scilicet, continet & qua contenta est, si sui ipsius pars esse diceretur.b Naturalis quoque mutatioc quam iuniores alterationem dicere consueuere uertitur in dubium. quoniam uel corpus est quod transmutatur uel incorporeum, uel secundum causas agentes uel patientes permutatur, haec autem omnia dudum incontrouersiam ducta sunt.d Praeterea quod permutatur in aliquo tempore permutari dicitur, sed neque in praesenti tempore neque in praeterito neque in futuro quicquam permutatur, igitur ipsa permutatio non datur. quod neque in praeterito neque in futuro mutetur quidpiam, satis in promptu est noscere, quoniam ea ipsa tempora non sunt, Quomodo enim in tempore quod non est, quicquam aut efficiet aut patietur? quod autem neque in praesenti satis apparebit opere procedente, quoniam ipsum praesens etiam non existere disputabimus, sed nunc illud sit satis afferre, quod praesens tempus impartile est, fieri autem nequit ut in tempore impartili atque indiuisibili ferrum exempli gratia ex duritie in mollitiem permutetur?e sed & generatio atque corruptiof non expers dubitationis & controuersiae, namque additione & ablatione & alteratione (ita fari liceat) antea sublatis, conspicuum affirmant esse, utranque subuerti.g Aliqui praeterea inquiunt. Si quid generatur uel ipsum generatur cum nondum est, uel cum iam est, si antequam sit, sequetur ut simul sit & non sit, non est enim ex hypothesi & est in ipso (ut sic dixerim) fieri, Si uero postquam est, eueniet ut bis factum iure dicatur.h Sed peripatetici actus & potentiae distinctione, difficultatem remouerent, atque ita etiam de corruptione continget dicere, 1 re, si ] re: si S. 1 secundum nomen ] secundum, nomen B. S. 3 sunt uel ] sunt, uel S. 4 una quaeque. non primum quoniam ] una quaeque, non primum quoniam B. / unaquaeque: non primum, quoniam S. 5 una quaeque ] unaquaeque S. 6 complementum, Non secundum quoniam ] complementum, non secundum quoniam B. / complementum: non secundum, quoniam S. 7 pars, non tertium quoniam ] pars: non tertium, quoniam S. 7 minor qua, scilicet ] minor, qua scilicet S. 9 mutatio quam ] mutatio, quam S. 9 consueuere uertitur ] consueue, reuertitur B. / consueuere, uertitur S. 9 dubium. quoniam ] dubium, quoniam B. S. 10 transmutatur uel ] transmutatur, uel B. S. 11 agentes uel ] agentes, uel B. S. 11 incontrouersiam ] in controuersiam S. 13 tempore neque ] tempore, neque S. 13 praeterito neque ] praeterito, neque S. 14 datur. quod ] datur, quod B. S. 14 praeterito neque ] praeterito, neque B. S. 16 sunt, Quomodo ] sunt. Quomodo S. 21 sed ] Sed S. 22 additione & ablatione & ] additione, & ablatione, & B. S. 24 inquiunt. Si ] inquiunt: Si B. S. 24 generatur uel ] generatur, uel B. S. 25 sit & ] sit, & B. S. 26 hypothesi & ] hypothesi, & S. 26 fieri, Si ] fieri. Si B. S. 27 est, eueniet ut bis ] est eueniet bis B. / est, eueniet bis S. a PH 3, 99. b PH 3, 100–101. f PH 3, 109–114. g PH 3, 109.

c PH 3, 102–108. h PH 3, 110.

d PH 3, 102 sq.

e PH 3, 106 sq.

De naturali mutatione.

De generatione & corruptione

Responsio authoris.

386

Responsio authoris.

De quiete.

Aristarchus. Seleucus. Niceas. Heraclitus. Plato.

Liber Tertius

103 r. 103 v.

cum quis corruptus dicitur aut mortuus uel dum manebat uiuebatque corrumpitur & moritur, uel cum mortuus est: non primum quia simul mortuus esset & uiueret, non secundum quia bis aut mortuus esset aut moreretur.a Sed de dispositione & ipso moriri produci distinctio potest, & de ipso quoque mori & mortuum esse discrimen inferri. Alii uero ita interrogant, uel quod est generatur, uel quod non est non quod non est, quia ipsi nihil accidit: quare nec generari, nec etiam quod est, nam si fit quod est, uel quatenus est fit, uel quatenus non est. non hoc sunt dicturi, illud forte sed quoniam aliud ex alio fieri dicunt, aliud erit quod fit ab eo quod est, tale autem non est, id est, quod diuersum est ab eo quod est. Deinceps quoque de corruptione in hunc modum. Si quid corrumpitur uel quod est corrumpitur, uel quod non est. hoc autem quare sint dicturi non satis constat? quoniam pati oportet id quod corrumpitur, quod autem non est, pati ullo modo nequit. Illud autem si afferant quod est corrumpi, ita argumentantur, aut enim dum permanet & in eo quod est corrumpitur, aut dum non permanet. Si primum erit ipsum simul & ens & non ens, igitur quoniam non corrumpitur quidpiam quatenus non est sed quatenus est, eueniet quidem ut qua corrumpi dicitur aliud sit ab ente, siue eo quod est, & iccirco non ens, qua uero manet & in eo quod est, dicitur interire, non erit. Et haec quidem fere de omni specie motus quibus ex eisdem fundamentis superstrui responsio potest.b De quietec uero in hunc modum eam non dari aiunt, quia motus quieti opponitur, moueri autem omnia corpora continue plerique dogmaticorum asseruere etiam corruptibilia & sensibus obnoxia, nam de caelestibus corporibus ea rotari semper in orbem nemo fere est qui, dubitet, preter eos qui dicunt ea manere, terram uero moueri, inter quos Aristarchus mathematicus & Seleucus & Niceas Syracusanus ut ante diximus.d Corruptibilia inquam moueri semper dicunt, eorumque substantiam continenter & minui & augeri hoc est reparari & instaurari quod fluxerat & euanidum fuerat. Sic Heraclitus rapacissimo fluuio materiam hanc qua nostra haec quae spectamus corpora constituuntur conferre est aususe, & Plato, ipsa corpora, non ὸντα, sed γινόµενα (ut graecis etiam utar uerbis) appellauit, 1 mortus uel ] mortus, uel B. / mortuus, uel S. 2 est: non ] sic! B. S. 2 primum quia ] primum, quia S. 3 uiueret, non ] uiueret: non S. 4 moriri ] mori S. 5 ita ] om. B. S. 6 est non quod non est quia ] est, non quod, non est, quia B. S. 8 est. non ] est, non B. S. 8 forte sed ] forte sed B. S. 11 corrumpitur uel ] corrumpitur, uel B. S. 12 est. hoc ] est. Hoc B. / est: Hoc S. 12 dicturi non ] dicturi, non S. 14 permanet & ] permanet, & B. S. 16 ens & ] ens, & B. S. 17 est sed ] est, sed S. 17 dicitur aliud ] dicitur, aliud S. 18 iccirco ] idcirco B. S. 18 est, dicitur ] est dicitur B. S. 23 obnoxia, nam ] obnoxia: nam S. 24 qui, dubitet ] qui dubitet S. 25 Seleucus & ] Seleucus, & B. S. 25 Syracusanus ut ] Syracusanus, ut S. 26 Corruptibilia inquam moueri ] Corruptibilia, inquam, moueri S. 27 minui & augeri hoc est reparari] minui, & augeri, hoc est, reparari B. S. 29 constituuntur conferre ] constituuntur, conferre S. 30 ὸντα ] ὂντα B. / όντα S. a PH 3, 111. b PH 3, 112–114. DK 22 B 12, DK 22 B 49a.

c PH 3, 115–118.

d EV 3, c. 8, p. 345.

e PH 3, 115;

5

10

15

20

25

30

103 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

387

quasi ea non existere sed idemtidem fieri audientibus insinuaret.a Ad haec quod manet quiescit ue, contineri ab iis uidetur quae circa ipsum sunt, omne autem tale patitur, sed neque pati quicquam cum non sit qui agat, supra contendebant, Adiicientes & illud si quod manet quiescit ue, patitur: & omne quod patitur mouetnr, quod igitur quiesceret moueretur.b Caeterum de loco De loco. multa discutiebantc praeponentes multis eum accipi modis large & pressed, & Chaos etiam & magnus quoque locus, & spatium χῶρα uocatum a graecis, ducebatur in medium ad difficultatem augendam. sed qui locum ipsum in uniuersum tollunt, neque partes non tolli uolunt sine iis ipsis non esse illum contendentes eosque qui ex partibus quod sint, locum esse tentant astruere, Causantur acriter. asserentes quod dubium est eo ipso quod est dubium: intermedio probari. Alios quoque cauillari existimant & nugari qui locum ideo statuere conantur quod fiat quidpiam in loco uel factum sit, rapere enim eos dicunt & extorquere inuitis, scilicet, & non concedentibus corpus esse, ut ipsi corpore aliquod esse fateantur.e Ad haec quoniam dimensiones non habentur nisi tres, haecque simplices non duplices (uerbi causa) una longitudo, una latitudo, una profunditas. quaerunt cuius nam sint hae dimensiones, solius ne corporis? solius ne loci? an potius amborum? si loci solius non habiturum erit corpus propriam longitudinem latitudinem profunditatem, quare corpus non erit corpus. Si corporis solius, nulla erit dimensio loci quare nec locus: si amborum, quoniam locus praeter ipsas dimensiones nullam habet subsistentiam, si ipsae dimensiones spatii uacui ue subiacent corpori, ipsius uidelicet corporis constitutrices, sequetur ut quae constituunt spatium dimensiones, & corpus etiam constituant: quibus fiet, facile ut dici queat corpus a spatio non differre. & haec quidem fere contra stoicos, qui spatium uacuumque tantum abest ut tollant, ut etiam astruant necessarium.f A quarum opinione Peripatetici. quidam etiam peripatetici non abhorruere, hac etiam de re ducem ipsorum Aristotelem improbantes, ut sexto huius operis libro aperiemus. Sed quantum attinet ad scepticos ubi stoicos impetiuere se se uerterunt ad peripateticosg 1 existere sed idemtidem ] existere, sed identidem B. S. 2 quiescit ue ] quiescitue B. S. 4 contendebant, Adiicientes ] contendebant. Adiicientes B. S. 4 quiescit ue ] quiescitue B. S. 5 mouetnr ] mouetur B. S. 8 augendam. sed ] augendam, sed B. / augendam: sed S. 9 partes non ] partes, non B. / partes: non S. 9 uolunt sine ] uolunt, sine S. 10 contendentes eosque ] contendentes, eosque S. 11 Causantur ] causantur B. S. 11 Causantur acriter. asserentes ] causantur acriter, asserentes B. / causantur, acriter asserentes S. 12 dubium intermedio ] dubium: intermedio B. / dubium, intermedio S. 13 conantur quod ] conantur, quod B. S. 14 dicunt & ] dicunt, & S. 15 corpore ] corpus B. S. 17 profunditas. quaerunt ] profunditas, quaerunt B. S. 18 solius ne ] soliusne S. 18 solius ne ] soliusne S. 19 longitudinem latitudinem profunditatem ] longitudinem, latitudinem, profunditatem B. S. 20 loci quare ] loci, quare B. S. 20 locus: si ] sic! B. S. 22 uacui ue ] uacuiue B. S. 23 spatium dimensiones ] spatium, dimensiones B. S. 25 differre. & ] differre, & B. S. 26 necessarium. A ] necessarium, a B. S. 29 impetiuere se se ] impetiuere sese B. / impetiuere, sese S. a PH 3, 54; Platon, Theaitetos, 152E. b PH 3, 116. c PH 3, 119–135; M 10, 6–36. 3, 119. e PH 3, 120–122; M 10, 7–11. f PH 3, 125–128. g Phys. IV 4, 212a6.

d PH

388

Liber Tertius

103 v. 104 r.

impugnandos.a qui cum dicant locum ultimum esse rei continentis quatenus continet (uerbi causa) mei corporis locum esse Citimam ambientis aeris, qua, scilicet, illud ipsum ambit, superficiem. ita eos redarguere nituntur, & contendunt ex eorum opinione sequi idem esse & non esse. Cum enim corpus debeat aliquo in loco esse fieri ue, & nihil esse possit aut poni in eo quod non sit, oportet locum praeexistere, ut sic in ipso corpus fiat & sit. atque ita locus erit priusquam in ipso ponatur loco corpus. quatenus autem locus ipse hoc est continentis aeris superficies figuratur affingiturque ab eo quod continetur & ambitur corpore, non poterit constitui locus priusquam in ipso sit corpus, atque ita locus non erit, antequam in ipso corpus collocetur.b Ad haec inquiunt si locus est uel factus est uel minime, hoc neutiquam. afformatus enim dicitur & perfectus ab eo quod in ipso collocatur corpore. illud autem si dixerint ideo sunt dicturi, quod cum in loco est corpus, tunc fit locus, in quo iam dicitur esse quod in ipso collocatur, sed iam dicitur locus eius uidelicet quod in eo ponitur corporis. Demum uel corpus est uel incorporeum, utrumque uero De tempore. supra uersum est incontrouersiam.c Sicut & tempns etiam sub eadem uerti uoluntd, nam quatenus ea quae sensibus apparent sequimur, uideri dicunt Multae temporis non nihil esse tempus: qua uero quae hinc inde solent afferri rationes sub antiquae definitiones. examine ponuntur, non esse illud quicquam disseruere, siue illorum definitio ducatur in medium qui uoluere tempus esse dimensum quendam mundani motus. siue illorum quorum consensus est numerum esse eius quod prius est & posterius in motu, siue eorum qui mensuram dixere motus & quietis, siue qui casum asseruere, siue qui corpus, siue qui incorporeum sunt arbitrati. namque uere omnes esse non possunt eiuscemodi finitiones quia pugnant inuicem se seque destruunt, & quae nam falsa? Alii aliter decernunt.e Quoniamuero motum, quietem, numerum, omnes uidentur asciscere. iis (ut tentatum est) antea sublatis, sublatam iri & tempus facile uolunt. praeterea finitum ne an infinitum sint quaestionem mouent? & utrique parti nectunt argumenta, diuisibile praeterea an indiuisibile percunctantur? Si secundum 1 impugnandos. qui ] impugnandos, qui B. S. 3 superficiem. ita ] superficiem, ita B. S. 4 esse & ] esse, & B. S. 5 fieri ue ] fieriue B. S. 6 sit. atque ] sit, atque B. S. 7 corpus. quatenus ] corpus, quatenus B. S. 7 ipse hoc ] ipse, hoc B. S. 8 est continentis ] est, continentis S. 11 haec inquiunt si ] haec, inquiunt, si S. 11 est uel ] est, uel B. S. 11 neutiquam. afformatus ] neutiquam afformatus B. / neutiquam: afformatus S. 12 corpore. illud ] corpore, illud B. S. 12 dixerint ideo ] dixerint, ideo B. S. 14 uidelicet quod ] uidelicet, quod B. S. 15 est uel ] est, uel B. S. 16 tempns ] tempus B. S. 17 uolunt, nam ] uolunt: nam S. 18 tempus: qua ] sic! B. S. 20 medium qui ] medium, qui S. 21 motus. siue ] motus, siue B. S. 21 est numerum ] est, numerum S. 24 arbitrati. namque ] arbitrati, namque B. / arbitrati: namque S. 24 finitiones quia ] finitiones, quia S. 25 falsa? Alii ] falsa, alii S. 26 Quoniamuero ] Quoniam uero S. 26 asciscere. iis ] asciscere, iis B. S. 28 uolunt. praeterea finitum ne ] uolunt, praeterea finitum ne B. / uolunt: Praeterea finitumne S. 28 sint quaestionem ] sint, quaestionem S. a PH 3, 124 sqq.; M 10, 21 sqq. b PH 3, 131. 247 e PH 3, 136–138; M 10, 170–228.

c PH 3, 134.

d PH 3, 136–150; M 10, 169–

5

10

15

20

25

104 r. 104 v.

5

10

Liber Tertius

389

respondetur, opponunt praesentis praeteriti & futuri diuisionem. Si primum, quoniam omne quod diuiditur mensurari dicitur ab aliqua eius parte, nulla tempus asserunt posse mensurari, quoniam pars iam praeteriit, pars futura est, & quae Praesens est indiuisilis habetur.a Adhuc neque genitum dicunt & corruptibile, quoniam quod generatur ex aliquo quod sit fieri, oportet & in aliquo quod sit corrumpi, neque ingenitum & incorruptibile, quoniam aliud nondum est, aliud praeteriit. Et quoniam omne quod generatur aut fit in tempore fieri dicitur, si fit tempus, fiet in tempore. uel igitur ipsum in se ipso fiet, uel aliud in alio. Si primum ut ipsum fiat in se ipso, idem & erit simul & non erit praeexistere enim opus est id in quo aliquid fit, ei ipsi quod fit in illo. Si secundum respondent, ut diuersum in diuerso. praesens fiet in futuro & futurum in praesens fiet.b Haec & alia pleraque ab illis de tempore disputantur. Sed haec de eo satis, deque omni quam afferant aduersus res physicas difficultate, nunc quid aduersus morales parauerint dispiciamus.

15

Quid ephectici philosophi aduersus moralia reliquorum philosophorum dogmata disputarint, ibique quam infirmare ex solis philosophorum doctrinis et moribus, genus humanum ad degendam uitam duceretur, et quam fuerit salubris Christiana disciplina.

20

Restant moralia dogmata, in quae suas ephectici philosophi refundant & rationum & obseruationum copias, ut assensum cohibeant. sic & Sextus Empiricus inter eos cum acer tum copiosus author effecit, & in tertio pyrrhoniorumc cum aduersus ethicos disputat philosophos, & in libris quos particulatim scripsit contra diuersas philosophiae partesd: nam eum librum qui est aduersus ethicos ultimum esse uoluit. Itaque & hinc & inde quae ad propositum facere uideantur decerpemus, e graeco in latinum quasi quadam transferentes paraphrasi. Et addentes, impugnantes, interpretantes, respondentes, quod nobis rei de qua agimus quadrare uidebitur, ex aliis etiam authoribus ad-

25

1 praesentis praeteriti & ] praesentis, praeteriti, & B. S. 2 diuiditur mensurari ] diuiditur, mensurari S. 4 Praesens est indiuisilis ] praesens est, indiuisilis B. S. 5 generatur ex ] generatur, ex B. S. 7 fit in ] fit, in S. 8 tempore. uel ] tempore, uel B. S. 10 simul & ] simul, & B. S. 10 erit praeexistere ] erit: praeexistere S. 11 diuerso. praesens ] diuerso, praesens B. S. 12 futuro & ] futuro, & B. S. 13 omni quam ] omni, quam S. 14 physicas difficultate ] physicas, difficultate S. 17 et ] & B. S. 19 disciplina.] disciplina. Cap. XIII. B. S. 21 rationum & ] rationum, & B. S. 21 cohibeant. sic ] cohibeant, sic B. S. 24 partes: nam ] sic! B. S. 25 ethicos ultimum ] Ethicos, ultimum S. 25 hinc & ] hinc, & B. S. 26 graeco in latinum ] Graeco in Latinum B. S. 27 paraphrasi. Et ] paraphrasi: Et B. S. a PH 3, 139–143; M 10, 189–196. d M 11, 1–257.

b PH 3, 144–150; M 10, 197–211.

c PH 3, 168–281.

390

Boni definitiones uariae.

Locus Arist. Sceptici.

Liber Tertius

104 v.

ducentes quod nobis rei de qua agimus quadrare uidebitur, ut hoc in opere saepe fecimus quatenus ostenderemus nihil esse tam firmum & statum in humana philosophia quod non acres etiam impugnatores & euersores habuerit. Primum quo pacto degenda uita & quibus moribus, ex uariis opinionibus philosophorum & aestimationibus nationum duci solet incontrouersiam, qua de re cum primo lib. plurima recensuerimus huc spectantia, de summo bono, de dissensione philosophorum super bonis malis indifferentibusa, superque uirtutibus humanis & legibus: & secundo quoque nonnulla dum decimi Scepticorum ad contradicendum loci mentio haberetur, omnia ea non repetemus in praesentia, sed quoquo modo ad introducenda ea quibus nunc insistendum est, eorum meminerimus. Bonum ipsum alii quod faelicitatem efficiat definiuere, alii quod eam compleat, alii quod ad eam consequendam conducat, Alii quod per se ipsum eligendum sit.b Plato in primo de legibus bona in diuina seiunxit & humana.c bona diuina, prudentiam dixit esse temperantiam iustitiam fortitudinem. Humana bona, sanitatem, formam, uires, diuitias.d alii alia nam prout quisque optabat sibi aut optatum possidebat, bonum metiebatur, unde forte Aristo. ait bonum quod omnia appetunte, sed enim hunc nolunt Sceptici cognosci essentiam boni, sed accidentia quaepiam. Quae quidem accidentia uel ipsi bono soli accidunt uel aliis, Si aliis, ipsius boni constitutricia & ab aliis quae non sunt bonum (sic loquar) diremptricia ita non sunt ut ipsum proprie signent & figurent bonum: si uero soli, fieri tamen iccirco nequit, ut ex iis bonum ipsum pernoscamus.f Sicuti enim ille cui equus esset ignotus, nec quid sit hinnire iam nouit, neque per id quod est hinnire in cognitionem deueniret equi, nisi prius equo occurreret hinnienti. Sic qui boni esset insolens & ignarus, & quid esset bonum quaereret, quid ipsi bono inesset proprie & soli, scire nequiret, nisi ex ipso bono bonum posset intelligere. Prius enim nosse opus est ipsius naturam boni, Deinde ita cognosce, quod iuuet, & propterea eligendum sit, & quod faelicitatem polliceatur aut praestet.g quod autem eiusmodi accidentia satis non faciant

1 adducentes quod ] adducentes, quod S. 1 rei de ] rei, de B. S. 1 agimus quadrare ] agimus, quadrare S. 2 fecimus quatenus ] fecimus, quatenus S. 2 firmum & ] firmum, & B. S. 3 philosophia quod ] philosophia, quod B. S. 5 incontrouersiam ] in controuersiam B. S. 6 lib. ] libro S. 7 philosophorum super ] philosophorum, super B. S. 8 humanis & ] humanis, & S. 10 quoquo modo ] quoquomodo B. S. 13 Alii ] alii B. S. 14 bona ] Bona B. S. 15 esse temperantiam iustitiam fortitudinem ] esse, temperantiam, iustitiam, fortitudinem B. S. 16 diuitias. alii ] diuitias, alii B. S. 16 alia nam ] alia: nam S. 17 Aristot. ait bonum ] Aristoteles ait, bonum S. 17 appetunt, sed ] appetunt: sed S. 18 hunc ] hanc B. S. 19 aliis, Si ] aliis: Si B. S. 21 diremptricia ita non sunt ut ] diremptricia, ita non sunt, ut B. S. 21 signent & ] signent, & B. S. 21 bonum: si ] sic! B. S. 22 iccirco ] idcirco B. S. 27 Deinde ] deinde B. S. 28 cognosce ] cognoue B. / cognoscere S. 29 quod ] Quod B. S. a PH 3, 169–238; M 11, 21–41 b PH 3, 169–172; M 11, 22–32. c Platon, Gesetze, 631B. d Apuleius, De Platone liber, 2, 1, 111. e EN I 1, 1094a1 sqq. f PH 3, 173. g PH 3, 174 ; M 11, 35–39.

5

10

15

20

25

104 v. 105 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

391

ad declarandam naturam boni, ipsi erunt testes dogmatici philosophi, qui & si illa omnia concedant, interrogati nihilominus quid sit illud cui illa ipsa accidant? incredibiles excitabunt pugnas. Alii enim uirtutem, alii uoluptatem, alii indolentiam, Alii aliud quiddam commentabuntur esse id quod iuuat, quod eligendum sit, quod faelicitatem efficiat.a Non secus de malo & de eo quod indifferens est decernent, quando super eius etiam natura & altercantur & bellant. Caeterum nullum esse suapte natura uel bonum uel malum uel indifferens, hinc argumentantur. quodcunque natura aliquem afficit, omnes pariter afficit qui eadem pollent natura.b Ignis enim calefacit & comburit omnia ligna, Nix uiuentia omnia corpora afficit frigore, atque ita de caeteris. Sed bonum & malum & indifferens, eos a quibus cognosci dicuntur, non ita afficiunt, igitur annumerariis non possunt, quae suapte natura sint talia, ut ita esse iure iudicenturc: Nam ut praetereamus uulgus ineruditum, quorum pars prosperam corporis ualetudinem bonum arbitrantur, pars scortorum gregibus immergi, Alii crapulis adiici, Alii uina ingurgitare, in ludis alii pernoctare, alii etiam peiora. philosophorum multi tria bonorum genera constituunt, nec in iis diuidundis concordes, quando aliter peripatetici, aliter stoici partiuntur: sed & nonnulli uoluptatem inter bona ab illis non habita, non solum inter bona reposuere sed bonorum primum, cum tamen sint qui inter mala reponant adeo, ut eorum quidam exclamarit µανέιην µάλλον ἢ ἠσθείην hoc est insanire magis quam oblectari.d Qui uero diceret partim hac, partim illac eundum, ut rixa disputantium hac de re philosophorum uitetur, fieret & ipse pars rixae, qua uel alteri parti uel alterutri aduersaretur, & ipse quoque indigeret iudicante & decernente, recte ne elegisset an minime? Cum uero iudicium nullum decernendi ueri extet incontrouersum & clarum atque ab omnibus confessum receptumque, ut secundo lib. huius operis ex horum philosophorum opinione disserebamus, praestat inquiunt ab ascensu abstinere, quam temere & non perspicue decernere.e Illud etiam adiiciunt quod bonum dicitur uel est ipsum eligere, uel ipsum quod elegimus. non primum ex propria ipsius ratione,

2 & si ] etsi B. S. 2 illud cui ] illud, cui B. S. 3 accidant? incredibiles ] accidant, incredibiles S. 4 Alii ] alii B. S. 6 natura & ] natura, & B. S. 7 natura uel bonum uel ] natura, uel bonum, uel B. S. 8 argumentantur. quodcunque ] argumentantur, quod cumque B. / argumentantur: quodcunque S. 9 natura. Ignis ] natura: Ignis S. 10 ligna, Nix ] ligna: Nix B. S. 11 bonum & malum & ] bonum, & malum, & B. S. 12 annumerariis ] annumerari iis S. 13 iudicentur: Nam ] iudicentur. Nam B. S. 15 Alii ] alii B. S. 15 Alii ] alii B. S. 15 ingurgitare ] inurgitare B. S. 16 philosophorum ] Philosophorum B. S. 19 reposuere sed ] reposuere, sed B. S. 20 reponant adeo ] reponant, adeo B. S. 20 ἠσθίην hoc est insanire ] ἠσθίην, hoc est, insanire B. S. 23 qua ] quae B. S. 23 parti uel ] parti, uel B. S. 24 recte ne ] rectene S. 25 clarum atque ] clarum, atque B. S. 26 lib.] libro S. 26 operis ] Operis S. 27 praestat inquiunt ab ascensu ] praestat, inquiunt, ab assensu S. 28 dicitur uel ] dicitur, uel B. S. 29 elegimus. non ] elegimus, non B. S. a PH 3, 175; M 11, 42–44. b PH 3, 176–178; M 11, 59–61. M 11, 73; DL 6, 3. e PH 3, 182; M 11, 71-78.

c PH 3, 179.

d PH 3, 180 sq.;

392

Liber Tertius

105 r.

neque enim festinamus & cupimus eligere aliquod, & consequi nisi excidamus ab ipsa cupidine ut amplius, scilicet, non eligamus. neque enim appetimus eligere uinum aut panem sitientes, scilicet, & famescentes, nisi ut liberemur ab angustia famis, scilicet, & sitis, qua affecti panem uinumque appetebamus eligebamusque. Appetere igitur ipsum & eligere per se non est bonum, uerius aut molestum, quandoquidem nihil ob aliud famelicus cibum obtinere satagit, quam ut famis molestia careat, atque ita de caeteris appetitionibus decernendum.a Si secundum, id est, id quod eligimus dicatur esse bonum, hoc certe uel extra nos est, uel circa nos, si extra, sane uel aliquid affectionis in nos operatur, uel omnino nihil, si hoc, neque ducet nos ad eligendum, si illud, non iam per ipsum erit a nobis eligendum quod extra nos est, sed per inditam, scilicet, nobis ex eo dispositionem.b Si uero circa nos, aut circa corpus erit solum, aut circa animum, aut circa utrunque. Si circa solum corpus, effugiet nostram cognitionem: quoniam anima duntaxat cognoscimus, non solo corpore, si dicant a corpore ad animum usque protendi illud uel noscant uel memorentur opus est, quod eligitur quatenus iudicatur a mente cogitationeue iudicari, non a corpore irrationalic: relinquitur igitur ut asserant circa solam animam esse bonum. Sed hoc controuersum etiam apud dogmaticos, quando alii non existere illam. Alii si existat nihil compraehendere, ut late disputatum cum de iudicatorio quaestionem, rerum multarum faetam, sceptici euentilabant.d SaEpicurus. ne Epicurus uoluptati bonum finemque addixit: animam uero ex atomis sicut & caetera constare dixit: In aceruo igitur atomorum, quo modo & uoluptatem fieri, & assensum, & iudicium, & hoc eligendum, & bonum, hoc fugiendum Stoici. & malum, si sane sumus mentis affirmauerimus?e Stoicis etiam quo pacto assentiemur? qui cum artes dicant bonas in anima esse, easque ex conceptionibus exercitatis fieri, conceptiones autem circa principalem uersari spiritum, ipso in spiritu collectionem quaerendam nobis esse & artem affirmabunt: At una impressio delet aliam, & informatio prior posteriore abolebitur, quoniam fusilis est quodammodo spiritus ipse corporeus.f quo pacto & aliis assensum praestabimus? qui uolunt temperamento corporis id acceptum referri opportere. Quae omnia tam diuersa, bonum in anima uel non esse, uel esse sub dubio relinquunt. par etiam discursus de malis & indifferentibus proportione seruata facile fiet: cum tot malorum genera tot indifferentium apud stoicos & alios philosophos pugnaciter sint introducta, ut ad naturam referri eandem, 2 cupidine ut ] cupidine, ut S. 2 eligamus. neque ] eligamus, neque B. / eligamus: neque S. 3 scilicet ] om. B. S. 7 satagit, quam ] satagit: quam S. 9 nos, si ] nos: si B. S. 10 si hoc, neque ] si hac neque B. S. 12 nos, aut ] nos aut B. 15 illud uel noscant uel ] illud, uel noscant, uel B. S. 19 illam. Alii ] illam, alii B. S. 20 faetam ] foetam B. S. 22 dixit: In ] sic! B. S. 27 artem affirmabunt ] artem, affirmabunt B. 28 impressio ] inpressio B. 29 corporeus. quo ] corporeus, quo B. S. 31 sub ] om. B. S. 32 relinquunt. par ] relinquunt: par B. S. 33 genera tot ] genera, tot B. S. a PH 3, 183; M 11, 79–84. 3, 187. f PH 3, 188.

b PH 3, 184.

c PH 3, 185; M 11, 87–89.

d PH 3, 186.

e PH

5

10

15

20

25

30

105 r. 105 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

393

scilicet, & uniformem omnino nequeant: sed neque etiam ex animantium brutorum naturis mutuari poterit: nam qui diceret leones suapte natura fortes esse, proptereaque affirmaret eligi natura ipsa fortitudiuem: Idem non aduerteret eadem ratione eligi natura ipsa debere timiditatem, quoniam cerui & lepores suapte natura non fortes, sed timidi sunt.a quare natura se duci ad uoluptatem Epicurei sileant, quoniam in eam bruta etiam animantia quodam impetu ferantur, nam si feruntur non eligunt, nec feruntur semper, & bruta sunt ratione carentia, qua pollet homo, & uti debet ad frenandas uoluptates: quae ideo in bonis ducendae non sunt, quoniam effectrices sunt malorum & dolorum causae, paupertatis, Ignominiae, mortis, & praeterea labores uoluptatibus aduersi corporeis, honestas animi saepenumero parant uoluptates. Verum enimuero si quis perpenderit quam diuersa quam uaria de bonis & malis, ut haec consequerentur illa fugerent gentes, nationes, philosophorum pene omnium scholae, decreuerint: nihil certi in moribus humanis apud ipsos philosophos inueniri posse conspiciet. Nam quod alii bonum esse duxerunt, alii id ipsum uel in malis reposuerunt uel inter ea quae dicuntur indifferentia collocarunt. Igitur quae nam turpa, quae minime, quae fasta, quae nefasta, quae pia, quae impia apud leges & mores eorum habebantur, xaminemus? Apud nos turpe ducitur & nepharium idque & iure & merito, pueris commisceri.b Apud Germanos olim ut Sextus aitc, apud Gallos etiam & Aristotele & antiquiore Isidoro authoribus turpe non ducebatur: atque horum consuetudine pueri publice nubebant. Apud eosdem Germanos Latrocinium olim non ducebatur infame quod scribit Iulius Caesard, & post eum s. Thomas, qui in theologicae summae uolumine primo, secundae partis, quaestione quarta super nonagesimame: eiusmodi errores, in aestimando quod latrocinari, & pueris abuti malum non esset, tribuit deprauate rationi, ex affectione, consuetudine, habitudine ue naturae. Sed illud uitium masculae libidinis, non solum unius nationis uitium fuisse credamus, Nam apud Cretenses antiquitus

1 nequeant: sed ] sic! B. S. 2 poterit: nam ] poterit, nam B. / poterit: nam S. 3 fortitudiuem ] fortitudinem S. 4 fortitudiuem: Idem. . .natura ] om. B. 4 ipsa ] om. B. S. 5 lepores] Lepores S. 5 sunt. quare ] sunt, quare B. / sunt: quare S. 10 Ignominiae ] ignominiae B. S. 12 perpenderit quam diuersa quam ] perpenderit, quam diuersa, quam B. S. 13 consequerentur illa ] consequerentur, illa S. 14 decreuerint ] decreuerunt B. S. 16 reposuerunt uel ] reposuerunt, uel B. S. 17 dicuntur indifferentia collocarunt ] dicuntur, indifferentia collocarunt B. / dicuntur indifferentia, collocarunt S. 18 impia apud ] impia, apud B. S. 18 leges & ] leges, & B. 19 xaminemus? Apud ] examinemus: Apud B. S. 19 ducitur & nepharium idque & ] ducitur, & nepharium idque, & B. / ducitur, & nepharium, idque & S. 19 iure & merito, pueris ] iure, & merito, pueris B. S. 21 Aristotele & ] Aristotele, & B. S. 21 authoribus turpe ] authoribus, turpe S. 22 Latrocinium ] latrocinium B. S. 23 infame quod ] infame, quod B. S. 23 s.] S. B. S. 24 partis ] Partis B. 26 latrocinari & Pueris ] latrocinari, & pueris B. S. 27 habitudine ue ] habitudineue B. S. 28 credamus, Nam ] credamus: Nam B. S. a PH 3, 193; M 11, 99 sq. b PH 3, 195–199; M 11, 96–98. c PH 3, 199. d Caesar, De bello gallico, 6, 23, 6. e Thomas v. Aquin, Summa Theologiae I-II, qu. 94, a. 4.

Contra Epicur.

Sextus. Aristo. Iulius Ces. S. thomas.

394 Vergilius. Cicero.

Theodoretus

Cynici. Stoici.

Diuina lex.

Liber Tertius

105 v. 106 r.

inoleuit. unde illa a grammaticis creditur a Vergilioa citatus Cydon. Apud Thebanos quoque puerorum amores non condemnatib, quod scelus etiam in graeciam reliquam irrepsisse testari Ciceroc uidetur, de Dionysio Tyranno, cum ait habuisse illum quosdam pueros more graeciae sibi amore coniunctos & in Graeciae Gymnasiis huiuscemodi amores liberos atque concessos esse. In causa sceleris opinor fuisse lycurgi leges, inhonestis puerorum amoribus habenas laxantes: quas leges cum eorum & authore Apolline & laudatore Platone condemnauit Theodoretus in libro de legibus: inter alia mentionem faciens ipsius ut eius utar uerbo graeco παιδεραστίασ ne cetera commemorem.d Non habeo nunc mentionem quod & in Italiam & ad regiones alias uitium hoc nepharium perniciosissimumque migrauerit, nam & si committitur, turpe tamen ducitur, & legibus seuerissimis uindicatur. Sed quod apud illos inquam hoc turpe non duceretur, Sicut nec apud Persas abuti pueris ut superiore diximus lib. nec apud massagetas item turpe & obscenum erat mulieribus publice misceri & uacare adulteriis, nec apud persas quoque turpe matres nubere filiis & patribus filiase: id enim licebat per Zaradi leges, uti est apud Theodoritumf non solum fratribus sorores, quod & apud aegyptios erat legitimum: sed haec quae mas in feminam committeret, non eo abhorret a natura modo: quo magis mirandum cur a philosophis omnibus scelus ipsum masculae libidinis non sit explosum: atque hinc magnopere damnandi Cynici, & Stoici Zenon Cytieus, Cleanthes, Chrysippus, qui eum non malum sed ἀδιάφορον hoc est indifferens appellabant authore Sextog. ut hinc magna uel ex moribus ipsis, uel ex philosophorum doctrinis, oriretur ad bene atque honeste degendam uitam perturbatio. Sed lex diuina quid esset sentiendum hac de re censuit: quae non inter ea quae indifferentia uocantur illam annumerauit, Nec inter mala solum, sed pessima: & acerrime qui talia committunt puniendos decreuit, & ob eiusmodi scelus, quinque urbes arserunt: & qui illis in urbibus manserunt igne & sulphu re perierunt.h publice mulieribus uiros misceri, apud nos & plerasque nationes turpe & plenum obprobrio. Apud

1 inoleuit. unde ] inoleuit, unde B. S. 1 creditur a ] creditur, a B. S. 4 Tyranno, cum ] Tyranno: cum B. S. 5 sibi. . .coniunctos & in ] om. B. S. 5 liberos atque ] liberos, atque S. 6 leges, inhonestis ] leges inhonestis S. 9 ipsius ut ] ipsius, ut S. 9 παιδεραςίας ] παιδεραςιας B. 11 migrauerit, nam ] migrauerit: nam S. 13 illos inquam hoc ] illos, inquam, hoc S. 13 Sicut ] sicut B. S. 14 lib. nec ] libro, nec S. 16 filiis & ] filiis, & B. S. 17 Theodoritum non ] Theodoritum, non S. 17 quod ] quid B. 21 Stoici Zenon ] Stoici, Zenon S. 21 malum sed ] malum, sed B. S. 22 ἀδιάφορον hoc est indifferens ] ἀδιάφορον, hoc est, indifferens B. S. 22 appellabant authore ] appellabant, authore B. S. 22 Sexto. ut ] Sexto, ut B. S. 23 magna uel ] magna, uel B. S. 24 diuina ] Diuina B. S. 25 uocantur illam ] uocantur, illam B. S. 26 Nec ] nec B. S. 28 manserunt igne & ] manserunt igne, & B. / manserunt, igne, & S. 28 perierunt. publice ] perierunt, publice B. S. a Vergil, Aeneis 10, l. 449 sqq. b PH 3, 199. c Cicero, Tusculanae, 5, 20, 58. d DGAC 9, 18–21, p. 539 sq. e PH 1, 152. f DGAC 9, 33, p. 549 sq. g PH 3, 200. h 1 Mos 19, 24.

5

10

15

20

25

106 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

395

nonnullos indorum populos, & usitatum & pene legitimum: quod & Crates Cynicus obseruabat. Mulieres quaestum corporis facere flagitiosum.a Apud aegyptiorum multos dignum gloria adeo, ut quae cum plurimis obseruatae uiris essent, talare quoddam gererent ornamentum eximiae dignitatis insigne, atque apud eosdem puellae dotem sibi ex iuuentutis flore ubi praeparauissent, tum nubebant.b ac Stoicos (inquit Sextus ipse) uidemus non absurdum esse dicere, cum meretrice uitam degere, & ex eius opere nutriri. aegyptii ethiopes & Sarmatae stigmatibus inurebant infantes.c Apud Romanos uero id existimabatur inglorium. Sed irrepsit nunc consuetudo ut principes faeminae inaures gestent, instar asiaticarum mulierum: miror quod etiam eos non sint imitatae, qui generosum putabant si nares quoque puerorum perforantes, argenteos & aureos orbes & pretiosos lapillos suspenderent.d Veste talari usos multos idque decori ductum plane constat, aliis id ipsum uitio uersum, non apud Persas modo & ante Semiramidem, Sed etiam tyranni Dionysii tempestate, cum recusauit Plato quia uir esset stolam muliebrem, Admisit Aristippus, quoniam etiam ad orgia bacchi mulier accedere & incorrupta recedere facile posset.e Abominamur nos & detestamur quemadmodum & nationes multae eos, qui matri aut sorori incestis nuptiis se iungerent, Ab eiusmodi uero scelere tam non abhorrebant, quod ante dictum est Persae & aegyptii. ut persae palam matres haberent coniuges, maximeque ipsorum sapientes, qui magi persarum lingua nuncupantur. aegyptiis uero sorores publice nuberent. Adstipulari iis potuissent fabulae quando luno diceretur Iouis & soror & coniunx. Illis uero etiam philosophus Zeno, qui ita absurdum esse non putauit matris particulam filii particula, sicuti nec manu membrum aliud confricari.f in hoc non philosophus (ut mihi uidetur) non homo, sed bellua longe immanior: quando inter eas inuentae sunt multae, quae & maternum refugerint coitum, & in eo deceptae se se in praeceps dederint, & in ministros saeuierint, Si uera prodidit Aristoteles. Quare sileat Cytieus ipse, dum de puerorum educatione deque sanctitate filiorum in parentes agit, & locastae meminit & oedipig: sileat & in politicis Chrysippus cum patrem ex filia & matrem ex filio 1 usitatum ] usitarum B. 2 obseruabat. Mulieres ] obseruabat, mulieres B. S. 3 gloria adeo ] gloria, adeo B. S. 6 ac ] Ac B. S. 7 aegyptii ethiopes ] Aegyptii Aethiopes B. S. 8 infantes. Apud ] infantes, apud B. S. 9 faeminae ] foeminae B. S. 10 asiaticarum ] Asiaticarum B. S. 10 mulierum: miror ] sic! B. S. 12 argenteos & aureos orbes & pretiosos ] argenteos, & aureos orbes, & praetiosos B. S. 14 modo & ] modo, & B. S. 14 Sed ] sed B. S. 15 tempestate, cum ] tempestate cum S. 15 Plato quia uir esset stolam muliebrem, Admisit ] Plato quia uir esset stolam muliebrem admisit B. / Plato, quia uir esset, stolam muliebrem, admisit S. 16 bacchi ] Bacchi B. S. 17 quemadmodum & ] quemadmodum, & B. S. 18 Ab ] ab B. S. 19 aegyptii. ut ] aegyptii, ut B. S. 21 nuncupantur. aegyptiis ] nuncupantur, Aegyptiis B. S. 22 soror & ] soror, & B. S. 25 confricari. in ] confricari, in B. S. 27 coitum ] comitum B. / comitium S. 28 Si ] si B. S. 29 educatione deque ] educatione, deque S. 30 politicis ] Politicis B. S. 30 filia & ] filia, & B. S. a PH 3, 200. g M 11, 191.

b PH 3, 201.

c PH 3, 202.

d PH 3, 203.

e PH 3, 204.

f PH 3, 205.

Sextus.

Plato. Aristippus.

Contra zenonem author et contra Chrysippum.

Aristo.

396

Liber Tertius

106 r. 106 v.

prolem suscepisse non improbat, nec malum sibi hunc morem uideri asserit: & Plato quoque silentium teneat, dum in uniuersum peccat, & mulieres uiris promiscue communes facit.a Male hic, at peius Cato, qui non dixit hoc solum, sed fecit, & Martiamb coniugem dedit hortensio. hinc illa florentis Tertullianic exclamatio. O sapientae atticae. O Romanae grauitatis exemplum: leno est philosophus & censor. Vni uiro mulierem unam matrimonio copulari, legibus plurimis est cautum, multas uero uni addictas uiro mulieres, & Thraces, & getuli, & libes uoluere.d Nephas praeterea censeretur a plerisque hominibus, si humanis uescerentur carnibus. quod nephas non esse barbarorum multi opere, Chrysippus etiam uerbis multis docet in sua republica.e Nephas item humano sanguine superum aras deturpari putabant nationes multae, Lacones uero dianae aram sanguine humano madere, religiosum existimabant: & pueri flagellabantur in templo ut ea abundantius cruentaretur. Adulterium plecti debere non parum multae leges praecipiunt ut malum & reipub. pernitiosum, Laus diuinas legis. quod non malum sed indifferens plerique putarunt.f O diuinam legem quae controuersiam dirimit, & insanientium nationum, & aberrantium philosophorum: quando non solum ea, moses maechos penae subiecit, sed Christus eum ani mo maechari, qui alienam concupisceret mulierem testatus est: & aeternae morti maechos subiiciendos asseruit. pium esse parentes colere & eorum curam si sibi ipsi prouidere nequeant ad uictum, suscipere nos debere, humanae leges fere praecipiunt uniuersae: At apud Scythas ubi parentes eorum sexaginta aetatis annos superauerant Iugulare moris erat, neque ducebatur impium: Nec mirum quando, Saturnus etiam apud eos ferebatur pudenda patris falce dissecuisse, & Saturnum Iuppiter ad inferna detrusisse, & Pallas, & Neptunus parentem uinclis aggredi tentauisse. At qui & pueros nutrire & fouere nostros, ipsa naturae lege iubemur, At non solum fabulae Saturnum in filios saeuire uoluisse decantaueruntg, Sed legislator Atheniensium Solon (ut primo diximus libroh) licere quibuslibet parentibus sanxit, proprios filios occidere: quod tamen leges aliorum complures uetuerunt. Filios quoque sub potestate patris esse romanae decernunt leges, alii uero tyrannicum hunc morem sunt arbitrati.i Occidere hominem legibus uetitum est: qui singula-

4 hortensio. hinc ] Hortensio, hinc B. S. 5 exclamatio. O ] exclamatio: ô B. S. 5 atticae. O ] Atticae, ô B. S. 6 censor ] Censor B. S. 8 libes ] Lybes B. / Libes S. 9 carnibus. quod ] carnibus, quod B. S. 14 reipub.] reipublicae S. 15 malum sed ] malum, sed B. S. 19 pium ] Pium B. S. 19 colere & ] colere, & B. S. 22 superauerant Iugulare ] superauerant iugulare B. / superauerant, iugulare S. 23 impium: Nec ] sic! B. S. 23 quando, Saturnus ] quando Saturnus B. S. 24 Iuppiter ] Iupiter S. 24 Pallas ] Palas B. S. 25 nutrire & ] nutrire, & B. S. 26 iubemur, At ] iubemur: At B. S. 27 Sed ] sed B. S. 30 romanae ] Romanae B. S. a PH 3, 205; M 11, 192. b Plutarch, Cato minor, 25, 1 sqq., p. 293 sq.; Régine Chambert, Art. »Marcia«, in: Dictionnaire des philosophes antiques, vol. 4, p. 266. c Tertullian, Apologeticum, 39, col. 473. d PH 3, 213. e PH 3, 247; M 11, 192 sq. f PH 3, 208 sq. g PH 3, 210. h EV 1, c. 19, p. 147 sq. i PH 3, 211.

5

10

15

20

25

30

106 v.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

397

ri utuntur certamine pulchrum ducunt, quod contra nostras leges, plurimi etiam inter nos principes admittunt.a sed humanarum legum parua uis nisi diuina authoritate firmentur. propterea quod in calce quoque primi huius operis libri dicebamus, ad consequendam authoritatem multi se finxerunt a diis leges quas aliis tradebant accepisse: & Thomas in quarto de regimine Thomas principiumb cum ex Aristotele multa rettulisset, ad infirmandam hippodomi politiam excogitata, disputabilia tamen esse dicit in utranque partem ut pote quae circa humanos actus contingentemque materiam diuersentur: Satis in parte docens, humana cogitata humanis etiam cogitatibus & confirmari & infirmari posse, ut parum per se se habeant roboris, ni ad ea fulcienda superior & diuina prorsus accedat authoritas. Latrociniis insistere & contra leges & iniustum esse quis nesciat. sed praeter Germanos de quibus pauloante diximus, nonnulli barbarorum, legitimum adeo putabant, ut etiam cilices gloriosum existimarent, & eos qui inter latrocinandum forte fuissent interfecti, honore dignos & laude plane censebant.c At eiusmodi mores tanquam insolentes & barbaros exculta fortassis improbarit Graecia. At lacones? Sobrii ut ille inquit & acres uiri, Ius atque usum furandi probauere pro exercitio & disciplina rei bellice, quod & a Gellio proditur capite ultimo libri undecimi atticarum noc- Gellius. tiumd: eodem quoque libro Aristonis iureconsulti authoritate, apud ueteres aegyptios furta omnia fuisse licita & impunita memoriae prodidit.e quod cum Author. noua solutio. legissem uenit in mentem posse fortasse hinc afferri solutionem praeter alias complures, non usque quaque absurdam quaestionis illius, in qua se se multi torsere theologi, Cur licite hebreorum populus uasa & caeteras diuitias ab aegyptiis abstulit?f quando quidem quod licitum erat aegyptiis, non illicitum uideri deberet hebreis in aegypto degentibus, hoc est lege egyptiorum uti aduersus aegyptios oppressores. licuisse etiam antiquitus, ut prauis hominibus probi auferrent quae possidebant, illud caliclis apud platonem in gorgiag suggerere facile posset, quod Hercules probatur geryionis abstulisse boues,

2 admittunt. sed ] admittunt, sed B. S. 2 uis nisi ] uis, nisi B. S. 3 propterea ] Propterea B. S. 4 operis ] Operis S. 5 leges quas ] leges, quas B. S. 5 tradebant accepisse ] tradebant, accepisse B. S. 6 rettulisset ] retulisset B. S. 7 partem ut pote ] partem utpote B. / partem, utpote S. 8 diuersentur: Satis ] sic! B. S. 9 cogitatibus & confirmari & ] cogitatibus, & confirmari, & B. S. 10 superior & ] superior, & B. S. 11 leges & ] leges, & B. S. 12 nesciat. sed ] nesciat, sed B. S. 12 pauloante ] paulo ante B. S. 14 inter ] in B. S. 15 insolentes & ] insolentes, & B. S. 17 Sobrii ut ille inquit & ] Sobrii, ut ille inquit, & S. 17 exercitio & ] exercitio, & B. S. 19 noctium: eodem ] sic! B. S. 20 impunita memoriae ] impunita, memoriae S. 20 prodidit. quod ] prodidit, quod B. S. 21 legissem uenit in mentem posse ] legissem, uenit in mentem, posse S. 23 theologi, Cur ] Theologi: cur B. S. 24 quando quidem ] quandoquidem S. 25 est lege ] est, lege S. 25 egyptiorum ] Aegyptiorum B. S. 26 oppressores. licuisse ] oppressores, licuisse B. S. a PH 3, 212. b Thomas von Aquin, De regimine principum, 4, 13. c PH 3, 214. d Noct. att. 11, 18, 17. e Ibid. 11, 18, 16. f 2 Mos 3, 21–23; 11, 2 sq.; 12, 35 sq.; Georges Folliet, La »Spoliato Aegyptiorum«, pp. 1–48. g Platon, Gorgias, 484B sq.

398

Liber Tertius

106 v. 107 r.

quas ille nec uendiderit. nec donauerit, tanquam hoc natura iustum haberetur, ut quae deteriores possident sint melioris. Atque ut eius proprie graecis utar uerbis quibus hoc postremum explicuit ὡ στούσ του ὄντοσ του δικαίου φύσει, καίβοῦσ καὶ τάλλα κτήµατα είναι πάντα του βελτίονόσ τε και κρείττονοσ, τὰ τῶν χειρόνων τἑκαι ἡττόνων.a Pium esse debitoribus si pauperes & soluendo non sint ignoscere, plerique omnes minime dubitant. At in lege duodecim tabularum decernebatur corpus eius qui debebat & soluendo non erat disserari Gellius. Terentius. & dari creditoribus. cuius rei & meminit Gelliusb aperte, & subobscure fortasse Terentius sub illis uerbis animam debet, quam legis crudelitatem consensu publico Erasaim, Tertulianus est authorc. Circa cultum religionis quam diuersa diuersae gentes? quarum aliae paucos deos, aliae multos, & hae corporeos, illae incorporeos, aliae selectos, numerosissimos aliae, & nullo termino compraehensos colebant. In eorum uero sacrificiis quam diuersa? quam absona? quam absurda? quam pugnantia? Sarapidi porcellum immolare impium, Herculi & Esculapio pium existimabatur a multis.d Sacerdos aegyptius Sextus. citius moreretur inquit Sextus, quam suilla carne uesceretur, etiam & Iudaeus a quo aegyptii morem hunc traxisse non difficulter crediderim.e libes uero si ouinam carnem gustassent facinus apud eos pene inexpiabile comisissent: Columbis uesci Syrorum nonnullis erat illicitum, omnibus aliis minime uetitum: quibusdam in templis pisces comedere nephas putabatur, fas in multis sed & alii religione sua prohibebantur, caput animalis comedere, alii humero, alii pedibus, alii hortensibus multis uescif, pythagorei etiam fabis adeo, ut citius patris capite uescerentur: quanquam uel non uerum uel non statum fuisse preceptum cerni apud Gelliumg potest. plerique omnes caninas carnes non admittunt in cibum, thracum populi nonnulli illis ipsis Pascuntur, quod forte olim & graeci: Vnde & Diocles aegris quibusdam caninas ad uescendum carnes dari iubet.h Reuertor ad sacrificia gentium sed uerius sacrilegia. Saturno sacrificabant humanis hostiis, Scythicam Dianam hospitum cruore placabant, aequo Neptunum, atque etiam Apollinemi, unde ille fortasse cecinit 1 uendiderit. nec ] uendiderit, nec B. S. 2 possident sint ] possident, sint S. 3 uerbis quibus ] uerbis, quibus B. S. 3 explicuit ὡ ] explicuit: ὡ B. S. 3 ὡ στούς ] ὡσ τούς S. 4 Καίβοῦς ] Καί βοῦς S. 4 τάλλα κτήµατα ] τάλλακτήµατα S. 7 eius qui debebat & ] eius, qui debebat, & B. S. 7 disserari ] dissecari B. S. 8 creditoribus. cuius ] creditoribus, cuius B. S. 10 Erasaim ] erasam B. S. 10 Tertulianus ] Tertullianus S. 11 religionis quam ] religionis, quam B. S. 13 sacrificiis quam ] secrificiis, quam B. / sacrificiis, quam S. 16 moreretur inquit ] moreretur, inquit S. 17 libes ] Lybes B. S. 18 gustassent facinus ] gustassent, facinus B. S. 19 comisissent: Columbis ] comisissent. Columbis B. S. 20 uetitum: quibusdam ] uetitum. Quibusdam B. S. 20 nephas ] nefas B. S. 21 multis sed ] multis. Sed B. S. 22 alii ] om. S. 22 uesci, pythagorei ] uesci. Pythagorei B. S. 23 uerum uel ] uerum, uel B. S. 24 praeceptum cerni ] praeceptum, cerni S. 24 plerique ] Plerique B. S. 25 Pascuntur ] pascuntur B. S. 27 gentium sed ] Gentium, sed B. S. a Platon, Gorgias, 484B-D. b Noct. att. 11, 18, 8 sqq. c Tertullian, Apologeticum, 4, col. 287. d PH 3, 220. e PH 3, 223. f Ibid. g Noct. att. 4, 11, 1 sqq. h PH 3, 225. i PH 3, 221.

5

10

15

20

25

107 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

399

placat equo persis Radiis hyperiona cinctum ne detur celeri uictima tarda deoa. Consuesse & Massagetas mactare soli aequum eandemque ob causam scribit Herodotusb. Dianae quoque capras immolare fas erat, nefas aesculapio quae uero ad expiationem animae pertinere dicebantur quam aduersa inter se? quamque bellantia? & tamen prophana & plurimum scelesta, idque suasu malorum demonum fiebat qui se deos credi uolebant.c Scribit magnus Atha- Athanasius. nasius in lib. contra gentesd omnem ferme ciuitatem eam ob causam flagitiis plenam, inter quae illud affert, phaenissas mulieres antiquitus prostare solitas, ut quae existimarent deam suam meretricio placari, & ab ea ueniam hoc pacto precari: alii alia turpissima ad animae expiationem pertinere autumabant. De ipsa uero anima quanta lis? quid, scilicet, post dissolutum corpus illis eueniret. Alii nihil omnino, bonum alii, sed diuerse. Nonnulli animae post mortem aeternas sedes, partim plaingenesiam, partim metempsychosin, Quattuor enim Quattuor Plat. opi. de apud platonicos opiniones de animarum transitu diuersae, fuere qui promi- trans. animae. scue in diuersa animalia circuitum probarent, fuere qui reditum ad homines mallent & heroas, fuere qui habitus tantum ferinos imaginariasque affectones existimarint, fuere & qui luendae paenae gratia inter irrationalia uersari arbitrarentur: quae tamen multi ratione pollere uoluerunt & antiqui pythagorei & Sceptici & Platonici, ut primo libroe recensuimus, atque etiam ut quintof huius operis lib. monstrabimus etiam Porphyrius, inter platonicos peripateticus nobilis inter peripateticos platonicus. Aris. de statu animae post mortem tam dubie locutus est ut adhuc peripatetici quid uoluerit nondum constituerit. Quidam uel bonum uel malum, nihil certi decernunt. Ipso uero de corpore ubi uita functum erit, quam uarii ritus? proiiciendum canibus alii malebant, Alii lacubus immergi. uulturibus quidam adseruari, pars igne consumi, pars

1 cecinit placat ] cecinit: placat B. / cecinit: Placat S. 1 Radiis hyperiona ] radiis Hyperiona S. 1 cinctum ne ] cinctum, ne B. S. 1 tarda ] carda B. S. 2 deo ] Deo S. / placat. . .deo ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 2 equum eandemque ] equum, eandemque S. 3 Herodotus. Dianae ] Herodotus: Dianae B. S. 4 aesculapio quae ] Aesculapio, quae B. / Aesculapio: Quae S. 4 dicebantur quam ] dicebantur, quam B. S. 5 prophana & ] prophana, & B. S. 6 fiebat qui ] fiebat, qui B. S. 7 lib.] libro S. 7 gentes omnem ] Gentes, omnem S. 8 affert, phaenissas ] affert: Phaenissas B. / affert: Phoenissas S. 10 precari: alii ] sic! B. S. 12 eueniret. Alii ] eueniret, alii B. S. 13 plaingenesiam ] palingenesiam S. 13 metempsychosin, Quattuor ] metempsychosin. Quatuor B. S. 14 diuersae, fuere qui ] diuersae fuere, qui S. 16 affectones ] effectiones B. S. 18 arbitrarentur: quae ] sic! B. S. 19 uoluerunt & antiqui pythagorei & Sceptici & ] uoluerunt, & antiqui Pythagorei, & Sceptici, & B. S. 20 operis lib. ] Operis libro S. 20 monstrabimus etiam ] monstrabimus, etiam S. 21 nobilis inter ] nobilis, inter B. 21 platonicus. Aris. de statu ] Platonicus. Arist. se Statu B. / Platonicus, Aristoteles de Statu S. 22 est ut ] est, ut B. S. 22 uoluerit nondum constituerit ] uoluerit, nondum constituerint S. 23 Quidam uel bonum uel ] Quiddam uel bonum, uel B. S. 25 malebant, Alii ] malebant, alii B. / mallebant, alii S. 25 immergi. uulturibus ] immergi, uulturibus B. S. a Ovid, Fasti, 1, l. 385 sq. b Herodot, Historien, 1, 216, 4. c PH 3, 221. d Athanasius, Oratio sive liber contra gentes, 26, col. 52. e EV 1, c. 14. f EV 5, c. 8, p. 560.

400

Cicero. Nepos Cor.

Cato.

Beneficium diuine legis.

Liber Tertius

107 r. 107 v.

sale condiri, Alii alia, ut nec in uita nec in morte concordes inuenirentur, & si quandoque etiam quapiam in re obseruanda conuenissent uerbis, factis tamen ab ea alieni inueniebantur? Illud enim non discussisse non licet, Mores ne ipsi philosophi faterentur suos cum oratione & doctrina pugnare, quod est a multis, asseueratum? an legitime & ex ratione aegisse? Cum pythagoras apud tyrios, Zenon apud priennenses tyrannidem affectauit. Cum anaxagoras depositum hostibus denegauit. Cum Aristo. familiarem hermiam turpiter loco excedere fecit. cum Alexandro turpiter adulatus esta, cum oleum quo lauerat uendidit cum amatae faeminae sacra fecit tanquam Eleusinae Cereri. Cum insanus ille & Rabiosus porphyrius se se interficere uoluit, uetitus a Plotino. Sic sane uidetur: Sic & Cicerob rettulit cum eorum uita & uitiis mirabiliter orationem pugnauisse. sic & Cornelius neposc magnam eorum partem se uidisse scribit qui in schola de pudore & continentia preciperent argutissime & in omnium libidinum cupiditatibus uiuerent. Sic ante eum Censorinus Cato praestigias in sectatus est philosophorum fingentium umbras uerborum inanes, qui (ut eius utar uerbis inacticis noctibus repetitis) se nihil habere & nihil tamen egere ac nihil cupere dicunt, cum & habendo & egendo & cupiendo ardeant.d Itaque non dissidii perpetui & contentionis nomine, ut in epilogo primi libri satis ostendimus condemnati: sed eousque fortasse deuecti scelerum, ut propterea & urbe & Italia siue cum staret Romana res publica, siue cum Imperatores rerum potirentur, Senatus consultis, quod est etiam hoc ipso libro superius indicatum eiicerentur: nec ab ipsis et philosophis non impetebantur, Nempe Seneca redarguens medicis comparauit, quorum tituli remedia haberent pyxides uenena.e O beneficium diuinae legis maximum. quae quod certantes inter se gentium philosophi nunquam per tot iam sae1 Alii ] alii B. S. 1 uita nec ] uita, nec B. S. 3 discussisse ] discusisse B. 3 licet, Mores ] licet: Mores S. 5 multis, asseueratum ] multis asseueratum S. 5 aegisse ] egisse B. S. 6 affectauit. Cum ] affectauit, cum S. 7 denegauit. Cum Aristo. ] denegauit. Cum Aristot B. / denegauit, cum Aristoteles S. 8 excedere fecit. cum ] excederefecit, cum B. / excedere fecit, cum S. 9 lauerat uendidit cum ] lauerat, uendidit, cum B. S. 9 amatae faeminae ] Amatae foeminae B. S. 9 fecit tanquam ] fecit, tanquam B. S. 9 Cereri. Cum ] Cereri, cum S. 10 Rabiosus ] rabiosus B. S. 11 Plotino. Sic ] Plotino sic B. / Plotino, sic S. 11 uidetur: Sic ] uidetur. Sic B. S. 11 uita & ] uita, & B. S. 12 sic ] Sic B. S. 13 scribit qui ] scribit, qui S. 13 pudore & ] pudore, & B. S. 13 preciperent ] perciperent B. 14 argutissime & ] argutissime, & B. S. 14 uiuerent ] uiueret B. S. 15 in sectatus ] insectatus S. 16 inacticis ] in Acticis B. / in Atticis S. 17 habere & ] habere, & B. S. 17 habendo & egendo & ] habendo, & egendo, & B. / habendo, & egendo & S. 18 ardeant ] adeant B. 19 ostendimus condemnati: sed eousque ] ostendimus condemnati: Sed eo usque B. / ostendimus, condemnati, sed eousque S. 20 urbe & Italia siue ] urbe, & Italia siue B. / urbe, & Italia, siue S. 20 res publica ] respublica B. S. 21 Senatus consultis ] Senatusconsultis S. 22 indicatum eiicerentur ] indicatum, eijcerentur S. 22 et ] & B. S. 23 Nempe ] nempe B. S. 23 Seneca redarguens ] Seneca eos redarguens B. S. 24 haberent pyxides ] haberent, pyxides S. 25 maximum. quae ] maximum, quae B. S. a Tertullian, Apologeticum, 46, col. 511 sq. b Cicero, Tusculanae, 2, 11. 10. d Noct. att. 13, 24, 2. e Div. Inst. 3, 15, 11.

c Div. Inst. 3, 15,

5

10

15

20

25

107 v. 108 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

401

cula sine controuersia definiuerunt, id paucis & pacate docuit & explicuit, quid bonum? quid malum? quid agendum? quid declinandum? Ac primum quidem sub umbra mosaici rudimenti, Deinde in absolutissimi euangelii luce splendidissima, quod qui praedicabant, non modo non euertebant contraria uitae ratione: sed pro eo tuendo etiam cruces eculeos, ignes perpetiebantur. In quo quicquid precipitur id est norma uiuendi, & ars comparandae felicitatis, quoniam dei est uerbum, semper uerum semper sanctum semper obseruandum. Quae uero gentes ex aduerso tradidere uel falsum uel prophanum uel aut semper aut saepe noxium. Afferatur quaeso apud illos quae nam sit stata lex degendae uitae? quando constitutum illis adhuc concorditer non est, quid bonum? quid malum? quid neutrum? aut indifferens censeri quaeat: siue eorum uiam doctrinae siue motum ingressus fueris. & in doctrina quidem quot capita fere tot sententiae etiam ipsis in legibus quas multi euertere conati sunt, & Cicero confessus est ueri iuris Germanaeque iustitiae solidam & expressam effigiem nullam teneri, umbram & imagines tantum, easque inquit utinam sequeremur.a Saneque uel eo illas multi improbarunt, quod quaeque gens quod sibi esset utile legibus condiderunt. Mores autem philosophorum ut praeteream uulgus, si diuersae fuerint sectae apprime diuersi, si consectanei quoque, non idem, sed & cum moribus quoque ipsis & uita eorum mirabiliter, ut ille inquit pugnabat oratio.b Ars igitur bene beateque uiuendi apud eos haberi non potest. quando nec ars ulla quae plena non sit difficultatis, & faeta rixarum eorum in studiis, & scholis inuenitur. neque enim una sed multe eaeque inuicem pugnantes. ergo omnes illas sequi homines nequeunt, quoniam aduersae inter se se: & quae nam uero proximior si humanis rationibus probetur, humanis etiam rationibus improbabitur. nec ad lydium ullum lapidem dabitur prouocatio, Nec ab humana communi propdnsione duci sincere poterit, infecta, scilicet, pri ma origine, & si suis nitatur uiribus nutabunda 1 definiuerunt ] definierunt B. S. 1 docuit & ] docuit, & B. S. 2 bonum? quid malum? quid agendum? quid declinandum? Ac ] bonum, quid malum, quid agendum, quid declinandum. Ac S. 3 Deinde ] deinde B. S. 3 euangelii ] Euangelii B. S. 4 modo non ] modo, non B. 5 cruces eculeos ] cruces, oeculeos S. 6 precipitur id est norma ] praecipitur, id est, norma B. / precipitur, id est norma S. 7 uerum semper ] uerum, semper B. S. 7 semper ] om. B. S. 8 tradidere uel falsum uel ] tradidere, uel falsum, uel B. S. 9 prophanum uel aut semper aut ] prophanum, uel aut semper, aut B. S. 11 quaeat: siue ] quaeat: si B. S. 12 motum ] modum S. 12 fueris. & ] fueris, & B. S. 13 capita fere ] capita, fere B. S. 13 legibus quas ] legibus, quas S. 14 Germanaeque iustitiae ] germanaeque Iustitiae S. 15 easque inquit utinam ] easque, inquit, utinam S. 17 utile legibus ] utile, legibus S. 17 philosophorum ut ] Philosophorum, ut S. 18 sectae apprime ] secte, apprime S. 20 inquit pugnabat ] inquit: pugnabat B. / inquit, pugnabat S. 21 potest. quando ] potest, quando B. S. 21 ulla quae ] ulla, quae B. S. 21 faeta ] foeta B. S. 22 inuenitur neque ] inuenitur, neque B. / inuenitur: neque S. 22 una sed ] una, sed B. S. 23 pugnantes. ergo ] pugnantes, ergo B. S. 24 proximior si ] proximior, si S. 25 improbabitur. nec ] improbabitur, nec B. S. 26 Nec ] nec B. S. 26 propdnsione ] propensione B. S. 26 sincere ] syncere B. S. a Cicero, De officiis 3, 69; Div. Inst. 6, 6, 25.

b Cicero, Tusculanae, 2, 12, 1.

402

Liber Tertius

108 r.

& uacillante, fallacesque sensus & inanes opiniones plurimum secuta. Quare diuini luminis beneficio fuit opus ut bene uitam hanc uiuentes eam quae aeterna futura est faeliciter uiueremus.

Libri tertii examinis Epilogus: in quo ostenditur sectas omnes philosophorum aliquid umbrae ueritatis eatenus consecutas, quatenus ipsae uel de longinquo sunt aemulatae diuina sacrarum litterarum dogmata. in quibus eminenter & sincere collectum potest uideri, quicquid in prophanis illis libris impure & tenuitter interspersum est. capvt .xiiii. & vltimvm tertii libri. Hactenus quid gentes in se se per tot secula litterariis armis bellantes molitae fuerint, magna ex parte recensuerim: ut ostenderem nihil apud eas firmi nihil constantis reperiri posse. quare non contentus quid afferent plerique, tritis tantum modo & communibus controuersiis insistentes, nec euoluentes remotiora & ut arbitror efficaciora, adire ipse conatus sum antiquorum philosophorum, & non parum multis ignotorum, non citata solum dogmata, Sed integra & absoluta graece scripta uolumina, maximeque scepticorum, qui aduersus reliquos pugnaciter & subtiliter disseruerunt. Quos quidem philosophos scepticos tam & si in plerisque non probo, eatenus tamen non improbo, quatenus eorum qui uel omnia uel plurima scire se tenereque profitebantur arrogantiam obtunderent. Est autem subtilius hominum ingenia consideranti facillime peruidere, omnibus insectis Philosophorum quiddam insigne, quod non sit ei commune cum caeteris, quae in unum, si conferas, plane comperies ea omnia eminentius multo, atque sincerius sacris in litteris quas ipsi Sceptici. christiani colimus inueniri. Improbant alios philosophos sceptici, qui se scire quicquam profitentur ui humanae philosophiae. num hoc, sed multo clarius, efficacius, uerius, sacrae litterae? inanem gentium philosophiam aspernantes & ne ea ipsa decipiamur admonentes. Suscipiunt sceptici patrias leges, patriis 2 opus ut ] opus, ut S. 2 uiuentes eam quae ] uiuentes, eam, quae S. 3 est feliciter ] est, feliciter S. 6 sacrarum ] Sacrarum S. 7 sincere ] syncere B. S. 8 tenuitter ] tenuiter B. S. 10 Caput .xiiii. & ultimum tertii libri.] Cap. XIII. & ultimum tertii libri. B. / Cap. XIII. & vltimum. S. 13 firmi nihil ] firmi, nihil B. S. 13 posse. quare ] posse, quare B. S. 14 tantum modo ] tantummodo B. S. 15 remotiora & ut arbitror efficaciora ] remotiora, &, ut arbitror, efficaciora S. 17 Sed ] sed B. S. 19 & si ] etsi B. S. 20 qui uel ] qui, uel B. 20 omnia uel ] omnia, uel B. S. 21 profitebantur arrogantiam ] profitebantur, arrogantiam S. 22 facillime ] facilime S. 22 insectis ] in sectis B. S. 23 conferas ] confertas B. 24 multo, atque ] multo atque B. 24 sincerius sacris ] syncerius sacris B. / syncerius Sacris S. 24 literis quas ] literis, quas S. 25 christiani ] Christiani B. S. 25 colimus inueniri ] colimus, inueniri S. 26 philosophiae. num ] philosophiae: num B. S. 27 sacrae ] Sacrae S. 28 aspernantes & ] aspernantes, et B. / aspernantes, & S.

5

10

15

20

25

108 r. 108 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

403

moribus simpliciter & nulla disquisitione acquiescunt. num & hoc nostri: sed & securius & sanctius? qui diuinas uoces sine scrupuloso rationis examine admittendas iubent, qui simplici ducuntur fide ad res aeternas & credendas & sperandas, atque ad mores diuina lege aut comendatos ad custodiendum, aut condemnatos ad abiiciendum, uel admittendos uel declinandos. Dogmatici Dogmatici. uero philosophi se dicunt scire, qui admittendi quidem si aliqua tantum & humano more se scire intelligant, & sensibus inter mediis qui saepenumero fallunt, Alioqui frustra nobis ad discendum dati, scilicet, si semper fallerent, si uero nunquam fallerent quod nam falsum in rebus humanis? Vnde ulla ueri laus? Vnde ullum praemium inueniretur? An quaeso a sacris litteris modo disciplina laudatur, modo nimium scrutandi studium condemnatur: dum non plus sapere quam oportet admonemur. Qui uero nihil sciri uolunt Academici. academici quatenus suis in disputationibus, multa quae uera existimabantur & falsa erant, detexerunt. & ferendi quidem & probandi, Salomone praecipiente respondendum esse stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi sapiens esse uideatura: qua uero hoc solum se scire quod nihil scirent afferebant, eatenus non imitandi, sed cum eis non habenda amarulenta contentio, eodem Solomonis praecepto, quo iubemur non respondendum stulto iuxta stultitiam suam ne ei similes uideamur. In uniuersum haec diximus de studio captandae ueritatis apud diuersas philosophorum sectas: quarum aliae se illam tenere, aliae minime posse teneri, Alia non magis hoc quam illud asseruere. Caeterum si & alia quoque examinentur, fiet utique manifestum ea si quid ueri in se habent aut uerisimilis, id totum a sacris pendere litteris: in quibus illa omnia eminentissime, & multa alia praeterea, de quibus tanquam de ignotis omnino & ab humana cognitione seiunctis philosophi gentinm non praeceperunt. In principiis itaque praebent praecepta fidei quae nullus nostrorum abnuit In principiis certa, & sunt qui annuant euidentia. Multoque magis quanquam dicantur humanitus euidenter spectari: id autem firmae propensioni qua sincere in diuina credenda ferimur, tribuerent non nulli, signis alii supra naturam, ii uero fidei lumini ferunt acceptum, ex quo certiorem quoque scientiam deduci 1 acquiescunt. num ] acquiescunt, num B. S. 2 nostri? sed & securius & ] nostri: sed & securius, & B. / nostri? sed securius, & S. 2 sanctius? qui ] sanctius qui B. S. 3 aeternas & credendas & ] aeternas, & credendas, & B. S. 5 admittendos uel ] admittendos, uel B. S. 7 inter mediis ] intermediis B. S. 8 Alioqui ] alio qui B. / alioqui S. 9 fallerent quod nam ] fallerent, quodnam S. 9 Vnde ] unde B. S. 10 Vnde ] unde B. S. 10 quaeso ] quaesto B. 10 sacris ] Sacris S. 12 admonemur. Qui ] admonemur? Qui S. 14 detexerunt. & ] detexerunt & B. S. 15 praecipiente respondendum ] praecipiente, respondendum S. 15 stulto iuxta ] stulto, iuxta B. S. 16 respondendum esse . . . esse uideatur:] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 16 uideatur: qua ] sic! B. S. 18 Solomonis ] Salomonis B. S. 19 suam ne ] suam, ne B. S. 19 diximus de ] diximus, de B. S. 20 ueritatis apud ] ueritatis, apud B. S. 21 alia ] Alia B. S. 23 sacris ] Sacris S. 25 omnino & ] omnino, & B. S. 25 gentinm ] Gentium B. S. 28 sincere ] syncere B. S. 29 non nulli ] nonnulli B. S. a Spr 26, 5.

404

Io. Scotus,

Plato.

Inmoribus

pythagorici. Nazianzenus.

Liber Tertius

108 v.

asseuerant, interno fulgore diuinitus immisso gratis, quo & uidentur aeterna & miraculis praestatur assensus a quibus abhorrent qui eo ipso lumine destituuntur. praebent inquam sacrae litterae multo firmius quam peripatetici aut alii ex dogmaticis philosophis sua proloquia. Existimauit Io. Scotus quarto in sententias theologicas commentario quaestione tertia distinctionis decime quartaea, ueritates nostrae fidei, caeteris & excellentiores ideo habendas, quod ad eas naturale mortalium lumen non pertingat, & certiores, quoniam ab ea sunt ueritate quae nec fallere potest omnino nec falli. quo fieri uoluit ut certius haberi debeat quod diuinis est litteris reuelatum, quam id quod quicunque intellectus potest attingere lumine naturali. Adde quod illa ipsa de quibus locuti sumus proloquia nec omnibus omnino ueritate niti uisa sunt, nec concordi sunt admissa sententia: & adde si placet illud platonis in legibus, solius dei esse approbare ea de quibus multi ambigantb, ut certitudinem diuinorum eloquiorum etiam ex gentibus comprobare queamus, Supra enim uidere potuimus quam apud plerosque philosophorum proloquia ambigua? quam plena rixarum? Nostra uero & consensu gentium & prodigiis celebrata. Morum etiam colendorum munia praescribunt, nulli sano homini non uisa dignissima quae debeant obseruari, tantum abest ut cauillis impetantur & obnubantur ambagibus: quae ad haec non pertineant melius, multo quam sceptici digna non ducunt quibus insistatur, ut hinc multo etiam magis quam ex aenesidemi aut nausiphanis aut Sexti disputationibus cohibere assensum facile possimus. pythagorici Pythagorae ita assentiebantur ut certum tenerent quod ille dixisset: nec aliam eius probationem afferebant quam ipse dixit pythagoram significantes: atque ut ipsi loquebantur dorice ἀυτὸς ἒφαc nos uero dicimus deo & iis qui deo inspirante loquti sunt credendum: atque ut inquit Nazianzenus in primo contra Iulianum imperatoremd: apud illos dicebatur ipse dixit: apud nos crede: atque ut ipsis Nazianzeni utamur uerbis. παρ ἡµῖν πίστευσον praeterea pythagorei ueteresque platonici & ex iunioribus aliqui studia sua ad diuina: transferebant pythagoraeque illud quaternitatis arcanum

2 assensus a ] assensus, a B. S. 3 destituuntur. praebent ] destituuntur, praebent B. S. 3 praebent inquam sacrae ] praebent, inquam, Sacrae S. 4 Io. ] Ioannes S. 5 commentario quaestione ] commentario, quaestione S. 8 ueritate quae ] ueritate, quae B. S. 8 omnino nec falli. quo ] omnino, nec falli, quo B. S. 12 adde si placet illud ] adde, si placet, illud S. 14 queamus, Supra ] queamus: Supra S. 16 Nostra ] nostra B. 19 obnubantur ] obruantur S. 21 aenesidemi aut ] Aenesidemi, aut B. S. 22 pythagorici ] Pythagorici B. S. 22 assentiebantur ut ] assentiebantur, ut S. 24 dixit pythagoram ] dixit, Pythagoram B. S. 24 ἒφα nos ] ἒφα, nos B. S. 25 deo & ] deo, & B. S. 25 loquti ] loquuti B. S. 27 uerbis. παρ ] uerbis: παρ B. / uerbis παρ S. 28 πίστευσον praeterea ] πίςευσον Praeterea B. / πίςευσον. Praeterea S. 28 platonici & ] Platonici, & B. S. 29 diuina: transferebant pythagoraeque ] Diuina, transferebant, Pythagoraeque B. / diuina transferebant, Pythagoraeque S. a Johannes Duns Scotus, Lib. IV Sententiarum, Dist. 14, Qu. 3, p. 130 sqq. b Platon, Gesetze, 641 D. c Cicero, De natura deorum, 1, 10. d Gregor von Nazianz, Oratio 4, Contra Julianum 1, 102, col. 637.

5

10

15

20

25

108 v. 109 r.

5

10

15

20

25

Liber Tertius

405

diuinam subindicare apud illos naturam, ut facile existimem aegyptus facit. in qua ille diu uersatus est in qua & plura mosaica didicit. Didicit & circuncisionem eandemque pertulit authore Theodoretoa, qua etiam circuncisione uti aegyptios consuesse apud gentium historicos legimus, Itaque potuit pythagorasb quattuor litterarum nomen quo apud hebreos dei essentiam significari celeberrimum esset, in arcanis habuisse, idque etiam confirmari eius per ipsam quaternitatem iuramento potest solitum enim per maiora se non per minora iurare: Quare illa quae de numeris exponere nonnulli tentarunt ea non magnae ut mihi uidetur efficacie sunt: neque enim diuinis ad mathematica: sed mathematicis ad diuina pythagoras utebatur. Sed utcunque fuerit rectius certe & breuius a pauloc sumus instituti, omnia in dei gloriam fieri debere. Poterant enim ad contemplationem duntaxat diuinae potestatis & sapientiae illa ab eis referri, nostri uero ad bonitatem ad agendas gratias rettulerunt: quod non philosophicae disputationis sed praecipue religionis est proprium. Archesilas & Carneades nihil se scire profitentur, praeter hoc unum quod nihil sciant. An uerius & diuinius Tharsensis noster ad Corinthios loquitur? non enim inquit me iudicaui scire aliquid inter uos nisi Christum & hunc crucifixumd, humanam sapientiam pro nihilo ducens & Iesum diuinam aeterni patris sapientiam contemplatus. An electores philosophi conferendi uidentur Paulo huic praecipienti omnia probari quod bonum est tenerie? Tria illa sua bona peripatetici dum iactant, quae bona sunt animi in libra Critolaif longe praeponderant. At ad bonum illud praecellens quo summum ad bonum peruenitur sacrae litterae nos breuiori & faciliori compendio ducunt. Imperturbati degere non solum iuniores, sed antiqui etiam sceptici nituntur suis considerationibus, quibus neutrae & uerius nullae parti assentiantur. Docent & citius & sincerius tranquillitatem diuina eloquia cum id promunt non contristabit 1 arcanum diuinam ] arcanum, diuinam S. 1 facit. in ] facit, in B. S. 2 est in ] est, in B. S. 2 mosaica ] Mosaica B. S. 3 pertulit authore ] pertulit, authore S. 4 Itaque ] itaque B. S. 5 quattuor ] quatuor B. S. 7 potest solitum ] potest, solitum B. S. 7 se non ] se, non S. 8 iurare: Quare ] sic! B. S. 9 magnae ut mihi uidetur efficacie ] magnae, ut mihi uidetur, efficaciae S. 9 sunt: neque ] sunt, neque B. / sunt: neque S. 9 diuinis ] Diuinis B. S. 10 diuina ] Diuina B. S. 10 fuerit rectius ] fuerit, rectius S. 11 omnia in. . .debere ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 12 debere. Poterant ] debere: Poterant B. 12 diuinae ] Diuinae B. S. 14 disputationis sed ] disputationis, sed B. S. 15 unum quod ] unum, quod S. 17 enim inquit me ] enim, inquit, me S. 18 non enim. . .hunc crucifixum ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 18 diuinam aeterni patris ] Diuinam aeterni Patris S. 19 uidentur Paulo ] uidentur. Paulo B. 20 praecipienti omnia ] praecipienti, omnia S. 20 probari quod ] probari, quod B. S. 20 omnia probari, quon bonum est teneri.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 20 teneri? Tria ] teneri. Tria B. S. 23 sacrae ] Sacrae S. 24 sceptici nituntur ] Sceptici, nituntur B. S. 25 neutrae & ] neutrae, & B. S. 25 assentiantur. Docent ] assentiantur: Docent S. 26 citius & ] citius, & B. S. 26 promunt non ] promunt: Non S. a DGAC 1, 15, p. 147. b Lewis W. Spitz, Reuchlin’s Philosophy: Pythagoras and Cabala for Christ, pp. 1–20. c 1 Kor 10, 31. d 1 Kor 2, 2. e 1 Thess 5, 21. f Cicero, Tusculanae, 5, 51.

Archesilas et carneades.

Electores. Peripatetici.

Sceptici.

406

Liber Tertius

109 r.

iustum quicquid ei acciderita. Vnam colendam uirtutem stoici praedicant, una charitatis uirtute faelices euadere homines sacrae litterae contestantur. firma haec & omnibus certa numeris pollicitatio, inanis illa stoicorum, plena Cynici fastidii, plena arrogantiae, & propria non diuina aestimatione subnixa, Cynici fastum abiiciunt canino fortasse fastu: modestissima uero & nihil sibi conscia mente, calcandam inanem gloriam sacra dogmata praescripsere. Illi ipsi cynici magna freti libertate sua munia prosequebantur adeo, ut propterea maximus tyrius inter platonicos non ignobilis quodam libello cynicae uitae laudes prosecutus praeponat omnibus philosophis etiam Socrati Diogenem Sinopeumb. An uero christianae disciplinae libertas supra quam dici a nobis queat praecellentior? qua, scilicet, libertate nos Christus donauit: lex enim perfectae libertatis a Iacoboc illo diuino sine controuersia nuncupata est: qua non in caninam uitam, sed in adoptionem diuinam fit transitus: qua & Paulusd optauit apostolus dissolui & esse cum christo. Pari pacto si alias omnes sectas consideraueris sub sidere illas & prosterni christianae disciplinae comperies. Omnes denique sectae ubi de fine hominis faelicitateque disserunt tam diuerse id efficiunt, tam dissone, tam pernitiose, ut etiam quid bonum quid malum, tanquam amentes discernere nequeant: ut maximae hinc iterum atque iterum habendae gratiae Deo sint, qui per mosem primo deinde per unigenitum filium reuelarit, quid bonum quid malum? de quibus obscuras uitiatae naturae semitas secuti philosophi, nec rite, nec consone decreuere, ne dum abiecto malo bonum ipsum sunt consecuti. Porro nostris in litteris non paralogismi ulli, sed uerae praeclaraeque & consensu bonorum omnium probatae sententiae, & miraculis comprobatae: quae propria illarum uidentur argumenta litterarum, quoniam quod supra naturam diuinitus praebetur hominibus, signis etiam quae supra naturam sunt, diuinitus debet confirmari: & ad finem supra naturam perduci: ut in calce primi librie satis explicuimus sub exemplo syllogismi. Illo etenim diuino lumine quo fides nititur, quo animi oculis aeterna uidentur & speranturf: & signa quoque ab Apostolis & apostolicis Stoici.

1 iustum quicquid ] iustum, quicquid S. 1 non contristabit. . . ei acciderit.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 2 sacrae ] Sacrae S. 3 contestantur. firma ] contestantur, firma B. S. 4 diuina ] Diuina S. 4 subnixa, Cynici ] subnixa. Cynici B. S. 8 ignobilis quodam ] ignobilis, quodam B. S. 10 christianae ] Christianae B. S. 11 praecellentior? qua ] praecellentior, qua B. S. 11 donauit: lex ] donauit: Lex B. S. 12 diuino ] Diuino B. 13 diuinam ] Diuinam B. 14 apostolus ] Apostolus B. S. 14 dissolui & ] dissolui, & S. 14 christo ] Christo B. S. 15 consideraueris sub sidere ] consideraueris subsidere B. / consideraueris, subsidere S. 15 christianae ] Christianae B. S. 16 disserunt tam ] disserunt, tam S. 17 bonum quid ] bonum, quid B. S. 18 iterum atque ] iterum, atque B. S. 19 mosem primo deinde per unigenitum ] Mosem primo, deinde per Vnigenitum B. S. 20 bonum quid ] bonum, quid B. S. 20 malum? de ] malum. de S. 22 malo bonum ] malo, bonum B. S. 29 sperantur: & ] sic! B. S. 29 Apostolis & apostolicis ] Apostolis, & Apostolicis B. S. a Spr 12, 21. b Maximus Tyrius, Dissertatio 36, pp. 287–295. e EV 1, c. 20, p. 155. f 2 Kor 4, 18.

c Jak 1, 25.

d Phil 1, 23.

5

10

15

20

25

109 r. 109 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Tertius

407

uiris in fidei probationem adducta diuinitus a patre luminum descendisse contemplamur: cui & ratio & humana omnia argumenta suc cumbunt. Eas igitur litteras amplecti debemus, quorum studio cum ueritatem sequi reiecta falsitate, tum faelicitatem consequi ablegata miseria & debemus & possumus. Quas litteras ipsi gentium philosophi peregrinationibus exiliisque susceptis expetiuerunt, & si quid liquoris quem desiderat animus sitibundus ueri, sua ipsorum litteraria monumenta irrigauit, id totum ab earum litterarum fonte manauit: quando & Plato aegyptum petiit, indeque academiae & lycii fluenta quanquam Caeno graeciae superstitionibus addictae semiturbida, decurrerunt. & antea Democritus & pythagoras in aegypto diuersati sunt, prius etiam Orpheusa, qui unius dei cultum seruandum Musaeo praecepit, cum antea plurimum esset cultor assertorque deorum: atque hic quidem eo maiorem suae peregrinationis fructum consecutus est, quam pythagoras & Platob aetate posteriores, quod iam tum caeperant aegyptii paulatim cum praeclaris moseos monumentis multas etiam deorum plurium superstitiones admittere. Adde apud philosophos gentium & eloquentiam & rerum noticiam uiguisse, quanquam diuersis tractatam modis, ut est uidere apud platonicos & peripateticos, apud stoicorum & scepticorum uolumina. Apud nostros theologos & eloquentiam insignem, & rerum notitiam exactiorem inuenies, maiori & clariori lumine patefactam. Fuit autem in priscis illis uiris theologis & nostrae christianae legis promulgatoribus, pura & nuda ueritas, signis supra naturam confirmata, qua gentes caruerunt. Deinde & praecellenti ingenio & doctrina plurimi, Cum apud graecos tum apud latinos. non ut addicerent ueritati robur? Sed ut eos reiicerent, qui sinceritatem nostrae fidei maculare conabantur, adnixi, non parum multa ad ipsius theologiae & propagationem & ornatum contulere. Dum enim sacras interpraetantur & declarant litteras, adeo multa protulerunt & profunda sapientiae flumina, ut inde sibi potuerint quicunque diuinis rebus delectarentur, quosdam quasi canales corriuare. Quis enim ignorat Petrum longobardum & suas sententiasc, quibus enarrandis iuniores omnes insudauere theologi, & Gratianum discordium concordiam 1 adducta diuinitus ] adducta Diuinitus B. / adducta, diuinitus S. 1 patre ] Patre S. 2 ratio & ] ratio, & B. S. 3 debemus, quorum ] debemus, quarum S. 3 reiecta ] recta B. / abiecta S. 4 miseria & debemus & ] miseria, & debemus, & B. S. 6 liquoris quem ] liquoris, quem S. 9 academiae & lycii ] Academiae & Lycii B. / Academiae & Lycei S. 9 fluenta quanquam ] fluenta (quanquam S. 10 semiturbida, decurrerunt ] semiturbida) decurrerunt S. 10 decurrerunt. & ] decurrerunt, & B. S. 12 deorum, atque ] Deorum, atque B. / Deorum: atque S. 16 eloquentiam & ] eloquentiam, & B. S. 18 platonicos & peripateticos ] Platonicos, & Peripateticos B. S. 18 stoicorum & scepticorum ] Stoicorum, & Scepticorum B. S. 21 theologis & nostrae christianae ] Theologis, & nostrae Christianae B. S. 23 Cum ] cum B. S. 23 graecos tum apud latinos. non ] Graecos, tum apud Latinos, non B. S. 24 robur? Sed ] robur, sed B. S. 24 sinceritatem ] synceritatem B. S. 25 & ] om. B. S. 28 diuinis ] Diuinis B. 30 insudauere ] sudauere B. S. 30 discordium ] discordum B. S. a DGAC 1, 21; PE 10, 4, 4.

b DGAC 1, 12.

c Petrus Lombardus, Sententiae.

Plato. Pythagoras. Democritus. Orpheus.

De multiplici theologorum studio.

408

Liber Tertius

109 v. 110 r.

canonuma, in quis explanandis iuris pontificii interpraetes laborauerunt, ex ipsis antiquioribus theologis compilasse: decretalesque pontificum epistolas eorum testimoniis confirmatas, ut ad sacras tandem litteras intermediis illis ipsis theologis recurreretur. Vbi uero & in graecia studium litterarum omnino desiit, & apud Italos ac caeteros qui lingua utebantur latina, cultus earum & proprietas elanguit, perpetua dicendi series inconcisam mutata est, & ornatae illae dicendi figurae ex oratoriis officinis extractae, in nudos dialecticorum syllogismos, in mera enunciata procubuere ita, uti eorum quidem sequerentur dogmata, modum uero scribendi nullo pacto adsequerentur. Demum ut omnes implerentur numeri, & in hoc etiam gentibus praestaremus, non defuere, qui & oratoriae & dialecticae & omnis philosophiae non ignari, ac inter oratores illos & dialecticos istos interpraetes tanquam medii, ut qui utrorumque munia obire tentarint, ueritatis manifestandae negocium susceperit, quo ad probatissimos illos & uetustissimos intime & legendos & ediscendos a quibus, scilicet, sacrae sincerius enarrabantur litterae, facilior omnino reditus praeberetur. quod nos quanquam nec eloquentia nec rerum noticia praestabiles, consequi tamen cupimus, unde iam tot & tanta uersauimus, cum apud graecos tum apud latinos desita, & apud plurimos etiam ignota uolumina. Sed quoniam nostra hac tempestate non multi uel sciunt uel curant uetera haec, & quae multis antiquata putantur philosophandi genera, solum uel cognoscentes uel admittentes Aristotelem adeo, ut solum etiam eum philosophiam arbitrentur eiusque uera omnia dogmata & sacris conformia litteris autument, forte non illis dissimiles de quibus luciliusb, ut pueri infantes credunt signa omnia Ahaena uiuere & esse homines. Age iam Aristotelem ipsum, & quae ab eo fluxit, peripateticam sectam singulariter examinemus, non iam uel sedentes in porticu, uel recumbentes sub academica platano uel in acie cum scepticis stantes, & circum quaque quod obstat urgentes. Sed ipso in lycio cum Aristotele & secratoribus deambulantes.

1 quis ] queis S. 1 iuris ] Iuris B. S. 2 compilasse: decretalesque ] compilasse, Decretalesque B. S. 5 latina ] Latina S. 6 inconcisam ] in concisam S. 7 oratoriis officinis ] oratoriis, officinis B. 11 oratoriae & dialecticae & omnis ] Oratoriae, & Dialecticae, & omnis B. S. 12 oratores illos & dialecticos ] Oratores illos, & Dialecticos B. S. 14 uetustissimos ] uetustissimo B. S. 14 legendos & ] legendos, & B. S. 14 ediscendos a ] ediscendos, a S. 15 sincerius ] syncerius B. S. 16 praeberetur. quod ] praeberetur, quod B. S. 16 eloquentia nec ] eloquentia, nec B. S. 19 sciunt uel ] sciunt, uel B. S. 21 cognoscentes uel ] cognoscentes, uel B. S. 22 arbitrentur eiusque ] arbitrentur, eiusque S. 22 sacris ] Sacris S. 23 dissimiles de ] dissimiles, de S. 23 lucilius, ut ] Lucilius: Vt S. 24 Ahaena uiuere ] ahena Viuere S. 24 ut pueri . . . esse homines.] Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S. 26 platano uel ] platano, uel B. S. 27 circum quaque ] circumquaque S. 27 urgentes. Sed ] urgentes: sed S. a Gratian, Decretum sive Concordia discordantium canonum. reliquiae, 15, l. 484–489; Div. Inst. 1, 22, 13.

b Lucilius, carminum

5

10

15

20

25

110 r.

5

IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS, LIBER QVARTVS, IN EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE GENTIVM, ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE, QVI ET PRIMVS EST ADVERSVS DOCTRINAM ARISTOTELIS.

PROOEMIVM.

10

15

20

25

Qui Philosophi Aristotelis memoriam laudibus exornare cupinnt, soliti non sunt multum operae insumere, longaque aut laboriosa inuentione fatigari: Praesto namque illis perspicax eius ingenium a Platone ita commendatum ut cum abesset ab auditorio, actutum mentem abesse pronunciaret, praesto est & multa lectio, cuius gratia ab eodem Platone lector appellaretur. Huc accedit rerum affluens copia, multis expetita, omnibus grata, stilus eruditus, atque in primis elegans, non graecis modo sed & latinis, qui graece sciunt, ipsoque etiam Ciceronea laudatus: Partiendi uero materias tam exacta diligentia, ut res naturales ad usque minimas euoluere, & explicare sategerit: Doctrina tam multiplex, ut non philosophos docuerit solum, uerum etiam rhetoras, poetas, historicos, eisque ipsis in rebus & artem, & si quando libuit usum praestiterit. Quibus omnibus & campus se se offert patens, in quo laudum seges uberrima, & succurrunt pariter instrumenta metendi. Vitia uero Illius quae circumferri solent, alii non admittunt, alii quoquo modo possunt extenuare conantur. At cum ad illud est deuentum, ut excusent eum ab ingrati animi nota, quod contra praeceptorem platonem, quem uiginti annis audiuitb, scripserit: quod eius dogmata plerisque in omnibus & maxime principalibus in locis uexauerit, confutauerit, exploserit, & torquentur ipsi & anguntur: Nihil tamen habent ea in re antiquius quam ut amorem praetendant ueritatis, qua fretus Platoni magistro non pepercerit, ipsumque eius elogium in promptu est, Socrate ueritas amicior, atque illud in scholis protritum, duobus existentibus amicis pium esse ueritatem in honore praeferre. Itaque adeo potuit Aristotelis no-

1 DOMINI, ET ] DOMINI ET S. 2 LIBER QVARTVS ] om. S. 3 GENTIVM, ET ] Gentium & S. 4 ET ] & S. 6 ARISTOTELIS. PROOEMIVM ] Aristotelis, LIBER IIII. PROOEMIVM S. 7 cupinnt ] cupiunt S. 9 commendatum ut ] commendatum, ut S. 11 lector ] Lector B. S. 12 stilus ] stylus S. 13 graecis modo sed & latinis ] Graecis modo, sed & Latinis B. S. 13 graece ] Graece B. S. 14 laudatus: Partiendi ] laudatus: Partiendo B. S. 15 sategerit: Doctrina ] sic! B. S. 17 libuit usum ] libuit, usum S. 19 circumferri ] circomferri B. 20 possunt extenuare ] possunt, extenuare S. 24 anguntur: Nihil ] sic! B. S. 25 antiquius ] antiquis B. S. a Cicero, Acad. I, 119; De oratore 1, 49; De inventione 2, 2, 6; Topik 1, 3. Aristotelis, p. 443.

b Anonymus, De vita

De laudibus Aristo. multa

Vitia Aristo. dissimulata.

410

Quid querat a lectoribus author et quibus de causis

Quid de Aristotele in uniuersum.

Liber Quartus

110 r. 110 v.

men, & authoritas, ut non maximos solum haberet uirtutum praecones, Sed & eorum quae a multis crimina esse censerentur defensores eximios. Illudque in primis ei contigit admirabile, quod ingrati animi notam, quae etiam uitio illi uertebatur, uitio sane apud omnes gentes, & praecipue apud persas maximo, eam laudi & quidem praecellenti ueritatis defendendae tribuerunt. Ego uero & si laudibus non mereor ornari, nec etiam eo prorsus ambitu laboro: quod tamen & culpa caret, & calumnia carere merito debet, id ipsum damnari a nostris hominibus & causa praecipue indicta, nullo pacto uelim. Propterea illud ego ab Aristotelis nimiis amatoribus & laudatoribus qui nunc in ecclesia nostra uiuunt libenter impetrarem, ut me qui ab Aristotele multa didicisse, & uiginti circiter annos eius uolumina comperiendae gratia ueritatis uer sasse non diffiteor, si eius doctrinam quasi libra appensam, & diutius in examine uersatam, non id habere ponderis quod plerique existimarunt asseruero, si frustrari fine philosophiae, si incertam, si plerisque in locis falsam monstrauero, pariter excusent, potiusque id amori ascribant ueritatis, & pietatis cultui. Negabunt ne mihi christiani homines & fratres, unius religionis uerae participes id petenti, quod Aristoteli alienigenae & prophanis gentium superstitionibus mancipato gratis nulloque intercedente concesserunt? Non potuit quidam idololatra ferre graecam urbem interquirites, non potuit tolerare deliramenta aegyptiae terrae tam longe sitae, feram ego christianus homo, inter christianos, ipsis sub oculis, & propalam, Christi euangelio uel praeferri uel aequari Aristotelea uolumina? adeo exculta, aestimata adeo, ut non difficulter aliquem reperias ex superbis litterarum cultoribus, qui Aristotelicum se quam christianum dici non ambiat. eam enim docti, & insignis uiri, hanc rudis & plebei nomenclaturam autumant, adeo rudes, & uerae prorsus rationis egeni sunt, inde allucinati quod certa omnia apud Aristo, firma omnia & inconcussa putent sic, ut nihil certius, nihil ueritate fultum magis possit inueniri. Multa (nec diffiteor) apud Aristotelem eruditio, multa elegantia scribendi, multa etiam fortasse ueritas, sed certe non parua uanitas: bilancem adhibe, & quid praeponderet animaduerte, crebro utere, ut a grano gluma discutiatur, & ad Zephyrum paleae iactentur inanes. Quid succenses? peto ne aliud a te quam quod inde digressus meliora quaeras? & ab humanis ad diuina quasi fidei &

1 Sed ] sed B. S. 2 censerentur defensores ] censerentur, defensores S. 4 persas ] Persas B. S. 8 hominibus] hominib. B. S. 9 amatoribus & laudatoribus ] amatorib. & laudatorib. S. 9 ecclesia ] Ecclesia S. 10 uiuunt libenter ] uiuunt, libenter S. 16 christiani ] Christiani B. S. 17 alienigenae & ] alienigenae, & B. S. 19 interquirites ] inter Quirites S. 20 christianus ] Christianus B. S. 21 christianos ] Christianos B. S. 21 oculis, & ] oculis & B. S. 21 euangelio uel praeferri uel ] Euangelio uel praeferri, uel B. S. 23 litterarum ] literarum B. S. 24 Aristotelicum se quam christianum ] Aristotelicum, se quam Christianum B. S. 24 ambiat. eam ] ambiat, eam B. S. 26 allucinati ] hallucinati B. S. 26 Aristo, firma omnia ] Aristot. firma, omnia B. / Aristoteles, firma omnia S. 27 possit ] poßit S. 31 peto ne ] petone S. 32 fidei & ] fidei, & B. S.

5

10

15

20

25

30

110 v. 111 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

411

amoris alis te te subleues? An propterea toruo es aspectu quod Aristotelis doctrinam uanam ipse appellauerim? cur non illis in primis & magis irasceris, qui ipsum dixere pharmocopolam, uti ab Aristocle peripatetico, & ab Eusebioa proditur & ab Athenaeo: cur non Theocrito Chiob? qui ut est apud eundem Aristoclem apud Diogenem, apud Eusebiumc, uanum Aristotelem nuncupauit, Idque etiam acrius ab eo posita graeca uox sonat κενόφρων. Sed & minus multo succensere debent, qui didicerint in libro sapientiaed id uanitatis argui, cui non inest scientia dei, & qui apud Salomoneme legerint, omnia sub uanitate conclusa: ut hoc etiam meum studium, Si qui sub ea reposuerint, modo ipsi proficiant & ueritatem agnoscant, non egre feram. Alioqui quid mihi quaeso cum Aristotele? ueritatem sequor, atque ut alii sequantur exhortor, Equidem & aliquando eius dogmata, & de anima rationali, & de appetitu materiae primae dicatis commentariis exposui, & cum ei falso quidam male morati homines, ad excusationem suorum facinorum, adscribere impietatem circa prouidentiam diuinam molirentur, pro Aristotele dixi, ostendens illam affirmatam ab eo, non tamen sincere nec omnino multis, proptereaque eius ea de re dogma & a Nazianzenof & a Theodoretog σµικρολόγον sit appellatum: omnia tamen ipsius opera discussa pro uiribus, adstipulari non derogare diuinae prouidentiae prima operis ea de re compositi parte longi opere subsellii patefeci: Atque alias quoque ab antiquis nonnullis ipsum Aristotelem & a Laurentio Vallense eadem causa defendi, ipsumque naturae interpraetem in libro de imaginationeh nuncupaui, in quo illum sicuti & in aliis saepenumero secutus sum, quia uel ita se se res habere uideretur, ut ipse decreuerat, uel quia tanta ferebatur eius authoritas ut disquirendum eius de ueritate doctrinae in se se non succurreret, neque enim philosophum sed philosophiae legem plerique omnes arbitrabantur. At qui nunquam ita ardens in eius & aliorum philosophorum studio fui, quin & incertam eorum doctrinam plurimum & in plerisque falsam non aduerterem. Quod ideo sum praefatus, ne subito quodam uitio mentis quispiam me, ex amatore inimicum factum existimaret. Alia autho. opera. Testantur hoc ipsum libri a me editi de studio philosophiaei, & Theoremata

1 te ] om. B. S. 2 primis & ] primis, & B. S. 4 proditur & ] proditur, & B. S. 5 Aristoclem apud ] Aristoclem, apud B. S. 6 Idque ] idque B. S. 7 sapientiae ] Sapientiae B. S. 8 dei ] Dei B. S. 9 Si ] si B. S. 10 egre feram. Alioqui ] aegreferram, alio qui B. / aegre feram, alioqui S. 12 exhortor, Equidem ] exhortor. Equidem S. 15 diuinam ] Diuinam B. 16 sincere ] syncere B. S. 17 Nazianzeno & ] Nazianzeno, & B. S. 19 diuinae ] Diuinae B. S. 20 Atque ] atque B. S. 20 Aristotelem & ] Aristotelem, & B. S. 22 illum sicuti ] illum, sicuti B. S. 23 decreuerat, uel ] decreuerat uel B. 24 authoritas ut ] authoritas, ut B. S. 25 philosophum sed ] Philosophum, sed B. S. 26 At qui ] Atqui B. S. a PE 15, 2, 1. b DL 5, 11. c PE 15, 2, 12. d Weish 1, 1 sqq. e Pred 1, 1 sqq. f Gregor von Nazianz, Oratio XXVII, Adversus Eunomianos praevia dissertatio, 10, col. 24C. g DGAC, Proömium, 9, p. 136. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, Über die Vorstellung, 10, p. 88. i Gianfrancesco Pico della Mirandola, De studio divinae et humanae philosophiae.

412

Veritas praeferenda omnibus.

Quod multi contra suamet opera scripserint.

Ab Aristotele & damnatur & laudatur plato.

Quomodo author & pro aristotele & contra aristotelem.

Liber Quartus

111 r.

de fidea, & logicae institutionesb, in quibus uel tenuem quendam huius poculi gustum dedi. Nihil enim apud me potius fuit quam ueritas, quae maioris apud omnes momenti debet esse quam caetera: pro qua non modo contra Aristotelem: sed contra mea opera scribere me paratum profiteor, si quando me deerrasse depraehenderem. An ego maior Augustino? qui retractauit, & emendauit sua ipsius iam emissa scripta.c An Nazianzeno maior? & laudante & uituperante maximum. An maior Hieronymo semet in suis in esaiamd, & in abdiam commentariise, corrigente? An Io. Pico patruo maior? qui se se olim fefellisse adulescentem, praeclara quaepiam ueterum nomina, in ultimo aduersus astrologosf scriptum reliquit: quique aliam maturioribus annis, aliam in adulescentiae feruore de astrologia & magia naturali sententiam tenuerit, uti & quinto & septimo de praenotione rerum librog ipse monstraui. Ingenuum dubio procul est propria tollere & eliminare si quae occurrerint errata: quod & gentes etiam saepenumero obseruauerunt. Sic enim uetustus author Hippocrates medicus, sic Sosigenes mathematicus, sic Dionysius rhetor, sic pollux, sic Cicero, sic Quintilianus, ut stesichorum, & alios taceam complures, effecere. An id etiam non fecit Aristoteles? qui quanquam saepe damnat platonem, laudauit nihilominus egregie, & de eius laudibus orationem scripsit authore Olympiodoroh: eique ipsi aram posuit, noto illo epigrammate, cuius & Philoponus meminit & Hammoniusi: In elegiis quoque ad Eudemumj cecinit in laudem platonis multa, inter quae illud, Nulla ferent talem saecla futura uirumk. Horum autem in numero, quo ad rem hanc attinet, nequeo propterea collocari. nam si laudaui alias, aut defendi Aristotelem ueritate duce, non tamen aut religiosam, aut penitus certam, aut omnino ueram doctrinam eius asserui: sed innui saepenumero, & quandoque etiam subsignaui certam non esse, sed probabilem, non ueram omnino, sed aliqua ex parte falsam, non religione fultam, sed superstitione labefactatam, ut pote hominis, & quanquam inter gentes magni, & forte maximi, hominis tamen, & uerae

1 logicae ] Logicae B. S. 2 fuit quam ] fuit, quam B. S. 7 laudante & ] laudante, & B. S. 7 suis in ] suis, in B. S. 8 esaiam, & in abdiam ] Esaiam, & in Abdiam B. S. 8 Io.] Ioanne B. S. 12 quinto & ] quinto, & B. S. 13 tollere & ] tollere, & B. S. 19 scripsit authore ] scripsit, authore S. 20 meminit & Hammonius: In ] meminit, & Hammonius: In B. S. 21 illud, Nulla ] illud: Nulla B. 22 Nulla. . .uirum.] *Als Zitat ausgewiesen in S.* 23 collocari. nam ] collocari, nam B. S. 23 Aristotelem ueritate ] Aristotelem, ueritate S. 27 ut pote ] utpote S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, Theoremata numero XXV de Fide & Ordine Credendi. b non trad., cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola and his Critique of Aristotle, p. 83. c Augustinus, Retractationum libri II. d Hieronymus, Commentariorum in Esaiam Libri XVIII, vol. 1, 5, 19, 14. e Hieronymus, Commentariorum in Abdiam Prophetam, Prologus, col. 1097 sqq. f Disp. 12, 2, p. 491 sqq. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, De rerum praenotione, 5, 1, p. 504 sqq.; 7, 2, p. 629 sqq. h Olympiodor, In Platonis Gorgiam Commentaria, p. 197, 8–19. i Philoponus, In Porphyr. quinque voces, 11, 1a15. j cf. Gaiser, Die Elegie des Aristoteles an Eudemos, pp. 84–106. k Bessarion, In calumniatorem Platonis, 27, 41.

5

10

15

20

25

111 r. 111 v.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

413

lucis, uerae religionis ignari. Quae omnia nunc latius explicaturus sum, ut qui plures ipsi haerent Aristoteli quam euangelio, & qui in eius uoluminibus euoluendis, totum uitae tempus, melioribus officiis tribuendum, tanquam fini ultimo ueritatis inueniendae deuouerunt, possint facilius si uoluerint resipiscere. quanquam excipio in Aristotele quaepiam ueritate (uti arbitror) fulta, nec aliis etiam ignorata philosophis, eaque a Deo esse decerno, naturalis & largitore & illustratore luminis: atque aliqua non solum uera, sed longe praeclarissima non ambigo, forte tamen non eius inuenta dicerem, sed a platone & pythagoreis qui mosayca in aegyptoa didicere deriuata. Nonnulla quoque ab ipso puto fuisse inuenta, non tam doctrina quam eximia cura, ac diligentibus experimentis: uti licet uidere in libris de historia, partibus, generatione animalium, libris utique omnium quos unquam scripsit multorum sententia praeclarissimis, quos tamen esse ab omni errore prorsus immunes negant plerique, quibus facile nonnullis in rebus consentirem. Itaque post uanitatem aliorum philosophorum & etiam Aristotelis quoquomodo detectam tribus libris superioribus, hanc ipsam Aristotelis doctrinam, quae maximo nunc est in pretio, & diligentius appendere, & scrupulosius in trutina collocare libeat, ut quod in ea etiam est uanum & leue, sincerius depraehendatur, In quo munere obeundo, siqua uera bonaque eluxerint, non mihi sed luminum patri accepta, referri uelim. Quod quanquam aliis omnibus in libris meis semper cupio, in hoc tamen quarto huius operis, & iis qui sequentur quartob & sexto, maxime optauerim. Nec tam modestiae causa hoc ipsum prolatum habeatur, quod non satis aptum huic oneri ferendo ipsememet ausim existimare, quam ueritatis. Qua nescio quo pacto sum perductus ad id, quod alioqui forte nunquam sperassem, iniquissimo primum exilii mei temporec, quo & arma potius tractare iusta ut iniustis resisterem, & opem regum & principum implorare, & amicitias aequalium parare opportuisset: Deinde in tuenda quadrienni bello iam

2 euangelio ] Euangelio B. S. 3 totum ] uotum B. 5 possint facilius si uoluerint resipiscere ] poßint facilius, si uoluerint, resipiscere S. 5 resipiscere. quanquam ] resipiscere, quanquam B. S. 7 largitore & ] largitore, & B. S. 8 praeclarissima ] praeclarißima S. 9 platone & ] platone, & B. S. 9 mosayca ] Mosaica B. S. 9 didicere deriuata ] didicere, deriuata S. 10 doctrina quam ] doctrina, quam B. S. 13 praeclarissimis ] praeclarißimis S. 13 esse ] om. B. S. 18 sincerius ] syncerius B. S. 18 depraehendatur, In ] depraehendatur. In B. S. 19 mihi sed ] mihi, sed S. 23 ipsememet ] ipsemet B. S. 25 arma ] armi B. S. 26 iusta ut ] iusta, ut S. 26 regum & ] regum, & B. S. 27 opportuisset: Deinde ] sic! B. S. a PE 11, 10, 14. b quinto. c Pico bezieht sich auf sein erstes Exil, als im Juni 1502 seine Brüder Ludovico und Federico gegen Mirandola vorrückten, die Stadt belagerten und am 6. August beschlagnahmten. Gianfrancesco Pico war gezwungen, die Stadt zu verlassen, wohin er erst nach dem 20. Januar 1511, als Papst Julius II. sie nach einem Monat Belagerung eroberte, zurückkehren konnte. Während seines Exils im Jahr 1509 stand Gianfrancesco zunächst im Dienste Kaiser Maximilians I. und dann Julius II. während dessen Krieges gegen Venedig; zwischen 1510 und 1511 diente er zudem dem Papst im Krieg gegen Ludwig XII. cf. Cesare Vasoli, Giovan Francesco Pico e i presupposti della sua critica ad Aristotele, p. 134.

Quod author quicquid boni suis in operibus in est deo acceptum refert.

414

Liber Quartus

111 v.

recepta patria, ubi non minus laboris exanclauimus iterum reduces, quam in alienis dictionibus iterum exules: nihilo tamen minus inter illa ipsa incomoda, praesto fuerunt omnia, quae huic operi absoluendo iudicarentur conducere, diuinitus condonata: Quoniam & in peregrinationibus elucubrandi affuit animus & in alienis urbibus uariarum linguarum bibliothecae non defuerunt, & in propugnandis moenibus iam partis, tanta inter machinas bellicas, inter pericula, saepenumero & tranquilitas & quies animi, ut in pace & in ocio maior desiderari pene non potuisset. Quae inter tot calamitates commoda, quis diuinitus profecta iure queat ambigere? & ipsi deo non debere accepta referri? a quo omnia & uera & bona tanquam ab ipsissimo ueritatis & bonitatis fonte deducuntur prouidentia mirabili. Sed iam quarto hoc quod prae manibus habemus libro, uanitatem Aristotelis aperire conemur in uniuersum. Quinto autem & sexto particularius atque (ut arbitror) efficacius, id ipsum moliemur.

Quod doctrina Aristotelis in examine appensa, plus inanis quam ueri ponderis praese ferat, & quod triplici ea uanitate labet. Ibique trium etiam sequentium librorum ordo particulatim explicatur.

5

10

15

capvt primvm. Ergo ne in libra doctrinam Aristotelis appendimus? o laborem multis calumniae morsibus expositum. Sed nil pietate duce, nil comite ueritate timendum est. Primum illud (ni longe fallor) constat: altera in lance si posuerimus diligentiam, stili elegantiam, acumen ingenii, multam lectionem, multamque doctrinam Aristotelis, parum in ea nos praeterea posse collocare: In altera uero si triplicem posuerimus uanitatem, non praeponderare illam, sed prae inani momento hanc in aerem longe sustolli, facile putauerim. Vbi enim superstitio, incertitudo, falsitas, quid solidi ponderis? quid non inane? non uanum? Hanc autem uanitatem ubi toto opere depraehenderimus, falsi examinis nomine iniuste damnabimur. Itaque triplici uanitate, de cuius significatu primo operis huius libro disseruimus, labare ipsam, & iam iam corruere uideri poterit. Principio autem de initii & finis uanitate & de fallacibus mediis agendum: cum ut ordo feruetur, tum ne ad inuidiam nobis sit haec disputatio, 1 exanclauimus ] exantlauimus S. 2 exules: nihilo ] exules nihilo B. / exules, nihilo S. 2 incomoda ] incommoda B. S. 4 condonata: Quoniam ] sic! B. S. 7 tranquilitas & ] tranquilitas, & B. S. 7 pace & ] pace, & B. S. 9 deo] Deo B. S. 10 uera & ] uera, & B. S. 10 ueritatis & ] ueritatis, & B. S. 12 uniuersum. Quinto ] uniuersum: Quinto S. 14 inanis quam ] inanis, quam B. S. 15 praese ] prae se B. S. 15 labet. Ibique ] labet: ibique B. S. 17 Caput primum.] Cap. I. B. S. 18 appendimus? o ] appendimus: o B. 19 expositum. Sed ] expositum: Sed S. 20 constat: altera ] constat: Altera B. S. 21 stili ] styli S. 21 lectionem, multamque ] lectionem: multamque B. 22 collocare: In ] sic! B. S. 23 illam ] om. B. S. 28 operis ] Operis S. 28 iam iam ] iamiam B. S. 29 uanitate & ] uanitate, & B. S. 30 ad ] an B.

20

25

30

111 v. 112 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

415

sed potius ad pudorem eorum qui nostrum in ea litteris mandanda institutum damnauerit, illam ipsam fore, sapientes rerum aestimatores censeant. principium philosophiae a summo bono pendere, ipsumque finem positum in adeptione summi boni, tam rudes quam eruditi putant: & ipsemet Aristoteles consentit, docens quicquam non esse quod non appetat bonuma, hoc autem praeterquam religione possideri non posse consensus fuit omnium qui bene in litteris audiuerunt: Nec ab hoc Aristoteles abhorruit, qui & in ethicis, & in sua quam instituit re publica & in re domestica de religione praecepit. At quam uanus fuerit omni hac in re, hoc est & in capiendo initio, & in fine decernendo, & in eo quo illum adipisci docuit intermedio, facile sumus cum testimoniis, tum ipsiusmet uerbis probaturi. In primis non Deum, sed malum daemonem sui studii suasorem, & praeceptorem habuit: Sic prodit eius uitae scriptor & operum expositor Philoponus, docens pythiae iussu philosophari caepisse Aris. καὶ τῆσ πυθίασ κελευούσησ ἀυτῷ φιλοσοφεῖν στέλλεται ἐναθήναισ.b Et Pythia inquit iubente ipsum philosophari mittitur Athenasc. faemina autem haec erat Apollinei templi custos instincta, & agitata daemone: eum autem daemonem, Cum ipse, tum alii putabant Deum praescium futurorum. Nec hoc mirum debet uideri, quoniam ea tempestate alii etiam, utrum facile, tutoque philosophari possent? ab Apolline quaerebant. Sic de se fatetur Oenomaus, uir ut Eusebius affirmat, apud graecos tam philosophia quam eloquentia nobilis: qui etiam in ipsum inuectus Apollinem bis ab eo se deceptum asseuerat.d Idem Aristoteles sicuti Apollinem euentorum praenotione pollere, sic & Iouem & Iunonem salutares existimabat, unde & Ioui salutari, sospitaeque Iunoni uota nuncupauit. At qui de Deo ipso non sincere loquitur, ut pote & plurium memor cultorque Deorum, & de natura eius ipsius quem & singulariter quandoque uocat Deum, uarius est, & anceps. Porro ipsius religio qua summum bonum, ipsamque faelicitatem parari censuit, non religio est, sed superstitio, & meracissima uanitas, Idolatriae uel subiecta uel mixta: Nam qui plures colebant Deos in sacris regum libris prouocare Deum dicuntur in suis uanitatibus. Ipse autem non solum diis, sed & heroibus gentium sacra decreuit, eousque deuectus, ut & amatae imolauerit faeminae, instar

3 principium ] Principium B. S. 4 rudes quam ] rudes, quam B. S. 5 esse quod ] esse, quod B. S. 6 posse consensus ] posse, consensus S. 7 audiuerunt: Nec ] sic! B. S. 8 re publica & ] Republica, & B. S. 9 est & ] est, & B. S. 12 habuit: Sic ] sic! B. S. 14 Aris.] Aristotelis B. / Aristotelem S. 14 Κελευούσης ] κελευούσις B. S. 14 ἐναθήναισ ] ἐναθήναις B. / ἐν Αθήναις S. 15 Pythia inquit iubente ] Pythia (inquit) iubente S. 15 faemina ] Foemina B. S. 16 custos instincta ] custos, instincta B. S. 17 Cum ] cum B. S. 20 uir ut ] uir, ut S. 20 philosophia quam ] philosophia, quam B. S. 23 Iouem & ] Iouem, & B. S. 24 sincere ] syncere B. S. 25 ut pote ] utpote B. S. 25 ipsius quem ] ipsius, quem B. S. 28 meracissima ] me racissima B. 28 Idololatriae ] idololatriae B. S. 29 subiecta uel mixta: Nam ] subiecta, uel mixta: Nam B. S. 29 Deos ] deos S. 29 regum ] Regum B. S. 31 imolauerit ] immolauerit S. a EN I 1, 1094a2 sqq.

b Anonymus, Vita Marciana Graeca, 4, p. 34.

c Ibid.

d PE 5, 22.

Prima uanitas doctrinae Aristotelis explicatur longo decursu.

Oenomaus philosophus.

416

Liber Quartus

112 r. 112 v.

eleusiniorum, ita enim memoriae proditum est ab Aristocle, ab Eusebioa, ab aliis. Sed quanquam philosophorum hoc libris commendatum est, quoniam tamen ad morum calumniam, non ad doctrinam pertinet, postponamus. Neque enim ipse hoc affirmauerim pro certo, sicuti nec illud quod in causa fuerit, ut uenenum propinaretur Alexandro, ex arcadia sumptum rupe, quod quidem plinius. uenenum, ut Pliniusb inquit, magna est Aristotelis infamia excogitatum: nec item quod patriam Stagiran macedonibus prodiderit ut Aristocles rettulit, dum pro eo Apologiam faceret in septimo de philosophia: quod & repetiit Eusebius. idem Eusebius in quinto decimoc: ad solidiora deueniendum est. Legimus in eius testamenti tabulis, eum cauisse, ut matris Ceres, & quae uouerat animalia lapidea, in Nemea, & in stagiris collocarentur.d Quod si nec tabulis credamus, quas tamen uti leges esse seruandas, ipse praecipiunt leges, ad Aristotelis propria uerba, ipsis in eius litterarum monumentis relata descendamus. Certe quod deos colendos suis ipse uerbis docuerit, qui legunt ethicos libros facile depraehendunt. Namque ad filium Nicomachum dum scriberet, primo libro faelicitatem deorum munus esse non negauit, ac ut eius utar uerbis θεῶν δώρηµαe. Et in quinto ipsius operis libro eius iusti quod a lege dimanet partem fecit sacrificia, ut ἄιγα θύειν, idest capram immolare.f De magnificentiae quoque uirtute libro quarto, cum praeciperet, deorum templa magnis tradidit exornanda sumptibus.g Et alibi quoque plurium deorum maxime memor, ut in magnis moralibus ἐυτυχία ἔστι ὡσ ἐπιµέλειάτισ θεῶν.h hoc est bona fortuna est tanquam deorum procuratio. laudat Homerum in politicisi, qui dixerit quod erat Iuppiter. πατὴρ ἀνδρῶν τεθεῶντε. Et item θεούσ βασιλέυεσθαι.j hoc est deos regnare censuit. De ipso autem cum dissereret Deo, in duodecimo metaphysicorum libro: animal dixit esse sempiternum optimum, per haec uerba φαµὲν δὲ τὸν θεὸν εἶναι ζῶον ἄιδιον ἀρίστον.k hoc est dicimus autem deum esse animal sempiternum optimum: ut hinc fortasse suum traxerit Alexander. Alexander aphrodisiaeusl delirium docens, deum esse mundum. Aristotelis Aristocles.

1 Eleusiniorum ] Eleusiniorum B. S. 1 Eusebio, ab ] Eusebio & ab S. 5 arcadia ] Arcadia B. S. 5 rupe, quod ] rupe: quod S. 6 excogitatum: nec ] sic! B. S. 7 prodiderit ut ] prodiderit, ut S. 7 rettulit ] retulit B. S. 9 decimo: ad ] sic! B. S. 10 testamenti ] Testamenti B. S. 14 deos ] Deos B. S. 14 libros facile ] libros, facile S. 17 dimanet partem ] dimanet, partem S. 18 idest capram ] id est, capram B. S. 21 moralibus ἐυτυχία ] moralibus, ἐυτυχία B. S. 21 ὡς ἐπιµέλειάτισ ] ως ἐπιµέλειά τις B. S. 21 θεῶν. hoc est bona ] θεῶν, hoc est, bona B. S. 22 procuratio. laudat ] procuratio, laudat B. S. 23 Iuppiter. πατὴρ ] Iuppiter, πατὴρ B. S. 23 ἀνδρῶν τεθεῶντε ] ἀνδρῶντε θεῶντε S. 23 βασιλέυεσθαι. hoc ] βασιλέυεσθαι, hoc B. S. 24 est deos ] est, deos S. 24 dissereret ] disseret B. S. 25 libro: animal ] sic! B. S. 26 uerba φαµὲν ] uerba, φαµὲν S. 26 ἀρίστον. hoc est dicimus ] ἀρίστον, hoc est, dicimus B. S. 27 deum ] Deum B. S. 27 sempiternum optimum ] sempiternum, optimum B. S. 28 delirium docens, deum ] delirium, docens, Deum B. S. a PE 15, 2. b NH 30, 53, 149. c PE 15, 2. d DL 5, 16. e EN I 9, 1099b11. f EN V 10, 1134b18-24. g EN IV 4, 1122b30. h MM II 8, 1207a3 sq. i Pol. I 12, 1259b13. j Ibid. k Met. XII 7, 1072b29. l Alexander von Aphrodisias, De fato, XXII, 192, 25 sqq. [p. 96].

5

10

15

20

25

112 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

417

enim sibi sensa uidebatur expromere qui ita putasset, quod & ei Plutarchusa ascripsit, & uidetur Themistius in libro de animab eum etiam secutus, cum dixit Deum esse animal sempiternum prouidens, & beneficum homini. Qua uero iniuria ea protulerit Aristoteles uerba eius fautores diiudicent? qui si alio uertere uerba uoluerint, ad ipsum prouocabo, ad antiquos expositores, ad ipsum etiam Albertum cognomento magnum, qui ei id uitio uertit, ad alios etiam quorum hoc ipso opere citabuntur nomina & sententiae super hac re latae referentur. Sed quid est opus distorquere sensa philosophi commentis parum firmis ne ineptis dixerim? Cum adducunt in medium illud φαµέν quo contendunt ex aliorum opinione non ex propria eum locutum: quam sententiam praeclari alioqui & dubio procul magni uiri, tam & si parum gnari graecarum litterarum secuti sunt. Legant quaeso primum de naturalibus principiis librum, ubi maxime propriam asseuerat firmatque sententiam, & tanquam rerum naturae fundamentum iacit, ubi formae meminit & materiae, Alteramque non esse, Alteram, ut creditum quibusdam fuerat, sancit per haec uerba ἡµεῖσ µὲν γὰρ ὕλην καὶ στέρησιν ἑτέρον εἶναι φαµὲνc. Qua sententia Simplicius in maximis illis in primum physicorum librum commentariisd, differentiam inter platonis & propriam opinionem statuere scribit περὶ τῆσ ὕλησ καὶ τῆσ στερήσεωσ, id est, de materia & priuatione. propriam itaque opinionem illa dictione φαµὲν expressisse constat, tantum abest ut ex aliorum opinione aut uulgi fama loqueretur. Postea cum formam diuinum quiddam & bonum & desiderabile dixisset, priuationemque illi contrariam assereret, his dictionibus est usus τὸ µὲν ἐναντίον ἀυτῷ φαµὲν εἶναιe. quibus ex uerbis superfluo cogitata fuga est ex modo locutionis, sicuti etiam ex ratione uocabuli illius ζῶον ἀπὸ τῆσ ζωῆσ, id est, animal a uita, quoniam & ipsa in animantibus uita deriuatur ab anima. Illud magis mirandum inueniri cui placuerit ab Aris. proditum, uiuentem aeternum, non animal sempiternum. Sed ipsa Aristotelis uerba nullo pacto hoc admittunt, neque enim ζώντα ἀιώνιον hoc est uiuentem aeternum apud eum habetur, sed ζῶον ἄιδιονf. idest animal sempiternum: Non admittit etiam ratio Aristoteleae doctrinae, apud quam praestat animal uiuenti: quare animalis nomine quam uiuentis potius uisus

4 Aristoteles uerba ] Aristoteles, uerba S. 7 nomina & ] nomina, & B. S. 11 tam & si ] tametsi S. 12 literarum secuti ] literarum, secuti S. 15 Alteramque ] alteramque B. S. 15 Alteram ] alteram B. S. 16 uerba ἡµεῖσ ] uerba µὲν ἡµεῖς B. / uerba: φαµὲν ἡµεῖς S. 19 propriam ] Propriam B. S. 22 bonum & ] bonum, & B. S. 23 usus τὸ ] usus τὸ S. 23 εἶναι. quibus ] εἶναι, quibus B. / εἶναι: Quibus S. 24 ex ] om. B. S. 26 placuerit ] placuit B. S. 27 Aris. proditum ] Aristproditum B. / Aristotele proditum S. 29 ἀιώνιον hoc est uiuentem ] ἀιωνιον, hoc est, uiuentem B. S. 29 ἄιδιον. idest animal ] ἄιδιον, id est, animal B. S. 31 nomine quam ] nomine, quam B. S. a plac. 881F. b Themistius, In libros Aristotelis de anima, 5, 18. c Phys. I 9, 192a4. d Simplicius, In Aristotelis physicorum libros priores quattuor, I, 9, 192a4, 246, 20 sqq. e Ibid. f Met. XII 7, 1072b29.

Plutarchus. Themistius

Albertus

Responsio

Confutatio multiplex.

Simplicius

Alia responsio. Confutatio multiplex.

418

Liber Quartus

112 v. 113 r.

est eum ipsum quem uocat θεόν honorare, omne enim animal uiuit, At multa apud eum uiuunt quae non sunt animalia, ut herbae, fructices, plantae. Quo factum ut ei ipsi θεῷ quem dixerat animal sempiternum, actutum subiecerit uitam & aeuum continuum & sempiternum: & hoc esse θεόν uoluit. quod autem de intellectu corpus aethereum agitante intelligi uoluerit, quae non multo post eodem subiecit lib. uerba satis indicant, affirmantia esse illum τῶν φαινοµένων θειότατονa, id est, apparentium diuinissimum. Et quanquam postea uidetur de uno Deo, & eius bonitate apertius loqui ut etiam diximus in libro de prouidentiab, non defuerunt tamen qui ex omni decursu duodecimi libri primae philosophiae, Deum alium non conuinci putarint ab Aristotele, praeter quam mentem illam primam, qua primum rotatur caelum: Quod Baccon. aperte scribit egregius philosophus & theologus Io. baccon carmelita in primo sententiarum commentario, distinctione uigesima primac: eam uero mentem infinitae perfectionis apud Aristotelem haberi, probatum non esse, & suo ipsemet ingenio baccon, & ingenio sorum doctorum authoritate decernit. Sic Herueus Herueus acutissimo theologus ingenio in secundo in sententias commentario, distinctione quartadecimad & scribit & pro bat Aristotele in .xii. metaphysicaee, dum de primo motore qui sit actus purus loquitur, non loqui de omnino primo quem uocamus Deum, sed de toto genere motorum seperatorum: eiusque opinionem de seperatis substantiis fideli ueritati tripliciter repugnare contendit: & caelum ipsum a deo iuxta Aristotelis & etiam Auerrois opinionem executiue non moueri Petrus aureolus decernitf, a quo tamen moueri multi existimarunt. Certe Philoponus graecus author in tertio de anima commentariog, intellectum dicit apud Aristotelem esse eum qui inerrabilem uertit sphaeram, & quem ipse nuncupat creatorem, sed Platoni omnino non uideri Deum esse intellectum, neque item piis dogmatibus id esse consonum πρόνοια asseuerat, quoniam Deus super intellectum est: unde prouidentia quae dicitur

1 uiuit, At ] uiuit: at B. S. 2 fructices ] frutices B. / frutrices S. 3 θεῶ ] θεῷ B. S. 3 actutum ] acutum B. 4 continuum & ] continuum, & B. S. 4 uoluit. quod ] uoluit, quod B. / uoluit quod S. 6 lib.] libro S. 8 loqui ut ] loqui, ut B. S. 11 praeter quam ] praeterquam S. 12 Io.] Ioannes S. 12 carmelita ] Carmelita S. 13 commentario, distinctione ] commentario: distinctione B. 13 prima: eam ] sic! B. S. 15 sorum ] horum B. S. 16 secundo in ] secundo, in B. S. 17 scribit & ] scribit, & B. S. 17 Aristotele ] Aristotelem B. S. 18 metaphysicae, dum ] metaphysicae dum B. S. 18 purus loquitur ] purus, loquitur S. 20 seperatorum: eiusque ] sic! B. S. 21 deo ] Deo B. S. 22 opinionem ] opinione B. 22 executiue ] executione B. S. 22 moueri Petrus ] moueri: Petrus B. S. 23 existimarunt. Certe ] existimarunt: Certe B. S. 24 eum qui ] eum, qui B. S. 25 creatorem ] Creatorem B. S. a Met. XII 9, 1074b15. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, 2, p. 29 sqq. c John Baconthorpe, Quaestiones in quatuor libros sententiarum & quodlibetales, In primum sententiarum, Dist. 21, quae. 1, p. 239 sqq. d Hervaeus Natalis de Brito, In quatuor libros sententiarum commentaria, Dist. 14, quae. 1, art. 3, p. 244 sq. e Met. XII 7, 1072a19 sqq. f Petrus Aureoli, Commentariorum in primum librum Sententiarum, lib. 1, d. 42, 958e. g Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 526,35 sqq.

5

10

15

20

25

113 r.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

419

graecae πρόνοια nominatur inquit ωσ πρὸ τοῦ νοῦ ὤνa, tanquam supra intellectum sit. Scio tamen alios contra putare, & rationes afferre, scio & illis etiam posse responderi: Nec etiam me latet octauo physicorum illud annotatum, dei nomine quod ex caelo & intellectu componi dicitur, appellari: & in topicis diuidi animal per sensile & intellectileb: Vt sileam quid etiam primo de anima scripserit, quod ad rem hanc posset pertinere: Nam & quinto libro cum de definitione disputabiturc & sexto cum de metaphysicis ageturd hac de re etiam disseremus. Ad hunc enim locum non pertinet proprie ut isthaec controuersia discutiatur: & quid alii pro eo, quid contra eum attulerint recenseamus, quandoquidem in presentia curamus, ut ex uerbis Aristoteleis potius quam ex aliorum, male de religione sanxisse illum condoceamus. Caeterum in libro de mundo ad Alexandrume in aetherio corpore platoni aduersans collocauit Deum, qua de re taxauit illum martyr lustinusf, taxauit item Athenagorasg philosophus in oratione quam habuit pro christianis ad Marcum imperatorem & commodum atque ostendit aperte Deum ab Aristotele existimatum esse animal ex anima & corpore constitutum. Sic & Galenus in libro de historia physicah putauisse censet Aristotelem, Dei quoque ut animalis mentionem fecit primo libro de animai, ut etiam Simpliciusj aperte testatur. Sed hac de re ultimo huius operis uoluminek latius. tantum sit ad praesens admonuisse in Aristotele non fuisse dei scientiam, ac per hoc teste sapientia uanitatis nomine culpandum, nec eius in scriptis contineri religionem, sed superstitutionem: Quod cum ex iis quae narrauimus late pateat, accuratius nihilominus si uoluerimus sextum, & septimum politicoruml percurrere depraehendemus, ubi Deis & templa & sacerdotes instituit, & honorandos ipsos praecepit deos a ciuibus, & iussit per regiones distribui sacella non diis solum, sed heroibus, ac alia complura quae in nostro de prouidentia librom scripsimus, Cum & ab impietate ipsum defenderemus, & diuinum cultum, & prouidentiam per eius scripta posteris tradidisse doceremus, non sincere tamen illum quidem, & 1 nominatur inquit ] nominatur, inquit B. S. 3 responderi: Nec ] sic! B. S. 3 dei ] Dei B. S. 5 intellectile: Vt ] sic! B. S. 6 pertinere: Nam ] sic! B. S. 7 disputabitur & ] disputabitur, & B. S. 7 agetur hac ] agetur, hac S. 14 oratione quam ] oratione, quam S. 14 christianis ] Christianis B. S. 14 imperatorem ] Imperatorem B. S. 15 Commodum atque ] Commodum, atque S. 16 anima & ] anima, & B. S. 17 ut ] ui B. S. 19 operis ] Operis S. 19 latius. tantum ] latius, tantum B. S. 20 dei ] Dei B. S. 20 hoc teste sapientia uanitatis ] hoc, teste sapientia, uanitatis S. 22 superstitutionem: Quod ] sic! B. S. 22 narrauimus late ] narrauimus, late S. 22 nihilominus ] nihil ominus B. 24 templa & ] templa, & B. S. 25 distribui ] distribuit S. 26 Cum ] cum B. S. 27 prouidentiam ] Prouidentiam B. S. 28 sincere ] syncere B. S. a Ibid. 527, 32. b Top. IV 6, 136b5 sq. c EV 5, c. 2, p. 576 sq. d EV 6, c. 17, p. 704 sqq. e Aristoteles, De mundo, 2, 392a6 sqq. f Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Justinus), admonitorius Gentium liber, p. 224; PG 6, c. 14, 268 ff. ; PG 6, c. 5, col. 251A. g Athenagoras, Supplicatio pro Christianis, 7, p. 22. h DHP 8, 251. i De anim. I 1, 402b6 sq. j Simplicius, In libros Aristotelis de anima commentaria, 13, 1 sqq. k EV 6, c. 20, p. 733. l Pol. VI 8, 1322b18 sqq; Pol. VII 9, 1329a28 sqq. m Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, 3, p. 53 sqq.

420

Liber Quartus

113 r. 113 v.

religiose, Sed superstitiose prorsus more gentium reliquarum: qui & oraculis quoque daemonum accedebat, & aliquas quae praeter naturam uidebantur causas in ipsorum uaticinia tanquam diuina reduci assentiebatur, hinc illud in tertio de natura animaliuma. quod Caper quidam in lemno & eius mascula proles lac emitteret dum mulgeretur tanta copia ut inde τροφαλίδασ colostra uertit Theodorus Gaza, conficerent, ea enim uti σηµεῖα, id est, signa, ostenta uertit Theodorus, haberi existimauit, & referri accepta uaticinio, Deus inquit consulenti responderat futurum ut polleret incremento peculii. Quare qui colunt Aristotelem colere se Idololatram cognoscant hominem: qui tam bene Iustinus sit philosophatus, ut si martyri & philosopho lustinob eo in opere quod e graeco uertimus in latinum, Si procopio historico quarto in libroc dum de Euripi natura disserit stare uoluerimus, animi maerore quia, scilicet, cauMors Aristo. uarie sam ipsius Euripi non potuerit agnoscere decesserit e uita. Gregorius etiam prodita Nazianzenus Nazianzenus apud graecos cognomento theologus, primo contra Iulianum imperatorem libro cum scripsisset cum Homero male esse actum ob ignorationem problematis Arcadici, mox Aristotelis philosophiam paruipendit, in Euripi uarietatibus & permutationibus, in quibus & obiisse subintulit per haec uerba καὶ τὴν ἀριστοτέλουσ φιλοσοφίαν καὶ προσεδρείαν ἐπὶ ταῖσ τοῦ εὑρίπου µεταβολαῖσ ὑφ᾿ ὤν τεθνήκασιd. ipsius autem theologi graecus interpres, & earum quas citat historiarum declarator, affirmat Aristotelem cum naturam Euripi chalcidici idest pelagi eius quod septies in die mirabili modo conuertitur depraehendere non potuisset, se ipsum in ea maris parte precipitasse hoc ipsum resonans ἐπιδὴ ἀριστοτέλησ οὐχ᾿ εἷλε τὸν εὕριπον εὕριποσ ἐχέτω τὸν ἀριστοτέληνe. hoc est postquam Aristoteles non praehendit Euripum, Euripus habeat Aristotelem, & subnexuit καὶ τέθνηκεν οὕτωσ & ita mortuus est. Nihil autem magistro assensus est Socrati qui si Xenophontif adhibemus fidem, huiuscemodi occulta perquiri uetuit, cui etiam assensus uidetur ille siue poeta 1 religiose, Sed ] religiose: sed S. 3 uidebantur causas ] uidebantur, causas S. 3 assentiebatur, hinc ] assentiebatur: Hinc S. 4 animalium. quod ] animalium, quod B. S. 4 quidam ] om. B. S. 4 lemno ] Lemno B. S. 5 copia ut ] copia, ut S. 8 Deus inquit consulenti ] Deus, inquit, consulenti S. 8 responderat futurum ] responderat futurorum S. 9 Aristotelem colere ] Aristotelem, colere S. 10 philosophatus ] Philosophatus B. 11 latinum, Si ] Latinum. Si B. S. 11 libro dum ] libro, dum B. S. 12 disserit stare ] disserit, stare S. 12 moerore quia ] moerore, quia S. 15 imperatorem ] Imperatorem B. S. 18 uerba καὶ ] uerba: καὶ B. S. 19 µεταβολαῖσ ] µεταβολαῖς B. S. 19 ipsius ] Ipsius B. S. 21 chalcidici idest pelagi ] chalcidici, id est, pelagi B. S. 22 conuertitur depraehendere ] conuertitur, depraehendere S. 22 precipitasse hoc ] praecipitasse, hoc B. S. 24 ἀριστοτέλην. hoc est postquam ] ἀριστοτέλην, hoc est, postquam B. S. 25 οὕτωσ & ] οὕτως, & B. / οὕτ ως, & S. 26 Socrati qui ] Socrati, qui S. a hist. anim. III, 20, 522a17 sq. b Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 224; PG 6, c. 3, col. 246D. c Prokop, Gotenkriege, 4, 6, p. 753. d Gregor von Nazianz, Oratio 4, Contra Julianum 1, (= PG 35), 72, col. 597. e Nonnus Abbas, Ad S. Gregorii Orat. 1 Contra Julianum (= PG 36), 34, col. 1004. f Xenophon, Memorabilia, 4, 7, 1 sqq.

5

10

15

20

25

113 v.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

421

siue historicus qui cecinit, Tu quicunque moues tam crebros causa meatus, ut superi uoluere latea. Alii alia de obitu ipsius, quos inter Eumelusb historicus prodidit quod, & apud Suidamc quoque legitur, Aristotelem aconito sumpto sibi ipsi manus, intulisse. Nun praeclarus hic finis uitae philosophicae? Sane finis (ut uidetur) principio respondens. nam si daemonis instinctu se peremit, & habuit huius uitae finem, certe & iussu daemonis habuit initium uitae physicae, ut ei comodissime illud aeoli possit aptari κακῆσ ἀρχῆσ γίνεται τέλοσ κακόνd mali principii finis malus: Cognoscant inquam quem colunt, ut memores sint apostolici praecepti, & caueant ne per inanem philosophiam decipiantur. Prima igitur haec uanitas, quoniam & malum fuit initium, finis quoque malus, non uitae solum sed ipsius doctrinae, quae ad bonum finem sincere non ducit, & intermedium quod docuit finis acquirendi non religio est, sed superstitio. Secundam uanitatem monstrabimus, quoniam & si certa essent eius litterarum monumenta, quae ducentur in controuersiam, in eis tamen pollicetur certa, nec stat promissis incerta uidelicet & ambigua comminiscens, idque authoritatibus compluribus, & rationibus confirmatum iri uolumus. Falsitatem quoque ueritatis loco tradidisse docebimus, quando & plures, & inexpiabiles commisit errores, quae omnia suo ordine horum decursu librorum patebunt. Sed primum omnium explicandum puto, unde illi tanta nunc fere apud omnes authoritas extiterit. Subinde illius opera monstrabo ambigua & plerisque in omnibus apocrypha, quam ob rem instar belli Procedemus. Nam uti in re militari fieri solet, uelitaris pugna committitur, priusquam consertum ineatur praelium, & leuis armaturae milites phalangem praecurrunt. Ita ad praesens hoc in litterario bello si fecerimus, uideri poterit neque inconcinne factum neque alienum ab instituto. Excogitauimus itaque operae praetium fore, ut nimiis cultoribus Aristotelis, qui parum sunt alienis in libris, nihil omnino in graecis uersati, monstretur & principium & ordo supremae Aristotelee authoritatis. ut mox discant quam nesciant adhuc quid sit quod profiteantur. Atque illud uti sciant, nescire tamen quid rei uerus usus, 1 poeta siue ] Poeta, siue B. S. 1 cecinit, Tu quicunque moues ] cecinit: Tum quicunque mouet B. / cecinit: Tum quaecunque mouet S. 2 late ] latet S. / Tum. . .latet ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 3 prodidit quod, & ] prodidit, quod & S. 4 sumpto sibi ] sumpto, sibi S. 4 manus, intulisse ] manus intulisse B. 4 Nun ] Num B. S. 5 respondens. nam ] respondens: nam B. S. 7 comodissime ] commodissime B. S. 7 aeoli ] Aeoli B. S. 8 κακόν mali ] κακόν, mali S. 8 principii finis ] principii, finis B. S. 8 malus: Cognoscant ] malus. Cognoscant B. S. 8 Cognoscant inquam quem ] Cognoscant, inquam, quem S. 9 apostolici ] Apostolici B. S. 11 solum sed ] solum, sed B. S. 12 sincere ] syncere B. S. 15 promissis incerta ] promissis, incerta B. S. 17 tradidisse docebimus ] tradidisse, docebimus S. 18 inexpiabiles ] inexpiabilis B. 22 Procedemus ] procedemus B. S. 24 praecurrunt. Ita ] praecurrunt: Ita S. 25 factum neque ] factum, neque B. S. 27 principium & ] principium, & B. S. 28 Aristotelee authoritatis. ut ] Aristoteleae authoritatis, ut B. S. 28 discant quam ] discant, quam B. S. 28 adhuc quid ] adhuc, quid S. a Lukan, De bello civili, 1, 417–419. b DL 5, 6. 3929. d Euripides, Aiolos, 5. 1, frgm. 32, p. 170

c Suidae Lexicon, »Αριστοτέλης«, I, 357,

Aeolus.

Epilogus primae uanitatis Aristoteleae.

Quo modo in opere procedendum.

422

Liber Quartus

113 v. 114 r.

aut quorsum tandem negocium sit processurum. Quapropter ubi docuerimus non tantae prioribus saeculis fuisse quantae nunc est aestimationis Aristotelem, subinde aperiemus incertos esse ipsius libros, qui maximo habentur in praecio: hoc est non constare adhuc an ullum habeamus librum ab eo compositum. Quod & si concedatur, non liquere tamen aliquid esse eis in libris quod illi possit extra controuersiam attribui. Inde ad doctrinam ipsam etiam si eius sit & habeatur legitima, non supposititia & notha, infirmandam sumus progressuri: auctoritate sectatorum, scribendi modo, bello expositorum perpetuo, christianorum theologorum magni nominis iudicio, errorum pernicie, sensus fallacia, eius demum ipsius testimonio. Quae ubi primo libro tanquam generatim explicata fuerint, Atque iis etiam aliqua erit in parte satisfactum, qui non sunt Aristoteleis in libris doctrinaque uersati, nec potentes satis, fortiores compraehendere rationes. Vbi inquam primo libro haec peracta fuerint, Secundo pressius rem urgebimus, & multis uiis demonstrandi, & sciendi artem ab eo traditam minus certam aperiemus. In tertio uero, multorum eius errorum caterua subsignabitur, ut commoniti demum hac triplici uanitate, doctrinam omni fultam ueritate & quaeramus auidius & ardentius excolamus.

Vnde nam tanta Aristoteli nostris temporibus authoritas tributa, ubi de uario philosophandi studio per diuersa tempora, deque diuersis institutis .Io. Pici atque ipsius authoris.

5

10

15

20

cap. ii. Primum autem declarari oportere arbitror, unde nam tanta illi facta fuerit authoritatis accessio, ut aliquot saeculis philosophus appellatus per excellentiam sit, & solus dignus habitus cuius uersarentur uolumina: cum nihilominus aliarum sectarum principes olim clari fuissent & consectaneorum multitudine, oppido quam honestati: Nec defuerint etiam ex ipsius sectatoribus qui aliquibus in rebus repraehendere illum ipsum non sint ueriti. quod manifeThemistius. stum est apud Themistium conantem & a Theophrasti & ab Andronici impugnationibus defendere Aristotelem. Atque apud Philopponum & Simplicium id ipsum plerisque in rebus licet animaduertere. Mihi certe multa cogitanti 3 habentur ] habeantur B. S. 4 adhuc an ] adhuc, an S. 4 habeamus librum ] habeamus, librum B. 7 etiam si ] etiamsi S. 7 sit & ] sit, & B. S. 7 supposititia ] suppositia S. 9 christianorum ] Christianorum B. S. 11 Atque ] atque B. S. 13 rationes. Ubi inquam primo ] rationes, ubi, inquam, primo S. 14 fuerint, Secundo ] fuerint. Secundo B. S. 15 certam aperiemus. In ] certam, aperiemus: In S. 18 Vnde nam ] Vndenam S. 20 Io.] Ioannis S. 21 Cap. ii.] Cap. II. B. S. 22 unde nam ] undenam S. 24 habitus cuius ] habitus, cuius S. 26 honestati: Nec defuerint] honestati. Nec defuerunt B. / honestati: nec defuerunt S. 27 ueriti. quod ] ueriti, quod B. S. 28 Themistium conantem, & ] Themistium, conantem & S. 28 Theophrasti & ] Theophrasti, & B. S. 29 Aristotelem. Atque ] Aristotelem, atque S.

25

30

114 r. 114 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

423

& uersanti plurima, nihil in causa uidetur fuisse magis quam ignoratio, & Arabum maurorumque quorundam ruditas, & inculta barbaries: qui in id impegerint quod in primo de generatione libro uitandum subinnuit Aristoteles ipse, eos causatus qui ad pauca respicientes enunciant facile: atque ut ipse suismet uerbis loquitur πρὸσ ὀλίγα ἐπιπλέψαιτεσ ἐπιφαίνονται ῥαόνa. Nam quam diu steterunt Athenae: stetit in Academia, platonica secta, eademque multiplex: steterunt & in sua porticu Stoici, uiguit & ephectica institutio, & aliae philosophorum familiae floruerunt. Sic & quam diu romanum suo in robore mansit Imperium, in urbe Roma Plato multum excultus, Stoici magnopere celebrati sunt. Pirrhonii plurimum potuerunt. Fidem faciunt Ciceronis & aliorum boni nominis authorum monumenta. Ipse etenim Cicero nouos magis coluit academicos & platonem semper excepit, magis coluit & stoicos, Et quanquam Aristotelem & sectatores saepenumero laudat, legimus illa tamen eius aduersus Lucullum, Si mihi cum peripatetico res esset, qui percipi posse diceret quod impressum esset e uero, neque adhiberet illam magnam accessionem, quomodo imprimi non posset a falso, cum simplici homine simpliciter agerem.b Testantur id ipsum & aliorum lucubrationes philosophorum, quae nostra etiam extant aetate, apud quas platonis & stoicorum saepius mentio quam Ari. cuius nihilominus bibliothecam deuictis athenis Romam Cornelius Sylla deuexerat.c An quaeso post Syllam, post Augustum etiam non fuere, qui Romae non modo platonica sed sceptica, pythagorea, stoica, magno studio coluerint? Nun tempestate Neronis magnos fecit progressus in Stoicis Epictetus apud graecos, apud latinos Seneca, & postea philosophus Arrianus Epicteti non solum confecit enchyridiond, sed stoicam ipsius doctrinam quattuor librise enarrauit: Non ne Marcus & philosophus & Imperator stoicus fuit & stoica graece scripsit, quae ipse perlegi? Nun eius commodique filii temporibus multa scripsit, quae & adhuc extant monumenta, Sextus pyrrhonius de rebus scepticis, multis post Aristotelem seculis natus, magno apud Marcum ipsum quanquam Stoicum in honore? An & Hierocles pythagoreis interpretandis operam impendit? Numeniusf quoque Pythagorea excoluit, 2 maurorumque ] Maurorumque B. S. 3 impegerint quod ] impegerint, quod B. S. 4 causatus qui ad ] causatur qui id B. / causatur, qui id S. 4 facile ] om. B. S. 4 atque ut ] atque, ut S. 5 loquitur πρὸς ] loquitur facile πρὸς B. / loquitur, facile πρὸς S. 6 Academia, platonica ] Academia, Platonica B. / Academia Platonica S. 10 sunt. Pirrhonii ] sunt, Pyrrhonii B. S. 10 potuerunt. Fidem ] potuerunt, Fidem B. S. 13 Et ] & B. S. 14 Lucullum, Si ] Lucullum: Si B. S. 15 adhiberet ] ad hiberet B. 17 id ipsum ] idipsum B. S. 19 mentio quam Ari. cuius] mentio, quam Arist. cuius B. / mentio, quam Aristoteles, cuius S. 21 platonica sed ] Platonica, sed B. S. 22 Nun ] Num B. S. 25 quattuor ] quatuor B. S. 25 Non ne ] Nonne S. 25 Marcus & philosophus & ] Marcus, & philosophus, & B. S. 26 fuit & ] fuit, & B. S. 26 Nun ] Num B. S. 26 commodique ] Commodique B. S. a gen. et corr. I 2, 316a5 sq. b Acad. II, 112. c Karl Dziatzko, Art. »Apellikon (1)«, in: RE, vol. 1, 2, col. 2693 sq. d Epictetus, Encheiridion. e Epictetus, The Discourses as reported by Arrian, the Manual, and Fragments. f Numenius, Fragments.

Cicero.

Epictetus. Seneca. Arrianus. Marcus philosophus Sextus. Hierocles. Numenius. Iamblichus.

424

Alcinous Albinus.

Alex. aphrodiseus. Galenus.

Augustinus.

Seuerinus. Augustinus.

Liber Quartus

114 v.

& Iamblichus de ipsa pythagorae secta, quattuor librosa doctissime scripsit: Ille inquam Iamblichus & Aristotelis & Platonis interpres, qui magno est apud peripateticos, & praecipue apud Simplicium in praecio, maximo autem apud platonicos, a quibus & diuini cognomentum impetrauit. quae omnia monumenta ab iniuria temporum uindicata sunt, patentque quantum in ipsis est, omnibus qui graece sciunt: ut mittam qui platonem sequi maluerunt & praeponendum putarunt Aristo. unde quaeso illa procli, hermiae, & aliorum multorum, florente iam in Italia peripateticorum gloria in platonis dialogos egregia monumenta? unde Plotini tot de platonicis Eneades in quibus etiam saepenumero arguitur Aristo. Vnde Alcinoi Epitomab, Albini introductioc ad ipsa platonica perdiscenda, etiam postquam Aristotelis fama percelebris fuit omni in regione latina? Vnde Attici Platonici in Aristotelem multis in rebus & multae & magnae repraehensiones? quarum etiam partem in libris sequentibus subsignabimus. Alexander autem Aphrodisieus magnam authoritatem arrogauit Aristoteli. At quantum Alexander ei tribuit gloriae, tamen forte detraxit eius uir saeculi Galenus medicus eum in plerisque taxans, Nam hic ipse pertinacis & ante paululum tempestate floruit: seuero autem pertinaci & Antonino filio de fato librum Aphrodisieus inscripsitd, post quem multi ex platonica secta floruere Aristotelis impugnatores. Scribit Augustinuse in tertio academico, sua aetate philosophos non fere uisos nisi aut Cynicos, aut peripateticos, aut platonicos, & Cynicos quidem, quia eos uitae quaedam delectat libertas, atque licentia. Postremo Seuerinus Boetiusf Italia iam gothorum in potestatem redacta Aristotelem interpretatus, Platonis etiam studiosus fuit, quem tamen Aristoteli praeponebant Augustinus ex latinis, ex graecis multi nostrae religionis Antistites.g Postquam uero Athenis omnino corruit humanae domicilium sapientiae: & Roma in praedam barbaris saepenumero data est. migrarunt ad Arabas, Mauros, & hispanos eos, qui Arabum lingua 1 quatuor ] quatuor B. S. 2 scripsit: Ille ] sic! B. S. 2 Ille inquam Iamblichus ] Ille, inquam, Iamblichus S. 2 Aristotelis & ] Aristotelis, & B. S. 4 impetrauit. quae ] impetrauit, quae B, S. 7 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 9 unde ] Vnde S. 9 Eneades in ] Eneades, in B. S. 10 Aristo.] Aristot. B. / Aristoteles. S. 12 latina ] Latina S. 13 rebus & multae & ] rebus, & multae, & B. / rebus, & multae & S. 15 tamen ] tantum S. 16 medicus eum ] medicus, eum S. 16 taxans, Nam ] taxans. Nam B. S. 17 pertinacis & ] Pertinacis, & B. S. 17 floruit: seuero ] floruit: Seuero B. S. 18 pertinaci & ] Pertinaci, & B. S. 20 uisos nisi ] uisos, nisi B. S. 21 Platonicos, & ] Platonicos: & S. 22 gothorum ] Gotthorum B. S. 24 praeponebant Augustinus ] praeponebant. Augustinus B. 27 est. migrarunt ] est, migrarunt B. S. a *Es liegt keine vollständige Edition vor. Das wichtigste Manuskript: MS. Firenze, Biblioteca Laurenziana, Plut. 86.03. Bisher verfügbare Editionen der einzelnen Bücher: 1. On the Pythagorean Life (ed. Deubner, 1973); 2. Protrepticus (ed. des Places, 1989); 3. On General Mathematical Science (ed. Festa 1891); On Nicomachus’ Arithmetical introduction (ed. Pistelli 1894).* b Alkinoos, Didaskalikon. c Albinos, Epitome. d Alexander von Aphrodisias, De fato, 1, 164, 3. e Contr. acad. 3, 19, 42. f Dirk K. Kranz, Art. »Boethius, Anicius Manlius Severinus« in: BBKL, vol. 24, coll. 259–310. g cf. Martin Grabmann, Aristoteles im 12. Jahrhundert, pp. 123–162.

5

10

15

20

25

114 v. 115 r.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

425

utebantur, graeci aliquot philosophorum libri, & Aristotelis maxime, sed latina lingua non immigrauit, quo factum ut multa Aristotelis uolumina conuersa sint ex graeco in linguam Maurorum, quibus & Alpharabius & Auerrois, & alii complures philosophati sint, atque etiam ipse Auicenna, quanquam platoni multum uidetur addictus, siue quod aliquos platonis libros nactus sit, siue quod opinionibus platonicis quae apud Aristotelem sunt receptis, eas excoluerit. In non nullis etiam aduersatus Aristoteli. Arabes itaque huiuscemodi uel reliquis priuati philosophorum libris, praeterquam Aristoteleis (quanquam & quae citauimus extabant, & alia praeterea multo illis antiquiora, quorum etiam nostra aetate copia non deest, ut Architae pythagoreia, pleraque & de dialecticis, & de sapientia uolumina, ut Timaei lo crensisb eiusdem sectae uiri de natura, ut ocelli leucani de mundoc, & alia quae recensere longum esset socraticorum etiam Platonis aequalium monumenta, uti Cebetis, atque Xenocratis) Reliquis inquam uel priuati libris, uel male persuasi solum esse Aristo. qui ueritatis lucem, de tenebris eruerit, nihil aliud curauerunt, nihil potius habuerunt, quam ut omnem uim ingenii in ipso intelligendo & interpretando, passis (ut aiunt) uelis effunderent. In hispania uero cum regnaret Alphonsus litterarum, & praesertim mathematicae disciplinae studiis oblectatus, Mauris adhuc bethycam tenentibus, quam nostra memoria Ferdinandus & Helisabella Reges hispaniae diuturno bello ab eorum manibus uendicarunt, facile fuit uti ob uiciniam, & populorum frequens commercium, importarentur in hispaniam citeriorem, Arabum Maurorumque lingua conscripti Auerroys, & Auicennae libri, iique in latinum sermonem uerterentur. Sic & florente iam in lutetia parisiorum, philosophiae studiod, ex hispania in Gallias libri ipsi deuecti sunt, Et ibi quoque nonnulli transferri potuerunt sicut & antea sub magno Charolo Dionysii opera. Io. scotus monachuse interpraetatus est. Nec hebraei quoque huiusce Aristotelei dogmatis ob eius librorum translationem exortes, uetus enim testamentum ex philosophia exponere tentauerunt, Primusque id curauit Moses aegyptiusf Aristo. etiam magna ex parte sectator, proptereaque 6 platonicis quae ] Platonicis, quae B. S. 7 excoluerit. In ] excoluerit: in S. 7 non nullis ] nonnullis B. S. 8 Aristoteleis (quanquam ] Aristoteleis, quanquam S. 11 sapientia ] Sapientia B. S. 12 natura, ut ocelli leucani ] Natura, ut Ocelli Leucani B. S. 14 Xenocratis) Reliquis ] Xenocratis. Reliquis B. S. 14 Xenocratis. Reliquis inquam uel ] Xenocratis: Reliquis, inquam, uel S. 14 Aristo. ] Aristot. B. / Aristotelem S. 18 literarum, & ] literarum & B. 19 bethycam ] Boethicam B. S. 22 Auerroys ] Auerrois B. S. 23 latinum ] Latinum S. 24 parisiorum, philosophiae ] Parisiorum Philosophiae B. 25 Et ] & B. S. 25 potuerunt sicut ] potuerunt, sicut B. S. 26 Charolo ] Carolo B. S. 26 opera. Io.] opera, Ioannes S. 27 ob ] ab S. 28 exortes, uetus ] exortes. Vetus B. / exortes: Vetus S. 28 Primusque ] primusque B. S. 29 aegyptius Aristo.] Aegyptius Aristot. B. / Aegyptius, Aristotelis S. a Archytas of Tarentum. Pythagorean, Philosopher and Mathematician King. b Timaeus Locrus, De natura mundi et animae. c Ocellus Lucanus, De universi natura libellus. d cf. Fernand Van Steenberghen, Aristotle in the West; idem, The Philosophical Movement of the 13th century. e Johannes Scottus Eriugena, Dionysiaca. f Martin Schewe, Art. »MAIMONIDES (Maimuni), Moses (Rabbi Moses ben Maimon, Rambam)«, in: BBKL, vol 5, coll. 572–581.

Auerroys Auicenna

Bellum hispanorum aduersus Mauros.

426

Liber Quartus

115 r.

in uarias repraehensiones incurrit, maximeque illum in opere quod lucerna dicitur Rabi hasdaia uexauit Aristoteleae doctrinae accerrimus impugnator: cuius opere procedente mentionem faciemusb, ille autem Moses sub Auerroys Auerroys dictum. tempore philosophatus est. Qui quidem Auerroes cum ei tum aliis multis imposuit, cum monumentis litterarum rettulit, mille & quingentos praeteriisse annos ex quo scripsisset Aris. Nec ullum in eius libris alicuius momenti Contra Auerroem. errorem inuentum fuisse.c Dignus certe cui crederetur si aliis in rebus uerax, si non Mahoemeti discipulus extitisset, qui cum sua perfidia tum, & heretici sergii & iudaei cuiusdam uanis dogmatibus assensus, multa delira, multa imContra auerroystas pia, in suam legem sine ulla lege disperserit. Vnde id quaeso uos Auerroistae didicit uester Auerrois? ne quod enim tot saecula uixit, ut omnibus cum hominibus diuersari potuerit & de philosophia disserere Sed esto Nestoreos annos uixerit, adiectis etiam tribus cornicis aetatibus: unde inquam illud didicit? quo pacto negatricem illam propositionem, non esse uidelicet ullum inuentum errorem probare potuit? an omnes legit Aristotelis interpraetes? An cum omnibus hominibus qui Aristotelem perlegerunt locutus est? hoc sane si dixeritis, uobis ipsis fidem ex tam insigni mendacio aliis omnibus in rebus estis adempturi. Illud autem potius uos dicturos arbitror, sed uidete quam falso: Nam aut legit Theophrasti, Andronici, Philoponi, Simplicii discipulorum uidelicet & interpraetum Aristotelis monumenta, Qui quidem Aristo. ipsius errores detexere non paucos, aut minime? Si legit & non aduertit, ipsum eximiae ruditatis nomine culpatis. At si aduertit & errores non esse, quo illi errores affirmant aut non ostendit, aut non extra controuersiam defendit omnino mentitus est. quam notam quomodo effugiat nescio, quoniam aliter etiam de Iride a socio suo compertam quam sanxerat Aristo. ipsemet fatetur, sed hac de re quintod lib. Certe uana haec opinio de Aristotelis doctrinae ueritate multum incrementi traxit ab Auerroe, nam nostri qui ex Italia in Gallias iuere philosophatum magno in praetio habuere Auerroys commentaria in Aristo. tam & si nonnulli ea ipsa depraehenderit a uero abhorrentia, idque 2 dicitur Rabi ] dicitur, Rabi S. 2 uexauit Aristoteleae ] uexauit, Aristoteleae S. 3 Auerroys ] Auerrois B. S. 4 ei tum ] ei, tum B. S. 5 rettulit ] retulit B. S. 6 Aris.] Arist. B. S. 6 Aris. Nec ullum in ] Arist. Nec ullum, in B. / Aristoteles, nec ullum in S. 7 aliis ] alii S. 8 Mahoemeti ] Mahoemti B. / Mahometi S. 8 perfidia tum, & ] perfidia, tum & B. S. 12 disserere Sed ] disserere. Sed B. S. 13 unde inquam illud ] unde, inquam, illud S. 15 errorem probare ] errorem, probare S. 15 An ] an S. 16 hominibus ] hominib. B. 16 perlegerunt locutus ] perlegerunt, locutus S. 18 adempturi. Illud ] adempturi: Illud S. 19 falso: Nam ] sic! B. S. 20 Qui ] qui B. S. 20 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 22 quo ] quos S. 24 defendit omnino ] defendit, omnino S. 24 est. quam ] est, quam B. S. 25 compertam quam ] compertam, quam B. S. 25 sanxerat Aristo.] sanxerat Aristot. B. / sanxerat, Aristoteles S. 26 lib.] libro S. 27 Auerroe, nam ] Auerroe: nam S. 28 philosophatum magno ] philosophatum, magno S. 28 Auerroys ] Auerrois B. S. 29 Aristo. tam & si ] Aristot. tametsi B. / Aristotelem: tametsi S. a Hasdai Crescas, cf. Harry A. Wolfson, Crescas’ Critique of Aristotle. c Averroes, In Libros Physicorum, Prooemium, 5 r. A. d EV 6, c, 12.

b EV 6, c. 2–4.

5

10

15

20

25

115 r. 115 v.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

427

ex Italis aliqui, & ex aliis nationibus: unde & Io. scotus Corruptam Auerroys expositionem aduertit, & maxime in secundo in sententias commentarioa ex ea non trahi Aristo. sensa perscripsit. Verum plurimi non solum Aristo. male translatum sed Auerroys etiam male fida commentaria tanquam magnae aestimationis mercem, tam & si parum sinceram, hoc est non nitidam, sed barbaram & male translatam, in patriam duxerunt, & ut erant ingenio praeclari & acuti multa disquisiuerunt in Aristo. & Auerroe, qui ipsi forte numquam cogitauerunt: hinc Aristo. magnum illud apud omnes litteratos nomen, magna gloria persuasit Italiam, nec Gallias, nec Hispanias dereliquit. Neque sane mirum si magnus omni procul dubio uir in litteris multaque doctrina Aristoteles, cura & diligentia interpraetum & laudatorum maior omnino & celebrior quam par est fieri facile potuerit, quando & qui mediocris etiam doctrinae compotes iure habendi essent, partium studio & praecellentium ingenio uirorum insublime adeo tolli quirent, ut ei aut aequari gloria possent aut praeferri, si ad id patrandum laudatores anniterentur. Nihil enim tam abiectum quod non queat haberi in pretio, si eorum qui litteras callent consensus accesserit: nihil tam elatum quod eodem consensu facile non deprimatur. & de Aristotelis antiqua aestimatione hactenus, & de ea quae ad nostram etiam aetatem propagata est: quanquam sub Eugenio & Nicolao pontifice, Georgius Gemistus & Bessarion cardinalis Nicenus platonica excoluere, & Bessarion libros etiam edidit in eius defensionem latina lingua compositosb, Gemistus uero qui etiam plethon dicitur graece scripsit nonnulla platonis & Aristotelis dogmata conferensc: & inter conferendum aduersus Aristoteli. Nicolaus etiam Cusa eisdem temporibus Platoni satis addictus. Marsilius ficinus florentinus Marsilius. eundem platonem in latinum conuertit, & multis argumentis, & commentariis aperuit. Alii nihilominus platone posthabito haeserunt Aristoteli, existimantes illum nostrae minus dissonare religioni, hac fortasse freti ratione, quod iis qui a fide in communi sumpta non diuelluntur, minus possit obesse

1 Io.] Ioannes S. 1 Corruptam Auerroys ] corruptam Auerrois B. S. 2 secundo in ] secundo, in B. S. 3 commentario ex ] commentario, ex S. 3 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 3 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelem S. 4 translatum sed Auerroys ] translatum, sed Auerrois B. S. 5 tam & si ] tametsi B. S. 5 sinceram, hoc est non ] synceram, hoc est, non B. S. 7 Aristo.] Aristot. B. / Aristotele S. 8 cogitauerunt: hinc Aristo.] cogitauerunt: hinc Aristot. B. / cogitauerunt: hinc Aristoteli S. 11 interpraetum & ] interpraetum, & B. S. 11 omnino & ] omnino, & B. S. 12 est fieri ] est, fieri S. 14 insublime ] in sublime S. 14 possent aut ] possent, aut B. S. 16 abiectum quod ] abiectum, quod B. S. 17 deprimatur. & ] deprimatur, & B. / deprimatur: & S. 19 pontifice ] Pontifice B. S. 20 cardinalis ] Cardinalis B. S. 21 compositos, Gemistus ] compositos. Gemistus B. S. 22 dicitur Graece ] dicitur, Graece S. 22 Platonis & ] Platonis, & S. 23 Aristoteli ] Aristotelem B. S. 24 addictus. Marsilius ] addictus, Marsilius B. S. 24 florentinus ] Florentinus B. S. a Johannes Duns Scotus, Opus Oxoniense, prol., p. 3, q. 2, text 136. calumniatorem Platonis. c Gemistos Plethon, De differentiis.

b Bessarion, In

428

Liber Quartus

115 v.

Aristoteles quam plato, qui multis suspitionibus, fide neutiquam ab acta fide inquam non proprie & exacte, sed in communi desumpta praebere aditum facilius possit quam Aristoteles, qui rationibus non fide soleat plurimum & Io. picus. fere semper inniti. Ioannes picus Galeotti patris frater quod primo dixi libro utranque se conciliaturum philosophiama, Platonis Aristotelisque receperat, ac ni morte praeuentus fuisset facile (ut arbitror) eius rei desiderium posteris Author. non reliquisset, tanta erat illius ingenii uis atque dexteritas, tanta doctrina. Ego uero ut quae primo etiam sunt uolumine indicata repetam, non conciliare, sed infirmare uniuersam gentium doctrinam tentaui libris superioribus, his autem qui sequentur Aristoteleam: ut maius inde studium sacris litteris possimus impartiri exemplo ueterum theologorum, ut earum quoque ueritas litterarum humana sapientia de summo quod arripere gestiebat fastigio iam Aug. uerba. deturbata, magis, magisque resplendeat. Vti enim mihi nunc liceat Augustini uerbis, quibus ipse utitur aduersus academicos una uerissimae philosophiae disciplina: non enim est ista huius mundi, quam sacra nostra meritissime detestantur, sed alterius intelligibilis, cui animas multiformibus errorum tenebris caecatas, & altissimis a corpore sordibus oblitas nunquam ista ratio subtilissima reuocaret nisi summus Deus populari quadam clementia diuini intellectus authoritatem usque ad ipsum corpus humanum declinaret atque submitteret, cuius non solum praeceptis, sed etiam factis excitatae animae redire in semetipsas & respicere patriam sine disputationum concertatione potuissent.b Haec Augustinus. Tantum abfuit ut in Aristotele perlegendo uitam consumendam existimaret, quando & quos illi proponebat & uniuersam humanam philosophiam post haberet. Sunt & ad hanc diem nonnulli qui aperire oculos incipiant, & ad meliora pergendum arbitrentur: Nec existiment Aristotelem tanti esse faciendum, quanti solebat: cuius iam doctrinam decem uiis in uniuersum adusque libri huius finem monstrabimus incertam, sequentibus uero particulariter efficaciterque magis multis cum rationibus tum etiam authoritatibus atque exemplis & incertam et falsam.

1 suspitionibus ] superstitionibus B. S. 1 neutiquam ab acta ] neutiquam abacta B. / neutiquam, abacta S. 2 inquam ] in quam B. 3 possit quam ] possit, quam B. S. 4 inniti ] inniri B. S. 4 Galeotti ] Galetti B. 6 fuisset facile ] fuisset, facile S. 8 uero ut ] uero, ut B. S. 8 indicata repetam ] indicata, repetam B. S. 10 sacris ] Sacris S. 12 literarum humana ] literarum, humana S. 12 summo quod ] summo, quod B. S. 12 fastigio iam ] fastigio, iam S. 14 academicos una ] academicos: Vna B. S. 15 disciplina: non ] disciplina, non B. / disciplina: non S. 15 mundi, quam ] mundi philosophia quam S. 16 intelligibilis, cui ] intelligibilis: cui S. 17 oblitas nunquam ] oblitas, nunquam S. 18 reuocaret nisi ] reuocaret, nisi B. S. 21 patriam sine ] patriam, sine S. 22 Augustinus. Tantum ] Augustinus: Tantum S. 23 proponebat & ] praeponebat, & B. S. 24 post haberet ] posthaberet B. S. 25 arbitrentur: Nec ] sic! B. S. 28 rationibus tum ] rationibus, tum S. 29 exemplis & incertam et ] exemplis, & incertam, & B. S. a EV 1, c. 2, p. 51.

b Contr. acad. 3, 19, 42.

5

10

15

20

25

115 v. 116 r.

Liber Quartus

429

Quod incerta est Aristotelis doctrina ex sententiis multorum philosophorum qui sectarum principes extitere. capvt tertivm.

5

10

15

20

25

At sane apud eos qui rerum antiquarum notitiam per litteras hausissent, prima haec uia mihi percurrenda non fuisset, nec tantum laboris ut ea aliis quasi per inhospitam regionem deerrantibus ostenderem, fuisset omnino insumendum. Nam plures contra Aristotelem quam ab Aristotele steterunt, nec certam eius doctrinam arbitrati sunt. Quod autem nunc aliter existimetur, atque ob id illum maior defendat numerus iunctaeque umbone phalanges, minime mirum. paucis enim rectum obtigit iudicium, Nec quod pluribus placet ipsomet Aristotele authore, id propterea uerum aut est, aut debet haberi. scribit enim multa esse falsa quibusdam ueris probabilioraa, hoc est multitudini accepta magis & grata. Nec non eius quoque ipsius illa sententia est, loquendum ut plures, sentiendum ut pauciores, quasi tacite doceret, iudicium litterarum atque doctrinae ad paucos pertinere. quare eo ipso teste possumus antiquis illis assentiri, quorum pauci qui aduersus ipsum steterunt maioris duci quo ad pertinet ad ferendam de rebus philosophiae sententiam debent quam aliorum qui nunc uiuunt multae myriades. quod si quispiam asseruerit fuisse Aristotelem semper gentium consensu summo in praetio, Atque Alexandrum eius discipulum, qui & gentium uictor fuerit & totius graeciae (ita dixerim) perterrefactor, ducant in medium, Cuius potestate factus sit princeps philosophorum, is quam longe fallatur poterit ex multis aduertere. Xenocrates in ueteri academia celeberrimus, & princeps habitus, magno tamen fuit in honore: Pyrrhonis multum potuit institutio. Carus etiam Alexandro Xenocrates, adeo ut ab eo multis sit donatus talentisb: quinquaginta ea fuisse numero etiam Themistius refert eo in opere cui titulus philosophus uel indicator siue tortor graecae ita, φιλόσοφοσ ἢ βαστἀνιστὴσ inscribitur, quae

1 doctrina ex ] doctrina, ex B. S. 2 philosophorum qui ] Philosophorum, qui B. S. 3 Caput tertium.] Cap. III. B. S. 4 eos qui ] eos, qui B. S. 7 insumendum. Nam ] insumendum: Nam S. 9 numerus iunctaeque ] numerus, iunctaeque S. 10 mirum. paucis ] mirum, paucis B. S. 10 Nec ] nec B. S. 11 placet ipsomet ] placet, ipsomet S. 12 debet haberi. scribit ] deberi, scribit B. / deberi: scribit S. 13 est multitudini ] est, multitudini S. 14 pauciores, quasi ] pauciores: quasi S. 15 pertinere. quare ] pertinere, quare B. S. 16 quare eo ipso teste possumus ] quare, eo ipso teste, possumus S. 17 quo ad ] quoad B. S. 18 debent quam ] debent, quam S. 18 myriades. quod ] myriades, quod B. / myriades. Quod S. 20 Atque ] atque B. S. 20 fuerit & ] fuerit, & B. S. 21 perterrefactor, ducant ] perterrefactor: ducant B. S. 21 Cuius ] cuius B. S. 22 fallatur poterit ] fallatur, poterit S. 24 honore: Pyrrhonis ] sic! B. S. 24 institutio. Carus ] instituto: Charus B. S. 26 numero etiam ] numero, etiam B. S. 27 philosophus uel indicator siue tortor graecae ] Philosophus, uel Indicator, siue Tortor Graecae B. S. 27 φιλόσοφοσ ] φιλόσοφος B. S. 27 ἢ βαςἀνιστὴσ ] ἢβας ἀνηστὴς B. / ἢβαςἀνηστὴς S. a Top. VII 11, 161a25-37.

b Suidae lexicon, ξενοκράτης, IX, 42.

Obiectio.

Solutio. Xenocrates. Themistii opus cui titulus philosophus uel indicator.

430

Pyrrhon.

Eubulides. Cecisodorus. Carneades. Archesilas. Stoici. Plotinus Sceptici Remotio tacitae obiectionis

Philoponus.

Munus Alexandri in Aristotelem.

Liber Quartus

116 r. 116 v.

tamen talenta praeter paruam nummorum quantitatem, ob eximiam seueritatem, animique constantiam remisit regi, ut alii prodidere.a Pyrrhon autem uel princeps, uel magnus certe dux & author scepticae facultatis ab Alexandro decem milibus aureis auctusb, qui nihilominus Aristotelis doctrinae fuerunt aduersi. In quem postea insurrexerunt plerique magni nominis uiri. Taceo eubulidem milesium, & Epicurum, qui Aristotelem contumeliosissime uexauit, & Cecisodori quoque in eum libros transeo, & aliorum quorum & Eusebius in decimoquintoc & ante illum in septimo de philosophia peripateticus Aristoclesd meminere. Carneadem dico, Clitomachum, & ante illos Archesilam, Mediae & nouae principes academiae, Plutarchus etiam taxauit Aristotelem, ut sileam magnas stoicorum cateruas, quae illi bellicum cecinere. Sed ei proprius indixere bellum Platonis Asseclae, inter quos plotinus post Aristotelem circiter quingentos annos, eum multis uexauit in locis. Sceptici uero prorsus in omnibus. Nec existimetur etiam id factum uitiligandi cupidine, quando Alexandri potentia & gloria dum illi Aristoteles praeceptor assisteret obstabat, adeo inuidiae, ut palam ausi non fuissent philosophi caeteri, nisi magna cum ratione contradicere. Idque ex eo depraehendi facilius datur quod dum uiueret Plato contradixisse Aristotelem negat Philoponus, Cum ob alia, tum quod affines ei erant, & propinqui platonis Chabrias & Timotheus, eo tempore magni in Atheniensium Republica duces.e quanto igitur magis ipse macedo pari in causa poterat, qui tum omnibus anteibat potentia. poterat inquam tueri Aristotelem, Si eius aestimationem doctrinae leuiter & iniuria caeteri philosophi conuellendam procurassent. Qui quidem Macedo etiam si postea quodam in Aristotelem odio motus dicitur, nihilominus quantum ad eius honorem doctrinamque per tinet nihil immutatum imminutumque curauit, adeoque illa delectatus ut eius ministerio multa hominum milia delegarit pro inuestiganda natura animalium cuius pernoscendae cupidissimus erat: eiusque rei meminit etiam Plinius in octauo de naturali historiaf. posteaque octingentis eum talentis donauit cum libros edidit de historia animalium: quod etiam 2 constantiam remisit ] constantiam, remisit S. 4 milibus ] millibus S. 8 decimoquinto & ] decimoquinto, & S. 9 meminere. Carneadem ] meminere: Carneadem S. 10 Mediae ] mediae B. S. 11 cateruas, quae ] cateruas quae B. 12 Asseclae ] asseclae B. S. 13 locis. Sceptici ] locis: Sceptici S. 15 assisteret obstabat ] assisteret, obstabat S. 17 datur quod ] datur, quod S. 18 Plato contradixisse ] Plato, contradixisse S. 18 contradixisse Aristotelem ] contradixisse ei Aristotelem B. S. 18 Cum ] cum B. S. 20 duces. quanto ] duces, quanto B. / duces: quanto S. 21 potentia. poterat ] potentia, poterat B. S. 22 poterat inquam tueri Aristotelem, Si ] poterat inquam tueri Aristotelem. Si B. / poterat, inquam, tueri Aristotelem, si S. 25 pertinet nihil ] pertinet nihilominus B. / pertinet, nihilominus S. 26 delectatus ut ] delectatus, ut S. 26 milia ] millia B. S. 27 animalium cuius ] animalium, cuius S. 27 erat: eiusque ] sic! B. S. 28 historia. posteaque ] historia, posteaque B. S. 29 donauit cum ] donauit, cum B. S. a Themistius, Βασανιστής (The examiner), 252, p. 71. b M 1, 282; Decleva Caizzi, Pirrone, p. 136 sqq. c PE 15, 2. d PE 14–15; Chiesara, Aristocles of Messene: Testimonia and Fragments. e Ammonios (Ps.), Vita Aristotelis, p. 4. f NH 8, 17, 44.

5

10

15

20

25

116 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

431

proditur ab Athenaeoa. praeterea Xenocrates moribus inter philosophos probatissimis, & ueritatis amator, si certa illi uisa esset Aristotelis doctrina, aliam ipse & diuersam non inuexisset. Sed fuerit in causa ut Aristoteles uexaretur dum ipse uiueret, inuidia, At postquam obiit? postquam simultates & odia dies longa praescripsit? quid mouit Archesilam? Carneadem? philonem? quid postea Plotinum? quid Plutarchum? quid Sextum? inuidia an ueritas? quid atticum mouit ut eum compararet sepiaeb? causam ipse reddidit, de anima ipsum dicit cum dissereret eam decreuisse mortalem, de intellectu uero dum disputaret & ab anima abiungeret rem incompertam, reliquisse dubiam, & obscuritate inuoluisse, ut sepia. sibi ne capiatur consulens attramento. Inuidia haec an ueritas? Sed sit alterum in causa, sit etiam utrunque si malint, utcunque scripserint, undecunque moti ad scribendum fuerint, certe scripserunt, & Aristotelis doctrinam pro uiribus abiecerunt. Dicent examinandam causam rationibus, authoritate remota, hoc ipsum non displicet, Do illis etiam aliquid amplius: sumatur & praetendatur ipsius Aristotelis dogma hoc, probabile id esse, quod uel omnibus uel pluribus, uel sapientioribus uideturc, hoc posito constitutoque, nun illico probabilis, non autem certa iudicabitur Aristotelis philosophia? quam, scilicet, uel sapientiores uel plures impugnant. Impugnatur enim ab omnibus philosophorum sectis, praeterquam ab ea, quae est ipsius met, & ab eodem nuncupatur peripatetica, nec etiam ab ea consensu publico recipitur, sed plerunque illum taxant eius ipsius interpraetes, quod suo loco manifestum fiet. Quod si quaeramus in antiquis authoritatem plures maiorisque momenti in eum quam ab eo stare comperies. Quaere alium Plotinum, alium Carneadem, alium Chrysippum. quod si Aphrodisiaeum, & Hammonium, & Simplicium opponas, qui ab Aristotele stent, & secundum eum dent litem suspectos testes affers, ex ipsa Aristotelis familia, quanto magis iudicium illis non competet? Eoque etiam magis, quod ex eadem familia testes testibus aduersos, in albo praetoris scriptos offendemus. At si dignitatem quaeras, omnes philosophi, Et si Aristoteles suae ipsius: certe & alii suarum quoque sectarum principes extitere. Si multitudinem consectaneorum spectes, nunc ipse pluribus abundat, olim paucioribus, & in futurum fortasse paucissimis. quando multi iam contra ipsum insurrexerunt platonis asseclae,

1 Athenaeo. praeterea ] Athenaeo, praeterea B. / Athenaeo: praeterea S. 4 uexaretur dum ] uexaretur, dum B. S. 4 At ] at B. S. 7 mouit ut ] mouit, ut S. 8 dissereret eam ] dissereret, eam S. 9 disputaret & ] disputaret, & S 10 sepia. sibi ne ] sepia, sibi ne B. / sepia, sibine S. 10 attramento. Inuidia ] attramento? Inuidia S. 11 sit ] si S. 14 Do ] do B. S. 16 omnibus uel ] omnibus, uel B. S. 16 uidetur, hoc ] uidetur: hoc S. 17 nun ] num B. S. 18 sapientiores uel ] sapientiores, uel B. S. 20 ipsius met ] ipsiusmet B. S. 20 nuncupatur ] nuncuparur B. 24 Chrisippum. quod ] Chrisippum: quod B. / Chrysippum: quod S. 26 litem suspectos ] litem, suspectos S. 29 Et ] & B. S. 32 paucissimis. quando ] paucissimis, quando B. S. a Athenaios, Dipnosophistarum libri, 9 (Θ), 58, p. 369e. cuttlefish. c Top. I 1, 100b21-23.

b PE 15, 9, 13; Schmitt, Aristotle as a

Atticus contra aristotelem.

Remotio alterius obiectionis.

432

Liber Quartus

116 v. 117 r.

& forte alii extabunt qui mecum sentient, & mecum dicent, nec in eo, nec in aliis gentium philosophis solidam sinceramque ueritatem quemadmodum uulgus etiam litteratorum existimat reperiri. Quare & ab iis qui simul cum eo uixere philosophis, & ab iis qui posterioribus etiam saeculis floruere, non est habita certa philosophi Aristotelis doctrina, ut plerique putauerunt.

5

Probatur multipliciter incertum esse an ullum habeamus librum, cuius exemplaria fuerint ab Aristotele composita. cap. qvartvm. Alia se se nobis ostentat uia, & ea quidem bifida, originem ducens ex ambiguitate legitimae doctrinae. Nam & in uniuersum generatimque & particulatim dubitauere plerique, generatim dico an constaret Aristotelis sectatoribus ullum ne haberent librum Aristoteleum uere atque legitime? Particulatim uero an eis in libris quicquam sincerum & incorruptum contineretur? de hoc postea, nunc de libris in uniuersum agendum est. Peripatetici philosophi, & etiam platonici qui Aristotelem graeca lingua sunt interpraetati, super uno quoque eius libro quaestionem habent. Nun ipse quem exponendum adsumunt, sit legitimus Aristotelis liber an supposititius & nothus? sic Hammonius, sic Magentenus, sic Philoponus, sic Simplicius, sic etiam Olympiodorus Remouetur cauillatio ut caeteros taceam consueuere. Nec nunc Aristotelis librum ab Aristotele possessum, & qui olim in eius bonis fuerit intelligo, nec sophistice loquor, nixus amphibologia, sed librum qui ab exemplaribus Aristotelis propriis, ab eoque compositis editis ue, deductus unquam fuerit. Dubitationi huic, & incertae sententiae dedit occasionem uarietas Aristotelicos libros tractandi, & in ordinem redigendi. Neque enim conueniunt authores adeo ut una haec habeatur semita comperiendi, nesciri adhuc an ullum habeamus librum compositum ab Aristotele? Sed & aliae sunt quae paulopost apparebunt. Laertius dissentit ab iis qui antea scripserunt ipsius uitam philosophisa. Posteriores & ab eo & ab aliis euariant, & quantum pertinet ad logicam facultatem, olim hac de re multa narrauimus, quae ut hic quoquomodo recenseamus, locus ipse uidetur admonere. Scribit itaque ipse Laertius & ducit in medium de dialecticis monumentis opera, quae non habentur hoc saeculo, & multa tacet, eorumque nihil meminit, quae apud nos sunt, & iugiter uersantur in manibus: 1 extabunt ] extrabunt B. / exstabunt S. 1 mecum ] me cum B. 2 sinceramque ueritatem quemadmodum ] synceramque ueritatem, quemadmodum B. S. 3 reperiri ] repariri B. 8 Cap. quartum.] Cap. IIII. 12 ullum ne ] ullum ne S. 13 sincerum ] syncerum B. S. 16 habent. Nun ] habent: Num B. S. 21 librum qui ] librum, qui B. S. 22 editis ue ] editisue B. S. 26 sunt quae paulopost ] sunt, quae paulo post B. S. 28 eo & ] eo, & B. S. a DL 5, 22 sqq.

10

15

20

25

30

117 r.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

433

Nam diuisionum sophisticarum uolumina quattuor, & libri de contrariis neutiquam apud nos habentur. Nec item nouimus methodicum uolumen, Nec ea quae de interrogatione, & responsione: nec uolumen de prouerbiis, nec quae de propositionibus contentiosis, & syllogismis composuit. Minus autem nota sunt quae de generibus edidit & speciebus. Quae quidem plerisque ante nos saeculis fuisse ignota, satis aperit Porphyriusa, qui de generibus & speciebus & propriis, ut praedicamentorum Aristotelis liber posset intelligi, non nulla praecepit. Ipse uero quem habemus pro Aristotelico praedicamentorum liber an eius ipsius sit quanta lis? Alii dixerunt Archytae fuisse pythagoreib: sed alius est archytae, qui & nunc extat liber praedicamentorum Cathegoriarumue, dorica lingua scriptus, Alii Aristotelici cuiusdam archytae dixerunt esse, alii contra. Nec non incertus ne is Aristotelis haberi deberet liber an legitimus effecit Adrastus Aphrodisiaeus, qui duos ostentari solere pro Aristoteleis praedicamentorum libros memoriae prodiditc. Auxit quaestionis materiam philosophus Hammoniusd, in philadelphi bibliotheca duos praedicamentorum libros inuentos asseuerans, Cum tamen unus dumtaxat ab Aristotele scriptus perhibeatur. Ad haec nouem priorum analyticorum libros Laertiuse citat, habemus duos. Sic & de philosophicis libris uaria quaestio, deque metaphisicis: cum alii alios afferant & titulos eorum & materias. nam octo apud nos physicorum circumferuntur, duodecim metaphysicorum apud multos, apud aliquos etiam quatuordecim quanquam & plura etiam perhibentur esse ipsius Aristotelis: De caelo quatuor, de generatione duo, de anima tres & alii praeterea aliis de rebus libelli circumferri adhuc solent. At apud Laertiumf de motu unus, de elementis tres, & naturalium secundum elementa triginta octo: de philosophia tres, de anima unus dumtaxat afferuntur. Praeterea unum librum citat quaestionum de anima, de uoluptate, de nobilitate, quae ignorantur. Simplicius quoque in digressione quadam in tertio de anima commentario, antequam exponat ad liquidum uerba illa de particula autem animae qua cognoscit anima & prudens fit, dialogum Aristotelis de anima cui titulus Eudemusg citat,

1 manibus: Nam ] sic! B. S. 1 quattuor ] quatuor B. S. 1 contrariis ] Contrariis B. S. 2 methodicum uolumen, Nec ] Methodicum uolumen, nec B. S. 3 interrogatione ] Interrogatione B. S. 4 propositionibus ] Propositionibus B. S. 4 syllogismis ] Syllogismis B. S. 5 edidit & speciebus ] edidit speciebus B. 7 generibus & speciebus & propriis, ut praedicamentorum ] Generibus & Speciebus, & Propriis, ut Praedicamentorum B. S. 7 non nulla ] nonnulla S. 9 sit quanta ] sit, quanta B. S. 9 Archytae ] Architae B. S. 11 dorica ] Dorica B. S. 11 scriptus, Alii ] scriptus: Alii B. S. 16 Cum ] cum B. S. 19 afferant & titulos eorum & ] afferant, & titulos eorum, & B. S. 19 materias. nam ] materias, nam B. / materias: nam S. 21 quatuordecim quanquam ] quatuordecim, quanquam S. 22 Aristotelis: De ] sic! B. S. 22 tres & ] tres, & B. S. 26 quaestionum de ] Quaestionum, de B. S. 28 illa de ] illa, de B. / illa: de S. a Porphyrios, Isagoge. b Boethius, In categorias Aristotelis, 1, col. 162 A-B; Marenbon, Boethius, p. 23 sq. c Simplicius, In Aristotelis Categorias commentarium, 18, 16–21. d Ammonios, In Aristotelis Categorias commentarius, 13, 20–23. e DL 5, 23. f Ibid. g Simplicius, In libros Aristotelis de anima commentaria, 221, 29.

Lis de libro praedicamentorum

Lis de physicis libris et metaphysicis.

Quod multi aristotelici libri qui citati sunt, a bonis authoribus non habeantur.

434

Quattuor causae in uniuersum cur habeantur incerti Aristotelis libri. prima causa.

Secunda.

Liber Quartus

117 r. 117 v.

& ducit in medium loco testimonii, quem tamen Dialogum qui uiderit aut legerit reperio neminem, quanquam & Aristotelem in Eudemo citat etiam Themistius in tertio de animaa, citat & Fabius Quintilianus Aristotelis Gryllumb, qui a nullo quod sciam temporibus nostris aut auditus aut uisus. Apud Athenaeum quoque ex libro Aristotelis de ebrietatec testimonia citantur: & saepe etiam Theophrasti liber eius tituli ducitur in medium loco testimonii: Nobis autem nostraeque aetati, quod sciam ignorantur huiuscemodi uolumina: ignorantur & quatuordecim libri de separatis substantiis quos se uidisse testatur .s. Thomas in libro contra Auerroem de unitate intellectusd Adeoque res confunditur ut nihil certi librorum eius possit depraehendi. Sed quia forte Laertio, & historicis demum libris, minus fidei dixerint attribuendum, & soli forte Simplicio non starent, & Thomae: accedat ipse Aristoteles qui scriptos a se libros de plantis refert in quinto de natura animalium: quos libros non extare omnes norunt cultores Aristotelis: & si quaepiam quae circunferuntur legitima non habeantur: namque pro illis Theophrasti de plantis libri passim leguntur. Quinquaginta fere de animalibus libros scripsisse Aristotelem etiam Plinius rettulit in octauo de naturali historiae, decem autem & octo duntaxat habemus integros ut creditum est, nec non fragmentum de historia animalium, quod non uertit Theodorus in latinum, arbitratus id inter libros non de historia sed de generatione animalum si uspiam locari debeat annumerandum: & alios etiam nouimus de animalibus scripsisse ex Aristotelea familia: quibus libris titulus potuit Aristotelis, pro uero legitimoque praescribi. Accedant & ipsius Aristotelis sectatores iuratissimi, quibus quattuor in uniuersum causae produntur, cur libri Aristotelis haberi possint incerti. Prima est quod multi fuere qui dicerentur Aristoteles: quare pro eo qui stagirites fuit Nicomachi filius, Aristotelis diuersi titulus supponi potuit: octo si quidem uiri eo nomine citantur a laertiof. Secunda (ut ab Hammonio proditur) tituli penuria, Vnde alii aliam facile inscriptionem praeferre pro Aristotelea potuerunt. Contingit & ante paucos annos similis apud minorum & praedicatorum ordines quaestio, Circumferebatur enim psalmorum interpretatio sine titulo: minores 2 legerit reperio ] legerit, reperio S. 3 citat ] Citat B. S. 5 citantur: & ] sic! B. S. 7 testimonii: Nobis ] sic! B. S. 8 uolumina: ignorantur ] uolumina, ignorentur B. / uolumina: ignorantur S. 8 substantiis quos ] substantiis, quos S. 9 .s. ] S. B. S. 9 intellectus Adeoque ] intellectus, adeoque B. S. 10 confunditur ut ] confunditur, ut S. 14 circunferuntur ] circunferentur B. / circumferuntur S. 15 habeantur: namque ] habeantur, namque B. / habeantur: namque S. 17 rettulit in ] retulit, in B. S. 20 historia sed ] historia, sed B. S. 21 annumerandum: & ] sic! B. S. 22 Aristotelis, pro ] Aristotelis pro S. 23 quattuor ] quatuor B. S. 26 si quidem ] siquidem S. 28 Vnde ] unde B. S. 29 minorum & praedicatorum ] Minorum & Praedicatorum B. S. 30 Circumferebatur ] circumferebatur B. S. 30 titulo: minores ] titulo, Minores B. / titulo: Minores S. a Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 107, 4. b NH 2, 17, 14. c Athenaios, Dipnosophistarum libri, 14, 47, 416b. d Thomas von Aquin, De unitate intellectus, c. 1, p. 299, l. 705 ff.; c. 5, p. 313, l. 334 sqq. e NH 8, 17, 44. f DL 5, 35.

5

10

15

20

25

30

117 v. 118 r.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

435

Alexandri exhalis titulum praeponebant, praedicatores Vgonis nomine praetitulabanta, & Venetiis agitata quaestio, hunc sortita est finem, patriarchae Antistitis iussu ut sine titulo Venetiis imprimeretur. Imitatio quoque fuit in causa ne libri Aristotelis discernerentur, quandoquidem proditum est memoriae & plane peripateticis compertum, ab Eudemo & Theophrasto, & phenia, ad praeceptoris Aristotelis imitationem libros de praedicamentis, de interpraetatione, de Analiticis fuisse conscriptos. Et praeter haec obseruaui ego & de animalibus eos, & de aliis quae Aristoteli solent accepta referri copiose disseruisse. Phaenias enim Eressius saepe apud Athaeneumb citatur in opere de plantis, & in quinto maxime libro. Atque apud eundem Theophrastus in tertio decimo de animalibus affertur etiam pro testimonioc. Alexander item mindius in secundo de animalibus ducitur in mediumd, Scio quoque adhuc apud doctos extare controuersiam aliqua ex Aristotelicis dogmata Aristoteli an Theophrasto debeant adiudicari & maxime quae primo libro metaphysicorum continentur, & de plantis quae adhuc extant ipsa uolumina. Obseruaui etiam in Aristotelis consectaneis, incertos esse librorum titulos. Inscribitur enim Hammonioe declaratio libri praedicamentorum ea, quae nunc passim habetur iis qui graece sciunt nostrae tempestatis philosophis: Quam tamen uetusto in codice uidi inscriptam Ioanni Alexandreo. Hermolaus barbarusf in transferendo Themistio physicorum illud magnum longumque prooemium nihil dubitans Themistio adscribit, uideturque optime quadrare sequentibus. At ego eundem prooemium ad uerbum legi in graeco Simplicio. quare aut Simplicius Themistio posterior illud furto subduxit, quod nequaquam crediderim, quando tam multas paginas ad uerbum eadem in lingua sibi perperam uendicare, & impudentis uidetur philosophi, & eius qui facile potest patere iustae obiurgationi: aut eadem proprie dixit, quod minus etiam consonat, ut in tam longa serie sit eadem penitus rerum uerborumque mensura, eadem membra, idem circuitus, eadem nomina: quod etiam miror in hermolao cuius

1 exhalis ] ex, Halis B. / ex Halis S. 1 praedicatores ] Praedicatores B. S. 2 patriarchae ] Patriarchae B. S. 3 iussu ut ] iussu, ut S. 5 Eudemo & ] Eudemo, & B. S. 7 Analiticis ] Analyticis S. 8 eos ] om. B. S. 8 referri copiose ] referri, copiose S. 10 libro. Atque ] libro, atque B. S. 11 testimonio. Alexander ] testimonio: Alexander B. S. 12 mindius ] Mindius B. S. 12 medium, Scio ] medium: Scio S. 13 Aristotelicis dogmata ] Aristotelicis, dogmata S. 14 adiudicari &] adiudicari, & S. 15 plantis quae ] plantis, quae B. S. 15 uolumina. Obseruaui ] uolumina, obseruari B. S. 16 titulos. Inscribitur ] titulos, inscribitur B. S. 18 habetur iis ] habetur, iis B. S. 18 philosophis: Quam ] Philosophis, quam B. S. 20 Themistio ] Themystio S. 20 prooemium ] Prooemium B. S. 22 simplicio. Quare ] Simplicio, quare B. S. 25 impudentis ] imprudentis B. S. 25 qui ] om. B. S. 28 nomina: quod ] sic! B. S. 28 Hermolao cuius ] Hermolao, cuius S. a Schmidt, Art. »Hugo v. St. Cher«, in: RTK, vol. 6, p. 308. b Athenaios, Dipnosophistarum libri, 8, 6, 333a; 8, 45, 352c; 9, 12, 371cd; 9, 71, 406c; 10, 51, 438c. c Ibid. 2, 63, 148c. d Ibid. 9, 48, 392c. e Ammonios, In Aristotelis categorias commentarius. f Hermolaus Barbarus, Praefatio in Paraphrasin physices Themistii, 17 v.

Tertia.

Incerti libri consectaneorum Aristot.

436

Opera Themistii uaria.

Quarta.

Quadraginta Analyticorum libri.

Confutatio tacite responsionis.

Confirmatur.

Liber Quartus

118 r.

interpraetationis de anima pars non parua a. s. Thoma qui ducentis eum annis praecessit refertur ad uerbum in lib. contra Auerroem de unitate intellectusa: aut quod unius fuit, alteri est adscriptum, quod longe uero similius uidetur. Si autem hoc in consectaneis accidit, quanto magis in principum libris, qui multa perpessi sunt uti monstrabimus, qnae sectatorum uolumina non pertulere? Themistii philosophi quanquam multis post Aristotelem seculis nati ut pote qui sub Iuliano desertore floruerit, & Constantinopolis sub eo ὕπαρχοσ fuerit ut suidasb prodit, Multa feruntur quae nunc etiam uulgo patent. At nihil horum scripsisse illum prodit, sed de anima libros septem, & librum unum de intentione, & de inscriptione categoriarum, & disputationes. Ego uero & praeter ea quae ipsius habentur opera: & praeter haec quae ex sude collectaneis rettulimus, legi librum eius graece cuius titulus βασανιστὴσ ἢ φιλόσοφοσ cuius testimonium superiori capite duximus in mediumc, & libros item ad Patremd. sed reuertamur ad Aristotelem cuius libri ut corrumperentur & praemia fuerunt in causa. proposita enim fuerunt a Philadelpho Ptolemaeo aegypti Rege, praemia iis qui libros ad se se Aristotelis attulissent, idque facile credi potest curasse in primis Ptolemaeum, quando res acta est intermedio Demetrio Phalereo peripatetico Theophrasti discipulo, cui bibliothecae libris infarciende cura demandata fuerat. Corruperunt autem regia munera uoluminum Aristotelis integritatem adeo, ut quadraginta libros analyticorum in ea reperti sint sub Aristotelis nomine, quamuis putet multitudo philosophorum non nisi quattuor ab eo conscriptos & editos, tumque spe lucri multos regi praesentatos libros sub Aristotelis nomine ipse Hammoniuse est author. Quod si qui dicerent se phrasi legitimos a nothis libros posse discernere, libenter ab eis commodari mihi lapidem illum lydium peterem, quo factum est discerniculum, ut in eis maxime de quibus Aristotelis ne essent an Theophrasti disquirebatur, periculum fieret: quoniam stilus omnino similis, & figura dicendi. quid quod Aristotelea ethica illa passim celebrata quae Nicomachia inscribuntur, ut quae Aristoteles ad filium miserit, eique dicauerit non patris opus esse sed filii fuere qui censuerint? argumento sit 1 parua a. s. Thoma ] parua, ais, Thoma B. S. 2 praecessit refertur ] praecessit, refertur S. 2 lib.] libro S. 5 sunt uti ] sunt, uti S. 5 qnae ] quae B. S. 7 nati ut pote ] nati utpote B. / nati, utpote S. 8 ὕπαρχοσ ] ὕπαρχος B. S. 8 Multa ] multa B. S. 12 haec quae ] haec, quae B. S. 12 sude ] Sudaei B. S. 12 Graece cuius ] Graece, cuius S. 13 φιλόσοφοσ ] φιλόσοφος B. S. 14 sed ] Sed B. S. 14 Aristotelem cuius ] Aristotelem, cuius S. 15 proposita ] Proposita B. S. 16 Rege ] rege B. S. 22 quattuor ] quatuor B. S. 25 lydium ] Lydium B. S. 26 Aristotelis ne ] Aristotelisne S. 27 essent an ] essent, an B. S. 27 stilus ] stylus B. S. 28 dicendi. quid ] dicendi, quid B. S. 29 celebrata quae ] celebrata, quae B. S. 30 esse sed ] esse, sed B. S. a Thomas von Aquin, De unitate intellectus, 2, p. 301; Grabmann, Mittelalterliche lateinische Übersetzungen, p. 64. b Suidae Lexicon, »Θεµίστιος«, II, 690, 122. c Themistius, Βασανιστής (The Examiner), 243a–264b (pp. 61–87). d Themistius, A Funeral Oration in Honor of his Father, in: The Private Orations, pp. 51–60. e Ammonius, In Aristotelis categorias commentarius, 13, 20.

5

10

15

20

25

30

118 r. 118 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

437

illud, quod Laertius in Eudoxoa ita scribit φησì δ᾿ αὐτὸν νικόµαχοσ τὴν ἡδονὴν λέγειν τὸ ἀγαθόν Hoc est. inquit autem illum Nicomachus uoluptatem dicere ipsum bonum. Notissimum uero est in opere ipso ethicorum eam opionem Eudoxo tribui. Ciceronis quoque quinto de finibus bonorum & malorum libro, cum de Theophrasto quaepiam disseruisset illa sunt uerba, quare teneamus Aristotelem & eius filium Nicomachum, cuius accurate scripti de moribus libri dicuntur, illi quidem esse Aristotelis. sed non uideo cur non potuerit patri similis esse filius.b haec Cicero, quasi tacite modesteque condemnans eiuscemodi Criticos, qui quoniam similes Aristoteleis uel materia uel stilo haberentur libri Nicomachii, propterea illos Aristoteli acceptos rettulissent: nec pro babilis illa quoque ratio deest ad persuadendum libros non patris esse sed filii, quoniam octo libros de moribus ad eudemumc Aristoteles, & duos alios scripsit, ut eisdem prorsus de rebus plura illum opera eademque repetita non scripsisse sit consentaneum. Et haec quidem in uniuersum multiplex causa peripateticis antiquis prodita libros omnes Aristotelis reddit incertos, Ita ut nec etiam phrasi queant internosci. Difficile enim ex phrasi discernere libros eodem editos saeculo a uiris doctis, qui eodem scribendi genere delectantur: difficiliusque cum discipuli magistrorum inscribendo stilum emulari & effingere magna cura contendunt. quid eodem saeculo dixerim? quando etiam in diuerso editis libris saeculo, mira contingat allucinatio. unde ille a M. Varroned non modicus labor insumptus, in discernendis plauti comediis, cum ex similitudine nominis, plautianae pro plautinis, & diuersorum quandoque poetarum, ex stili similitudine plautinae censerentur omnes: & haec quidem generalis causa. Particularis illa magis quae librum praedicamentorum eximit ab ordine, sicuti & illa qua liberum peri herminias supposititio titulo circunferri censuerunt multi freti authoritate, & iudicio Andronici peripatetici, qui magni fuit in ea familia nominis. Ipse negauit apertissime librum qui Aristoteli tribuitur perihermenias, id est, de interpraetatione Aristotelis fuissee, Eoque pluris eius est faciendum iudicium a posterioribus, quod eum Seuerinus Boetius, etiam si eius ipsa de re non receperit opinionem, appellat 1 scribit φησì ] scribit: φησì B. S. 1 νικόµαχοσ ] Νικόµαχος S. 2 ἀγαθόν Hoc est. inquit autem ] ἀγαθόν. Hoc est, inquit, autem B. / ἀγαθόν. Hoc est, inquit autem S. 4 bonorum & ] bonorum, & B. S. 5 disseruisset illa ] disseruisset, illa S. 5 uerba, quare ] uerba: Quare B. / uerba. Quare S. 6 teneamus Aristotelem ] teneamus, Aristotelem B. S. 7 Aristotelis. sed ] Aristotelis, sed B. S. 8 filius. haec ] filius, haec B. S. 8 Cicero, quasi ] Cicero: quasi S. 9 materia uel stilo ] materia, uel stylo B. S. 10 Nicomachii ] Nicomachi B. S. 10 Aristoteli ] Aristotelis B. S. 12 esse sed ] esse, sed B. S. 16 Ita ] ita B. S. 19 emulari & ] emulari, & B. S. 19 contendunt. quid ] contendunt: quid B. S. 20 allucinatio. Unde ] hallucinatio, unde B. S. 23 stili ] styli S. 23 omnes: & ] omnes, & B. / omnes: & S. 24 magis quae ] magis, quae S. 27 nominis. Ipse ] nominis, ipse B. S. 28 perihermenias ] peri hermenias B. S. 29 fuisse, Eoque ] fuisse. Eoque B. S. 30 etiam si ] etiamsi B. S. a DL 8, 88. b Cicero, De finibus 5, 12. de interpretatione majora, 1, col. 397.

c EE.

d Noct. att. 3, 3, 3.

e Boethius, In librum

Cicero.

Particularis causa. Andronicus peripateticus.

Seuerinus.

438

Olympiodorus.

Ioannes grammaticus.

Remotio tacitae obiectionis.

Auerrois

Liber Quartus

118 v.

repertorem, & iudicem librorum Aristotelis.a At sane quam recte? quoniam post iacturam operum, totiusque bibliothecae Aristotelis factam per Neleum scepsium, primus ex peripateticis philosophis in ipsis, qui Romam perlati fuerant AristoteIeis fragmentis & poliendis, & componendis, & redigendis in ordinem multam operam impendit. Olympiodorus etiam Alexandrinus in accuratis illis in Aristotelis meteora scholiisb, affirmat fuisse aliquos qui censuerint primum eius operis librum legitimum non esse, sed nothum. Vt hinc mirer Ioannem grammaticum, qui dictus est Philoponus in primum in meteorologicos Aristotelis libros enarrationum uolumenc scripsisse proprium, id esset necne Aristotelis opus, nunquam addubitatum. Vidimus itaque incertos haberi debere libros Aristotelis, quando adhuc inter philosophos non constat, quos aut quot scripserit, Et causas uidimus plures, quibus peripatetici nobiles corrumpi, & adulterari potuisse & titulos, & monumenta prodiderunt, Et aliqua iam sub dubio, & incerto clarissime uersari. Reliqua uero, quoniam ad ipsum de quo dicebamus lapidem lydium examinata non sunt, & eadem sunt perpessa quae caeteris acciderunt, cur pariter incerta non debent haberi? Quod si ipsi qui iam de illis dubitarunt peripatetici mox illa ipsa exposuerint, Nil mirum, quid enim illa indicarent & quo pacto se se haberent ad ueritatem dogmata, perquisiuerunt: nec refutauerunt, ut illis non deesset postquam peripatetici dicebantur, & honor, & fortasse lucrum. quod si phrasi dicant se discernere, se se iam supra confutatos agnoscant, Et sciant praeterea dari posse prouocationem ad Andronicum, & alios antiquiores peripateticos, qui phrasis etiam Aristoteleae gnari sciique erant, ipsaque reiiciunt phrasi, & ceu nothos excludunt, quos illi tanquam legitimos, & domi natos admittunt. Sed & sunt qui malos exponant libros, quanto magis incertos & suspectos queunt exponere. Si quidem probare id non est sed interpraetari, quid sibi illa uerba uoluerint, Vnde & proditum est Auerroemd dum canticam Auicenna interpraetaretur dixisse, bonam se declarationem mali libri traditurum.

12 Et ] & B. S. 13 Et ] & B. S. 15 ipsum de ] ipsum, de B. S. 15 lydium ] Lydium B. S. 18 Nil ] nil B. S. 20 lucrum. quod ] lucrum: quod B. S. 21 Et ] & B. S. 26 est sed ] est, sed B. S. 27 uoluerint, Vnde ] uoluerint: Vnde B. S. 27 Auerroem dum ] Auerroem, dum S. 27 canticam ] canticum B. S. 28 interpraetaretur dixisse ] interpretaretur, dixisse S. a Ibid. b Olympiodor, In Aristotelis meteora commentaria, 1 sqq. c Philoponus, in Aristotelis meteorologicorum librum primum commentarium, 2, 10 sq. d Averroes, Avicennae cantica, 220 r sqq.

5

10

15

20

25

119 r.

Liber Quartus

439

Quod et si aliquos etiam habeamus libros, qui iuste, atque legitime inscribantur Aristoteli, incertum nihilominus esse, utrum eis in libris aliquid sit quod sincere sit Aristotelis, nec internosci posse quid eius proprium quid alienum. 5

10

15

20

25

cap. qvintvm. At habentur legitimi Aristotelis libri, nullum regia munera corrumperint titulum, ad copiosae illius Alexandrinae bibliothecae maiestatem augendam: nullum Theophrasti, & phaniae monumenta promiscuum fecerint, Nullum tituli penuria uolumen uitiarit. Solus Aristoteles stagirites censeatur scripsisse de praedicamentis, periherminias, de analyticis quoque libris nulla unquam sit agitata quaestio. Nun propterea particulatim certa Aristotelis doctrina fuerit? Sane fuerit, sed eo quo dumtaxat uixit tempore, quo libri eius integri seruati sunt, At nequaquam sequenti aetate, nequaquam nostris temporibus. Prodit enim Strabo in libro tertio decimoa post obitum Nelei scepsii qui Theophrasti scholae successerat, et utriusque philosophi bibliothecae, unicus a Theophrasto haeres institutus fuerat, omnes eorum libros attalicorum metu regum, fuisse terrae defossos. Deinde cum saeculis posterioribus eruti fuissent, inuentos laceros et tineis blatisque rosos et humiditate ipsa terrestri labefactatos. Inde Athenas perlatos. & ab Apellicone Teio emptos, magis etiam temeratos. Mox iidem libri Romam Syllae opera cum uecti fuissentb, tanta sunt contextus labe inuenti, ut Tyranion quidam grammaticus supplendi & emendandi curam susceperit, frustraque cesserit negocium adeo, ut ab exscriptoribus etiam imperitis uitiati sint magis. Andronicus quoque Rhodiusc in componendis eis nauauit operam, & distinxit tabulas, ita confusi erant. Sed nec id ipsum profuit. nam ordo librorum qui extat, habetur uarius. Exemplum sit illud quod initium tertii de anima libri, hoc graecae habet exordium ὁτι δ᾽ ὑκ ἐστι ἀισθησισ ἑτέρα παρά τὰσ πέντεd hoc est, quod alius autem non habeatnr sensus praeter quinque, Ita enim graeci codices antiqui quos uiderim omnes habent, quem ordinem & sectionem Themistius in sua 1 et si ] etsi B. S. 3 sit quod sincere ] sit, quod syncere B. S. 4 proprium quid ] proprium, quid B. S. 5 Cap. quintum.] Cap. V. B. S. 6 corrumperint ] corruperint S. 8 Nullum ] nullum B. S. 9 uitiarit. Solus ] uitiarit, solus B. S. 10 periherminias ] peri herminias B. S. 11 Nun ] Num S. 12 dumtaxat ] duntaxat B. / dunxat S. 13 At ] at B. S. 14 scepsii qui ] Scepsii, qui S. 15 et ] & B. S. 18 et ] & B. S. 18 blatisque ] blattisque S. 18 rosos et ] rosos, & B. S. 19 perlatos. & ] perlatos, & B. S. 20 temeratos. Mox ] temeratos: Mox S. 23 Rhodius ] Rhodus B. 25 id ipsum profuit. nam ] idipsum profuit, nam B. / idipsum profuit: nam S. 27 τὰσ πέντε hoc ] τὰς πέντε, hoc B. S. 28 habeatnr ] habetur B. S. 28 quinque, Ita ] quinque. Ita B. S. 29 antiqui quos uiderim omnes ] antiqui, quos uiderim, omnes S. a Strabon, Geographika, 13, 1, 54; Lindsay, Strabo on Apellicon’s Library. b Plutarch, Sulla, 26. c Alfred Gercke, Art. »Andronikos 25«, in: RE, vol. I,2, coll. 2164–2167. d De anim. III 1, 424b22.

Strabonis historia de libris Aristot.

Andronicus.

Themistius.

440

Theodorus metochites.

Latini expositores.

Commentarii autho. in tertium de anima.

Diuersitas in libris metaphysicis.

Liber Quartus

119 r. 119 v.

paraphrasi custodiuit, non solum expositores inter quos Simplicius etiam affirmat, Inde rem eam quae proponi solet discutienda quam graeci σκοπὸν uocant aperiri. Theodorus quoque metochites quem expositorem ne dixerim? an paraphrasten? aut utrunque nundum satis constitui: uidetur enim se se talem exhibere ut quandam cum omnibus communionem habeat, tam & si totum illud opus in quadraginta libros distinctum ἐζηγηµατικόν uocetur. hoc inquam in opere Theodorus ipse sectionem librorum de anima eam sequitur, quam antea alii & expositores, & paraphrastes erant secuti: ut initium capiat tertii uoluminisa ab eo loco quo & alii caepere principium. Latini autem praeter diuum Thomam, cui hac in parte non consentit Egidius, quoniam probauerat graecorum diuisionem, Sed certe uel latini omnes uel latinorum plurimi, solent inde tertii capere initium, De particula autem animae, qua cognoscit anima, sic ut partem tertii eam omnem quae de sensu disserit collocent in secundo, & demant ex tertio, quem ordinem in commentariis quae scripsi in tertium de anima, custodiui.b Caeterum Philoponus in primo de animac citat quaepiam Aristotelis: & quaestionem illam utrum de omni anima disputare pertineat ad physicum citat in calce tractatus de partibus animalium. quam saepe quaesitam eo loco nunquam inueni, sed fere inter exordia primi libri de ipsis partibus animalium collocatam esse nouimus: eumque ipsum tractatum dicit proxime antecedere libros de anima. quod tamen ab aliis exi stimatur secus. Accedit quod & aliis in uoluminibus par si non maior quandoque dissonantia reperitur. Metaphysicorum libri quantum ad undecimum, & duodecimum pertinet in arabicis & latinis tralationibus non conueniunt, & pars duodecimi, ubi pythagoreorum opinio, homerico carmine de unitate principatus explosa cerniturd: apud graecos & latinos extat, apud Auerrois codicem non inuenitur. Et quo ad pertinet ad graecos quintus liber aliter se se habet in aliquibus antiquis, ac in his qui sunt formis stanneis excusi Venetiis.e Illud quoque sit indicio quod in Martiana Florentina bibliotheca, extat codex uetustus satis, in quo repetuntur quae in quinto dicta sunt, secus

1 expositores inter ] expositores, inter B. S. 2 Inde ] inde B. S. 2 discutienda quam ] discutienda, quam S. 3 metochites quem ] Metochites, quem B. S. 3 expositorem ne ] expositoremne S. 4 paraphrasten ] paraphrastem S. 4 nundum ] nondum B. S. 5 exhibere ut ] exhibere, ut B. S. 5 tam & si ] tametsi B. S. 6 ἐζηγηµατικόν ] ἐξηγηµατικόν S. 7 uocetur. hoc inquam in ] uocetur: hoc inquam in B. / uocetur: hoc, inquam, in S. 9 quo & ] quo, & B. 11 Sed ] sed B. S. 11 omnes uel ] omnes, uel B. S. 12 initium, De ] initium. De B. S. 14 disserit collocent ] disserit, collocent S. 18 animalium. quam ] animalium, quam B. S. 20 anima. quod ] anima, quod B. S. 21 par si ] par, si B. S. 23 pertinet in ] pertinet, in B. S. 26 quo ad ] quoad B. 27 aliquibus ] aliquib. B. a Theodorus Metochites, Ex tertio libro de Anima, p. 260, in: Paraphrasis in Aristotelis universam naturalem philosophiam. b Thomas von Aquin, Sententia libri de anima, lib. 3, l. 1, n. 1. c Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 10, 10 sqq. d Met. XII 10, 1076a6. e Pelster, Die griechisch-latein Metaphysikübersetzungen des Mittelalters; Owens, The Doctrine of Beeing in the Aristotelian Metaphysics, pp. 69–106.

5

10

15

20

25

119 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

441

ac in aliis. Sed & Michael Ephesius in scholiis in primum de partibus animalium libruma, citat modos necessitatis uarios ex quarto metaphysicorum quos tamen constat esse apud plerosque in quinto, non quarto libro collocatos: & mirum hoc uideri non debet iis qui graecos Aristotelis codices ab Aldo Venetiis impressos legerint, ubi numerus librorum metaphysicorum uariatur omnis. nam qui in Auerroys translatione & aliis plerisque secundus est liber, ibi primus habetur, & qui tertius secundi loco repositus, atque ita deinceps multa uarietas cernitur. Cum autem inter graecos & latinos dissensio est, ad Rhodium Andronicum potest dari prouocatio. At cum inter ipsos graecos codices, nullus est ad heraclium lapidem recursus. Sed & Andronici quoque iudicium non satis certum, quoniam coniectura ducebatur, minus autem legitimum & competens cum de opere periherminias fit quaestio. Id enim ipse ab Aristotelica familia summouit tanquam nothum & ueluti Asynbolum, quod tamen alii legitimum, & domi natum censent: in quo uolumine etiam dissensio, Nam in duos quidam partiuntur libros, Nonnulli unum dumtaxat asserunt librum, sed & graeci complures non id opus in libro, sed in plura τµήµατα hoc est plures sectiones dirumptionesque dissecuere. Nec modicum quoque Aristotelea littera post Andronicum inter peripateticos certatum est: dum quisque quod non intelligebat, aut quod perperam iacere uidebatur pro arbitrio emendabat, sit illud pro exemplo in opere de sensibus, quando tot annis est bellatum super particula illa γευστικοῦ µορίου nam alii uice illius θρεπτικοῦ reponendum malebant, Alii contra, qua etiam in lite censuit Aspasiusb referri debere illam θρεπτικοῦ dictionem ad animae potestatem, Alexanderc uero minime id uerum asserens, ad particulam qua nutrimur referendam maluit, & priorem magis probauit lectionem, sed & aliam quoque rettulit in qua utraque particula poneretur. Tanta est totius contextus, litterarii apud Aristotelis monumenta uarietas: & ordo praeterea librorum uarius, atque ut caetera taceam saepe est animaduertere epilogum inferri cuiuspiam rei de qua disputarit, mox aliis inductis Iterum priora repeti, inuerti, interpollari, quod authoris inscribendo consumatissimi respondere gloriae non uidetur, 2 metaphysicorum quos ] Metaphysicorum, quos S. 6 omnis. nam ] omnis: nam B. S. 6 Auerroys translatione & ] Auerrois translatione, & B. S. 8 graecos & ] Graecos, & B. S. 9 prouocatio. At ] prouocatio: At S. 10 recursus. Sed ] recursus: Sed S. 12 periherminias ] peri herminias B. S. 12 quaestio. Id ] quaestio, id B. / quaestio: id S. 13 nothum & ueluti Asynbolum ] nothum, & ueluti asymbolum B. S. 15 dissensio, Nam ] dissensio: Nam B. S. 15 Nonnulli ] nonnulli B. S. 15 dumtaxat ] duntaxat B. S. 17 τµήµατα hoc est plures ] τµήµατα, hoc est, plures B. S. 17 dirumptionesque ] diruptionesque S. 21 µορίου nam ] µορίου: nam S. 22 Alii ] alii B. S. 26 contextus, litterarii ] contextus literarii S. 28 taceam saepe ] taceam, saepe S. 29 Iterum ] iterum B. S. 29 interpollari ] interpolari S. 30 inscribendo ] in scribendo B. S. a Michael von Ephesos, In de partibus animalium, 12, 6; 12, 14. b Aspasios, In ethica Nicomachea quae supersunt commentaria, 35, 15. c Alexander von Aphrodisias, In librum de sensum commentarium, 9, 24 sq.

Michael ephesius.

Dissensio in lib. perihermi.

Dissensio in libro de sensu.

442

Liber Quartus

119 v. 120 r.

magis autem uel iniuriae temporum, uel imperitiae corruptorum: qui ad illud fortasse inaniter respexerunt, quod poetae in carmine cudendo quadrat, non philosopho in explicandis rebus naturae prosa oratione scribenti, ut Iam nunc dicat iam nunc debentia dici, pleraque differat & praesens in tempus omittata. Haec itaque praestat & tineis corrodentibus & temeratoribus inuertentibus Diuersitas in libr. de adscribi quam Aristoteli sicuti & Theodorus quoque gaza in praefatione suae animalibus. interpraetationis in libros Aristotelis de animalibusb Apeliconi Teio uitio uertit quod ordinem librorum de historia eorundem animalium uariauerit, quare ipse eum qui nonum obtinet locum in graecis exemplaribus, septimum fecit in latinis, & nonum qui erat septimus. Quapropter & ipse qui latinis potissimum apud quos Theodori translatio uulgatissima est consulere meditatus sum: hac ipsa utar in adducendis testimoniis diuisione, nec etiam recepit Theodorus neque uertere in latinum uoluit de ipsa historia fragmentum: cuius supra meminimus, quod ad libros de generatione si uspiam collocari debeat plane reiecit. Sane quoque Plutarchus meminit Syllam ex Athenis Apelliconis Teii bibliothecam asportasse, in qua erant plurima Aristotelis & Theophrasti uolumina prius incognitac, quod magno etiam indicio est tot antea temporibus nam ab Aristotelis obitu, ad imperium Syllae plusquam ducenti anni intercesserant, tam praeclara monumenta non fuisse cognita, ni quia defossa, ut Strabo refertd, omnino fuissent. Ex quo incommodo, quis non probe coniectetur labes innumeras prouenisse? meminit quoque ipse Plutarchus & Apelliconis, & Tyrannionis & Andronici, meminit & Athenaeus in quinto δειπνοσοφιστῶνe Tei Apeliconis qui sibi Aristotelis bibliothecam sicuti & alias etiam, quoniam bene nummatus erat pretio comparauerit. Quantum igitur ad graecum exemplar librorum Aristotelis pertinet, iam uidemus si certum habere uelimus illud, aliter nos uoti compotes fieri non posse praeterquam miraculo. Alioqui sincerum quo modo habebimus? nisi ipse idem excitetur ab inferis forte & tineas de uasto illo primae materiae sinu reuocandas quidam dicent. ut reddant quae comederunt sensa. Habere item oportere in consilio Apelliconem Teium & grammaticos illos, & librarios corruptores, non correctores, qui repetundarum accusati, & redderent quae ademerunt Aristotelea,

1 corruptorum: qui ] sic! B. S. 3 scribenti, ut Iam ] scribenti, ut iam B. / scribenti: Vt iam S. 4 dicat iam ] dicat, iam B. S. 4 ut iam. . .omittat ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 6 Aristoteli sicuti ] Aristoteli, sicuti B. / Aristoteli: sicuti S. 8 uertit quod ] uertit, quod S. 11 potissimum apud ] potissimum, apud B. S. 13 Theodorus neque ] Theodorus, neque B. S. 13 fragmentum: cuius ] sic! B. S. 14 ad ] om. B. S. 14 quo ad ] quod B. S. 18 temporibus nam ] temporibus: nam S. 18 imperium ] impetum B. S. 23 Apeliconis qui ] Apeliconis, qui S. 24 erat pretio ] erat, praetio S. 27 sincerum ] syncerum B. S. 28 inferis forte ] inferis, forte S. 29 dicent. ut ] dicent, ut B. S. a Horaz, Ars poetica, l. 43 sq. b Theodor Gaza, Libri de animalibus Aristotelis, Praefatio, a4. c Plutarch, Lives, Sulla, 26, 1. d Strabon, Geographika, 13, 1, 54. e Athenaios, Dipnosophistarum libri, 5 (E), 53, 214d sqq.

5

10

15

20

25

30

120 r. 120 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

443

& quae ipsi de suo peculio interserere malluerunt, haberent sibi, Deinde accersendum esse Andronicum peripateticum subiiecerent, ut narraret quo pacto se se habuerunt illa uolumina lancinata, & discerpta, cum ad eius manus peruenissent. Quod si quispiam Straboni stare noluerit, quem etiam secutus Confutatio tacitae plutarchus uidetur, negetque id quod ille affirmauit, Cur & ego, & quicunque responsionis. alius negare non poterit? hosce qui circunferuntur Aristotelis & in scholis leguntur libros Aristoteleos non esse? hoc est neque legitimos, neque proprios, sed nothos supposititiosque. Assentiemur ne illis nuper natis? cum ipsi nolint adquiescere historiae Strabonis, qui illa ipsa aut uidit aut certe uidere potuit? opus enim illud suum cosmographiae in quo haec narrat sub Augusto Caesare scripsit, nec iuuenis, ut pote qui aetatem iam pene consumpserat in Asia & Europa lustranda, nec etiam narrat quae aliis uoluminibus (excipio diuina ueteris testamenti, quae uti Iosephus, & philon rettulere tanta cura asseruata fuere uti nec populi ipsius captiuitas, nec regionis uastitas uitiarit) facile non acciderint. nam & liber nephariae legis Arabum aliter in oriente, aliter in occidente ab eius cultoribus interstinguitur, & uaria est opinio: librum etiam ipsum non esse eundem, qui olim fuerat, quo tempore eius author mahometes erat inhumanis, ut pote qui auctus, imminutus, interpollatus fuerit. nec etiam de nomine & authore apud omnes conuenit. quae omnia facile uideri queunt apud Nicolaum Cusam in opere quod Alchorani ipsius Cribratio praetitulatura. Quanto igitur magis ob causas antea narratas isthaec uel similia Aristotelis libris obuenire potuerunt? & iam obuenisse multi existimarunt, saepenumero conquesti graeca se habere Aristotelis corrupta exemplaria: inter quos Theodorus gazab non siluit: se se inuertendis Aristoteleis laborasse, quod mendosos admodum codices haberet, uel librariorum culpa, uel casu eo qui apud strabonem legitur: qui casus se se prodit apertius in Theophrasti libris dispersis & pene euanidis, quorum partes etiam a Theodoro translatas si quis non uitiatas putat, consulat Atheneum: facileque depraehendet & interpollatas & mutilas. id quod ego Romae obseruaui, posteaque & obseruatum ab iis qui Athenaeum formis impresserunt animaduerti. At qui si gratis nulla prorsus extorquente ratione concedamus, graecos Aristotelis libros legitimos fuisse, & 1 malluerunt ] maluerunt S. 1 sibi, Deinde ] sibi. Deinde B. S. 2 Peripateticum subiiecerent ] Peripateticum, subiiecerent S. 5 Cur ] cur B. S. 7 est neque ] est, neque S. 8 Assentiemur ne ] Assentiemurne S. 9 nolint adquiescere ] nolint, acquiescere S. 9 uidit aut ] uidit, aut B. S. 11 ut pote ] utpote B. S. 11 Asia & ] Asia, & B. S. 12 ueteris ] Veteris B. S. 13 retulere tanta ] retulere, tanta S. 13 fuere uti ] fuere, uti S. 15 nam ] Nam B. S. 16 opinio: librum ] sic! B. S. 18 inhumanis, ut pote ] in humanis, utpote B. S. 18 auctus ] actus B. S. 18 interpollatus ] interpolatus S. 18 fuerit. nec ] fuerit, nec B. S. 19 conuenit. quae ] conuenit, quae B. S. 20 Cribratio ] Cribatio B. S. 21 isthaec ] ist haec B. 24 inuertendis ] in uertendis B. S. 28 interpollatas ] interpolatas S. 29 mutilas. id ] mutilas, id B. S. 30 impresserunt animaduerti ] impresserunt, animaduerti S. a Nicolaus Cusanus, Cribratio Alkorani, 1, 1, 20–21. Aristotelis, Praefatio, a3 sq.

b Theodor Gaza, Libri de animalibus

444

Liber Quartus

120 v.

legitima in eis Aristotelea sensa, propriosque animi conceptus asseruari: Ad latinum Aristotelem ubi uenerimus, mirum quam ipse non erit Aristoteles. libros eos semper excipio, quos Theodorus gaza conuertit e graeco. Atque ut de reliquis taceam in eo contextu quem exposuit Auerroys de arabico sermone in latinum uerso, tot pene errores quot uerba spectantur. Vide quam uerus possit aut debeat Aristotelis interpres haberi, qui adeo ab imperitis celebrari solet Auerroys, & quanti sit eius faciendum testimonium hoc ab eo positum in prooemio expositionis in naturalem philosophiama: non esse a mille & quingentis annis inuentum cuiusquam momenti errorem in Aristotelicis litterarum monumentis, Cum nullum ipse ferre iudicium queat aut ueritatis, aut erroris, qui Aristotelis libros non legit ob ignorationem graecae linguae, arabica usus translatione plena mendaciis, In qua & sua commenta refudit, & si forte legit, Aristotelis libros non legit, sed Apelliconis Teii & Tyrannionis grammatici, & illorum qui inde sibi peripateticum postea nomen arrogauere.

5

10

Quod et si certi habeantur quantum ad authoritatem pertinet Aristotelis libri, certi etiam quo ad litterae contextum spectat, ita ut nullo unquam tempore uitiati sint, Adhuc testimonio Theophrasti, Andronici, Simplicii, et Porphyrii, et aliorum incertam esse Aristotelis doctrinam et aliquibus in rebus falsam.

15

capvt sextvm.

20

Condonemus tamen Aristotelis cultoribus, quos dicunt Aristotelis libros in eum ipsum Aristotelem, ut in authorem atque parentem iure meritoque referri posse. Condonemus & illud nullo eos tempore unquam uitiatos, nullam aeui passos iniuriam, nulla scriptorum & impressorum uulnera pertulisse. An certam propterea statim ipsius Aristotelis doctrinam censebunt? Id si effecerint uiderint ne nobis prouocatio detur ad eius discipulos & haeredes Theophrastus disciplinae, & sectatores. Atque in primis ad Theophrastum taxantem de moThemistius. tu animae magistrum Aristotelem, quem & si Themistius tueri satagat, facilius nihilominus, ut mihi uidetur, poterit defendi Theophrastus a Themistio quam

1 asseruari: Ad ] sic! B. S. 3 Aristoteles. libros ] Aristoteles: libros B. S. 4 Auerroys ] Auerrois B. S. 5 errores quot ] errores, quot B. S. 7 Auerroys ] Auerrois B. S. 8 philosophiam: non ] sic! B. S. 10 monumentis, Cum ] monumentis: cum B. S. 12 In ] in B. S. 15 et si ] etsi B. S. 17 uitiati ] uiciati B. 17 Adhuc ] adhuc B. S. 18 et ] & B. S. 18 et ] & B. S. 19 et ] & B. S. 20 Caput sextum.] Cap. VI. B. S. 23 posse. Condonemus ] posse: condonemus S. 24 iniuriam, nulla ] iniuriam nulla B. 25 pertulisse. An ] pertulisse, an S. 26 uiderint ne ] uiderintne S. 27 Atque ] atque B. S. a Averroes, De Physico auditu, Proömium, fol. 5 r A.

25

120 v. 121 r.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

445

Aristoteles a Theophrasto. sed hoc non agimus ad praesens, sexto libro id facturia. Nunc tantum ostendimus Aristotelem a sectatoribus quandoque uexatum, & habitum incertum atque etiam mancum. Nam & Themistius ipse oblitum existimauit Aristotelem de iis animalibus pertractare, cuius initium non in aliud eius generis animal refertur, atque iccirco ex putredine dicuntur oriri. Idem quoque in aggredienda in Analyticos paraphrasi docet obscura in Aristotele multa, & ad occultandum potius, quam ad aperte prodendum uideri scripta, idque data opera quod (ni fallor) indicant illa eius uerba πολλὰ µὲν οὐν ἔοικεν εἰσ ἐπὶ κρύψιν τοῦ ἀριστοτέλοισ βυβλὼν µεµηχανεῖσθαι.b Idem Lib. themistii Themistius eo in opere cui duplex est titulus. βασαηστήσ καì φιλόσοφοσ In philosophus. Aristotelis doctrina scribit esse nescio quid σκολιὸν καì δί αστροφον.c hoc est obliquum tortuosum ue atque uersatile. Andronicus Rhodius qui eius librorum post effossionem corrector, & compositor fuit, de Xenocratis agens dogmate putat, quod etiam Themistius refert ea scripsisse Aristotelem, quae non possint intelligi, & quae ab aliis recte, ab Aristotele minime recte dicta, & interpraetata censet. Porphyrius, quem Boetius seuerinusd libros periherminias exponens sequi se dicit, & intellectus acumine, & sententiarum dispositione praecellentem: ad Aneboneme scribens aegyptum, nec in Aristotele, nec in aliis certam esse doctrinam manifestauit, coniectura uniuersa constare philosophiam testificatus & eius ipsius principia longe debilia, inter quae scribit apud graecos multam esse uerborum pugnam, ut pote cum ex humana ratiocinatione boni capiatur coniectura, suaque ipsa lingua ita expressit παρὰ µὲν γὰρ ἡµῖν λογοµαχὶα τὶσ ἐστὶ πολλὴ ἅτε ἐξ ἀνθρωπίνων λογισµῶν τοῦ αγατοῦ ἐικαξοµένου.f & in libro de anima ad beriton, τὶσ γὰρ λόγοσ τῶν ἐν φιλοσοφία οὒκ ἄµφισ βητίσηµοσ.g quae ratio eorum quae in philosophia sunt non incerta ambigua ue. Idem in opere cui fecit titulum περὶ τῆσ ἐκ λογίου

1 Themistio quam Aristoteles a Theophrasto. sed ] Themistio, quam Aristoteles, a Theophrasto, sed B. S. 1 praesens, sexto ] praesens sexto B. S. 2 sectatoribus quandoque ] sectatoribus, quandoque S. 4 pertractare, cuius ] pertractare quorum B. / pertractare, quorum S. 5 iccirco ] idcirco B. S. 9 ἀριστοτέλοισ ] ἀριστοτέλους B. S. 10 titulus. βασαηστήσ ] titulus, βασαηστής B. S. 11 φιλόσοφοσ In Aristotelis ] φιλόσοφος. In Aristoteles B. / φιλόσοφος. In Aristotelis S. 11 esse ] om. B. S. 12 δί αστροφον. hoc est obliquum ] ιδ αστροφον, hoc est, obliquum B. / ιδ Αστροφον, hoc est, obliquum S. 12 tortuosum ue ] tortuosumue B. S. 17 periherminias ] peri herminias B. S. 19 uniuersa ] uniuersam B. S. 21 ut pote ] utpote B. S. 23 expressit παρὰ ] expressit, παρὰ S. 23 τὶσ ] τὶς B. S. 24 ἐικαξοµένου. in ] ἐικαξοµένου, in B. / ἐικαζοµένου, in S. 24 beriton, τὶσ ] Beriton, τὶς B. S. 24 λόγοσ ] λόγος B. S. 25 ἄµφισ ] ἄµφις B. S. 25 βητίσηµος. quae ] βητίσηµος, quae B. S. 26 ambigua ue ] ambiguaue B. S. 26 τῆσ ] τῆς B. S. a EV 6, c. 13, p. 682. b Themistius, Analyticorum posteriorum paraphrasis, 1, 16 sq. c Themistius, Βασανιστής, 247c. d Boethius, Commentarii in librum Aristotelis Peri Ermeneias. Secundam editionem, p. 7, 5–9. e Porphyrius, Lettre à Anébon, 1a; PE 14, 10, 1; DGAC 1, 48. f Porphyrius, Lettre à Anébon, 2, 19a; PE 14, 10, 2; DGAC 1, 48. g Porphyrius, Ad Boethum, frgm. 246F (264 Smith); PE 14, 10, 3; DGAC 1, 48.

446

Ale. aphrodisiaeus.

Cicero

Commentaria auth. in tertium de anima.

Liber Quartus

121 r.

φιλοσοφίασ scribit apertea omnes graecos philosophos aberrauisse, quibus in locis uniuersim locutus Aristo. non excepit, cuius etiam Endelechiam non paucis uexauit. Alexander Aphrodisiaeus iuratissimus eius interpres, scribit in commentariis in primum metaphysicorumb, Ari. fundamenta suae doctrinae iacere in plurimorum opinionibus, & multitudinis iudicio. Indeque suas demonstrationes moliri, quo quid dici potest ad infirmandam eius doctrinam, & incertam reddendam efficacius? Cicero. c. Amafanium & eos qui eiusdem erat emuli rationis non probat quia uolebant ab indoctis probari, idque illi disciplinae putabant firmamentumc, Inde autem Cice. trahit argumentum non dici illa subtiliter. Sed sint probabilia, quid enim probabile nisi quod pluribus uidetur ipso met Ari. iudice? quid magis aberrans quam uulgi multitudinisque iudicium? At non sit error, sit probabilitas quae idem proueniat, quod autem sincere probabile est, id certum non esse manifestum est. Idem Aphrodisiaeusd in commentariis meteorologicis satis certas non habere Ari ea de facultate rationes fatetur, ut processu docebimus. Idem quoque scribit Aristo. perplexe de intellectu potentiae & actus locutum, quos modo distinxit, modo confudit. quid & Philoponus adnotauit, eiusque rei in nostro quoque in tertium Ari. de anima commentario meminimuse: & quia ita res poscere uidebatur Ari. etiam defendimus. Io. grammaticus cognomento philoponus non uti incertum modo, sed uti falsum etiam repraehendit & confutat ipsum quem nihilominus diligenter exponit Ari. & enim uniuersalem propositionem cuius usu omnem communire doctrinam ille procurauerat, instantiam semper pati pronunciat in sua in ipsius philosophi elenchos paraphrasi: & in commentariis physicisf ipsum improbat, qui spatia interuallaque refutarit rationesque eius uti debiles & controuersas abiicit: tum & Themistium ea de

1 φιλοσοφίασ ] φιλοσοφίας B. S. 1 aperte omnes ] aperte, omnes S. 2 locutus Aristo.] locutus Aristot. B. / locutus, Aristotelem S. 2 excepit, cuius ] excepit: cuius S. 2 Endelechiam ] Entelechiam S. 3 uexauit. Alexander ] uexauit Alexander S. 4 Ari.] Aristot. B. / Aristotelem S. 5 iudicio. Indeque ] iudicio, indeque B. S. 7 Amafanium ] Fannium S. 8 rationis non ] rationis, non S. 8 probat quia ] probat, quia B. S. 9 firmamentum, Inde ] firmamentum. Inde B. S. 9 Cice.] Cicero S. 10 argumentum non ] argumentum, non S. 11 uidetur ipso met Ari. ] uidetur ipso met Arist B. / uidetur, ipsomet Aristotele S. 13 sincere ] syncere B. S. 14 Ari ] Arist. B. / Aristotelem S. 16 Aristo.] Arist. B. / Aristotelem S. 17 confudit. quid] confudit, quid B. / confudit: quid S. 17 Philoponus adnotauit ] Philoponus, adnotauit B. 18 Ari.] Arist. B. / Aristotelis S. 18 & ] om. B. S. 19 uidebatur Ari.] uidebatur Arist. B. / uidebatur, Aristotelem S. 19 Io.] Ioannes S. 21 ipsum quem ] ipsum (quem S. 21 exponit Ari. & enim ] exponit Aristot. & enim B. / exponit) Aristotelem: Etenim S. 22 propositionem cuius ] propositionem, cuius S. 23 sua in ] sua, in B. S. 25 debiles & ] debiles, & S. 25 de ] om. B. S. a Porphyrius, fragm. 324F (371 sq. Smith); PE 14, 10; DGAC 1, 42. b Alexander Aphrodisaeus, In Aristotelis metaphysica commentaria, 9, 19 sqq. c Cicero, Tusculanae, 4, 7. d Alexander von Aphrodisias, Commentaire sur les Météores d’Aristote. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, De immortalitate animae, 16 sqq. f Philoponus, In Aristotelis physicorum libros quinque posteriores commentaria, 557, 8–585, 7.

5

10

15

20

25

121 r. 121 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

447

causa ridet qui Galenum taxauerata, a quo taxatus fuerat Ari. tamen abfuit uti eum defenderet, uti certum tueretur authorem. Nec paucis hoc egit, duo enim uolumina, nec omnino minima confici possent ex iis, quae a philopono aduersus Ari. in maximis illis in quartum physicorum librum commentariis effunduntur. Praeterea rationes aduersus uacuum inaneque depromptas quo ad motum praecipue pertinet, quem propterea Ari. sublatum iri putauerat, Philoponus eluditb: quarum sexto huius operis libroc aliquam non omnia referemus, & tangemus potius quam accurate explicabimus, ne scilicet, omnino agantur acta. Possem innumeros citare uel platonicos philosophos, uel aliis philosophorum sectis addictos: at suspectos afferrem testes, qui affirmarent rerum naturalium cognitionem in qua maxime laudatus Ari. scientiam non esse, sed opinionem, siue credulitatem seu mauis opinatiuam rationem, sicut & cogitationem esse, mathematicam notitiam rerum. solaque intellectilia quae ratione & intellectu concipiuntur scientiam parere, naturalia quae sensu & ratione, coniecturam. Sed & peripatetici non desunt qui etiam res naturales sub scientia non claudunt. Simplicius apud graecas gentes magni cognomento Simplicius magistri dignatus, in commentariis illis amplissimis in primum librum physicorum, & Aristo. & Platonis authoritate decernit, nullam haberi posse de principiis naturalibus certam cognitionem, quoniam ea illi non competant: quae demonstrationi competere censuerit Arist. quoniam & Plato decreuerit physiologiam esse, quam si dixeris coniectandi facultatem εἰκοτολογίαν il le verbum posuit: quando etiam principia, & causae rerum naturalium ex compositis atque confusis dignoscantur, unde prodeat cognitio coniecturalis, atque ut uerbo ipsius utar τεκµηριῶν subditque ἀλλ᾿ οὐκ ἀποδεικτικήd hoc est sed minime demonstratrix. Idem in commentariis de anima multa scribit aduersus Aristotelem: quem tamen magna cura, magnaque cum diligentia interpraetatur, Atque illa ipsa uerba inter initia operis tanquam fronti ipsius, stigmosum ulcus iurit καὶ ὁυχὡσ τῷ ἀριστοτέλει δοκεῖ, κινεῖ µὲν ἡ ψυχὴ κινεῖ ταῖ δὲ τὸ ζώον, ἀλλὰ καὶ τὸ ὄργανον ἕτερον.e hoc est & non ut Aristo. uidetur, mouet quidem anima, mouetur autem animal, sed & aliud organum. Idem primo de caelo commentario Aristotelem ueterum non recensuisse ex fide 1 ridet qui ] ridet, qui S. 1 fuerat Ari.] fuerat Arist. B. / fuerat, Aristoteles S. 1 abfuit ] ab fuit B. 4 Ari.] Arist. B. / Aristotelem S. 6 quo ad ] quoad S. 6 Ari.] Arist. B. / Aristoteles S. 7 operis ] Operis S. 8 potius quam ] potius, quam B. S. 11 cognitionem in ] cognitionem, in S. 11 Ari. scientiam ] Arist. scientiam B. / Aristoteles) scientiam S. 12 credulitatem seu ] credulitatem, seu B. S. 13 rerum. solaque ] rerum, solaque B. S. 14 concipiuntur scientiam ] concipiuntur, scientiam S. 18 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 20 Arist. quoniam ] Aristoteles, quoniam S. 25 ἀποδεικτική hoc est sed ] ἀποδεικτική, hoc est, sed B. S. 27 interpraetatur, Atque ] interpraetatur: Atque B. S. 28 iurit ] inurit S. 28 ὁυχὡσ ] ὁυχὡς B. S. 29 τὸ ] om. S. 29 ἕτερον. hoc est & ] ἕτερον, hoc est, & B. S. 29 Aristo.] Aristot. B. / Aristoteli S. 31 commentario Aristotelem ] commentario, Aristotelem S. a Ibid. 576, 13 sqq. b Ibid. 675, 10 ; 695, 8. c EV 6, c. 5. d Simplicius, In Aristotelis physicorum priores Commentaria, 523, 19. e Simplicius, In Aristotelis de anima commentaria, 4, 45 sq.

448

Liber Quartus

121 v.

opiniones plane significat & hoc ipsum etiam ab Eustathioa in primo ethiMagentenus. corum libro confirmatur. At Magentenus quoque Mitylenaeus ipsius Aristotelis expositor, dum interpraetaretur lib. periherminias adeo incertam eius habuit doctrinam ut scripserit non solum esse Aristotelem obscurum, Sed Olympiodorus. nullo etiam doctrinae modo usum fuisse.b Et olympiodorus dum eius libros meteorologicosc exponit, in eis multa falsa & pugnantia docet contineri, ut recentiores omittam philosophos & medicos qui & si Aristotelem sequantur in plurimis, nihilo tamen minus aliquibus in rebus neutiquam admittunt: P. aponensis. quemadmodum Petrus etiam Aponensis dum sui conciliatoris libri differentia trigesimaquinta disputatd, testes ne ad generandum neccessarii sint? aduersari potius Aristoteli quam ei inniti maluit: quem tamen protomagistrum eodem in loco nuncupat, & anatomiae scientiam eius tempore usque quaque perfectam non fuisse censet.e Nec desunt qui modum etiam loquendi saepenumero uel impetunt uel cauillantur. Eustathius.

Incertam esse Aristotelis doctrinam, ex modo scribendi ipsius.

5

10

15

cap. vii. Et sane consensu omnium fere ueterum philosophorum, damnatus olim fuit Aristo. scribendi modus: ut pote qui ea quae ambigua minime uiderentur, multis uerbis, pluribusque argumentationibus prosequeretur. Quae autem multa egerent cura ut tractarentur & in quibus esset inter doctos aliqua disceptatio, ea paucis absoluerit: Atque in hoc genere quaestionum eleganti Breuitas laconica & quidem, sed concisa nimium uerborum serie usus esset, Nec attica solum, chilonia. sed plusquam laconica, atque etiam plusquam Chilonia, ut Aristagorae milesii uerbo utarf, Quid enim breuius. Sed neque aenigmatibus, more pythagoreorum uti uoluit, desciuisset enim ab instituto. At uerbis uel ambiguis in se se tam & si prima facie uiderentur expositissima, uel artificiose adeo compositis 1 significat & ] significat, & B. S. 3 lib.] librum S. 3 periherminias adeo ] peri herminias, adeo B. S. 4 doctrinam ut ] doctrinam, ut B. S. 4 Sed ] sed B. S. 7 medicos qui ] Medicos, qui S. 8 rebus ] reb. B. 9 conciliatoris ] Conciliatoris B. S. 10 disputat, testes ne ] disputat: testesne S. 12 usque quaque ] usquequaque S. 13 censet. Nec ] censet: Nec S. 14 saepenumero uel impetunt uel ] saepenumero, uel impetunt, uel B. S. 16 Cap. vii.] Cap. VII. B. S. 18 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 18 ut pote ] utpote S. 19 prosequeretur. Quae ] prosequeretur: quae S. 20 tractarentur & ] tractarentur, & S. 21 Atque ] atque B. S. 22 Nec attica ] nec Attica B. S. 23 laconica ] Laconica B. S. 24 utar, Quid ] utar: Quid B. S. 26 tam & si ] tametsi S. a Eustratius, Eustratii et Michaelis et Anonyma in ethica Nicomachea commentaria. b Leo Magentinus, In Aristotelis librim de Interpretatione explanatio, 4 r. c Olympiodorus, In Aristotelis meteora commentaria, 1, 5 sqq. d Petrus de Abano, Conciliator controversiarum, Diff. 35, 54rD. e Ibid. 54vF. f DL 1, 72.

20

25

121 v. 122 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

449

concinnatisque disserebat, ut primori fronte, ipsoque in lectionis uestibulo, peruia satis apparerent: ubi admitti uolebas, excludebaris recondito sensu & nimis quam abstruso, saepe quidem perplexo, semper nihilominus eleganti. Hinc opinor factum ut Cice. qui Ari. elegantiam scribendi laudare semper solet, in topicorum ad trebatium praefatione, in qua etiam incredibilem effert ipsius Ari. copiam & suauitatem scribat, non mirari eum philosophum rhetori non esse cognitum, qui ab ipsis philosophis praeter admodum paucos ignoretur.a & sane quidem, quoniam solitus erat sententias breues & implicitas non claris alioqui & explicatis uerbis patefacere, sed inuoluere ambiguis plurimum, politis nihilo tamen minus & elegantibus. De graeco loquor Ari. non de latinis eius uulgatis translationibus, quibus nihil (ita dixerim) barbarius, nihil dubio procul ineptius, Tamque foedae illae & horridae, quam ipsa eius graeca elocutio compta est, atque polita: ut propterea lustinus martyrb existimet putauisse Arist. ut ob probatum illud & expolitum dicendi genus sibi esset habenda fides. Frustratus tamen uoto apud plerosque est: propter ambigua sensa, Nam eam ob causam multa in eum scommata, multa conuitia sparsit antiquitas adeo, ut etiam sepiae nuncupationem non effugerit. Atticusc enim quod & supra dicebamus philosophus, similem eum dicebat sepiae, cuius ea natura proditur, ut dum quaeritur a piscatoribus ut capiatur, iam iamque admoueri manus persentit, attramentum illud humoris nigerrimi quod in se se habet congenitum spargens, inficit aquam ut ab oculis mox & a manibus piscatoribus elabatur. Sic & Aristoteles iis in rebus in quibus capi, hoc est reuinci redargui ue dubitabat, sermonis uel breuitatem, uel obliquitatem, uel diuersitatem spargebat, ut aciem eorum, qui se depraehendere uolebant eluderet. Ad occultandum etiam sua ipsius sensa, illum ita obscure scripsisse arbitror. Ita enim a saepia fieri etiam absque metu, Idem Aristoteles nono libro de historia animaliumd est author. Verum enim uero, ut erat uir longe praecellentis ingenii astutissimique iudicii, quod semper ego quidem existimaui, huic uersutiae duas alias adiecit, quibus prius temperaret legentium incommodum, nanque ut breuitate obscuritateque sermonis absterrebat quodam modo lectores, ita in rebus minime controuersis repetitione, & frequentibus epilogis utebatur,

2 sensu & ] sensu, & S. 4 Cice. qui Ari.] Cic. qui Arist. B. / Cicero qui Aristotelicam S. 6 Ari.] Arist. B. / Aristotelis S. 6 suauitatem scribat ] suauitatem, scribat B. S. 8 ignoretur. & ] ignoretur: & B. S. 10 Ari.] Arist. B. / Aristotele S. 12 Tamque ] tamque B. S. 14 Arist. ut ] Aristoteles, ut B. S. 16 sensa, Nam ] sensa: Nam B. S. 17 antiquitas adeo ] antiquitas, adeo B. S. 20 nigerrimi quod ] nigerrimi, quod B. S. 21 mox & ] mox, & B. S. 22 est reuinci ] est, reuinci S. 23 redargui ue ] redarguiue B. S. 24 uolebant eluderet ] uolebant, eluderet S. 26 Idem ] idem B. S. 27 enim uero ] enimuero S. 29 incommodum, nanque ] incommodum: nanque S. a Cicero, Topica, 1, 2. b Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Justinus), admonitorius Gentium liber, p. 238; PG 6, c. 36, col. 306B. c PE 15, 9, 14. d hist. anim. IX 37, 621b28 sqq.

Cicero.

Atticus.

Aristoteles uir precellentis ingenii et astutissimi iudicii.

450 Copia aristotelis maxima

Hieronymus. Augustinus.

Ari. astus in scribendo.

Enthelechia.

Categoria.

Liber Quartus

122 r.

quibus sententiam firmaret in animis auditorum quos & rerum multiplici codia alliciendos curabat, nam de omnibus pene rebus quae desiderari queunt, edidit uolumina, ut rerum tandem copia philosophis omnibus, qui ante se libros ediderant sine controuersia praestaret: Idque ut puto facile est consecutus, qnod forte Hieronymus animaduertens in Aristotele inquit pene uidetur infusum quicquid est capax humanum genusa, qui si tam bona uoluntate fuisset, quam magna rerum polluit copia, ab eodem Hieronymo cum alibi tum in ecclesiastes commentariis stultitiae nomine cum ipso platone non culpareturb: & ab Augustino psalmos enarrante apud inferos contremiscere non scriberetur.c Sed enim copia illa rerum Aristotelicarum sufficienti uerborum copia ubi maxime est odus non illustratur. In libris de animalium historia clare satis loquitur, in politicis & oeconomicis aliquanto clarius, ea si quidem uti sensui satis exposita & moribus multitudinis accomoda sunt, de ipsis quasi securus admodum, & ab eo ne caperetur metu liber disserebat, sic & ubi de mundo agit ad Alexandrumd. At ubi de spectatrici loquitur philosophia in physicis, in metaphysicis, in libris de anima, & sententias intercidit, & suspendit, & obtruncat, & semiperfectas periodos promit, ac alio se loco quidpiam praestaturum quandoque promittit quod ibi pollicetur, & interdum relinquit uadimonia. Alienis etiam nititur opinionibus, quae postea falsae decursu temporum iudicatae sunt, uti cum se se refert ad Calippum, & Eudoxum de numero caelestium sphaerarum in duodecimo primae philosophiaee, quo etiam in loco Auerroysf ecentricos orbes, & epicyclios irridet, & confutat, ac astrologiam illam, quae suo tempore uigebat motricem, uanam affirmat, quam se perficere posse cum sperasset iuuenis, desperauit senex, quam Aristoteles minus etiam incertam cum haberet, se ad Eudoxum rettulit. Nouat etiam quandoque nomina ut aliter ipsa res quam haberet usus exprimeretur, Ab ipso enim uocabulum Entelechiae siue Endelechiae conflatum est, ut continuata motio daretur intelligi: & quinta illa (ut Ciceronis est dictum) non nominata magis quam non intellecta naturag, Inuertit etiam atque alios in significatus quam consueuerint assumit, ut categoriam quod erat rhetorum nomen

1 auditorum quos ] auditorum, quos B. S. 2 codia ] copia B. S. 2 curabat, nam ] curabat: nam S. 4 praestaret: Idque ] sic! B. S. 4 Idque ut puto facile ] Idque, ut puto, facile S. 5 qnod ] quod B. S. 5 Aristotele inquit pene ] Aristotele, inquit, pene S. 8 alibi tum ] alibi, tum B. S. 11 odus non ] opus, non B. S. 13 si quidem ] siquidem S. 13 exposita & ] exposita, & B. S. 14 caperetur metu ] caperetur, metu S. 18 promittit quod ] promittit, quod B. S. 19 uadimonia. Alienis ] uadimonia: Alienis S. 20 & Eudoxum ] & in Eudoxum B. S. 22 Auerroys ] Auerrois B. S. 22 ecentricos ] eccentricos S. 26 exprimeretur, Ab ] exprimeretur. Ab B. S. 27 Entelechiae siue ] Entelechiae, siue B. S. 29 Inuertit ] inuertit B. S. a Hieronymus, Regula Monachorum, 11, col. 402B-C. b Hieronymus, Koheletkommentar, 10, 15, 1, p. 210. c Augustinus, Enarrationes in psalmos, 140, 19, 19. d Aristoteles, De mundo, 1, 391a1 sqq. e Met. XII 8, 1073b5 sqq. f Averroes, Commentarii in Aristotelis Metaphysicorum libri, XII, 45, p. 329E g Cicero, Tusculanae, 1, 17, 41.

5

10

15

20

25

30

122 r. 122 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

451

iudiciale, cui opponeretur apologia, ut cum alii, tum Porphyriusa maxime meminit in commentariis in praedicamenta siue Categorias ipsas Aristotelis editis per interrogationem & responsionem. Meminit & Dexippus Platonicus in quaestionibus & solutionibus, quas in ipsa Aristotelica praedicamenta elucubrauitb, cuius authoris nuper mihi Romae dum essem facta est copia ex bibliotheca Medica Io. cardinalis, quae graecis est eisdemque raris libris refertissima, Quo tempore Cardinalis, ipse Hispano cum exercitu patriam repetiuerat, qui paulo post in pontificem maximum electus Leonis decimi nomen assumpsit. Nouis item loquendi & decernendi quaestiones utitur Aristoteles modis, qui & ipsi quaestionum, ac ambiguitatum faeti sunt. Interponit enim hanc particulam forte, & alia generis eiusdem, quibus tanquam praesidio se communit, Idque in logicis libris potissimum, & praecipue in praedicamentis: quam ob rem saepe dicunt interpraetes, ex alieno tunc non ex proprio iudicio loqui, Idque maxime dicunt, cum male dissolui argumenta non possunt in eos ipsos directa locos: & hac potuit de causa praeter alias euenire, ut eius etiam auditores de ipsius doctrina fuerint ambigui, uti paulo post aperietur. Illud autem forte quod graece ἴσωσ dicitur, non solum dubitandi, sed affirmandi potius, & ampliandi notam, quidam ex eius interpraetibus habere uoluerunt, Nam Michael Ephesius in primum ipsius de generatione animalium librum ait τὸδε ἴσωσ ἀντί ἁπλῶσ καὶ καθόλου κεῖταιc hoc est, illud autem fortasse pro eo quod est simpliciter & uniuersaliter iacet. sed oppido quam astuti hoc iudicii signum, quod dubia non sibi adscribit, nec item aliis, sed ambigue refert, quae uero digna sunt cognitu, & extra redargutionis aleam, sibi ipsi adscribit, quae perperam falsoque prolata, in alios refert, & si uulgo etiam cognosci possent multis tamen argumentis impugnat, adeo ut superfluis in opinionibus refutandis, & per saepe falso relatis, non exiguam suorum librorum partem consumpserit. Eosdem quoque quos reuincit authores, quandoque excusare satagit, & in multis tamen sequitur, ut hinc etiam a propriis aliena non facile dentur internosci. Damnat in plerisque Homerum, eius tamen testimonio suam de deo sententiam confirmat.d Damnat Thaletem in primo primae philosophiaee qui secutus Homerum, Principium rerum aquam definiuerat, At 5 essem facta ] essem, facta S. 6 Io.] Ioannis S. 7 Quo ] quo B. S. 8 pontificem ] Pontificem B. S. 8 Leonis decimi ] Leonis decimi B. S. 10 quaestionum ] quaestio num B. 10 faeti ] foeti B. S. 12 Idque ] idque B. S. 13 praedicamentis: quam ] praedicamentis: quam B. / praedicamentis: quam S. 13 tunc non ] tunc, non B. S. 14 loqui, Idque ] loqui, idque B. S. 17 ἴσωσ ] ἴσως B. S. 19 uoluerunt, Nam ] uoluerunt. Nam B. S. 20 ait τὸδε ] ait: τὸ δε S. 20 ἴσωσ ἀντί ἁπλῶσ ] ἴσως ἀντί ἁπλῶς B. S. 20 κεῖται hoc ] κεῖται, hoc B. S. 20 fortasse pro ] fortasse, pro S. 21 iacet. sed ] iacet: sed B. S. 25 possent, multis ] possent multis B. 26 per saepe ] persaepe S. 30 deo ] Deo B. S. 31 Principium ] principium B. S. 31 definiuerat, At ] definiuerat: At B. S. a Porphyrius, In Aristotelis categorias commentarium, 55, 3 sqq. b Dexippus, In Aristotelis categorias commentarium, 6, 20 sqq. c Michael von Ephesos, In libros de partibus animalium commentaria, 2, 37 sq. d Aristoteles, De mundo, 6, 400b7 sqq. e Met. I 3, 983b6 sqq.

Porphyrius. Dexippus.

Leo decimus

Michael ephesius.

452

Olympiodorus,

De uarietate colorum in Chameleonte quam uaria.

Liber Quartus

122 v.

in libro de mundo ad Alexandrum opinionem reiiciens platonis, qui Deum in ignea collocarat substantia, eundem in aetherio corpore supremo reposuit, homericorum carminum testimonioa. Fere, autem semper non constanter loquitur sed obscure, quod fuisse in causa ut plerique primum meteororum librum nothum & supposititium existimarint Olympiodorus est authorb: quandoquidem ibi & manere in proposito, & clare loqui uideatur. Sed quo ad hoc attinet non rectos illos aestimatores censet, quoniam & obscure sint argumentationes, & inconstanter, ac dubitabunde loquatur, prefatus, scilicet, se & dubitare quaepiam, & quaepiam quodam modo tangere. Quibus omnibus ex rebus quantum ad scribendi modum pertinet Aristotelis doctrinam incertam esse colligi potest, & sepiae spargentis atramentum more obscuramc, & etiam Chameleontis instar uersicolorem, cuius eam esse naturam prodit ipsemet Aristoteles quarto de partibus animalium librod, ut sit (Non ex rerum quae prope iaceant coloribus quod Ouidiuse quod alii produnt assimilare eum sibi colorem qui sit proximus contendentes, quod etiam admittere uidetur Plutarchusf excepto candido, Non ira aut cupidine quod Senecag uisus est uelle) sed praenimio metu multiformis. Sic forte ille multiformis & uersatilis metu, qui uel a laudis cupidine suggerebatur ne caperetur refutareturque, uel a corporis temperatione quae illi etiam inopia sanguinis riguisse dicitur, ut ille de Chameleonte narrat: qui omnium maxime animantium sanguine caloreque destituatur. Atque inde pauor & ex pauore mutatio. Cuius opinionis uidetur Plinius fuisse libro uigesimo octauo scribens nullum animal pauidius existimari & ideo uersicoloris esse demutationis.h id ipsum quoque de Polypo tam apud Plinium libro nonoi quam apud Atheneumj, Plutarchumk, Lucianuml, alios, affirmatur.

3 Fere, autem ] Fere autem S. 4 loquitur sed ] loquitur, sed S. 4 ut ] om. B. S. 5 existimarint Olympiodorus ] existimarint, Olympiodorus B. S. 7 attinet non ] attinet, non S. 9 quaepiam, & quaepiam quodam modo ] quaepiam quodammodo S. 10 pertinet Aristotelis ] pertinet, Aristotelis S. 13 partibus ] partibns S. 13 sit (Non ] sit, non B. S. 14 coloribus quod Ouidius quod ] coloribus, quod Ouidius, quod B. S. 15 colorem qui ] colorem, qui B. S. 16 Non ] non B. S. 16 cupidine quod ] cupidine, quod B. S. 17 uelle) sed praenimio ] uelle, sed prae nimio B. S. 19 corporis ] corporis B. S. 23 existimari & ] existimari, & B. S. 23 demutationis. id ipsum ] demutationis, idipsum B. S. a Aristoteles, De mundo, 2, 392a31 sqq. b Olympiodor, In Aristotelis meteora commentaria. c De part. anim. IV 5, 678b. d Ibid. IV 11, 692a. e Ovid, Metamorphosen, 15, l. 412. f Plutarch, Quomodo adulator ab amico internoscatur, 9, 53D, p. 106; Alkibiades 23, 3– 6. g NQ 1, 5, 7. h NH 28, 29, 113. i NH 9, 29, 87. j Athenaios, Dipnosophistarum libri, 7, 317a. k Plutarch, Moralia, De amicorum multitudine, 9, 97 sq., p. 96 sq. l Lukian, Dialogi Marini, IV, 3, p. 67.

5

10

15

20

25

123 r.

Liber Quartus

453

Doctrina Aristotelis incertam ostendi ex ipsius asseclarum expositorumque perpetua pugna quae quam multiplex sit, et quam magna ostenditur. capvt octavvm. 5

10

15

20

25

30

At si certa esset Aristotelis doctrina, nec etiam omnino, sed magna ex parte: nun ipsius asseclae atque interpraetes concordes inuenirentur in eius sententiis, & percipiendis & declarandis? Cum autem in plerisque omnibus & in iis maxime quae principales habentur percipiendis, apertissime dissentiant, & in declarandis eis rixentur, digladienturque, nun ipsa illa doctrina certa putabitur? Nec mihi dissensiones nostrorum theologorum regerat quispiam, Nam sunt nostra fidei principia & articuli principales ita firmi apud omnes christianos & stabiles, ut de eis probatorum nemo dissentiat, sunt & ecclesiae uniuersalis sanctiones super causis fidei, & necessariis ad salutem moribus, quibus eorum nemo reluctatur. De aliis uero, & maxime iis quae pendet a philosophorum gentium doctrinis, saepe inter se contendunt. At ipsi philosophi in ipsis principiis philosophiae rixantur: in collocandis fundamentis digladiantur. Equidem possem duo magna uolumina implere ex dissensionibus, uariisque interpraetationibus locorum Aristotelicae doctrinae, cuiuscunque facultatis. Sane quae ad rudimenta logicae pertinent difficultates, incerteque sententiae, eas qui simplicii monumenta legerit in Aristotelis praedicamenta compraehendet, tam magno fuisse numero, ut si nullibi de mente Aristotelis amplius disceptatum fuisset, satis illae deberent haberi ut incerta ipsius authoris redderetur uniuersa doctrina. Idem in reliquis etiam libris plane conspicuum, Et si ad naturalem postea facultatem te conuerteris, & Philoponum, Simplicium, Alexandrumque perlegeris, mirum quantae dissensiones? tot enim reperies ut uacuos libros alios facile putes. quod si eorummet metaphysica in manibus sumpseris putabis te deceptum, & uix tibi ipsi credes tot pugnas antea spectauisse. At si relicta graecia in latinum commigraueris spectatum latina commentaria, te ipsum ruditatis argues, qui putaueris omnes in Aristotelica doctrina difficultates a graecis interpraetibus exhaustas: existimabis eos pacatos, & placide quietis plenos, si quas ipsi excitauerunt pugnas multiplici nostratium eidemque perpetuo praelio contuleris. A graecis & enim dissident saepe latini: atque ipsimet inter se multipliciter confligunt. Aliqui ad graecos commeant, omnibus denique in rebus Aristotelicae doctrinae dubi1 Doctrina Aristotelis ] Doctrina, Aristotelis B. S. 2 quam ] qui B. S. 2 et ] & B. S. 4 Caput octauum.] Cap VIII. B. S. 6 nun ] num B. S. 7 percipiendis & ] percipiendis, & B. S. 9 nun ] num B. S. 11 Nam ] nam B. S. 11 principia & ] principia, & B. S. 12 christianos ] Christianos B. S. 12 ecclesiae ] Ecclesiae S. 21 de mente ] demente B. 24 Et ] & B. S. 26 dissensiones? tot ] dissensiones: tot B. S. 26 quod ] Quod B. S. 27 sumpseris putabis ] sumpseris, putabis S. 32 nostratium eidemque ] nostratium, eidemque S. 32 & enim ] etenim B. S.

Remotio tacitae obiectionis

Quanta diuersitas in graecis expositoribus

Quanta in latinis.

454

Auerroyste. Nominales.

Capreolus Scotus

Theophrastus Aristoxenus.

Dicaearchus. Discordia inter theophra. et dicearchum et alios de anima

Galenus.

Liber Quartus

123 r. 123 v.

tant, omni fere sententiae hinc inde mouent argumenta, Et quanto magis euoluere curant inuoluunt magis, & lumen gestientes accendere, tenebras offundunt, eorum instar qui lychnum deficientis lucernae, flatu rediuiuum excitare molientes, prorsus obruunt, & intermori cogunt. Signum id euidentissimum, quod mille & eo amplius annis in graecia super Aristotelis sensibus bellatum, Et in lutetia parisiorum quadringentis. Sed in ipsis quoque interpraetandis interpraetibus sexcenta dissidia. Auerroem nanque alius hac, alius illac raptat, ut pro se faciat. Inter eos qui nominales dicuntur uariae sectae, Thomam Aristotelis interpraetem aliquibus in locis diuersi diuerse interpraetantur, & ipsorum quoque interpraetum sententiae uariae trahuntur in diuersa, sunt qui a Capreolo standum censent in natura relationum & aliis non nullis, sunt qui ab eo dissentiendum putent: De Scoti sensu, multis in rebus diuersis diuersa sentiunt & in dies noua mouentur praelia, adeo ut quod in uniuersum dixit Solomon Aristotelis interpraetibus possis aptari, faciendi libros nullus est finisa. Sed qui libros faciendi? corrixandi, bellandi, confligendi, digladiandi ut certus tandem Aristotelicae doctrinae sensus percipi queat. Nec existimes lector minutis tantum modo in rebus paruique momenti alios aliis bellicum canere, sed in rebus maximis, & ad nos maxime pertinentibus, nec apud saecula dumtaxat posteriora, sed apud ipsos qui Aristotelis uocem propriis auribus hauserunt. Theophrastus enim & scholae successor Aristoteleae, & haeres bibliothecae, putauit Aristotelem existimare animam humanam esse immortalem: Aristoxenib de anima definitio quis ambigat non sit musicae arti cui maxime incumbebat quam Theophrasti condiscipuli sententiae accomodatior? qui nihilominus Aristoxenus musicus Aristotelis auditor fuit Gelii testimonio.c Dicaearchus Siculus ex Mesana eiusdem Aristotelis auditor, & uti de eo scripsit Cicerod, magnus in primis peripateticus & copiosus, mortalem existimauit animam Plutarchoe teste, & authore sexto philosopho nullamf, Nullam item quod & primo huius operis librog dicebamus authore Ciceroneh. Id ipsumque Atticusi affirmauit, Et Dicaearchum qui omnem animae substantiam sustulerat asseuerauit ipsi Aristoteli consentanea decreuissej. Eius etiam dicaearchi opinionem ita perpendit sicuti plutarchus effecerat Galenus 1 argumenta, Et ] argumenta: Et S. 2 curant inuoluunt ] curant, inuoluunt S. 6 Et ] & B. S. 6 lutetia parisiorum ] Lutetia Parisiorum B. S. 7 nanque ] namque B. S. 11 non nullis ] nonnullis B. S. 12 diuersis ] om. B. S. 14 Solomon ] Salomon B. S. 14 possis ] possit B. S. 15 faciendi. . .finis ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 17 tantum modo ] tantummodo S. 19 dumtaxat ] duntaxat B. S. 22 immortalem: Aristoxeni ] sic! B. S. 23 arti cui ] arti, cui S. 27 teste, & ] teste: & S. 28 Nullam ] nullam B. S. 28 operis ] Operis S. 28 dicebamus authore ] dicebamus, authore S. 29 Et ] & B. S. 30 sustulerat asseuerauit ] sustulerat, asseuerauit S. 30 decreuisse. Eius ] decreuisse: Eius B. S. 31 effecerat Galenus ] effecerat, Galenus S. a Koh 12, 12. b Fritz Wehrli, Die Schule des Aristoteles: Aristoxenos. c Noct. att. 4, 11, 4. d Cicero, De officiis, 2, 5, 16; Tusculanae 1, 21; 1, 77 . e plac. 904E. f PH 2, 31. g EV 1, c. 13, p. 102. h Acad. I, 124. i PE 15, 9, 10. j Ibid.

5

10

15

20

25

30

123 v.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

455

de physica tractans historiaa, & Aristoteli censet consentaneam, Si quidem cum alibi tum eodem in libro decernit Aristotelem putauisse animam non esse immortalem, sed hac de re sicuti & de animae opinionibus primo libro multa diximus, & alia quoque plura sexto libro dicemus. Sed si hic idem peripateticus, scilicet, Dicaearchus totiens cum Aristotele locutus tam ab alio dissensit in re tam necessaria tantique praeiudicii, quid nam de aliis censebis, si rite sapies? At forte discipulorum haec & auditorum inuidia? Quid uero causae fuit? ut plutarchus quadringentis fere annis postea natus existimarit Aristotelem neutiquam putauisse animam esse immortalemb, sed corruptioni obnoxiam, Id ipsum quoque Galenus censuerit? Cur Alexander Aphrodisiaeus certe post plutarchum, forte post Galenum natus quanquam eodem saeculo uixit, Nec huius authoritate nec illorum inuidia motus inter examinandum, & exponendum Aristotelis placita censuit ab eo decretum animam esse mortalem.c Cur post Alexandrum multi expositores eius sunt sententiam secuti? multi ab ea desciscentes aduersam Aristoteli sententiam adscripserunt, ut Hammonius ut philoponus ut Simplicius ut Sophonius ut Theodorus metochites ut alii. quid quod ex decima septima particula .xii. metaphysicae uno ex uerbo Thomasd & alii humani intellectus immortalitatem, Alexandere mortalitatem, Auerroys unitatemf confirmauerint? uti scripsimus in commentariis tertii de animag indigresgone de ipsius immortalitate. Cognosci hac ipsa de re maxime potest, ita hoc in ne socio sicuti et aliis in rebus de quibus supra loquebamur, et de quibus etiam non fecimus mentionem, ut de subiecto totius physicae facultatis, quod est adhuc sub iudice, Aristotelis doctrinam & esse & haberi debere prorsus incertam, quoniam eius interpraetes omnis generis, certum adhuc non habent & si multis saeculis id sit continue quaesitum, quid suorum librorum lectoribus ipse dederit intelligi.

1 Si ] si B. S. 3 opinionibus ] opinionib. B. 6 quid nam ] quidnam S. 10 Id ipsum ] idipsum B. S. 12 natus quanquam eodem saeculo uixit, Nec huius authoritate nec ] natus, quanquam eodem saeculo uixit, nec huius authoritate, nec B. S. 16 Hammonius ut Philoponus ut Simplicius ut Sophonius ut Theodorus Metochites ut ] Hammonius, ut Philoponus, ut Simplicius, ut Sophonius, ut Theodorus Metochites, ut B. S. 16 alii. quid ] alii. Quid B. / alii: Quid S. 18 Auerrois ] Auerroys B. S. 20 indigresgone ] in digresgione B. / in digressione S. 21 ne socio ] negocio B. S. 21 et aliis in rebus de ] & aliis in rebus, de B. S. 22 et ] & B. S. 23 esse & ] esse, & B. S. 25 habent & ] habent, & S. a DHP 9, 254. b plac. 904E. c Alexander von Aphrodisias, In de anima commentaria, 21, 24. d Thomas von Aquina, Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 83, n. 6. e Alexander von Aphrodisias, In de anima commentaria, 21, 24. f Averroes, Commentarius magnus in Aristotelis de anima libros, 3, 5, 18–20; 36. g non trad.

Plutarchus. Alexander

Commentarii autho. in tertium de anima.

456

Liber Quartus

123 v. 124 r.

Quod ex Christianis theologis probatissimis et antiquissimis haberi potest philosophiam gentium non aestimandam, ac doctrinam Aristotelis incertam esse, et plerisque in rebus falsam. capvt nonvm. Sed non solum gentium philosophi uerum nostrae christianae religionis uel antistites, uel doctores, uel utrunque, & in philosophia gentium non aestimanda, & in Aristotele cum uarie intelligendo incertam, tum reprae hendendo falsam doctrinam eius nobis reddidere. Repraehendendo inquam non solum quod mundi aeternitatem probare sategerit, quod agere Deum necessitate naturae decreuerit, quod diis gentium sacra fecerit, nam hoc extra controuersiam damnandum & abominabile, Sed aliis etiam in rebus, de quibus illum plerique solent commendare. Nec uarie dico intelligendo, quo modo & uarie etiam sacras quandoque litteras interpraetantur, hoc est diuerse, quanquam & ea circa sacras litteras uarietas in unum coit eatenus, qua uterque sensus ubi uerus inuenitur, ab authore supremo, Deo uidelicet, quem nulla ueritas latet, qui omnis ueritatis est causa, primitus est notus, immo etiam sempiterno cognitus, sed uarie, id est, sibi ipsis contradicentes. Cum ueteribus enim non conuenere iuniores, Nec itidem iuniores inter se se, Neque enim antiquitus apud nostros aut uerax author, aut constans Aristoteles habebatur, aut pro Augustinus. magistro & doctore summebatur. nam maiore prudentia scribit Augustinus authores nostros omisisse eas quae ab illo tractari solent quaestiones non profuturas discentibus & occupantes: quod peius est multum prolixa & rebus salubribus impendenda temporum spatia.a aut si qui eum uersabant eius tamen quae nunc putantur esse de plerisque rebus opiniones Ita non recipiebantur, ut pote uel uana in religione fundatas, uel arrepta de sensu occasione Dionysius. nitentes. atque ita etiam Dionysius areopagitab coarguit Simonem tanquam eum latuerit non oportere sapientem ratione sensus inniti, aduersus rerum 1 probatissimis et antiquissimis ] probatissimis, & antiquissimis B. / probatissimis, & antiquißimis S. 3 et ] & B. S. 4 Caput nonum.] Cap. IX. B. S. 5 philosophi uerum ] Philosophi, uerum B. S. 5 christianae ] Christianae B. S. 6 doctores ] Doctores B. S. 8 Repraehendendo inquam non ] Repraehendendo, inquam, non S. 10 fecerit, nam ] fecerit (nam S. 11 abominabile, Sed ] abominabile, sed B / abominabile) sed S. 13 sacras ] Sacras S. 13 est diuerse ] est, diuerse B. S. 14 sacras ] Sacras S. 16 immo ] imo B. S. 18 Nec ] nec B. S. 18 Neque ] neque B. S. 19 nostros aut ] nostros, aut B. S. 20 summebatur ] sumebatur S. 20 nam ] Nam B. S. 21 eas quae ] eas, quae B. S. 22 discentibus & ] discentibus, & S. 22 multum prolixa & ] multum prolixa, & B. / multum, prolixa & S. 23 spatia. aut ] spacia, aut B. S. 24 uersabant eius tamen quae ] uersabant eius tamen, quae B. / uersabant, eius tamen, quae S. 24 opiniones Ita ] opiniones, ita B. S. 25 ut pote ] ut, pote B. S. 26 nitentes. atque ] nitentes, atque B. / nitentes: atque S. 26 Simonem tanquam ] Simonem, tanquam S. 27 latuerit non ] latuerit, non S. a Augustinus, De genesi ad litteram, 2, 9, 20, col. 270. nominibus 6, 2, 1152B.

b Dionysius Areopagita, De divinis

5

10

15

20

25

124 r.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

457

omnium causam, sic & alii in uanitate sensus sui ut uerbis utar Apostolia non esse ambulandnm praecepere: & Aristotelem nominatim declinandum praemouere, illisque gratissimum erat theologis, si quis contra philosophos, contra mathematicos, scriberet, modo expers aut philosophiae aut Matheseos risui non pateret: quod & in commentariis prophetae Danielis & alibi significarunt. Neque enim ueteres theologi ita ut iuniores philosophis gentium assentiebantur: quos dum confutamus suffragamur illis, neque mathematicos quos, scilicet sancto quodam odio prosequebantur, more quorumdam nostratium consulebant quando etiam (ut uidimus) eam astrologiam quae motus metitur inter liberales artes numeratam, honeste contemni scripsit Augustinusb: qua quidem in re decepti etiam plerique sunt, aestimantes eam pluris quam ipsi olim philosophi. nam libro tertio monstrauimus non tanti factam geometriam & astrologiam a praeclarissimis gentium authoribus quanti nunc fit, nec ab ipso etiam platone ut plerique uellent in arce authoritatis collocatam. Vtebatur ille ad intelligibilia noscenda mathematicis non per se se id apud eum satis uideri potest & apud alios: unde illud alcinoi platonici quod ni ita fiat eorum curiositas manca & amens nulliusque aestimanda censetur disciplinamque mathematicam non scientiam esse sed cogitationem affirmat.c In astrologica uero disciplina ueteribus assentiebantur plato & Aristo. unde ille in timeo, hic tam in secundo libro de caelo quam in xii. primae philosophiae repraehenditur a multis: quando solem secundum planetarum uterque posueritd, & Aristoteles calippo & eudoxo in globorum celestium asserendo numero consenserite. Sed nec in erronibus etiam ut alibi est proditum, certa concorsque sententia de quibus apuleiusf dum de platonis dogmate disserit, stellas ipsas erroneas & uagas dici affirmat, quoniam nostrae super earum cursibus opiniones disputationesque possunt in errorem intellectum inducere: cuius etiam rei meminimus & in libro de prouidentiag & in quaestione de triplici astrologiah. Redeo ad Aristotelem in quo confutando citarem Lactantiumi, sed nihil fortasse apud nostrates, aut certe parum haberet momenti. Laudat eum

1 sui ut ] sui, ut S. 1 Apostoli non ] Apostoli, non S. 2 ambulandnm ] ambulandum B. S. 4 philosophiae aut ] Philosophiae, aut B. S. 5 prophetae Danielis & ] Prophetae Danielis, & B. S. 9 consulebant quando ] consulebant, quando B. S. 10 metitur inter ] metitur, inter B. S. 12 Philosophi. nam ] Philosophi, nam B. / Philosophi: nam S. 12 tertio ] 3. B. / S. 15 se se id ] sese, id S. 16 Platonici quod ] Platonici, quod S. 17 manca & ] manca, & B. S. 17 censetur disciplinamque ] censetur, disciplinamque S. 18 esse sed ] esse, sed B. S. 19 Aristo.] Aristot. B. / Aristoteles S. 20 xii. primae ] xii, primae S. 21 planetarum ] Planetarum B. S. 23 etiam ut ] etiam, ut S. 24 sententia de ] sententia, de S. 27 meminimus & in libro de Prouidentia & ] meminimus, & in libro de Prouidentia, & B. S. a Eph 4, 17. b Augustinus, Confessiones, 4, 3, 5. c Alkinoos, Didaskalikos, 7, 2. d Platon, Timaios, 38D. e Met. XII 8, 1073b5 sqq. f Apuleius, De Platone et eius dogmate, 1, 10, p. 98. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, II, 14, p. 190. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, De falsitate astrologiae, 4 r, p. 142. i Laktanz, Divinarum institutionum, 5, 17, 4; Epitome, Kap. 33, col. 1041 D.

Apuleius. Lib. autho. de prouid. Qo de triplici astrologia Lactantius.

458

Testimonium iustini.

testimonium .g. Nazianzeni

Testimonium .g. Niseni. Testimonium theodoreti.

Liber Quartus

124 r. 124 v.

tamen Augustinus & in gentes quorum e numero fuit Aristoteles, fortissime scripsisse illum Hierony mo Augustino & aliis magni nominis: qui aliter de Aristotele sentiunt quam multitudo nunc putet. Iustinus philosophus & martyr in libro gentium admonitorio qui superioribus annis est a nobis e graeco in latinum conuersus, Scribit apertissime Aristotelem tenuisse eam animam non quae irrationalis habetur, & sensilis, sed quae rationalis dicitur, & ab eodem Aristo. uocatur entelechia mortalem esse, ita enim ille graece, ἀριστοτέλησ δὲ ἐντελέχειαν ἀυτὴν ὀνοµάζων οὐκ ἀθάνατον ἀλλά θνητὴν εἶναι βούλεταιa & supra quoque dixerat Aristotelem noluisse ut instar platonis triplex esset animab, sed una eademque rationalis. Posteaque scribit illum non perinde ut plato putauisse eam, mobilem: sed immobilem prorsus, motusque omnis esse principiumc. Gregorius nazianzenus apud graecos theologus per excellentiam nuncupatus, in disputatione contra Eunomium, Aristotelis de anima sermones mortales appellauit, sicut & eos qui de prouidentia deminutos, ipsiusque artificiosum quasique subdolum dixerit scribendi modum, & humana nimis dogmata taxauit, Nam cum pythagoreorum, & platonis pleraque repraehendisset & epicuri reiecisset impietatem, de Aristotele uerba faciens iis ipsis dictionibus usus est ἀριστοτέλουσ τὴν σµικρολόγον πρόνοιαν καὶ τὸ ἔντεχνον καὶ τούσ θνυτοὺσ περὶ ψυχῆσ λόγουσ καὶ τὸ ἀνθρωπικὸν τῶν δογµάτωνd Gregorius quoque Nisenus uti est notissimum scripsit ab Aristotele existimatam esse animam corruptibileme. Deinde Theodoretus episcopus Cyri in libro de natura hominis, cum de anima disserit inter alia scribit δηµόκριτοσ δὲ καὶ ἐπίκουροσ καὶ ἀριστοτέλησ φθαρτὴν εἶναι ταῦτην ἀναίδειν ἔιρηκασινf hoc est Democritus autem & Epicurus & Aristoteles corruptibilem esse ipsam impudenter dixere, & alibi quoque intellectum aliud esse quiddam diuersumque ab anima statutum ab Aristotele censuit, animamque ipsam mortalem 2 scripsisse illum Hieronymo Augustino &] scripsisse illum nouimus authore etiam Hieronymo, Augustino, & B. / scripsisse illum nouimus, authore etiam Hieronymo, Augustino, & S. 2 nominis: qui ] sic! B. S. 5 Scribit ] scribit B. S. 5 animam non ] animam, non B. S. 7 Aristo.] Aristot. B. S. 8 βούλεται & ] βούλεται, & S. 9 noluisse ut ] noluisse, ut S. 11 eam, mobilem ] eam mobilem S. 12 nazianzenus ] Naziancenus B. / Nazianzenus S. 14 appellauit ] apellauit B. S. 15 subdolum ] sub dolum B. S. 16 taxauit, Nam ] taxauit, nam B. / taxauit: nam S. 18 est ἀριστοτέλουσ ] est, ἀριστοτέλους B. S. 19 πρόνοιαν καὶ τὸ ἔντεχνον καὶ τούσ θνυτοὺσ ] πρόνοιαν, καὶ τὸ ἔντεχνον, καὶ τούς θνυτοὺς B. S. 19 ψυχῆσ λόγουσ ] ψυχῆς λόγους B. S. 20 δογµάτων Gregorius ] δογµάτων, Gregorius B. S. 20 Nisenus ] Nyssenus S. 20 notissimum scripsit ab ] notissimum, scripsit, ab S. 22 disserit inter ] disserit, inter S. 22 scribit δηµόκριτοσ ] scribit, δηµόκριτος B. S. 23 ἐπίκουροσ καὶ ἀριστοτέλησ ] ἐπίκουρος, καὶ ἀριστοτέλης B. S. 24 ἔιρηκασιν hoc est Democritus ] ἔιρηκασιν, hoc est, Democritus B. S. 24 Epicurus & ] Epicurus, & B. S. 26 statutum ab ] statutum, ab B. S. a Ps.-Iustinus, Cohortatio ad Graecos (=PG 6), 6, col. 253C. b Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 225; PG 6, c. 6, col. 253C. c Ibid. d Gregor von Nazianz, Oratio XXVII, Adversus Eunomianos praevia dissertatio, 10, col. 24C. e Nemesius Emesanus, De natura hominis, p. 41, l. 100 sqq.; dieses Werk wurde lange Zeit Gregor von Nyssa zugeschrieben. f DGAC 4, 24.

5

10

15

20

25

124 v. 125 r.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

459

existimatam Origenes Adamantius dum philosophorum sectas enarrat eo testimonium Origenis. in opere cui ab eo φιλοσοφουµένων est indita appellatio, inter platonem & Aristotelem hoc maxime docet interesse, quod ille mortalem esse animam decreuit hic minime, atque eius ut uerbis utar, ἐναφανίζεσθαι.a Nec id semel dixisse contentus opere procedente repetiit: particulares uero singulares ue ἀφανίζεσθαι sanctus Thomas & alii plerique putant Aristotelem existimasse seperatum ab anima non esse intellectum, sed ipsius animae siue affectionem, siue qualitatem, ab eius ipsius essentia profluentem: In hoc euarians a Theodoreto, ab ipso met autem non solum, sed Nazianzeno & Iustino diuersa & opposita prorsus uia progressus: Cum decernit Aristotelem putauisse humanam animam esse immortalem.b Sane uti plutarchumc, Alexandrumd, & Galenume taceam, quos capite superiori ostendimus putauisse mortalitatem animae creditam ab Aristotele, magna est in omni ecclesia authoritas Nazianzeni, Non a Hieronymo solum ut a discipulo magnopere laudatif, sed in ipsis probati pontificiis decretis: magna Niseni, magna Iustini, non Hieronymi solum & Eusebii scriptis ornati, sed coronati martyrio, nec minima Theodoreti, cuius post tertii concilii disceptationes, & conflictus cum sanctissmo uiro Cyrillo habitos, in quarto hoc est in Chalcedonensi primum exagitata, mox & probata est fides, & scriptis propriis illustris eius per se copiosaque doctrina, epistola etiam pontificis Leonis maximi honorata, & laude etiam posteriorum, tituloque beatitudinis insignis habita, ut in antiquis eius codicibus graecae scriptis inueni. Nec parua etiam origenis ubi non errasse in rebus quae ad fidem praecipue spectant existimatur. Adde Augustinumg qui animam quintum elementum ab Aristotele existimatam affirmat. quanquam quid senserit, quid non senserit Aristoteles nihil ad fidem pertinet, sed ad gentium doctrinam, qua in re praecelluisse Adamantium consensu publico decretum est: de quo etiam illud uulgatum ubi bene nemo melius. Praecelluisse Augu. nemo nescit etiam imperitissimus. Non derogo propterea Thomae, qui horum forte non uidit libros, ut pote graece scriptos, uidit certe Niseni, quem hac de re non

2 opere cui ] opere, cui S. 2 φιλοσοφουµένων est ] φιλουσοφουµένων, est B. S. 4 decreuit hic ] decreuit, hic S. 5 repetiit: particulares ] repetiit, particulares B. / repetiit: particulares S. 5 singulares ue ] singularesue B. S. 6 Thomas & ] Thomas, & S. 6 alii ] om. B. S. 7 seperatum ] separatum B. S. 8 profluentem: In ] sic! B. S. 9 ipso met ] ipsomet B. S. 9 Nazianzeno & Iustino diuersa & ] Nazianzeno, & Iustino diuersa, & B. S. 10 progressus: Cum ] progressus, cum B. S. 13 ecclesia ] Ecclesia S. 13 Non ] non B. S. 14 solum ut ] solum, ut S. 15 Niseni ] Nysseni S. 18 quarto hoc est in ] quarto, hoc est, in B. S. 20 pontificis Leonis maximi ] Pontificis Leonis Maximi B. S. 24 affirmat. quanquam ] affirmat, quanquam B. S. 25 Aristoteles nihil ] Aristoteles, nihil S. 27 Augu.] August. B. S. 29 ut pote ] utpote S. 29 Niseni ] Nysseni S. a Ref. 1, 20, 5. b Ref. 1, 20, 4. c plac. 904E. d Alexander von Aphrodisias, In de anima commentaria, 21, 24. e DHP 9, 254. f Hieronymus, De viris illustribus, 117, col. 747B. g Augustinus, De civitate Dei, lib. XXII, c. 11; Hubertus Busche, Die Seele als System, p. 67 sq.

460

Qui nam censuerint Ari. putauisse animam immortalem. Quid author sentiat de aristote. opinione.

Nota.

Liber Quartus

125 r.

probat in secundo contra gentes uoluminea, & si uidit non quid in re esset sed quid sibi uideretur uelle Aristo. mens, ex ordine contextus exposuit. Mos enim alioquin parisiensium theologorum cum primores illi probatique sine controuersia nostrae theologiae doctores quicquam ex professo non dubitabundi, sed ex certa maturaque sententia decernunt, omnino non contradicere, Magis autem ut eorum dicta reuerenter interpraetari propriam in opinionem trahere moliantur. Habuit tamen fortasse, uel certe potuit habere authores Thomas, in Aristotelea familia magni uiros nominis, quos in Aristotele declarando sequeretur. Nam praeter Theophrastum. Et Hammonius, & Philoponus & Simplicius insignes peripatetici. Praetereaque Sophonius & Theodorus metochites & alii scribunt, & multis probare argumentis conantur Aristotelem & existimasse, & clare scripsisse humanas animas esse immortales. Quid uero ego ipse hac de re sensisse putem Aristotelem, & quo modo in tertii de anima libri commentariis disputaui maximeque in digressione de ipsa animae immortalitateb, ut assertores mortalitatis omnino repellerem: qua in digressione indicaui fieri facile potuisse, ut magni illi ex nostra religione uiri ex Alex. maxime opinione de Aristo. opinione decreuerint & ex sectatore magni apud peripateticos nominis, de principis eorum doctrina arbitrarentur. Hic autem nihil aliud uolumus colligere, quam quod tam se se uarie capiendam praebet Aristo. doctrina, ut incerta debeat iudicari, & authoritate theologorum graece scribentium qui eum repraehendunt non aestimanda. Sed enim Thomae non solum & Alberto accidit ut diuerse a prioribus theologis in Aristo. intelligendo processerint, uerum & sectatoribus Thomae etiam num contigit, ut quem aliis in rebus & sequuntur & interpretantur in hoc ab illo prorsus euarient. Et sane pro constanti & firmo recipiendum illud est, quod magnus quidam uir praedicare solebat, eosqui uoluntatem in doctrinae studiis praeponunt intellectui, hoc est qui prius uel affectione uel aliorum opinione quam ratione & examine diligenti de rerum ueritate, decernunt saepissime falli. Sed haec de anima satis plura sexto huius operis lib. sumus dicturic: quanquam alia

1 esset sed ] esset, sed B. S. 2 Aristo.] Arist. B. / Aristotelis S. 3 parisiensium ] Parisiensium B. S. 5 Magis ] magis B. S. 9 Theophrastum. Et ] Theophrastum, & B. S. 9 Philoponus & ] Philoponus, & B. S. 10 Peripatetici. Praetereaque ] Peripatetici, praetereaque S. 11 metochites & ] metochites, & B. S. 12 Aristotelem & ] Aristotelem, & B. S. 14 disputaui maximeque ] disputaui maximoque B. / disputaui, maximoque S. 16 Alex.] Alexandri B. S. 17 Aristot.] Aristo. B. S. 17 decreuerint & ex sectatore magni ] decreuerint, & ex sectatore, magni B. S. 20 Aristot.] Aristo. B. S. 22 solum & ] solum, & B. S. 22 ut ] om. B. S. 22 accidit diuerse ] accidit, diuerse S. 22 Aristo.] Aristot. B. / Aristotele S. 23 etiam num ] etiamnum B. S. 24 rebus & sequuntur & ] rebus, & sequuntur, & B. S. 24 interpretantur in ] interpretantur, in S. 26 eosqui ] eos qui B. S. 27 est qui ] est, qui S. 27 affectione uel ] affectione, uel B. S. 28 ueritate, decernunt saepissime ] ueritate decernunt, saepissime S. 28 hac ] haec S. 29 satis plura ] satis, plura B. S. 29 lib.] libro B. S. a Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 79, n. 14. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, De animae immortalitate, p. 45. c EV 6, c. 13, p. 102 sqq.

5

10

15

20

25

125 r. 125 v.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

461

pleraque possent afferi & in communi & particulariter. Si quidem Gregorius Nazianzenus in primo contra Iulianum apostatam libro humanam omnem eruditionem tenebrosam & a ueritate excidentem decreuit scribens ἐπὶ πᾶσα ἡτοῦ ἀίωνοσ τούτου δύναµισ τε και παίδευσισ ἐν σκότι διαπορευοµένη καὶ τοῦ τῆσ ἀληθέιας φωτὸσ πόρρω πιπτουσαa quoniam inquit & omnis saeculi huius potestas & eruditio in tenebris obambulat, & longe excidit a luce ueritatis: sub omni autem eruditione eam quae est Aristotelis contineri nemo nescit. In genere quoque incertam non solum Aristotelis sed omnium gentium doctrinam decimo de prouidentiae ostensione lib. Theodoritusb affirmat, cum de rebus naturalibus eam habuisse nihil certi & exacti clara uoce pronunciat, nec solum inuenisse illam aliquid τῶν ξητουµένωνc ut eius utar uerbis sed plenam rediisse ut eius iterum utar uerbis. ξόφουπολλοῦ καὶ ἀπορίασd. Illudque apostolicum inter alia duxit in medium. Si quis uidetur nosse aliquid nondum nouit quemadmodum nosse oportete, Multa quoque ad hanc rem alio in opere duodecim in libros disctincto aduersus gentes, illas ipsas sanaturus ennunciat. Gregorius quoque ro manus pontifex .xxvii. commentariorum in Iob. In hoc itaque inquit mundo dum uiuimus tunc perfecte quae scienda sunt scimus cum proficientes per intelligentiam, nil nos perfecte scire cognoscimusf, & Ambrosius in sexto hexaemeron inanem & usurpatoriam (ut eius utar uerbo) philosophiae doctrinam a mose posthabitam asseuerauit.g Idem Ambrosius toto decursu hexaemeron operis, multis in rebus atque in primis in natura siue essentia quinta, quae caelum ab Aristotele constare decernitur, Aristotelem ipsum explodit. Augustino quoque septimo super Genesim eadem quinta essentia contemnitur: & in superioribus operis uoluminibus caelum ex materia factum asseriturh, & eius figura sphaericam in qua asserenda multum laborauit Aristoteles, adeo non dignam in cuius discussione occuparemur censuit ipse Augustinus, ut secundo ipso super genesim uolumine haec scripserit:

1 afferi & in communi & ] afferi, & in communi, & B. S. 3 scribens ἐπὶ ] scribens, ἐπὶ B. S. 4 ἡτοῦ ἀίωνοσ ] ἡ τοῦ ἀίωνος B. S. 4 δύναµισ ] δύναµις B. S. 4 παίδευσισ ] παίδευσις B. S. 4 διαπορευοµένη ] ∆ιαπορευοµένη S. 5 τῆσ ] τῆσ B. S. 5 φωτὸσ ] φωτὸς B. S. 5 πιπτουσα quoniam inquit & ] πιπτουσα, quoniam, inquit, & S. 6 potestas & ] potestas, & B. S. 7 ueritatis: sub ] ueritatis, sub B. / ueritatis: sub S. 7 Aristotelis contineri ] Aristotelis, contineri S. 8 Aristotelis sed ] Aristotelis, sed B. S. 9 lib.] libro S. 10 certi & ] certi, & B. S. 11 ξητουµένων ut ] ζυτουµένων, ut S. 12 uerbis sed plenam rediisse ut ] uerbis, sed plenam rediisse, ut B. S. 12 uerbis. ξόφουπολλοῦ ] uerbis, ζόφο πολλοῦ B. S. 13 apostolicum ] Apostolicum B. S. 13 medium. Si ] medium: Si B. S. 14 oportet, Multa ] oportet: Multa B. S. 17 itaque inquit mundo ] itaque, inquit, mundo S. 18 scienda sunt scimus cum ] scienda, sunt scimus cum B. / scienda sunt scimus, cum S. 18 cognoscimus, & ] cognoscimus: & S. 25 figura ] figuram B. S. a Gregor von Nazianz, Oratio IV, Contra Julianum, 1, 3, col. 533B. b Theodoretus, De Providentia, 10, col. 740 sqq. c Ibid. col. 740D. d Ibid. col. 741A. e Ibid. col. 742A; 1 Kor 8, 2. f Gregor der Große, Moralia in Iob, 37, 62, col. 436B. g Ambrosius, Hexaemeron 6, 2, 7. h Augustinus, De genesi ad litteram, 2, 11, 24; 5, 5, 16.

Greg. nazian.

Theodoritus

Ambrosius.

Augustinus.

462

Iustinus mar.

Magentenus. Hieronymus

Augustinus

Liber Quartus

125 v.

quid enim ad me inquit pertinet utrum caelum sicut sphaera undique concludat terram, in media mundi mole libratam, an eam ex una parte desuper uelut discus operiat.a At de ipso quoque Aristotele martyr lustinus uti de authore incerto, & sibi ipsi aliquando aduerso loquitur, ac eum de principiis disserentem aliter exponit quam alii. Neque enim formalem causam sed deum quem in quinto aetherio corpore ut in sede collocauit, simul cum materia rerum naturalium principium dicit intellexisseb, & aliter quoque de idaeis quam posteriores existiment locutum docetc, siue alios, qui perierunt eius libros uiderit, siue correctiora, aut alia omnino nactus exemplaria. Incertos enim libros Aristo. esse supra satis ostendimus. Magentenus etiam mitylenaeus archiepiscopus cuius supra habita est mentiod, reiecit modum Aristotelicae doctrinae.e Hieronymus quoque duodecimo commentariorum suorum in Esaiam librof, super illis prophetae uerbis conuertens sapientes retrorsum, & scientiam eorum stultam faciensg, ita scribit, & sapientiam philosophorum, quae & ipsa erroris pars maxime est, stultam esse monstrabit: dum nequaquam humanis cogitationibus Dei probantur compraehendisse sapientiam. haec Hieronymus qui a philosophorum caetu neutiquam exclusit Aristotelem. In tertio contra academicos libro Augustinus inquit, quo modo se habeat humana sapientia, eam me uideo nondum percepisse, sed cum tricesimum & tertium aetatis annum agam, non me arbitror desperare debere eam me quandoque adepturum.h Supra enim disputauerat subtilissime an scire aliquid sapere percipere ue homines possent, quod si hoc dicebat generatim de omni cognitione, quanto magis de sensibili cognitione atque notitia? de qua postea aetate procedente minus etiam honorifice sensit: nam libro 83 quaestionumi docet a sensibus sinceram ueritatem expectandam non esse: sensu uero nititur Aristotelea doctrina.

1 scripserit: quid ] scripserit: Quid B. S. 1 me inquit pertinet ] me, inquit, pertinet S. 5 enim ] euim B. 5 causam sed deum ] causam, sed deum B. S. 6 sede ] sese B. S. 10 Aristo. esse supra ] Aristot. esse supra B. / Aristotelis esse, supra S. 11 archiepiscopus cuius ] archiepiscopus, cuius S. 12 doctrinae. Hieronymus ] doctrinae: Hieronymus S. 13 uerbis conuertens ] uerbis, Conuertens S. 14 conuertens. . .faciens ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 scribit, & ] scribit: & B. S. 17 sapientiam. haec Hieronymus qui ] sapientiam, haec Hieronymus qui B. / sapientiam: haec Hieronymus, qui S. 17 exclusit ] excludit B. S. 18 Augustinus inquit, quo modo ] Augustinus, inquit, quoquomodo S. 19 percepisse, sed ] percepisse: sed S. 20 debere eam ] debere, eam S. 21 subtilissime an ] subtilissime, an S. 22 scire aliquid sapere percipere ue ] scire, aliquid sapere, percipereue B. S. 25 docet a ] docet, a S. 25 sinceram ] synceram B. S. a Ibid. 2, 9, 20. b Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 225; PG 6, c. 6, col. 254B. c Ibid. d EV 4, c. 6, p. 448. e Leo Magentinus, In Aristotelis librum de Interpretatione explanatio, 4 r. f Hieronymus, In Esaiam libri, 12, 44, 24. g Jes 44, 25. h Contr. acad. 3, 20, 43. i Augustinus, De diversis quaestionibus LXXXIII (= PL 40), qu. IX, col. 13.

5

10

15

20

25

125 v. 126 r.

Liber Quartus

463

Quod ex christianis theologis iunioribns qui parisiensi stilo per quaestiunculas scribendo celebres habiti sunt, haberi potest Aristotelis doctrinam incertam esse. capvt .x. 5

10

15

20

25

30

At dicet aliquis sinamus ueteres: adeamus iuniores theologos: qui subtiliores multo habiti sunt: atque in ueritate & discutienda uegetiores, & inuenienda perspicaciores. apud eos enim Aristotelem celebratum adeo inueniemus: ut nihil fere sine eo decernere tentarint. contra ego afferam, & multos, & diuersis in locis Aristotelem uexauisse, & quanquam Thomas & Albertus plurimum sint Aristotelem secuti, scribitur tamen a Thoma in quarto de regimine principum libroa sententias Socratis & Platonis non rite ab Aristo tele narratas testimonio graecorum peripateticorum. Ipseque insigni etiam contradictionis nomine condemnat Aristotelem, Si quidem aeternitatis mundanae assertorem illum eundemque humanas animas & plures & immortales existimasse pronunciat. Quae dogmata inter se pugnant ob id, quod ex ipsa aeternitate mundi, infinitas numero animas esse consequitur: Ab infinito uero abhorret Aristoteles tertio maxime physicorumb & primo caeli libroc. & quanquam secundo contra gentes uolumine capite octuagesimo primo scribiturd, in substantiis immaterialibus id non affirmari, sed in corporibus naturalibus. Hoc a Thoma non scriptum, sed uice glossematis fuisse appositum ut facile putem, id me mouet, quod paulo ante fuerat ab ipso Thoma asseueratum, opinionem qua contendebatur non esse absurdum putare infinitas animas, eam principiis ab Aristo. positis repugnare: quoniam non esse actu infinitum decreuit.e Quae nam igitur quaeso repugnantia si in corporibus naturalibus infinitum esse actu putauerat absurdum Aristoteles, non autem absurdum si inueniretur in substantiis immaterialibus? quam nam inquam isthaec repugnantia? separatae enim animae immateriales substantiae sunt. quare tollitur potius repugnantia ex ipsa distinctione corporis naturalis & immaterialis substantiae, quam afferatur. Quo fit ut coniectari non difficulter possimus, ab aliquo auicennae & algazelis sectatore apposita illa in margine uerba (in 1 iunioribns qui ] iunioribus, qui B. S. 1 parisiensi stilo ] Parisiensi stylo B. S. 4 Caput .x. ] Cap. X. B. S. 5 aliquis sinamus ] aliquis, sinamus S. 6 atque ] neque S. 7 perspicaciores. apud ] perspicaciores, apud B. S. 8 tentarint. contra ] tentarint: contra B. S. 9 Thomas & ] Thomas, & B. S. 11 libro sententias ] libro, sententias B. S. 12 narratas testimonio ] narratas, testimonio B. S. 13 Si ] si B. S. 14 animas & plures & ] animas, & plures, & B. S. 16 consequitur: Ab ] sic! B. S. 17 libro. & ] libro, & B. S. 22 contendebatur non ] contendebatur, non S. 23 Aristo.] Aristot. B. / Aristotele S. 26 quam nam inquam isthaec ] quamnam, inquam, isthaec S. 27 sunt. quare ] sunt, quare B. S. a Ptolomaeus de Lucca, De regno continuatio, lib. 4, c. 4. b Phys. III 4, 202b30 sqq. c cael. I 4, 271b1 sqq. d Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 80, n. 10. e Ibid. lib. 2, c. 80, n. 4.

Obiectio.

Responsio.

Locus .s. tho. declaratur.

464

Tho. Ca.

Egidius

Durandus

Albertus. Henrico. Gul. Her.

Liber Quartus

126 r.

corporibus naturalibus non autem in substantiis immaterialibus) quae postea in librum ipsum irrepserint. Apposita inquam, ut eam opinionem non repugnare principiis aristoteleis ostenderent, quam repugnare scripserat Thomas. Sed utcunque se se res habeat, neque enim propterea super hac repugnatione digladiari uelim. illud certe constat, nullo modo infinitum numero dari actu posse, longe maxime asseuerari a Thoma in theologica summa, septima primae partis quaestionea: ut si nolimus probari a .s. Thoma Aristotelem sibi ipsi contradicere: inuiti certe concedamus propterea contradicere Aristo. s. Thomam. Vnde & acutissimus quidam eius interpres, tam & si quod scribitur secundo contra gentes uolumine non uti nos, sed ut alii, legit: nihilo tamen minus affirmat, quarto ipso septimae quaestionis articulo .s. Thomam omnem uiam concordiae cum doctrina Aristotelis ademisse sibi, iuxta expositionem suam: quoniam ex opinione aeternitatis supra narratae, & opinione multitudinis animarum immortalium, sequitur animas humanas esse actu infinitas, quas nullo pacto infinitas esse posse ipsomet articulo plane decreuit.b Caeterum Thomae discipulus Egidius romanus, sibi ipsi contra dicere Aristo. non abnuit, dum ad mundi quam fuerat commentus aeternitatem, animarum numerus infinitus, quem non admisit, sequeretur.c Neque autem me latet quid hac de contradictione multi dixerint. & alios ad nouitatem mundi ab Aristotele positam, sed in libris qui apud nos non uisuntur confugere. Alios ignorationis potius & obliuionis damnasse Aristotelem quam contradictionis, ut & ipse Egidius uisus est uelle, in opere quod appellatur quodlibet, & Durandus in secundo in sententias commentariod, & quicunque asseuerarunt non respexisse Aristotelem ea, quae ad ipsa sua placita consequebantur. Alios infinitatem eam non actu sed potestate decernere, ut pote cui fieri posset additio. alios alia. Sat est ab aliis, contradictionis, ab aliis, obliuionis & ignorationis nomine damnatum, ab aliis suspectum fuisse nomine tarditatis. Sane ab Albertoe etiam repraehenditur Aristoteles, cum animal caeli motorem nuncupauit, & cum de numero caelestium corporum, eorumque motoribus dubie disseruit. Visum quoque Henrico, Guilielmo, Herueo, & aliis, de anima perperam decreuisse Aristo. ipsique Henrico multis rationibus comprobatum 2 librum ipsum ] librum in ipsum B. 2 Apposita inquam ] Apposita, inquam S. 5 uelim. illud ] uelim, illud B. S. 7 .s.] S. B. S. 8 Aristo. .s. ] Aristot. S. B. / Aristoteli S. S. 9 tam & si ] tametsi B. S. 10 uolumine ] uolumina B. S. 10 nihilo ] nihil B. S. 11 .s.] S. B. S. 13 suam: quoniam ] suam, quoniam B. / suam: quoniam S. 16 Aristo.] Arist. B. / Aristotelem S. 19 dixerint. & ] dixerint, & B. S. 20 confugere. Alios ] confugere: Alios S. 22 quodlibet ] Quodlibet B. S. 23 secundo in ] secundo, in B. S. 24 ea ] om B. S. 25 actu sed ] actu, sed B. S. 25 ut pote ] utpote B. S. 26 additio. alios ] additio, alios B. S. 26 aliis, obliuionis ] aliis obliuionis B. S. 31 Arist.] Aristo. B. / Aristotelem S. a Thomas von Aquin, Summa Theologica I-Iª, q. 7, a. 4 co. b Thomas de Vio Caietanus, Summa totius theologiae S. Thomae de Aquino, Iª, q. 7, a. 4, fol. 26 r. c Aegidius Romanus, quod. 1, q. 12, p. 25 sq. d Durandus von St. Pourcain, In sententias theologicas Petri Lombardi, lib. 2, d. 1, qu. 2 u. 3. e Albertus Magnus, Metaphysica, 11, 3, 7, 686.

5

10

15

20

25

30

126 r. 126 v.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

465

est uia naturae ullam non posse haberi sinceram ueri tatem, & opus esse irradiatione diuina.a Et quanquam Io. scotus non ille monachus de quo supra locutus sum, sed ex minorum ordine, eius opinionem acriter impugnauit quarta quaestione distinctionis tertiae primi in patrum sententias commentariib: Non maiori tamen fortasse negocio dissolui Scoti rationes possent, nec minus probabiliter quam eas quas attulit Henricus rationes, ille dissoluerit: ut ex iis quae secundo libro disputata sunt, quoquo modo colligi potuit, clarius multo libro sequenti percipietur cum hac de re particulatim uerba faciemus. Ipse quoque Io. Scotus in quarto commentariorumc taxat Aristotelem, quod minime perstiterit in sententia de anima, & modo hoc modo illud adduxerit: quod non omnia naturali ratione firmata protulerit, persuasibili & uulgari philosophorum opinione saepe contentus: & in secundo commentariod scribit multa Aristotelem contradictoria latenter concessisse, & alia aduersus eum cum in libris sententiarum tum alibi sparsit. Gregorius Ariminensis cum disputat de propositione singulari futuri temporise, aperte scribit Aristotelem in pluribus errauisse & sibi ipsi contradixisse. Durandus quoque in primo commentariorum in theologicas sententias non nimium tribuit Aristoteli. In secundo uero uolumine distinctione prima quaestione tertiaf, apertissime dicit Aristotelem non solum contra fidem, sed etiam contra rationem naturalem errasse, dum aeternum mundum asseruit, & rationes eius octauo physicorum facile posse dissolui: atque in ipso quaestionis fine protulit Aristotelem in iis quae de infinito dixerat tertio physicorum libro, sibi ipsi in octauo eiusdem operis contradicere uideri.g Io. Baccon Carmelita quanquam Aristotelis ut ex eius apparet theologicis operibus magnopere studiosus, non semel in primo commentario in sententiash, etiam in secundoi, tradit Aristotelem errauisse contra principiae philosophiae, & sibi ipsi contradixisse, Nec desunt qui de Galaxia illum errasse dicant. Nicolaus Cusa .s.R.e. cardinalis non Aristotelis solum, sed humanam omnem scientiam impugnauit, & omnem similitudinem claudicare, nec ea attingi ueritatem affirmauit, & omnem creatam imaginem 1 est uia ] est, uia S. 1 sinceram ] synceram B. S. 2 Io.] Ioannes S. 2 monachus ] Monachus B. S. 3 minorum ] Minorum S. 5 commentarii: Non ] sic! B. S. 7 quoquo modo ] quoquomodo S. 9 Io.] Ioannes B. S. 10 hoc modo ] hoc, modo B. S. 14 eum cum ] eum, cum S. 14 Sententiarum tum ] Sententiarum, tum S. 18 prima quaestione ] prima, quaestione S. 23 Io.] Ioannes S. 23 Aristotelis ut ] Aristotelis, ut S. 26 Nec ] nec B. S. 27 .s.R.e. cardinalis ] S. R. E. Cardinalis B. S. a Heinrich von Gent, Summa, art. 1, qu. 2, p. 31 sqq. b Johannes Duns Scotus, Philosophical Writings, p. 97 sqq; Johannes Duns Scotus, In librum sententiarum, I, dist. 3, qu. 4, p. 48 sqq. c Johannes Duns Scotus, Philosophical Writings, p. 148; Ordinatio 4, dist. 43, qu. 2. d Johannes Duns Scotus, Quaestiones in secundum librum sententiarum. e Gregor von Rimini, Lectura super primum et secundum sententiarum, vol. 3, dist. 38, qu. 1, a. 1, 1, p. 243. f Durandus von St. Pourcain, In sententias theologicas Petri Lombardi, lib. 2, d. 1, qu. 3, arg. 19, fol. 109 v. g Ibid. lib. 2, d. 1, qu. 3, arg. 27, fol. 109 v. h John Baconthorpe, Quaestiones in quatuor libros sententiarum, vol. 1. i John Baconthorpe, Quaestiones in quatuor libros sententiarum, vol 2.

Scotus

Gre. arimi. Durandus

Io. baccon

Nicol. cusa.

466

P. alliacensis.

Ni. lyra.

Io. gerson Herueus. Ro. olchot.

Io. Cann. Fr. Mar.

Liber Quartus

126 v. 127 r.

ab exemplari excidere, & omnem humanam ueri assertionem coniectura constare existimauita. Petrus alliacensis idemque cameracensis cardinalis tertia quaestione in primo sententiarum, scribit in doctrina siue philosophia Aristotelis nullas uel paucas esse rationes euidenter demonstratiuasb, eamque quam iudicat omnibus apparentiorem, de unitate Dei ex rerum productione in primam causam relata, probabilem tantum existimauit, non euidentem: cui & respondet & aliam praeponit, ex conseruatione rerum quam ex productione, Gulielmi opinionem dum sequitur, ualidius argumentari posse arbitratus. Ibidemque affirmat quod philosophia Aristotelis seu doctrina (ut eius utar uerbis) magis dici debet opinio quam scientia, & ualde repraehensibiles iudicat qui nimis tenaciter Aristotelis adherent authoritati.c Nec multo post de faelicitate Iocutus prodidit, eam ab Aristotele umbratice somniatam. Nicolaus Lira in exordiis suae in sacra eloquia enarrationis affirmat constare philosophos omnes humanae tantum uestigationi innitentes, inter deducendum conclusiones a primis maxime principiis longinquas, aberrauisse.d Certe constat & Ioannem Gersone modum aristotelicae cognitionis per solam inspectionem phantasmatum, & aeternam illius rerum, pro gignenda scientia aptitudinem, improbasse. Sic & Herueusf de seperatis substantiis multiphariam taxat Aristotelem, & multa praeterea aduersus eum scribit his uoluminibus citata. Robertus olchot eius de mundi unitate rationes eludit, in secundo commentario in sententias theologicasg. Atque ut breui sermone colligam uniuersa. Non defuere & qui physicam siue naturalem philosophiam, & qui transnaturalem siue ut dicitur neotericis metaphysicam male ab Aristotele scriptam asseuerauerint. Legimus in prima quaestione Io. cannonici de subiecto scientiae naturalis eam ipsam philosophiam naturalem & erronee & insufficienter ut eius utar uerbis fuisse ab Aristotele traditamh: & apud Franciscum maroneum legimus in tertia quaestione distinctionis quadragesimae septimae conflati operisi, Aristotelem non solum de inuidia in platonem cuius dogmata rite proprieque non rettulerit, sed etiam de ignoratione abstractionis, eque pessima rerum metaphysicarum traditione condemnatumj. Franciscus idem

2 cameracensis cardinalis ] Cameracensis Cardinalis B. S. 4 nullas uel ] nullas, uel B. S. 6 relata, probabilem ] relatam probabilem S. 7 respondet & ] respondet, & B. S. 13 exordiis ] exordii S. 16 & ] om. B. S. 16 modum ] nondum S. 18 multiphariam ] multifariam S. 23 transnaturalem siue ] transnaturalem, siue B. S. 24 Io.] Ioannis S. 25 naturalem & erronee & ] naturalem, & erronee, & B. S. 26 insufficienter ut ] insufficienter, ut S. 26 uerbis fuisse ] uerbis, fuisse S. 28 Platonem cuius ] Platonem, cuius S. 29 eque ] deque B. S. a Nicolaus Cusanus, De coniecturis, 1, 2, Prol. b Pierre d’Ailly, Questiones in Sententiarum, lib. 1, qu. 3, art. 3, fol. 83 v. c Ibid. d Nikolaus von Lyra, Prologus in Biblia, fol. 2 r. e Jean Gerson, De passionibus animae, cons. 20, p. 19 sq. f Hervaeus Natalis de Brito, In quatuor libros sententiarum commentaria, Dist. 14, quae. 1, art. 3, p. 244 sq. g Robert Holcot, Sententiarum, lib. 2, qu. 2, a. 2. h Johannes Canonicus, Quaestiones super VIII libros Physicorum, lib. 1, qu. 1. i Franciscus de Mayronis, Conflatus, dist. 47, qu. 3, a.2, p. 137 v. j Ibid.

5

10

15

20

25

30

127 r.

5

Liber Quartus

467

super quarto Augustini libro de genesia improbauit sui temporis theologos qui pro se libentius ex Aristotele quam ex Augustino testimonia citarent. quare si non desunt ex parisiensibus theologis qui Aristotelem quantum licet ei per nostra sacra tueri uoluerint, non defuerunt etiam ex eisdem theologis uiri magni nominis, qui illum ipsum condemnarint. quod & ex primo huius quarti libri capite, & hoc ipso decimo, lectori perspectum esse facile potuit.

Ex multis Aristotelis erroribus eius doctrinam incertam conuinci, Eadem nunc in uninersum tanguntur, et explicabuntur sequentibus libris. 10

15

20

25

capvt vndecimvm. Caeterum cum scribat Gregorius, & alii quos supra duximus in medium plures illum errores comisisse, & non percenseant singulos, reperire aliquos nos ipsi tentabimus, eos etiam praetermittentes in praesentia, quos & Theoprastus & alii eius sectatores annotauerunt. Sed certe qui errat in pluribus, sibi ipsi tollit fidem in paucioribus. An homini in plerisque erranti assentiemur? Ita ut quemadmodum nos fefellit in illis, fallere quoque possit in aliis? An non magis suspendemus iudicium, & incertum quod relinquitur habebimus? quando in diuinis libris si aliquis uel officiosus error mendaciumque inueniretur, antiqui theologi pronunciant futurum ut haberentur incerti. Sed negabit Responsio. fortasse quispiam Aristoteli nimio plus addictus, aberrasse illum, & Auerroys authoritateb illa iam confutata fraetus, contendet in omnibus ueridicum. At si cum christianis est mihi sermo, respondeant quaeso, Nun de principio mundi uera sit eius an falsa sententia? falsam dicturi sunt, Si christiani sunt. Confutatio multiplex. In principio inquit Mosesc Creauit Deus celum & terram, Aristoteles autem nullum habuisse principium affirmat, & multis argumentis probare nititur in octauo physicorumd, quae argumenta sexto praesentis operis libro monstrabimus ueritati repugnaree, Qua etiam in re falsum id protulit a solo Platone 2 citarent. quare ] citarent, quare B. S. 3 ei per ] ei, per S. 5 condemnarint. quod ] condemnarint, quod B. S. 8 Eadem ] eadem B. S. 8 et ] & B. S. 10 Caput undecimum.] Cap. XI. B. S. 11 medium plures ] medium, plures S. 14 Theoprastus & ] Theoprastus, & B. S. 14 annotauerunt. Sed ] annotauerunt: Sed S. 14 errat ] erat B. S. 17 An non ] Annon S. 17 relinquitur habebimus ] relinquitur, habebimus S. 20 Auerroys ] Auerrois B. S. 22 christianis ] Christianis B. S. 22 quaeso, Nun ] quaeso? Num B. S. 23 eius an ] eius, an B. S. 23 Si ] si B. S. 24 principio inquit ] principio (inquit S. 24 Moses Creauit ] Moses) creauit S. 24 In principio. . .terram ] Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S. 27 repugnare, Qua ] repugnare. Qua B. S. a Franciscus de Mayronis, Flores ex Libris S. Augustini super Genesim. b Averroes, In Libros Physicorum, Prooemium, 5 r. A. c 1 Mos 1, 1. d Phys. VIII 1, 251a8 sqq. e EV 6, c. 7, p. 655.

468

Liber Quartus

127 r. 127 v.

mundum tempusque factum, Nanque ante illum Pythagoras & alii permulti ea opinione freti mundum a Deo conditum protulere.a De fine uero mundi quis error inexpiabilis? quem ut puto suo motu non effugiet: Nam non solum incorruptibili substantiae contulit, ut non dissolueretur unquam, uerum & illi sempiternum largitus est motum: Itemque sempiternam generationem & infinitam commentus est: quae quis non uidet nostrae ueritati catholicae tam repugnare quam quod maxime? Quod autem repugnat uero, quis non esse falsum aduertat? Sed quot errores hinc pullulant aduertamus: homines fuisse semper, homines nunquam defuturos super terram, aeternam primam materiam aeternam hominum generationem, infinitos homines, animas numero infinitas quas nunquam redituras in corpora uano dogmate sparserat, Et alia pleraque nostrae fidei maxime aduersa, quae christiani homines nominis, compescere deberent ne se illi tanto tempore manciparent. Platob hac in re uero proximior, & conditum a Deo caelum affirmans, & eius uoluntate posse dissolui, & subterraneis in locis homines dare paenas scelerum, animarumque iudicium, & resurrectionem non abnuit, quare maxima illa, atque in expiabilia Aristotelis facinora uniuersam eius doctrinam corrumpunt, & aliis in rebus reddunt iucertam. In libro etiam de mundo ad Alexandrumc una in re plures commisit errores, quos monstrabimus libro sextod. At qui alia quoque non desunt, In meteorise scribit fieri non posse, ut iris inueniatur maior figura semicirculi, quem errorem oculis propriis abhinc annis quindecim compertum rettuli eo in libro qui inscribitur de studio diuinae & humanae philosophiaef. Et alium quoque errorem de iride nocturna quis defendet? quam negat posse contingere nisi statutis quibusdam longisque temporibus, cuius delirii, & magnus meminit Albertusg, eumque ipsum errorem tertio abhinc libro particulatim incessemus. De Gallaxia quoque tritam accusationem praetereo. Ad haec si dum narrat Aristoteles desideratur ab eo fides, & ueritas, quanto magis dum disputat? Si enim certus non est author in alienis opinionibus, sententiisque referendis, quo pacto debet haberi dum illas aut firmare satagit aut demoliri? Et sane in principiis rerum naturalium recensendis multa delin1 factum, Nanque ] factum. Nanque B. / factum: Nanque S. 3 quem ut puto suo ] quem, ut puto, suo S. 3 effugiet: Nam ] sic! B. S. 5 motum: Itemque ] sic! 7 repugnare quam ] repugnare, quam B. S. 8 quot ] quod S. 8 aduertamus: homines ] aduertamus: Homines B. S. 10 materiam aeternam ] materiam, aeternam B. S. 11 infinitas quas ] infinitas, quas B. S. 11 sparserat, Et ] sparserat. Et B. S. 12 christiani ] Christiani B. S. 13 deberent ne ] deberent, ne S. 16 abnuit, quare ] abnuit: quare S. 16 in expiabilia ] inexpiabilia B. S. 18 iucertam ] incertam B. S. 19 sexto. At qui ] sexto. Atqui B. / sexto: Atqui S. 20 desunt, In ] desunt. In B. S. 21 semicirculi ] semi circuli B. S. 22 libro qui ] libro, qui B. S. 22 studio diuinae & ] Studio diuinae, & B. S. 23 quam ] Quam B. S. 26 Gallaxia ] Galaxia S. 30 satagit aut ] satagit, aut B. S. a Phys. VIII 1, 251b17; cael. I 10, 280b. b Platon, Timaios, 28B. c Aristoteles, De mundo, 2, 392a10 sqq. d EV 6, c. 18, p. 711. e Meteor. III 2, 371b27 sq.; Meteor. III 5, 375b16. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, De studio divinae et humanae philosophiae, 1, 3, p. 31. g Albertus Magnus, Meteora, li. 3, tr. 4, c. 10.

5

10

15

20

25

30

127 v.

5

10

15

20

25

Liber Quartus

469

quit, In quarto quoque libro primae philosophiae de Anaxagora, aliisque simul antiquis philosophis cum mentionem fecisset, subiecit illos omnes existimasse solum reperiri entia sensiliaa, Cum tamen ipsemet Anaxagoram & alibi & ipso eiusdem operis libro tradat mentis intellectus ue mentionem fecisseb. Caeterum & illos uexauit perperam, quod prudentiam, hoc est mentis habitum, a sensu non differre affirmarint, uti partim libris superioribus, partim libro sexto ipsorummet, philosophorum quos falso accusauit, uerbis ostendetur. De principiis quoque naturalibus dum disserit eatenus loquitur, ut eius expositores pro certo se comperisse putent, nullum extitisse philosophorum qui solam terram principium rerum naturalium existimanerit, Idque etiam rationis adducunt, ut euenisse id ipsum censeant propter eius crassitiem: sed a plerisque solam terram principium rerum esse naturalium creditam, & superioribus libris diximus, Et Sextus philosophusc, & Theodoritusd theologus affirmant. Sextus. Theodoritus Opinionem quoque parmenidis non rite fuisse interpraetatum Aristotelem, sui etiam peripatetici iuratissimi produnt. Ad haec parmenidis ipsius Empedoclis, Anaxagorae, & aliorum, ipsiusque etiam Democriti opiniones in quarto metaphysicorum positas circa ueritatis iudiciume, non rite narratas & supra est dictum, & eodem libro qui erit huius operis sextusf atque ultimus, monstrabimus apertissime, In moralibus etiam libris praeter aras, quas diis gentium, & heroibus strui uoluitg. nun illud magnum crimen & inexpiabile doctrinae scelus, cum caedem praecepit monstrosi puerperii? quae quidem praetereo, tum quod alias de iis disserui, tum quod sepositus est his omnibus locus, Cum particularius doctrinam eius & incertam, & saepe falsam sumus ostensuri. De arte demonstrandi, quam imperfecta ea sit, libro sequenti uerba facturi sumush. De fallaciis autem quas nobis tradidit uice demonstrationum, certaeque doctrinae, nihil etiam ad praesens, quando totus qui huius operis liber ultimus erit, ei ipsi rei patefaciendae deputabitur.

1 delinquit, In ] delinquit. In B. S. 3 reperiri ] experiri B. S. 3 Cum ] cum B. S. 3 alibi & ] alibi, & B. S. 4 intellectus ue ] intellectusue B. S. 5 est mentis ] est, mentis B. S. 7 philosophorum quos ] Philosophorum, quos S. 10 existimanerit, Idque ] existimauerit: Idque B. S. 13 Et ] & S. 14 affirmant. Opinionem ] affirmant: Opinionem B. S. 16 opiniones ] opinionis S. 17 narratas & ] narratas, & S. 19 apertissime, In ] apertissime. In B. S. 20 uoluit. nun ] uoluit, num B. S. 23 locus, Cum ] locus. Cum B. / locus: cum S. 26 operis ] Operis S. a Met. IV 5, 1009a23 sqq. b Ibid. I 4, 985a17 sq. c PH 3, 6, 30–31. d DGAC 4, 5 e Met. IV 5, 1009b1 sqq. f EV 6, c. 19, p. 719 sqq. g Pol. VII 1, 1331b19 sq. h EV 5, c. 2, p. 487 sqq.

470

Liber Quartus

128 r.

Quod omnis doctrina Aristotelis fundatur in sensu, qui quoniam saepenumero fallax est et aliis decipi modis potest, preterquam iis quos ipse recensuit, ideo incerta putanda est. Ibique contra eos qui dicunt sensum ex Aristotelis sententia non falli, ac preterea ostenditur tolli rationes quibus ipse ueritatem sensus probare sategit.

5

capvt xii. Verum enim uero cum Aristotelis doctrina fundetur in sensu, Ideo facile conuincetur incerta, quia non incertus modo plurimum sensus, sed saepenumero fallax, ac pluribus modis aliis quam putauerit Aristoteles, & decipere potest & decipi. Est enim sensus suapte natura uerus ni sit uarius: uarius autem in diuersis hominibus est, & quandoque in eodem: & saepenumero de suis sensionibus ambigunt plurimi, ut opere procedente patefiet: unde nec generalis regula sensilis ueritatis quae & uniuersis & singulis hominibus & semper aptari queat (ni ego quidem fallor) inuenietur: qua de re sequenti libro latius disseremusa. Verus enim habitus est olim sensus, ni res permutetur sensilis, & intermedium sentiendi non inficiatur: sed creberrima uariatio contingit, & sensilium permutatio frequens & multiplex, ac intermedii fluxilis instabilisque natura. De iis quidem postremis aliqua praecepit Aristoteles, de priori uero uarietate non disseruit, qua de re nunc pauca, plura libro sequenti dicturi sumus. Est itaque apud Aristotelem ubique uidere hoc sensus fundamentum magna cura iaci solere, Atque ut ab Analyticis logicae libris posterioribus fiat exordiumb, quibus omnis nititur Aristotelica doctrina, quibusque reliqua reddere certa magna cura molitur, sensum unicum esse totius aedificii fundamentum comperimus, totiusque demonstrationis initium: Eam enim demonstrationem ex propositionibus uniuersalibus communit, propopositiones uniuersales ex singularibus per inductionem colligit, singularia sensu depraehendit. porro physicis quoque libris id praestituit principiumc, innatam esse nobis uiam a notioribus nobis ad ea quae naturae sunt notiora, nobis autem magis nota quae sensibus haurimus, Sic & reliquis in naturalibus libris, & in meteorologicis facile est compraehendere. An in primo quoque de partibus animaliumd ipse se se non satis explicuit? Asserens nobiles illas & interitus ex2 et ] & B. S. 2 preterquam ] praeterquam S. 5 rationes quibus ] rationes, quibus S. 7 Caput xii.] Cap. XII. B. S. 8 enim uero ] enimuero S. 8 Ideo ] ideo B. S. 11 potest & ] potest, & B. S. 14 uniuersis & ] uniuersis, & B. S. 14 hominibus & ] hominibus, & B. S. 18 frequens & ] frequens, & B. S. 22 solere, Atque ] solere, atque B. / solere: atque S. 25 initium: Eam ] sic! B. S. 27 singularibus per ] singularibus, per B. S. 28 depraehendit. porro ] depraehendit, porro B. / depraehendit: porro S. 30 nota quae ] nota, quae B. S. 30 haurimus, Sic ] haurimus: sic B. S. 31 partibus ] partib. B. a EV 5, c. 2. 639a1 sqq.

b Anal. post. I 2, 71b33 sqq.

c Phys. I 1, 184a18 sqq.

d De part. anim. I 1,

10

15

20

25

30

128 r. 128 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

471

pertes substantias, minus a nobis propterea cognosci posse, quod parum, scilicet, sensui paterent. & in tertio de generatione animaliuma, dum de apum generatione disserit, sensui dicit (quod & supra narratum est) magis credendum quam rationi, cui quidem rationi postea fidem adhibendam censet, si quae demonstrantur cum iis conueniunt rebus, quae sensu percipiuntur. De ethicis nihil opinor nunc loqui oportere, quando ipse incertam eam facultatem & probabilem duntaxat affirmaritb, ut quae demonstrationes suapte natura non admittat. At in metaphysicis, in quibus non solum certam doctrinam sategit perscribere, sed ostendere facultatem esse quae omnium aliarum facultatum artifex esset iudexque primariac, nun sensum praeponit?d & sensuum etiam dilectionem argumento esse uoluit, ut omnes homines natura scire concupiscerent?e Si tamen illud initium Aristoteli & non Theophrasto iure debeat adscribi: In quarto uero eiusdem operis praecipuo & subtilissimo libro, ut qui uersetur circa ipsa cognoscendi principia, que ducebantur a multis in controuersiam, nun praeponit sensum? tum cum ueterum opiniones philosophorum falso tamen (quod ultimo libro monstrabitur) recitatas improbare conatur. Semper enim ibi prouocat ad sensum, Ad ipsum profecto magnis artibus identidem appellat: quibus ex omnibus liquido conspici datur ipsam doctrinam Aristotelis in sensu fundari aut cum res haurit per suas species formas ue, aut cum haustas discutit, atque diiudicat, siue hoc ad eundem sensum, siue ad alium siue ad plures pertineat. Nam de hac re nondum apud omnes lata sententia est, ne dum rei iudicatae robur obtinuit. quam uero sit incertum hoc sensus siue indicium siue iudicium, quamque id uel Aristoteles ignorauerit (neque enim hoc mirum, nam & si magnus fuit author Aristoteles, homo tamen fuit, cui ab ipso ortu naturae ipsomet authore magis propria est atque connata ignoratio quam scientia) uel ignorauerit inquam, uel non considerauerit, uel reticuerit, particulatim monstrabimus libro sequenti. haec enim in uniuersum dumtaxat nunc disserimus. Ipse certe fatetur aliquibus modis falli sensum posse, idque trahi, cum ex secundo libro de animaf potest, tum ex aliis operibus, Secundo inquam quo adpertinet ad latinorum diuisionem, qua 2 paterent. Et ] paterent. & B. / paterent: Et S. 4 credendum quam ] credendum, quam B. S. 5 demonstrantur cum ] demonstrantur, cum S. 9 facultatum ] facultatem S. 10 nun ] num B. S. 12 Aristoteli & ] Aristoteli, & B. S. 13 adscribi: In ] adscribi. In B. S. 14 que ] quae B. S. 15 nun ] num B. S. 15 tum cum ] tum, cum B. S. 17 sensum, Ad ] sensum: ad B. S. 19 fundari aut ] fundari, aut B. S. 20 formas ue ] formasue B. S. 21 alium siue ] alium, siue B. S. 22 obtinuit. quam ] obtinuit, quam B. / obtinuit: quam S. 23 hoc sensus siue indicium siue iudicium, quamque ] hoc sensus, siue iudicium, quamque B. S. 25 naturae ipsomet authore magis ] naturae, ipsomet authore, magis S. 26 ignorauerit inquam ] ignorauerit, inquam S. 27 sequenti. haec ] sequenti, haec B. S. 28 dumtaxat ] duntaxat B. S. 28 disserimus. Ipse ] disserimus: Ipse S. 30 Secundo inquam quo adpertinet ] Secundo inquam quoad pertinet B. / Secundo, inquam, quoad pertinet S. a gen. anim. III 10, 760b28 sqq. b EN I 1, 1094b19 sqq. c Met. I 2, 982a25 sqq.; IV 1, 1003a21 sqq. d Ibid. I 1, 980a21 sqq. e Ibid. f De anim. II 5, 418a6 sqq; II 12, 424a18 sqq.

472

Primo.

Secundo.

Tertio. Quarto.

Liber Quartus

128 v.

etiam utemur ipsi subsignando loca in processu operis, quoniam latinis potissimum scribimus, Alioqui multa signari oporteret in tertio, si graecorum diuisionem sequeremur, uti supra docuimus. Ex hoc itaque de anima opere, tum ex libro de sensibus, & his quae sentiuntur, ex libro quoque de coloribus, non nihil etiam ex quarto primae philosophiae libro, ac aliis plerisque locis (neque enim uno solo hac de re suam opinionem prorsus explicuit) nec non & ab eius interpraetibus fallaces modos collecturi sumus, & non nihil etiam fallaciae, ut ab ea cauere possimus subsignaturi. principio itaque falli putarunt sensuma, si circa rem obiectam uersaretur, quae propria illi non esset sensui qui faceret iudicium, sed uel alterius extrinsecus positi, uel sensus qui communis dicitur. puta si auris colorum notitiam haurire uellet. & oculus de harmonia sonora sententiam ferretb, atque ut noto utamur exemplo, si Socrates quoniam albus esset diceretur ab oculo cognosci, accideret ei albo, quod uisu percipitur, esse Socratem: ex accidenti itaque socrates diceretur persentiri, quo modo & uisus & caeteri sensus extrinsecus positi fallerentur. Item si de magnitudine, motu, figura, & caeteris id genus, quorum iudicium pertinet ad sensum qui collocatur intrinsecus, sensus ipsi arbitrarentur.c Quare oportet ut ad proprium sensile diiudicandum feratur sensus, si uerax debet haberi & non ad alienum, etiam si iunctum sit proprio ex accidenti, nec item ad rem obiectam communem, uerbi causa, magnitudinem, motum, & caetera, quibus unum praestituit sensum Aristoteles, quem nuncupauit communem, intrinsecus positum, cui iudicium competeret omnium quae extrinsecus hausta essent discernendi. Qui enim foris sunt sensus, solas & sibi proprias qualitates hauriunt sine materia tamen, ut ipse secundo de anima librod docet exemplo caerae, quae anuli aurei aeneiue signum, sine auro, sine aere suscipit. Qui autem est intus communis sensus, & eas quae aliis propriae sunt qualitates, & quantitatem praeterea & quae communia illis sunt diiudicat. Quare falli sensus extrinsecus sitos Aristoteles censuit, cum usurpare sibi communis sensus iudicium praesummunt, & etiam cum quae aliis sunt propria sensibus, ipsi ex accidenti diiudicare moliuntur: ut pote quae ideo sentiantur, quoniam proprio accidant sensibili. Tertio ex distantia nimia, nam aliter cum prope res & iuste, aliter cum longe & nimio plus collocata est, sensus arbitratur. Quarto si infectum sit intermedium corpus diaphanum perspicuumue, si de uisu loquamur, quo species rei sensilis ad pupillam deferuntur, uel alia intermedia etiam infecta 2 Alioqui ] alioqui B. S. 8 subsignaturi ] subsignatur S. 8 principio ] Principio B. S. 11 dicitur. puta ] dicitur, puta B. S. 11 uellet. & ] uellet, & B. S. 12 exemplo, si ] exemplo: si B. S. 12 Socrates quoniam ] Socrates, quoniam S. 13 esset diceretur ] esset, diceretur B. S. 14 Socratem: ex ] sic! B. S. 14 quo modo ] quomodo S. 15 uisus & ] uisus, & B. S. 16 sensum qui ] sensum, qui B. S. 18 haberi & ] haberi, & B. S. 19 etiam si ] etiamsi S. 25 anuli ] annuli B. S. 27 sunt diiudicat ] sunt, diiudicat S. 30 ut pote ] utpote S. 34 uel alia ] uesalia B. a PH 1, 36–163. 424a18 sq.

b Ibid. II 5, 418a20 sqq.

c De anim. II 5, 418a18 sq.

d Ibid. II 12,

5

10

15

20

25

30

128 v. 129 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

473

sint: ut in auditu, si inficiatur aer quem permeant soni, ad auditionis delati sensorium: ut in olfactu, si uel aer, uel aqua, uel ex iis conflata naturacarens (ut inquit Aristotelesa) nomine, quo intermedio odorata species defertur ad proprium sensorium quod circa cerebrum collocauit ipse in libro de sensibusb, Item si caro afficiatur per quam gustabilis tactilisque species, ad sensorium quod repositum circa cor ipsemet censuitc, perferatur. Quinto si morbo infectum & extrario quopiam casu impeditum sensorium sit. Sexto loco fuere qui numerarent magnitudinem debitam & qualitatem, Nam & tam parua illa, & haec tam remissa esse posset, ut inde fallacia oboriretur. quanquam sunt qui hoc uelint eludere: quia si sensibile id fuerit iam sensum non effugiet. Sed & si prorsus non effugiat, aliter tamen propterea praehendi potest quam debet, qualitas enim remissa, minori etiam haerens magnitudini, minus tamen suam diffundet imaginem quam si maiori esset in mole. Sunt & alii qui aliud adiiciant: recidere tamen in haec quae rettulimus omnia facile queunt: ut hinc longe fallantur qui sensum non decipi ex Aristotelis sententia censeant. Cum tot ille probatique eius interpraetes fallaciae modos enumerauerint. Sed quam friuola ratione id commenti sint uideamus, Non fallitur inquiunt sensus, quoniam ita iudicat ut afficitur, Si enim lingua quae sit bile infecta, mel gustatum amarum percipit, quo modo fallitur? Sentit enim speciem amaritudinis, atque ita iudicat: ita de intermedii fallacia pari proportione statuunt & de caeteris. Sed cur non idem de omni cognitrice potestate decernunt? quae enim causa diuersitatis, si ex eo quod apparet, & quod uidetur, id quod non uere ita se se habet diiudicat? tum enim quae absurda sequerentur nemo nescit. eandem rem falsam & ueram esse, ac eiusmodi caetera. At dissoluant operae pretium est quo pacto sensus ipse de ambiguis ferat sententiam? Sunt enim quocunque in sensu aliqua quae indigeant discerniculo. Feret ergo modo hic, modo illic sententiam diuersam atque pugnacem nunquam certam, si ex se se aliam non habet facultatem discernendi diiudicandi ue quam eam qua sibi quicquam primo praesentabitur. praeter id nunquam eueniet ut non fallatur illius iudicium, si de re ipsa secundum se non discernat, Ad rem nanque obiectam iudicium resoluitur, quia de ea potissimum quaeritur, Neque enim de uerbi causa, quae 2 naturacarens ] natura carens B. S. 5 sensibus, Item ] Sensibus. Item B. S. 8 debitam & qualitatem, Nam ] debitam, & qualitatem, nam B. S. 9 oboriretur. quanquam ] oboriretur, quanquam B. S. 12 debet, qualitas ] debet: qualitas S. 12 remissa, minori ] remissa minori B. 14 omnia facile ] omnia, facile S. 16 enumerauerint. Sed ] enumerauerint: Sed S. 17 uideamus, Non ] uideamus. Non S. 17 fallitur inquiunt sensus ] fallitur, inquiunt, sensus S. 18 afficitur, Si ] afficitur: Si B. S. 19 fallitur? Sentit ] fallitur Sentit B. 21 omni ] communi B. S. 23 ita se se ] ita, sese B. 23 sequerentur nemo ] sequerentur, nemo S. 23 nescit. eandem ] nescit, eandem B. S. 26 aliqua quae ] aliqua, quae B. S. 28 diiudicandi ue quam eam qua ] diiudicandiue quam eam, qua B. S. 29 praesentabitur. praeter ] praesentabitur, praeter B. S. 30 discernat, Ad ] discernat, ad B. / discernat: ad S. 30 nanque ] namque B. S. 31 quaeritur, Neque ] quaeritur. Neque B. S. a De anim. II 9, 421b9 sqq.

b De sens. 2, 438b25 sqq.

c Ibid. 2, 439a1 sq.

Quinto. Sexto. Responsio. Confutatio.

Contra eos qui dicunt sensum non falli

474

Liber Quartus

129 r. 129 v.

in lingua est specie fit quaestio, sed de melle dulce sit an minime? quare si amarum iudicat ob bilis speciem iam sibi impressam, falsam profert de melle sententiam, & nunquam ueram proferet, si de re quae obiicitur ipsi sensui non recte arbitratur, quod facere nequit nisi eius imaginem sincere hauriat. Quare non modo fallitur, sed & sensui communi, & ipsi etiam intellectui magna esse potest erroris occasio, quandoquidem sensus ipse communis nititur exterioribus in iudicio ferendo tanquam testibus & indicibus, parique proportione intellectus, quare & falsa haec & ab Aristotele minime tradita sunt: existimat quidem Aristoteles sensum propriae obiectae rei non falli, sed aliis rationibus quas in quarto metaphysicoruma attulit, ex termiuis a quo & ad quem unde motus ipse depraehendatur: ex rei specie quae maneat mutata quantitate: ex caeli consistentia immobilique natura. quas ego rationes huius operis libro secundo, capite uigesimo secundob dissolui, inuehique maiorem cognoscendae rei difficultatem aperui, nec nisi accidentia sensu cognosci eo ipso authore subsignaui: nec caeli substantiam etiam si ipsa mutaretur sensu cognosci posse subdidi, cui nec ipsum caelum nec immobilis ulla natura subiicitur ut appraehendatur. cognosci enim ueritates multae per sensum queunt, sed ut cognosci possint rationes ille Aristoteleae extra controuersiam non probauerunt. Incerta enim plurimum sensilis cognitio, multasque adesse conditiones oportet, ne labatur sensus & in indicando & in iudicando: quod & Aristo. & sectatores qui sensui mirum in modum fidunt, cum animaduertissent, exceptiones attulerunt multas, de quibus iam uerba fecimus, quare Haec de ueritate sensus & fallacia ex Aristotelis & interpraetum sententia summatim & ingenue rettulimus: quae reddunt suapte natura fallacem uiam, de rebus exacte, & ad perpendiculum iudicandi: quando intermedius aer, uel aqua, uel caro facile potest infici, ideoque sensum uel remissione multa effugere potest. Sed & interstitii circunstantia quandoque fallit, quoniam nec decretum est, nec decerni potest quanta illa debeat esse, quae ueraci iudicio deputetur distantia, Quoniam alii perspicacia sensuum pollent, Alii hebetudine laborant. Septimo. Sed praeter has una est incertitudo quae prodit ex diuerso humani corporis temperamento, cui uariae ab aliis apparitiones fiant, & sensamenta diuersa,

1 est specie ] est, specie S. 1 melle dulce ] melle, dulce S. 3 sensui non ] sensui, non S. 4 sincere ] syncere B. S. 6 occasio, quandoquidem ] occasio: quandoquidem S. 8 haec & ] haec, & B. S. 8 sunt: existimat ] sic! B. S. 10 termiuis ] terminis B. S. 10 quo & ad quem unde ] quo, & ad quem, unde B. S. 11 depraehendatur: ex ] sic! B. S. 12 natura. quas ] natura: quas B. S. 12 operis ] Operis S. 15 cognosci eo ipso authore subsignaui ] cognosci, eo ipso authore, subsignaui S. 15 subsignaui: nec ] sic! B. S. 16 caelum nec ] caelum, nec B. S. 17 cognosci ] Cognosci B. S. 20 & in iudicando ] om. B. S. 20 Aristo.] Aristoteles B. S. 22 fecimus, quare Haec ] fecimus, quare haec B. / fecimus: Quare haec S. 23 sensus & ] sensus, & B. S. 23 Aristotelis & ] Aristotelis, & B. S. 24 summatim & ] summatim, & B. S. 29 distantia, Quoniam ] distantia: Quoniam B. S. 29 Alii ] alii B. S. 31 cui ] qua B. S. a Met. IV 5, 1010a1 sqq.

b EV 2, c. 22, p. 214.

5

10

15

20

25

30

129 v.

5

10

Liber Quartus

475

unde non unus tantum sed multiplices errorum modi oriri possunt in sensu: Qua de re non praecepit Aristoteles. Ego uero libro sequenti id ipsum exequar, sic & in libro de imaginationea quo pacto ea uariet, fallaturque, & quo pacto corrigi queat edocui, quod Aristoteles quem eo in libro plerisque in rebus secutus sum, non explicuit, quanquam eam fallacem ipse asseruit, sensum autem ueracem. Qui si probe consideretur, tam est uarius ut illius & indicium & iudicium infirmum & incertum magna ex parte reddatur, si una eademque apud omnes exacta regula sensilis ueritatis Aristotele authore sit habenda. Sed haec in uniuersum de sensu, de quo libro sequenti particulariter & exacte magis. Ideo illuc huiusce rei cupidum lectorem relegatum uolo. Nam hic quodam quasi transcursu & narratione res agitur potius quam disputatione, quanque ullis quae rem tantam comprobare queant argumentis. Quod ipse met Aristoteles fatetur sui ipsius doctrinam incertam esse.

15

20

25

cap. xiii. At nihil (si placet) superiora nobis, quam sit Aristotelis incerta doctrina monstrauerint: Ipsum si percunctemur Aristotelem, Respondebit utique si de morali philosophiab mentionem habeamus probabilem quidem illam nec ad certam & exactam rationis normam exigendam, quoniam, cum id rei natura quam tractat non patiatur. At sine percunctatione nos ipse antea praemonuit ne a se uidelicet peteremus, quod praestare non posset. In logicis etiam aliorum opiniones plerunque secutus id saepe repetiit, Dicunt, dicitur, & huiuscemodi similia. In metaphysicis comparat intellectum nostrum oculo uespertilionisc, qui ita se se habeat ad solem uti nos ad prima & summa naturae contemplanda, ut qui uidelicet non exactam & puram ac per hoc minus certam rerum notitiam hauriamus. & ipso initio secundi uoluminis primae phylosophiae si eius initii author est Aristoteles cum praefaretur, ueritatis contemplationem partim facilem partim difficilem, eatenus probari difficilem uoluit, quod neque illam digne quisquam consequi possit, ad eamque ipsam 1 tantum sed ] tantum, sed B. S. 2 Aristoteles. Ego ] Aristoteles: Ego B. S. 4 queat edocui ] queat, edocui S. 7 illius & indicium & iudicium infirmum & ] illius, & indicium, & iudicium infirmum, & B. S. 8 ueritatis Aristotele authore sit ] ueritatis, Aristotele authore, sit S. 12 ullis quae ] ullis, quae B. S. 13 ipse met ] ipsemet B. S. 15 Cap. xiii. ] Cap. XIII. B. S. 17 monstrauerint: Ipsum ] sic! B. S. 17 Respondebit ] respondebit B. S. 19 illam nec ad certam & ] illam, nec ad certam, & B. S. 21 praemonuit ne ] praemonuit, ne B. S. 22 repetiit, Dicunt ] repetiit. Dicunt B. / repetiit: Dicunt S. 24 prima & ] prima, & B. S. 25 exactam & puram ac ] exactam, & puram, ac B. S. 26 & ] Et B. S. 27 phylosophiae ] Philosophiae B. S. 28 facilem partim ] facilem, partim B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, Über die Vorstellung, 7–9, pp. 64–80. 1094b12 sq. c Met. II 2, 993b7-11.

b EN I 1,

476

Liber Quartus

129 v. 130 r.

singulos aut nihil aut parum conferre, causaturque humani (uti diximus) imbecillitatem ingenii.a Atque in primo de partibus animalium leuiter nos attingere res superiores arbitraturb, Et si ob earum excellentiam oblectemur magis quam si inferiora cuncta teneremus.c In secundo uero, de homine quam non certa esset & exacta cognitio illa eius uerba declarant, hominem unum ex omnibus animalibus nobis cognitis aut diuinitatis esse participemd, aut omnium maxime, In secundo quoque libro de caeloe probabili saepe coniectura delectari eis in rebus nos docet: in meteorologicisf uero cum ea de quibus acturus esset praefaretur, scribit haec uerba ἐν οἶσ τὰ µὲν ἀποροῦµεν τῶν δὲ ἐφαπτόµεθα τινὰ τρόπον hoc est in quibus aliqua dubitamus, aliquam uero quodam modo tangimus. In naturalibusg ut qui uno modo non posse dari unicam responsionem aduerterit, quandoque respondet ἐστὶ µὲν ὣσ ἐστὶ δ᾽ ὡσ οὒ est autem ut sit, est autem ut non, ut in calce primi physicorumh, Itemque alibi fere, quasi, forte, & id genus particulas ambiguas, & incertam reddentes rationem expromet. saepe etiam geminatas ponit ipsas ambiguas particulas non una contentus: Nam cum primo de animalium generatione, rationem redditurus esset de causa materiae, finis, formali, & efficienti, quo modo in opere uidelicet ipso de animalibus eas omnes complexus omnibus satisfecisset, Deinde cum unam & eandem esse quae formae & quae finis esset uellet asserere usus est iis uerbis ὡσ ἑν τὶ σχεδοὸν ὑπολαβεῖν δεῖi quae uerba Theodorusj uertit quasi unum quoddam fere existimanda sunt. Sed enim & de rebus aliis quanquam exploratis non tamen ausus uniuersalem inferre notitiam, sed probabilem & plurimum non semper & omnino ratam, unde illud eius in sexto de natura animalium: uerum ita haec nos exponimus ut magna ex parte res euenit. De anima uero praecepturus scribit difficillimum esse aliquam de ipsa probationem capere atque ita praefatus est. πάντη δὲ καὶ πάντωσ ἐστι τῶν χαλεποτάτων λαβεῖν τινὰ πίστιν περὶ αὐτῆσk quibus ex uerbis omnem reliquam eius doctrinam reddidit incertam, ex anima enim

1 nihil aut ] nihil, aut B. S. 3 Et ] & B. S. 5 esset & ] esset, & B. S. 5 illa eius ] illa, eius S. 7 maxime, In ] maxime: In B. S. 8 docet: in ] sic! B. S. 9 esset praefaretur ] esset, praefaretur S. 9 uerba ἐν οἶσ ] uerba: ἐν οἶς B. S. 10 τρόπον hoc est in ] τρότον, hoc est, in B. / τρόπον, hoc est, in S. 13 ὣσ ἐστὶ δ᾽ ὡσ οὒ est ] ὣς ἐστὶ δ᾽ ὡς οὒ, est B. S. 14 physicorum, Itemque ] physicorum. Itemque B. S. 15 rationem expromet. Saepe ] orationem expromet, saepe B. S. 16 contentus: Nam ] sic! B. S. 17 esset de ] esset, de B. S. 19 satisfecisset, Deinde ] satisfecisset: Deinde B. S. 20 formae & quae finis esset uellet ] formae, & quae finis esset, uellet B. S. 20 uerbis ὡσ ] uerbis: ὡς B. S. 20 σχεδοὸν ] χεδοὸν S. 20 δεῖ quae ] δεῖ, quae B. S. 21 uertit quasi ] uertit, quasi S. 22 exploratis non ] exploratis, non B. S. 26 est. πάντη ] est: πάντη B. S. 27 πάντωσ ] πάντας B. / πάντως S 27 ἐστι ] ἐσι B. S. 27 πίστιν ] πίσιν B. / πείσιν S. 27 αὐτῆσ quibus ] αὐτῆς, quibus B. S. 28 incertam, ex ] incertam: ex S. a Met. II 1, 993a30-31. b De part. anim. I 2, 641b11 sqq. c Ibid. I 5, 644b22 sqq. d Ibid. II 10, 656a7 sq. e cael. II 5, 287b22 sqq. f Meteor. I 1, 339a1 sq. g Phys. IV 4, 212a34. h Ibid. IV 11, 219b12 sq. i gen. anim. I 1, 715a1 sqq. j Theodorus Gaza, De generatione animalium, lib. I, 1, s. p. k De anim. I 2, 402a11 sq.

5

10

15

20

25

130 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quartus

477

eiusque functionibus, sensu, intellectu, phantasia, omnis doctrina capitur. Quare isthaec omnia quorum naturam, proprietatem, munia tractat ipso in opere de anima in scripto, reliquit inter difficillima cognitu, & probatu, quae tamen cognitionis & probationis aliorum causa sunt, ex debilitate uero aut obscura difficillimaque causae notitia, quis non uideat effectus etiam ipsos pari & deteriori etiam condictione quam sit causa depromi? quasique id tunc pronunciauit ingenue, maiorem rerum earum quae scire se putauit partem, minimam illarum esse quae ignorabat, adeo in his etiam quae uidebantur incertus, ut hinc ipsam expresserit tuleritque sententiam, dubitare de singulis non esse inutile. quod non fecisset si certa notitia pollere se animaduerteret: atque hac in re scepticis assentiri uidebatur. Idem saepenumero non affirmat, sed ait ita uideri, quod est proprium, & peculiare scepticoruma, Aliorum etiamnun citat opiniones loco testimonii, quin & roborat proprias alienis saepenumero placitis, Et poetas citat lyricos, & tragicos, & ipsum Homerum, cuius carmine de rebus altissimis librum primae philosophiae duodecimum terminauitb, ut qui propriae imbecillitatis humanae, errori falsitatique obnoxiae probe conscius, si non sibi, poetis tamen illis quorum tamen non ualida sed debilis in philosophiae rebus authoritas, assentiendum uideretur hortari, liberam etiam electionem lectori saepenumero reliquit, non de maximis solum rebus, sed de minimis, in quibus tamen percipiendis dilligentissime uersatus fuerat. Sic de numero orbium caelestium eorumque functionibus in metaphysicisc quae dicuntur rebus, sic de coitu & generatione apum in quinto de natura animaliumd (ne plura citem) magnas lites a posteritatis iudicio non subtraxit. At qui suam hanc ambiguitatem non solum auxit scribendi genere, sed etiam declarauit se uelle incertam ipsius doctrinam haberi, & iis qui se non audissent prorsus non intellectilem. Extat ad hanc diem eius epistola, qua respondet Alexandro macedoni aegre ferenti quod libros auscultatorios, ita ipse nuncupat, inuulgasset, affirmans & editos illos esse, & non editos, ut pote qui cognobiles futuri non essent, praeterquam iis, qui illa quae ipsis continerentur in libris, ab eius ore primitus accepissent. huius etiam epistolae meminit Gelliuse, meminit Themistiusf, meminit Simpliciusg, & Plutarchus

1 sensu, intellectu ] sensu intellectu B. 3 in scripto ] inscripto S. 8 partem, minimam ] partem minimam S. 8 esse quae ] esse, quae B. S. 8 etiam quae ] etiam, quae B. S. 9 uidebantur incertus ] uidebantur, incertus S. 10 inutile. quod ] inutile: quod B. S. 11 uidebatur ] uidebat B. S. 12 scepticorum, Aliorum ] Scepticorum. aliorum B. S. 13 opiniones ] opiones S. 14 Et ] & B. S. 14 & tragicos ] om. B. S. 17 illis quorum ] illis, quorum S. 18 ualida sed ] ualida, sed B. S. 27 ferenti quod ] ferenti, quod B. S. 29 ut pote ] utpote S. 30 accepissent. huius ] accepissent: huius B. S. 31 meminit Themistius ] om. B. S. a PH 1, 194. b Met. XII 10, 1076a4; Homer, Ilias 2, 204. c Met. XII 8, 1074a1 sqq. d hist. anim. V 51, 553a16 sqq. e Noct. att. 20, 5, 7 sqq. f Themistius, Oratio 20: Laudatio funebris pro patre suo, 235a. g Simplicius, In Aristotelis Physicorum priores Commentaria, 8, 26–29.

478

Liber Quartus

130 r. 130 v.

eadem refert in Alexandri uitaa, quantum pertinet ad libros metaphysicos. Quare si ipse met Aristoteles hosce de prima philosophia rebusque altissimis, & de physica auscultatione libros, pro non editis habuit quantum ad eos pertinebant, qui se non audissent: nostrae aetatis, & aliarum etiam longe superiorum homines ipso aduersante Aristotele se illorum sensa percipere profitebuntur: si suam ipse met author doctrinam non incertam modo, sed non intellectibilem pronunciauit, & re minus credentibus comprobauit, quando ita scripsit, ut quisquis illam pro se capiat & aptet sibi, perinde ac diuersos ut quibusdam proditum est Chameleon colores, quae tandem iniuria non modo intellectilem eam, sed etiam certam pronunciare? Sed iam quintum operis librumb & in Aristotelis doctrinam secundum aggrediamur, qno in libro comminus agendum est, & quasi stataria pugna decernendum, ubi erit opus ueterano milite. Decem enim quae iam emissa sunt tela & uelitibus & etiam tironibus possunt esse communia.

Epilogus quarti libri ubi de certitudine sacrarum agitur litterarum.

5

10

15

cap.xiiii. Vidimus incertam plurimum haberi debere doctrinam Aristotelis, publico fere doctorum hominum magnaeque authoritatis consensu, Non solum qui in nostra ecclesia maxime floruere, sed qui apud ipsas gentes praecipuo in honore habiti fuerunt, & qui ipsum etiam Aristotelem audiuerunt docentem & qui de eius doctrina & libris historiam contexuere. Ipsius quoquemet Aristotelis uidimus, & si non in se, certe nec pro se allata testimonia, ut certa illa ipsa doctrina crederetur. An igitur sacras litteras non sumus adituri? cui ueritatis praebent testimonium quicunque eas aut legerunt unquam aut ipsarum initia considerarunt, aut decursum animaduerterunt, aut famam etiam uel de longinquo perceperunt celebratissimam, & hominum decreto ad immortalitatem consecratam. Nihil illas labefactarunt tineae, non fossae madidae situm inusserunt, non captiuitates & exilia uitiarunt. hebraei ipsi partem colunt, nostri omnino uenerantur gentes admiratae sunt. nulla de ipsarum certitudine suscepta unquam disceptatio, quoniam Dei & erant & habebantur 2 ipse met ] ipsemet S. 5 homines ipso ] homines, ipso S. 5 Aristotele se ] Aristotele, se S. 6 profitebuntur: si ] sic! B. S. 6 ipse met ] ipsemet B. S. 7 intellectibilem ] intellectilem B. S. 10 pronunciare ] pronnnciare B. 11 operis ] Operis S. 11 qno ] quo B. S. 13 uelitibus & ] uelitibus, & B. S. 14 tironibus ] tyronibus S. 16 Cap. .xiiii.] Cap. XIIII. B. S. 18 Non ] non B. S. 19 ecclesia ] Ecclesia S. 21 docentem & ] docentem, & B. S. 21 doctrina & ] doctrina, & B. S. 23 sacras ] Sacras S. 24 unquam aut ] unquam, aut B. 26 etiam uel ] etiam, uel B. S. 28 hebraei ] Hebraei B. S. 29 sunt. nulla ] sunt, nulla B. S. 30 erant & ] erant, & B. S. a Plutarch, ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ, 7, 5, 668B7

b EV 5, c. 5, p. 534.

20

25

30

130 v.

5

10

Liber Quartus

479

oracula: ad quae uel tenus cortice noscenda primi philosophorum cucurrerunt. Ea ipsa & humana ratio prona & quasi cernua uenerata est: demones inuiti celebrauerunt: & orbis uniuersus uario salutauit assensu Mosis dogmata non dignitate solum, sed & tempore omnibus philosophorum doctrinis ante stare & plurimos habraeorum & multos ex gentibus clarissimis comprobasse historiis cum Iustinusa, tum Eusebiusb, tum alii prodidere. At nouum quo ipsi regimur testamentum, eius ipsius ueteris esse declarationem atque perfectionem non doctrinae modo praecipuis & maximis omnium fundamentis, sed clarissimis angelorum reuelationibus, inuitis daemonum responsis, maximis supra creatam omnem uim miraculis, est tam aperte firmatum: ut sit qui ipsi testamento non credit insanus, qui credito non accedit, & miser, & infaelix.

2 prona & ] prona, & B. S. 4 dogmata non ] dogmata, non B. S. 5 ante stare ] antestare B. S. 5 habraeorum & ] Hebraeorum, & B. S. 6 prodidere. At ] prodidere: At B. S. 7 ueteris ] Veteris B. S. 7 declarationem atque ] declarationem, atque B. S. 9 angelorum ] Angelorum B. S. 11 testamento ] Testamento B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 226; PG 6, c. 9, col. 258A. b PE 2, 1, 22.

131 r.

QVINTVS.

5

IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS, IN EXAMEN ARISTOTELEAE DOCTRINAE LIBER SECVNDVS, QVI EST QVINTVS DE VANITATE DOCTRINAE GENTIVM, ET VERITATE CHRISTIANAE DISCIPLINAE.

PROOEMIVM.

10

15

20

25

Inter humana uitia, alia quidem aliis magis digna odio sunt: sed nullum facile est inuenire, quod rudes aeque ac eruditi sint exosi magis quam arrogantiam. Ea enim cum de superbiae radice pullulet, & inter superbos (ut inquit Solo- Solomon mona) semper sint iurgia, omnes qui eodem uitio sunt infecti, armat in se se: Modestos uero, & de se humiliter sentientes tanto magis excitat, quanto eis illi magis polluuntur sordibus, a quibus ipsi se quam maxime possunt uiribus, immaculatos custodiunt. & haec quidem tam rudi quam erudito uulgo, modesto tamen, omnino communia. Illa uero eruditorum propria, quod suae hoc est humanae ignorantiae conscii grauiter ferunt scientiae uanos ostentatores: Acuuntur enim saepenumero, quod alioquin minime fieret, & excitantur ad ipsorum arrogantiam contundendam, & adeo quandoque ardenter ut periculum sit, ne id uitii, quod in aliis damnant ipsi uel nolentes incurrant. In hoc genere philosophi repositi qui sceptici dicebantur, Idemque pyrrhonii ad temerariam aliorum philosophorum frenandam superbiam nati. Nihil enim cum sibi arrogarent, & ut scirent idemtidem quaererent, hac ex parte modestiae nomine commendati sunt: quoniam uero supercilium ferre eorum, qui & scire se se & alios docere iactabant, omnino non poterant, acrius in illos fortassis inuecti, uel aliquam hostibus ansam de se ipsis pariter suspicandi, ne arrogantes essent, facile dederunt. hinc illud graecum epigramma, cuius haec

2 DOMINI, ET ] DOMINI ET S. 4 LIBER SECVNDVS ] om. S. 5 ET ] & S. 7 DISCIPLINAE. PROOEMIVM ] disciplinae, LIBER V. PROOEMIVM S. 9 magis quam ] magis, quam B. S. 11 semper sint iurgia ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 12 sentientes tanto ] sentientes, tanto B. S. 13 maxime ] maximis B. S. 14 custodiunt. & haec ] custodiunt, & & haec B. / custodiunt: & haec 14 rudi quam ] rudi, quam B. S. 16 suae hoc est humanae ] suae, hoc est humanae B. / suae, hoc est, humanae S. 17 ostentatores: Acuuntur ] ostentatores. Acuuntur B. S. 19 damnant ipsi ] damnant, ipsi B. S. 20 Idemque pyrrhonii ad ] idemque Pyrrhonii, ad B. S. 21 nati. Nihil ] nati: Nihil S. 24 se se & ] sese, & B. S. 25 fortassis ] fortaßis S. 26 dederunt. hinc ] dederunt: hinc B. S. a Spr 13, 10 (Vulg.).

482

Liber Quintus

131 r. 131 v.

sententia, & magnum esse & multa admiratione dignum, quod Pyrrhon tot uiros doctos, tantamque sapientum uirorum cateruam incesserit, quod si id, ut se sapientem probarent homines effecerit, sibi ipsi perperam consuluisse. At si ex animo, & sententia, id sibi desumpserit officii, ut tam se quam alios ostenderet ignorantia laborare, & egere scientia, uirum merito praecellentem habendum esse. At uereor ne ego quoque in par discrimen inciderim, qui omnium philosophorum gentium tribus libris, Aristotelis uero praecipue, quarto uidelicet huic proximo, doctrinam incertam probare conatus sim, hoc uero ipso quinto, & qui sequetur sexto, acrius etiam me in confutando Aristotele accingam. Sed sane praecipites rerum existimatores non aequi fuerint, qui me hac in parte censebunt aut arrogantem aut praecellentem uirum. Dispar enim causa dispares etiam euentus est productura: tribus enim primis huius operis uoluminibus quid attuli? Aliorum rettuli placita, gentium philosophos philosophis gentium confutaui, & si quid ipse in medium duxi scepticis auxiliatus, id totum ut bonorum pace, arrogantem petulantemque & semidoctam duntaxat philosophorum turbam, quam modestissime possem admonerem, non extare exercitum philosophorum, qui iam terrigenarum instar militum, mutuis uulneribus in plusquam ciuili bello non ceciderit. Aristotelem uero quarto libro hominem fuisse, & ab hominibus non adoratum, sed ut hominem saepenumero multis in rebus condemnatum historica fere narratione patefeci. Nunc rationibus pugnandum, & peripateti corum etiam caterua, quibus quandoque ferro suppetias, uti tandem colligere possimus, uerum illud, & omni dubio procul celebrandum hieremiae oraculum, Maledictus homo qui confidit in hominea, huc etiam posse pertinere, & ex hoc id queamus dicere, Nihil me sum arbitratus inter uos scire nisi Christum & hunc crucifixumb. Quare de me oro ita arbitrentur, ut me putent hunc mihi potius finem praestituisse, quam uiam (ut inquit ille) tentasse, qua me quoque possim tollere humo uictorque uirum uolitare per orac. In id enim fortassis eligi materia poterat uberior, & minus inuidiosa. Sed ad artem Aristotelis demonstratricem infirmandam mea iam conuertatur oratio.

1 sententia, & ] sententia: & B. S. 1 esse & ] esse, & B. S. 4 se quam ] se, quam B. S. 11 arrogantem aut ] arrogantem, aut B. S. 13 operis ] Operis S. 13 rettuli ] retuli B. S. 16 modestissime ] modestißime S. 20 fere ] ferre B. 22 possimus ] poßimus S. 23 oraculum, Maledictus ] oraculum: Maledictus B. S. 24 Maledictus. . .homine ] *als Zitat ausgewiesen in S.* 25 Nihil me. . .crucifixum.] *als Zitat ausgewiesen in S.* 26 putent hunc ] putent, hunc B. S. 27 tentasse, qua ] tentasse: qua B. / tentasse, qua S. 27 possim ] poßim S. 27 humo uictorque ] humo, uictorque S. 28 fortassis ] fortaßis S. 29 inuidiosa. Sed ] inuidiosa: Sed S. a Jer 17, 5.

b 1 Kor 2, 2.

c Vergil, Georgica, 3, l. 8–9.

5

10

15

20

25

30

131 v.

Liber Quintus

483

Quid actum superiori libro, et quid agendum, ibique quod ars demonstrandi Aristotelis qua rerum scientiam colligi docuit incerta sit, id ipsumque quinque uiis aperiendum, et quo modo. capvt primvm. 5

10

15

20

25

30

Superiore libro primam Aristoteleae doctrinae uanitatem appensam in libra, & satis ut opinor examinatam: inuenimus multiplici superstitione nixam. Idque in primis pergratum fuit, simul ut Ansa nostri calumniandi propositi uitilitigatoribus eriperetur, simul ut ipsius propositi rationes aperirentur, quibus daretur internosci, etiam si quoad pertinet ad humanam philosophiam, sim nullius addictus iurare in uerba magistri, non tamen eorum me sequi exemplum, quibus & uere canitur, Quo me cunque ferat tempestas deferor hospesa. Et enim ostendi me religionis, ueri, loci, causae, conditionis, in Aristotele quandoque laudando, quandoque repellendo rationem habuisse, indeque subdidi quanta sit ei facta authoritatis accessio, & quibus ex causis, & quo modo. Exin ad uanitates alias explicandas accintus, incertam eius doctrinam & plerisque in rebus falsam esse, decem uiis indagaui: ut assensum praecipitem iam inde continere facile possent nonnulli, qui certam omnino putabant Aristotelis doctrinam sic, ut uiderentur ei perinde niti, ac olim uulcaniis aut latoniis oraculis solebant aegyptii. Quoniam uero in uniuersum id factum est, fortasseque nimis generatim, & plurimum in communi, hoc quod sumus exorsi quinto huius operis uolumine, ac sexto quod sequetur, particularius id ipsum efficiendum est, & comminus gerenda res: Nec locis communibus & translatitiis utendum, nec principibus aliarum sectarum, qui Aristotelem confutauere omnino insistendum. Non carneadis tormenta, non ephecticorum philosophorum copiae, non sexti empirici machinae conficiant praelium. Non Galeni, non Auicennae particulares in illum excursiones bellum indicant, sed ipsi nostro aere licet minus Canoro bellum canamus, nostra promamus arma, licet acuminata minus, Demus quod etiam operam ut ipse met Aristoteles se magna ex parte armet in se met, ac eius in illum familia ualidis arietet lacertis, deque ipsorum armamentario eliciantur instrumenta, quibus oppugnetur ad hanc agnoscendae ueritatis expeditionem. Qua in Ordo seruandus. 2 Aristotelis qua ] Aristotelis, qua B. S. 2 docuit incerta ] docuit, incerta S. 3 aperiendum, et quo ] aperiendum quo B. S. 4 Caput primum.] Cap. I. B. S. 6 satis ut opinor examinatam ] satis, ut opinor, examinatam S. 7 nixam. Idque ] nixam: Idque S. 7 Ansa ] ansa B. S. 8 uitilitigatoribus ] uitiligatoribus B. S. 9 etiam si quoad ] etiamsi quo ad S. 11 canitur, Quo ] canitur: Quo B. S. 12 Quo me. . .hospes.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 15 accintus ] accinctus S. 19 uulcaniis aut latoniis ] Vulcaniis aut Latoniis B. S. 21 operis ] Operis S. 22 res: Nec ] sic! B. S. 24 insistendum. Non ] insistendum: Non S. 26 praelium. Non ] praelium? Non B. / praelium: Non S. 28 minus, Demus ] minus: Demus B. S. 29 ipse met ] ipsemet B. S. 29 se met ] semet B. S. a Horaz, Epistulae, 1, 1, l. 14–15.

484

Liber Quintus

131 v. 132 r.

re hunc seruabimus ordinem, ut primo artem demonstrandi, & colligendi rerum scientiam ab Aristotele traditam monstremus incertam, quo minus negocii nobis sit insumendum, in refutandis particularibus aggressionibus, quas eius iurati discipuli demonstrationes appellant. Duo enim hinc aduersus illum consequemur, primo totius doctrinae ipsius conuellemus fundamenta. Secundo quod ubi ad particulares quae dicuntur demonstrationes deuentum fuerit, uidebimus eas in se se non modo ueritate non ni ti, sed nec arti quadrare quam ipse tradiderat, neque enim ille cum quicquam uoluit demonstrare, omnes eas conditiones adhibuit, quas necessario requiri in omni demonstratione Quinque uiae docuit in posterioribus analyticis. Quinque autem uiis ad hoc ipsum propositi consequendum perducemur, mox ad particularia ea quae apud illum praeclariora putantur demolienda, suo descendemus ordine. Itaque tota Aristotelis de demonstratione doctrina duobus conscripta libris, quantum pertinet ad id quo ostendere quicquam nititur, non redarguere aut in absurda pellere, prorsus incerta reddetur, cum ex eius fundamento, tum ex causa, medioque & fine. Ex fundamento inquam, id est, sensu tanquam uniuersae cognitionis exordio, de quo generatim dicta sunt quaepiam duodecimo capite libri superioris: Nanque sensus ibi uanum siue indicium hoc est cum praesentat res aliter quam sunt, siue iudicium quo de illis ipsis arbitratur esse uidimus, quod est fundamentum demonstrandi, Sane Aristoteles in ipsis de demonstratione libris qui resolutorii posteriores appellantur, demonstrationis principium demonstrationem esse non posse docet, quia circulo res agitaretur sempiterno, cum alterum per alterum probari oporteret.a qua de re damnat antiquos philosophos in quarto metaphysicorum librob, tanquam ratos quodcunque posse demonstratione probari, inque ipsis resolutoriis posterioribus affirmatc, inueniri oportere aliquid prius & certius conclusione demonstrata, hoc est propositionem suapte natura tam claram, ut digna sit cui fides habeatur. Hanc ex inductione singularium parari, singularia uero sensu corroganda praecepit. Quare sensum tanquam exordium & fundamentum uniuerso demonstrationis aedificio praestituitd: De quo nihil disquirendum esse in quarto primae 3 insumendum, in ] insumendum in S. 5 consequemur, primo ] consequemur: Primo B. S. 6 fundamenta. Secundo ] fundamenta: Secundo B. S. 6 particulares quae ] particulares, quae B. S. 6 demonstrationes deuentum ] demonstrationes, deuentum S. 8 quadrare quam ] quadrare, quam B. S. 8 tradiderat, neque ] tradideret, neque B. / tradideret: neque S. 13 de ] om. B. S. 14 id quo ] id, quo B. S. 15 fundamento, tum ] fundamento, & auctoritate & rationibus, tum S. 16 fundamento inquam ] fundamento, inquam S. 18 superioris: Nanque ] sic! B. S. 18 indicium hoc est cum ] indicium, hoc est, cum B. S. 19 iudicium quo ] iudicium, quo B. S. 20 demonstrandi, Sane ] demonstrandi, sane B. / demonstrandi: sane S. 21 libris qui ] libris, qui B. S. 23 alterum per ] alterum, per B. 23 oporteret. qua ] oporteret, qua B. S. 26 prius & ] prius, & B. S. 27 est propositionem ] est, propositionem S. 27 sit cui ] sit, cui S. 29 exordium & ] exordium, & B. S. 30 praestituit: De ] sic! B. S. a Anal. post. I 6, 71b25 sqq. b Met. IV 4, 1006a1 sqq. I 2, 72a1 sqq.; II 19, 100a3 sqq.

c Anal. post. I 2, 71b20-23.

d Ibid.

5

10

15

20

25

30

132 r. 132 v.

5

10

15

20

25

30

35

Liber Quintus

485

philosophiae ita disseruit, ut damnaret qui de eo sciscitarentur scrupulosius, & rationem quaererent, ubi ratio non esseta. Idem quoque & sexto, & septimo ipsius operis, & sensu nititur, & docet esse nitendum, hoc autem si labefactetur a nobis concutiaturque & moueatur loco, Putamus omne id quod ei superstructum fuerit corruere uel uno ictu. Prima haec & uniuersalis uia est demoliendi artem demonstrandi ab Aristotele excogitatam, quam sequenti capite particularius impetemus, monstrantes aliis posse modis falli sensum, quam qui sint ab Aristotele positi. Secunda uia quod & si alii modi minime darentur fallaces nihilominus & eius authoritate & rationibus adhuc incertus est sensus, & quod est sequens demonstratio. Tertia ex medio quo utitur pro causa, hoc ex diffinitione, qua in re fallitur, quando eam supponit ipsa demonstratione certiorem, Idque pro liquido sumit atque confesso, cum magnam tamen habeat difficultatem, non modo an sit certior, sed an in se definitio sit certa & hominibus nota? Quarta uia, ut si diffinitio habeatur in se certa, propterea nobis certa ea esse non possit si seruare uolumus dogma Aristoteleum. Huc accedit quod non intelligitur clare quid sibi uoluerit Aristoteles, Illum enim hac etiam in re diuersi, diuerse interpraetantur, ut late docuimus nostrae logicae institutionis libro quartob, nam alii definitionem subiecti, Alii propriae affectionis, alii utriusque demonstrationem ingredi malunt, atque alterum in altera propositione subiici uolunt, & praedicari in altera, ut tandem demonstretur affectio de subiecto. Quinta uia, quia progressus & finis incertus est cum nulla detur certa propositio uniuersalis affirmatiua iis qui Aristotele nituntur sine qua tamen ullo modo noluit demonstrationem posse communiri, nec propria affectio subiecti certo cognoscitur, quae ubi subiecto inesse monstrata fuerit, tum demonstratio dicitur finem accepisse. Indeque docebimus quam longe fallantur qui uniuersalem propositio nem ut probent contendunt, & quam facilis sit lapsus in rei natura uniuersim decernenda. Quas ob res cum & sensus fallax saltem incertus, ita ut regula generali nequeat iudicari, & definitio labans, & modus inuestigandi incertus, incerta propositio uniuersalis, affectio incerta sit, sane uidetur ut omnis Aristotelea demonstratio corruat. & hoc quidem sumus particulatim suo ordine deinceps probaturi. Et quanquam forte possumus non parum numerosae doctorum hominum cateruae, uel paucis ex Thomae Aquinatis magni uiri & inter celites collocati dictis insinuare, quam frustra multi iactant se demonstrationes habere eis in rebus, de quibus uel plerique omnes uel etiam pauci ambigunt: tamen nec 3 nitendum, hoc ] nitendum: hoc S. 4 Putamus ] putamus B. S. 5 fuerit corruere ] fuerit, corruere S. 9 darentur fallaces ] darentur, fallaces S. 9 nihilominus & ] nihilominus, & B. S. 9 authoritate & ] authoritate, & B. S. 12 Idque ] idque B. S. 14 certa & ] certa, & B. S. 17 Illum ] illum B. S. 18 quarto, nam ] quarto: nam S. 18 Alii ] alii B. S. 22 affirmatiua iis ] affirmatiua, iis B. S. 23 nituntur sine ] nituntur, sine S. 28 decernenda. Quas ] decernenda: Quas S. 31 & ] Et B. S. 33 celites ] coelites S. 35 omnes uel ] omnes, uel B. / omnes, & S. a Met. IV 5, 1010a1 sqq.

b non trad.

Prima uia.

Secunda. Tertia.

Quarta.

Quinta.

486

Liber Quintus

132 v.

eius nec aliorum tantummodo authoritate niti uoluimus, sed discursu rationis uti, & ipsismet Aristoteleis fundamentis saepenumero, quo totum aedificium labefactetur insistere. Sane authore Thoma ubi apud aliquos de rebus in speculatione uersatis dubitatio est, ibi nihil firmum censeri iure optimo potest. eius haec uerba sunt, quaestione nonagesima secundi uoluminis, parte prima theologicae summae: Sicut nihil constat firmiter secundum rationem speculatiuam nisi per resolutionem ad prima principia indemonstrabilia: Ita firmiter nihil constat per rationem praticam nisi per ordinationem ad ultimum finema: & quaestione sequenti, principia indemonstrabilia dicit naturaliter cognita.b quare si ad id quod est naturaliter cognitum fieri resolutionem oporteat, si aliquid stati firmique compraehendere uelimus per demonstrationem, ubi aliqui ea in re dissentiunt, in qua alii sibi ipsis consentiunt & acquiescunt, alterum fateri conuenit, aut quod naturaliter uni uidetur uerum alii non uidetur, id naturale non esse, naturamque in diuersis adeo diuersam esse, ut plerique inter se super cognitione naturae dissentiant, & quid sit naturale dubitent: aut cum alter alteri uel se se, uel alios quos ipse sequatur in ipsa naturae participatione cognitioneque praestare contendat, ut solum id quod sibi uel illis quorum est sectator naturale uidetur, haberi debeat naturale, & naturam ipsam tandem consulere oporteat: quae uel per se se ipsum uel per superos hominibus praestantiores responsa ferat. Neque enim in ianuis hoc habetur expositum, in quo uoce & mente plerique dissentiunt & magna uerborum pugna digladiantur. Sed iis omissis quod policiti sumus praestare conemur.

1 eius nec ] eius, nec B. S. 3 labefactetur insistere ] labefactetur, insistere S. 3 Sane authore Thoma ubi ] Sane, authore Thoma, ubi S. 5 potest. eius ] potest, eius B. S. 6 summae: Sicut ] sic! B. S. 7 indemonstrabilia: Ita ] sic! B. S. 8 praticam ] practicam B. S. 9 finem: & ] sic! B. S. 9 dicit ] dici S. 10 cognita. quare ] cognita, quare B. S. 10 quod est ] om. B. S. 12 consentiunt & ] consentiunt, & B. S. 13 uidetur uerum ] uidetur, uerum S. 15 dissentiant ] dissentiat B. 16 alter alteri ] alter, alteri B. S. 17 contendat ] contendunt B. S. 17 sibi uel ] sibi, uel B. S. 18 sectator naturale ] sectator, naturale S. 19 ipsum uel ] ipsum, uel B. S. 22 omissis quod ] omissis, quod B. S. 22 sumus praestare ] sumus, praestare S. a Thomas von Aquin, Summa theologiae, Iª-IIae, q. 90, a. 2, ad 3.

b Ibid. Iª-IIae, q. 91, a. 3, co.

5

10

15

20

132 v. 133 r.

Liber Quintus

487

Quod Aristotelis demonstrandi ars incerta quia fundatur in indicio iudicioque sensus qui aliis incertus est modis quam qui ab ipso Aristotele positi sunt. capvt secvndvm 5

10

15

20

25

Exordiamur autem probationes in eum maxime modum, qui sit in usu Neotericis philosophis, ut uim probandi persentiant magis apertiusque depraehendant: ne si qui ueterum in argumentationibus perlegendis uersati non fuerint, offundi sibi nebulas arbitrentur. Incertum est sensus indicium & iudicium, Conseq. igitur ars demonstrandi Aristotelis incerta est. Sed antequam aut sumptum antecedentem ue propositionem probem, aut connexum explicem, Dicere etiam nunc & repetere operaeprecium duco, quid per indicium & iudicium intelligi uelim. Indicium appello haustum receptionemque sensilis formae qua Declaratio res ipsa indicatur altiori potestati. Iudicium sensus etiam more peripatetico- terminorum rum cito, quanquam de propria re sensili arbitretur nec ne extrarius sensus, an qui communis dicitur? multa est apud peripateticos uti opere procedente uidebitur controuer sia. Certe ab Aristotele intellectum & sensum non hunc uel illum sed indiscriminatim iudiciarias potestates existimatas constat: nam particula quadragesima libri tertii de anima tractaturus de motrice potestatea, intellectui & sensui tribuit officium iudicandi, & in eo illis conuenire sanxit. Nam ubi in uulgata translatione habetur discretio quod intellectiuae opus est & sensusb: ubi in arabica quam exponit Auerroys, distinguens quod est ad actionem sensus & intellectusc: Vbi apud Argyropilumd iacet potentia discernendi quod quidem est opus iudiciumque mentis atque etiam sensus: Apud Aristotelem est τῶτε κριτικῷ ὃ διανοίασ ἐργόνεσι καὶ ἀισθήσεωσe hoc est & iudiciario quod est opus mentis & sensus. Indicat enim sensus superiori altiorique ui quod sentit, quod forinsecus hausit per illa quinque ceu canallicula sensilium specierum: idque ipsum etiam sua ipse ui & potestate diiudicat. & in libro de insomniis Aristoteles. Iudicium quoque principalis id est mentis, & 1 incerta quia ] incerta, quia B. S. 2 sensus qui ] sensus, qui B. S. 2 modis quam ] modis, quam B. S. 4 Caput secundum ] Cap. II. B. S. 5 in ] om. B. S. 6 Neotericis philosophis ] neotericis Philosophis B. S. 8 indicium & ] indicium, & B. S. 10 antecedentem ue ] antecedentemue B. S. 11 Dicere etiam nunc ] dicere etiam, nunc B. S. 11 operaeprecium ] operae precium B. S. 11 indicium & ] indicium, & B. S. 17 hunc uel illum sed ] hunc, uel illum, sed B. S. 17 constat: nam ] sic! B. S. 20 sanxit. Nam ] sanxit: Nam S. 21 sensus: ubi ] sic! B. S. 21 arabica ] Arabica B. S. 21 Auerroys ] Auerrois B. S. 22 intellectus: Vbi ] sic! B. S. 23 sensus: Apud ] sensus. Apud B. S. 24 ἀισθήσεως hoc est & ] ἀισθήσεως, hoc est, & B. S. 26 canallicula ] canalicula B. S. 27 & ] Et B. S. 28 Aristoteles. Iudicium ] Aristoteles: Iudicium B. S. 28 principalis id est mentis ] principalis, id est, mentis B. S. a De anim. III 9, 432a15 sqq. b Ibid. c Averroes, The long commentary on De anima, 3, 40, 432a15-22, p. 405. d Johannes Argyropulus, Aristotelis De Anima libri tres, 3, 9, p. 95. e De anim. III 9, 432a16.

488

Probatio consecutionis.

Themistius. Simplicius.

philoponus.

Liber Quintus

133 r.

eius unde exeunt phantasmata id est sensus, indiscriminatim citat, cum fallaciam oboriri facillime in sensibus eorum qui aut amore, aut ira, aut affectione aliqua tenentur, edisserit, ut opere procedente referemus. At quia ipse proprie nec intellectum nominat nec sensum sed principale hoc est τό κύρον & ἐν ῷ τὰ φαντάσµατα γίνεταιa. Themistius in sua de insomniis paraphrasib, scribit geminas esse in nobis iudicandi uires, mentem quae primatum obtinet, & sensum, unde ortum habet imaginatio. Hoc indicium iudiciumque sensus, quae longo discursu ne de uerbo calumnia sarciretur explicuimus, & quantum fieri a nobis potuit declarauimus, incerta dicimus: & quod est sequens incertam artem demonstrandi. Consecutio nota apud ipsum Aristotelem, & omnes qui nouere quae nam sit eius ars demonstrandi, & quot assiscit, quot requirit? quot admittit necessario? Quae tandem ad sensum prouocant ut ad indicem iudicemque primarium quia uniuersales propositiones in posterioribus Analyticisc docet inductione colligi ex singularibus, quae sensu percipiuntur & iudicantur. Nam siue proponas aliquid, siue petas, siue insinues, siue delinies, sensuum officiis uteris, aut sensuum niteris experimentis, aut quodpiam adhibes quod ex ipso sensu trhaxit initium & fundamentum, siue ut sit in se se, siue ut cognoscatur ab homine. Haec tam clara apud Aristotelem habentur, ut probatione non egeant: cum ipse sanxerit omnem cognitionem humanam habere ortum a sensu: & nihil esse in intellectu quod prius in sensu non fueritd: & eum qui uno sensu caret notitia rerum omnium quae ad sensum illum pertinent carere oportere. Nota etiam consecutio apud peripateticos quorum longe praeclari Themistius atque Simplicius, in physicorum testantur commentariis, Aristotelem principia demonstrationis a sensu duxisse. Ipso quoque in opere de demonstratione cum dixisset Aristoteles, omnem doctrinam & omnem disciplinam intellectricem ex praeexistenti fieri cognitionee, signanter esse id dictum sunt qui accipiant, sensu non citato, qui omnis sit doctrinae & disciplinae fundamentum. Etiam clare Themistiusf affirmat sensum ipsum nulla cognitione praeueniri. Et Philoponus quoque pariter confirmat sensum

1 phantasmata id ] phantasmata, id B. S. 1 est sensus ] est, sensus S. 4 nominat nec ] nominat, nec B. S. 4 sensum sed ] sensum, sed S. 4 principale hoc est τό ] principale, hoc est, τό B. S. 4 κύρον & ] κύρον, & B. S. 9 potuit declarauimus ] potuit, declarauimus S. 11 nouere quae ] nouere, quae B. S. 11 assiscit ] asciscit B. S. 12 requirit? quot ] requirit, quot S. 12 necessario? Quae ] necessario. Quae S. 13 primarium quia ] primarium, quia B. S. 15 aliquid, siue ] aliquid siue S. 17 adhibes quod ] adhibes, quod B. S. 17 trhaxit ] traxit B. S. 17 initium & ] initium, & B. S. 20 sensu: & ] sic! B. S. 20 intellectu quod ] intellectu, quod B. S. 21 caret notitia ] caret, notitia S. 22 pertinent carere ] pertinent, carere S. 27 dictum sunt ] dictum, sunt B. S. a Aristoteles, De insomniis, 2, 460b20. b Themistius, De insomniis, c. 11, 112 v. c Anal. post. I 1, 71a20 sqq. d De anim. III 9, 432a7sq.; Anal. post. I 18, 81a37-b10; Thomas von Aquin, De veritate, q. 2, a. 3, arg. 19. e Anal. post. I 1, 71a1. f Themistius, In de anima commentaria, 92, 4 sqq.

5

10

15

20

25

133 r. 133 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

489

non habere πρου ποκειµἑνην γνώσινa hoc est praesubiectam cognitionem. Alexanderb item dum enarraret Aristotelis ter tium de anima librum sensu caelestia non esse praedita eo affirmat, quia sensus primo animae famulatur, ad noticiam uniuersalium ex particularibus quae sensu cognoscuntur colligendam: qua non indigeant caelestes animae intellectrices, & nunquam ab uniuersali noticia recedentes. Et ne tantum graecos Aristotelis expositores & paraphrastes citasse uidear: Nota & apud sanctum Thomam cum alibi, tum praecipue in theologica summa prima parte secundi uoluminis quaestione, Li. ubi disputat utrum habitus ullus sit a naturac: Nam ibi manifestissime confitetur Aristotelem ostendisse cognitionem principiorum prouenire nobis ex sensu. Quod si dixeris non fundari demonstrationem in re per sensum accepta, sed in transcendentibus: & aliquas esse propositiones apud philosophos quae uocentur dignitates, easque sensu non haberi. Dicam Aristotele authore & bonis peripateticis, non ita de demonstratione decerni. Sed eam in sensu fundari, quem ducem totius humanae cognitionis affirmat adeo, ut qui uno a natura sensu destitutus fuerit, earum rerum quae ad illum pertinent sensum notitia carere eum, dubio procul affirmarit. Imo ipse Aristoteles in tertio libro de anima, dum repetit quae ante de anima ipsa disputarat scribit aperte, eum qui non sentit neque addiscere quicquam neque intelligere posse: & eum qui speculatur necesse esse simul aliquod phantasma speculari.d Et quanquam sunt qui uelint id tantum modo uerum inueniri dum anima ut forma quaedam corporis non tanquam intelligentia quaedam consideratur in prima illa quam sibi fingunt antequam corpus informet consideratione. Alii dum addiscit non postquam didicit. Alii dum rebus naturalibus depraehendendis uacat, uti etiam memorauimus in tertii libri Aristotelis de anima commentario, & in digressione maxime de immortalitate ipsius. Aristoteles tamen hoc non expressit: illud uero non expraessit modo, uerum etiam saepe repetiit, & de naturalibus rebus aut semper aut plurimum disseruit, & ad sensum uidelicet rem naturalem semper se se recipit, & primas intellectiones quanquam phantasmata non sunt, attamen sine phantasmatibus non esse decreuit: & secundo nicomachiorum affirmatur, uirtutem intellectilem indigere experimento & tempore.e Dicam & axiomata illa siue dignitates ad sensum recurrere: quod 1 habere πρου ] habere, πρου B. S. 1 γνώσιν hoc est praesubiectam ] γνώσιν, hoc est, praesubiectam B. S. 7 uidear: Nota ] uidear: Nota B. / uidear: nota S. 9 Li. ] Lib. B. S. 9 natura: Nam ] sic! B. S. 13 haberi. Dicam Aristotele ] haberi: Dicam, Aristotele S. 14 decerni. Sed ] decerni: Sed B. S. 15 affirmat adeo ] affirmat, adeo B. S. 17 sensum notitia ] sensum, notitia S. 18 repetit quae ] repetit, quae B. S. 19 quicquam neque ] quicquam, neque B. S. 21 uelint id ] uelint, id S. 21 tantum modo ] tantummodo S. 23 consideratione. Alii ] consideratione: alii S. 24 didicit. Alii ] didicit: alii S. 28 semper aut ] semper, aut B. S. 30 sine ] siue B. S. 30 decreuit: & ] sic! B. S. a Philoponus, In Aristotelis analytica posteriora commentaria, 5, 1 sqq. b Alexander von Aphrodisias, De anima liber cum mantissa, 161, 32 sqq. c Thomas von Aquin, Summa theologiae, Iª-IIae, q. 51, pr. d De anim. III 8, 432a7 sq. e EN II 1, 1103a15-17.

Alexander.

S. Thomas.

Remotio obiectionis multiplex.

490

Liber Quintus

133 v. 134 r.

si secus censueris, Rogabo te ut earum par mihi afferas, nam praeter illam de qualibet re aut affirmatio aut negatio uera, quae & sensum quoquo modo etiam assiscit, quando ipse res sub sensum cadunt, & demonstrationes quoque proprie non ingreditur authore Aristotele, nisi contrahatur ad particularem materiam. praeter illam inquam forte uel unam uel alteram, aut nullo pacto aut difficulter inuenies. Nam Thomas eo quem supra citauimus loco, quod omne totum sit maius sui partea, cognosci non posse docet, nisi quid totum quid pars sit, ante nouerimus: & hoc ipsum per species intelligibiles in phantasmatibus acceptas, quae de sensu proueniunt. Sed finge tibi has non pendere a sensu, reliquas omnes quae a sensu oriuntur & de quibus proprie conficit artem Aristoteles, quo pacto defendes? quo modo certam dices artem quae incertis principiis utatur? incertis nitatur fundamentis? Contendes fortasse non semper decipi sensum, quid tum? Nam & si quandoque non decipitur, tamen & quandoque etiam decipitur, siue in indicando siue in iudicando siue in utroque. Ideoque incertus. Dices corrigi errorem aliis postea sensionibus sensationibus ue, ut dici plerisque solet, Dicam ego te semper incertum, an in hac, an in illa uidelicet sensione fueris deceptus, nam sensus ipse ut diximus, ut mox etiam latius dicemus in se ipso quanquam uerus esse potest, uarius tamen, & ambiguus dubiusque, & est & habetur saepenumero ipsa experientia, cum suo officio defungitur. Varius inquam si regulam (de qua superiore libro diximusb) ueritatis, ex sensu colligere uolueris. quod & dictum etiam nunc uelim & saepenumero alibi tacite repetitum: ne de hac ueritatis sensilis regula, me semper loqui, ubi eius rei mentio efficienda esset, inculcem. Praeterea do tibi gratis sensationem alia sensatione corrigi, & ex multis te quicquam colligere. At uir docte non ex multis, Sed ex omnibus constat uinuersale, quae omnia nec haberi sincere possunt, nec eodem modo, ut uidebitur opere procedente, & demonstratio sine uniuersali non conficitur, Quique a multis ad omnia uoluerit argumentari in falaciam incidit ab Aristotele damnatam, qua de re repositus est mihi locus hoc ipso libro. Quare sint plures, sint pauciores, sit una tantum modo quae incerta sit, tota uniuersalis 1 Rogabo ] rogabo B. S. 1 afferas, nam ] afferas: nam S. 2 affirmatio aut ] affirmatio, aut B. S. 3 assiscit ] asciscit S. 4 ingreditur authore ] ingreditur, authore S. 5 materiam. praeter ] materiam, praeter B. S. 5 unam uel ] unam, uel B. S. 6 pacto aut ] pacto, aut B. S. 8 totum quid ] totum, quid B. S. 10 oriuntur & ] oriuntur, & S. 11 quo modo ] quomodo S. 13 etsi ] & si B. S. 14 indicando siue ] indicando, siue B. S. 14 iudicando siue ] iudicando, siue B. S. 15 utroque. Ideoque ] utroque, ideoque S. 16 sensationibus ue ] sensationibusue B. S. 16 solet, Dicam ] solet. Dicam B. S. 17 deceptus, nam ] deceptus: nam S. 18 ipse ut ] ipse, ut B. S. 18 dicemus in ] dicemus, in B. S. 18 ipso quanquam ] ipso, quanquam S. 19 est & ] est, & B. S. 20 defungitur ] de fungitur B. 20 Varius inquam si ] Varius, inquam, si S. 21 uolueris. quod ] uolueris, quod B. S. 22 uelim & ] uelim, & B. S. 25 At uir docte non ] At, uir docte, non S. 25 Sed ] sed B. S. 26 sincere ] syncere B. S. 28 Quique ] quique B. S. 28 falaciam ] fallaciam S. 30 tantum modo ] tantummodo B. S. a Thomas von Aquin, Summa theologiae, Iª-IIae q. 51, a.1.

b EV 4, c. 12, p. 470 sqq.

5

10

15

20

25

30

134 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

491

incerta redditur, quia si certa statuatur, ex omnibus & singulis constare certis debet: Vt mittam quod quae certa uidebitur tibi, aliis ob diuersitatem sensuum uidebitur incerta, & saepenumero falsa, ac tandem consulere naturam ipsam opus erit, & si sit ad eius tribunal pro dirimenda lite: propterea quod aut tua, aut illius quisquis ille fuerit temperatura, competens omnibus hominibus iudicium non habebitur: quoniam quot indiuidua in humana specie, tot diuersa temperamenta, ex diuersa humorum proportione dissultantia, qua de re paulo post inter probandum quod assumpsimus disputatio fiet. Quod quidem assumptum probari etiam potest multipliciter primo in communi per ea quae dicta sunt capite duodecimo libri superiorisa, ubi docuimus nec sine ipsius Aristotelis testimonio, sensum ubique praeponi ab eo & certius ratione iudicari. Secundo authoritate multorum philosophorum Anacharsydis, Xenophanis, Itemque parmenidis, Democriti, Heracliti, & aliorum omnium, qui sensus & indicium & iudicium habuerunt incertum, Idque ipsum probare conati sunt, quorum secundo huius operis libro sententias explicauimus, Atque hac de re academicorum etiam praecipueque scepticorum argumenta recensuimus: eosque etiam quoad licuit iuuimus capitibus maxime secundo & tertio supra uigesimumb: quibus in praesentia nolumus uti, quoniam inter disputandum cum Aristotele lycium non placet exire. Tertio quia homines de propriis sensibus saepenumero ambigunt, dubitantque an proprie senserint? an uere uiderint, uere audierint quae sibi uidentur uel uisa, uel audita? nam & si actus is reflexus dicatur, actus tamen sensus est, uel ipsiusmet uel alterius: quo fit ut si dubitat de ipsa sensione, certius iccirco esse non possit: unde radix se se offert probandi, parum firmam humani discursus facultatem: quando composita omnis, uel syllogismo collecta cognitio, pendet a simplici, quae pendet a sensu. Quarto quia cum proprie sentiunt adhuc tamen quomodo sentiant? & qui nam? & quot sensus habeantur sub dubio uersatur? qui tamen sensu uidelicet ipso uestigentur. Nam de sensu ipso cum praecipit Aristoteles in secundo libro de animac, haeret frequenter & sibi uidetur aduersus adeo, ut difficultates magnae circunstent omnes eius interpraetes, ut ipsum

2 debet: Vt ] sic! B. S. 4 & si ] etsi B. S. 8 assumpsimus disputatio ] assumpsimus, disputatio S. 9 multipliciter primo ] multipliciter, primo B. / multipliciter: primo S. 10 docuimus nec ] docuimus, nec B. S. 11 sensum ] sensuum B. S. 11 eo & ] eo, & B. S. 12 Anacharsydis ] Anacharsidis S. 13 Itemque parmenidis ] itemque Parmenides B. / itemque Parmenidis S. 14 indicium & ] indicium, & B. S. 14 incertum, Idque ] incertum: Idque B. S. 15 operis ] Operis S. 16 Atque ] atque B. S. 18 nolumus ] uolumus B. S. 19 lycium ] Lyceum S. 21 audierint quae sibi uidentur uel ] audierint, quae sibi uidentur, uel B. S. 22 ipsiusmet uel ] ipsiusmet, uel B. S. 23 iccirco ] idcirco B. S. 26 sentiunt adhuc ] sentiunt, adhuc S. 27 sentiant? & ] sentiant, & S. 27 qui nam? & ] quinam, & S. 27 habeantur sub ] habeantur, sub B. S. 27 uersatur? qui ] uersatur; qui S. 29 frequenter & ] frequenter, & S. 30 interpraetes, ut ] interpraetes ut B. a EV 4, c. 12, p. 470.

b EV 2, c. 22 sq.

c De anim. II 6 sqq., 416a6 sqq.

Prima probatio antecedentis propositionis

Secunda

Tertia.

Quarta

492

Liber Quintus

134 r. 134 v.

a contradictione uendicent: Qua in re illud mirandum, quod si Aristotelem quid sibi uoluerit certo nequeant explicare, se ipsos tamen dum considerant, dum proprium actum sentiendi librant, non explicent sic, ut concorditer & amabiliter de sensibus decernant. An de intrinsecus posito sensu unus ne sit an plures non multa pugna? Alexander de anima disserensa, & Themistius in libro de memoriab, & de insomniisc, unum tantum affirmant, cui diuersa nomina diuersis ex officiis competant: & sunt ex Neotericis qui assensi sint Auicenna. ueteribus illis peripateticis hac in re. Alii quattuor fecere Quinque Auicennad. Postea uero ad Themistium quidam flexere ancipitem hac in re & uarium potius Aristotelem existimantes. De hoc autem sensu ipse proprie ne? sit qui omnia prius sentiat? an iudicet quid alii senserint? Non ne disquiritur adhuc? & in hoc pro sensuum uarietate diuersi sensus? At de ipsius sede non ne contendunt? eam in corde Aristotelese Galenus in cerebrof, in utroGalenus. Auerroys. que posuit Auerroysg: quorum fuisse diuersos sensus uel ex eo liquet quod unus quisque ita se sentire quemadmodum docebat existimabat. An forte fuit in hoc pugna solum, quia certabant de re interiori & abdita, eosque forte latebat sicut latent nutrientis potestatis officia per sensum insensiliter (ut ita dixerim) exercita? At de extrinsecus positis (uti in operis progressu latius dicturi sumus) quantum euariant? Sane tam alius ab alio diuerse sentire cognoscitur, ut quod satyricus poeta cecinit, uelle suum cuique esth, pariter de unius cuiusque sensu dici possit, esse uidelicet proprium & suum unicuique sentire. Nec hoc quidem satis certum, cum ipse Aristoteles, secundo de animai dubitet. An cum sentimus sentire nos sentiamus, & quomodo? super qua re nec interpraetes consentiunt & sunt qui communem cum particulari iungant

1 uendicent: Qua] uendicent: Qua B. / uindicent: Qua S. 4 unus ne ] unusne S. 7 Neotericis ] neotericis B. S. 8 re. Alii quattuor ] re. Alii quatuor B. / re: alii quatuor S. 8 fecere Quinque ] fecere: Quinque B. / fecere, quinque S. 9 quidam ] quiddam B. S. 9 re & ] re, & B. S. 11 proprie ne? sit qui ] propriene, sit qui S. 11 iudicet quid ] iudicet, quid B. S. 11 Non ne ] Nonne S. 13 non ne ] nonne S. 13 Aristoteles Galenus ] Aristoteles, Galenus B. S. 15 unus quisque ] unusquisque S. 15 docebat existimabat ] docebat, existimabat B. S. 17 latent nutrientis ] latent, nutrientis B. S. 17 insensiliter ] insensibiliter S. 18 extrinsecus ] intrinsecus B. S. 18 operis ] Operis S. 20 satyricus ] Satyricus B. S. 20 uelle ] Velle S. 20 uelle. . .est ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 21 unius cuiusque ] uniuscuiusque S. 22 Aristoteles, secundo ] Aristoteles secundo S. 23 dubitet. An ] dubitet, an B. S. 23 sentimus sentire ] sentimus, sentire S. 24 consentiunt & ] consentiunt, & B. S. a Alexander von Aphrodisias, De anima, 60, 14–65, 21; 78, 2–23; 97, 8–25. b Themistius, De memoria et reminiscentia, 2, c. 1, S. 104 v; Themistii Paraphrases Aristotelis librorum quae supersunt, vol. 2, p. 233 sq; p. 240 sq. c Themistius, De somno et vigilia, c. 7, p. 108 r; Themistii Paraphrases Aristotelis librorum quae supersunt, p. 277; p. 288. d Avicenna, De anima, I, 5, pp. 87–90; IV, 1–3, IV–V, pp. 1–54. e De sens. 2, 439a1; De part. anim. II 13, 656a27; De iuventute 3, 469a5 sq. et 25–27; De motibus animalium IX, 702b16 sq.; Somn. 2, 456a7. f Galen, De placitis Hippocratis et Platonis, 5, 307, 338, 363–365, 382, 516–518. g Averroes, Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, vol. 9, II, 11; 81–85. h Persius, Saturae, 5, 52 sq. i De anim. II 6, 418a8 sqq.

5

10

15

20

134 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

493

sensum, & quaestionem an sit res, & quid sit, ducant in medium, illamque extrinsecus posito sensui annuant solum modo, hanc uero intrinsecus collocato sensui, & ei qui est extra copulato, concedant. Affirmat autem Auicennaa Auicenna. sensum non cognoscere essentiam suam, uel hac motus ratione, quod nihil nisi per organum corporale cognoscit, quod quidem organum inter se ipsum & sensitiuam potentiam medium cadere non possit, cuius rei Thomas etiam Thomas. meminit in quaestione de ueritateb, quam in sensu quidem esse posse uti non negat, ita etiam affirmat esse saepenumero posse in sensu falsitatem, non solum quatenus iudicat aliter, quam se se res habeat, sed etiam quatenus res quaedam est & index non iudex rei alterius: Nam & si quomodo est affectus, eo modo se offerat & praesentet altiori potestati, nihilominus rem aliter indicare praesentareque potest, atque ideo falsus esse dicitur, ut pote diuersam aestimationem quandoque exhibens. Atque in ipsa etiam perceptione sensilium dum ordine uidelicet quodam ad iudicium referunt, quod idem consequitur, potest occasionem praebere fallendi. Dum aliter etiam componendo ac diuidendo & arbitratur & iudicat. quo in iudicio aut ueritas exprimitur aut falsitas: non autem proprie in haustu & perceptione simplici & nuda. quanquam & res etiam extrinsecus posita falsi appellatione signari solet, quatenus falsam aestimationem indit in sensibus: qui & si de propriis sensilibus dicuntur duce natura decernere, intrinsecus tamen & extrinsecus uel sensorio uel intermedio praepediuntur. Equidem ni doctis & eruditis, inque ipso legendo Aristotele & interpraetibus eius uersatis haec scriberem, utique ea explicarem magis, sat fuerit annotasse. Caeterum unde quaeso tam magna quaestio tamque frequens in sensu? An sit potestas tantum patibilis? an actiua? an inter has media? Qui actiuam rentur se dum sentiunt, agere aliquid non tantum perpeti putant, ut Io. candauensisc. ut Apollinarisd, Ac diuersa ex parte alii minime se agere dicunt agentem sensum explodentes. Nec desunt qui fateantur utrunque sed illorum neutrum, & mediam quandam actionem intelligant, inter id quod proprie est agere, & proprie pati. At qui de numero ipso actuum sentiendi? Num alii duobus actibus sentire se dixerunt proprium & commune sensibile? Alii uno duntaxat se illa sentire commemo-

2 solum modo ] solummodo B. S. 6 ipsum & ] ipsum, & B. S. 10 est & index non ] est, & index, non B. S. 10 & si ] etsi B. S. 12 ut pote ] utpote B. S. 16 diuidendo & arbitratur & iudicat. quo ] diuidendo, & arbitratur, & iudicat, quo B. S. 17 exprimitur aut ] exprimitur, aut B. S. 17 falsitas: non ] sic! B. S. 18 nuda. quanquam ] nuda, quanquam B. S. 19 sensibus: qui ] sic! B. S. 19 & si ] etsi B. S. 20 sensilibus ] sensibus B. S. 20 dicuntur duce natura decernere ] dicuntur, duce natura, decernere S. 20 tamen & ] tamen, & B. S. 24 quaestio tamque ] quaestio, tamque B. S. 26 Io. candauensis. ut ] Ioannes Gandauensis, ut B. S. 26 Ac ] ac B. S. 28 utrunque sed ] utrunque, sed B. S. a Avicenna, Liber de anima 5, 2, p. 93, 60. b Thomas von Aquin, De veritate, q. 1, a. 9, c. c Heinrich von Gent, Summa, art. 1, qu. 1, p. 10 sqq. d Apollinaris Offredus Cremonensis, Expositio et quaestiones in libro de anima, lib. 2, qu. 13, p. 28.

494

Liber Quintus

134 v. 135 r.

rarunt? Nun multa quoque discordia an sensibile commune absque proprio sentiri possit & quo modo? ut ad caeli tactum etiam pro sedanda quaestione conscendant, super qua etiam re sensus ne ipsius caeli esset an minime? Et quo nam pacto esset? aperte dissentiunt. Porro de ipso sensu cum esse di catur in potentia quanta lis? & quo pacto capiendum bis, an semel, hoc est quo ad actum primum, & secundum, an quo ad hunc duntaxat ultimum pertinet. Idque propterea euenit quoniam comparauit Aristotelesa sensum intellectui, qui potestas quidem dicitur ad actum primum, hoc est scientiam intelligentiamue, Atque etiam ad secundum qui est intelligere actu ipso & considerare, sensum uero ab eo qui generauit, ad primum actum ductum esse censuerat, ut posset quo ad hoc pertinet comparari componique scientiae. Mox uero & sensum affert potestatem esse ad formam siue speciem obiectae rei, alioqui nullo extrinsecus adiuto, nulla re obiecta sentiret. Super quibus Aristotelis sensibus tam diuersi sensus ut sit internoscere difficillimum qui uero sensui consentientes sint magis. hinc alii mutationem obiectae rei qua sensus hausta specie fiat sensili rei similis imaginantur, actutumque aliam naturae non temporis ordine mutationem subiiciunt, quae animae feratur accepta, cum sensus actu fit sentiens. Alii contra stant nec aliud esse id quod dicimus actu sentire, quam sensilis rei speciem in sensu collocari, Alii alia, ut corpori ne an animae an utrique sentiendi tribuendum sit officium uideantur haerere? & sint etiam qui animae per corpus sentiendi munus impartiant, unde quid proprie sit ipsum sentire, & cui nam primo referatur acceptum? non consentiunt. In ipso uero tactus sensu, qua est unus ex quinque, quanta diuersitas? plures ne sint an unus? adeo ambiguus ea de re fuit Aristoteles ut & ipse satis non innuat, nec declarent ipsum interpraetes: quando hic censeat Aristotelem uno modo sensisse, ille alio. Quare in hac certitudine sensuum sensationumue, siue rectae sint siue reflexae, fundari certum non posse siue indicium siue iudicium satis aperuimus. Nam eos qui dixere sensum semper uerum esse, quoniam quae hauriebat ea praesentabat, superiore libro redarguimusb, falli enim eos docuimus quoniam ex rei apparitione minus rite facta, ad rei speciem quae uera non est diiudicandam feruntur, & incertae semper sententiae sunt, donec ad rem obiectam iudicium resoluatur. Ibique meminimus rationes Aristotelis 1 Nun ] Num B. S. 2 sedanda ] se danda B. S. 4 quo nam ] quonam S. 5 est quo ] est, quo B. S. 6 pertinet ] pertinent S. 7 euenit quoniam ] euenit, quoniam S. 8 est scientiam ] est, scientiam B. S. 9 Atque ] atque B. S. 9 ipso & ] ipso, & B. S. 14 difficillimum qui ] difficillimum, qui B. S. 15 magis. hinc ] magis, hinc B. S. 18 fit ] om. B. S. 18 stant nec ] stant, nec B. S. 19 sentire, quam ] sentire, decernunt quam B. S. 19 collocari, Alii ] collocari: Alii B. S. 19 corpori ne an ] corpori ne, an B. / corporine, an S. 20 animae an ] animae, an B. S. 22 cui nam ] cuinam S. 23 plures ne ] pluresne S. 24 Aristoteles ut &] Aristoteles ut, & B. / Aristoteles, ut & S. 25 interpraetes: quando ] sic! B. S. 27 sint siue ] sint, siue B. S. 27 posse siue indicium siue ] posse, siue indicium, siue B. S. 29 redarguimus, falli ] redarguimus: falli S. 30 docuimus quoniam ] docuimus, quoniam B. S. a De anim. III 4, 429a30 sqq.

b EV 4, c. 12, p. 473.

5

10

15

20

25

30

135 r. 135 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

495

in quarto primae philosophiae libroa ad asserendam sensilem ueritatem, a nobis fuisse secundo huius operis libro dissolutasb: non quidem ut ueritatem haberi etiam per sensum posse negemus, sed quoniam illae ipsae rationes id non conuincant. Quinto probari assumptum potest: quia posito sensu & Quinta probatio. sentiendi modo conformiter amabiliterque statuto, quantum attinet ad experimenta eorum qui ex ipsis sensionibus sensum diiudicant, adhuc tamen ratione sumpta ex uaria particularium sensuum natura, qui decursu etiam temporis uariantur, eque uaria rei sensilis natura, uariaque permutatione, & uario etiam utriusque concursu, quae omnia deinceps explicabuntur, ipsum sensus & indicium & iudicium redditur incertum & saepe fallax. Disquiramus hoc ipsum primo in sensu uisus, quem Aristoteles omnibus praefert sensibusc, quantum pertinet ad percipienda rerum discrimina, quem & Philoponus tali pollere excellentia inter initia primi in libros de animad commentarii docuit, ut secum trahat alios, quam ob rem quae uisu participant ac ut ipse loquitur µετὲχει ὄψεωσ participare & auditu censet, & qui auditu participant, odoratus, gustus, tactus, non esse expertia. Hunc ipsum uisum decernit Aristoteles in secundo de animae, non decipi circa colorem quia color sit, & sane quidem: hoc enim per uestigia illa sensus certissima & omnibus nota decreuit. At qualis nam color? res enim in communi & uniuersim colorata, artis scientiaeque qualem & ipse & alii diligentem, scilicet, & exactam quaerunt, fundamentum non efficit, Ad species enim descendere colorum est opus, & eo maxime quod ex singularibus ille speciem colligere satagit ad scientiam conficiendam. In hoc autem maxime & incertus est & quandoque fallitur oculus, hoc est in specie diuersa colorum: qui tamen omnibus longe praeclarior sensibus, & qui plures nobis, ut est in primo metaphysicorum libro decretum, rerum differentias ostenditf, quique ut ipsemet Aristoteles in libro de sensibus, & de iis quae sentiuntur affirmat, aliis melior, differentias ut inquit παντοδαπὰσ hoc est (ut ita dixerim) omnifarias nobis annunciat διὰ πὰντα σώµατα µετέχειν χρώµατοσg, hoc est quoniam corpora omnia colore participant. Atque etiam subdidit communia sensuum quae dicuntur, id est, figuram, magnitudinem, motum, numerum, hac ipsa potestate uisus maxime persentiri.h Ad finem 2 operis ] Operis S. 4 sensu & ] sensu, & B. S. 5 sentiendi ] consentiendi B. S. 10 indicium & ] indicium, & B. S. 14 participant ac ] participant, ac S. 15 ὄψεως participare ] ὄψεως, participare B. S. 17 colorem quia ] colorum quia B. / colorem, quia S. 18 quidem: hoc ] sic! B. S. 18 illa ] ille B. 19 qualis nam ] qualisnam S. 20 ipse & ] ipse, & B. S. 21 efficit, Ad ] efficit, ad B. / efficit: ad S. 23 est & ] est, & B. S. 23 est in ] est, in B. S. 24 colorum: qui ] sic! B. S. 25 libro decretum ] libro, decretum S. 26 ostendit, quique ] ostendit, quinque B. / ostendit quinque S. 26 libro de ] libro, de S. 27 differentias ut ] differentias, ut B. S. 27 παντοδαπὰς hoc ] παντοδαπὰς, hoc B. S. 28 annunciat διὰ ] annunciat, διὰ B. S. 29 est quoniam ] est, quoniam B. S. a Met. IV 5, 1010a1 sqq. b EV 2, c. 22, p. 207 sqq. c Met. I 1, 980a21 sqq. d Philoponus, In de anima commentaria, 7, 2 sqq. e De anim. II 6, 418a10 sqq. f Met. I 1, 980a21 sqq. g De sens. 2, 437a5 sqq. h De anim. II 6, 418a18 sq.

496

Visum falli saepenumero aliis modis quam dixerit Ari.

Liber Quintus

135 v.

quoque secundi de anima libria quantum ad latinorum diuisionem pertinet (qua uti nos diximus) cum peruenisset, ipsum per excellentiam maxime sensum nuncupauit & docuit a lumine nomen accepisse. Quoniam itaque hic sensus praecipuus praecellensque habetur, Do tibi oculum circa colorem spectandum uersari: id enim illi proprium, nil alienum, nil commune obiiciatur, Do propinquitatem situs & loci, ut in ea quam mauis distantia collocetur. Nam sunt qui melius eminus quam communius aspiciant. Sume quam mauis. Do eundem aerem iisdem affectum qualitatibus. Do nullum unquam aut morbum intrinsecus, aut extrarium casum quo sensorium sit labefactatum accidisse, ut oculus naturam quam e matris (ut inquit Luciliusb) bulga secum tulit non uitiauerit, nullum organo impedimentum occurrerit. Nun propterea uerus hic sensus necessario fuerit? an magis incertus & anceps? Sane sibi certus uideatur, incertus aliis, & saepe fallax. In causa est uarium corporis totius temperamentum, uel ita suapte natura constitutum, uel procedente tempore, non modo uel morbo intraneo, uel extrario casu, sed & naturaliter per aetatis progressum, mira sensilis naturae uarietate mutatum ita, ut si etiam intra humanam secundi modi latitudinem dicatur esse eamque sibi quisque pro arbitro constituat, uarie tamen se se habebit, nec intentione solum sed diuersitate longe maiori, ut paulopost monstrabimus. quod si corporis totius, certe & oculi ipsiusque pupillae, eoque magis quod non ita solida est natura atque compacta, sed tenui fluxilique: quando ex aquea plurimum substantia constat, unde Aristo. de ea loquens in libro de sensibus inquit ὓδατοσ ἐστὶc & in secundo libro de partibus animaliumd ait, uisui aquae inesse naturam: quae omnium perspicuorum conseruari facillime potest, & in tertio de anima scribit ex aere pupillam mutari atque eius ut uerbis utar, ὁ ἀὴρ τὴν κόρην τοὶ ἀυδὶἐποίησενe & in septima problematumf sectione, oculum partem nostri corporis mobilissimam, & caeterarum maxime omnium, rei sibi obiectae similem reddi posse testatur: & non multo post sensum uisus omnium exquisitissimum affirmat. Quinto quoque de generatione animaliumg uisum non igni, ut uolebat

1 latinorum ] Latinorum S. 3 nuncupauit & ] nuncupauit, & B. S. 4 habetur, Do ] habetur: Do B. S. 5 alienum, nil ] alienum nil B. 6 obiiciatur, Do ] obiicitur: Do B. S. 6 ea quam ] ea, quam S. 6 collocetur. Nam ] collocetur (nam S. 7 quam communis ] quam cominus S. *Margin. in S.: propinquius* 7 aspiciant. Sume ] aspiciant) sume S. 7 mauis. Do ] mauit. Do B. / mauis: Do S. 8 qualitatibus. Do ] qualitatibus, do S. 10 bulga ] *Margin. in S: vulua* 10 tulit non ] tulit, non S. 11 Nun ] Num B. S. 17 esse eamque ] esse, eamque S. 18 arbitro ] arbitrio B. S. 18 solum sed ] solum, sed B. S. 19 paulopost ] paulo post B. S. 19 quod ] Quod B. S. 21 fluxilique: quand ] sic! B. S. 22 Aristo.] Aristot. B. / Aristoteles S. 22 ἐςὶ & ] ἐςὶ, & B. S. 23 ait, uisui ] ait: uisui B. S. 24 potest, & ] potest: & B. S. 25 utar, ὁ ] utar: ὁ B. 26 ἀυδὶἐποίησεν & ] ἀυδὶἐποίησεν, & B. S. 28 testatur: & ] sic! B. S. 28 omnium exquisitissimum ] omnium, exquisitissimum B. S. 29 uisum non ] uisum, non B. S. a De anim. 418a25 sqq. part. anim. II 10, 656b1. V 1, 779b17 sq.

b Lucilius, Saturae, 26, 5, 676. c De sens. 2, 438a5 sqq. d De e De anim. III 7, 431a16. f Probl. VII 8, 887a22 sq. g gen. anim.

5

10

15

20

25

135 v. 136 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

497

Empedocles, sed aquae tribuit, eorum memor quae in libris de animaa & de sensibusb antea decreuerat: neque unicolores hominum oculos ut caeteris animalibus sed uarios & uersicolores affirmat, caesios, flauidos, nigros, caprinos, & altero etiam oculo diuerso multos esse, & maxime caesio: uariam quoque eiusmodi colorum causam affert longo progressu, super multitudine humoris & paucitate fundatam, indeque & acute & obtuse uidendi causam peruestigat: quanquam & ipsa minime illi satisfecit, quare & cutis quae pupille obducitur, ab eo producta est in medium, & tenuis quidem atque alba, & leuis: ut translucida sit, atque per id apta ad acute cernendum. Ad haec & pupillae purum humorem in percipiendis exquisite colorum differentiis, & oculorum situm, non prominulum, sed concauum & reductum, ad procul uidendum asciscit.c Il la uero humoris & colorum uarietas, & cutis multiplex qualitas, & diuersus oculorum situs in diuersis hominibus, a diuersa humani corporis temperatione dimanant. Hac igitur sensus mutatione, hoc est uarietate sensilis potestatis atque sensorii, & de re sensili, cum indicium tum iudicium permutatur: Idest non solum quatenus sensus diuerse atque aliter quam se habet res, de ea indicat: sed etiam quatenus sensus tali est natura, hoc est mutabili & in se se frequentissime uaria, atque ideo se se offert altiori potestati non uno semper modo, sed uario atque diuerso, pro uaria uidelicet dispositione: proque ea etiam rem obiectam speciemque illius uarie perspicit, Ita ut quod nunc posset affirmari uere, quia, scilicet, nunc ita appareat, paulopost uere posset negari, quia, scilicet, aliter quam prius appareret. Quare qui sensu niteretur certam & constantem sententiam ferre non posset, iudiciumque illius labare saepenumero compraehenderet. Nun & simile quidam proditur ab Aristotele in asserenda sensus deceptione? cum motus in sensu, non a re obiecta factus percipitur perinde ac si a re obiecta factus fuisset?d puta cum littus quid inspectatur moueri uidetur, cum oculus comprimitur, & cum geminis assurgit mensa lucernis. Ego uero conceptionem in sensu, non ui, non motione ulla intrinsecus praeter naturam occursante, capiendam insinuo: sed eam quae suapte natura suggeritur & promitur a corporeo temperamento: quae quidem ut eadem non est cum alia quae a diuerso temperamento dimanat, ita eadem non praesentat aut indicat sensili potestati. Diuersae igitur sensiones, siue ut

1 memor quae ] memor, quae B. S. 2 decreuerat: neque ] decreuerat, neque B. / decreuerat: neque S. 3 animalibus sed uarios & ] animalibus, sed uarios, & B. S. 4 caesio: uariam ] sic! B. S. 6 acute & ] acute, & B. S. 7 peruestigat: quanquam ] sic! B. S. 14 est uarietate ] est, uarietate B. S. 15 indicium tum ] indicium, tum B. S. 16 permutatur: Idest non ] permutatur: Id est, non B. S. 16 sensus ] senius B. S. 17 est mutabili ] est, mutabili B. S. 20 perspicit, Ita ] perspicit. Ita B. S. 20 nunc ] tunc B. S. 21 paulopost ] paulo post S. 23 niteretur certam ] niteretur, certam S. 24 quidam ] quiddam B. S. 26 percipitur perinde ] percipitur, perinde S. 26 quid ] quod S. 27 inspectatur moueri ] inspectatur, moueri S. a De anim. III 1, 425a4 sqq. sens. 2, 437b1 sq.

b De sens. 2, 438a5 sqq.

c gen. anim. V 1, 779b17 sq.

d De

498

Liber Quintus

136 r. 136 v.

a Neotericis dicitur sensationes, ex diuerso sensu, non solum ex diuersa re sensibili conflabuntur: Quae quidem res obiecta sensilis uariat identidem hoc est diuersas induit apparentes sensibus qualitates. Itaque uaria sit sensus ipsa natura, non ex rei solum quae obiicitur uarietate, sed ex uarietate humani temperamenti, qui etiam suapte natura mutatur, uariisque de causis: non solum ex ambiente aere, frigore, aestu, nutrimento, quod admittet Aristoteles in libro de sensibus: Sed maxime adsunt intraneae permutationes illae, quibus extranea qualitas diuerse praesentatur, ob imaginem ex diuersorum humorum complexu diuerse redditam.a At qui non solum quo ad proprium sensile, sed & quo ad commune etiamnumb, pertinet, Nam & numero, & quantitate, & quiete, & motu, & uniuersa compage diuerse redditur, ut inde affectiones quoque uariae suboriantur. Hinc ex affectione nimia quo permutati sunt humores intrinsecus, multa falso praesentantur. Conspicuum id in iis qui capti sunt amore, quibus turpissimae quandoque feminae, pulcherrimae, & faeminis quoque turpissimi uiri, & Thersitec similes, specie formosissima censentur. Sed cur de amore dixi? quando plures eius rei causae solent afferri, de quibus omnibus cum de amoribus uitandis, quae diuino aduersantur amori, & uitae officiunt amatoriae uerba fiunt multa disserimus. Cur inquam de amore? qui de affecta uoluntate assuetudineque oblectationis prodire etiam potest. Nun unicuique fere de re sensili diuersum arbitrium est? proprietas hoc efficit indiuidui, humorum diuersa temperies, & sensilis naturae mira inconstantia, ut caetera praeteream. Nam & si homines unius habeantur speciei, atque per hoc eorum sensus quatenus humani, specie non differant, quatenus tamen ex diuersa re hoc est humorum temperamento diuerso conflantur sensus ipsi, & uaria humorum proportione dissultant, diuerse quoque hauriunt ipsas res, quae illi obiiciuntur: eaeque ipsae cum ex diuerso temperamento naturali, tum ex iugi permutatione uariantur frequentissime, ut pote & intraneis & extrariis actionibus identidem agitatae. Quam ob rem diuersae sensationes prodeunt ab ipso uidelicet temperamento uario, siue illae ipsae diuer sae habeantur specie: quod uidentur uelle expresse qui affirmant uisum hominis a uisu irrationalis animantis differre specie, non in ratione uisus, sed talis modi: sed siue specie, siue natura diuersa siue quocunque alio uarietatis modo.

2 conflabuntur: Quae ] sic! B. S. 3 identidem hoc est diuersas ] identidem, hoc est, diuersas B. S. 10 quo ad ] quoad B. 10 etiamnum, pertinet, Nam ] etiamnum, pertinet, nam B. / etiamnum pertinet: nam S. 13 praesentantur. Conspicuum ] praesentantur, Conspicuum B. / praesentantur: Conspicuum S. 18 fiunt multa disserimus. Cur ] fiunt, multa disserimus: Cur S. 18 Cur inquam de ] Cur, inquam, de S. 19 Nun ] Num B. S. 24 re hoc est humorum ] re, hoc est, humorum B. S. 25 ipsas ] ipsa B. S. 26 illi ] illis B. S. 26 obiiciuntur: eaeque ] sic! B. S. 27 ut pote ] utpote B. S. 27 intraneis & ] intraneis, & B. S. 28 Quam ob rem ] Quamobrem B. S. 29 illae ipsae ] illae, ipsae B. 31 differre specie ] differre, specie B. S. 32 modi: sed ] sic! B. S. 32 diuersa siue ] diuersa, siue B. S. a De sens. 6, 445b1 sqq.

b Ibid. 6, 447a15 sqq.

c Homer, Illias, 2, l. 215–220.

5

10

15

20

25

30

136 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

499

quod ideo dictum uelim ut omnibus satisfiat de humano temperamento, quod nomine complexionis a Neotericis exprimitur opinionibus atque sententiis. Sunt enim qui quattuor simplices, quattuorque compositas species asserant, Sunt qui unam aequam, & quattuor tantum excedentes species constituant, quattuor humoribus respondentes, & ab eo humore qui superabundet in corpore nuncupationem faciant: quanquam & plures poni possunt uariae humorum mixtorum proportioni, uaria aptando nomina. Sunt qui unam ex omnibus surgere qualitatibus opinantur qualitatem, a singulis diuersam: Quique nihil dissultare putant, & qui substantiam existiment esse temperamentum ipsum, & qui qualitatem arbitrentur, & qui membro cuique propriam tribuant formam, & qui unam omnibus simul accommodent, Tam & si parum satis adhuc explorati, ne dum certi & constituti, hac de re uia sensus haberi posse, nisi fallor etiam aperui eo in libello qui inscribitur de elementisa. Quod autem ad praesens attinet negocium, si quattuor sunt specie diuersa temperamenta, unicuique etiam sua specie diuersa sensus respondebit sententia, si plures & plures dubio procul, ut ego quidem facilius existimarim, quoniam proportionum mixtionis diuersitas, uicem habet differentiae quae speciem constituit in ipso humorum qualitatumue conflatu, ut progressu patefiet. quod & si una ex omnibus dissultat qualitas, ea certe ab omni alia quae a dissimili dissultabit mixtionis proportione, diuersa censebitur. Si substantia erit temperamentum, idem colligetur: si non, multo facilius: si nihil etiam dissultat, remanet nihilominus in uarietate mixtionis ipsa diuersitas. quod si membro cuique sua erit forma, certe inerit & sua natura, dissidens ab aliis ex propria differentia. Nec tamen uidebitur absonum ut multo magis distent alterius indiuidui membra a membris alterius, quam eiusdem inter se membra, quae forma specieque distare censuerunt. Quod si unica etiam cuique indiuiduo est forma substantiae, diuersa tamen membrorum est constitutio, diuersa ex humorum mixtione, unde & diuersa eorum officia: Aliud enim cor, aliud iecur, splen aliud in corpore munus obit. At si aliquid eorum quae diximus

1 modo. quod ] modo, quod B. S. 1 uelim ut ] uelim, ut S. 1 temperamento, quod ] temperamento (quod S. 2 exprimitur opinionibus ] exprimitur) opinionibus S. 3 quattuor ] quatuor B. S. 3 quattuorque ] quatuorque B. S. 4 asserant, Sunt ] asserant: Sunt B. S. 4 quattuor ] quatuor B. S. 5 quattuor ] quatuor B. S. 6 corpore nuncupationem ] corpore, nuncupationem S. 6 faciant: quanquam ] faciant, quanquam B. / faciant: quanquam S. 8 Quique ] quique S. 11 Tam & si ] tametsi B. S. 12 certi & ] certi, & B. S. 13 fallor etiam ] fallor, etiam B. S. 13 libello qui ] libello, qui B. S. 14 quattuor ] quatuor B. S. 16 plures dubio ] plures, dubio B. S. 17 differentiae quae ] differentiae, quae B. S. 18 patefiet. quod & si ] patefiet: quod si B. S. 19 omni ] omnia B. 19 alia quae ] alia, quae B. S. 20 dissultabit mixtionis ] dissultabit, mixtionis B. S. 21 colligetur: si ] sic! B. S. 21 facilius: si ] sic! B. S. 22 diuersitas. quod ] diuersitas: quod B. S. 24 absonum ut ] absonum, ut B. S. 28 officia: Aliud ] sic! B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De elementis liber, 1 sqq., p. 115 sqq.

Opiniones de temperamento.

Libellus authoris de elementis. Quod secundum diuersas opiniones de temperamento humorum diuersa sensuum fiant iudicia.

500

Liber Quintus

136 v. 137 r.

capiant, tanta erit diuersitas quocunque ea censeantur nomine, ut diuersum sensus iudicium colligatur: quoniam nec ii qui quattuor temperamenta dumtaxat constituunt, negant. in eodem corpore saepenumero plures bilis plures pituitae species esse: neque dici potest eas tantum intentione & remissione differre, quoniam diuersae eorum sunt operationes, ex quibus in huiuscemodi rebus diuersas colligunt species, diuersaque illis remedia adhibent medici. Aliud enim agit crocea uitellina ue aliud praxina siue porracea, aliud caerulea, quam qui arabes sequuntur medicos uocant zinariam. Quare oculus qui aut bile earum aliqua polleat suapte natura, aut fumo qui de stomacho uisum petit afflatus fuerit, non morbo solum, sed natiua dispositione ita constitutus, diuersum quiddam ab aliis hauriet, aliamque feret de re uisa sententiam, quam ille qui a tali bile fuerit immunis: Vnde magna etiam potest obuenire fallacia, quae & intellectus etiam saepenumero iudicium obumbret, ut non inconcinne uideatur fecisse Carneadesa, eum superiora corporis helleboro albo purgasse dicitur scripturus aduersum stoicos. Itaque sumatur id ipsum discriminis uti malueris, modo sit in sentiendo diuersitas aliunde quam ex numero sensationum, & ex intentione sola proueniens. Quanquam ex intentione etiam & remissione multa oriri fallacia potest, Nam ita remitti coloris aliqua species quiret, ut uel aeris crassitudo, uel diei hora, diuersam redderet adeo, ut & semper & omnibus quin & eidem etiam homini idem sensus iudicium non esset, ipso etiam Aristotele authore (quod superioribus libris innuimus). Quoniam euro flante sidera uideri secus ac si uentus ipse aerem non redderet crassiorem, in problematibusb affirmauit. Porro impetrata uaria diuersitate oppositioneque uaria, consequetur ut & contrarietas uaria inde pendeat, atque etiam manet contradictio: Vnde & fallacia uel incertitudo Aristoteles. altera ex parte necessario suborietur. Certe ipso Aristotele authore, quo pacto negare queant tot species esse temperamenti quot indiuidua non uideo, cum 1 eorum, quae diximus, capiant ] eorum quae diximus capiant B. S. 1 diuersitas quocunque ] diuersitas, quocunque B. S. 2 iudicium ] iudicum B. 2 colligatur: quoniam ] sic! B. S. 2 ii qui quattuor ] ii, qui quatuor B. S. 3 negant. in ] negant, in B. S. 3 bilis plures ] bilis, plures B. S. 4 dici potest ] dici, potest B. S. 7 uitellina ue aliud ] uitellinaue, aliud B. S. 7 praxina ] prassina S. 8 sequuntur medicos ] sequuntur, medicos B. S. 9 fumo qui ] fumo, qui B. S. 10 petit afflatus ] petit, afflatus B. S. 12 ille qui ] ille, qui B. S. 12 immunis: Vnde ] sic! B. S. 15 dicitur scripturus ] dicitur, scripturis B. S. 15 sumatur id ] sumatur, id B. S. 16 aliunde quam ] aliunde, quam B. S. 18 etiam & ] etiam, & B. S. 18 potest, Nam ] potest. Nam B. S. 20 redderet adeo ] redderet, adeo B. S. 20 semper & omnibus quin ] semper, & omnibus, quin B. S. 20 homini idem ] homini, idem B. S. 22 euro flante sidera ] Euro flante, sydera B. S. 22 secus ac ] secus, ac B. S. 24 diuersitate oppositioneque ] diuersitate, oppositioneque B. S. 24 consequetur ut ] consequetur, ut B. S. 25 contradictio: Vnde & ] contradictio: Vnde, & B. S. 26 fallacia uel incertitudo altera ] fallacia, uel incertitudo, altera B. S. 27 queant tot species esse temperamenti quot ] queant, tot species esse temperamenti, quot B. S. a Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorablium 8, 7, 5, S. 629; Noct. att. 17, 15, 1; NQ 25, 5. b Probl. XXVI 27, 943a5 sqq.

5

10

15

20

25

137 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

501

ipse in problematibusa de humorum agens mixtione, sanxerit specie distare alios non quia faciem habeant, sed quia faciem talem. quod si differentia illa ex accidenti atque materia dicatur esse non a specie ipsa humana promi, nihilominus colligimus, quod diuersa illa mixtio non solum intrinsecus, sed etiam extrinsecus oculis uidelicet aliorum diuersa praesentat. Nec solum hoc in tota terrosa mole humani corporis animaduertendum, sed etiam in subtilissimis corpusculis qui uocantur spiritus, quibus & si eorum alii animales, alii uitales alii, naturales & appellentur a medicis & sint, Scribit tamen Auicenna in libel- Auicenna. lo de uiribus cordisb, unicuique inesse proprium temperamentum, cui fecit ille nomen complexionis: proprium dico ratione proportionis quantitatum subtilitatis humorum & formae commixtionum. At totius corporis temperamenta specie non differant. Nun sensiones ipse different? Nam si sensorii & sensilis alicuius inter se temperamenta ab alterius sensilis atque sensorii temperamentis, differre manifestum sit: fieri ne poterit ut quae inter illa sunt habitudines, inuicem aperte non differant? non solum quia aut intentior una aut remissior quam alia, aut quia una biliosa, pituitosa alia sit, alia aliter: sed quia ex diuersa fundamenti terminique natura cooriuntur: quorum utrunque uarium quia sensibile, & ex diuersis pugnantibusque inter se qualitatibus conflatum: hoc est propter rem obiectam & sensilem potestatem. Nam illa & ex qualitate & ex quantitate in qua fundatur qualitas, & ex tota mixtione substantiae, unde illa profluunt diuerse reddat & praesentet speciem sensili potentiae, iisdem prope de causis uariae, & id circo uarie percipienti, Si illud Aristotelicum uerum, ut omne quod recipiatur per modum ipsius qui recipit suscipiaturc. Diuersa itaque est relatio ipsius apparentiae ex ipso fundamento etiam terminoque diuerso. Qui enim non ambigeret habitudinem relationem

1 problematibus de ] Problematibus, de B. S. 2 alios non ] alios, non B. S. 2 talem. quod ] talem quod B. / talem: quod S. 3 esse non ] esse, non B. S. 5 oculis uidelicet aliorum ] oculis, uidelicet, aliorum B. S. 7 corpusculis qui ] corpusculis, qui B. S. 7 quibus & si ] quibus, etsi B. S. 8 uitales alii, naturales & ] uitales, alii naturales, & B. S. 8 medicis & ] medicis, & B. S. 8 sint, Scribit ] sint. Scribit B. / sint: scribit S. 10 dico ratione ] dico, ratione B. S. 11 humorum & ] humorum & B. S. 12 differant. Nun ] differant. Num B. / differant, num S. 13 sensorii & ] sensorii, & B. S. 13 sensilis atque ] sensilis, atque B. S. 14 fieri ne ] fierine S. 14 poterit ut ] poterit, ut B. S. 15 solum quia ] solum, quia B. S. 16 una aut ] una, aut B. S. 16 aliter: sed ] sic! B. S. 17 fundamenti terminique ] fundamenti, terminique B. S. 18 uarium quia ] uarium, quia B. S. 18 diuersis pugnantibusque ] diuersis, pugnantibusque B. S. 19 est propter rem obiectam & ] est, propter rem obiectam, & B. S. 20 illa & ex qualitate & ] illa, & ex qualitate, & B. S. 20 quantitate in ] quantitate in B. S. 21 profluunt diuerse reddat & ] profluunt, diuerse reddit, & B. S. 22 id circo ] idcirco B. S. 22 percipienti, Si ] percipienti. Si B. S. 24 recipiatur per modum ipsius qui recipit suscipiatur. Diuersa ] recipiatur, per modum ipsius, qui recipit, suscipiatur: Diuersa B. S. 25 apparentiae ex ipso fundamento etiam terminoque ] apparentiae, ex ipso fundamento etiam, terminoque B. S. a Probl. XXX 1, 954b22. b Avicenna, De viribus cordis, 1, 1, p. 324. c Thomas von Aquin, Super sententiarum, lib. 2, d. 32, qu. 2, art. 3; Summa theologiae, Iª, q. 84, a. 1 co.

502

Liber Quintus

137 r. 137 v.

ue, quae sit inter quattuor & octo, specie differre ab ea quae inter duo & sex constituatur. quo pacto potest ambigere habitudinem temperamenti, quae sit inter aliquod sensorium quattuor (uerbi causa) bilis gradibus praeditum, & sensile duobus pituitae gradibus conflatum, specie non differre ab ea quae sit inter sensorium quod sex sanguinis gradibus polleat, & sensile quod ex tribus atrae bilis gradibus sit constitutum. Hoc recipi conuenit ab eis maxime qui temperamenta duorum uel plurium corporum, etiam si unicus prae aliis in ipsis corporibus humor polleret, diuersa constituerent: & qui nihil dissultare unum ex ipsa mixtione uellent, & qui formas suo cuique membro tribuerent. multo autem magis si biles ipsas inter se diuersas ipsa in mixtione constituamus. ut bilis quae quattuor intendi gradibus ponitur caerulea dicatur esse, quae uero tribus alia in mixtione gradibus habita sit, notetur uel uitellina uel praxina. proportio autem ipsa multis uariari modis potest, per aetatem, per casum, item eadem in aetate, nutritione, auctione, detractione uel omnium uel aliquo rum, quorum uidelicet in loco caeteri succedant humores, unde & uaria quoque proportio dissultet, quae & si eadem esset, ab alio tamen indiuiduo diuersa fuerit, ut propterea certa ulla & uniuersalis regula sensilis, super qua fundetur demonstratio, trahi non queat. Atque haec de incertitudine sensili ipse dixerim, rationibus humano fretis temperamento, ut mittam quae cum multi, tum Macrobius in septimo saturnaliuma de unici sensus incertitudine fallaciaque dixerunt, nisi & reliquorum sensuum & rationis etiam accedat authoritas: ut illusiones quoque uarias & uaria praestigia praeteream.

1 quattuor ] quatuor B. S. 1 ea quae ] ea, quae B. S. 3 quattuor (uerbi ] quatuor (ne uerbi B. S. 4 ea quae ] ea, quae B. S. 5 sensorium quod ] sensorium, quod B. S. 5 sensile quod ] sensile, quod B. S. 6 maxime qui ] maxime, qui B. S. 7 duorum uel ] duorum, uel B. S. 7 etiam si ] etiamsi B. S. 10 tribuerent. multo ] tribuerent, multo B. / tribuerent: multo S. 10 magis si ] magis, si B. S. 10 diuersas ipsa ] diuersas, ipsa B. S. 11 constituamus. ut bilis quae quattuor ] constituamus, ut bilis, quae quatuor B. S. 11 ponitur caerulea ] ponitur, caerulea B. S. 12 tribus alia ] tribus, alia B. S. 12 uitellina uel ] uitellina, uel B. S. 13 proportio ] Proportio B. S. 14 detractione uel omnium uel ] detractione, uel omnium, uel B. S. 16 & si ] etsi B. S. 17 ulla & ] ulla, & B. S. 19 mittam quae ] mittam, quae B. S. 20 saturnalium de ] Saturnalium, de B. S. 21 incertitudine fallaciaque ] incertitudine, fallaciaque B. S. 22 uarias & ] uarias, & B. S. a Macrobius, Saturnalia, 7, 14, 19 sqq.

5

10

15

20

137 v.

Liber Quintus

503

Confirmantur clarissimis exemplis quae supra sunt dicta de sensus incertitudine. ca. iii.

5

10

15

20

25

Sed libet etiam in sensu magis immorari, Et quam sit incertum eius & indicium & iudicium cum multis tum hoc in primis exemplo manifestare. Vt enim iis qui morbo regio sunt affecti, qui aurigine uultum suffunduntur (graeco ii ipsi uocabulo solent etiam apud uulgus icterici nuncupari) pallida omnia quasique inaurata uidentur, quae aliis alio colore uidentur insignita: Non secus ei eueniet qui ab ortu naturae, & ipso etiam in uentre matris temperamentum sortitus sit, ex tali bilis qualitate, quae illi similis aut sit, aut esse uideatur. Quo autem magis aliena fuerit a iusto temperamento, eo magis falli poterit: quare tertio de anima libroa Aristoteles dum de similitudine intellectus & sensus dissereret, id quod intus apparet, rei extraneae prohibere perceptionem docuit, & ei uiam obstruere quod per se uidelicet & proprie excipiendum esset. Quod si negaueris posse temperatura, sani aut non aegri hominis, esse Responsio. Triplex similem icterico, unde fieri nequeat, ut par feratur iudicium, tria non effu- confutatio. gies incommoda, Primum quod arbitraria haec erit responsio nulla ratione Prima munita Cum ad infinitum fere temperamenta corporum uariari possint, ob intentionem & remissionem qualitatum, earumque uariam mixtionem. Quo fiet uti quiuis re uera, quantum ad sui essentiam pertinet, eadem non esset temperatura, similis tamen adeo esset, ut discerni uisu nequiret, Simili saltem participationis modo. Scribit enim Thomas in theologica summa secundi uoluminis parte primab, dum agit de habituum auctione, similitudinem & dissimilitudinem non solum considerari secundum qualitatem eandem uel diuersam, sed etiam secundum eundem uel diuersum participationis modum: illudque ibi affert, nigrum non solum esse dissimile albo. sed etiam minus album, magis albo: quoniam motus ex minus albo in magis album, fiat tanquam

1 exemplis quae ] exemplis, quae B. S. 3 Ca. III. ] Cap. III. B. S. 4 immorari, Et ] immorori, & B. / immorari, & S. 5 incertum eius & indicium & ] incertum, eius, & indicium, & B. S. 5 iudicium cum multis tum ] iudicium, cum multis, tum B. S. 6 iis qui ] iis, qui B. S. 8 omnia quasique ] omnia, quasique B. S. 8 insignita: Non ] sic! B. S. 9 eueniet qui ] eueniet, qui B. S. 10 similis aut ] similis, aut B. S. 12 Aristoteles dum ] Aristoteles, dum B. S. 14 obstruere quod ] obstruere, quod B. S. 14 uidelicet & ] uidelicet, & B. S. 15 negaueris posse temperatura ] negaueris, posse temperaturam B. S. 17 incommoda, Primum ] incommoda: Primum B. S. 17 arbitraria ] arbitria B. S. 17 responsio nulla ] responsio, nulla B. S. 18 munita Cum ] munita, cum B. S. 19 intentionem & ] intentionem, & B. S. 21 nequiret, Simili ] nequiret. Simili B. / nequiret, simili S. 23 Thomas in theologica summa secundi uoluminis parte ] Thomas, in Theologica summa, secundi uoluminis, parte B. S 24 similitudinem & dissimilitudinem non ] similitudinem, & dissimilitudinem, non B. S. 24 eandem uel ] eandem, uel B. S. 25 eundem uel ] eundem, uel B. S. 26 albo. sed ] albo, sed B. S. 27 albo: quoniam ] sic! B. S. a De anim. III 4, 429a10 sqq.

b Thomas von Aquin, Summa theologiae, Iª-IIae q. 52 a. 3 co.

504

Liber Quintus

137 v. 138 r.

ex opposito in oppositum, idque Aristotelis authoritate confirmat.a Ex modo itaque participationis simili, temperatio similis posset euenire, aut certe uideri euenisse: ea propter in illius oculo siue sani siue non aegri, qui ab icterici non discerneretur oculo, inesset ea qualitas icterico similis oculo, unde & similia praesentaret quae praesentantur icterico, hoc est auri pallore subalbida. NeCharadrios. que enim tam praesto esset ea auis a graecis χαραδριὸσ appellatab, quae uisa, morbum illum expelleret: ut hinc natura ne, an uitio naturae? talis aspectus Secunda. prodiret, posset internosci. Secundum est quod multi possunt ex materno utero ferre secum id morbi, & ad senectam usque uel nolentes retinere: quos tamen cum in sensus iudicium adduxeris, quae tibi rubra uiridiaque, ea illis pallore suffusa omnino uidebuntur. Nec tu tamen lapidem heraclium praesto habebis ad oculum, ut discernas ictericus ne fuerit an minime qui ita sit natus? diffu sa scilicet ad oculos qualitate ea de qua diximus, sed ita non perspecta aliorum obtutibus, ut si morbo illo icterico aetatis decursu fuisset affectus, eoque etiam magis, quod multae eius morbi habentur species, ut medicis proditur, ex diuersa bilis infectione manantes, quae tam remitti queunt & uariari ut cernentium oculos facile lateant, eoque etiam nun facilius, quod & Galenus. Auicenna. Galenus, & Auicenna, cum in omnibus disciplinis, tum in medicina praecipue uiri magni nominis, affirmant temperamentum humanum, & quam medici iuniores complexionem uocant, oculis semper non patere, cum eueniat ut is humor qui regnet, & obtineat principatum in corpore, non se expandat ad summa, cutemque teneat, suo scilicet in uigore, sed subsidat magis in penetralibus: contraque saepenumero contingere, ut qui rerum non potitur humor, is tamen occupet faciem & corporis reliqui superficiem. Tertium incommodum id est, quod & si gratis concedimus nasci non posse ictericum hominem quin depraehendatur, nec similem icterico ut par fiat iudicium, restat adhuc non scrupulus, sed lancea: quoniam ex intentione & remissione bilis, siue eius generis qua icterica perturbatio conficitur, siue alterius modo omnino nigra non sit, tale potest conflari hominis temperamentum, ut si pallida non praesentari

3 euenisse: ea ] sic! B. S. 3 oculo siue sani siue ] oculo, siue sani, siue B. S. 5 praesentaret quae ] praesentaret, quae B. S. 5 est auri ] est, auri B. S. 7 expelleret: ut ] sic! B. S. 7 natura ne ] naturane B. S. 8 est quod ] est, quod B. S. 9 usque uel ] usque, uel B. S. 10 tamen cum ] tamen, cum B. S. 10 adduxeris ] adduxerimus S. 10 rubra uiridiaque ] rubra, uiridiaque B. S. 11 suffusa omnino ] suffusa, omnino S. 12 ictericus ne ] ictericus, ne B. / ictericusne S. 12 fuerit an minime qui ] fuerit, an minime, qui B. S. 13 diffusa scilicet ad oculos qualitate ea de ] diffusa, scilicet, ad oculos, qualitate ea, de B. S. 17 queunt & uariari ut ] queunt, & uariari, ut B. S. 17 etiam num ] etiam, num B. S. 18 medicina praecipue ] medicina, praecipue B. S. 21 eueniat ut is humor qui ] eueniat, ut iam humor, qui B. S. 22 suo scilicet in ] suo, scilicet, in B. S. 25 incommodum id ] incommodum, id B. 25 & si ] etsi B. S. 25 concedimus nasci ] concedimus, nasci B. S. 25 hominem quin ] hominem, quin B. S. 26 icterico ut ] icterico, ut B. S. 27 intentione & ] intentione, & B. S. 28 generis qua ] generis, qua B. S. a Ibid.; EN II 1, 1103b21.

b hist anim. IX 11, 615a1 sq.; VIII 3, 593b17.

5

10

15

20

25

138 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

505

uideantur eius oculo, diuersi tamen erunt omnino coloris ab ea, quam alterius temperaturae homo oculis capiet: forte alba apparebunt, quae quanquam a pallidis non omnino facillime discernantur, specie tamen coloris differunt, uti est etiam Thomae sententiaa, in eo quem supra citauimus libro maxime reposita. Cum autem colores omnes ex nigro componantur & albo, ipso Aristotele teste in libro de sensibus & sensibilibusb, siue ex albo, & Xantho, uel flauo, ut uoluit in libro de coloribusc ex uaria albi & nigri mixtione, albique & flaui temperatura uaria, uarii quoque suborientur, conflabunturque colores. quod cum ita sit eueniet ut pro diuerso etiam temperamento, quod nigrum, uel quam est nigrius, uel quam est dilutius appareat. quod item album aut albore magis fretum, aut suscedinis particeps magis praesentetur oculo: atque hinc diuersa colorum & indicia & iudicia fiant. Ita enim diuersae possunt hominis temperaturae conflari & coalescere, ut diuersae coloris species ex albo & nigro, siue albo & flauo coagmententur, eoque magis quod omne temperamentum colorum ex duobus, corporum uero humanorum temperamenta ex humoribus quattuor constituuntur flaua bile, nigra, pituita, sanguine: quae de contrariis quattuor qualitatibus oboriri frigore: calore, humiditate, siccitate sanxerunt. Quo fit ut longe plures enascantur species temperamentorum humani corporis quam colorum, quae tamen constituuntur sola intentione & remissione, uel utriusque, uel alterius contrariorum, siue albi siue nigri, aut flaui. Quod autem de icterico diximus, pari quoque ratione de iis dicendum est qui ocularium uenarum uel fractione uel collisu, sanguine oculos suffun- Paulus aegynita. duntur ὑπόσφασµα Id morbi a graecis medicis, & maxime a Paulo aegynitad Sextus. & a Sextoe uocari solet: quo qui laborant eis omnia rubra uidentur. Potest Hyposphagma. autem ab ortu naturae talem quispiam oculi temperaturam sortiri, ut multus circa pupillam sanguis interspergatur, Adeoque potest, ut flammatam aciem 1 erunt omnino ] erunt, omnino S. 2 capiet: forte ] sic! B. S. 4 est ] om. B. S. 4 eo quem supra citauimus libro maxime ] eo, quem supra citauimus, libro, maxime B. S. 5 componantur & ] componantur, & B. S. 6 ipso Aristotele teste in libro de sensibus & sensibilibus, siue ex albo,] om. B. S. 6 Xantho ] xantho B. S. 6 uel flauo ] uel, flauo S. 7 coloribus ex] coloribus, ex B. S. 7 albi & ] albi, & B. 7 albique & ] albique, & B. S. 8 colores. quod ] colores: quod B. S. 9 sit eueniet ut ] sit, eueniet, ut B. S. 10 dilutius appareat. quod ] dilutius, appareat? quod B. S. 12 colorum & indicia & ] colorum, & indicia, & B. S. 13 conflari & ] conflari, & B. S. 13 species ex albo & ] species, ex albo, & B. S. 14 albo & ] albo, & B. S. 14 magis quod ] magis, quod B. S. 15 temperamenta ex ] temperamenta, ex B. S. 16 quattuor ] quatuor B. S. 16 constituuntur flaua ] constituuntur, flaua B. S. 17 quattuor ] quatuor B. S. 17 oboriri frigore ] oboriri, frigore B. S. 18 siccitate sanxerunt ] siccitate, sanxerunt B. S. 18 fit ut ] fit, ut B. S. 19 corporis quam ] corporis, quam B. S. 19 intentione & ] intentione, & B. S. 20 albi siue ] albi, siue B. S. 22 est qui ] est, qui B. S. 22 uenarum uel fractione uel ] uenarum, uel fractione, uel B. S. 23 suffunduntur ὑπόσφασµα Id ] suffunduntur ὑπόσφασµα. Id B. / suffunduntur, ὑπόσφασµα, id S. 24 aegineta & ] Aegineta, & B. S. 24 laborant eis ] laborant, eis B. S. 26 Adeoque ] adeoque B. S. a Thomas von Aquin, Summa theologiae, Iª-IIae q. 52 a. 3 co. b De sens. 4, 442a12. color. 1, 791a1 sq. d Paulus von Aegina, Sieben Bücher, 3, 22, p. 209. e PH 1, 126.

c De

506

Liber Quintus

138 r. 138 v.

gestare uideatur. Sensus igitur uisus magis uarius esse potest quam sensile, quod ei proprie obiicitur: quod tamen sensile multis & infinitis pene modis uariari sola intentione & remissione potest: ut mittam quam proxime etiam diuersorum colorum species, inter se uariae sint habitae, ut glauca, cerulea, cesia, & quam uarie in una etiam coloris specie habitae sint diuersitates, ut in rubra, & fulua, & flaua, & rutila, & rubida, & ruffa, ex uaria, scilicet, mixtione manantia, quae cum fauorini frontinique sermonibus diligenter adnotata sunt, tum in secundo noctium atticaruma eleganter exposita. Vt mittam etiam quod ratione aduersus sensum, in re quae multo uideri solet manifestissima, uti quidam uoluerint: quo factum ut Anaxagorasb non albam sed nigram niuem uideri uoluerit: quemadmodum septimo capite secundi huius operis libris fecimus mentionemc. quod existimari potest ab eo factum, quoniam non usque quaque sensus iudicium stabile apud eum manserit quanquam rationis ansam praetendere maluit. Dici alia non pauca possent, sed haec satis haberi queunt. Ex quibus colligitur quam incertum sit uisus uel indicium uel iudicium, ubi etiam aliquibus certum appareat. Nam sensus quidem uerum esse aliquando & indicium & iudicium non ambigo, nullumque homini qua carneus est omnino uerius, tum scilicet, cum non fallitur, cum non in ambiguo uersatur, cum in sua dumtaxat sensione persistit, nec ad aliorum sensa & iudicia refertur: quanquam fere semper adsunt conditiones ipsius sensorii uariae, quae res ipsas ob diuersum temperamentum, secus ac se habeat apud alios, saepe etiam aliter ac se habeat ueritas, praeseferunt ob diuersam etiam rei ipsius sensilis fluxamque naturam, ea ipsa quae obiiciuntur sensorio, diuerse se se habent temporis diuersitate. Variat itaque temperamentum corporeae naturae diuersas ob causas, uariant & rei sensilis percipiendae sensibus qualitates: quorum ex uarietate uarium quoque manat iudicium, ratione saepenumero adstipulante. Sed & alia quoque uarietas prodiret, si lumen proprie uisibile esset, ob uarium corporis temperamentum, & oculi potissimum pupillae ad lucem contuendam, instar colorum quos supra diximus, diuerse a 1 potest quam ] potest, quam B. S. 2 multis & ] multis, & B. S. 3 intentione & ] intentione, & B. S. 7 fauorini frontinique ] Phauorini, Frontinique B. S. 9 etiam quod ] etiam, quod B. S. 9 re quae ] re, quae B. S. 10 factum ut ] factum, ut B. S. 10 albam sed ] albam, sed B. S. 11 capite secundi ] capite, secundi B. S. 12 operis libris ] Operis libri S. 12 mentionem. quod ] mentionem, quod B. S. 13 usque quaque ] usquequaque S. 13 manserit quanquam ] manserit, quanquam B. S. 15 colligitur quam ] colligitur, quam B. S. 15 uisus ] usus B. S. 15 indicium uel ] indicium, uel B. S. 17 aliquando & indicium & ] aliquando, & indicium, & B. S. 17 homini qua ] homini, quae B. / homini, qua S. 18 est omnino ] est, omnino B. S. 19 sensione persistit ] sensione, persistit B. S. 19 sensa & ] sensa, & B. S. 20 refertur: quanquam ] refertur, quanquam B. / refertur (quanquam S. 21 uariae, quae ] uariae) quae S. 21 secus ac ] secus, ac B. S. 22 aliter ac ] aliter, ac B. S. 23 sensilis fluxamque ] sensilis, fluxamque B. S. 23 naturam, ea ipsa quae ] naturam ea ipsa, quae B. S. 25 uariant & ] uariant, & B. S. 26 qualitates: quorum ] sic! B. S. 27 adstipulante ] adtripulante B. 29 colorum quos ] colorum, quos B. S. a Noct. att. 2, 26, 1 sqq.

b Acad. I, 100 sq.

c EV 2, c. 7, p. 179.

5

10

15

20

25

138 v. 139 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

507

diuersis corporum temperamentis perpendi, & iudicari. Sane lumen proprie obiici uisui uoluit Auicenna, sexto naturalium rerum libroa, ubi & intermedia Auicenna. sensuum quae necessaria putat Aristoteles non recipit. Porro ex uaria ipsa intentione & remissione luminis in se se perceptibili, siue etiam commune quiddam lumini atque colori, pupillae obiiceretur, uariaret iudicium: quoniam diuersae rei uisilis prodiret species, diuerso ex receptu. Ab illa uero Auicennae opinione nihil uisus abhorrere Aristoteles in libro de coloribusb, uel non abhorruit Auicenna uerius ab Aristotele, quando xanthum colorem simplicem, igni adscripsit & solic, & huic quidem alius color non est praeter quam lumen ipsomet Aristotele authored, qui solem quintae cuiusdam naturae & ab elementorum mixtione diuersae omnino decreuit esse & ignem qui sit simplex nullum habere colorem uoluit, quoniam color eo authore elementorum conflatum mixtionemque sequitur. Quo circa iuxta naturam combustae rei diuersi conspiciuntur in igne colores, & si suapte est ignis natura Xanthus flauus ue, hoc est sola lucis proprietate praeditus: Vnde illum Aristoteles contulit soli, qui lucis corporeae fons & origo est. Vt autem lumen ipsum per se sit uisile, probari solet ex colorata superficie, cuius pars illustretur, pars ad umbrata maneat: Quando in altera parte lumen & color perspiciuntur, in altera color dumtaxat inspectatur. Nun etiam id ipsum apparet ex iis quae in tenebris micare & rutilantes fundere scintillas uidentur? Videtur etiam mihi, Simplicium in commentariis secundi de anima libri primum uisile statuisse Simplicius. lumen per illa uerba προηγουµενωσ ὁρὰ τὸν ἐιναι τὸ φῶσ καὶ του φωτὸσ αῶο δειητικον λαµπρὸνe hoc est uisile esse lumen quasi dixeris praecedenter, & id splendidum quod lumen impartit: quanquam procedente opere non negat colorem luce consumatum, agere ut uideatur, Nec me latet a Thomaf, & sec- Thomas tatoribus, inter materiale obiectum uisus & formale differentiam allatam, & 2 intermedia ] inter media B. S. 3 sensuum quae ] sensuum, quae B. S. 4 intentione & ] intentione, & B. S. 5 lumini atque ] lumini, atque B. S. 7 Aristoteles in ] Aristoteles, in B. S. 9 adscripsit & ] adscripsit, & B. S. 9 est praeter ] est, praeter B. S. 10 lumen ipsomet ] lumen, ipsomet S. 10 naturae & ] naturae, & B. S. 11 esse & ignem qui ] esse, & ignem, qui B. S. 12 simplex nullum ] simplex, nullum B. S. 12 color eo authore elementorum ] color, eo authore, elementorum S. 13 conflatum mixtionemque ] conflatum, mixtionemque B. S. 14 & si ] etsi B. S. 15 Xanthus flauus ue ] xanthus, flauusue B. S. 15 est sola ] est, sola B. S. 15 praeditus: Vnde ] praeditus, unde B. S. 16 fons & ] fons, & B. S. 18 ad umbrata ] adumbrata B. S. 18 maneat: Quando ] sic! B. S. 18 lumen & ] lumen, & B. S. 19 Nun ] Num B. S. 19 id ipsum ] idipsum B. S. 19 iis quae ] iis, quae B. S. 20 micare & ] micare, & B. S. 22 lumen per ] lumen, per B. S. 22 uerba προηγουµενωσ ] uerba: προηγουµενωσ B. S. 23 hoc est uisile esse lumen quasi dixeris praecedenter ] hoc est, uisile esse lumen, quasi dixeris, praecedenter B. S. 24 splendidum quod ] splendidum, quod B. S. 24 impartit: quanquam ] sic! B. S. 25 consumatum, agere ut ] consummatum agere, ut S. 25 uideatur, Nec ] uideatur. Nec B. S. 26 uisus & ] uisus, & B. S. a Avicenna, Liber de anima, 3, 1, p. 169 sqq. b De color. 1, 791a15. c Ibid. 1, 791a4. d Ibid. 1, 791b7. e Simplicius, In de anima commentaria, 419a1, 135, 25. f Thomas von Aquin, 2 Sent. d. 38 q. 1 a. 4 ad 1.

508

Epilogus exemplorum de uisus incertitudine

Auerroys.

Exempla in aliis sensibus et praecipue in gustu.

Liber Quintus

139 r.

alterum lumini alterum colori adscriptum, nec hoc omnino sine lite: interque obiectum quo & obiectum quod discrimen allatum esse. Nam de obiecto ipso, ex Aristotele & Auicennaa nunc mihi mentio, quorum ille colorem hic lumen praetulisse uidetur, & sane oportet illustrari aliquid quoquo modo, si cerni debet, alioquin quo pacto id ipsum sui imaginem praeseferet? Sed tale potest esse id lumen ut aliquo etiam modo ab omnibus non compraehendatur oculis: & posset adduci exemplum illud quod in Aristotelemb refertur ut in authorem, de Thasio quopiam uiro cui simulacrum hominis identidem ante oculos obuersabatur, quod aliorum oculi hominum non percipiebant. Proditum item est memoriae Tiberium Caesarem inter nocturnas tenebras uidere solitumc, Sensus enim ipsius non decipiebatur in quo decepti alii fuissent, circa eandem rem uisam, in eadem distantia, eodem in medio, hoc est obscuro & nocturno in aere. Diuersitas enim temperamenti diuersitatem quoque iusta proportione in uisili potestate constituerat. Et de incertitudine uisus hactenus, quantum ad id quod ab Aristotele praetermissum uidetur: quia si certus esset omnino sensus, non tamen ex diuersitate complexus & temperamenti humorum eadem unicuique uideretur res obiecta unde uariabit inductio ex particularibus procedens, siue id referas ad uisilem potestatem, siue ad uariam rei uisae naturam. Illud ex abundanti addiderim, uoluisse Auerroem tertio de anima commentariod, uisum quandoque falli circa proprium obiectum, unde illa eius uerba ipso in commentario particula uigesima sextae actiones propriae uisui scilicet compraehendere colorem sunt uerae in maiori parte, Addo igitur non semper, & si non fallor optime consequitur. Sed iam de uisu multa & forte plura quam oportuit. In reliquis quoque pari proportione sententia feratur, Nam si ad gustum te referas, quanta ob humorum non dico ex febre uitiatorum, sed congenitorum multimoda & supra quam dici possit uaria diuersitas inuenietur in hominibus? Nam quod uni sentitur uno modo non sentitur alii, maxime cum omnes ex dulci & amaro conflentur, & coalescant

1 lumini alterum ] lumini, alterum B. S. 2 quo & ] quo, & B. S. 3 Aristotele & ] Aristotele, & B. S. 3 colorem hic ] colorem, hic B. S. 4 aliquid quoquo ] aliquid, quoquo B. S. 5 id ipsum ] idipsum B. S. 5 praeseferet ] prae se feret B. S. 6 lumen ut ] lumen, ut B. S. 7 illud quod ] illud, quod B. S. 7 refertur ut ] refertur, ut B. S. 8 uiro cui ] uiro, cui B. S. 9 item ] om. B. S. 11 solitum, Sensus ] solitum. Sensus B. S. 11 decipiebatur in ] decipiebatur, in B. S. 12 est obscuro & ] est, obscuro, & B. S. 13 temperamenti diuersitatem quoque ] temperamenti diuersitatem, quoque B. / temperamenti, diuersitatem quoque S. 15 id quod ] id, quod B. S. 16 complexus & ] complexus, & B. S. 17 obiecta unde ] obiecta, unde B. S. 17 particularibus ] particularib. S. 21 sexta actiones ] sexta, actiones B. S. 22 Addo ] addo B. S. 23 & si ] etsi B. S. 23 fallor optime ] fallor, optime B. S. 24 multa & forte plura quam ] multa, & forte plura, quam B. S. 25 feratur, Nam ] feratur: Nam B. S. 26 multimoda & ] multimoda, & B. 26 possit uaria ] possit, uaria B. S. 27 hominibus? Nam ] hominib. Nam B. / hominibus. Nam S. 27 sentitur uno ] sentitur, uno B. S. 28 dulci & ] dulci, & S. a Avicenna, Liber de anima, 3, 1, p. 173. d Averroes, De anima, 3, 5, 26C, fol. 169 r.

b PH 1, 84; Meteor. III 4, 373b4. e Ibid.

c PH 1, 84.

5

10

15

20

25

139 r. 139 v.

5

10

15

20

Liber Quintus

509

sapores, scribit enim ipsemet Aristoteles in libro de sensibus ut colores ex Aristoteles. albi & nigri mixtione fiunt ita οἱ χυµοὶ ἐκγλυκεωσ καὶ πικρουa hoc est succi ex dulci & amaro, idque magis minusque fieri docet ex Analogia, proportione ue mixtionis. Nec mihi nunc obstrepant, tale hominis temperamentum tali in latitudine perpendendum, hominemque etiam non proprietate indiuiduorum sed specie considerari debere decernentes: Nam de temperamento quot, scilicet, sint & quomodo secernantur cum agunt, non tanquam de re iudicata decernunt, sed de ambigua & plena difficultatum ut ante monstratum est: Nec intentio & remissio latitudinis, minores ut excutiatur controuersias postulat, quae quidem latitudo ita assignata ut decere dicunt, adhiberetur necessario ad sensiones rite & certo percipiendas inter stinguendasque adeo, ut posset parandae demonstrationi patrocinari. Haec uero non conceptionibus animi communibus illis & maxime generalibus insistit, sed rerum species, & rimatur & colligit ex singularibus sensu ipso perceptis & cognitis Aristotele duce, alioqui pauci credo si non magis nulli essent ad demonstrandum idonei: ac de ipso Aristotele fuisset ne in ea latitudine collocatus an minime? disceptari posset. homines praeterea singuli & carnei sentiunt, & de sensionibus quas percipiunt, iudicant: non autem hominis notiones, quae nostris in animis collocari dicuntur: in quibus uel una uniuersam hominum speciem repraesentat indiuiduis conditionibus eliminatis. Ipsi igitur homines singuli eatenus uariari possunt ut ad diuersum temperamentum relata mixtio diuer sa longe sentiatur ac ab iis sentiretur qui dissimili temperatione pollerent. Democritus (uti est Varii de melle gustus apud sextum philosophumb) dicebat, mel neque dulce esse nec amarum ut secundo libroc rettulimus quanquam de colchico aut pontico aut sardoo mele

1 sapores, scribit ] sapores: scribit S. 2 sensibus ut colores ex albi & ] sensibus, ut colores ex albi, & B. S. 2 fiunt ita ] fiunt, ita B. S. 3 πικρου hoc est succi ex dulci & ] πικρου, hoc est, succi ex dulci, & B. S. 3 magis minusque ] magis, minusque B. S. 4 Analogia, proportione ue ] analogia, proportioneue B. S. 4 temperamentum tali ] temperamentum, tali B. S. 6 indiuiduorum sed ] indiuiduorum, sed B. S. 6 decernentes: Nam ] sic! B. S. 7 quot, scilicet ] quot scilicet S. 7 sint & ] sint, & B. S. 7 secernantur cum ] secernantur, cum B. S. 8 ambigua & plena difficultatum ut ] ambigua, & plena difficultatum, ut B. S. 8 est: Nec ] sic! B. S. 9 intentio & ] intentio, & B. S. 9 minores ut ] minores, ut B. S. 9 controuersias postulat ] controuersias, postulat B. S. 10 assignata ut ] assignata, ut B. S. 11 rite & certo percipiendas inter stinguendasque ] rite, & certo percipiendas, interstinguendasque B. S. 13 illis & ] illis, & B. S. 14 rimatur & ] rimatur, & B. S. 14 singularibus sensu ] singularibus, sensu B. S. 14 perceptis & ] perceptis, & B. S. 14 cognitis Aristotele ] cognitis, Aristotele S. 15 credo si non magis nulli ] credo, si non magis, nulli B. S. 16 fuisset ne ] fuisset, ne B. S. 16 collocatus an ] collocatus, an B. S. 16 minime? disceptari ] minime, disceptari S. 17 posset. homines ] posset: homines B. S. 17 singuli & ] singuli, & B. S. 17 sensionibus quas ] sensionibus, quas B. S. 21 possunt ut ] possunt, ut B. S. 22 sentiatur ac ] sentiatur ac B. S. 22 sentiretur qui ] sentiretur, qui B. S. 23 esse nec amarum ut ] esse, nec amarum, ut B. S. 24 rettulimus quanquam de colchico aut pontico aut sardoo mele ] retulimus, quanquam de Colchico, aut Pontico, aut Sardoo, melle B. S. a De sens. 4, 442a16.

b PH 2, 63.

c EV 2, c. 33, p. 256.

510

Exempla in tactu

Athenagoras Aethiopes Galenus

Iacobus foroliuiensis.

Nicolaus cusa Exempla in odoratu

Liber Quintus

139 v.

mentionem non fecit, nec se se ictericum adstruxit, nempe qui & sensisset & forte dixisset amarum: Sed quod omnes dulce pronunciant, ipse nec dulce nec amarum censuit. Heraclitus utrunque censebat.a Sed antiquos dimittamus, uiui sunt homines qui amarissimum aloes succum exiccatum compactumque, ut alia eduliorum genera comedant, qui rheubarbaricum aliis palatibus aspernabile, ut gratum & delectabile gustui sibi summant. Idem edulium eidem homini esurienti gratissimum, eidem saturo triste ac non ferendum. Porro in tactu quanta diuersitas? Alexandri minister Demophoon ut est positum in Diogenisb & sextic monumentis, in sole balneoque rigebat, & aestuabat in umbra, Argiuo Athenagorae phalangiorum & scorpionum uulnera nullum inussisse dolorem proditum est memoriaed, quae tamen aliis mirum quam sunt molesta. aethiopum gens cuius regio a Meroe ad fluuium hydaspem porrigitur, Scorpiones & aspides tuto comedisse proditur historiae, quae aliis comesta necem pararent. Galenus medicorum eximius author est, puellam mortifera herba multo tempore nutritam. quod si fundamentum assuetudinis ducas in medium, eidem fundamento si superstruxeris uariatum temperamentum depraehendes, atque inde sensationem quoque uariatam. Anus quaepiam attica triginta cicutae succi tolerabat haustus sine uitae incommodof, cum tamen alii uel uno uel duobus extinguerentur. Sic & apud Masilienses criminibus obnoxii, sic socrates ab Atheniensibus extinctus est. Iacobus foroliuiensisg insignis inter Neotericos medicinae scriptores, prodidit litteris se perinde haberi ab allio ac a ueneno, cum eo comesto, ea sibi acciderent, quae solent accidere iis, qui hauserunt uenena. Idem & alius quoque medicus prodidit. Et si ad tactum referri pondus debet quantum fallantur qui sine bilance res examinant longo discursu docet Nicolaus Cusah in libro quem inscribit de staticis experimentis, Affirmans etiam statera ipsa pondus 1 nempe qui ] nempe, qui B. S. 1 sensisset & ] sensisset, & B. S. 2 amarum: Sed ] sic! B. S. 2 dulce nec ] dulce, nec B. S. 3 censuit. Heraclitus ] censuit: Heraclitus S. 4 homines qui ] homines, qui B. S. 4 exiccatum compactumque ] exiccatum, compactumque B. S. 5 theubarbaricum ] rheubarbarum S. 6 gratum & ] gratum, & B. S. 6 gustui ] gustus B. S. 6 summant. Idem ] sumant. Idem B. / sumant. idem S. 7 triste ac ] triste, ac B. S. 8 Demophoon ut ] Demophoon, ut B. S. 9 Diogenis & ] Diogenis, & S. 9 sole balneoque ] sole, balneoque B. S. 10 umbra, Argiuo ] umbra. Argiuo B. S. 10 phalangiorum & ] phalangiorum, & B. S. 12 aethiopum ] Aethiopum B. S. 12 gens cuius ] gens, cuius B. S. 13 Scorpiones & ] scorpiones, & B. S. 14 comesta necem ] comesta, necem B. S. 14 pararent. Galenus ] pararent, Galenus B / pararent: Galenus S. 15 quod ] Quod B. S. 16 superstruxeris uariatum ] superstruxeris, uariatum B. S. 18 attica triginta ] Attica, triginta B. S. 18 haustus sine ] haustus, sine B. S. 19 uno uel ] uno, uel B. S. 20 Masilienses ] Massilienses S. 21 foroliuiensis insignis ] foroliuiensis, insignis B. S. 22 litteris se ] literis, se B. S. 22 allio ac ] alio, ac B. S. 24 Et si ] Etsi B. S. 25 debet quantum fallantur qui ] debet, quantum fallantur, qui B. S. 25 examinant longo ] examinant, longo B. S. 1 Cusa in libro quem ] Cusa, in libro, quem B. S. 26 experimentis, Affirmans ] exprimentis: Affirmans B. / experimentis: Affirmans S. a PH 1, 210 sq. b DL 9, 80. c PH 1, 82. d Ibid. e PH 1, 83. f PH 1, 81. g K. Bergdolt, Art. »Jacopo da Forli«, in: LexMa, vol. 5, 1991, col. 264. h Nicolaus Cusanus, Idiota de staticis experimentis, 183 sq., S. 234 sq.

5

10

15

20

25

139 v. 140 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

511

ad liquidum atque ut eius utar uerbo praecise cognosci non posse, Idem odor eodem etiam die eidem homini gratus, paulopost grauis, quanto magis homini alieno & uario temperamento: quanquam homini in uniuersum parum tribuit in olfactu Aristotelesa, minimumque eo ualere scribit, atque in causa esse latiores meatus docet in problematibusb. Quod si est tanta habitudinis in humano corpore uno eodemque frequens uariatio, quanta erit in diuerso? Cum & eadem etiam ratio sit rei odorae persentiendae quae scilicet ex mixtione dissultat, quod & Theophrastus in libro περὶ ὸσµῶν hoc est de odoribus Theophrastus censet, quod impermixtum est id odorum non esse per haec uerba τὸ γὰρ ἄµικτον ἅπαν ἄοδµαιc Idque ex Aristotelis sententiad, quod & repetiit Theo- Aristoteles. phrastuse in sexto de causis plantarum. Sunt & qui uel natura uel corporis affectione uaria uideantur audire quae non audiunt, & ad ea quae deberent audiri facile uideantur obsurdescere, siue id ex meatibus illis anfractuosis au- Exempla in auditu. rium praepostere uersis, aut obturatis, siue ex cerebri exsudationibus, siue alia quapiam de causa. Sane quam sit diuersum aurium iudicium norunt eruditi, qui uiderunt compereruntque eosdem numeros aliis placere, aliis displicere prorsus auriculis, Vnde & apud artem docentes rhetoricam tam uarii pedes orationis terminandae uariique numeri. Qui omnes tandem se se ad iudicium aurium referunt, Vnde quae aequabilis, uel numerosa uidetur alicui clausula, uidebitur alii subsultans & hiulca mini meque prorsus harmonica. In causa certe corporis uarium temperamentum. Ex quo etiam uaria aurium sententia: particularis autem & indiuidua causa, uaria semper raro tamen comperta est: Nam cum differentiae soni sint acutum & graue quis non uideat uaria ex compositione acuti & grauis, diuersas conflari sonorum species, quae relatae ad diuersas sentientis dispositiones, diuersae habebuntur ab iis, quas ii per-

1 liquidum atque ] liquidum, atque B. S. 1 uerbo praecise ] uerbo, praecise B. S. 1 posse, Idem ] posse. Idem B. S. 2 paulopost ] paulo post B. S. 3 alieno & ] alieno, & B. S. 3 temperamento: quanquam ] sic! B. S. 5 meatus docet ] meatus, docet B. S. 6 corpore uno ] corpore, uno B. S. 7 persentiendae quae ] praesentiendae, quae B. S. 8 ὸσµῶν hoc est de ] ὸσµῶν, hoc est, de B. S. 9 odoribus censet ] odoribus, censet S. 9 est id ] est, id B. S. 9 esse per ] esse, per S. 9 uerba τὸ ] uerba: τὸ B. S. 10 ἄοδµαι Idque ] ἄοδµαι: Idque B. / ἄδωδµαι: Idque S 10 repetiit ] repetit B. S. 11 plantarum ] Plantarum S. 11 natura uel ] natura, uel B. S. 12 audire quae ] audire, quae B. S. 12 ea quae ] ea, quae B. S. 13 audiri facile ] audiri, facile B. S. 13 illis anfractuosis ] illis, an fractuosis B. / illis, anfractuosis S. 15 iudicium norunt ] iudicium, norunt B. S. 16 uiderunt compereruntque ] uiderunt, compereruntque B. S. 17 auriculis, Vnde ] auriculis. Vnde B. S. 17 rhetoricam tam ] Rhetoricam, tam B. S. 18 terminandae uariique ] terminandae, uariique B. S. 18 numeri. Qui ] numeri: qui S. 19 referunt, Vnde ] referunt. Vnde B. S. 20 subsultans & ] subsultans, & B. S. 22 sententia: particularis autem & ] sententiae, particularis autem, & B. S. 22 semper raro ] semper, raro B. S. 23 est: Nam ] sic! B. S. 23 acutum & graue quis ] acutum, & graue, quis B. S. 24 acuti & ] acuti, & B. S. a De anim. II 9, 421a10-13; De sens. 4, 440b30-441a2. b Probl. XXXIII 10, 962b12. c Theophrast, De odoribus, 1, 1, p. 326. d De sens. 5, 443a5 sqq. e Theophrast, De causis plantarum, 6, 1, 1.

512

Liber Quintus

140 r.

sentirent qui aliter essent affecti. longum esset enarrare circa omnem sensum uarietates humani temperamenti: quoniam proprium ita est suum unicuique homini temperamentum, ut par ei simile ue omnino esse, sit impossibile: si Auicenna. in primo suae medicinae uerum sanxit Auicennaa: imo rebus omnibus compositis propria esse temperamenta & dispositiones docet in libro de uiribus cordisb, e quibns proprie quoque uirtutes emanent: quas ignorari docet & quantum pertinet ad ea quibus efficiuntur producunturque, & quantum etiam spectat ad id cur ad talem suspiciendam uirtutem hoc plus magisque quam aliud disponatur? proportionem autem mixtionis simplicium semper a nobis ignorari quam diu uiuemus in hoc mundo clarissime contestatur.c Atqui negari ne potest quodcunque sensorium sua habere constituentia principia? disponi proprie ad uirtutem sentiendi suam? habere mixtionis simplicium proportionem? Adde & ad sensiles res obiectas inter quas etiam sit proportio referri? Quibus omnibus de rebus fit ut & sensus emergat uarietas, & sincere quemadmodum plerique existimant a quibuscunque nequeat discerni ueritas. Vt mittam quam uaria & quam saepe uana iudicia fiant in his quae non proprie sensibus extrariis obiiciuntur, sed dicuntur communiter obiici, ut numerus, & quantitas, & quies, & motus, nun & maius & minus aliquid, & plura & pauciora nonnulla saepe iudicantur & falso? sed et pulchra quae turpia, & contra quae turpia, aestimantur pulchra, ut retro memorauimus. & quiescere quoque quae moueantur, contraque quae mouentur quiescere multi arbitrentur, nec in rebus minutis tantum & remotis, sed maximis atque praesentibus: quo pacto & Aristarchus mathematicus & Seleucus, solam terram moueri dixerunt, caelum uero & caetera omnino quiescered: quod est a

1 persentirent qui ] persentirent, qui B. S. 1 affecti. longum ] affecti: longum B. S. 2 temperamenti: quoniam ] sic! B. S. 2 est suum ] est suum B. S. 3 ei simile ue ] ei, simileue B. S. 3 impossibile: si ] sic! B. S. 5 temperamenta & ] temperamenta, & B. S. 6 quibns ] quibus B. S. 6 docet & ] docet, & B. S. 7 ea quibus efficiuntur producunturque ] ea, quibus efficiuntur, producunturque B. S. 8 id cur ] id, cur B. S. 8 plus magisque ] plus, magisque B. S. 9 proportionem ] Proportionem B. S. 10 ignorari quam ] ignorari, quam B. S. 10 mundo clarissime ] mundo, clarissime S. 11 potest quodcunque ] potest, quodcunque B. S. 12 uirtutem sentiendi ] uirtutem, sentiendi B. 13 Adde & ] Adde, & B. S. 13 obiectas inter ] obiectas, inter B. S. 14 fit ut ] fit, ut B. S. 15 sincere quemadmodum ] sincere, quemadmodum B. S. 15 existimant a ] existimant a B. S. 16 uaria & ] uaria, & B. S. 16 fiant in his quae ] fiant, in his, quae B. S. 18 nun ] num B. S. 18 maius & ] maius, & B. S. 19 plura & ] plura, & B. S. 19 iudicantur & ] iudicantur, & B. S. 19 pulchra quae ] pulchra, quae B. S. 21 memorauimus. & ] memorauimus: & B. S. 21 mouentur quiescere ] mouentur, quiescere B. S. 22 tantum & ] tantum, & B. S. 22 maximis atque ] maximis, atque B. S. 23 praesentibus: quo ] sic! B. S. 23 pacto & Aristarchus Mathematicus & ] pacto, & Aristarchus Mathematicus, & B. S. 24 uero & ] uero, & B. S. 24 quiescere: quod ] sic! B. S. a Avicenna, liber canonis, lib. 1, fen. 1, doc. 3, c. 1, 4 v. b Avicenna, de viribus cordis, 1, 2, p. 325. c Avicenna, De viribus cordis, tract. 1, c. 10, p. 330, b 50 sqq. d Plutarch, De facie 923A; Plutarch, Platonicae quaestiones 1006C; M 10, 174; Menso Folkerts, Art. »Aristarchos von Samos«, in: DNP, vol. 1, col. 1089 sq.

5

10

15

20

140 r. 140 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

513

nobis antea narratum.a Illud postremo non reticuerim, nos ipsos non uideri a sancto Thoma longissime recessisse, qui in primo contra gentesb, uidetur Thomas hanc sensus & humanae etiam exactissimae probationis, quae demonstratio dicitur, innuisse fallaciam, quo potissimum loco disserit de rationabili fidei traditione. Asseruit primo inuestigationi rationis humanae plerunque falsitatem admisceri. propter debilitatem intellectus nostri, & phantasmatum per mixtionem, exin de ignoratione demonstrationis apud plerosque & diuersitate doctrinae eorum qui sapientes dicuntur pauca praelocutus, subdidit, inter multa etiam uera qnae demonstrantur, immisceri aliquando falsum quod non demonstratur sed aliqua probabili uel sophistica ratione asseritur, quae interdum reputatur demonstratio. Demumque ad capitis finem progressus, quae dixerat de imbecillitate cognitionis humanae, & quod propterea fixa & certa fides humano generi salutaris data diuinitus fuisset, conclusit omnia atque firmauitc uerbis pauli monentis ephesiosd, ne ambularent sicuti & gentes ambulant in uanitate sensus sui. Rettulit enim acceptam fallaciam sensui apostolica auctoritate, & ipse antea ratione subinnuerat permixtionis phantasmatum mentionem habens, quae uidelicet depromuntur a sensu: unde & quae dicerentur more communi exactae demonstrationes, non tamen esse demonstrationes putauit, permixtas uidelicet errore, & probabili uel sophistica ratione nixas. Supra quoque docuerat homines rerum sensilium non paucas, non multas, non plures, sed plurimas, ut eius utar uerbo proprietates ignorare, & earum quoque quas appraehendimus sensu, rationem perfecte in pluribus inueniri non posse.e Quod praeter ea quae supra diximus, Ideo etiam huc allatum uolui, ut qui odio uatiniano, sicuti in prouerbio dicitur, & nouercali, nos persequerentur, quoniam Aristotelem non sic ut ipsi coleremus, uel discant uel memorentur Thomam magni iudicii uirum. quanquam Aristotelis interpraetem, si proprie non ea quae nos hoc in opere disserimus, certe non omnino dissimilia quandoque dixisse. 3 sensus & ] sensus, & B. S. 6 admisceri. propter ] admisceri, propter B. S. 7 per mixtionem, exin de ] permixtionem, exin, de S. 7 plerosque & ] plaerosque, & B. S. 8 eorum qui ] eorum, qui B. S. 8 dicuntur pauca ] dicuntur, pauca S. 8 subdidit, inter ] subdidit: Inter S. 9 uera qnae ] uera, quae B. S. 10 falsum quod non demonstratur sed ] falsum, quod non demonstratur, sed B. S. 12 fixa & ] fixa, & B. S. 14 omnia atque ] omnia, atque B. S. 14 ne ] Ne S. 14 ambularent sicuti ] ambularent, sicuti B. S. 15 ne. . .sensus sui ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 15 Rettulit ] Retulit B. S. 16 apostolica ] Apostolica B. S. 17 unde & ] unde, & B. S. 19 probabili uel ] probabili, uel B. S. 20 homines rerum ] homines, rerum B. S. 21 uerbo proprietates ] uerbo, proprietates B. S. 22 quoque quas ] quoque, quas B. S. 23 ea quae ] ea, quae B. S. 23 diximus, Ideo ] diximus. Ideo B. / diximus, ideo S. 25 sic ut ipsi coleremus ] sic, ut ipsi, coleremus B. S. 26 discant uel memorentur Thomam ] discant, uel memorentur, Thomam B. S. 26 uirum. quanquam ] uirum, quanquam B. S. 27 ea quae ] ea, quae B. S. a EV 3, c. 8, p. 345. b Thomas von Aquin, Summa contra gentiles, lib. 1, c. 4. c Thomas von Aquin, Summa contra gentiles, 1, c. 4., n 7. d Eph 4, 17. e Thomas von Aquin, Summa contra gentiles 1, c. 3, n. 6.

514

Liber Quintus

140 v.

Digressio quaedam in referenda opinione Henrici candauensis de incertitudine cognitionis humanae, ubi ostenditur quocunque modo de ea statuatur, rationes tamen quibus eam Ioannes Scotus impugnauit, magni non esse momenti. cap. qvartvm.

Tria in hac digressione quibus insistitur.

Opinio henrici cum suis fundamentis

Liceat autem hoc loco digredi aliquantum, nec tamen (uti arbitror) inutiliter, digredi inquam, in referenda opinione Henrici Candauensis, quam libro superiore diximus a Ioanne Scoto acriter impugnatam.a Sed quicquid de Henrici opinione statuatur, eam ipsi recitabimus: Deinde Scoti improbationem, mox & nostram responsionem. De omni illa qua impugnatur quaestione, tria colligentes quibus insistamus: quoniam facere quoquomodo uidentur ad rem de qua agimus, exacte magis perpendendam. Primum est nec argumenta Scoti in eam opinionem satis uitium habere, cum asserit rationes Henrici concludere academicorum sententiam, non Augustini, & nulla eam ueritate subsistere. Secundum nec Henrici rationes, quibus probare opinionem moliebatur a Scoto ipso fuisse rite dissolutas. Tertium opinionis conclusionem de sincera ueritate habenda rite non impugnari. Opus itaque esse dicebat Henricus diuina illustrationeb, ad certam & sinceram ueritatem exacte percipiendam quoniam res obiecta unde species exemplar ue creatum deducitur, mutabilis est, quo fieri ut cuiusque immutabilis, quemadmodum esse ueritatem immutabilem oportet, Causa esse non posset. Mutari praeterea animam, & in falsitatem a ueritate delabi, quapropter firmiori aliqua nec mutabili re opus esse, ut firmaretur, non firma minus aut magis mutabili, quale esse spectrum exemplar ue satis constat, a re sensili fluxaque desumptum. Ad haec necessarium uideri, 1 referenda ] reuerenda B. S. 1 candauensis de ] gandauensis, de B. S. 2 ostenditur quocunque ] ostenditur, quocunque B. S. 3 tamen quibus ] tamen, quibus B. S. 5 Cap. quartum.] Cap. IIII. B. S. 7 digredi inquam ] digredi, inquam B. S. 7 referenda ] reuerenda B. S. 7 Candauensis ] Gandauensis B. S. 8 diximus a ] diximus, a B. S. 9 recitabimus: Deinde ] sic! B. S. 10 illa qua impugnatur quaestione ] illa, qua impugnatur, quaestione B. S. 11 colligentes quibus ] colligentes, quibus B. S. 11 facere quoquomodo ] facere, quoquo modo B. 11 rem de ] rem, de B. S. 12 est nec ] est, nec B. S. 13 uitium ] uirium S. 15 Secundum nec ] Secundum, nec B. S. 15 moliebatur a ] moliebatur, a B. S. 16 Tertium opinionis conclusionem de ] Tertium, opinionis conclusionem, de B. S. 16 sincera ] syncera S. 17 habenda rite ] habenda, rite B. S. 17 esse dicebat Henricus diuina ] esse, dicebat Henricus, diuina B. S. 18 ueritatem exacte percipiendam quoniam ] ueritatem, exacte percipiendam, quoniam B. S. 19 obiecta unde species exemplarue ] obiecta, unde species, exemplarue B. S. 20 fieri ut ] fieri, ut B. S. 21 Causa ] causa B. S. 21 posset. Mutari ] posset: Mutari S. 22 aliqua nec ] aliqua, nec B. S. 23 minus aut magis mutabili ] minus, aut magis mutabili B. S. 24 sensili fluxaque ] sensili, fluxaque B. S. a EV 4, c. 10, p. 465. b Heinrich von Gent, Summa, a. 1, q. 2–3, p. 31 sqq.; Charles B. Schmitt, Henry of Ghent, Duns Scotus, and Gianfrancesco Pico on illumination, in: Medieval Studies 25, 1963, pp. 231–258.

5

10

15

20

140 v. 141 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

515

ut is qui certam, nec ullo modo fallacem & errabundam rerum notitiam sibi asiscit & uendicat, pariter habeat id unde falsum a uero & uerisimili dirimere queat, atque dispescere: Alioqui semper erit ambiguus uero ne haereat firmiter, an lubrica falsitate delabatur? eiusmodi autem creata illa, & a re desumpta species est, quia & se quatenus talis est res, & se tanquam rem obiectam praesentaret potest, In altero ueritas, in altero falsitas. Videre id licet in somnis, in quibus si se primo illo modo species offerunt, uerum offerunt, si secundo falsum: hinc euenire ut obliquo saltem aspectu radii, qui nobis diuinitus impartiatur, egeamus: tam & si non eum proprie directeque spectemus, id enim munus beatarum mentium. Eum autem quanquam oblique susceptum radium, & acumen addere, & immutare speciem, & exemplar conformare sibi. Tum enim perfectam haberi ueritatis notitiam, cum duae illae species in mente concurrunt, Altera quae inhaereat, scilicet a re desumpta, altera quae sit illapsa diuinitus. Haec fere summa est eorum quae decreuit Henricus. Vrget Scotusa sequi affirmans, ut nequeat quocunque in lumine haberi cer- Argumenta Scoti circa titudo, quando aliter quam se habet res obiecta, cognoscitur: quod tum fieri primum. asserit cum mutabile quod obiicitur, ut immutabile cognoscitur: quanquam etiam sensilem quae obiicitur rem ipsam continue mutari non arbitratur.b Ad hoc sequi, ut nunquam ullam capere possemus ueritatem, si secunda illa ratio solido niteretur fundamento: nulla enim ueritate unquam niti homines, cum quicquid in anima collocetur, sit mutabile, nec ipsum intelligendi actum eximi ab hac mutatione posse: quo circa inueniri nequire, unde anima certa ueritate polleat. Censet praeterea speciem inhaerentem, cum specie illa quam diuinus ille radius impartit, concurrere inaniter. nam quando alteri certitudo repugnat, altera certa esse non potest, exemplo conclusionis syllogisticae, Quae & de altera propositione, cui necessarius modus copulatur, & de altera quae contingenti connexa modo est, corrogatur & pendet. Speciem quoque quae ad omnem concurrit cognitionem distincte iudicare nequire, quia utro-

1 is qui ] is, qui B. S. 1 fallacem & ] fallacem, & B. S. 2 asiscit & ] asciscit & B. S. 2 id unde falsum a uero & ] id, unde falsum a uero, & B. S. 3 dispescere: Alioqui ] sic! B. S. 3 ambiguus uero ne ] ambiguus uero, ne B. / ambiguus, uerone S. 5 quia & ] quia, & B. S. 6 praesentaret potest, In ] praesentare, potest: In B. / praesentare: potest S. 7 quibus si ] quibus, si B. S. 7 offerunt, uerum ] offerunt: uerum B. S. 8 secundo falsum: hinc euenire ut ] secundo, falsum: hinc euenire, ut B. S. 9 tam & si ] tametsi B. S. 9 spectemus, id ] spectemus: id S. 10 autem quanquam ] autem, quanquam B. S. 12 sibi. Tum ] sibi, tum B. / sibi: tum S. 13 Altera quae ] Altera, quae B. S. 14 altera quae ] altera, quae B. S. 14 eorum quae ] eorum, quae B. S. 15 nequeat quocunque ] nequeat, quocunque B. S. 16 aliter quam ] aliter, quam B. S. 17 asserit cum ] asserit, cum B. S. 18 sensilem quae obiicitur rem ] sensilem, quae obiicitur, rem B. S. 22 quo circa ] quocirca S. 23 illa quam ] illa, quam B. S. 24 inaniter. nam ] inaniter, nam B. / inaniter: nam S. 26 syllogisticae, Quae ] syllogisticae: Quae B. S. 27 altera quae ] altera, quae B. S. 28 quoque quae ] quoque, quae B. S. a Johannes Duns Scotus, Philosophical Writings, p. 97 sqq. Ordinatio 1, dist. 3, pars 1, q. 4, n. 211 sqq.

b Johannes Duns Scotus,

516

Liber Quintus

141 r.

que se modo repraesentat, nec posse etiam alio quocunque adueniente fieri, ut uerum, a simili internoscatur. Deinde multa congerit, ut ostendat hanc non fuisse Augustini opinionem sed academicorum, nec eis ipsis rationibus Argu. circam comprobari. Atque de primo loco hactenus fere Scotus. De secundo uero secundum. rationibus ipsis respondet & antecedentem propositionem inficiatur, Neque enim sensilia continue moueri dicit, atque mutari, ea etiam si concedatur, negat in connexo ueritatem spectari. Nam & si res obiecta mutabilis habeatur, non tamen inde sequi, ut quod ex ea gignitur, decerpiturque, non possit quicquam sub ratione immutabili repraesentare (ut eius utar uerbis) mutabilitas in obiecto, non est ratio gignendi, sed natura ipsius quod est mutabilea: fierique praeterea posse, ut per id quod est mutabile, aliud sub ratione immutabilis repraesentetur, sicuti cum per finitum sub ratione infiniti quicquam soleat indicari, Atque ita Dei essentiam sub ratione immutabili per aliquam rem mutabilem repraesentari. Ad haec secundam demoliri rationem pergit distinctione habita rei mutabilis in anima. Duplicis enim mutationis meminit, alterius quae sit ab affirmatione in negationem, & contra a negatione in affirmationem, quo pacto ab ignoratione ad scientiam itur, & ad intellectionem a non intellectione (utar enim quibus ille utitur uerbisb) Alterius quae sit quasi a contrario in contrarium, ueluti a rectitudine ad deceptionem, & a deceptione ad rectitudinem, quam mutationem negat animae competere, nisi circa illa quae complexu quodam constituuntur eique obiiciuntur ex ipsis eorum terminis, non euidentia: quae enim euidentia dicuntur, Circa ea mutari non posse animam asseuerat, cum ipsimet termini causa sint necessariae conformitatis & compositionis ipsius ad tales terminos per quos (ut quae ille dicit apponam) potest rectificari. Tertiae ideo rationi contrariatur, quia solum dicit apparentiam facere contra opinionem, quae speciem intelligibilem aufert.c Sed multa (quanquam id dissimulare uidetur) Scotus inde sibi obstare coniiciens, ea ipse sibi obiicit, & dissoluere conatur. Sed tamen illa ipsa ab eo dissoluta non fuisse paulopost apparebit, cum ei respondebimus, sicuti aliis quoque resistemus quae circa & principia prima cognitionis, & ea quae per experientiam cognoscuntur, & actuum nostrorum coguitionem ipse

2 uerum, a ] uerum a S. 3 opinionem sed ] opinionem, sed B. S. 5 uero rationibus ipsis respondet & ] uero, rationibus ipsis respondet, & B. S. 5 inficiatur, Neque ] inficiatur: Neque B. S. 7 Nam & si ] Nametsi B. S. 9 repraesentare (ut ] repraesentare cum (ut B. S. 13 indicari, Atque ] indicari. Atque B. / indicari: Atque S. 14 aliquam rem ] aliquam, rem B. 14 haec secundam ] haec, secundam B. S. 15 pergit distinctione ] pergit, distinctione B. S. 18 quibus ] quib. S. 18 Alterius ] alterius S. 19 quae sit ] om. B. S. 21 constituuntur eique ] constituuntur, eique B. S. 22 euidentia: quae ] euidentia, quae B. / euidentia: quae S. 22 Circa ] circa B. S. 24 conformitatis & compositionis ipsius ad ] conformitatis, & compositionis ipsius, ad B. S. 25 dicit apponam ] dicit, apponam S. 30 resistemus quae ] resistemus, quae B. S. 31 coguitionem ] cognitionem B. S. a Duns Scotus, Ordinatio 1, dist. 3, q. 4, n. 246.

b Ibid. n. 250.

c Ibid. n. 251.

5

10

15

20

25

30

141 r. 141 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

517

disseruit. Quae quidem minus habere ponderis quae praeseferre uideantur, pro uirili monstrabimus. Sed prius alia quae contra conclusionem opinionis argumentatur, strictim afferenda sunt, quoniam tam ea quam quae supra breuiter attulimus, inter respondendum latius explicabuntur. primo quid sit sincera ueritas uestigat, quam posse haberi uia sola naturae probatum a se dicit: Secundo non esse necessariam ullam ueritatis cognitionem, praeter illam ipsam: quoniam quod intellectus simplex confuse intelligit id cognoscere diffinitiue potest inquirendo per uiam diuisionis.a Tertio de concursu illo lucis disputat, tandemque nititur concludere, aut falsam esse opinionem Henrici, aut ab opinione communi non dissentire.b Haec fere summa est eorum quibus impugnatur Henricus: Quem hac in re ita propugnare, ut argumenta Scoti minime concludant, supra nos recepimus. Itaque ut quodam ordine respondeamus: Id quod primo est allatum a Scoto, non posse etiam quocunque in lumine haberi aliquam certitudinem sub ratione immutabili, de obiecto quod continue mutetur, falsum id aperte uidetur. Alio enim lumine altiori illustrique magis suppleri potest, eoque magis, quod configurari potest exemplar illi primo, a labili & pereunti fluxu rerum, a quo sensile exemplar desumptum est, longe remoto. Potest enim quod uno in lumine obtuso magis & debili mutabile cognoscitur, id tanquam immutabile percipi, eo in lumine quod imago quaedam est exemplaris omnino immutabilis: quod in Deo esse apud omnes plane confessum est. Quo circa non aliter quam se habeat res, percipietur: quoniam in se mutabilis est, & talis esse percipietur, in suo uero immutabilis exemplari. Atque ita etiam percipietur, unde & aliter depraehendetur primo in exemplari, aliter in secundo: atque per idem supernum lumen, diuersa sub ratione poterit utrumque cognosci. Falsum etiam quod sensilia continue non mutentur. Notum hoc experientia, notum ratione: quia quod compositum est ex pugnantibus inter se continue qualitatibus, continue secundum naturam mutari necesse est, tam & si ipsa singulis momentis mutatio non percipiatur: omne autem sensile, maxime sublunare ex contrariis & semper inter se bellantibus qualitatibus conflari manifestum est. Notum & Aristotelis authoritate, cum alibi, tum in libro de coloribusc, qua de re operis progressu nonnulla dicere consentaneum fuerit. Cum uero affirmat sequi ex ratione 1 ponderis quae praeseferre ] ponderis, quae praeseferre B. / ponderis, quae praeseferse S. 3 ea quam ] ea, quam B. S. 4 explicabuntur. primo quid ] explicabuntur, primo quid B. / explicabuntur: primo, quid S. 5 sincera ] syncera B. S. 5 ueritas uestigat ] ueritas, uestigat S. 7 ipsam: quoniam ] sic! B. S. 7 intelligit id ] intelligit, id S. 13 respondeamus: Id ] respondeamus? Id B. S. 15 uidetur. Alio ] uidetur: Alio S. 18 enim quod ] enim, quod S. 19 lumine quod ] lumine, quod B. S. 20 immutabilis: quod ] sic! B. S. 21 Quo circa ] Quocirca B. S. 22 percipietur: quoniam ] sic! B. S. 24 secundo: atque ] sic! B. S. 26 notum ratione: quia ] notum: quia B. / notum, quia S. 27 ex pugnantibus ] expugnantibus B. 28 tam & si ] tametsi B. S. 29 percipiatur: omne ] sic! B. S. 29 contrariis & ] contrariis, & B. S. 30 est. Notum ] est: Notum S. a Duns Scotus, Ordinatio 1, dist. 3, q. 4, n. 259.

b Ibid. n. 260.

c De color. 2, 792a29 sqq.

Argu. circa tertium punctum.

Responsio ad argumenta Scoti circa omnia puncta ueritatis agnoscendae

518

Liber Quintus

141 v. 142 r.

Henrici, Actum animae cum sit ipsa anima in qua est, mutabilior, nunquam esse uerum, Id minime sequi dicimus. quandoquidem actus quatenus actus, in se se consideratur ut exiens animam, non potest mutari, quia non subsistit: quicquid autem mutatur substitisse quoquo modo intelligitur. Mutatur enim anima quantum res incorporea mutari potest, & ex actu etiam mutatur in actum, sed actus ipse minime mutatur: Oritur enim subito dum elicitur, ac subito dum cessat animae munus, disperit & abolescit. Illa uero similitudo concursus speciei & decerptae, & illabentis, cum propositione & contingenti & necessaria, quam uidetur Scotus magnifacere, mihi uidetur nullius esse momenti: Eam enim inuenio ab eo quod ille cupit longe dissimilem. Si quidem syllogismi conclusio, partem sequitur debiliorem, & altera propositio aduersatur alteri: Cognitio uero sequitur lumen potentius, & species illabens non aduersatur inhaerenti & decerptae a re, quae ipsi cognitrici potestati obiiciebatur, immo illam ipsam cuius origo res sensilis habetur, ea perficit species quae est illapsa diuinitus, tanquam lux potentior, cuius partes illustrare, & perficere res, quae sunt aptae fulgori suscipiendo. Perficit itaque intellectus certitudinem, quae nisi luce intellectili non perficitur, tantum abest ut ei repugnet quemadmodum Scotus falso uidetur imaginari. Nec certum concurrit incerto, nisi quatenus hoc illo perficitur & certum euadit. Tunc etiam manifestum esse potest, consecutionem illam complexumque non tenere, Inde, scilicet, sequi ut non possit haberi certitudo ex ullo concursu: quoniam superni illius luminis fulgore haberi eam posse monstrauimus. Nec item eo inconnexo ueritatem manere, tolli ex ea opinione omnem certitudinem, et Variae certitudines inuehi opinionem academicorum, & Augustini, sensui contrariari. Nam de uariis in rebus. exacta certissimaque & sincera prorsus ueri certitudine fit mentio, non de probabili & morali. Est enim quaedam probabilis certitudo, est & moralis, est & physica, Est & maior quae de mathematicis disciplinis, si earum principia admittantur, eruitur: Est & omnino maior quae diuino lumine percipitur. Quis enim ab negauerit esse in ipsa humana certitudine gradus, quando ipse etiam apud philosophos mathematicae disciplinae, in primo gradu certitudinis esse

1 Actum ] actum B. S. 2 uerum, Id ] uerum: Id B. S. 2 dicimus. quandoquidem ] dicimus, quandoquidem B. S. 2 actus quatenus ] actus, quatenus B. S. 3 consideratur ut ] consideratur, ut B. S. 4 subsistit: quicquid ] sic! B. S. 5 anima quantum ] anima, quantum B. S. 6 mutatur: Oritur ] sic! B. S. 10 momenti: Eam ] sic! B. S 10 eo quod ] eo, quod B. S. 10 cupit longe ] cupit, longe B. S. 10 Si quidem ] Siquidem B. S. 12 alteri: Cognitio ] sic! B. S. 13 inhaerenti & ] inhaerenti, & B. S. 14 immo ] imo B. S. 15 species quae ] species, quae B. S. 15 diuinitus, tanquam ] diuinitus tanquam B. 18 repugnet quemadmodum ] repugnet, quemadmodum B. S. 21 tenere, Inde ] tenere. Inde B. S. 21 concursu: quoniam ] sic! B. S. 23 inconnexo ] in connexo S. 23 et ] & B. S. 24 Augustini, sensui ] Augustini sensui S. 25 sincera ] syncera B. S. 27 Est & maior quae ] est & maior, quae B. S. 28 eruitur: Est & omnino maior quae ] eruitur: est & omnino maior, quae B. S. 29 ab negauerit ] abnegauerit S.

5

10

15

20

25

30

142 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

519

dicuntura. Et qui dicunt certitudinem haberi per proprium principium: nun & clarius & obscurius haberi principia diuersis ex causis & intrinsecus & extrinsecus positis, plane concederent? quando & illud Seuerini non admittunt solum, sed & celebrant: esse quasdam propositiones omnibus notas, esse quae solis sint notae sapientibus, ut incorporalia in loco non esseb. Id qnoque certius esse affirmant quod habet certiorem causam, & hoc absolute atque simpliciter. quod Thomas secunda parte secundi uoluminis theologicae summec constanter asseuerat, etiam si quo ad nos attinet id ipsum certius esse nolit. Illud autem in causa, quoniam non in imo sed in sublimi, hoc est supra hominis intellectum, nostrae fidei fundamentum diuino patefactum lumine, collocatur. Atque ita etiam omni uisione certiorem esse fidem, quis ambigat? fidem inquam ex auditu, scilicet, qui deriuatur a deo, qui & non fallit & falli omnino non potest. Academicorum autem opinio, quo modo esse potest ea quae radios diuinitus missos asciscit? Ad haec academicorum opinio quotuplex? ut secundo huius operis libro declaratum est. Et sane nec compertum confessumque est, quid secundae & tertiae academiae principes senserint, an scilicet, ut eorum uerba uidebantur innuere? an longe aliter? quando Archesilas ut experiretur an platonicarum sententiarum nodi possent facile dissolui, omnia uertit in dubium, uti sextusd memoriae prodidit: & Metrodoruse affirmauit non placuisse academicis nihil posse compraehendi, sed contra stoicos id ipsum asseruisse. Et Carneades quoque contra manifesta certaque disseruit, ut excitaret (si Ciceroni stamus) homines non socordes ad ueri uestigandi cupiditatem.f Augustinus quoque consilium academicorum, dum Augustini loca multa de eis dissereret, explicaturus, non eiusmodi fuisse dicit ut Scotus & plerique ad propositum opinantur. Qui quidem Augustinus sensibus nullo pacto sinceram tribuit ue- citantur. ritatem, & si quando certa dicit humaniter haberi, ut principia cognoscendi & disciplinarum spectaminag, De innata loquitur, non sensu aut imaginatione

2 principium: nun & clarius & ] principium: num & clarius, & B. S. 2 intrinsecus & ] intrinsecus, & B. S. 4 celebrant: esse ] sic! B. S. 6 qnoque ] quoque B. S. 15 affirmant quod ] affirmant, quod B. S. 7 quod ] Quod B. S. 8 si quo ad ] si, quoad B. S. 8 attinet id ipsum ] attinet idipsum B. / attinet, idipsum S. 9 imo sed ] imo, sed B. S. 10 est supra ] est, supra B. S. 12 fidem inquam ex ] fidem, inquam, ex S. 13 fallit & ] fallit, & B. S. 14 ea quae ] ea, quae B. S. 15 operis ] Operis S. 16 secundae & ] secundae, & B. S. 16 academiae ] Academicae B. / Academiae S. 18 experiretur an ] experiretur, an B. S. 19 prodidit: & ] sic! B. S. 20 placuisse academicis nihil ] placuisse, Academicis nihil B. / placuisse Academicis, nihil S. 21 idipsum ] id ipsum B. S. 22 stamus) homines ] stamus homines B. 22 socordes ad ] socordes, ad B. S. 24 dicit ut ] dicit, ut B. S. 25 sinceram ] synceram B. S. 27 spectamina, De ] spectamina. De B. S. a Averroes, Metaphysica, 2, comm. 16, vol. 8, fol. 35vbK. b Boethius, Quomodo substantiae in eo quod sint, bonae sint (=PL 64), col. 1311B; Thomas von Aquin, Summa theologiae Iª, q. 8, a2, arg. 1. c Thomas von Aquin, Summa theologiae IIª-IIae, q. 4, a. 8 co. d PH 1, 232– 234. e Contr. acad. 3, 18, 41. f Cicero, De natura deorum 1, 4. g Augustinus, Soliloquia (= CSEL 89), 1, c. 8, n. 15, p. 23, 15. .

520

Varia opinio quo anima uerum cognoscat.

Auicenna.

Liber Quintus

142 r. 142 v.

indagata & comperta notitia. Nam si de omnibus spectaminibus scientiarum quae discursu acquiruntur loqueretur, quo modo id usque quaque uerum? quando quae aliis uerissima dicuntur, Alii falsissima existimarunt. Adde quod Augustinus multis in locis sinceram cognosci sine resolutione ad exemplar diuinum ueritatem non posse, dedit intelligi, idque non Henricusa solum, sed & alii quoque indicauere eam Augustini sententiam fuisse: quam etiam notat egregius theologus Io. Gerson in libro de oculob. Sed enim uerba illa Augustini ex primo retractationum id apertissime uidentur significare imperitos disciplinarum uera aliquando de eis disciplinis respondere cum bene interrogantur, quia praesens est eis quando id capere possunt, lumen rationis eternaec, neque enim sensui id acceptum rettulit Augustinus, nec naturali lumini, quod principiorum plerique nuncupant, sed lumini rationis eternae: ubi (ut eius utar uerbis) haec immutabilia uera conspiciuntur, & dum ipse cum suamet ratione disputat in primo soliloquiorum, clarissime asserit uera quae in disciplinis traduntur, superno lu mine patescere, ergo inquit & illa quae in disciplinis traduntur, quae quis uerissima esse nulla dubitatione concedit, credendum est ea non posse intelligi, nisi ab alio quasi suo sole illustrenturd: subditque ergo quo modo in hoc sole tria quaedam licet animaduertere quod est, quod fulget, quod illuminat, ita in illo secretissimo Deo quem uis intelligere tria quaedam sunt, quod est, quod intelligitur, quod caetera facit intelligi.e Fuit sane antiqua opinio animam non in se sed supra se in altiori uidelicet lumine uera cognoscere, idque diuerse explicatum est: nam dicunt nonnulli dum se conuertit anima ad lumen superius, radium in quo uideat ueritatem ab illo suscipere lumine qui radius non sit in ea modo formae permanentis, quoniam si cesset conuersio, cessat & quae inde cognitio prodibat instar uisus, se se ad rem uisilem & conuertentis, eiusque speciem recipientis, & auertentis ab illa, nihilque quod hauserat retinentis. Quam fuisse opinionem Auicennae doctissimi existimarunt. Alii malunt non recipi in anima radium in quo uideatur ueritas, sed in illud lumen quod est extra se, animam spectare,

1 indagata & comperta ] indagataque comperta B. S. 1 Nam si ] Nam & si B. S. 2 scientiarum quae ] scientiarum, quae S. 2 quo modo ] quomodo B. S. 2 usque quaque ] usquequaque S. 3 Alii ] alii B. S. 4 sinceram ] synceram B. S. 4 resolutione ad ] resolutione, ad B. S. 6 fuisse: quam ] sic! B. S. 7 Io.] Ioannes S. 9 respondere cum ] respondere, cum B. S. 10 eis quando ] eis, quando B. S. 11 sensui ] Sensui B. S. 11 rettulit ] retulit B. S. 13 aeternae: ubi ] sic! B. S. 15 patescere, ergo inquit & ] patescere: ergo, inquit, & S. 16 esse nulla ] esse, nulla B. S. 17 est ea ] est, ea B. S. 17 alio quasi ] alio, quasi B. S. 18 illustrentur: subditque ] sic! B. S. 18 sole ] Sole S. 18 animaduertere quod ] animaduertere, quod S. 19 quem uis ] quemuis B. S. 21 se sed ] se, sed B. S. 22 est: nam ] sic! B. S. 23 conuertit ] conuerti B. S. 24 lumine qui ] lumine, qui B. S. 25 cessat ] cesset S. 27 nihilque ] nihihilque B. 27 retinentis. Quam ] retinentis: Quam S. 28 radium in ] radium, in B. S. a Heinrich von Gent, Summa, art. 1, qu. 2, p. 45 sqq. b Jean Gerson, Tractatus de oculo, 486A. c Augustinus, Retractationes 1, 4, 4. d Augustinus, Soliloquia, 1, 8, 15. e Ibid.

5

10

15

20

25

142 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

521

tanquam in id quo ueritas repraesentatur. Quod lumen dicunt esse Deum, in quo uideri asserunt ueritatem, quatenus ille sit omnium rerum Idea, Atque iccirco dici solere ab intellectu ueritatem in aeternis rationibus uideri. hoc est in Deo non qua est Deus, sed qua est illae rationis aeternae: & hanc fuisse Augustini opinionem insignis inter Parisienses theologos Petrus de trabibusa Petrus de trabibus existimauit. Franciscus autem Maroneus censuit opinionem Augustini fuisse, Fran. Maro. ut diuina essentia sit nobis ratio cognoscendi, non in ratione obiecti cogniti sed in ratione medii & in ratione causae uniuersalis concurrentis in noticia. & quanquam hanc opinionem a doctoribus communiter non teneri scribit, Augustini tamen opinionem esse maxime affirmat, dum ipsemet Augustinum enarrat & explicat in undecima ueritate super duodecimum ipsius Augustini librum de genesi ad litteram, & super illis maxime uerbis: aliud est ipsum lumen quo illustratur anima, ut omnia uel in se uel in illo ueraciter intellecta conspiciat, nam illud, ipse Deus est.b Haec forte prolixius de opinione Augustini tractauimus, ut eam aliter quam ipse Scotus interpretatur, & ab aliis, & a Scoti sectatoribus, & ab ipso met Augustino discussam & declaratam cognoscamus. Quibus etiam illud si addiderimus quod eodem quem citauimus duodecimo super genesim libro scripsit non frustra illud addidisse culpabimur. Dum enim de sensus & humani spiritus fallacia dissereret, & adhibendam esse aliorum contestationem sensuum & maxime ipsius mentis atque rationis edoceret adiecit: ut quod in hoc genere rerum uerum est inueniatur, quantum inueniri potest. Satis enim aperuit sinceram ueritatem nec per sensum aliquem, nec per sensuum contestationem, accedente etiam rationis & mentis acumine posse ut multi existimant usque quaque penetrari. Vt mittam de modo quo cognoscit anima naturaliter uaria dogmata, progressu operis suis locis explicanda. Sat enim haec quae narrauimus de ipsius cognitione, quantum ad id in quo Scotus aduersatur Henrico.c Caeterum quod attinet ad formam syllogismi, nun ea quandam sibi asiscit conditionem? ut 1 id quo ] id, quo B. S. 3 Idea, Atque iccirco ] Idea. Atque idcirco B. S. 4 uideri. hoc est in Deo non ] uideri, hoc est, in Deo, non B. S. 4 aeternae: & ] sic! B. S. 8 cogniti sed ] cogniti, sed B. S. 8 medii & ] medii, & B. S. 9 noticia. & quanquam ] noticia, & quanquam B. / notitia: quanquam S. 10 scribit, Augustini ] scribit Augustini B. 11 explicat in ] explicat, in B. S. 12 uerbis: aliud ] sic! B. S. 13 se uel ] se, uel B. S. 14 conspiciat, nam ] conspiciat: nam S. 15 aliter quam ] aliter, quam B. S. 16 ipso met ] ipsomet B. S. 17 addiderimus quod ] addiderimus, quod B. S. 18 eodem quem citauimus duodecimo ] eodem, quem citauimus, duodecimo S. 18 illud addidisse ] illud ipsum addidisse B. S. 21 sensuum & maxime ipsius mentis atque ] sensuum, & maxime ipsius mentis, atque B. S. 21 edoceret adiecit: ut ] edoceret adiecit: ut B. / edoceret, adiecit: ut S. 22 est inueniatur ] est, inueniatur S. 23 sinceram ueritatem nec ] synceram ueritatem, nec B. S. 24 rationis & ] rationis, & B. S. 24 posse ut ] posse, ut B. S. 24 usque quaque ] usquequaque S. 25 modo quo ] modo, quo B. S. 28 asiscit ] adsiscit B. / adsciscit S. a Giulia Barone, Art. »Petrus de Trabibus«, in: LexMa, vol. 6, col. 1985; https://applejack. science.ru.nl / franciscanauthors, »Petrus de Trabibus«. b Augustinus, De Genesi ad litteram, 12, 31, 59. c EV 4, c. 10, p. 465.

522

Liber Quintus

142 v. 143 r.

si postremum sit in toto medio, medium in toto primo collocetur. Ad haec si quando Augustinus sensibus uidetur ipsam cognitionem dare, quam, scilicet, eis alibi abstulerit, nun potius existimandum est lucis eius diuinitus illapsae illum recordari? ne sibi, scilicet, contrarius esse uideatur. Quod & uidetur ipse aperte subsignare eis in uerbis quae pro se ducit Scotus in medium, eis inquam, quantum ille qui nos & ipsa condidit innotescere nobis uoluit, quantum igitur uoluit cognosci, tantum cognoscimus. Sic & illa quae is refert super actibus nostrae uoluntatis fundata, quae & cognoscimus & a nobis cognita percipimus, eidem lumini possunt accepta referri: quia uidelicet a sensibus ea aut extrinsecus aliunde, non haurimus. Nec forte illa a multis eorum philosophorum apud quos assensus cohibebatur, ducta fuissent incontrouersiam, ut quod uiuere nos percipiamus, & uelle nos beatos esse plane sciamus: sed quod extrinsecus notionem cum haurimus, & decipi, & decipere possimus: quoniam nec semper, nec una uia pateat ex qua certam trahere regulam queas exactae omnino & sincerae ueritatis percipiendae. Sed quae nam sunt ista per se nota? quando nihil tam notum, quod & Academici multi, & sceptici, si ea aut ope sensus aut imaginationis, aut humani discursus tibi uendices, in dubium non uerterint. Quae enim de complexu illo terminorum afferuntur. primum (nisi fallor) in significatu & notione multam quaestionem mouerent, dicerentque se aliter concipere. Deinde super nexu acriter bellarent, darentque operam ut tolleretur illa conformitas: atque ita conarentur principia labefactare, quae tamen admitteret Henricus, sed diceret ea ipsa uel indito uel illapso diuinitus lumine, quod illi non agnoscebant, patefieri. Caeterum si a quacunque in re, in quam intelligendam feratur mens, & quocunque in modo intelligendi, controuersiae & uiguerunt & uigent, ut operis progressu liquido patefiet: quid pro certo & concesso potest Scotus assummere? siue de modo quo intelligamus & lumine intermedio, siue de re foris obiecta, siue de eis notionibus rerum quae in imis manent animi penetralibus nam quod uni uidetur, non uidetur: aliis, quod alter se dicit experiri, Penes quid forme alter experiri contrarium & aduersum plane contendit. Subsignemus exemplis distinguantur aliqua in rebus obiectis extrinsecus, ut fieri possit res dilucidior. Nihil magis incertum. spectabile quam forma materialis, At penes quid singulares formae secer3 nun ] num B. S. 4 recordari? ne ] recordari, ne B. S. 5 uerbis quae ] uerbis, quae B. S. 6 eis inquam ] eis, inquam S. 6 nos & ] nos, & B. S. 8 cognoscimus & ] cognoscimus, & B. S. 9 referri: quia ] sic! B. S. 10 ea aut ] ea, aut B. S. 11 philosophorum apud ] philosophorum, apud B. S. 12 incontrouersiam ] in controuersiam S. 13 plane ] planos B. 13 sciamus: sed ] sic! B. S. 14 possimus: quoniam nec ] possimus: quoniam, nec B. S. 15 omnino & sincerae ] omnino, & syncerae B. S. 16 quae nam ] quaenam S. 17 ea aut ] ea, aut B. S. 17 sensus aut ] sensus, aut B. S. 19 afferuntur. primum ] afferuntur, primum B. S. 21 conformitas: atque ] sic! B. S. 23 indito uel ] indito, uel B. S. 25 uiguerunt & ] uiguerunt, & B. S. 26 patefiet: quid ] sic! B. S. 27 assummere ] assumere B. S. 27 intelligamus & ] intelligamus, & B. S. 28 rerum quae ] rerum, quae B. S. 29 penetralibus nam ] penetralibus, nam B. / penetralibus: nam S. 29 uidetur: aliis ] uidetur aliis B. S. 32 materialis, At ] materialis: At B. S. 32 quid singulares ] quid, singulares B. S.

5

10

15

20

25

30

143 r. 143 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

523

nantur, quam uaria? Alii diuersa principia efficentia duxere in medium, alii operationes diuersas, alii operationes quidem sed non omnes, at eas tantum quae in altiori entium gradu materiam ipsam quam afformant, collocauere, alii diuersa genera: Singulos nihilominus circunstat multiplex difficultas, ut opere procedente cernere dabitur, nihilque certi habetur quo se se omnes conferant: At de forma immateriali nun forte clarior apparentia? nun concordes in ea haurienda conceptus? Sunt qui in eadem re simplici nescio quid formale ab ea seiunctum ex ipsa rei natura imaginentur, Sunt qui nihil omnino, etiam si eam quae dicitur ex natura rei distinctionem plane distinguant, sunt qui fundamentum dumtaxat ex quo rationis distinctionem educant, atque hinc diuerse sectae, Scoti ipsius, Francisci & eorum qui eiusdem fuere sententiae, Guilielmi anglici, Gregorii ariminensis & complurium qui nominales appellantur, Thomae & sectatorum: Sed & fuere post Scotum ex eius discipulis, qui & impossibilem eius opinionem & semet destruentem affirmauere: atque ita Aureolusa affirmat prima quaestione operis quodlibet appellati, in qua & rationibus omnibus quibus fulciri uidebatur opinio, respondet subtilissime, & ad conceptus obliquos & connotatos, uniuersam relegat materiam, eamque ipsam opinionem & theologorum ueterum sententiis, & rationibus acerime prosternit. Sed haec ad rem foris obiectam etiam pertinent, At de actibus ipsis intrinsecus manentibus. & in semet reductis nun multa dissidia? quando de ipso intelligendi actu recto & reflexo, an unum an plura disquiratur? & alius unum se experiri tantum, alius plura testetur: & utraque opinione tanquam ambigua & uersatili utitur Guilielmus anglicusb quartadecima quaestione primi libri, operis nuncupati quodlibet, dum de in tuitiua loquitur notitia: quanquam duodecima quaestione sequentis libri, actus reflexi distinctionem affert, nullumque proprie reflexum dici asseuerat, sed improprie, quo, scilicet, actus rectus intelligitur, atque ita alterum non esset alterum mauult.

2 quidem sed ] quidem, sed B. S. 3 tantum quae ] tantum, quae B. S. 3 entium ] Entium B. S. 3 ipsam quam ] ipsam, quam B. S. 4 genera: Singulos ] sic! B. S. 5 habetur quo ] habetur, quo B. S. 6 conferant: At ] conferant. At B. S. 6 nun ] num B. S. 6 nun ] num B. S. 7 nescio quid ] nescio, quid B. S. 8 imaginentur, Sunt ] imaginentur: sunt B. S. 9 etiam si ] etiamsi S. 9 distinguant, sunt ] distinguant: sunt B. S. 10 dumtaxat ] duntaxat B. S. 11 Francisci & eorum qui ] Francisci, & eorum, qui B. S. 12 Guilielmi ] Guilelmi S. 12 ariminensis & ] Ariminensis, & B. S. 13 sectatorum: Sed ] sic! B. S. 14 opinionem & ] opinionem, & B. S. 14 affirmauere: atque ] sic! B. S. 15 quodlibet ] Quodlibet S. 16 omnibus quibus ] omnibus, quibus B. S. 17 obliquos & ] obliquos, & B. S. 18 acerime ] acerrime B. S. 19 pertinent, At ] pertinent. At B. S. 20 manentibus. & ] manentibus & B. S. 20 nun ] num B. S. 21 unum an ] unum, an B. S. 22 testetur: & ] sic! B. S. 22 opinione ] opinio B. S. 23 uersatili utitur Guilielmus ] uersatili Guilielmus B. / uersatili Guilelmus S. 24 quodlibet ] Quodlibet S. 25 notitia: quanquam ] sic! B. S. 26 reflexum ] inflexum B. S. 27 alterum mauult ] alterum, mauult S. a Petrus Aureoli, Quodlibeta, qu. 1, p. 2 sqq. b Hans Kraml, The Quodlibet of William de la Mare, in: Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century, pp. 151–170.

524

De notitia intuitiua et de euidentia quam quaria.

Contra Sco.

Occasio quid

Hippocrates

Liber Quintus

143 v.

Sed de ipsa intuitiua notitia quae maxime sine controuersia esse deberet, si caetera haberi cognoscique sine controuersia deberent, accerrimae omnino controuersiae. Ipseque etiam se torsit Guilielmus accerrime, nun intellectus cognoscat suos actus intuitiue? & ad experientiam lis tandem reduci uidetur, quam apud uarios, quantum ex eorum dictis constat, uariam esse didicimus. Sed & quid ipsa sit proprie notitia intuitiua nondum inter omnes conuenita, alia enim afferuntur, praeter illa de quibus Scotus & in secunda distinctioneb primi libri, & in tertia secundic. & in decima quarti, & in quaestione tertiadecimad operis nuncupati quodlibet: nam ambigitur si per imaginem rei, aut per nudam praesentiam consistat in mente. Sed & super intuitiuam etiam cognitionem nonnulli duxere in medium, ut nihil hac in re decernatur euidens. Sed quid etiam sit euidentia nondum inter omnes conuenit, quam in simpliciter & secundum quid euidentem dissecandam aliqui malunt: quod longo discursu docere nititur, alliacensis prima quaestione in prologum theologicarum sententiarume. Quibus omnibus quantum sit in quaque re agnoscenda dissidii, liquido cognoscitur, & explicatius omnino patescet toto praesentis libri decursu, & duodecimo libri sequentis capite. Enim uero si de re extrinsecus obiecta tractemus, ad sensum res ut recidat oportet, quoniam si sensus aberrabit, uana erunt principia ne dum discursus omnis atque conclusio, quae manabit ex illis. Neque enim mihi satisfaciunt illa Scoti, quod intellectus habeat sensus ipsos non pro causa sed pro occasione tantum. & quod uirtute propria, non uirtute sensus assentit: neque enim occasio est, sed causa sensus ipse, ut intellectus simplicium terminorum notitiam hauriat, neque etiam nisi maximo abusu diceretur occasio, quae pars quaedam temporis opportuni & signati censetur esse a latinis authoribus, & a graecis etiam medicis maxime inter exponendum illud Hipocratis, occasio praecepsf. quare non potest dici occasio, sed causa iure meritoque dicitur. quod ipse confirmare Scotus uidetur in quiens intellectum non posse habere notitiam simplicium nisi acceptam a sensibusg 1 notitia quae ] notitia, quae B. S. 2 accerrimae ] acerrimae B. S. 3 accerrime ] acerrime B. S. 3 nun ] num B. S. 6 intuitiua nondum ] intuitiua, nondum S. 7 Scotus & ] Scotus, & B. S. 8 secundi. & ] secundi, & B. S. 9 quodlibet: nam ] quodlibet: nam B. / Quodlibet: nam S. 11 hac ] ac B. S. 12 euidentia nondum ] euidentia, nondum S. 13 malunt: quod ] sic! B. S 17 Enim uero ] Enimuero B. S. 18 recidat oportet ] recidat, oportet S. 21 ipsos non pro causa sed ] ipsos, non pro causa, sed B. S. 21 tantum. & ] tantum, & B. S. 22 assentit: neque ] sic! B. S. 23 etiam nisi ] etiam, nisi B. S. 24 opportuni & ] opportuni, & B. S. 26 occasio praeceps ] *durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 26 quare ] Quare B. S. 27 dicitur. quod ] dicitur: quod B. S. 28 in quiens intellectum ] in quiens: intellectum B. / inquiens: intellectum S. 28 simplicium nisi ] simplicium, nisi B. S. a Koßler, Wandel des Intuitionsbegriffs, pp. 542–567. b Johannes Duns Scotus, Ordinatio, 1, dist. 2, p. 1, q. 2, 129, 139; Ordinatio 1, dist. 2, p. 2, 1. 4, n. 394. c Johannes Duns Scotus, Ordinatio, 2 , dist. 3, p. 2, q. 2, n. 318 sqq. d Johannes Duns Scotus, Quaestiones quodlibetales, qu. 13, comm., p. 526 sqq. e Pierre d’Ailly, Quaestiones super libros sententiarum, Principium in primum sententiarum. f Hippokrates, Aph. 1, 1. g Johannes Duns Scotus, Ordinatio 1, dist. 3, q. 4, n. 234.

5

10

15

20

25

143 v. 144 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

525

quid quaeso hoc est aliud quam habere eos pro causa? nun illi uel tradit uel ministrat id quo ille utitur? quo pacto in genere causae materialis si sensilis species consideretur poterit haberi ad cognitionem eliciendam: & quoquomodo in genere causae formalis, si species intellectilis uel uisum siue phantasma haustum a sensibus, quo tanquam informatur intellectus ipse, consideretur. Quae cum ita sint, si sensus fallatur, intellectum falli conuenit, qui scilicet indicio sensus utatur, ut iudex. Quid enim ipse aliud iudicat, Si de naturali tantum cognitione fiat mentio: nisi id quod ei indicat sensus? quod etiam per ea quae paulopost adiecit uerba, negare posse iure non uidetur. Et si inquit ex ratione talium simplicium sit complexio euidenter uera, intellectus uirtute propria & terminorum assentiet, Si inquit est euidenter uera.a At quomodo euidenter uera? Si sensus fallitur a quo termini siue notiones depromuntur. Quo inquam pacto? si uel utrunque simplicium terminorum uel alterum falso appraehendatur? Multa enim ex affectione uoluntatis & ex falsa apparentia possunt ita intellectum uexare, ut contraria primo principio decernat, quod & in primum sententiarum librum cameracensis cardinalis affirmatb, qua de re latius in progressu operis. Illud uero Scoti exemplum de toto & partec, supponit compertum esse uere aliquod totum & aliquam partem, quae inuicem sint collata, quo circa necessaria per sensum facta est illa indicatio totius & partis. Quod si sensus uerus iudex fuit, aut testis, potuit de eo rite intellectus ferre sententiam, si falsus, lis rite non data est: Nam ratio totius a sensu non percipitur, ut Scotus uidetur & quidem iniuria (ut mihi apparet) praesupponere. Neque enim ad rei rationem pertingit sensus, qui non praetergreditur accidentia, opus enim id altioris omnino potestatis. Iniuria & illud allatum est, intellectum semper habere apud se terminos qui sint causa ueritatis, etiam si uel omnes uel aliqui sensus essent falsi. Quomodo enim hoc fieri potest? cum termini simplices eo ipso consentiente Scoto, accipiantur a sensibus? quomodo igitur eorum ueri termini si eorum indicatio falsa est? Si falsum eo-

1 sensibus quid quaeso hoc est aliud quam ] sensibus. Quid, quaeso, hoc est aliud, quam B. S. 2 nun illi uel tradit uel ministrat id quo ] num illi uel tradit, uel ministrat id, quo B. S. 3 materialis si sensilis species consideretur poterit ] materialis, si sensilis species consideretur, poterit B. S. 3 eliciendam: & ] sic! B. S. 4 uisum siue ] uisum, siue B. S. 7 qui scilicet indicio ] qui, scilicet, indicio B. S. 7 Si ] si B. S. 8 mentio: nisi ] sic! B. S. 9 paulopost ] paulo post S. 10 si inquit ex ] si, inquit, ex S. 11 propria & ] propria, & B. S. 11 assentiet, Si inquit est ] assentiet: Si inquit est B. / assentiet: Si, inquit, est S. 12 fallitur a quo termini siue ] fallitur, a quo termini, siue B. S. 13 Quo inquam pacto ] Quo, inquam, pacto S. 13 pacto? si ] pacto, si B. S. 13 terminorum uel ] terminorum, uel B. S. 14 uoluntatis & ] uoluntatis, & B. S. 16 cameracensis cardinalis ] Cameracensis Cardinalis B. S. 17 operis ] Operis S. 18 esse uere ] esse, uere B. S. 18 totum & ] totum, & B. S. 19 quo circa ] quocirca S. 21 est: Nam ] sic! B. S. 22 uidetur & ] uidetur, & B. S. 25 terminos qui ] terminos, qui B. / terminus, qui S. 26 omnes uel ] omnes, uel B. S. 27 cum ] Cum B. S. 28 termini si ] termini, si B. S. a Johannes Duns Scotus, Ordinatio 1, dist. 3, q. 4, n. 234. b Pierre d’Ailly, Quaestiones super libros sententiarum, lib. 1, qu. 3, a. 1. c Johannes Duns Scotus, Ordinatio 1, dist. 3, q. 4, n. 234.

526

Liber Quintus

144 r.

rum siue fundamentum siue principium? & quomodo iudex intellectus ueram Remotio obiectionis promet sententiam, falsis nitens sensuum testimoniis? Nec illud omnino ei factae. quicquam suffragatur exemplum caeci hominis, cui sint miraculo inditae species albedinis, atque nigredinisa: quia nec naturalis isthaec cognitio, nec falsa posset esse, quia diuinitus immissa: falsa uero esse potest quae sit hausta per sensum. Ad haec in progressu conatur Scotusb deducere, quod ex quibusdam experimentis non omnibus nec semper: Ita tamen esse & semper, & (ut eius utar uerbo) infallibiliter cognoscitur, qua in re ipse maxime fallitur. Primo quia a minori numero argumentatus ad maiorem concludendum, incurrit fallaciam connexionis consecutionis ue ab Aristotele damnatam. Si quidem minor numerus a maiori includitur, non contra. Valeret enim connexio si ex omnibus inferret plurima, non autem cum ex multis aut plurimis infert omnia. Secundo quia quae a causis etiam naturalibus proueniunt, non semper ita se habent ut aliquando se habere uisa sunt. Exempla huius rei multa in Aristotelis libris de animalibus, & Theophrasti de stirpibus referuntur. Qua de re cum de uiribus uniuersalis propositionis disputabimus mentio fiet. Ibi quoque falsum depraehendemus, quod a Scoto tanquam certum & constans allatum est, talem herbam uel talem, talis esse uirtutis certissime: & sine admixtione falsitatis multis experimentis posse percipi: Nam contrarium saepe inueniri docebimus, unde nequeat propositio de omni quae dicitur, & uniuersalis inferri: neque etiam aptitudo illa ad quam postremo se refert herbarum, idest affectio illarum potest compraehendi per experientiam, nisi pariter fuerit rerum quibus aptatur, & explorata & penitus nota natura.c Alia uero quibus praeterea Scotus innititur facile repelli possunt. Illa enim quae de quarto metaphysicorum libro, & sceptici & Academici riderent, quando aliter sibi quam Aristoteli uisum dicerent, non tamen omnibus aeque, adeo ut generalis regula confici posset. Item quod contingens dicitur, esse aliter posse quam sit, nulla iniuria affirmari: Videri quoque talia qualia ille affert non negarent, At esse re ipsa talia nihilominus ambigerent. Sic dicerent illusione

1 eorum siue fundamentum siue ] eorum, siue fundamentum, siue B. S. 3 suffragatur exemplum ] suffragatur, exemplum B. S. 5 immissa: falsa ] sic! B. S. 5 potest quae ] potest, quae B. S. 7 experimentis non omnibus nec ] experimentis, non omnibus, nec B. S. 7 semper: Ita ] semper. Ita B. / semper, ita S. 10 consecutionis ue ] consecutionisue B. S. 12 multis aut ] multis, aut B. S. 14 habent ut ] habent, ut B. S. 16 cum de ] cum, de S. 16 disputabimus mentio ] disputabimus, mentio S. 18 herbam uel ] herbam, uel B. S. 19 percipi: Nam ] sic! B. S. 21 inferri: neque ] sic! B. S. 21 illa ad ] illa, ad B. S. 22 idest affectio ] id est, affectio B. S. 22 illarum potest ] illarum, potest S. 22 compraehendi per ] compraehendi, per B. S. 23 rerum quibus ] rerum, quibus B. S. 23 explorata & ] explorata, & B. S. 24 innititur facile ] innititur, facile S. 25 sceptici & ] sceptici, & B. S. 26 sibi quam ] sibi, quam B. S. 28 posse quam ] posse, quam B. S. 28 affirmari: Videri ] sic! B. S. 28 talia qualia ] talia, qualia B. S. 29 At ] at B. S. a Johannes Duns Scotus, Ordinatio 1, dist. 3, q. 4, n. 234. c Johannes Duns Scotus, Ordinatio 1, dist. 3, q. 4, n. 237.

b Ibid., dist. 3, q. 4, n. 235.

5

10

15

20

25

144 r. 144 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

527

prohiberi non uisionem simpliciter absoluteque, Sed talis obiectae rei, aut talis modi. Itaque alterum caperetur pro altero, & certitudinis loco fallacia suboriretur, quae nec uitari ex concursu sensuum potest, quemadmodum uidetur argumentator imaginari. Nam quod uni eorum apparet, idem alteri diuersum uidetur, alienaeque naturae, Qua de re secundo est huius operis libro abunde scriptum. Si uero diuerse iudicant, certitudo exacta non potest haberi per ullam propositionem, quoniam & ipsa qualiscunque fuerit, cuius extrema extrinsecus posita sint pendebit a sensu, De quo cum fiat quaestio, certus ne ipse sit an minime? certiora se nequibit alia facere, & huc accedit similitudo inter uerum ipsum, & quod multis ex causis potest apparere uerum cum non sit, quare regulam discernentem dare oportet, Henricus diuinama, Scotus humanam arbitratur esse. Vter rectius decreuerit iudicent, qui multiplicem sensus fallaciam experti sunt, qui ex uerisimili ad uerum allucinati sunt, qui rei similitudinem & rem idem non esse cognoscunt, & alterutrum sine utriusque notitia discernere se non posse perceperunt, qui etiam ex eo quod experimur in nobis de aliqua re, norunt iudicari probe nequire, An talis in se ipsa sit res. Calorem ex appropinquatione ad ignem sentimus, calidum inde ignem arbitramur, At ex propinquitate ad solares radios directius ferientes idem experimur, sed si inde calidum dicamus solem, reclamabit Aristotelea familia. Demum iudicent ii qui & doctrina & experimentis percepere quod plurimum euenit, semper non euenire, qua de re latius opere procedente. Ex his quae diximus patere facile potest quam non dissoluat Scotus rationes Henrici. Nam nec falsum est antecedens, quia sensilia mutantur idemtidem confligentibus inuicem qualitatibus, & in connexo ueritas est. Nec obest quod affertur, de hoc quod omnia continenter moueantur, posse haberi certam notitiam. Nam aliud est continue quicquam moueri, aliud nescire percipere quo modo, aut quo tempore, aut conditione moueatur. Nec illud officit mutabilitatem (ita loquitur) in obiecto non esse rationem gignendi, sed naturam obiecti, quod est mutabile.b Nam ratio gignendi est natura sub mutatione, & quod appraehenditur est ipsa uarietas, & rei obiectae mutatio, aliter se nunc quam prius offerentis. Idque apud Aristotelem in libro de coloribusc potest indicari, Qua

1 Sed ] sed B. S. 2 modi. Itaque ] modi: Itaque S. 5 naturae, Qua ] naturae. Qua B. S. 5 operis ] Operis S. 8 sint pendebit ] sint, pendebit S. 8 sensu, De ] sensu. De B. S. 8 certus ne ] certusne S. 9 sit an ] sit, an B. S. 10 uerum cum ] uerum, cum S. 13 allucinati ] hallucinati S. 14 similitudinem & ] similitudinem, & B. S. 16 An ] an B. S. 18 arbitramur, At ] arbitramur: at B. S. 18 ferientes idem ] ferientes, idem B. S. 20 ii qui & doctrina & ] ii, qui & doctrina, & B. S. 20 percepere quod ] percepere, quod B. S. 22 potest quam ] potest, quam B. S. 22 Henrici. Nam ] Henrici: Nam B. S. 23 idemtidem ] identidem B. S. 24 connexo ] connexio B. 30 appraehenditur est ] apprehenditur, est S. 30 nunc quam ] nunc, quam B. S. 31 indicari, Qua ] indicari. Qua B. S. a Heinrich von Gent, Summa, art. 1, qu. 2, p. 31 sqq. dist. 3, pars 1, q. 4, n. 246. c De color. 2, 792b33 sqq.

b Johannes Duns Scotus, Ordinatio 1,

528

Liber Quintus

144 v. 145 r.

re etiam exemplaria diuerse capiuntur diuersis temporibus, Tum ex diuersitate organi nunc se aliter quam prius habentis tum ex rei mutatione, tum ex intermedii uario & irrequieto habitu. Nec illud etiam a bonis, ut arbitror, iudiciis recipietur, quod est mutabile sub ratione immutabilis posse repraesentari: si quidem sincere quicquam non potest offerre quod in se non habet, aut proprie, aut praecellenter, quanto minus quod est diuersum, atque repugnans? Quare ex ipsis terminis qui de rebus sensilibus capiuntur, Talis quam sibi ille optat potius quam probat euidentia, non facile potest ascisci. quando etiam intellectus ita iudicat, ut est sibi per internuncios sensus indicatum. Quo fit ut ipsa cognitrix potestas quam non errare nisi sit indisposita Scotus affirmat, erret frequentissime, quia male disposita redditur ad iudicandum ex repraesentatione fallaci, eo enim quod offertur, fit interstitium ueri falsique iudicii: Nam si uere offertur uel species, simulacrum ue rei uel phantasma, uera sententia prodibit, si falso, fallax iudicium depraehendetur. Parumque se se efficax illud ostendit, quo, euidentia non admissa disputaturum se non recipit. Si enim hoc Scote agis quo modo conuinces academicos, quos confutasse te supra quodam modo gestiebas? quomodo scepticos quorum libros, ut puto nunquam uidisti? quomodo etiam de actibus tuis certus fueris Aristoteli nixus, qui de suis saepenumero dubitabat? Et cum sentimus an sentire nos sentiamus ambigebat? Quo item modo effugies quin utaris circulo? quin principium petas in disputando? Quae genera fallaciae explosa sunt ab Aristotele. Namque ex dispositione & indispositione potentiae, id quod est per se notum depraehendi posse contendis, dispositam uero esse potentiam per se notum esse, Altero enim probas alterum, & utroque usus ad alterutrius probationem circulo uteris, petisque etiam quod principio negatum est. Nam humanitus quicquam esse per se notum sine dimisi luminis adiumento negaret Henricusa. Academici uero, qui eius luminis non meminere, etiam inter id quod est apparere, ut quicquam per se notum sit & id quod uere per se notum est, acute distinguerent. Ac sane praeter rationes etiam experientia docuit

1 temporibus, Tum ] temporibus. Tum B. / temporibus: tum S. 2 organi nunc ] organi, nunc B. S. 2 habentis tum ] habentis, tum B. S. 3 habitu. Nec ] habitu: Nec S. 4 ratione immutabilis ] ratione, immutabilis B. S. 5 repraesentari: si quidem sincere ] repraesentari: si quidem syncere B. / repraesentari: siquidem syncere S. 5 offerre quod ] offerre, quod B. S. 7 terminis qui ] terminis, qui B. S. 7 Talis ] talis B. S. 8 potius quam ] potius, quam B. S. 8 ascisci. quando ] ascisci, quando B. S. 10 potestas quam non errare nisi ] potestas, quam non errare, nisi B. S. 13 iudicii: Nam ] sic! B. S. 13 simulacrum ue ] simulacrumue B. S. 16 hoc Scote agis ] hoc, Scote, agis S. 16 quo modo ] quomodo S. 17 quodam modo ] quodammodo B. S. 18 puto nunquam ] puto, nunquam S. 19 sentimus an ] sentimus, an B. S. 21 Quae ] quae S. 22 dispositione & ] dispositione, & B. S. 22 indispositione ] in dispositione S. 23 dispositam ] dispositem B. 23 potentiam per ] potentiam, per B. S. 24 esse, Altero ] esse: Altero B. S. 26 notum sine ] notum, sine B. S. 26 dimisi ] dimissi S. 28 sit & ] sit, & B. S. a Heinrich von Gent, Summa, art. 1, qu. 2, p. 20 sqq.

5

10

15

20

25

145 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

529

per se notum non esse, in potentia sit disposita? cum de aliquo deliret, an minime, saepenumero inter doctos ambigatur. Et memini Ludouicum carrum Ludo. carrus. ferrariensem medicum, primariae fere authoritatis aegrotantem, cum forte essem ferrariae & iure amicitiae uisitassem, petisse a me serio, nun deliraret? nun esset mentis emotae? quoniam medici id affirmarent, sibi uero non uideri, atque ad id rationes afferebat, ut se sanum aduersus medicorum sententiam probaret. Veras esse rationes ego probaui quas postea comprobauit euentus. Cum uero percunctatur Scotus quid intelligatur per certam atque sinceram ueritatem? dici potest duobus modis Primo sinceram ueritatem appellat in centilogio de conceptibus .Io. Gersona. conceptum entis simplicem per in- Io. Gerson. tellectum uiatoris in utero (ut eius utar uerbis (purae intelligentiae genitum, si diu persistere posset sine inuolucro & commixtione phantasmatum, & hac esse pro statu uiae sinceram ueritatem authore Augustino confirmat, quae mox ut illuxerit resorbetur, & inuoluitur nubeculis phantasmatum, si mens non stabiliatur. Illud autem persistere atque illud stabiliri, satis indicant superius & fortius lumen concurrere oportere, sed hoc quoniam magis pertinet ad primum intellectus conceptum ad secundum uero qui in compositione est, ueritas dicitur proprie pertinere, Ideo respondere secundo possumus ad Henrici propositum per sinceram ueritatem id intelligi quod de re concipitur animo uere, sine admixtione falsitatis ullius, inter re conceptam & animum concipientem, quacunque in afformatione, tam simplici quam composita, ut satis indicat nomen: hoc etiam addito, ut sciatur ita esse certissime: quod non potest haberi nisi ab ipsissima ueritate, quae ita se & alia cognoscit. Nam sine ipsius fulgore possumus nosse falsa, & ea credere uera esse, contraque nosse uera, & credere ea falsa, uel dubitare, qualis fere humana cognitio, si radio illo supernae lucis diuinitus immissae destituatur. Caeterum si quicunque bene instituti in sacris litteris affirmant lumine diuinitus menti infuso, ea quae supra naturae nostrae facultatem sint, credenda cognosci: cur haberi debet a Scoto tanquam absurdum lumine etiam diuino uim nostrae mentis, illustrari

1 docuit per ] docuit, per B. S. 2 inter doctos ] interdoctos B. 4 petisse ] petiisset B. S. 4 nun ] num B. S. 5 nun ] num B. S. 7 probaret. Veras ] probaret: Veras S. 7 probaui quas ] probaui, quas B. S. 8 percunctatur ] pronunciatur B. S. 8 sinceram ] synceram B. S. 9 sinceram ] synceram B. S. 10 conceptibus Io.] conceptibus, Ioannes S. 10 simplicem per ] simplicem, per B. S. 11 uerbis ( ] uerbis) B. S. 13 sinceram ] synceram B. S. 13 ueritatem authore Augustino confirmat ] ueritatem, authore Augustino, confirmat S. 14 illuxerit resorbetur ] illuxerit, resorbetur S. 15 persistere atque ] persistere, atque B. S. 16 oportere, sed ] oportere: sed B. S. 17 conceptum ad secundum uero qui ] conceptum, ad secundum uero, qui B. S. 18 pertinere, Ideo ] pertinere: Ideo B. S. 19 propositum per sinceram ] propositum, per synceram B. S. 19 intelligi quod ] intelligi, quod B. S. 20 conceptam & ] conceptam, & B. S. 21 simplici quam ] simplici, quam B. S. 22 nomen: hoc ] sic! B. S. 22 certissime: quod ] sic! B. S. 27 sacris ] Sacris S. 27 affirmant lumine ] affirmant, lumine B. S. 28 cognosci: cur haberi ] cognoscitur, haberi B. S. a Jean Gerson, Centilogium de conceptibus, 4, 42, p. 506.

530

De toto et parte quam uariae expositiones.

Aenesidemus

Allacen Aureolus. Alliacensis.

Liber Quintus

145 r. 145 v.

ad sincere percipienda quae insincere alioqui perciperentur? Diuersos enim diuinum lumen diuerse participare & ipse Scotus concedat oportet, si fidei lumen & prophetiae lumen admittit. Cur & moleste fert naturale lumen iuuari diuinitus ad ocultas etiam naturae ueritates sincere & sine ulla prorsus erroris suspitione percipiendas? cum tot & tanta dissidia in rebus quae clarissime dignosci dicuntur plane spectemus. Hinc tot circa principia apud diuersas philosophorum sectas dissensiones & rixae. Sed apud peripateticos iuniores solet dubitari, utrum propositio illa, omne totum est maius sua parte, uera omnino sit: non propterea quod Hesiodusa dimidium plus esse toto cecinerit: Deinde quod id ipsum Plato cum alibi tum in tertio de legibus librob confirmarit, ubi Hesiodicum ita exposuit dictum, ut totum compraehendere sit noxium, Dimidium uero moderatum sit, & moderatum utpote melius, plus sit immoderato uidelicet deteriore: demum quod alii mox dictum ipsum celebrauerint mediocritati, scilicet, & aequalitati morum actionumque acceptum enigma referentes: Nec propterea quod aenesidemus heraclito consentiens totum a parte diuersum essec, & idem esse cum parte litteris mandauerit. Non inquam propterea, sed quoniam ea ipsa propositio de toto eo quod potentiale dicitur negatur a multis, Itemque negatur si per totum intelligatur uniuersum id, quod animo & imaginatione ex Deo & mundo concipitur, Nam totum hoc non est maius Deo. Nec item de toto quod integrale dicitur ueritas haberetur, nisi totius & partis imago rite sensibus esset impressa. Sed & si uera recipiatur, utrum sit per se nota magna quaestio est. Nam omne totum esse maius parte sui per rationem comprehendi scripsit allacen secundo libro de uisud, & Aureolus capi uoluit syllogismo imperceptili, Alliacensis uero tertia quaestione in primum sententiarume demonstrationem eius haberi non posse existimauit, sed petionem, cum notiores conclusione propositiones non habeantur. Ad id uero quod absurdum existimat exemplar uidelicet eternum rationem esse cognoscendi, non tamen cognitum, quoniam relatio cognosci 1 sincere ] syncere B. S. 1 insincere ] insyncere B. S. 2 participare & ] participare, & B. S. 4 ocultas ] occultas S. 4 sincere & ] syncere, & B. S. 5 suspitione ] suspicione S. 6 dicuntur plane ] dicuntur, plane S. 8 maius sua ] maius, sua B. 9 sit: non ] sic! B. S. 9 propterea quod ] propterea, quod B. S. 9 dimidium plus esse toto ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 10 cecinerit: Deinde ] sic! B. S. 10 id ipsum ] idipsum B. S. 10 alibi tum ] alibi, tum B. S. 12 noxium, Dimidium ] noxium: dimidium B. S. 13 immoderato uidelicet ] immoderato, uidelicet B. S. 15 referentes: Nec ] sic! B. S. 17 toto eo ] toto, eo B. S. 18 dicitur negatur ] dicitur, negatur S. 18 multis, Itemque ] multis. Itemque B. / multis: Itemque S. 18 negatur si ] negatur, si B. S. 19 Deo & ] Deo, & B. S. 19 concipitur, Nam ] concipitur. Nam B. S. 22 nota magna ] nota, magna S. 23 parte sui ] parte, sui B. / parte sua S. 23 comprehendi scripsit ] comprehendi, scripsit B. S. 24 uisu, & ] uisu: & B. S. 24 imperceptili, Alliacensis ] imperceptili. Alliacensis B. S. 26 petionem ] rationem S. 27 existimat exemplar ] existimat, exemplar B. S. 28 eternum rationem ] aeternum, rationem S. a Hesiod, Werke und Tage, l. 41; Noct. att. 18. 2, 13. b Platon, Gesetze, 690D. c M 8, 349. d Alhazen, De aspectibus, lib. 2, 3, 32, p. 105. e Pierre d’Ailly, Quaestiones super libros Sententiarum, lib. 1, qu. 3, a. 1.

5

10

15

20

25

145 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

531

nequeat extremo non cognito. Respondemus rationem illam non habere pro extremo directum exemplar sed obliquum id est radium illum quo cognitrix potestas afflatur. Nec minus illud putemus egere correctione, id quod intellectus confuse intelligit, diffinitiue posse cognosci per uiam diuisionis, quae cognitio perfectissima sit. quandoquidem de anima non potest id sciri, de intellectu, de substantiis a materia seiunctis, multo minus de infinita potestate. ut mittam quod quicquam non possit ita perfecte & exacte definiri ut plerique autumant. Qua de re progressu operis seposito nobis loco disputabitur. Postremo cum quaeritur an a luce aeterna fiat aliquid prius naturaliter ante actum, an minime, & uel in obiecto, uel in intellectu, Dicimus rem obiectam posse eadem actione illustrari, etiam antequam habeat esse in intellectu, simul, scilicet, cum illa repraesentatione sicut exemplo satis manifesto percipere datur in lumine solis, & illustrante colores, & speciem & potestatem uisilem adiuuante: potest etiam ante receptionem illustrari intellectus: Vnde tria illa ea ipsa illustratione fieri docebat Henricusa. Cuius opinio differt ab opinione communi illapsu lucis illo iugi ad ueritatis sincerae notitiam percipiendam, Qua luce postquam recepta est, tanquam instrumento non utitur anima, sed intellectu illustrato, qui & si per se sinceram non depraehenderet ueritatem lucis tamen illius beneficio depraehenderet. Atque haec de dissoluendis rationibus Scoti probabiliter dicta sint. Addi attamen possent multa ex Nicolao cusa in primo de docta ignorantia, docente praecisam (ut Ni. Cusa. eius utar uerbo) ueritatem & rerum (ut idem ipse loquitur) quidditatem per omnes philosophos inuestigatam attingi non posse uti est, nec similitudine compraehendi, nec mensura ulla humanitus mensurari. quando innumerabiles habentur gradus aequalitatis rerum & similitudinis, & inter mensuram, & id quod metimur differentia semper inueniatur. Vnde illud Solomonis ab eo celebratum est, cunctas res difficilesb & sermone inexplicabiles: & illud quoque ab alio prolatum, absconditam esse sapientiam, & locum intelligentiae ab

1 nequeat extremo non ] nequeat extremo, non B. / nequeat, extremo non S. 1 rationem ] rationnem B. 2 directum exemplar sed ] directum, id est, exemplar, sed B. S. 2 obliquum id est radium ] obliquum, id est, redium B. / obliquum, id est, reditum S. 2 illum quo ] illum, quo B. S. 4 cognosci per ] cognosci, per B. S. 5 sit. quandoquidem ] sit, quandoquidem B. S. 7 potestate. ut ] potestate, ut B. S. 7 definiri ut ] definiri, ut B. S. 9 aliquid prius ] aliquid, prius B. S. 10 intellectu, Dicimus ] intellectu. Dicimus B. S. 12 repraesentatione sicut ] repraesentatione, sicut B. S. 13 solis ] Solis S. 13 speciem & ] speciem, & B. S. 14 adiuuante: potest ] sic! B. S. 14 intellectus: Vnde ] sic! B. S. 16 communi illapsu ] communi, illapsu B. S. 16 sincerae ] syncerae B. S. 17 Qua ] qua B. S. 18 sinceram ] synceram B. S. 19 lucis tamen ] lucis, tamen B. S. 23 posse uti ] posse, uti B. S. 24 mensurari. quando ] mensurari, quando B. S. 25 rerum & ] rerum, & B. S. 26 metimur differentia ] metimur, differentia B. S. 27 est, cunctas ] est: Cunctas S. 27 difficiles & ] difficiles, & B. S. 27 cunctas. . . inexplicabiles ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 27 inexplicabiles: & ] sic! B. S. 28 prolatum, absconditam ] prolatum: Absconditam S. a Heinrich von Gent, Summa, art. 1, qu. 3, p. 72 sqq.

b Koh 1, 8.

532

Liber Quintus

145 v. 146 r.

oculis omnium uiuentiuma. Nec Socraticum quoque illud reiecit id solum se scire quod ignoraret. illud etiam affirmans quod praecisio (utar iterum uerbis ipsius) combinationum in rebus corporalibus, & adaptatio congrui noti ad ignotum, humanam rationem excedit, eorumque multa ille ipse & in secundo de docta ignorantiab, & in tertio Idiotae dialogoc in quo de mente disputat: & multo magis alibi, & praecipue in opere de coniecturisd explicuit. Sed satis quod ipsi ex nobis ipsis supra attulimus, putamus fore. Et quanquam paucis id actum forte uidetur a nobis, pluribus tamen fortasse quam necesse fuerit doctis hominibus, qui per se illas, scilicet, Scoti rationes examinauerint.

Quod etiam si non fallatur sensus aliis modis quam qui positi sunt ab Aristotele adhuc tamen et rationibus, et Aristotelis authoritatibus conuinci, incertum esse sensus indicium et iudicium, ac per hoc demonstrationem certam esse non posse.

5

10

cap. qvintvm. Sed redeo ad Aristotelem cui & si condonemus nullis aliis decipi sensum modis posse, praeter quam eis, quos ille numerauerit, solis etiam iis quos ipse tradidit, si diligenter institerimus, depraehendemus eam quae in sensu fundatur doctrinam, multa uanitate labare. quoties enim aeris inter rem uisilem & oculum medii, mutatur qualitas, mutatur autem identidem eo ipso authore in libro de coloribuse, ut post paulum ostendemus. Quem librum si quis nothum dixerit praestari mihi discerniculum optari, ut ea omnia de quibus disserui quarto libro, ipsius opera diiudicentur. Quoties item humani corporis mutatur dispositio, mutatur autem saepissime, & experientia teste, & Aristotelis authoritate: quotiens res mutatur sensilis, toties mutari sensus

1 absconditam. . . uiuentium.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 1 reiecit id ] reiecit, id B. S. 2 scire quod ] scire, quod B. S. 2 illud ] Illud B. S. 2 affirmans quod ] affirmans, quod B. S. 3 combinationum ] combinationem S. 4 ipse & ] ipse, & B. S. 5 dialogo in ] dialogo, in B. S. 6 disputat: & ] sic! B. S. 7 satis quod ] satis, quod B. S. 7 fore. Et ] fore: Et S. 8 fortasse quam ] fortasse, quam B. S. 10 etiam si ] etiamsi B. S. 10 modis quam ] modis. Quam B. / modis, quam S. 11 Aristotele adhuc ] Aristotele, adhuc B. S. 11 tamen et ] tamen, & B. S. 11 et ] & B. S. 12 indicium et ] indicium, & B. S. 13 posse ] potest B. S. 14 Cap. quintum.] Cap. V. B. S. 15 Aristotelem cui & si condonemus nullis ] Aristotelem, cui, etsi condonemus, nullis B. S. 16 iis quos ] iis, quos B. S. 17 eam quae ] eam, quae B. S. 18 labare. quoties ] labare, quoties B. S. 19 uisilem & ] uisilem, & B. S. 20 authore in ] authore, in B. S. 21 librum si ] librum, si B. S. 21 dixerit praestari ] dixerit, praestari B. S. 21 omnia de ] omnia, de B. S. 24 authoritate: quotiens ] authoritate: quoties B. S. a Nicolaus Cusanus, De docta ignorantia 1, 1, 4. b Nicolaus Cusanus, De docta ignorantia 2, 90, Prol., p. 57 sqq. c Nicolaus Cusanus, Idiota de mente, 5, 82, p. 124; 9, 123, 177. d Nicolaus Cusanus, De coniecturis, 2, p. 4 sqq. e De color. 2, 793b33 sqq.

15

20

146 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

533

indicium & saepe iudicium quis uel hebes non compraehendat? Et hoc quidem in uniuersum atque simpliciter. quod si dixeris de tali mutatione perspectiuae Responsio. Confutatio seu optices facultatem decernere, primum addi oportuisset, si necessaria esset in facultate demonstratici, ut eius ab Aristotele, si rite de ea statuebat, inter docendum mentio fieret. Deinde etiam si fecisset, fecisset uane: quando quidem totiens & tam frequenter uariatio medii contingit, ut una optices probatio finiri non posset, quin mutatio alia atque alia contigisset. Praeterea supponit ea facultas & sensum uisus, & geometricas lineas, & ex eis cur ita aut ita uideatur explicat, non autem probat uisum non falli, aut non esse incertum, quod nos tot iam & argumentis & authoritatibus adstruximus. Et nobis etiam hoc loco Senecae adstipulatur authoritas primo naturalium quaestionum libroa ita scribentis, nihil acie nostra fallacius: non tantum in his in quibus subtiliter peruidendis illa colorum diuersitas summouet, sed etiam iis quoque quae ad manus cernit. Adstipulantur exempla quibus & ille multis & alii plurimis utuntur, & ipsemet utitur etiam Aristoteles cum alibi tum in problematibusb maxime, cum solem & lunam orbicularia corpora & recta & plana scribat uideri, & umbrae solaris extrema tremere: cum tamen umbra non tremat, sed ramenta sint quae modo in lucem modo in umbram identidem agitentur.c Redeo ad mutatam corporis dispositionem cui maxime adstipulabatur & ratio, Nam quis nesciat quotiens ad morbum disponitur corpus, non semper id subito fieri, sed paulatim, sed quandoque insensibiliter. Ipsa uero dispositio etiam si minima, etiam si tum actu non persentiatur, quatenus tamen alia est ab ea qua prius pollebat corpus, eatenus pro diuerso uidelicet corporis temperamento diuersum habebit in se se principium uariandi per sensum iudicii, Adeo ut si exacta quaepiam tunc ab eo rogetur sententia, diuerse feratur ab ea quam priori in habitudine dispositioneque constitutus antea 1 indicium & saepe iudicium quis ] indicium, & saepe iudicium, quis B. S. 2 uniuersum atque simpliciter. quod ] uniuersum, atque simpliciter, quod B. S. 3 perspectiuae seu ] perspectiuae, seu B. S. 5 Deinde etiam si ] Deinde, etiamsi B. S. 6 uane: quando quidem totiens & ] uane: quandoquidem toties, & B. S. 8 facultas & ] facultas, & B. S. 8 ita aut ] ita, aut B. S. 10 iam & argumentis & ] iam, & argumentis, & B. S. 11 authoritas primo ] authoritas, primo B. S. 11 libro ita ] libro, ita B. S. 12 scribentis, nihil ] scribentis: nihil S. 12 fallacius: non ] sic! B. S. 12 his in ] his, in B. S. 13 peruidendis illa ] peruidendis, illa B. S. 13 quoque quae ] quoque, quae B. S. 14 nihil. . .cernit ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 exempla quibus & ille multis & ] exempla, quibus, & ille multis, & B. S. 15 Aristoteles cum alibi tum ] Aristoteles, cum alibi, tum B. S. 16 solem ] Solem S. 16 lunam orbicularia corpora & recta & ] lunam, orbicularia corpora, & recta, & B. S. 17 tremere: cum ] sic! B. S. 18 sint quae modo in lucem modo ] sint, quae modo in lucem, modo B. S. 19 dispositionem cui ] dispositionem, cui B. S. 19 adstipulabatur & ] adstipulabatur, & B. 20 ratio, Nam ] ratio: Nam B. S. 20 nesciat quotiens ] nesciat, quoties B. S. 20 id ] om. B. S. 22 dispositio etiam si minima, etiam si ] dispositio, etiamsi minima, etiamsi B. S. 23 ea qua ] ea, qua B. S. 23 diuerso uidelicet corporis ] diuerso, uidelicet, corporis B. S. 25 Adeo ut ] adeo, ut B. S. 26 ea quam ] ea, quam B. S. 26 habitudine dispositioneque ] habitudine, dispositioneque B. S. a NQ 1, 3, 9.

b Probl. XV 8, 912a28 sqq.

c Ibid. XV 8, 912a34 sqq.

534

Alex. in librum de sensu. Confutatio responsionis.

Liber Quintus

146 r. 146 v.

tulisset. Sine morbo etiam ullo, sed metu mutari Chameleontem ipse prodit Aristoteles ut supra docuimusa, eundemque & alia etiam animalia colorem uariare uel ira uel cupidine Senecab protulit, idque etiam ex uicinitate coloris alieni contingere, cum Ouidiusc tum alii scribunt, & Aristoteles ipse praeter Chameleontem mutari quo ad colorem attinet plura animantia scribit. Caeterum libeat paululum in Aristotelem ipsomet Aristotele duce disputare. Scribit ipse in libro de coloribusd, simplices colores elementis simplicibus inesse, igni Xanthum siue flauum, aquae, terrae, aeri album. quare nullum esse simplicem colorem, praeter album & flauum. & quanquam hoc uideri contrarium potest ei sententiae qua alibi est usus, & maxime in libro de sensibuse, non tamen hac in re multum uexare hominem uolo, alia si quidem & pugnantia in eo & aduersa reperiuntur placita. Sed quo pacto hoc ipse nouerit quaero a sectatoribus, sensu ne? At sensus non potest secundum eos quod ex elementis non est compositum percipere, An hoc Aristotelesf in libris de Anima? An Alexander in commentariis in librum primum de sensu & sensibilibusg longa disputatione contendit? coniectura igitur hoc depraehendit. si dicas eum de elementis puris non intelligere, arbitraria primum expositio, nec satis eius uerbis consona: Deinde cum soli etiam tribuit id ipsum, non puro solum, sed quintae ut censuit naturae coniectura igitur depraehendit, Nam intellectu per se primitusque non potuisse depraehendi ipse de cernit, cum nihil statuit esse posse in intellectu quin prius fuerit in sensuh, quocunque ea propositio exponatur modo: nam certe solis colorem sensu non depraehendisse proprie, satis ex eius dogmate liquet: similitudine igitur aliqua uel coniectura? & tamen ei simplicem colorem adscripsit. Simplices igitur colores sensu non possunt depraehendi. Ad haec cum eo in libro dicat nigrum colorem sequi 1 Chameleontem ] Chamelontem S. 2 Aristoteles ut ] Aristoteles (ut B. S. 2 docuimus, eundemque & ] docuimus) eundemque, & B. S. 3 uariare uel ira uel ] uariare, uel ira, uel B. S. 3 protulit ] protuit B. 4 Ouidius tum ] Ouidius, tum B. S. 5 mutari quo ad colorem attinet plura ] mutari, quo ad colorem attinet, plura B. S. 6 Caeterum libeat ] Caeterum, libeat B. S. 6 Aristotelem ipsomet ] Aristotelem, ipsomet B. S. 6 duce disputare ] duce, disputare B. S. 8 Xanthum ] xanthum B. / xanthium S. 8 album. quare ] album, quare B. S. 9 album & flauum. & ] album, & flauum, & B. S. 10 sententiae qua ] sententiae, qua B. S. 11 si quidem & ] siquidem, & B. S. 12 eo & ] eo & B. S. 12 nouerit quaero ] nouerit, quaero B. S. 13 sensu ne ] sensune B. S. 13 eos quod ] eos, quod B. 14 compositum percipere, An ] compositum, percipere. An B. S. 14 An ] an S. 15 sensu & sensibilibus longa ] Sensu, & Sensibilibus, longa B. S. 16 depraehendit. si ] depraehendit: si B. S. 16 dicas eum ] dicas, eum B. S. 18 consona: Deinde cum ] consona: Deinde, cum B. S. 18 soli ] Soli S. 19 quintae ut ] quintae, ut B. S. 19 depraehendit, Nam ] depraehendit. Nam B. S. 20 depraehendi ipse ] depraehendi, ipse B. S. 21 intellectu quin ] intellectu, quin B. S. 22 modo: nam ] sic! B. S. 22 solis ] Solis S. 23 liquet: similitudine ] sic! B. S. 23 igitur aliqua uel ] autem aliqua, uel B. S. 24 sensu non ] sensu, non B. S. 25 colorem sequi ] colorem, sequi B. S. a EV 4, c. 7, p. 452; De part. anim IV, 11, 692a. b NQ 1, 5, 7. c Ovid, Metamorphosen, 15, l. 412. d De color. 1, 791a1 sqq. e De sens. 3, 439b1 sqq. f De anim. I 5, 410b1 sqq. g Alexander von Aphrodisias, In librum de sensu, 53, 10 sqq. h De anim. III 8, 432a7 sq.; Anal. post. I 18, 81a37-b10.

5

10

15

20

146 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

535

elementorum transmutationem, sensus autem cum non percipiat elementa non transmutata, solus ei nigror primo cognitus fuerit, Ex albo igitur & flauo mixtionem fieri, sensu percipere non potuit, quia primo illi cognitus niger est color, & nihilominus flauum & album uidemus natura esse priora, tum quod ita ille eo libro decernit, tum quod lux colorum omnium mater, & ut placuit quibusdam ipsa proprie est color, tum quod album prius est natura quam nigrum, quia de luce puriori prouenit. Ac certe infinita ille percurri percipique non posse, & recte quidem statuit, At multiplices non solum colores, sed & infiniti sunt, si ei stamus. Haec enim ille de eis disserens δεῖ δὲ µὴ λαιθάνειν τὸ πολυειδεν καὶ τὸ ἂπειρον τῶν χρωµάτωνa. Et causam subdidit uarietatem uidelicet umbrae & luminis secundum magis & minus. Et quanquam in libro de sensibusb nullum sensile ad infinita diuidi censuit: Et hoc repugnare ei quod supra dixerat uidetur, non tamen ita rem ad uiuum reseco, non ita exigo debitum, ut infinitum non capiam pro innumerabili, modo is ipse aut qui eius tractant negocium, ea mihi ratione tradant: Mihi enim tantundem conficietur in abneganda sensus certitudine, quam uelint nolint ipsomet Aristotele uolente ibimus inficias. Scribit enim eodem libro περὶ χρωµὰτων hoc est de coloribus, euenire quandoque ut lumen cum in quodpiam inciderit, & id coleret sic, ut purpuream uel herbaceam induat spetiem, mox refrangatur, & in alium quicunque sit ille colorem incidat, tempereturque ab illo & aliam coloris mixtionem, aliudque temperamentum accipiat.c Neque hoc semel dicit accidere, sed frequenter, attamen insensiliter. Subiecit enim, καὶ τουτο πάστχων συνεχῶς ουκ ἀισθητῶσ δεd hoc est, & hoc quidem continue patiens, non autem sensibiliter. quod nihil aliud significare uidetur quam male sensiliter. ita ut sensus decipiatur ea in re saepenumero. Alioqui si omnino insensibiliter intellexisset, quomodo fuisset id ab eo compraehensum? Certe aut sensu atque ita sibi aduersaretur: quod enim ab eo captum est sensu, non erat insensile:

1 autem cum ] autem, cum B. S. 2 nigror primo ] nigror, primo B. S. 2 fuerit, Ex ] fuerit. Ex B. S. 2 igitur & ] igitur, & B. 4 flauum & album uidemus natura ] flauum, & album uidemus, natura B. S. 6 quibusdam ipsa ] quibusdam, ipsa B. S. 6 natura quam ] natura, quam B. S. 7 infinita ille percurri ] infinita (ille) percurri S. 8 statuit, At ] statuit: at B. S. 9 disserens δεῖ ] disserens: δεῖ B. S. 11 uarietatem uidelicet umbrae & ] uarietatem, uidelicet, umbrae, & B. S. 11 magis & ] magis, & B. S. 12 sensibus nullum ] Sensibus, nullum S. 12 censuit: Et ] sic! B. S. 13 ei quod ] ei, quod B. S. 13 dixerat uidetur ] dixerat, uidetur B. S. 14 ipse aut ] ipse, aut B. S. 15 tradant: Mihi ] tradant. Mihi B. S. 15 tantundem ] tandem S. 16 uelint nolint ] uelint, nolint B. S. 18 libro περὶ χρωµὰτων hoc est de coloribus ] libro, περὶ χρωµὰτων, hoc est, de Coloribus B. S. 18 quandoque ut ] quandoque, ut B. S. 19 purpuream uel ] purpuream, uel B. S. 19 spetiem ] speciem B. S. 20 illo & ] illo, & B. S. 23 δε hoc ] δε, hoc B. S. 24 sensibiliter. quod ] sensibiliter, quod B. S. 24 uidetur quam ] uidetur, quam B. S. 24 sensiliter. ita ] sensiliter, ita B. S. 25 Alioqui si ] Alioqui, si B. S. 26 quomodo fuisset ] om. B. S. 26 compraehensum? Certe ] comprehensum, certe S. 26 sensu atque ] sensu, atque B. S. 27 aduersaretur: quod ] sic! B. S. a De color. 2, 792b33.

b De sens. 6, 445b1 sqq.

c De color. 2, 792a14 sqq.

d Ibid. 793b7.

536

Trifariam colorum mixtio ab Aristotele tradita nec uno tamen modo

Nota.

Liber Quintus

146 v. 147 r.

aut intellectu, unde & sequitur contradictio eadem, quia nihil est in intellectu eo ipso authore qnod prius in sensu non fuerita. Siue autem ipsummet quod fuit in sensu, siue ei simile capiatur, idem euenit: & multo etiam magis, si ea ipsa similitudo, quae non potest non aliquo modo esse in diuersa materia, in diuerso lumine dissimilis, capiatur. Varia igitur ex mixtione repraesentatio uaria eademque saepenumero fallax, & frequenter adeo contingens & tanquam uertens faciem ut nulla ei ars optices, etiam si quicquam ad certitudinem sensus ostendendam haberet momenti, suffragaretur. Adde quod uarie ea ipsa uariisque ex rebus oritur: Neque enim ut ipse docet mixtionem hanc instar pigmentariorum pictorumque cogitare debemus, qui coloratas res in unum conflant, ut inde aliud quidpiam resultet. Trifariam namque illam ipsam mixtionem fieri pararique docet, ex ipso lumine, ex eo intermedio per quod lumen uidetur, ex iis quae subiiciuntur coloribus, unde fit refractio radiorum & dissultatio luminis, At in libro de sensibusb tripliciter quidem sed aliis omnino modis generari colores memoriae prodidit, ex proportione albi & nigri, ex mixtione instar pictorum cum clariorem (uerbi causa) miscent obscuro, dum repraesentare quidpiam uel in aqua uel in aere moliuntur, ac tam & si partes simul non collocentur, nec conflan tur misceantur ue, quae tamen ex eis dissultat res, uaria est & aliquando uersicolor. Quapropter censuit multitudinem colorum innumerabilem emergi ex ipsa mixtione proportionis, addit & superantiam praecellentiamque coloris cuiuspiam & collocationem proximam.c Ex iis itaque generationibus colorum contingit falli sensilem uisus potestatem adeo, ut incertum fieri iudicium maxime conueniat, sed probabile dumtaxat. Quid enim uideatur sine periculodici potest, quid autem re ipsa sit id quod praesentatur obtutui non facile nec sine discrimine dixeris. Multa & enim ut caetera quae dici possent, praesens in tempus omittam, multa inquam in intermedio uel aere uel aqua succurit fallacia. Vsui nanque uenire 1 insensile: aut ] sic! B. S. 2 intellectu eo ] intellectu, eo S. 2 authore qnod ] authore, quod B. S. 3 euenit: & ] sic! B. S. 4 potest non ] potest, non B. S. 5 dissimilis, capiatur ] dissimilis capiatur S. 6 uaria eademque ] uaria, eademque B. S. 6 contingens & ] contingens, & B. S. 7 faciem ut ] faciem, ut B. S. 7 etiam si ] etiamsi B. S. 9 ipsa uariisque ] ipsa, uariisque B. S. 9 oritur: Neque ] sic! B. S. 9 enim ut ipse docet mixtionem ] enim, ut ipse docet, mixtionem B. S. 10 pigmentariorum pictorumque ] pigmentariorum, pictorumque B. S. 12 fieri pararique ] fieri, pararique B. S. 12 intermedio per ] intermedio, per B. S. 13 iis quae ] iis, quae B. S. 14 radiorum & ] radiorum, & B. S. 14 luminis, At ] luminis. At B. S. 15 quidem sed ] quidem, sed B. S. 16 albi & ] albi, & S. 17 quidpiam uel in aqua uel ] quidpiam, uel in aqua, uel B. S. 18 tam & si ] tametsi B. S. 18 conflantur ] conflentur S. 19 est & ] est, & B. S. 21 addit & ] addit, & B. S. 21 superantiam praecellentiamque ] superantiam, praecellentiamque B. S. 21 cuiuspiam & ] cuiuspiam, & B. S. 22 contingit falli ] contingit, falli B. S. 24 periculodici ] periculo, dici B. S. 25 sit id ] sit, id B. S. 25 facile nec ] facile, nec B. S. 26 Multa & enim ut caetera quae ] Multa etenim, ut caetera, quae B. S. 27 multa inquam in intermedio uel aere uel ] multa, inquam, in intermedio, uel aere, uel B. S. 27 nanque ] namque B. S. a De anim. III 8, 432a7 sq.; Anal. post. I 18, 81a37-b10. 440a sqq.

b De sens. 3, 439b sq.

c Ibid. 3,

5

10

15

20

25

147 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

537

ipsemet docet Aristoteles de coloribus disserens, ut ex multis iam temperatis coloribus, unius dumtaxat persensio fiat. Quapropter inquit quod per aquam fit cognitum, aquosum magis apparet, & in speculis quae uidentur, saepenumero speculi praesentant colorem.a Subiecitque & in aere, qui saepe coloratus est, idem contingere, ut aeris colorem usurpemus oculo. Quo fit ut ueluti de re falsa iudicemus, ei id coloris tribuentes, quod aeri deberet adscribi. Distantia uero plurimum id committit erroris, quoniam si proxime cernatur aer coloratus minime uidetur, quoniam raritate sua splendores admittit: At si in profundum spectetur proximus inquit Aristoteles apparet cyaneo colori ob eandem raritatem. Idque ait euenire, quoniam id ipsum cui deficit lumen, compraehenditur a tenebris, quod cum legerem uenit in mentem Saluatoris Christi praeceptum illud sanctissimum & saluberrimum, ambulate dum lucem habetis, ne uos tenebrae compraehendantb. Idem Aristoteles in libro de sensibus uideri inquit aerem & aquam colore suffundi ob splendoremc, sed quoniam is recipitur ἐν ἀορίστω id autem est dicere (ut exponunt graeci) quoniam proprium non habent ex se colorem, non eundem ideo offerunt eis qui comminus sunt, & qui eminus constituti. Dices hoc adstruit quod ipsi Responsio. uolumus, nam si non deciperetur sensus, si certus non esset, hae ipsae fallaciae non fuissent depraehensae, Bella argumentatio, quam uolumus confirmare ut inde subuertamus. Ego quoque sensum depraehendi saepe fallacem, & Confutatio existimo inde uel certo uel probabiliter me ita depraehendisse. & propterea ad eius incertitudinem adstruendam multa iam scripsi. quid enim aliud ex ipsis Aristotelis dictis paulo supra colligitur, quam non dari statam regulam sensilis certitudinis? quae tot & tantis uarietur modis, idque saepissime & uelocissime? cuius uariationis si firmae & statae regulae, tum rei obiectae mutabilis, tum sensorii non omnino constantis, tum medii supra quam dici potest non in horas tantummodo, sed in minutias uel momenta uariabilis,

1 Aristoteles de ] Aristoteles, de B. S. 2 dumtaxat ] duntaxat B. S. 2 Quapropter inquit quod ] Quapropter, inquit, quod B. S. 3 speculis quae ] speculis, quae B. S. 5 fit ut ] fit, ut B. S. 8 coloratus minime ] coloratus, minime B. S. 8 admittit: At ] admittit: at B. S. 9 proximus inquit Aristoteles apparet ] proximus, inquit Aristoteles, apparet B. S. 10 id ipsum cui ] idipsum, cui B. S. 11 legerem uenit ] legerem, uenit B. S. 12 sanctissimum & ] sanctissimum, & B. S. 12 saluberrimum, ambulate ] saluberrimum: Ambulate S. 13 ambulate. . .dum ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 sensibus uideri inquit aerem & ] Sensibus, uideri, inquit, aerem, & B. S. 15 ἀορίςω id ] ἀορίςω, id B. S. 17 eis qui ] eis, qui B. S. 17 comminus ] cominus S. 17 adstruit quod ] adstruit, quod B. S. 18 uolumus, nam ] uolumus: nam S. 19 depraehensae, Bella ] depraehensae. Bella B. S. 20 confirmare ut ] confirmare, ut B. S. 21 inde uel certo uel probabiliter me ] inde, uel certo, uel probabiliter, me B. S. 21 depraehendisse. & ] depraehendisse, & B. S. 22 adstruendam multa ] adstruendam, multa B. S. 22 quid] Quid B. S. 24 tot & ] tot, & B. S. 24 saepissime & ] saepissime, & B. S. 25 firmae & ] firmae, & B. S. 26 sensorii non ] sensorii, non B. S. 27 potest non ] potest, non B. S. 27 minutias uel ] minutias, uel B. S. a De color. 3, 793b30.

b Joh 12, 35.

c De sens. 3, 439b1.

538

Liber Quintus

147 r. 147 v.

dari assignarique potuissent: facile futurum fuisset ut caetera quae eis sub regulis non continerentur, excipi tuto possent ab aliarum caetu, quae certae Contra Pe. alliac. constantesque non habentur. Qua in re miror Petrum Cardinalem Cameracensen in quaestione prologi in theologicas sententias cum de euidentia absoluta & conditionis appositae loqueretura, affirmaretque non posse a nobis in hac uita cognosci aliquid sensibile extrinsecus euidenter euidentia simpliciter & absoluta, idque minus credentibus multis rationibus ex apparentia rei non uera desumptis persuadere: conaretur: dum de conditione faceret mentionem apposuisse has particulas: stante Dei influentia generali, & cursu naturae solito, nulloque facto miraculo. Quasi repugnet influentiae Dei generali, res istiusmodi sublunares sensibus obnoxias uariari. Ipsa enim certitudo, ipsa euidentia a uariis uarie iudicatur. Variari quoque & male disponi possunt instrumenta sensuum, multis ex causis, quasi non sit ex solito naturae cursu eas ipsas idemtidem agitari, labi, atque defluere: quasi non ita frequenter hoc aduertamus, ut etiam si miraculum esset suapte natura, nobis tamen id miraculum ex usu creberrimo non uideretur. Sed enim tam expositum hoc nobis est, ut & ille ipse & alii magni uiri dum sublimiora enixius quaererent, humiliora haec tanquam allucinati & conniuentes praeterierint. Quod autem adiecit non posse nos stantibus conditionibus illis rationabiliter dubitare id multi non reciperent: quoniam non propterea tolluntur quae diximus, ex quibus alii ex aduerso quoque rationabiliter & probabiliter possent ambigere, & eis etiam rationibus moti quas ipsemet contra suas conclusiones opposuit, quanquam eas dissoluere conatus est. Nam fortiora uideri possunt argumenta quam responsa, quantum pertinet ad euidentiam humanitus tantum modo & generali regula designatam: quod ipsemet quasi fatetur, dum haec uerba promit in calce responsionis ad secundam rationem. uidetur inquit mihi pro1 dari assignarique ] dari, assignarique B. S. 1 potuissent: facile ] sic! B. S. 1 fuisset ut caetera quae ] fuisset, ut caetera, quae B. S. 2 possent ab ] possent, ab B. S. 3 certae constantesque ] certae, constantesque B. S. 3 miror Petrum ] miror, Petrum B. S. 4 Cameracensen in ] Cameracensen, in B. S. 4 sententias cum ] sententias, cum B. S. 5 absoluta & ] absoluta, & B. S. 5 affirmaretque non ] affirmaretque, non B. / affirmaretque: non S. 7 euidenter euidentia simpliciter & ] euidenter, euidentia simpliciter, & B. S. 7 credentibus multis ] credentibus, multis B. S. 7 rei non ] rei, non B. S. 8 conaretur: dum ] sic! B. S. 9 mentionem apposuisse ] mentionem, apposuisse B. S. 9 particulas: stante ] sic! B. S. 10 generali, res ] in B. u. S. steht hier der Einschub: generali, & cursu naturae solito, nulloque facte miraculo. Quasi repugnet influentiae Dei generali, res B. S. 12 quoque & ] quoque, & B. S. 14 idemtidem ] identidem S. 14 defluere: quasi ] sic! B. S. 15 etiam si ] etiamsi B. S. 17 ipse & alii magni uiri dum ] ipse, & alii magni uiri, dum B. S. 18 allucinati ] hallucinati S. 19 adiecit non ] adiecit, non B. S. 19 dubitare id ] dubitare, id B. S. 20 reciperent: quoniam ] sic! B. S. 21 rationabiliter & ] rationabiliter, & B. S. 22 moti quas ] moti, quas B. S. 24 argumenta quam ] argumenta, quam B. S. 25 euidentiam humanitus tantum modo & ] euidentiam, humanitus tantummodo, & B. S. 25 designatam: quod ] sic! B. S. 25 ipsemet quasi ] ipsemet, quasi B. S. 26 rationem. uidetur inquit mihi ] rationem: uidetur, inquit, mihi B. S. a Pierre d’Ailly, Quaestiones super libros sententiarum, Principium in primum sententiarum.

5

10

15

20

25

147 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

539

babile propter praedictas rationes, quod intellectus ex imperio uoluntatis & praua affectione cum aliqua apparentia licet falsa posset naturaliter dissentire primo principio. Si hoc, quanto magis iudicio sensus non assentire? Caeterum decipi ex uaria rei quae uidetur natura, sensus potest: dum non solum propter σµηκρότητα hoc est paruitatem, album & nigrum uideri nequeunt, ut prodit in libro de sensibus Aristotelesa, Et uidetur apertius asseuerare Themistius in libro qui βασανιστὴσ inscribitur. Et philosophus etiam praetitulatur: scribens quod περὶ τὰ χρώµατα ὰπατωντα οἱ µὴ ὀξὐ βλέποντεσb. idest circa colores decipiuntur omnes qui non acute uident: qui enim non ualde acuti sunt uisus & paruam in quantitatem respiciendam feruntur, quo pacto colores diiudicauerint? non solum in quam dum parua inspiciuntur, sed dum colores quod supra significatum est, res ipsa mutat idemtidem, instar Chamaeleontis: sed pro diuersa humorum concoctione, proque diuersa rei extrinsecus etiam facta mutatione. Nam quo ad hanc ipsam pertinet mutationem. Scribit ipse in problematibusc, non modo nigrorem contrahere quae insolentur carnes, ac minus multo sub sole agitentur, quam si quiescant, sed & pallore suffundi homines excursu. Si uero exudauerint mediocriter, a moeno hilari colore. At mutari homines identidem timore, spe, gaudio, tristitia, omnibus tam notum quam quod maxime. fiunt autem haec saepenumero intimo animi motu & tam subito ut non depraehendas quo modo fiat ita ut quem modo pallidum uidisti, acie paululum auersa, mox rubicundum intuearis. At in libro de historia animalium nono nun prodit Aristoteles esse multa quae colorem aliunde trahant, subitoque uarient? Non Chamaeleonta dico, sed polypumd, sepiame, squatinamf, quibus in rebus deciperetur uisus, ex loci non solum propinquitate, uerum ex ipsa rei quae spectatur natura, quam & uariare & plurimum fallere constat. De ipsa autem re quae concoquitur sic Aristoteles 1 probabile propter ] probabile, propter B. S. 2 uoluntatis & praua affectione cum ] uoluntatis, & praua affectione, cum B. S. 2 apparentia licet ] apparentia, licet B. S. 3 dissentire primo ] dissentire, primo B. 3 principio. Si ] principio: Si S. 4 Caeterum decipi ex uaria rei quae ] Caeterum, decipi ex uaria rei, quae B. S. 4 potest: dum ] sic! B. S. 5 σµηκρότητα hoc est paruitatem ] σµηκρότητα, hoc est, paruitatem B. S. 5 album & nigrum uideri ] album, & nigrum, uideri B. S. 6 Aristoteles, Et ] Aristoteles. Et B. / Aristoteles: Et S. 7 Themistius in libro qui ] Themistius, in libro, qui B. S. 8 praetitulatur: scribens quod ] praetitulatur: scribens, quod B. S. 8 βλέποντε. idest circa ] βλέποντεσ, idest, circa B. S. 9 omnes qui ] omnes, qui B. S. 9 uident: qui ] sic! B. S. 10 uisus & ] uisus, & B. S. 12 colores quod ] colores, quod B. S. 12 idemtidem ] identidem B. S. 13 Chamaeleontis: sed ] sic! B. S. 14 mutationem. Scribit ] mutationem, scribit S. 15 contrahere quae ] contrahere, quae B. S. 16 sole ] Sole S. 17 excursu. Si ] ex cursu: Si S. 17 a moeno ] amoeno S. 19 notum quam ] notum, quam B. S. 19 maxime. fiunt ] maxime: fiunt B. S. 20 motu & ] motu, & B. S. 20 subito ut non depraehendas quo modo fiat ita ] subito, ut non depraehendas, quo modo fiat, ita B. S. 22 nono nun ] nono, num B. S. 22 multa quae ] multa, quae B. S. 25 uariare & ] uariare, & B. S. 26 re quae concoquitur sic ] re, quae concoquitur, sic B. S. a De sens. 3, 439b15. b Themistius, The Examiner, 254, p. 74. sqq. d hist. anim. IX 37, 621b28 sqq. e Ibid. f Ibid.

c Probl. XIV 16, 910b1

Themistii liber philosophus.

Libri de animalibus

Liber de coloribus

540

Liber Quintus

147 v. 148 r.

in libro de coloribus loquitur ὅτι µεὶ ἅµα τὰ πέψη πάσαστασ τών χρωµάτων λαµβάνειν µεταβολάσ φανερόν ἐκπολλῶνa, id est, quod quidem simul cum ipsa concoctione omnes colorum capiat differentias ex multis manifestum est. Itaque si nunc aliqua de re sensus arbitretur, auerso paululum oculo decipietur quoniam facta quidem in re mutatio sit, sed non tanta ut ipsa clare & exquisite perferatur ad qualemcunque oculum differentia: ad perspicatissimum fortasse hominis oculum aut ad lynceum perferetur, idemtidem nanque & singulis pene momentis fit digestio, ex qua fit colorum permutatio, nec solum in membris extrinsecus positis sed imis etiam & abstrusis in recessibus corporis, idem euenire eodem authore comperimus, uisce ra enim colore mutari. Scribit ipsemet Aristoteles libro de partibus animalium secundo, & quod de coloribus affirmauit, idem de odore & gustu alibi docuit euenire quandoquidem ex concoctione digestioneque fructuum, & odor eorum & succus permutatur, utpote cum ab eadem omnes causa proueniunt παρὰ τὰσ πέψεισ quasi dixeris propter concoctiones, unde subiecit καὶ γὰρ τῶν καρπῶν ἒνιοι καθὰ εἴρηται, πολλὰσ διαφορὰσ ἅµα περι λαµβάνουσι, διὸ καὶ τὰσ ὀσµὰσ καὶ τοὺσ χυλοὺσ πολὺ διαφόρουσ συµβαίνει τοῖσ ἄνθεσι καὶ τοῖσ καρποῖσ συνακολουθεῖνb idest & enim fructuum nonnulli sicuti dictum est multas differentias simul accipiunt. Quapropter & odores & succos multifariam contingit, & flores & fructus consequi. haec Aristoteles, & saepenumero etiam multa iis similia Theophrastus prodit in sexto de causis stirpiumc libro, quantum ad sapores & odores pertinet. De coloribus autem plura Aristoteles in ipso de coloribus in scripto opere, cuius operis frequenter authoritates graece in medium producimus: quia latine quod sciam non habetur. In aliis etiam quanquam latini habentur idem, quandoque facimus, ne nobis uitio uerti possit non ita

1 loquitur ὅτι ] loquitur: ὅτι B. S. 2 simul ] semel B. S. 3 differentias ex ] differentias, ex B. S. 5 decipietur quoniam ] decipietur, quoniam B. S. 5 tanta ut ipsa clare & ] tanta, ut ipsa clare, & B. S. 6 differentia: ad ] sic! B. S. 7 oculum aut ] oculum, aut B. S. 7 perferetur, idemtidem ] perferetur, identidem B. / perferetur: identidem S. 7 nanque & ] nanque, & B. S. 9 positis sed imis etiam & ] positis, sed imis etiam, & B. S. 10 euenire eodem authore comperimus ] euenire, eodem authore, comperimus S. 11 Scribit ipsemet Aristoteles libro ] Scribit, ipsemet Aristoteles, libro B. S. 12 odore & ] odore, & B. S. 13 euenire quandoquidem ex concoctione digestioneque ] euenire, quandoquidem ex concoctione, digestioneque B. S. 13 eorum & ] eorum, & B. S. 14 proueniunt παρὰ ] proueniunt, παρὰ B. S. 15 πέψεισ quasi dixeris propter ] πέψεις, quasi dixeris, propter B. S. 15 subiecit καὶ ] subiecit, καὶ B. S. 18 συνακολουθεῖν idest & ] συνακολουθεῖν, id est, & B. S. 18 nonnulli sicuti dictum est multas ] nonnulli, sicuti dictum est, multas B. S. 19 odores & succos multifariam ] odores, & succos, multifariam B. S. 20 flores & fructus consequi. haec ] flores, & fructus consequi, haec B. S. 20 Aristoteles, & ] Aristoteles: & S. 21 similia Theophrastus prodit in ] similia. Theophrastus prodit, in B. S. 22 sapores & ] sapores, & B. S. 23 coloribus in ] coloribus, in B. S. 24 latine quod ] latine, quod B. S. 24 sciam non ] sciam, non B. 24 quanquam ] quam S. 25 habentur idem, quandoque ] habentur, idem quandoque S. 25 possit non ] possit, non B. S. a De color. 5, 794b15 sqq. vol. 2, VI, 1 sqq.

b De color. 5, 796b23 sqq.

c Theophrast, Enquiry into Plants,

5

10

15

20

25

148 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

541

se se habere ueritatem contextus litterarii. Sed enim eodem libro de coloribus uoluit Aristoteles non fructuum modo & florum, Sed & animantium, uario ex nutrimento mutari temperamentum, atque ipsa etiam quantitate colorem uariari.a quapropter & coruos defectu nutrimenti ad ultimum in flauum colorem transmutari censet his uerbis ἐπι καὶ τῶν κοράκων τὰ πτερώµατα τὸ τελευταΐον εισ τό ξανθόν χρώµα µεταβάλλει τησ τροφής ἐναὐτοῖσ ὑπολειπούσησb Atque in quinto de generatione animaliumc non nullas aues, atque etiam quadrupedum syluestrium aliquas, per anni tempora mutari scripsit, ut homines per aetatem, plusque habere momenti anni tempus quam aetatem affirmat. Nutrimentum etiam in causa esse uoluit coloris permutati.d & antea quoque paululum narrat peruerti posse initio generationis animal, ut alium induat colorem, sed raro fieri: quanquam perdix alba uisa est & Coruus albus, & passer, & ursa.e Addam, me & album accipitrem in ditione mea captum uidisse, & aliquot mensibus possedisse. Sed enim Aristoteles in tertio de natura animaliumf scribit frigore acriore fieri ut pennae cum aliarum auium, tum corui, ex nigris in albas transeant. In octauo etiam de natura animalium prope finem uoluminis, in piscibus multis colorem uariari docuit.g In nono itidem de animalium natura & lupum ceruarium inter quadrupedes per anni tempora mutari, & multas in auitio genere animantes colore uariari narrat: upupam etiam specie, quod Aeschili poetae testimonio confirmat.h Vt hinc falli uideatur Michael ephesius dum in commentario in quintum Aristotelis de generatione animalium librumi scribit πᾶν γὰρ τὸ γένοσ τῶν κοράκων καὶ πᾶσ κόραξ µέλασ οὐ γὰρ εισιν οἱ µεν τών κορακων µέλανεσ οἱ δέ πυροί καὶ ἄλλοι λευκοί, ἀλλὰ πάντεσ ὡο εἴρηται µέλανεσ omne inquit genus coruorum & omnis coruus niger, neque enim sunt dem coruorum alii nigri alii autem fului, & alii albi, sed omnes ut dictum est nigri. haec ille cui potest suffragari Aristoteles in decima problematumj particula, censens coruum semper 2 modo & florum, Sed ] modo, & florum, sed B. S. 4 quapropter ] Quapropter B. S. 4 nutrimenti ad ] nutrimenti, ad B. S. 5 censet his ] censet: his B. S. 5 uerbis ἐπι ] uerbis, ἐπι B. / uerbis: ἐπὶ S. 7 ὑπολειπούσησ Atque ] ὑπολειπούσης. Atque B. S. 7 non nullas ] nonnullas B. S. 9 tempus quam ] tempus, quam B. S. 10 permutati. & ] permutati, & B. S. 12 fieri: quanquam ] sic! B. S. 12 est & ] est, & B. S. 15 scribit frigore ] scribit, frigore B. S. 15 fieri ut ] fieri, ut B. S. 16 transeant. In ] transeant: In B. 17 piscibus multis ] piscibus, multis B. S. 18 natura & ] natura, & B. S. 20 narrat: upupam ] sic! B. S. 20 Aeschili ] Aeschyli S. 21 ephesius dum ] Ephesius, dum B. S. 22 Aristotelis de ] Aristotelis, de B. S. 22 scribit πᾶν ] scribit: πᾶν B. S. 22 κοράκων καὶ ] κοράκων, καὶ B. S. 23 µέλασ οὐ ] µέλας, οὐ B. S. 25 µέλανεσ omne inquit genus coruorum & ] µέλανες. omne, inquit, genus coruorum, & B. S. 25 sunt dem coruorum ] sunt, deuacat, coruorum B. / sunt coruorum S. 25 nigri alii ] nigri, alii B. S. 26 omnes ut ] omnes, ut B. S. 26 est nigri ] est, nigri S. 26 nigri. haec ] nigri, haec B. S. 26 ille cui ] ille: Cui B. S. 27 Aristoteles in ] Aristoteles, in B. S. a De color. 6, 797a32 sqq. b Ibid. 799b1 sqq. c gen. anim. V 6, 786a30 sqq. d Ibid. 786a35 sqq. e Ibid. 785b16 sqq. f hist. anim. III 12, 518b35 sq. g hist. anim. VIII 30, 607b15 sq. h hist. anim. IX 49, 633a18. i Philoponus (Michael von Ephesos), In de generatione animalium commentaria, 234, 21 sqq. j Probl. X 7, 891b17 sq.

Corui flaui.

Coruus et alia animalia alba

Contra Michaelem ephesium.

542

Liber Quintus

148 r. 148 v.

immutabilem. Sed tot alia loca eius authoris supra citata obstant, & obstat quod id ipsum quoque in quinto de animalium generationea repetiit, hoc est coruum album uisum esse, multasque aues & quadrupedes per affectum & per tempora uariari ut homines per aetatem mutantur. Sed & obstat experientia. Vidimus enim quod & in logicis institutionibus rettulimusb, coruos & cinereo & albo colore. Vnde non omne genus coruorum, nec omnis coruus niger, sed aliquis albus, & cinerei coloris coruus, si nostris credimus oculis: tam & si aliqua eius uerba in progressu dicta possunt quo quo modo persuadere, ut prioribus authoritatibus assentiatur. Nam πάθοσ in causa dixit esse posse ut colores mutarentur, quanquam minus etiam satisfacit: quandoquidem quos uidimus albos coruos & cinereo colore, ita natos facile constat: & coruos quoque albos in palatio pannonii regis nutriri Io. manardusc nobis rettulit, noster olim praeceptor & medicus, Deinde ab ipso rege ut ei mederetur accitus in pannoniam. prudentius uidetur in eundem de animalibus librum diseruisse Theodorus Metochitesd, non ita asseuerans, sed coruum album, & perdicem & passerem uisos affirmans & ipsimet του πάθουσ naturae id ipsum acceptum referens, corruptis peruersisque quibusdam rebus in ipso generationis initio. Sed a genere ne an ex accidenti id eueniat non plane habeo perspectum? quoniam sunt qui affirment albarum perdicum genus inueniri, Et ipse quoque Michael ephesius in agrestibus solum id concedit, ut albae non sint, esse autem multas ex domesticis albas. Idque arbitratur contingere arte hominum & cura. Sed sane Demachus internarrandum res indicas, scribit Nigre perdices apud Athenaeume, in India nigras esse perdices. Sed de his satis & forte plura quam fuerit necesse. Illud etiam dici posset ex uaria humorum qui sunt intus mixtione praesentari oculo phantasmata, quae sensus iudicium alioquin non 2 obstat quod id ipsum ] obstat, quod idipsum B. S. 3 est coruum ] est, coruum B. S. 3 aues & ] aues, & B. S. 3 affectum & ] affectum, & B. S. 4 uariari ut ] uariari, ut B. S. 5 enim quod ] enim, quod B. S. 6 rettulimus, coruos & cinereo & ] retulimus, coruos, & cinereo, & B. S. 7 tam & si ] tametsi B. S. 8 possunt quo quo ] possunt, quoquo B. S. 9 posse ut ] posse, ut B. S. 10 satisfacit: quandoquidem ] sic! B. S. 11 coruos & ] coruos, & B. S. 11 constat: & ] sic! B. S. 12 Io. ] Ioan. B. / Ioannes S. 12 rettulit ] retulit B. S. 13 olim ] enim B. S. 13 praeceptor & medicus, Deinde ] praeceptor, & medicus: Deinde B. S. 13 rege ut ] rege, ut B. S. 14 mederetur accitus ] mederetur, accitus S. 14 prudentius uidetur in ] Prudentius uidetur, in B. S. 15 diseruisse ] disseruisse B. S. 16 perdicem & ] perdicem, & B. S. 16 affirmans & ] affirmans, & B. S. 17 naturae id ipsum ] naturae, idipsum B. S. 17 corruptis peruersisque ] corruptis, peruersisque B. S. 17 rebus in ] rebus, in B. S. 18 genere ne an ] genere ne, an B. / generene, an S. 18 eueniat non ] eueniat, non B. S. 19 sunt qui ] sunt, qui B. S. 20 inueniri, Et ] inueniri. Et B. S. 22 hominum & ] hominum, & B. S. 24 satis & forte plura quam ] satis, & forte plura, quam B. S. 24 humorum qui ] humorum, qui B. S. a gen. anim. V 6, 785b16 sqq. b non. trad., cf. Schmitt, Gianfrancesco Pico della Mirandola and his Critique of Aristotle, p. 201 c Margherita Palumbo, Art. »Manardi, Giovanni«, in: DBI, vol. 68, pp. 420–422. d Theodoros Metochites, In de generatione animalium Commentaria, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plutei, Laur. 85, 04. e Athenaios, Dipnosophistarum libri, 9 (Θ), 51, p. 360e.

5

10

15

20

25

148 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

543

distortum, inficiant atque decipiant. Dici & illud non in uiuis modo animalibus sed in mortuis etiam accurate inspiciendis Aristotelem uisum esse minus acutum exploratorem, minus certum iudicem. Narrat opiniones Apolloniatae Diogenis & Syenensis Cyprii & uenarum principalioruma naturam in mortuis animalibus docet aboleri effluente sanguine, ut propterea lateant & difficulter hauriantur sensu: & in uiuis etiam non posse cerni quemadmodum se habeant aperit, cum earum natura intus occultetur. Sed de sensus uisus iam forte nimis multa: quando eius fallaciam saepenumero possunt multipliciter aduertere qui meminerint sibi frequenter contigisse, cum ex sole ad umbram captandam secesserint obscuriora, quae inspectant uideri, quam aut suapte natura sint, aut alioquin apparerent: seque etiam recordantur easdem res sincerius meliusque quandoque uidisse. Quod siue organo sensus, siue rei sensili, siue intermedio aeri sit acceptum referendum nesciant quidem, scire se tamen eadem de re ab eodem diuersum prodiisse iudicium, posseque etiam nun prodire, non solum intentione & remissione, ut cum ex fenestra illustrata lumine, obscurum spectatur cubiculum, sed etiam mira uarietate sensorii. Non secus uidetur seruata proportione de reliquis agendum. De De olfactu. olfactu quidem non tanta quaestio, hoc est non tantus nobis in sumendus est labor, quoniam Aristoteles ipse plane fatetur secundo libro de animab, non ita esse manifestam naturam odoris sicuti aut soni, aut uisus, & in causa uoluit esse sensus huiusce tenuitatem imbecillitatemque, eum enim aperte non esse certum affirmat. & animantia multa praestare hominum generi, hac in ipsa sensili potestate confirmat. Id ipsumque sensit in problematibusc dum latiores meatus in causa uoluit esse. De sono quando & graui & acuto tanquam De auditu. differentiis sonora omnia conflauit, in idem difficultatis res indicet ut magno cum discrimine, quod uere percipiatur, discerni queat. Quo ad gustum uero De gustu attinet, & quantum spectat ad tactum, nam & gustum quendam esse tactum censuitd, quanquam de tactu loqui trifariam depraehenditur, ut est commune quiddam, quo pacto generatim tangere suum sensile sensoria dicuntur,

1 inficiant atque ] inficiant, atque B. S. 1 Dici & ] Dici, & B. 2 animalibus sed ] animalibus, sed B. S. 2 esse minus] esse, minus B. S. 4 Diogenis & Syenensis Cyprii & uenarum ] Diogenis, & Syenensis Cypri, & Venarum B. S. 5 lateant & ] lateant, & B. S. 6 sensu: & ] sic! B. S. 6 cerni quemadmodum ] cerni, quemadmodum B. S. 7 habeant aperit ] habeant, aperit B. S. 7 sensus ] sensu B. S. 8 multa: quando ] sic! B. S. 9 aduertere qui ] aduertere, qui B. S. 9 sole ] Sole S. 11 apparerent: seque ] sic! B. S. 12 sincerius meliusque quandoque ] sincerius, meliusque, quandoque B. S. 13 referendum nesciant ] referendum, nesciant B. S. 15 nun ] nunc B. S. 15 intentione & ] intentione, & B. S. 18 est non ] est, non B. S. 19 fatetur secundo ] fatetur, secundo B. S. 20 odoris sicuti ] odoris, sicuti B. S. 21 imbecillitatemque, eum ] imbecillitatemque: eum S. 22 esse certum affirmat. & ] esse, certum affirmat, & B. S. 23 Id ipsumque ] Idipsumque B. S. 24 quando & graui & acuto tanquam ] quando, & graui, & acuto, tanquam B. S. 25 indicet ut ] indicet, ut B. S. a hist. anim. III 3, 512b12 sqq. sens. 3, 440b31.

b De anim. II 9, 421a7.

c Probl. XVII 2, 916a12 sqq.

d De

544

Liber Quintus

148 v. 149 r.

ut distinguitur a gustu, ut ipsum compraehendit: quid inquam de hoc ipso tactu qui compraehendit gustum, ip soque de gustu quid sumus dicturi? Vt enim ex albo & nigro uariari colores dicit, sic & succos ἐκγλυκέως καὶ πικροῦ hoc est ex dulci & amaro, ita prodit in libro de sensibusa, quo item docet quemadmodum nigrum quod dicitur priuatio est alboris in perspicuo corpore, sic & falsum & amarum dulcoris esse priuationem in secundo nutritore, unde simul colligi potest, & sensilis & gustabilis infirmitas, quoniam nisi septem utriusque species ibi notas proditb, quod etiam sequitur Theophrastus sexto de stirpium causis uoluminec, quantum maxime ad hoc pertinet ut septem sint genera saporum sicuti & odorum atque colorum, si falsum non alium quam amarum posueris, quemadmodum si fuscum non alium quam nigrum: Attamen innumerae sunt species ne dixerim infinitas. Sed in ipso etiam communi & omnibus noto sapore falso quanta fallacia eo ipso authore Aristotele? Querit enim tertia sectione problematumd unde fiat ut aquae falsae & uitiosae a uinolentis melius, quam a sobriis sentiantur, idque ipsum duobus in problematibus querit, & diuerso dissoluit modo, In primo problematee id refert acceptum similitudini & contrarietati: quod contraria contrariis potius sentiuntur, & uinolenti dulces in se contineant humores. In secundo causam refert incarentiam cupiditatis, quoniam satiati uidelicet uinolenti sunt atque repleti, cupientes autem, haec latere dicit & saepe fallere. & in eadem sectione de pueris loquens, qui cum natura sint calida uinosi non sint, decreuerat cupiditatem non esse nisi indigentiam, & quoddam desiderium.f Igitur ex eo clare possumus colligere qui desiderio tenentur & indigi sunt facillime falli, quoque magis aueant, eo magis se illis fallaciam sensus ingerere. Quotus autem quisque non sit qui aueat singulo die gustare & sensibus ipsis haurire multa? Confirmare quoque exemplis possumus ex ipsa indigentia sensus 1 compraehendit: quid inquam de ] compraehendit: quid, inquam, de B. S. 2 tactu qui ] tactu, qui B. S. 3 albo & nigro uariari ] albo, & nigro, uariari B. S. 3 succos ἐκγλυκέως ] succos: ἐκγλυκέως B. 4 πικροῦ hoc est ex ] πικροῦ, hoc est, ex B. S. 4 dulci & ] dulci, & S. 5 docet quemadmodum ] docet, quemadmodum B. S. 5 nigrum quod dicitur priuatio ] nigrum, quod dicitur, priuato B. / nigrum, quod dicitur, priuatio S. 6 falsum & ] falsum, & B. S. 7 sensilis & ] sensilis, & B. S. 8 Theophrastus sexto ] Theophrastus, sexto B. S. 9 pertinet ut ] pertinet, ut B. S. 10 saporum sicuti & odorum atque ] saporum, sicuti, & odorum, atque B. S. 10 falsum non ] falsum, non S. 11 fuscum non ] fuscum, non S. 12 nigrum: Attamen ] sic! B. S. 12 species ne ] species, ne B. S. 13 communi & ] communi, & B. S. 13 falso quanta ] falso, quanta B. S. 13 fallacia eo ] fallacia, eo S. 14 problematum unde fiat ut aquae falsae & ] problematum, unde fiat, ut aquae falsae, & B. S. 16 modo, In ] modo. In B. S. 17 similitudini & ] similitudini, & B. S. 17 contrarietati: quod] sic! B. S. 19 incarentiam ] in carentiam S. 19 satiati uidelicet uinolenti sunt atque ] satiati, uidelicet, uinolenti sunt, atque B. S. 20 dicit & saepe fallere. & ] dicit, & saepe fallere: Et B. S. 21 calida uinosi ] calida, uinosi B. S. 22 esse nisi ] esse, nisi B. S. 23 colligere qui ] colligere, qui B. S. 23 tenentur & ] tenentur, & B. S. 25 sit qui ] sit, qui B. S. 25 gustare & ] gustare, & B. S. a De sens. 4, 442a12. b Ibid. 4, 442a25 sqq. c Theophrast, De causis plantarum, VI, 4, 1– 2. d Probl. III 8, 872a9 sqq. e Probl. I 2, 859a4 sqq. f Probl. III 7, 872a3 sqq.

5

10

15

20

25

149 r. 149 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

545

decipulam incurri. Videbatur Dario, ut ille referebat, nunquam se suauiorem Exempla gustus exorbuisse humorem aqua illa quae cadaueribus infecta erat quo die uictus fallaciae. ab Alexandro fugam arripiebat, negauit enim ut uerbis Ciceronisa utar, se unquam bibisse iucundius. Indigentia profecto erat in causa. nunquam enim ut inquit ille sitiens biberat: & Dionysius Tyrannusb iure illo nigro quod apud Lacones caput caenae proponebatur, negauit se delectatum, quia condimenta ut illi ipsi spartiatae referebant defuerunt, id est, cursus ab eurota, fames, sitis: quae nihil aliud sunt hac in re quam indigentia. ea qui tenebantur lacones falso iudicabant. suapte, scilicet, natura suauia: qui non tenebatur Dionysius uere iudicabat ingrata. In ipso uero tactu qua dirimitur a gustu & aliis omnibus, Exemplum in tactu. nun nescius fuit Aristoteles quo pacto sentiret? dum in secundo de animac unus ne an plures disquirit, & animi dubius decernit non esse manifestum: super quo dubio etiam dubitant interpretes sic, ut alius eum affirmasse, alius sub dubio reliquisse tradiderit, inclinasse se tamen eam in partem, quae in tactu plures uult esse sensus insinuat. De hac re igitur certitudo an contra prodibit? Et ne singula persequar unum quemque sensum facile decipi ipse non diffitetur in libro de sensibus. Concedit enim aliquas rerum sensilium magnitudines & affectiones habita etiam ad sensum proportione eos fugere. qui sentiendi sunt cupidi, atque etiam de minimis sensibus uerba faciens scribit τὰ γοῦν ἐλάγιστα τῆσ ἀκριβεστάτησ ἐστιν ἀισθήσεωσ διακρὶνειν περὶ ἒκαστον γένοσd hoc est minima autem exactissimi est sensus distinguere circa unum quodque genus. quod autem non minimum saepenumero aut sit, aut saltem ita appareat sensui, uel ex rei magnitudine, uel ex distantia, uel ex debilitate potentiae? At qui est qui polleat exactissimo sensu? & si pollet ipse solus iudicauerit, alii uel ex aduerso, uel si ei credent, non iam sensu sed fide aut opinione ducentur. Ad haec dubius animi uidetur fuisse Aristoteles, si

2 illa quae ] illa, quae B. S. 2 erat quo ] erat, quo B. S. 3 Alexandro fugam arripiebat, negauit ] Alexandro, fugam arripiebat: Negauit B. S. 3 enim ut ] enim (ut B. S. 3 utar, se ] utar) se B. S. 5 causa. nunquam enim ut inquit ille ] causa, nunquam enim, ut inquit, ille B. S. 5 nigro quod ] nigro, quod B. S. 7 condimenta ut ] condimenta, ut B. S. 7 referebant defuerunt ] referebant, defuerunt B. S. 8 sitis: quae ] sic! B. S. 8 indigentia. ea ] indigentia, ea B. S. 8 lacones falso ] Lacones, falso S. 9 iudicabant. suapte ] iudicabant, suapte B. S. 9 suauia: qui ] sic! B. S. 9 tenebatur Dionysius ] tenebatur, Dionysius B. 10 tactu qua ] tactu, qua B. S. 11 gustu & aliis omnibus, nun ] gustu, & aliis omnibus, num B. S. 11 Aristoteles quo ] Aristoteles, quo B. S. 12 unus ne an ] unus ne, an B. / unusne, an S. 15 insinuat. De ] insinuat: de S. 15 certitudo an ] certitudo, an B. S. 16 persequar unum quemque ] persequar, unumquemque B. S. 16 decipi ipse ] decipi, ipse B. S. 18 magnitudines & affectiones habita ] magnitudines, & affectiones, habita B. S. 19 fugere. qui ] fugere, qui B. S. 20 faciens scribit τὰ ] faciens, scribit: τὰ B. S. 21 γένοσ hoc est minima ] γένοσ, hoc est, minima B. S. 22 unum quodque ] unumquodque B. S. 22 quod ] Quod B. S. 24 est qui ] est, qui B. S. 24 & si pollet ipse ] Et si pollet, ipse B. S. 26 sensu sed fide aut ] sensu, sed fide, aut B. S. a Cicero, Tusculanae 5, 97. 442b13.

b Ibid. 5, 98.

c De anim. II 2, 413b5 sqq.

d De sens. 4,

546

Liber Quintus

149 v.

cum uidemus sensu ne ipso, an alio nos uidere sentiamus. quanquam uidetur inclinare ut unus quisque sensuum sentire se sentiat, tam & si cum de somno agit & uigilia, uaria fundunt interpretes. Sed sunt qui actum ipsum sentiendi, quam sensionem appellant, sentiri negent, Sunt qui affirment uisum sentire quod uidet, nec aliud intellexisse Aristotelem: propterea praemisisse illum idem esse actum sensilis rei & sensum in actu. Sed utcunque se res habeat nundum liquet apud ipsum & interpretes, quod & supra quoque est indicatum, cum sentimus an sentire nos sentiamus, & quomodo. quod quidem sentire ita dixerim secundum, etiam si primum quod ab ipso diiudicatur non falleretur, non potest non incertum esse: cum tot sensati homines pro certo non habuerint, ut in quo dubitauerint, ambigui fuerint, rixati etiam sint & praeliati. Non liquet item uti supra est dictum, si unum tantum sensum intrinsecus habeamus, qui diuersa obeat officia: nam quinque Auicennaa fecit, quattuor Auerroys & alii, uno tantum modo & Alexanderb & Themistiusc contenti fuere. Sed certe liquet ex his quae diximus etiam si aliis modis quam qui traditi sunt ab Aristotele sensus decipi nequirent fallacem nihilominus de re sensili saepenumero ab eis prodire sententiam & frequentissime incertam. Certe si sensus aberrant extrinsecus positi, deerrabit & qui positus est intus, qui suscipit quae per extraria instrumenta ad eum perferuntur, atque abritratur instar iudicis, qui exacte fert sententiam. quanquam & in hoc quo pacto, scilicet, id fiat non conueniat inter expositores: inter quos alii primum hunc esse, qui perfecte sentiat, decernunt: quem alii idem esse quod phantasia uoluere. Sed & ipsa imaginatio, siue phantasia, uariantior sensu, ac desultoria magis, ubi decepta fuerit, imponet intellectui, & ex ea uacillabit, & aberrabit eius iudi1 sensu ne ] senesu, ne B. / sensune S. 1 sentiamus. quanquam ] sentiamus, quanquam B. S. 2 inclinare ut unus quisque ] inclinare, ut unusquisque B. S. 2 tam & si ] tametsi B. S. 3 agit & ] agit, & B. 3 sunt qui ] sunt, qui B. S. 4 negent, Sunt ] negent: sunt B. S. 5 Aristotelem: propterea ] sic! B. S. 6 rei & ] rei, & B. S. 7 habeat nundum ] habeat, nondum B. S. 7 ipsum & ] ipsum, & B. S. 8 sentimus an ] sentimus, an B. S. 8 quomodo. quod ] quomodo, quod B. S. 9 etiam si ] etiamsi B. S. 9 primum quod ] primum, quod B. S. 9 diiudicatur non ] diiudicaretur, non B. S. 10 esse: cum ] sic! B. S. 10 homines pro ] homines, pro B. S. 11 habuerint, ut in ] habuerint, ut, in B. S. 11 sint & ] sint, & B. S. 12 item uti ] item, uti B. S. 12 intrinsecus ] extrinsecus B. S. 14 Auerroys & ] Auerroys, & B. S. 14 tantum modo & Alexander & ] tantummodo, & Alexander, & B. S. 15 his quae diximus etiam si ] his, quae diximus, etiamsi B. S. 15 modis quam ] modis, quam B. S. 16 Aristotele sensus ] Aristotele, sensus B. S. 16 nequirent fallacem ] nequirent, fallacem B. S. 17 sententiam & ] sententiam, & B. S. 18 aberrant extrinsecus ] aberrant, extrinsecus B. S. 18 deerrabit & ] deerrabit, & B. S. 19 suscipit quae ] suscipit, quae B. S. 20 sententiam. quanquam & in hoc quo ] sententiam, quanquam, & in hoc, quo B. S. 21 fiat non ] fiat, non B. S. 22 esse quod ] esse, quod B. S. a Avicenna, De anima, I, 5, pp. 87–90; IV, 1–3, IV–V, pp. 1–54. b Alexander von Aphrodisias, De anima, 60, 14–65, 21; 78, 2–23; 97, 8–25. c Themistius, De memoria et reminiscentia, 2, c. 1, fol. 104 v; Themistii Paraphrases Aristotelis librorum quae supersunt, vol. 2, p. 233 sq; p. 240 sq.; De somno et vigilia, c. 7, p. 108 r; Themistii Paraphrases Aristotelis librorum quae supersunt, p. 277; p. 288.

5

10

15

20

149 v. 150 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

547

cium, ipso Aristotele non repugnante, cum in eo de sensibus libroa quicquam eorum quae sunt extra sanxerit non posse nisi ipso cum sensu intelligi. qui & secundo de anima librob decreuit hoc esse inter sensum intellectumque discriminis, quod ille propriorum semper uerus sit, contingat autem & falso intelligere: Certius itaque iudicium tribuit sensui, quod tamen certum non esse tot & tantis ostendimus. Quibus si addiderimus quae ipse proprie non quae bellantes inter se interpretes fundunt, nihil ut puto fiet reliqui ad omnem fallaciam detegendam. Scribit ille apertissime in omni affectione latere fallaciam.c & affert exempla timentium, & amantium, & ira feruentium. quoque maior fuerit affectio, maior lapsus, quia a minima similitudine qui maxime sunt affecti mouentur atque labuntur: causamque illam potissimum affert, quod non secundum eandem potentiam iudicat, quod principale est, & id quo fiunt phantasmata & aliam postea subdit, quod non solum sensile mouet & affert simulachrum, sed etiam sensus ipse mouetur, tumque fit lapsus cum eo excitur modo, quo solet a sensilibus moueri: terra enim uidetur nauigantibus moueri, dum ab alio uisus ipse moueatur. haec Aristotelesd atque in hanc sententiam multa Themistius in sua de insomniis paraphrasi.e Quis autem est qui non moueatur aliqua affectione? Cuique sensus adeo constet, ut aut oblata aut animo capta re sensili ita non afficiatur, ut uel irae uel concupiscientiae uel spei, uel timoris, uel omnino cuiuscunque affectionis expers perinde maneat, ac si dura silex stet aut marpesia cautesf. Certe tanto & tam acri Aristotelis polluit ingenio, uti eum non latuerit sensus incertitudo, sed quoniam ei Nota. multum fidebat, dissimulauit id aperte prodere, oblique tamen subsignauit, ut multis ex locis librorum eius quos attulimus uidere licuit, & quanquam dicit sensum non falli circa proprium sensile, Attamen in calce secundi libri de ani mag cum eandem sententiam repetisset, distinctione usus est, decernens 2 eorum quae sunt extra sanxerit non posse nisi ] eorum, quae sunt extra, sanxerit, non posse, nisi B. S. 2 qui ] Qui B. S. 3 decreuit hoc ] decreuit, hoc B. S. 3 sensum intellectumque ] sensum, intellectumque B. S. 5 intelligere: Certius ] intelligere. Certius B. S. 6 esse tot & ] esse, tot, & B. S. 6 Quibus si ] Quibus, si S. 6 addiderimus quae ipse proprie non ] addiderimus, quae ipse proprie, non B. S. 9 fallaciam. & ] fallaciam, & B. S. 9 feruentium. quoque ] feruentium, quoque B. S. 10 similitudine qui ] similitudine, qui B. S. 11 affecti mouentur atque ] affecti, mouentur, atque B. S. 13 phantasmata & ] phantasmata, & B. S. 13 mouet & ] mouet, & B. S. 15 excitur ] excitatur S. 15 moueri: terra ] moueri: Terra B. S. 16 haec Aristoteles atque ] Haec Aristoteles, atque B. S. 17 Themistius in ] Themistius, in B. S. 18 est qui ] est, qui B. S. 19 oblata aut ] oblata, aut B. S. 19 irae uel concupiscientiae uel ] irae, uel concupisciente, uel B. S. 21 maneat, ac ] maneat. Ac S. 21 silex stet ] silex, stet S. 21 marpesia ] Marpesia S. 21 ac si dura. . .cautes.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 21 tanto & ] tanto, & B. S. 22 incertitudo, sed ] incertitudo: sed S. 24 eius quos attulimus uidere ] eius, quos attulimus, uidere B. S. 25 dicit sensum ] dicit, sensum B. S. 25 sensile, Attamen ] sensile. Attamen B. / sensile, attamen S. 26 anima cum ] anima, cum B. S. a De sens. 6, 445b10 sqq. b De anim. II 6, 418a6 sqq. c De insomniis, 2, 460b1 sqq. d Ibid. 460b27. e Themistius, De insomniis, c. 11, fol. 112 r. f Vergil, Aeneis, 6, l. 471. g De anim. II 6, 418a6 sqq.

548

Liber Quintus

150 r.

sensum propriorum sensilium uerum esse, aut quam paucissimum habere falsi. Multum autem non paucissimum ipse monstraui eodem etiam authore, Epilogus supra habitae satis enim fecimus ut arbitror promisso. Recepi enim me probaturum sensus disputationis de facile decipi, & aliis modis, & pluribus quam Aristoteles decreuit. qui si omnes sensus incertitudine etiam modos recensuisset fallaciae, adhuc tamen incertum esse ipsius sensus iudicium probauimus Aristotelea doctrina. Ex uario autem sensu phantasiam uariari quis nesciat? & ex phantasia saepenumero rationis iudicium multipliciter mutari? Cum ipsomet Aristotele authore in tertio de animaa nunquam sine phantasmate anima intelligat: quae quidem phantasmata trahuntur a sensu, qui quoniam incertus & fallax plurimum, & in eo Aristotelis fundatur doctrina, incertam quoque ipsam & fallacem clare colligimus. quod autem ipse quarto metaphysicorum librob probare sensus ueritatem aggressus id non perfecerit, cum ex iis quae diximus patere potest, tum etiam satis ostensum libro huius operis secundo, capite secundo supra uigesimum.

Theophrasti authoritatibus confirmari incertum esse iudicium sensuum quibus demonstratio redditur incerta.

5

10

15

cap. sextvm. Authoritatibus Theophrasti incertum esse multiplex sensuum iudicium confirmemus: ne si Aristotelis sensa minus nos percepisse dicerent, qui nobis aduersari cupiunt, ea ipsa quanquam satis aperta, praecipui tamen eius disTribus rebus rerum cipuli testimonio manifestemus. Tribus modis rerum naturae proprietates proprietates cognosci. cognosci docet Theophrastus in libro de saporibusc, odore, colore, atque ipso de quo ibi maxime disserit sapore. haec omnia praeterquam per sensus

2 falsi. Multum ] falsi: Multum S. 3 fecimus ut arbitror promisso ] fecimus, ut arbitror, promisso B. S. 4 pluribus quam ] pluribus, quam B. S. 4 decreuit. qui ] decreuit, qui B. S. 5 esse ipsius ] esse, ipsius B. S. 8 authore in tertio de anima nunquam ] authore, in tertio de anima, nunquam B. S. 10 incertus & ] incertus, & B. S. 11 ipsam & ] ipsam, & B. S. 11 quod ] Quod B. S. 13 iis quae diximus patere ] iis, quae diximus, patere B. S. 14 ostensum libro ] ostensum, libro B. S. 14 operis ] Operis S. 15 confirmari incertum ] confirmari, incertum B. S. 16 sensuum quibus ] sensuum, quibus B. S. 17 Cap. sextum.] Cap. VI. B. S. 18 esse multiplex ] esse, multiplex B. S. 20 ipsa quanquam ] ipsa, quanquam B. S. 23 ipso de ] ipso, de B. S. 23 haec omnia praeterquam ] Haec omnia, praeterquam B. S. a De anim. III 7, 431a16 sqq. b Met. IV 5, 1010b1 sqq. c Gianfrancesco Pico della Mirandola bezieht sich hier unter dem Namen Theophrast auf den bislang als anonym geltenden Tractatus de saporibus, der in zwei MSS aus dem 13. Jahrhundert und einem MS aus dem 15. Jh. (Florenz: Biblioteca Laurenziana, Ashburnham 143, foll. 34 v–37 v) vorliegt. Der Text ist ediert: Anonymus, The Superiority of Taste (Tractatus de saporibus), ed. Charles Burnett, in: Journal oft he Warburg and Courtauld Institutes 54, pp. 230–238. – Gianfrancesco zitiert den Beginn dieses Textes (§§1–8) nahezu wörtlich.

20

150 r. 150 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

549

hauriri posse negat, quibus ratio adstipulatur. Affirmat autem quaedam esse rerum naturalium, quorum haberi cognitio potest, sed imperfecta: Esse autem quaedam de quibus ut certiores reddamur fieri nequeat, ingenue fatetur. Quo fit ut nullam omnino sensibus certam & sinceram cognitionem attribua. Sensui gustus multa concedit, Auditu enim & tactu rerum a nobis naturas compraehendi posse negat, his praecipue rationibus, quod solae uoces & soni hauriuntur dumtaxat auditu, quae quidem hausta rerum naturam omnino non exprimunt, quoniam ex ipsius haustae rei natura substantiaque non sint. Substantia enim ad ipsum auditus sensorium ipsa non peruenit, quae uero tactu persentiri dicuntur, quamuis propinqua sensorio fiant, in se se tamen non attingunt ipsum instrumentum sentiendi. Inde fit ut tactus illa non compraehendat quando aliter ea percipit, quam sit eorum ipsa natura. Videri hoc affirmat fracto in pipere, & aqua calefacta, quae secus ait compraehendi ac sit eorum ipsa natura, & haec quidem de tactu: quamuis magister Aristoteles antea decreuerit cum alibi tum secundo libro de partibus animaliuma hominem maxime omnium animalium ualere sensu tactus. falli quoque per uisum nos idemtidem admonet. exemplo sit illud, quod albedine uisa frigiditatem in causa opinamur, quoniam a frigiditate deriuatur albedo & eius filia (ut eius utar uerbo) iudicatur. Allium tamen, & alia complura multo sunt calore freta, quanquam multo albore perfusa. Pari pacto quae rubra sunt illico calida plerique existimant, cum frigore saepenumero abundent quae rubicunda sint. Odoratu quoque falli nos facillime docet cum res odoratas calore existimamus suffultas frigiditate nihilominus pollere multa perspicuum est, quae inter aromata computan tur, quod in camphora perspicuum satis apparet. eo autem fallaciam prodire uoluit, quod nihil ad sensorium perueniat odoratae rei, nisi fumus quidam spiritalis, quo rei natura nequeat exacte declarari. huc accedit & fumi saepe tenuitas & aer foetore praeocupatus, quibus eueniat, ut species illa qualis excernitur, ad sensorium non perferatur.b In libro quoque sexto 1 autem quaedam ] autem, quaedam B. S. 2 imperfecta: Esse ] sic! B. S. 3 quaedam de quibus ut ] quaedam, de quibus, ut B. S. 3 reddamur fieri ] reddamur, fieri B. S. 4 fit ut ] fit, ut B. S. 4 certam & ] certam, & B. S. 4 attribua ] attribuatur B. / attribuat S. 5 concedit, Auditu enim & ] concedit. Auditu enim, & B. S. 6 uoces & ] uoces, & B. S. 7 hausta ] hausita B. S. 8 natura substantiaque ] natura, substantiaque B. S. 11 fit ut ] fit, ut B. S. 12 compraehendat quando ] compraehendat, quando B. S. 12 natura. Videri ] natura: Videri S. 13 compraehendi ac ] compraehendi, ac B. S. 14 tactu: quamuis ] sic! B. S. 15 decreuerit cum alibi tum ] decreuerit, cum alibi, tum B. S. 15 animalium hominem ] animalium, hominem B. S. 16 falli ] Falli B. S. 17 admonet. exemplo ] admonet: exemplo B. S. 17 uisa frigiditatem ] uisa, frigiditatem B. S. 18 albedo & ] albedo, & B. S. 19 Allium ] Alium B. S. 20 pacto quae rubra sunt illico ] pacto, quae rubra sunt, illico B. S. 21 abundent quae ] abundent, quae B. S. 22 docet cum ] docet, cum B. S. 23 suffultas frigiditate ] suffultas, frigiditate B. S. 24 apparet. eo ] apparet, eo B. S. 25 perueniat odoratae ] perueniat, odoratae S. 27 huc accedit & ] Huc accedit, & B. S. 27 tenuitas & ] tenuitas, & B. S. 28 illa qualis ] illa, qualis B. S. a De part. anim. II 17, 660a16.

b Hier endet der Abschnitt aus dem Tractatus de saporibus.

550

Liber Quintus

150 v.

de causis plantarum Aristoteli magistro consentiens olfactum homini deterrimum tribuit, quo in loco & uultures ab unguentis & canthari a rosis perimi, & ab apibus oppugnari uehementer unguentatos & omne genus insectorum odorem olei fugere scribit. Ipso tamen de saporibus libro in quo etiam operis de stirpibus meminit, gustum aliis praeponit sensibusa, tanquam qui crassitiem rei hauriat magis quam caeteri. sed supra nos ostendimus authoritate Aristotelis sensum esse quendam tactum. Quare cum hic authore Theophrasto sit incertus & Aristotele anthore maxime eo polleat homo: ille, scilicet, gustus certus omnino esse non poterit: & praeterea docuimus fieri facile posse ut fallatur ipsius infectione sensorii exemplaque multa supra duximus in medium etiam eorum qui mel amarum, & qui nec dulce nec amarum censuerunt. Eodem sexto de plantis uolumineb pro dispositione & temperamento corporis sensationem fieri docet, fateturque quod nobis ineptum in cibo est, aliis esse aptum, contraque quod aptum aliis, aliis ineptum. Sed de his hactenus: Nam cum de sensu tam ratione quam Aristotelis authoritate satis egerimus, & ex abundanti nonnulla etiam ex Theophrasto decerpserimus, Ad alia quae sumus polliciti transitus fiat. Quod ars demonstrandi Aristotelis incerta est particulatim ostenditur ex eo quod incerta est apud eum uere definiendi facultas, ibique Speusippus defenditur. cap. sept. Conseq.

Vidimus fundamentum initiumque demonstrandi hoc est sensum non constare: id ipsum de medio & causa uidendum est. nam si non est reperire ueram definitionem, fieri neutiquam poterit, ut quicquam uere demonstre1 consentiens olfactum ] consentiens, olfactum B. S. 2 loco & ] loco, & B. S. 2 unguentis & ] unguentis, & B. S. 3 unguentatos & ] unguentatos, & B. S. 4 libro in ] libro, in B. S. 6 magis quam caeteri. sed ] magis, quam caeteri, sed B. S. 7 Aristotelis sensum ] Aristotelis, sensum B. S. 7 hic authore ] hic, authore S. 8 Theophrasto sit incertus & ] Theophrasto, sit incertus, & B. / Theophrasto, sit in certus, & S. 8 anthore maxime ] authore maxime B. / authore, maxime S. 8 homo: ille ] sic! B. S. 9 poterit: & ] sic! B. S. 10 fieri facile posse ut ] fieri, facile posse, ut B. S. 10 sensorii exemplaque ] sensorii, exemplaque B. S. 11 eorum qui ] eorum, qui B. S. 11 dulce nec ] dulce, nec B. S. 12 uolumine pro dispositione & ] uolumine, pro dispositione, & B. S. 13 fateturque quod ] fateturque, quod B. S. 14 hactenus: Nam ] sic! B. S. 15 sensu tam ratione quam ] sensu, tam ratione, quam B. S. 16 decerpserimus, Ad ] decerpserimus. Ad B. / decerpserimus: ad S. 17 polliciti transitus ] polliciti, transitus S. 18 est particulatim ] est, particulatim B. S. 19 ostenditur ex eo quod ] ostenditur, ex eo, quod B. S. 21 Cap. sept.] Cap. VII. B. S. 22 fundamentum initiumque demonstrandi hoc est sensum ] fundamentum, initiumque demonstrandi, hoc est, sensum B. S. 23 de medio & ] de medio, & B. S. 23 est. nam ] est: nam B. S. a Anonymus, Tractatus de saporibus, 9, p. 236; p. 12, 237. VI, 2, 1 sqq.

b Theophrast, de causis plantarum,

5

10

15

20

150 v. 151 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

551

tur, quomodo in posterioribus analyticis demonstrandum Aristoteles docuit.a Igitur ut particulatim magis hanc materiam discutiamus. Primo sumptum probemus, ostendendo nullam dari uere definiendi certam facultatem, non iam scepticis excursionibusb usi, aduersus ipsam definitionem, quarum tertio huius operis libro mentionem fecimusc, sed in lycio uel stantes, uel passu nil concitato deambulantes. Dixi uere definiendi, quoniam & describendi, & quoquo pacto non tamen uere & exacte definiendi, multos & ipse modos tradidi in secundo libro logicarum institutionumd. Sane apud Aristotelem uere definiendi facultas minime tradita est, quanquam ipse multis locis definitionis meminit, ut Cum primo physicorume ex ea diuidi in singularia definitum dixit, Cum in quarto metaphysicorumf eam docuit rationem eius esse quod nomen significabat, Cum statuit in topicisg eam esse orationem, qua quid res esset indicaretur. Verum tamen de ipsa duobus maxime locis ex proposito praecepit, hoc est in secundo posteriorum Analyticorum uolumineh: cum de ipsa ageret ut de medio demonstrandi, & quo pacto ea haberi posset & indagaret, & ueneraretur: Exacte uero & proprie magis in septimo primae philosophiae. Nam hic per se de definitione loquitur, ut Philopono placuit & Albertoi: Ibi uero ex accidenti, ut pote de causa & medio scientiae. Vtrobique autem scientiarum cupidis definien di desiderium reliquit. Subsignauit quidem in analyticis quid opud esset facto, hoc est proximum genus, proximamque differentiam parandam reperiendamque esse, sed hoc an fieri posset: explicatum non reliquit. Vltimam certe differentiam rerum ipse non tradidit, quam in .vii. metaphysicorum uoluminej, ubi & meminit se in analyticisk quoque de definitione praecepisse, solam esse affirmauit, quae proprie sit & rei substantia, & species, & definitio. In primo uero de partibus animaliuml, de diuisione, & altera differentia praecipiens, aduersatur sibi ipsi in his quae in metaphysicis de definitione tradiderat: idque magno

5 operis ] Operis S. 5 lycio ] Lyceo S. 8 tradidi in ] tradidi, in B. S. 10 Cum ] num B. S. 11 dixit, Cum ] dixit: Cum B. S. 12 esse quod ] esse, quod B. S. 12 significabat, Cum ] significabat. Cum B. S. 13 esset indicaretur ] esset, indicaretur B. S. 13 Verum tamen ] Veruntamen B. S. 14 est in ] est, in B. S. 15 uolumine: cum ] sic! B. S. 15 ageret ut ] ageret, ut B. S. 16 posset & ] posset, & B. S. 16 ueneraretur: Exacte ] sic! B. S. 16 uero & ] uero, & B. S. 18 placuit & ] placuit, et B. / placuit, & S. 18 Alberto: Ibi ] sic! B. S. 18 ut pote de causa & ] utpote de causa, & B. S. 20 analyticis quid ] Analyticis, quid B. S. 20 est proximum ] est, proximum B. S. 21 parandam reperiendamque ] parandam, reperiendamque B. S. 23 .vii. ] septimo B. S. 24 meminit se ] meminit, se B. S. 25 sit & ] sit, & B. S. 27 sibi ipsi in his quae ] sibiipsi in his, quae B. S. 27 metaphysicis de ] metaphysicis, de B. S. 27 tradiderat: idque ] sic! B. S. a Anal. post. II 3, 90b24-33. b PH 2, 205–212. c EV 3, c. 10, p. 364. d non trad., cf. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, P. 201 e Phys. I 1, 184b12 f Met. IV 7, 1012a22 sqq. g Top. VI 2, 140a sqq. h Anal. post. II 3, 90b24-33. i Albertus Magnus, Metaphysica, lib. 7, tract. 1, c. 1, p. 402. j Met. VII 12, 1037b8 sqq. k Anal. prior. I 27, 43a20 sqq. l De part. anim. I 3, 643b10 sqq.

Declaratio. Probatio sumpti Quam multis in locis Aris. de definitione loquatur et quam non recto et sibi ipsi repugnanter.

Philoponus. Albertus.

552

Liber Quintus

151 r.

discursu longissimique opere subsellis docet Mihael Ephesius in opere quod in ipsos de partibus animalium librosa edidit: illudque affirmat Aristotelem cum una differentia dixit in metaphysicis exprimi debere speciem ultimam, locutum ex eorum opinione qui bifariam semper diuidebant. Caeterum ipsum Aristotelem agentem de partibus animalium, in primis curasse, ut Platonis Theodorus methodum faciendae diuisionis improbaret, tam Michaelb ipse, quam Theometochytes dorus Metochytesc est author: Atque hic eam proprie qua est usus in sophiste refelli uoluit, Ephesius autem asserit Aristotelem improbato Platone uoluisse (quod & frequenter solebat) sequi in diuidendo multitudinis opinionem, quae genus inquot secari differentias posset dispesceretur, deinde perpenderetur in quod nam eorum membrorum quae diuisa essent, incideret id, cuius definitio quaereretur. Verbi causa animal, aliud uolucre, aliud pedestre, aliud aquatile, deinde animal, aliud multipes, aliud bipes, Rursum animal aliud compos sanguinis, aliud expers. Item animal aliud squammosum, aliud crustaceum, aliud pilis uestitum, aliud molle: factisque omnibus diuisionibus, & nullo pacto subdiuisionibus, quibus & plato, & Alii uti consuessent, differentias ex illis ipsis colligere, & aptare, atque componere generi, ut species ipsa tandem ultima, scilicet, quae dicitur species specialissima, dissultet ex suis differentiis, quoniam una tantum diffiniri non posse ex Aristotelis sententia decies affirmat. Nec unam sed plures constitutrices differentias afferri oportere. Sed siue huius authoris sequi sententiam uolumus, quo pacto unquam uere definiemus? Quis enim se se diuisisse genus quot modis diuidi potest unquam percipiet? siue aliorum interpretum placita sectari malumus, quid certe moliemur? Scribit Themistius in primo de animad certo nesciri quae ratio finiendi sit optima, & quo genere contineatur: adhuc inquit longe dubia est apud philosophos quaestio, neque apud philosophos modo, sed etiam apud omnes qui scientias utcunque sermocinales attingunt: Subditque aliis uisum

Michael ephesius.

1 discursu longissimique ] discursu, longissimique B. S. 1 subsellis ] subsellii S. 1 Mihael ] Michael B. S. 1 opere quod ] opere, quod B. S. 2 edidit: illudque affirmat Aristotelem ] edidit: illudque affirmat, Aristotelem B. S. 4 ultimam, locutum ] ultimam locutum B. 4 opinione qui ] opinione, qui B. S. 4 Caeterum ipsum ] Caeterum, ipsum B. S. 6 improbaret ] probaret S. 7 author: Atque ] sic! B. S. 7 proprie qua ] proprie, qua B. S. 7 usus in sophiste ] usus, in sophista S. 8 uoluit, Ephesius ] uoluit. Ephesius B. S. 10 inquot ] in quot B. S. 10 posset dispesceretur ] posset, dispesceretur B. S. 10 perpenderetur in ] perpenderetur, in B. S. 11 quod nam ] quodnam S. 11 membrorum quae ] membrorum, quae B. S. 13 bipes, Rursum animal aliud ] bipes: Rursum animal, aliud B. S. 14 animal aliud ] animal, aliud B. S. 15 molle: factisque ] sic! B. S. 16 plato, & Alii ] Plato, et alii B. S. 20 affirmat, Nec unam sed ] affirmat. Nec unam, sed B. S. 22 genus quot ] genus, quot B. S. 24 nesciri quae ] nesciri, quae B. S. 25 contineatur: adhuc inquit longe ] contineatur: adhuc, inquit, longe B. S. 27 omnes qui ] omnes, qui B. S. 27 attingunt: Subditque ] sic! B. S. a Michael von Ephesos, In de partibus animalium commentaria, 15, 36 sqq. sqq. c Theodorus Metochites, In de generatione animalium Commentaria. In libros Aristotelis de anima, 2, 6, sqq.

b Ibid. 16, 20 d Themistius,

5

10

15

20

25

151 r. 151 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

553

esse unam haberi definire rationem definitionum omnium, Aliis diuersas, & platoni diuidendo & secando definire placuisse, Aristoteli componendo & colligendo, Aliis alio genere demonstrando non displicuisse subinnuit.a Sed si libeat, & diuidamus & colligamus & quicquid aliud uoluerit agamus, ut indagemus differentias, quis ad unam ultimam differentiam aut subdiuidendo colligendo ue, aut alio quopiam pacto perueniet? eam certe tradi non posse multi censent, nec desunt qui humanitus inueniri etiam non posse dubio procul arbitremur. Sane in opere de essentia & ente, scilicet, Thomasb asserit, in materialium substantiarum differentias (ut ipse loquitur) essentiales, & etiam propria accidentia a nobis non cognosci: Rerum autem sensilium differentias, quibus eorum essentia constituitur ignotas esse, significari uero per accidentarias quae ex illis oriuntur, Sicuti significatrix causa per effectum: quo pacto hoc quod dico, risibilis, differentia ponitur: Et in .vii. primae philosophiaec docet fieri ut ex necessitate quandoque non solum iis quae ad substantiam pertinent utamur differentiis, Sed eis quae sunt ex accidenti, quatenus uidelicet signa sunt eorum quae ad essentiam pertinet, & nobis ignotae sunt. Ac Albertus .vii. primae philosophiaed cum differentiam ultimam totam esse speciem substantiamque rei decerneret ex hypothesi docet intelligi, hoc est si inueniretur, Atque eo loci exacte de definitione agi docet, in Analyticis uero quae medio demonstrandi affectiones uariae indicantur.e Nec me latet quibusdam placuisse, fieri posse ut cognoscantur, sed Quae nam sint illae differentiae ultimae, neutiquam uerbum factum est ab eis, quod sciam, solas etiam accedentium differentias ultimas cognosci quidam asseuerauerunt, a quibus libenter peterem quo pacto cognouerunt quod ultimae uidelicet sint differentiae quas afferunt tanquam ultimas? Nam si sensu id se dicant 1 esse unam ] esse, unam B. S. 1 Aliis diuersas ] aliis diuersas B. / aliis diuersa S. 2 diuidendo & ] diuidendo, & B. S. 3 componendo & colligendo Aliis ] componendo, & colligendo, aliis B. S. 4 diuidamus & colligamus & ] diuidamus, & colligamus, & B. S. 4 uoluerit agamus ] uoluerit, agamus B. S. 6 differentiam aut subdiuidendo colligendo ue, aut ] differentiam, aut sub diuidendo, colligendoue, aut B. S. 7 posse multi ] posse, multi B. S. 7 desunt qui ] desunt, qui B. S. 7 posse dubio ] posse, dubio B. S. 8 essentia & ] Essentia, & B. 10 cognosci: Rerum ] cognosci. Rerum B. S. 12 accidentarias quae ] accidentarias, quae B. S. 12 Sicuti ] sicuti B. S. 13 ponitur: Et in .vii. ] ponitur: et in septimo B. S. 14 fieri ut ] fieri, ut B. S. 14 quandoque non ] quandoque, non B. S. 14 iis quae ] iis, quae B. S. 15 pertinent utamur differentiis, Sed eis quae ] pertinent, utamur differentiis, sed eis, quae B. S. 16 quatenus uidelicet signa ] quatenus, uidelicet, signa B. S. 16 eorum quae ] eorum, quae B. S. 17 .vii.] septimo B. S. 17 philosophiae cum ] philosophiae, cum B. S. 18 speciem substantiamque ] speciem, substantiamque B. S. 18 hypothesi ] Hypothesi B. S. 19 est si ] est, si B. S. 19 Atque ] atque B. S. 20 uero quae ] uero, quae B. S. 21 latet quibusdam ] latet, quibusdam B. S. 21 posse ut ] posse, ut B. S. 21 Quae ] quae B. S. 23 accedentium ] accidentium S. 24 peterem quo ] peterem, quo B. S. 24 cognouerunt quod ] cognouerunt, quod B. S. 25 differentiae quas ] differentiae, quas B. S. a Themistius, In libros Aristotelis de anima, 2, 18 sqq. b Thomas von Aquin, De ente et essentia, c. 4. c Thomas v. Aquin, Sententia Metaphysicae, lib. 7, lect. 12, n. 16. d Albertus Magnus, Metaphysica, VII, 4, 3, p. 469. e Ibid.

S. Thomas.

Albertus.

Responsio.

Confutatio multiplex.

554

Responsio. Confutatio multiplex.

Probatio consecutionis.

Confirmatur ratione superior argumentatio.

Liber Quintus

151 v.

discriminis depraehendisse, tam erit incertum illas esse ultimas, quam incerta erit sensus ipsa sententia, quam supra docuimus incertam ambiguam, & nutabundam. Si uero intellectu dicant se potius id assequi, de modo quo intellectus accedentia cognoscit. Primo quaeram, & an sensu duce? ut tandem a caeno nequeant auellere plantam. Nec item me praeterit ultimas specierum ultimarum differentias, ignotas dici a multis, non tamen nesciri eas quae sunt generum specierumque sub alternarum differentiae. At cur nam hoc? cum quas fatentur nesciri proximiores sint sensui, quibus primas deferunt incognoscendo parteis? Sed & eadem quoque eos circumstat difficultas, sensu ne uidelicet, an intellectu eas ipsas depraehenderint? si sensu, cum differentiae generum & specierum substantiae sint, quomodo, cum & ipsa quoque genera & species substantiae habeantur, sensus eas non agnoscet? quem tamen constat solis accedentibus immorari. Si intellectu? sensu fuit opus in primis, qui quam fallax est, tam erit & fallax indagatio & incerta depraehensio. Mihi certe uidetur si inueniri possent ab homine rerum differentiae, debuisset utique ea quae sua est ipsius differentia, qua proprie homo constituitur, qua dispescitur a caeteris animalibus, iam diu esse inuenta, Super qua tamen a prima est antiquitate certatum, uti paulo post monstrabimus. Quanto igitur minus eam quae aliorum est inueniri procul omni dubio remotius fuerit? Ex hac re quis est qui sequi non uideat, artem demonstratricem Aristotelis incertam esse, quoniam definitione utitur ipse tanquam medio, & utendum docet in posterioribus Analyticis, id ipsumque subindicat in primo de anima, Atque identidem monet obseruandum in omni particulari demonstratione. Quare ignorata definitione demonstrationem sublatam iri necesse est. At qui & ostendetur sequenti capite, etiam si detur certa definitio, non posse tamen eam haberi ab iis qui in ea inuenienda, dogmate nituntur Aristoteleo. Sed iterum probationibus firmemus superiorem argumentationem. Omnis definitio quae uera certaque dicitur, conflatur ex genere proximo, & differentia ultima, ut Aristoteles uoluit in Analyticisa, imo sola constat differentia ultima, ut in .vii. primae philosophiaeb docuit, & aliqui actu aliqui habitudine 2 docuimus incertam ] docuimus, incertam B. S. 3 modo quo ] modo, quo B. S. 4 cognoscit. Primo ] cognoscit, primo S. 7 eas quae sunt generum specierumque ] eas, quae sunt generum, specierumque B. S. 7 cur nam ] curnam S. 8 sint ] sunt B. S. 9 incognoscendo ] in cognoscendo B. S. 9 parteis? Sed ] parteis: Sed S. 10 sensu ne ] sensune S. 10 intellectu eas ] intellectu, eas B. S. 11 generum & ] generum, & B. S. 12 genera & ] genera & B. S. 13 accedentibus ] accidentibus S. 14 erit & fallax indagatio & ] erit, & fallax indagatio, & B. S. 15 uidetur si ] uidetur, si B. S. 16 ea quae ] ea, quae B. S. 17 inuenta, Super ] inuenta. Super B. / inuenta, super S. 18 monstrabimus. Quanto ] monstrabimus: Quanto S. 19 eam quae ] eam, quae B. S. 20 re quis est qui ] re, quis est, qui B. S. 22 id ipsumque ] idipsumque B. S. 23 Anima, Atque ] Anima. Atque B. / anima: atque S. 25 etiam si ] etiamsi B. S. 26 iis qui ] iis, qui B. S. 28 definitio quae uera certaque ] definitio, quae uera, certaque B. S. 30 .vii. ] 7. B. S. 30 actu aliqui ] actu, aliqui B. S. a Anal. post. II 13, 96b33 sqq.

b Met. VII 12, 1038a19 sq.

5

10

15

20

25

30

151 v. 152 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

555

tantum defendunt, ut simplicius animae definitionem. Sed utcunque sit, in .vii. primae philosophiae sola differentia ultima uoluit definitionem constare, & reliqua censet finiendi negocio superflua, si illa possit haberi: si uero ex omnibus differentiis definitio ipsa conflatur, ex eo illud quis sequi non uideat, cum pluribus in definiendo terminis utamur, & utendum ipse praecipiat, ac semper aut dubitatio restet, aut surgat instantia, non ob aliud hoc fieri, nisi propter ignorationem, aut differentiae postremae, aut aliarum omnium quae necessariae forent. Quare cum incerta sint, erit & incerta definitio. Et confirmatur exemplo ipsius Aristotelis, qui remotis differentiis, & propriis affectionibus, loco differentiarum proximarum in definiendo passim abutitur, ut constat ex decursu posteriorum & ex .vii. primae philosophiae, & ex primo de partibus animaliuma, in quo etiam multis rationibus ostendit differentias per priuationes non inueniri: illudque inter initia promit, priuationis quam priuatio est, nullam esse differentiam. Adhaec praeclari eius asseclae eas non inueniri docent, qui necessariae sunt, Quod & ab ipso uidetur etiam trahi posse, cum in ultimo Analyticob uolumine scribit facilius diffiniri singulare quam uniuersale, Cum tum illud finiri non posse satis pateat, cum ex ipsomet, tum ex omnibus eius interpretibus, & ex Themistioc maxime docente sola uniuersalia definiri: Subditque ipse Aristoteles, id euenire quoniam aequiuocationes magis in uniuersalibus ipsis delitescunt, ad quae tamen sit necesse ex singularibus peruenire. Sed siue singulare ibi acceperit proprie, siue pro eo quod est minus uniuersale, id est, pro specie ultima, refelli possunt ii quos paulo ante reprobauimus, asseuerantes cognosci subalternarum quae dicuntur specierum postremas differentias, cum facilitas praebeatur magis cognoscendae speciei ultimae, a qua minus distant singularia: quae quocunque capiantur modo, facilius definiri aristotelea authoritate monstrauimus, ut mittam quod eorum quae in communi cognoscuntur non certissima exactissimaque, sed imperfectissima cognitio est: quando quae sunt propria, in communi continentur non actu sed potentia, quod & notatur a Thoma

1 simplicius ] Simplicius S. 2 .vii. ] 7. B. S. 6 semper aut ] semper, aut B. S. 8 omnium quae ] omnium, quae B. S. 11 posteriorum & ex .vii. ] posteriorum, & ex 7. B. S. 12 partibus ] partib. B. 13 differentias per ] differentias, per B. S. 13 inueniri: illudque ] sic! B. S. 15 sunt, Quod ] sunt. Quod B. S. 17 singulare quam uniuersale, Cum tum ] singulare, quam uniuersale. Cum tamen B. S. 19 docente sola ] docente, sola B. S. 19 definiri: Subditque ] sic! B. S. 19 euenire quoniam ] euenire, quoniam B. S. 20 aequiuocationes ] om. B. S. 21 necesse ex ] necesse, ex B. S. 23 ii quos ] ii, quos B. S. 23 subalternarum quae ] subalternarum, quae B. S. 25 singularia: quae ] sic! B. S. 27 monstrauimus, ut ] monstrauimus: ut S. 27 mittam quod eorum quae ] mittam, quod eorum, quae B. S. 28 certissima exactissimaque ] certissima, exactissimaque B. S. 28 est: quando ] sic! B. S. 29 continentur non actu sed ] continentur, non actu, sed B. S. a De part. anim. I 3, 642b21 sqq. b Anal. post. II 13, 97b28 sq. Analyticorum posteriorium paraphrasis, 59, 9 sqq.

c Themistius, In

Confirmatur exemplo.

Confirmatur authoritate.

Thomas

556

Auerroys.

Quod aristote. male repraehenderit speusippum definitiones demolientem

Remotio obiectionis siue responsionis.

Ratio autho. pro speusippo ea quod multipliciter confirmatur.

Liber Quintus

152 r.

in tertio aduersus gentesa. Sunt etiam ex eius interpretibus qui affirment ibi duntaxat eum de subalterni generis definitione locutum, Et Auerroys dialecticos locos ad artem demonstratricem trahi censuit oportere.b In septimo uero primae philosophiaec genus & omnes differentias a uera & propria definitione remouit, ueluti excrementa quaedam & superantia, uti differentiam ultimam tantummodo retineret. Nec sane uidetur speusippi sententia iure refelli ab Aristod: Nec in hoc audiendi quidam graeci interpretes Themistiusque paraphrastese. neque enim ille omnium rerum particularium differentias uoluit ascisci, modo recte & non calumniose ipsum interpretemur, sed oportere censuit, si recte censuit, eum qui definiturus esset, omnium specierum nosse differentias, uel ultimas, uel necessarias: hac, scilicet, ratione quoniam quod diuersam ab alio definitionem non habet, idem cum illo est, nam quorum una est definitio, unum habentur. Sed neque illa (ut mihi uidetur) multarum est uirium obiectio seu mauis eam responsionem appellare hoc est aliud esse diuersitatem, aliud differentiam, nam differentiam a speusippo intellectum consentaneum est. Ad haec ipsa definitionis diuersitas infert differentias esse diuersas quoniam differentiis ipsae constituuntur definitiones. Sed ut absit a uerbo calumnia: si dixerimus, id quod differentem ab alio definitionem non habet, cum illo ipso esse idem, quid tum molietur Aristo. uti putauit Eudemus, & qui eum secnti? Nam quod is recte quidpiam definire non potest, qui nesciat res alias adeo, ut internoscat si uel differentiae uel differentia eius quod definiuit, sit uera, quia scilicet illi soli, an falsa, quia etiam aliis competat. Etenim quaelibet differentia speciei, differt se ipsa a qualibet alia speciei differentia. Quo pacto ergo internosces tu a qualibet differentia illam, nisi quamlibet ipse cognoris? eandem enim cum qualibet habet seiunctionem, quam cum hac uel illa, quia uidelicet differt & ab hac & ab illa, & ab aliis. Vt igitur duo uerbi causa, quae referantur comparentur ue, an differant nequis agnoscere, nisi utrumque noris, Atque ita hoc ab illo differre, & dicas & sentias?

1 interpretibus qui ] interpretibus, qui B. S. 2 locutum, Et Auerroys ] locutum: Et Auerrois B. S. 4 genus & ] genus, & B. S. 4 uera & ] uera, & B. S. 5 quaedam & ] quaedam, & B. S. 7 Aristo: Nec ] Aristotele: Nec B. S. 8 interpretes Themistiusque paraphrastes. neque ] interpretes, Themistiusque Paraphrastes, neque B. S. 9 recte & ] recte, & B. S. 11 ratione quoniam ] ratione, quoniam B. S. 14 appellare hoc est aliud ] appellare, hoc est, aliud B. S. 15 differentiam, nam ] differentiam: nam S. 16 infert differentias ] infert, differentias B. S. 17 diuersas quoniam ] diuersas, quoniam B. S. 18 calumnia: si ] sic! B. S. 19 Aristo. uti ] Aristoteles, uti B. S. 20 secnti? Nam ] secuti: nam B. S. 21 internoscat si uel differentiae uel ] internoscat, si uel differentiae, uel B. S. 23 ipsa a ] ipsa, a B. S. 24 tu a ] tua B. S. 26 hac uel ] hac, uel B. S. 26 differt & ab hac & ] differt, & ab hac, & B. S. 27 referantur comparentur ue ] referantur, comparenturue B. S. 27 differant nequis ] differant, ne quis B. S. 28 Atque ] atque B. S. 28 dicas & ] dicas, & B. S. a Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 3, c. 38, n. 6. b Averroes, Commentariis in Aristotelis Metaphysicorum libri, 7, c. 4, 168 r F. c Ibid. 162 v sqq. d Anal. post. II 13, 97b28sq. e Themistius, Analyticorum posteriorium paraphrasis, 93, 29.

5

10

15

20

25

152 r.

5

10

15

20

Liber Quintus

557

ita fiet in omnibus pari proportione seruata. Nec mihi opponas simplicem notitiam a composita pendere minime posse, falleris enim si de ipsa loqueris, quae a multis pendet & simplicibus & compositis praecedentibus uidelicet & subseruientibus indagandae differentiae ultimae, uel pluribus comparandis differentiis, si plures admittatur ad hoc, ut certo noris eam uel eas esse, quibus id ipsum quod sis definiturus, & constituatur in se se, & dispescatur a caeteris. & quod ni longe fallor, cum speusippo tum nobis adstipulari uidentur quae a subtili illo praecellentique inter neotericos theologos solent afferri, inter disputandum de relatione rerum creatarum ad deum: affirmat enim Dei ad res creatas relationem ignorari, quando Deus ipse exacte non cognoscitur. Nec item mihi opponas perfectissimae & non ita perfectae definitionis notitiam. Nam si demonstratio ab Aristo. celebrata, ea est quae ita astruit rem ut non contigat aliter se habere, perfectissimam definitionem asciscit. Et si passionis affectionis ue definitionem attuleris, quod molitus tandem fueris? nam eadem sumetur dubitatio de affectione si eam fueris finiturus. eoque magis quod sensu te quoquo modo uti oportuerit incerto plurimum, saepe fallaci: & inductione quoque niti parum constanti & etiam manca. Vt mittam quod diuersae opiniones sunt peripateticorum, an huiusmodi finitiones haberi pro legitimis debeant. & an tandem ad subiecti finitionem quam diximus certam non esse, fieri resolutionem oporteat? Et haec quidem pro speusippo contra Ari. probabiliter dixerim. Cui quidem speusippo quanquam aliud agens Nico. Nico. cusa. cusa in tertio Idiotae libro, ubi agitur de mente, uidetur aperte suffragari, cum scribit, quod si de una re praecisa scientia haberetur, omnium rerum scientia necessario haberetur.a

2 enim si ] enim, si B. S. 3 pendet & simplicibus & ] pendet, & simplicibus, & B. S. 4 praecedentibus uidelicet & ] praecedentibus, uidelicet, & B. S. 5 eam uel ] eam, uel B. S. 6 id ] ad B. S. 7 caeteris. & ] caeteris, & B. S. 7 speusippo tum ] Speusippo, tum B. S. 8 uidentur quae a subtili illo praecellentique ] uidentur, quae a subtili illo, praecellentique B. S. 9 deum: affirmat ] Deum: affirmat B. S. 11 perfectissimae & ] perfectissimae, & B. S. 12 Aristo.] Aristotele B. S. 12 est quae ita astruit rem ut ] est, quae ita astruit rem, ut B. S. 14 passionis affectionis ue ] passionis, affectionisue B. S. 15 affectione si ] affectione, si B. S. 16 finiturus. eoque magis quod ] finiturus, eoque magis, quod B. S. 16 oportuerit incerto ] oportuerit, incerto B. S. 17 constanti & ] constanti, & B. S. 17 mittam quod ] mittam, quod B. S. 19 debeant. & ] debeant, & B. S. 19 finitionem quam ] finitionem, quam B. S. 21 Ari.] Aristotelem B. S. 21 speusippo quanquam ] speusippo, quanquam B. S. 21 Nico.] Nicolas S. 22 cusa in ] Cusa, in B. S. a Nicolaus Cusanus, Idiota de mente, 3, 69, p. 106.

558

Liber Quintus

152 v.

Quod apud philosophos antiquos, atque apud ipsum aristo. incerta est hominis definitio. ca. octavvm. Sed quid opus multis? quam incerta sit definitio, hinc demum facile datur agnoscere, hominis definitione sub oculos posita. Si enim gentium philosophi probatissimi, & ipse Aristo. super hoc dissentiunt: quod uidelicet in nobis est, quod ipsi nos sumus, praesumemus ne aliorum animantium naturas definitione colligere? Si nostram ipsi differentiam, quae ad essentiam ipsam nostram substantiamque constituendam pertinet, & id efficit ut ab aliis quae non sunt homines dirimamur, atque ut significantius dixerim differamus, certo nesciAristoteles. mus, sciemus alias? An uerus ignorata nostra ignorabimus & reliquas? Si Aristoteles primo de historia animalium uoluminea partes hominis prius explicandas assummit, quoniam homo ut ipse ait animalium maxime omnium noAmbrosius. tum nobis necessario est, quod tamen Ambrosius eo negare uidetur, quod in sexto hexaemeron ita scribit, non possumus plenius nos cognoscere, nisi prius quae sit omnium natura animantium cognouerimus.b Sed utcunque statuatur, persistit in proposito Aristo. & alia exemplo nummorum docet ad id quod sibi quisque exploratum certumque habet exploranda. Si igitur secundum Aristo. sententiam homo homini quam caetera animantia notior, quo pacto ignorata hominis parte principali, hominis reliquum, & quae minus habentur nota, dignoscentur? Adde quod eodem uolumine paulo post (recordatus ne eorum quae statuerat, an minime non satis habeo compertum) scribit interiores hominis partes incertas & incognitas, eaque ex caeterorum animalium partibus quae similes sint humanae, contemplatur.c quod si partes hominis corporeae non satis certe comptaeque habentur, de incorporea differentia quid arbitra-

1 aristo.] Aristotelem S. 2 est ] om. B. S. 3 Ca. octauum.] Cap. VIII. 4 demum ] om. B. S. 6 Aristo.] Aristotelem S. 6 dissentiunt: quod ] sic! B. S. 7 praesumemus ne ] praesumemus, ne B. / praesumemusne S. 8 ipsam nostram ] ipsam, nostram B. 9 efficit ut ab aliis quae ] efficit, ut ab aliis, quae B. S. 10 homines dirimamur ] homines, dirimamur B. S. 10 dixerim differamus ] dixerim, differamus B. S. 11 uerus ] uero S. 11 nostra ignorabimus & ] nostra ignorabimus, & B. / nostra, ignorabimus & S. 13 assummit ] assumit S. 13 homo ut ipse ait animalium ] homo, ut ipse ait, Animalium B. S. 14 notum nobis ] notum, nobis B. S. 16 prius quae ] prius, quae B. S. 16 animantium cognouerimus ] animantium, cognouerimus B. S. 17 Aristo.] Aristotelem S. 17 docet ad id quod ] docet, ad id, quod B. S. 18 exploratum certumque ] exploratum, certumque B. S. 18 Aristo.] Aristotelem S. 19 sententiam homo homini quam ] sententiam, homo homini, quam B. S. 22 eorum quae ] eorum, quae B. S. 22 minime non ] minime, non S. 23 incertas & ] incertas, & B. S. 23 eaque ] easque S. 23 animalium ] Animalium S. 24 partibus quae ] partibus, quae B. S. 24 quod ] Quod B. S. 25 certe comptaeque ] certae, comptaeque B. / certae, compertaeque S. a hist. anim. I 6, 491a19 sq. 16, 494b19 sq.

b Ambrosius, Hexaemeron, 6, 2, 3, col. 243B.

c hist. anim. I

5

10

15

20

25

152 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

559

bimur? Si ipse postea Aristo. in tertio de anima libroa intellectum dicit se cognoscere ex aliorum cognitione, & ex ipsa cognitione ita non proficit, ut propriam & indaget, & constituat differentiam, aliorum differentiae quo pacto cognoscerentur? An forte qui imperfectiora homine ob nostrae cognitionis imbecillitatem facilius cognoscimus, Ideo nostra ratio non militat? sed intima illa & quasi cognata notitia non debet aliarum praeponderare cognitionibus rerum, ut certior uidelicet esse debeat & notior. Vnde igitur tanta elatio humani generis, & eius maxime portionis quae rebus dignoscendis uacat? Vnde illa praesumptio docere proprie & exacte, quid alia sint cum se quid sit prorsus ignoret? Vt cunque tamen sit, & Aris. & philosophorum plurimos se clare nescisse quid essent, facile comprobabo eorummet doctrinis & testimoniis. Aris. in septimo primae philosophiaeb de hominis locutus diffinitione, bipedis exemplo est usus: putamus ne illam quae est uera & propria differentia, si non ignorasset, ab eo fuisse sub silentio praetermissam? At dicet quispiam, Nun tu es animal rationale? quid tum? ergo homo subinferet. Negabit consecutionem quispiam paulo peritior. Sed si eam probabit nostratium aliquis hunc in modum, a definitione ad definitum recte argumentamur, sed animal rationale definitio est hominis, igitur perperam negauisti. Certe qui paulo peritior fuerit respondebit superfluum esse animal ex dogmate Aris. in metaphysicis, si rationale sit ultima differentia: Addetque illud fortasse, si Theologus ex disciplina Thomae fuerit, illud inquam ex Thoma contra gentesc. eum qui existimat hominem esse animal rationale, cognoscere ipsum secundum genus. Et addet fortasse in tertio de anima librod simplicium affirmare speciem omnem esse indiuisilem, quoniam terminus est, & perfectio. & sequestrato etiam Aris. & Thoma, & Simplicio, respondebit, etiam se recte, & omnibus simul sectis

1 arbitrabimur? Si ] arbitrabimur. Si B. 1 Aristo.] Aristotelem S. 1 tertio ] 3. B. S. 2 cognitione ita ] cognitione, ita B. S. 3 propriam, & ] propriam & S. 3 differentiae quo ] differentiae, quo B. S. 4 cognoscerentur? An ] cognoscerentur. An B. 4 homine ob ] homine, ob B. S. 5 cognoscimus, Ideo ] cognoscimus. Ideo B. S. 5 militat? sed ] militare: sed B. / militare, sed S. 6 illa & ] illa, et B. / illa, & S. 7 certior uidelicet ] certior, uidelicet B. 7 debeat & ] debeat, & B. S. 8 portionis quae ] portionis, quae B. S. 8 uacat? Vnde ] uacat. Vnde B. S. 9 proprie & ] proprie, & B. S. 9 sint cum ] sint, cum B. S. 9 sit prorsus ] sit, prorsus B. 10 ignoret? Vt cunque ] ignoret. Vtcunque B. S. 10 Aris. & ] Aristoteles, & B. S. 11 doctrinis &] doctrinis, & B. S. 12 Aris.] Aristoteles B. S. 13 usus: putamus ne ] usus: putamus ne B. / usus: putamusne S. 13 illam quae est uera & ] illam, quae est uera, & B. S. 14 Nun ] num B. S. 19 Certe qui paulo peritior fuerit respondebit ] Certe, qui paulo peritior fuerit, respondebit B. S. 19 animal ex dogmate Aris.] animal ex dogmate, Aristoteles B. / Animal, ex dogmate Aristoteles S. 20 differentia: Addetque ] sic! B. S. 21 illud inquam ex ] illud, inquam, ex B. S. 22 gentes. eum qui existimat hominem ] gentes, eum qui existimat, hominem B. S. 23 libro simplicium ] libro, simplicium B. / libro, Simplicium S. 24 perfectio. & ] perfectio, & B. S. 25 Aris. & Thoma ] Aristotele, & Thoma B. S. a De anim. III 4, 429a10 sqq. b Met. VII 14, 1039a24 sqq. c Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 88, n. 2; lib. 2 c. 91 n. 3; lib. 4, c. 24, n. 10. d Simplicius, In libros Aristotelis De anima commentaria, 217, 20 sqq.

Obiectio. Responsio. Obiectio. cum ratione. Responsio multiplex secundum uarias sectas.

Thomas. Simplicius

560

Aristoteles.

Responsionis ratione et instantia multiplex

Porphyrius.

Aug. ancon.

Liber Quintus

152 v. 153 r.

philosophorum, & theologorum consentanee fecisse. Iterumque minorem, secundam ue, seu mauis mediam propositionem, ibit inficias: ut pote quia animal rationale non sit hominis definitio. Quare in ipsa etiam consecutione negando persistet. & si causas ille & instantias ut pote peripateticus exquiret: Qui enim negat de bet (ut praecipit Aristoteles quod tamen aetate nostra inter disputantes parum custoditur) instantiam afferre: facile illi ex omnibus sectis ex omnibus disciplinis non una sed multae eaedemque multiplices occurrent, Adeo ut ex ipsorum persona numerosam instantiae segetem possit colligere, atque in hunc modum exprimere. Non ego solus in connexo esse ueritatem inficior, & an iniuria disquiramus? cum multae sint species irrationalium animantium, quod nemo negat, multas etiam rationalium esse debere quid prohibet? Non ego inquit solus nego, sed porphyrius, qui & rationale diis attribuit in isagogicoa. Quapropter subdidit hoc uerbum mortale, ut ab illis non dispesceret: & rationale quoque tribuit omnibus animantibus, modo sensibus & memoria polleant, libro tertio de abstinentia ab animalibusb. cui partim resisteret Plutarchus in libro de oraculorum defectuc, quo ad mortem panos, quantum pertinet ad mortalem differentiam, partim consentiret, quo adspectat ad rationalem differentiam cum ex proposito probare nitatur, quae dicuntur irrationalia animantia ratione pollere. Caeterum eo quod mortalem differentiam definitioni copulauit, ei aperte resistunt, etiam ex nostris theologis Augustinus Anconitanusd, qui eius arbori uniuersae bipennem admouit, & hunc maxime Ramum multis rationibus praecidit. Negant & alii qui in eius uoces quaestiunculas dimouere, ut est uidere eo in libro qui appellatur Scoti uniuersaliae, putauit enim animal rationale genus non esse nec existimauit per

2 secundam ue ] secundamue B. S. 2 inficias: ut pote ] inficias: utpote B. S. 4 persistet. & si ] persistet, etsi B. S. 4 ille & instantias ut pote ] ille, & instantias, utpote B. S. 5 exquiret: Qui ] sic! B. S. 5 negat debet ] negat, debet B. S. 5 Aristoteles quod ] Aristoteles quod B. S. 6 afferre: facile ] sic! B. S. 7 sectis ex omnibus disciplinis non una sed multae eaedemque ] sectis, ex omnibus disciplinis non una, sed multae, eaedemque B. S. 7 occurrent ] occurrerent B. S. 8 Adeo ut ] adeo, ut B. S. 11 debere quid ] debere, quid B. S. 12 ego inquit solus ] ego, inquit, solus B. S. 13 attribuit in Isagogico. Quapropter ] attribuit, in Isagogico. Quapropter B. / attribuit, in Isagogico: Quapropter S. 14 dispesceret: & ] sic! B. S. 15 sensibus & ] sensibus, & B. S. 15 animalibus. cui ] animalibus, cui B. S. 16 Plutarchus in ] Plutarchus, in B. S. 16 Marg. in S: puto sic legendum a Pane Deo, quia Deo Pani tribuunt horribiles & repentinos terrores & consternationes mortem inferentes: vnde Panici pauores dicuntur. 17 panos, quantum ] panos: quantum S. 17 consentiret, quo ] consentiret: quo S. 18 differentiam cum ] differentiam, cum B. S. 19 animantia ratione ] animantia, ratione B. S. 19 Caeterum eo ] Caeterum, eo B. S. 22 Ramum ] ramum B. S. 22 alii qui ] alii, qui B. S. 23 libro qui ] libro, qui B. S. 24 uniuersalia, putauit ] Vniuersalia: putauit S. a Porphyrios, Isagoge, 10, 10–12. b Porphyrius, De l’abstinence, 3, 1, 4, p. 153. c Plutarch, De defectu oraculorum, 17, 419 B, p. 80. d Augustinus Triumphus de Ancona, Destructio sive eradicatio totius arboris Porphirii, c. 1, 3 v. e Johannes Duns Scotus, Quaestiones in librum Porphyrii Isagoge, qu. 29, 1 sqq., S. 180 sqq.

5

10

15

20

153 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

561

id quod dicitur mortale diuidi genus & hominis speciem constitui, tum quia animal non enuncietur inquid de specie differentibus, quando intelligentiae ipsae a materia disseparatae, non sint substantiae animatae sensiles, tum quia differentia summitur a forma, mortale a materia, tum quod mortale primo est in indiuiduo quam in specie. contra uero differentia primo speciei debet inesse, & ipsa specie aut prius aut cum ea simul: mortale uero ipsum posterius esse natura quam homo, qui uidelicet prius est quam corruptioni sit aptus. Item mortale cum homine non conuerti, quare ultimam non esse differentiam. Demum id non posse nomine differentiae merito pollere, quod non ad esse ipsum, sed ad ipsum non esse conducat. Quapropter censet ille porphyrium, uel Platonis, uel uulgi opinionem secutum. Sed hac de re in secundo logicae institutionis iam plura disserui, quantum attinet ad Scotum & Anconitanum. Ad ipsam redeamus consecutionem, quam etiam negabit maximus Tyrius duobus in libellis qui de Socratis inscribuntur daemonioa, Negabit quoque plutarchus libro de Socratis daemoniob. Negabit & Lucius Apuleius qui latine scripsit in libro de Deo Socratis.c Negabunt & alii platonicae philosophiae cultores, quibus praeiudicatum est daemones esse animalia rationalia. Nam quanquam inter ipsos non conuenit omnino de diis & daemonibus, & alius alium impugnat, sunt enim qui bonos, qui malos, idque uarie decernant: quod licet uidere apud Iamblichum de mysteriis disserentemd, apud proclum in commentariis in primum platonis alcibiademe, Multa daemonum genera & officia describentem, Apud psellum quoque scribentem multa daemonum generaf, quanquam ipse non quidem ex platone sed ex christiana disciplina daemonem omnem malum esse sine dubio sanxit: Ipsi tamen platonici quatenus platonici suos daemonas & deos rationalia animalia existimarunt. Nec illud porphyrii libenter admittent mortalitatis discrimen, cum ob corpo1 esse nec existimauit per id quod ] esse, nec existimauit per id, quod B. S. 1 mortale diuidi ] mortale, diuidi S. 1 genus & ] genus, & B. S. 2 enuncietur inquid ] enuncietur, in quid B. S. 4 summitur ] sumitur S. 5 indiuiduo quam ] indiuiduo, quam B. S. 5 specie. contra ] specie: contra S. 6 specie aut prius aut ] specie, aut prius, aut B. S. 6 simul: mortale ] sic! B. S. 7 natura quam ] natura, quam B. S. 7 est quam ] est, quam B. S. 9 ad esse ] adesse B. 12 Scotum & ] Scotum, & B. S. 14 libellis qui ] libellis, qui B. S. 14 daemonio, Negabit ] daemonio. Negabit B. / daemonio: Negabit S. 16 Apuleius qui latine scripsit in ] Apuleius, qui Latine scripsit, in B. S. 16 Socratis. Negabunt ] Socratis: Negabunt S. 17 est daemones ] est, daemones B. S. 18 diis & ] diis, & B. S. 21 Multa ] multa B. S. 21 genera & ] genera, & B. S. 22 describentem, Apud ] describentem. Apud B. S. 22 scribentem multa ] scribentem, multa B. S. 23 platone sed ] platone, sed B. S. 24 esse sine ] esse, sine B. S. 24 sanxit: Ipsi ] sic! B. S. 25 platonici quatenus ] Platonici, quatenus B. S. 25 daemonas & ] daemonas, & B. S. a Maximus Tyrius, Dissertationes, 9, 1 sqq., S. 70 sqq. b Plutarch, De genio Socratis, 10, 580C sqq., p. 472 sqq. c Apuleius, De deo Socratis, 1, 3 sqq., p. 53 sqq. d Iamblichus, De mysteriis, I, 5; I, 6; I, 20; II, 3; III, 7; III, 13; III, 17; III, 30; IV, 7; IV, 12; IV, 13; V, 9; V, 10; p. 367. e Proklos, Alcibiades I, 30, 5 sqq.; 50, 26 sqq.; 60, 1 sqq. f Michael Psellos, De Daemonibus, col. 875 sqq.

Logicae institutiones authoris. Maximus tyrius Plutarchus. Apuleius.

562

Obiectio.

Quibus in locis Aristo. demonum et dei mentionem facit ut speciei et partis

Liber Quintus

153 r. 153 v.

ra quae suis daemonibus tribuunt ex diuersis elementis, & mortem panosa narratam supra: tum quod ex platonis sententia ipsius asscelae uolunt, corpus non pertinere ad hominis essentiam: quare nec mortalitas pertinebit, quoniam decernunt solam hominis animam esse hominem. At inquient Aristotelis amatores nimii, parum autem gnari & diligentes in eius & aliorum uoluminibus euoluendis, multam salutem dicimus platonicis: quid nobis cum illis negocii? Porphyrium etiam ualere sinimus, quoniam & si sectator, & expositor Aristotelis habitus est praeclarus, Platoni etiam fuit addictus, Sincere nos Aristotelem sequimur. Sed uiderint ipsi quam sincere sequantur, quam non uere ipse monstrabo. In secundo rhetoricorumb daemonium a Deo dirimere non uidetur Aristoteles. sed de hoc postea. certe quinto metaphysicorum libroc graecum Aristotelis exemplar hoc habet, quod in aliquibus latinis codicibus deest, & in Agyropoli translationed recte iacet, & in contextu quem .D. Thomas exposuit. hoc inquam habet, Daemones esse & esse partibiles, Cum enim de substantiae partibus loqueretur, mentionem fecit partium substantiae daemonum: & xi. eiusdem operis Deum esse censuit animal sempiternum optimum uti priore libro diximus per haec uerba φαµεν δε τον θεον ζῶον αιδιον ἄριστονe ut qui primo in exemplo ansam caperent, capere non possint in secundo. Animal enim appellauit in metaphysicis Deum.f quaero an rationale an irrationale? hoc nequaquam, & tamen alia differentia non solet admitti. Sic certe sic Aristoteles more platonico, & seperatas substantias & primam, censuit rationalia animalia, Et in primo de animag, quod in antiquis exemplaribus graecis, & duobus praesertim admodum uetustis in marciana florentina bibliotheca uisitur, & aliquae etiam latinae translationes confirmanth, partem animalis deum facit, hoc est animalis speciem, Vtrum inquit una ratio ipsius est sicut animalis aut secundum unum quodque altera? atque 1 corpora quae ] corpora, quae B. S. 1 tribuunt ex ] tribuunt, ex B. S. 2 asscelae ] asseclae B. S. 3 essentiam: quare ] sic! B. S. 4 At inquient Aristotelis ] At, inquient, Aristotelis B. S. 5 gnari & diligentes in eius & ] gnari, & diligentes in eius, & B. S. 6 platonicis: quid ] Platonicis: quid B. S. 7 & si ] etsi B. S. 8 Sincere ] syncere B. S. 9 ipsi quam sincere ] ipsi, quam syncere B. S. 11 Aristoteles. sed ] Aristoteles, sed B. S. 11 certe ] Certe B. S. 14 quem .D. ] quem, D. B. S. 14 exposuit. hoc ] exposuit, hoc B. S. 15 esse & esse partibiles, Cum ] esse, & esse partibiles. Cum B. S. 16 daemonum: & xi. eiusdem operis ] daemonum: & undecimo eiusdem Operis B. S. 17 optimum uti ] optimum, uti B. S. 17 uerba φαµεν ] uerba: φαµεν B. S. 20 Deum. quaero an rationale an ] Deum, quaero, an rationale, an B. S. 20 hoc nequaquam ] hoc, nequaquam B. S. 21 certe sic ] certe, sic B. S. 21 substantias & ] substantias, & B. S. 22 animalia, Et ] animalia. Et B. S. 24 marciana florentina bibliotheca ] Marciana Florentina Bibliotheca B. S. 26 est animalis speciem, Vtrum inquit una ] est, animalis speciem: Vtrum, inquit, una B. S. 26 est sicut animalis aut ] est, sicut animalis, aut B. S. 26 unum quodque ] unum, quodque B. S. a Plutarch, De defectu oraculorum, 17, 419 B, p. 80. b Rhet. II 23, 8, 1398a15 sqq. c Met. V 8, 1017b10-13. d Johannes Argyropolus, De Prima Philosophia seu Metaphysicorum Libri XII. e Met. XII 7, 1072b29. f Ibid. g De anim. I 1, 402b7. h Albertus Magnus, De anima, 1, 1, 4, S. 124; Johannes Argyropolus, De anima, p. 209.

5

10

15

20

25

153 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

563

id cum dixisset subiecit ὸιον ἲππου κυνὸς ὰνθρώπου θῦ hoc est ut equi canis, hominis, dei, atque ita etiam aliqui Aristotelis expositores interpretantur, Et magnus ille inter eius interpretes Simplicius super illo uerbo θεου in primo de anima commentarioa scribit mentionem fecisse, του ὀυρανίου ζώου, id est, caelestis animalis. Si daemones itaque Aristotele authore partes habent, Si Deum esse dixit animal, & animalis speciem, si & in metaphysicorum etiam postremo ἔστι δὲ τῶν φαινοµένων θειότατονb Est autem diuinissimum eorum quae apparent: Sequitur eos esse secundum ipsum rationalia animalia. Nun & hinc deducitur Aristotelis de daemonibus & diis opinionem non differre a platonicis? qui & corporeos dixerunt, & rationales. Hac in re certe nullus fuisset labor Io. pico patruo meo in conciliando Platone & Aristotele: eique ipsi adstipulatus fuisset .s. Thomas praeclarissimo uir iudicio, multaeque doctrinae quinto maxime metaphysicorum libroc, dum de essentia substantia ue dissereret daemonum: ibi enim partes ab Aristotele citatas more platonico non diffitetur, Vsus etiam Apulei authoritate: & in prima parte theologicae summae quaestione septuagesimad, Atque in prima quaestione operis quod de spiritualibus creaturis inscribiture docet, uel nihil uel parum a platonis opinione de caelestibus animatis corporibus differre Aristoteleam. Quare uidetur Aristoteles ipsam connexionem, animal rationale, ergo homo, per ea quae dicta sunt aperte reprobare. Sed certe & omni dubio procul eam reprobat in iis quae scripsit de philosophia pythagorae, quae nostrates non uiderunt, uidit Iamblichus apud platonicos diuini cognomen sortitus, & diligens quoque Aristotelis expositor, cuius saepe in Aristotele interpretando testimoniis utitur Simplicius peripateticus. Hic itaque Iamblichus in primo libro de secta pythagorea ponit haec Aristo. uerba quae dicit in arcanis custodiri solita του λογικου ζώου µεν τὸ ἐστὶ θεὸσ, τὸ δἐ ἄνθρωποσ, τὸ δἐ οἰον πυθαγόρασf hoc est 1 dixisset subiecit ὸιον ] dixisset, subiecit, ὸιον B. S. 1 ἲππου κυνὸς ] ἲππου, βυνὸς B. 1 ὰνθρώπου θῦ ] ὰνθρώπου, θεοῦ S. 1 θῦ hoc est ut equi canis ] θῦ [θεοῦ, S.], hoc est, ut equi, canis B. S. 2 Et ] & B. S. 3 θεου in ] θεου, in B. / θεοῦ, in S. 5 itaque Aristotele authore partes ] itaque, Aristotele authore, partes S. 5 Si ] si B. S. 7 θειότατον Est ] θειότατον. Est B. / θειότατον: Est S. 8 eorum quae ] eorum, quae B. S. 8 apparent: Sequitur ] sic! B. S. 8 Nun ] Num B. S. 9 daemonibus & ] Daemonibus, & B. S. 11 Io. ] Ioanni S. 11 pico patruo ] Pico Patruo B. S. 11 Platone & ] Platone, & S. 11 Aristotele: eique ] sic! B. S. 13 essentia substantia ue ] essentia, substantiaue B. S. 14 daemonum: ibi ] sic! B. S. 14 citatas more ] citatas, more B. S. 15 diffitetur, Vsus ] diffitetur: Vsus B. S. 15 authoritate: & ] sic! B. S. 16 summae quaestione septuagesima, Atque ] summae, quaestione septuagesima, atque B. S. 17 operis quod de spiritualibus ] operis, quod de Spiritualibus B. S. 17 inscribitur docet ] inscribitur, docet B. S. 17 nihil uel ] nihil, uel B. S. 20 ea quae dicta sunt aperte ] ea, quae dicta sunt, aperte B. S. 20 certe & ] certe, & B. S. 21 iis quae ] iis, quae B. S. 24 Simplicius ] Sinplicius S. 25 Aristo. uerba quae ] Aristotelis uerba, quae B. S. 25 solita του ] solita, του B. S. a Simplicius, In Aristotelis De anima commentaria, 83, 2. b Met. XII 9, 1074b16. c Thomas von Aquin, Sententia Metaphysicae, lib. 5, l, 10 n. 1. d Thomas von Aquin, Summa theologiae Iª, q. 70 a. 3 co. e Thomas von Aquin, De spiritualibus creaturis, a. 1, ad 18. f VPyth, VI, 31.

Simplicius.

Io. Pic. S. Thomas.

Iamblichus Notam secundum Aris. plures animalis rationalis differentias.

564

Liber Quintus

153 v. 154 r.

ad uerbum: animalis rationalis aliud quidem est Deus, aliud autem homo, aliud autem sicut pythagoras. praedicatur ita que animal rationale de deo, & diuerse de homine & de deo & de pythagora. Nec discrimen huius quae rationalis dicitur differentiae, quod nam sit habendum? proditur. siue enim ut genus animal rationale capias, diuersae erunt animalis rationalis species ut uidentur illa ipsa uerba portendere, siue proportione capias, deriuabis rationale quod est in homine ab eo quod in deo ille collocauit. Ad hominem itaque definiendum rationale non facit satis tanquam exacta differentia, nec animal tanquam genus proximum, Huc pertinere quoquo modo possunt uerba illa Aristotelis in septimo politicoruma posita, dum deos & heroas ab hominibus differre scripsit. Huc & spectare potest, quod in secundo de partibus animaliumb prodidit uti libro superiore scripsimus. Ambigebat enim Aristoteles hominem aut omnium maxime animalium, aut unum ex omnibus animalibus nobis cognitis diuinitatis esse participem: quo loquendi modo satis aperuit aut alia posse esse rationalia animalia, quorum ipsi notitiam non habeamus, aut more platonico superiores & separatas mentes esse animalia. Ac sane putasse mihi uidetur Aristoteles id, quod platonici, de diis & daemonibus: nec non putasse quoque uidetur hominem quempiam reliquis hominibus rationis usu tantum posse praestare, ut de eo alia animalis differentia praedicetur. Sed hoc postremum fortasse per metaphoram. Sic etiam uisus in primo de officiisc Cicero intelligere, sed proportione contraria. Scripsit enim, aliquos inueniri homines, non re sed nomine, hoc est ita ad uoluptates pro pensos ut ex pecudum numero censerentur. Non secus Aristoteles longe adeo super hominem tolli perspicacia intellectus & rationis usu, hominem existimauit, ut inter alios homines & deum medio quodam genere constitueretur. Sic pythagoras apud eum & eius similes existimati. Sane quoque fuit antiquum dogma quod Hesiodod fertur acceptum, cuiusque maxime meminit Plutar1 πυθαγόρασ hoc est ad ] πυθαγόρασ, hoc est, ad B. S. 1 uerbum: animalis ] uerbum: animalis B. / uerbum: Animalis S. 1 rationalis aliud ] rationalis, aliud B. S. 2 praedicatur ] Praedicatur B. S. 3 homine & de deo & ] homine, & de Deo, & B. S. 3 huius quae ] huius, quae B. S. 4 quod nam ] quodnam S. 4 proditur. siue ] proditur, siue B. / proditur: siue S. 5 enim ut ] enim, ut B. S. 5 animal ] Animal S. 5 capias ] copias S. 5 species ut ] species, ut B. S. 7 eo quod ] eo, quod B. S. 8 satis tanquam ] satis, tanquam B. S. 9 proximum, Huc ] proximum. Huc B. S. 10 illa Aristotelis ] illa, Aristotelis S. 10 deos & heroas ] deos, & Heroas B. S. 12 prodidit uti ] prodidit, uti B. S. 13 hominem aut ] hominem, aut B. 15 aperuit aut ] aperuit, aut B. S. 16 superiores & ] superiores, & B. S. 17 diis & ] Diis, & B. S. 18 uidetur hominem ] uidetur, hominem B. S. 18 hominibus rationis ] hominibus, rationis B. S. 20 praedicetur. Sed ] praedicetur: Sed S. 20 metaphoram. Sic ] Metaphoram. Sic B. / metaphoram: Sic S. 20 uisus in ] uisus, in B. S. 22 re sed ] re, sed B. S. 22 est ita ] est, ita B. S. 23 pro pensos ut ] propensos, ut B. S. 23 adeo ] a Deo B. S. 24 intellectus & ] intellectus, & B. S. 25 homines & ] homines, & B. S. 25 constitueretur. Sic ] constitueretur: sic S. 26 eum & ] eum, & B. S. 27 dogma quod ] dogma, quod B. S. a Pol. VII 14, 1332b14. b De part. anim. I 1, 641b11 sqq. d Hesiod, Werke und Tage, 1, l. 106 sqq.

c Cicero, De officiis, 1, 105.

5

10

15

20

25

154 r. 154 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

565

chusa in libro περὶ τῶν ἐκλελαπότων χρηστηρὶων hoc est de eo quod oracula defecissent, quattuor esse rationalium genera. Primum deos, mox daemones Quattuor rationalium multos & bonos, Deinde heroas, deinde homines, computatis inter heroas genera apud antiquos. semideis. Quare potuit Aristoteles fortasse antiquae memor, & in hac parte probator opinionis, quod heroes uidelicet inter homines & daemones constituti, tanquam semidei iudicarentur, In eorum numero pythagoram collocasse: Atque hac in parte Hesiodum sequi. Alia uero parte, quod, scilicet, tres species rationalis fecerit animalis, Hesiodus quattuor, Homerum sectari uidetur: Qui saepenumero daemonas non distinxit a diis. quod etiam notauit diligenter Cleombrotus apud Plutarchumb. praeter illa uero & colligi inde potest quod quem plutarchus ipse & maximus Tyrius daemonem dicunt siue daemonium Socratis, deum nuncupat Lucius Apuleiusc, & cur deus uocetur anxie disquirit proclus in commentariis in primum platonis alcibiademd, & affirmat daemonem fuisse sed summum in daemonum genere atque esse in diis daemonas in daemonibus deos, sed in diis substantiam esse diuinam proportionem uero daemonicam, in daemonibus uero proprietatem esse daemonicam, proportione uero quod in eis est diuinum declarari. Aristoteles autem libro rhetoricorum secundoe, daemonium dixit aut deum. aut dei opus. Ac post Aristotelem fuere platonici qui hominem supra hominis naturam ita collocarunt, ut semidei nuncupationem illi tribuerint, ut labeo platoni, quemadmodum noster scripsit Augustinusf: lique ipsi etiam ab Hesiodo non uidentur abhorrere, cum cecinit ἄνδρων ἡρώων θέιον γένοσ, οἳ καλὲονται ἡµίθεοg. Caeterum & alia apus nostros proditur animalis rationalis species ut primo quoque libro narrauimus: Satyros enim, nun & ratione pollere, & De satyris, religionem agnoscere scripsit Hieronymush in uita Pauli primi eremitae?

1 libro περὶ ] libro, περὶ B. 1 χρηςηρὶων hoc est de eo quod ] χρηςηρὶων, hoc est, de eo, quod B. S. 2 quattuor ] quatuor B. S. 3 daemones multos & bonos Deinde heroas] daemones multis, & bonos, deinde Heroas B. / daemones malos multos, & bonos, deinde Heroas S. 3 heroas ] Heroas B. S. 5 heroes uidelicet inter ] Heroes, uidelicet, inter B. S. 5 homines & ] homines, & B. S. 6 iudicarentur, In ] iudicarentur. In B. S. 7 collocasse: Atque ] collocasse: atque B. S. 8 quattuor ] quatuor B. S. 9 uidetur: Qui ] sic! B. S. 9 diis. quod ] diis, quod B. S. 10 praeter illa uero & ] Praeter illa uero, & B. S. 11 potest quod ] potest, quod B. S. 11 ipse & ] ipse, & B. S. 11 dicunt siue ] dicunt, siue B. S. 13 uocetur anxie disquirit ] uocetur anxie, disquirit B. / uocetur, anxie disquirit S. 13 commentariis in ] commentariis, in B. S. 14 fuisse sed ] fuisse, sed B. S. 14 genere atque ] genere, atque B. S. 15 daemonas in ] daemonas, in B. S. 16 diuinam proportionem ] diuinam, proportionem B. S. 18 dixit aut ] dixit, aut B. S. 18 deum. aut ] deum, aut B. S. 19 platonici qui ] Platonici, qui B. S. 21 Augustinus: lique ] sic! B. S. 22 cecinit ἄνδρων ] cecinit ἄνδρων B. S. 23 Caeterum & ] Caeterum, & B. S. 24 species ut ] species, ut B. S. 24 narrauimus: Satyros ] sic! B. S. 24 nun ] num B. S. 25 eremitae ] Eremitae B. S. a Plutarch, De defectu oraculorum, 10, 415B. b Ibid. c Apuleius, De deo Socratis. d Proklos, Alcibiades, I, 78 sqq., 52 sqq. e Rhet. II 23, 8, 1398a15 sqq. f Augustinus, De civitate Dei, 2, 14, p. 69. g Hesiod, Werke und Tage, 1, l. 158 sq. h Hieronymus, Vita s. Pauli primi eremitae, in: PL 23, c. 8, col. 23B.

566

Liber Quintus

154 v.

idque magni Antonii testimonio confirmauit. Sed unde nam quaeso rationales putauit esse? Non hic Plinium cito Elephantos ad religionem uecturusa, Non Midae fabulam de satyrico daemone repetob, sed Hieronymum theologum doctrina & sanctiate uniuersa in ecclesia celeberrimum. Ex quo illud sequi quis non uideat, aut quod cornutus & capripes satyrus qualem etiam describit Hieronymus, uere & proprie est homo: atque ita homo qui est satyrus & homo qui non est satyrus inuenitur. quod & primo libro dicebamus.c aut si homo non est satyrus cum utatur & ratione & religione, ut rationalium sint diuersae species probe sequetur, quod sectatores Aristotelis nouitii nequaquam admittent: Aut belluas & bruta, quorum in numero satyri computentur, animalia rationalia & esse & haberi: Aut si quid tertium esse inter belluam & hominem satyrus existimetur, ei tamen & hominis rationem & differentiam competere. Sumant quod malunt, proxima in homine definiendo rationalis differentia non collocabitur. Sed nec collocari etiam poterit authoritate magni Gregorius. illius Gregorii qui libro moralium super Iob trigesimo secundo scribit, nullum rationale animal nisi Angelus & homo est.d Igitur inter hominem & angelum differentia rationalis non distinguit, idem author supra hoc est libro uigesimo octauo Angelos appellauit spiritus rationabilese, & ad hunc etiam modum de angelis in quadam homilia disseruitf. Mitto quod hominis etiam interioris & exterioris ab antiquis nostrae religionis theologis habeatur mentio, Vnde alteNota. ra animae, quae homo dicitur interior, Altera conueniet corpori. Sed enim minime abhorrere a doctrinis philosophorum uideri posset, ut plures quanquam ignotae hominibus haberi deberent rationalis differentiae, & irrationalis, ut pote quae alia conueniret spiritibus separatis supremi generis, alia imis, alia hominibus, alia satyris, alia fortasse centauris, & eis animalibus quae magnus Albertus in syluis Saxoniae uersus Dacos in deserto murcie Capta scribit secundo libro de animalibusg. Dixi fortasse, quia uidetur apud Antonium 1 unde nam ] undenam S. 2 Non ] non B. S. 4 theologum doctrina & ] Theologum, doctrina, & B. S. 4 ecclesia ] ecclesia B. 5 cornutus & capripes satyrus qualem ] cornutus, & capripes Satyrus, qualem B. S. 6 uere & ] uere, & S. 6 homo: atque ita homo qui est satyrus & ] homo: atque ita homo, qui est Satyrus, & B. S. 7 satyrus inuenitur. quod ] Satyrus, inuenitur, quod B. S. 7 dicebamus. aut ] dicebamus, aut B. S. 8 utatur & ratione & ] utatur, & ratione, & B. S. 10 admittent: Aut belluas & ] admittent: Aut belluas, & B. S. 11 rationalia & esse & ] rationalia, & esse, & B. S. 11 haberi: Aut ] sic! B. S. 12 belluam & hominem satyrus ] belluam, & hominem, Satyrus B. S. 12 tamen & hominis rationem & ] tamen, & hominis rationem, & B. S. 14 poterit authoritate ] poterit, authoritate B. S. 15 Gregorii qui ] Gregorii, qui B. S. 16 animal nisi Angelus & ] animal, nisi Angelus, & B. S. 16 hominem & ] hominem, & B. S. 17 supra hoc est libro ] supra, hoc est, libro B. S. 19 interioris & ] interioris, & B. S. 20 Vnde ] unde B. S. 21 Altera ] altera S. 24 ut pote ] utpote B. S. 25 animalibus quae ] animalibus, quae B. S. 26 murcie Capta ] Murcie Capta B. / Murcia capta S. a NH 8, 1. b Ovid, Metamorphoses, 11, 86 sqq; Claudius Aelianus, Varia historia 3, 18. c EV 1, c. 13, p. 103. d Gregor der Große, Moralia in Iob, lib., 32, c. 12, 17, col. 646A. e Ibid., lib. 28, c. 14, 34, col. 467D. f Gregor der Große, Homiliarum In evangelia (= PL 76), lib. 1, hom. 10, col. 1110 g Albertus Magnus, De animalibus, lib. 2, tr. 1, c. 4, p. 175.

5

10

15

20

25

154 v. 155 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

567

& Hieronymum non ita clarum haberi, sicuti de satyro. Itaque quemadmodum inter hominem & capram media quaedam haberi posset species satyrus: Ita nequaquam absurdissime inter hominem & equum fortassis ipse centaurus, & inter hominem & alia animalia etiam media quaedam inueniri. Albertus narrat ea ipsa animalia fuisse figura hominis & alterum eorum loqui nonnulla uerba didicissea. nullam tamen habuisse rationem uoluit. Sunt tamen qui affirment se uidisse pygmeos homines, & illos ipsos hominum arte uti, & ratione quanquam statura, moribus, uictu, aetate, caeteris hominibus dissimillimos. Esse quidem pygmeos contra multorum authoritatem Aristoteles affirmauitb. Nec defuere qui ratiocinari eos censeant, non tamen uti intellectu. propterea existimant Aristotelem censuisse secundo de animac libro diuersam esse rationem habendam spectatiui intellectus, a sensuali animae parte & motrice & ratiocinatrice, ut in iis & bruta & pygmeos, in illo uero intelligendi munere homines indicaret. Alii etiam nymphas Posuere inter quos Aristoteles (ut superioribus narratum libris) & docti uiri alii ut postea dicetur. Sed putarim potius si quid huiuscemodi spectrum se se ostenderit, daemonicum phantasma simulachrumque inane fuisse. Ita de empusis illis Apollonii Tyanaeid statuendum uidetur, quandoquidem huiuscemodi prodigiosa, quibus authores non assentirentur sacri, ea pro constantibus nequaquam receperim, quoniam in uarias se se formas praesentare solet daemon illusor: Pari pacto de irrationali turba putari fortasse quispiam philosophorum potuerit, ut sit irrationalitas (ita dixerim) alia equi: alia bo uis, alia canis, alia elephantis, Sunt enim quae humanae prudentiae uideantur proximiora, Idque habent ab ipsis formis, seu mauis essentiis dicere, unde proprie manant differentiae. De mortali & immortali certius statuendum. Nam ut alia est dei immortalitas, Alia angeli, animae hominis alia, prima enim illa & infinita a nullo dependet unde & a Pauloe dicitur apostolo, quod solus habet immortalitatem: cum tamen &

1 Antonium & ] Antonium, & B. S. 1 satyro ] Satyro B. S. 2 posset species satyrus: Ita ] posset, species Satyrus. Ita B. / posset, species Satyrus: Ita S. 3 hominem & ] hominem, & B. S. 4 hominem, & alia animalia, etiam media ] hominem & alia animalia etiam Media B. / hominem & alia animalia etiam media S. 5 hominis & ] hominis, & B. S. 6 didicisse. Nullam ] didicisse, nullam B. S. 9 dissimillimos. Esse ] dissimillimos: Esse S. 10 defuere qui ] defuere, qui B. S. 10 intellectu. propterea ] intellectu, propterea B. S. 11 libro diuersam ] libro, diuersam B. S. 12 motrice & ] motrice, & B. S. 13 bruta & ] bruta, & B. S. 14 Posuere inter ] posuere, inter B. S. 15 alii ut ] alii, ut B. S. 16 potius si ] potius, si B. S. 17 simulachrumque ] simularumque B. 17 empusis ] Empusis S. 20 illusor: Pari ] sic! B. S. 22 equi: alia ] equi, alia S. 22 elephantis, Sunt ] elephantis. Sunt B. S. 23 Idque ] idque B. S. 24 mortali & ] mortali, & B. S. 25 statuendum. Nam ] statuendum: nam S. 25 Alia ] alia B. S. 26 alia, prima ] alia: prima S. 26 dependet unde ] dependet, unde B. S. 27 apostolo ] Apostolo B. S. 27 quod. . .immortalitatem ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* a Albertus Magnus, De animalibus, lib. 22, tr. 2, 84, p. 422. b hist. anim. VIII 12, 597a5 sq. c De anim. II 5, 417b18 sqq. d Philostratus, Leben des Apollonius von Tyana, 3, 38; 4, 20; 4, 25; Eusebius, Reply to Hierocles, 201; 211; 223; 225, 227, 231. e 1 Tim 6, 16.

De pygmeis.

De nymphis et empusis.

Nota de uariis differentiis.

568

Simplicius. Epilogus disputationis de hominis definitione et confirmatio propositi ex ipso opinione aristotele.

Liber Quintus

155 r.

abiunctae a materia substantiae, & animae hominum sint immortales: Sed haec ita dependent ab illa immortalitate suprema, ut in nihilum redigerentur, nisi iugi diuinae influentiae bonitate sustinerentur. Sic & Dionysius Areopagita in libro de diuinis nominibus de uita & immortalitate angelorum disserens scribit, καὶ ἀθάνατοι λὲγονται, καὶ ουκ ἀθάνατοι πὰλιν.a hoc est & immortales dicuntur, & rursum non immortales & causam subdit quoniam inquit a se ipsis non habent ut immortales sint & sempiterno uiuant. Vt inquam diuersae immortalitates habentur, ita posset aliquis existimare mortalitates inter se differre, ut alia sit mortalitas in cornice, alia in ceruo, alia in ephemero? uiuacia illa, & diutius reluctata morti, hoc tam illi obnoxium ut abortiuum potius quam maturum naturae partum appellaueris. Perinde quoque in uegetali ac in sensili uita & morte apparere, ut enim irrationales utraeque & uariis ex differentiis, ita & mortalitate diuersae. Sed & ipsa quoque inter se uegetalia mortalitatis differentia uideri seiungi: Alia si quidem in olea, alia in salice, longaeuior illa, hac (ut ita dixerim) mortalior: quoniam ex suis principiis, suaque oleagina differentia habet, ut sit uiuacior nec ita mortalis: haec ut cito pereat habet, nec aliunde quam a saligna sua specie & differentia. Idem fere proportione pari possumus in reliquis cogitare & irrationabilibus animantibus, & arboribus, caeterisque omnibus quae morti & corruptioni dicuntur obnoxia. Et fortasse nostrum hunc qualemcunque discursum, illa simplicii sententia facile tueretur, qua scriptum est in commentariis de animab, Sensile quod est in homine, ab eo sensili quod est in equo specie seiungi. Vidimus itaque & platonicorum & peripateticorum & nostrorum theologorum, cum ueterum tum iuniorum testimoniis, incertam fuisse atque confusam definiendi hominis consuetudinem: probabiliterque monstrauimus plures esse & rationalis, & irrationalis mortalisque, & immortalis differentias, quamuis & ignotae sint careantque nominibus. Accedat platonicis & peripateticis porphyrius in utraque familia nobilis: qui tertio ut diximus de abstinentia ab animalibus libro, omnem animam sensibus & memoria praeditam, rationalem esse decreuitc:

1 immortales: Sed ] sic! B. S. 2 redigerentur ] re digerentur B. S. 4 nominibus de uita & ] nominibus, de uita, & B. S. 5 πὰλιν. hoc est & ] πὰλιν, hoc est, & B. S. 6 immortales & causam subdit quoniam ] immortales, & causam subdit, quoniam B. S. 6 quoniam inquit a ] quoniam, inquit, a S. 7 habent ut ] habent, ut B. S. 7 Vt inquam diuersae ] Vt, inquam, diuersae S. 9 ephemero? Uiuacia ] ephemero, uiuacia B. S. 10 obnoxium ut ] obnoxium, ut B. S. 11 potius quam ] potius, quam B. S. 12 uita & ] uita, & B. S. 14 seiungi: Alia ] sic! B. S. 15 mortalior: quoniam ] sic! B. S. 16 uiuacior nec ] uiuacior, nec B. S. 17 aliunde quam ] aliunde, quam B. S. 17 specie & ] specie, & B. S. 19 morti & ] morti, & B. S. 21 Sensile ] sensile B. S. 22 equo specie ] equo, specie S. 23 platonicorum & peripateticorum & ] Platonicorum, & Peripateticorum, & B. S. 24 ueterum tum ] ueterum, tum B. S. 25 consuetudinem: probabiliterque ] sic! B. S. 25 esse & ] esse, & B. S. 27 platonicis & ] Platonicis, & B. S. 28 tertio ut diximus de ] tertio, ut diximus, de S. 29 sensibus & ] sensibus, & B. S. a Dionysius Areopagita (Ps.), De divinis nominibus, 6, 1, 856B, p. 190. b Simplicius, In libros de Aristotelis de anima commentaria, 82, 35 sq. c Porphyrius, De l’abstinence, 3, 1, 4, p. 153.

5

10

15

20

25

155 r. 155 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

569

nec solum rationem habere sed etiam orationem tum interiorem tum exteriorem affirmauit. Melampumque, tiresiam, thaletem, apolonium tyaneum, non abnuit sermones animalium percaluissea: quos si non intelligamus ipsi, nihil mirum dicit esse quando barbarorum etiam multorum sermonem minime discernamus.b Nec contentus animalia dixisse rationem habere, probare etiam id sategit ex significatione mutua, ex solertia diligentiaque prospiciendi, atque etiam ex Empedoclis, Democriti, platonis ipsiusque etiam Aristotelis authoritate saepenumero confirmans, animalia participare ratione & oratione, differeque ea solum secundum perfectum & imperfectum habitum rationis: ut ipsa rationis natura sit hominibus & caeteris animalibus communis, sed & magis & minus.c Haec & alia complura porphyrius in hanc sententiam. inter quae illud, eos qui affirmant bruta, natura facere quae rationaliter agunt, non animaduertere se dicere, ea ipsa rationalia esse natura quasi (inquit) ratio nobis natura non insit, ipsaque perfectio non sicut natura instituti sumus, suscipiat incrementum.d Accedat & illud nostris theologis quod inter eos fuere qui non rationem particularem modo, sed ut hominibus uniuersalem prudentiam, ita particularem plerisque animantibus tradiderint. & .s. Thomas cum alibi, tum in tertio de regimine principume participationem prudentiae ab animantibus irrationabilibus neutiquam exclusit. Multoque magis etiam eis tribuit Ambrosius: qui & quinto haexaemeron, apem ualidam uigore sapientiae & amore uirtutis pronnnciauerit, & Nicolaus cusa in tertio idiotae dialogof ubi de mente agitur, discursum brutis quanquam confusum attribuit, discretiuum tamen sine quo eorum natura bene subsistere non posset. Sed si ad philosophos redierimus qui hac de re scrupulosius disseruere, & ipsum etiam si percunctemur hac de re philosophum Aristotelem in quarto de animalium naturag, palam respondebit, nonnullas auiculas si paterna educatione moribusque caruerint, non easdem uoces reddere quas si paternis maternis ue cantibus non autem caeterarum auium uocibus insueuissent: ipsamque lusci-

1 decreuit: nec ] sic! B. S. 1 habere sed ] habere, sed B. S. 1 interiorem tum ] interiorem, tum B. S. 2 affirmauit. Melampumque ] affirmauit, Melampumque S. 2 apolonuim ] apolonium B. / Apollonium S. 3 percaluisse: quos ] sic! B. S. 4 barbarorum etiam ] barbarorum, etiam B. S. 9 perfectum & ] perfectum, & B. S. 9 rationis: ut ] sic! B. S. 10 hominibus & ] hominibus, & B. S. 11 magis & ] magis, & B. S. 11 sententiam. inter ] sententiam, inter B. S. 13 natura quasi ] natura, quasi B. S. 16 fuere qui ] fuere, qui B. S. 17 tradiderint. & s. ] tradiderint, & S. B. S. 19 exclusit. Multoque ] exclusit, multoque S. 20 Ambrosius: qui ] sic! B. S. 21 sapientiae & ] sapientiae, & B. S. 21 pronnnciauerit ] pronunciauerit B. S. 22 brutis quanquam ] brutis, quanquam B. S. 23 tamen sine ] tamen, sine B. S. 24 redierimus qui ] redierimus, qui S. 25 Aristotelem in ] Aristotelem, in B. S. 27 educatione moribusque ] educatione, moribusque B. S. 27 reddere quas ] reddere, quas B. S. 28 maternis ue cantibus non ] maternisue cantibus, non B. S. a Porphyrius, De l’abstinence, 3, 3, 6, p. 155. b Ibid. 3, 3, 3, p. 154. c Ibid. 3, 6, 7, p. 160. d Ibid. 3, 10, 1, p. 165. e Ptolomaeus de Lucca, De regno continuatio, lib. 3 c. 9. f Nicolaus Cusanus, Idiota de mente, 5, 83, p. 125. g hist. anim. IV 9, 536b14 sq.

Thomas.

Ambrosius. Nico. cusa.

Aristoteles

570

Liber Quintus

155 v.

niam affirmat, pullos suos uisam docere, modulos & uersus quos imitarentur, neque enim perinde locutionem ut uocem per naturam prouenire, sed acquiri posse per disciplinam & studium, Vnde homines inquit locutione utuntur uaria, cum uocem omnes eandem reddant. Apertius autem & in octauo de natura animaliuma, cum de eorum loquitur actionibus & futuri temporis notitiam eis adscribit & imitationem. Multoque etiam apertius in nono eiusdem operisb, cum de prudentia plurimorum aegit animantium: Ibique praeterea & erudiri elephantes, & intelligere, & regem adorare condiscere, dubio procul affirmauit.c & ante in sexto librod nescio quomodo suibus feris discursum non etiam tacitus concesserit, cum scripsit eos praeparare cutem crassissimam, & indurare attritu arborum ad futuram pugnam, & saepe etiam obducto luto & resiccato tergus inuictum contra ictus efficere. Adde quod in ipso nono libroe etiam prodidit aegyptum Ichneumona ubi aspidem anguem, suum hostem aspexerit, & uocare socios & limo obducto contra ictus morsusque se se ante pugnae congressum loricare. Quibus ex rebus liquet auiculis dedisse Aristotelem, & educationem & imitationem & disciplinam & studium: Elephantis etiam eruditionem intellectum ad orationem. quae omnia ad rationem prudentiam ue pertineant an minime? iuratissimi eius sectatores per se diiudicent. Caeterum uideamus, si placet quid uetusti illi philosophi ante platonem senserint, quidque demum aliae sectae etiam post platonem. & Aristotelem: Confirmatio supra hac de re censuerint: Sane uetustiores gentium philosophi negabunt & ipsi dictorum pro antiquos consecutionem: ut pote qui bruta quae dicimus animantia, ratione etiam polphilosophos. lere censuerunt: Vnde & quae sit illa rationalis differentia, qua brutum & qua homo constituitur, non plane illis constitit. Anaxagorasf namque dicit animalia bruta esse rationalia: non occasione sumpta (ut arbitror) ex quibusdam sacrarum litterarum dictis, quorum secundo huius operis libro meminimus, Sed eo quod actiuam rationem haberent, non autem tanquam intellectum & mentis interpraetem. Pythagoras etiam sed & Plato uti Plutarchus quinto libro de naturalibus philosophorum placitis affirmatg, rationales esse animalium 2 locutionem ut ] locutionem, ut B. S. 3 studium, Vnde ] studium. Vnde B. S. 3 homines inquit locutione ] homines, inquit, locutione S. 6 adscribit & ] adscribit, & B. S. 6 imitationem. Multoque ] imitationem: multoque S. 7 animantium: Ibique ] sic! B. S. 8 intelligere ] intelligire B. 9 affirmauit. & ] affirmauit, & B. S. 9 discursum non ] discursum, non B. S. 11 arborum ad ] arborum, ad S. 14 socios & ] socios, & B. S. 16 educationem & imitationem & disciplinam & ] educationem, & imitationem, & disciplinam, & B. S. 16 studium: Elephantis ] sic! B. S. 17 eruditionem intellectum ] eruditionem, intellectum S. 17 orationem. quae ] orationem, quae B. S. 18 prudentiam ue ] prudentiamue B. S. 19 placet quid ] placet, quid S. 20 platonem. & ] Platonem, & B. S. 21 censuerint: Sane ] sic! B. S. 21 negabunt & ] negabunt, & B. 22 consecutionem: ut pote qui bruta quae ] consecutionem: utpote, qui bruta, quae B. S. 23 Vnde ] unde B. S. 23 brutum & ] brutum, & B. S. 25 occasione sumpta ] occasione, sumpta B. S. 26 sacrarum ] Sacrarum S. 26 operis ] Operis S. 27 Sed eo quod ] sed eo, quod B. S. 28 etiam sed & Plato uti ] etiam, sed & Plato, uti B. S. a hist. anim. VII 12, 588a1 sqq. b Ibid. IX 1, 608a10 sqq. c Ibid. IX 46, 630b18 sqq. d Ibid. VI 18, 571b13 sqq. e Ibid. IX 6, 612a17 sqq. f plac. 908F. g Ibid.

5

10

15

20

25

155 v. 156 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

571

quae irrationalia dicuntur animas decreuerunt, Non tamen agere rationaliter & ob corporum intemperiem, & quia sunt impotes disserendi. Hoc autem non tollit quin propterea rationali nomine apud eos sint uocata: Quoniam & homines possunt plerisque de causis, & usum rationis & locutionis amittere. plutarchus ipse librum aedidit probaturus, quod quae irrationalia dicuntur, utantur rationea, ipsiusque libri titulus .περὶ του τὰ ἄλογα λόγω χρῆσθαιb & inter scepticos fuit, qui affirmarit non so lum ratione uti bellua, sed & cani etiam naturalem dialecticae discursum ascripseritc, ut secundo libro monstrauimusd: a quo uisum non omnino abhorruisse Ambrosium diximus, sed scite magis & moderate ea ipsa de re fuisse locutum in sexto hexameron libroe. Scepticae autem sectae philosophi omnes, dubitant de hominis definitione sicuti & de reliquis omnibus. Nouae academiae mediaeque philosophi, ita & hanc hominis definitionem sicuti & caetera tollunt, Socrates apud platonem fatetur se illam ignorare, & nescire se quid sit homo plane testatur. hesit inuestigio Democritus. Adauxerunt alii dubitationem oraculo pythio commoniti. Dicearchus discipulus Aristotelis etiam nullam dixit animam, si & Cicerof & Sextus philosophusg uera prodidit, unde & rationalem sustulit differentiam. Empedocles non solum brutis, ut alii ueteres, sed etiam plantis tribuit rationem, Vnde & illud eius carmen πάντὰισθιφρόνησιν ἒχειν καὶ νόµατοσ ἄισανh. Prudentiam uidelicet. & intellectus partem illis ascribens. Nec euariauit longe Diogenesi, intellectibili parte stirpes participare non dubitatus, hebreum quoque Philonemj non preteream affirmantem omnibus animalibus inesse rationem. Colligi itaque potest amplissime incertam non solum esse Totius disputationis de de homine definitionem apud nouos academicos qui omnia sustulerunt, & hominis definitione apud pyrrhonios, scepticosue, qui de omnibus ambigui fuerunt, & omnes im- conclusio. pugnarunt: Et apud Socratem, atque Democritum ancipites, & animi dubios: atque apud ueteres philosophos qui rationem brutis communicauerunt, & ad

1 animalium quae ] animalium, quae B. S. 1 dicuntur animas ] dicuntur, animas S. 1 Non ] non B. S. 3 tollit quin ] tollit, quin B. S. 3 uocata: Quoniam ] uocata: Quoniam B. / uocata: quoniam S. 4 rationis & ] rationis, & B. S. 5 amittere. plutarchus ] amittere, Plutarchus B. / amittere: Plutarchus S. 6 titulus .περὶ ] titulus, περὶ B. S. 6 χρῆσθαι & ] χρῆσθαι, & B. S. 9 monstrauimus: a ] sic! B. S. 10 magis & ] magis, & B. S. 12 sicuti & ] sicuti, & B. S. 12 academiae ] Academiae B. S. 13 tollunt, Socrates ] tollunt: Socrates S. 14 homo plane ] homo, plane S. 15 testatur. hesit inuestigio ] testatur, haesit inuestigio / testatur, haesit in uestigio S. 17 Cicero & ] Cicero, & B. S. 19 rationem, Vnde ] rationem: Vnde B. S. 19 πάντὰισθιφρόνησιν ] πάντ, ὰισθιφρόνησιν B. / πάντ ὰισθιφρόνησιν S. 19 ἒχειν καὶ ] ἒχειν, καὶ B. S. 20 uidelicet. & ] uidelicet, & B. S. 22 dubitatus, hebreum ] dubitatus. Hebraeum B. / dubitans. Hebraeum S. 24 academicos qui ] Academicos. qui B. / Academicos, qui S. 26 impugnarunt: Et ] sic! B. S. a plac. 908F. b Plutarch, Bruta ratione uti. c PH 1, 69. d EV 2, c. 32, p. 244 sq. e Ambrosius, Hexaemeron, 6, 4, 23. f Cicero, De officiis, 2, 5, 16. g PH 2, 31. h DK B110; Ref. 6, 12,1; M 8, 286. i DL 8, 77. j Nicolaus Cusanus, Idiota de mente, 5, 83, p. 126; Apologia doctae ignorantiae, 21, p. 15; Hieronymus, De viris illustribus, c. 11, col. 659B.

572

Liber Quintus

156 r.

plantas usque descenderunt: & apud porphyrium brutis rationem tribuentem, & secundum magis & minus differre ea ab hominibus contendentem, sed apud ipsum quoque platonem & Aristotelem, quando hic id quod est rationale aliis supra hominem, ille & supra hominem & sub homine etiam collocauerit. Nec hoc satis, quandoquidem antiquos uidimus theologos, qui satyros ad rationis usum & religionem admiserunt, & Angelos animalia rationalia existimarunt: Et nouos inspeximus, decernentes nec animal rationale genus esse hominis, nec id quod mortale dicitur eius differentiam haberi, Nec quod alii fecere additamentum ipsi mortali, hoc est scientiae & disciplinae susceptile, satis esse, cum brutis etiam prudentia, & quod magis est plantis a plerisque philosophorum ascribatur, Et non prudentiam modo sed religionem etiam satyReiicitur quaedam ris & Antonius & Hieronymus concesserint. Quare frustra uidetur additum opinio. a quibusdam graecis, hominis definitioni .νου καὶ επιστήµης δεκτικὸνa hoc est intellectus & scientiae susceptile, quoniam & intellectum & scientiam susciperent, si ratione uterentur. Quare nihil egerunt qui eam particulam addiderunt, ut fabulis ansam non reliquerent, nymphas celebrantibus, quarum etiam mentionem ab Aristotele factam .ii. libro narrauimus testimonio Seruiib qui libros Aristotelis aliquos potuit uidere eorum qui perierunt, in quibus de nymphis sermo haberetur, potuit & eos aliquis graecorum peripaIosephus rhacendites. teticorum legisse. Certe Iosephus rhacendites scripsit subditam & annexam eam particulam definitioni hominis propter id quod νύµφασ µακραίωνασ ἐιναι µυθέυονται ζῶαλογικά, καὶ µακρόβια. ὄµωσ µἐντοι θνητὰ ἐκφυσεως ἀλλ᾽ ὀὐη ἐκ µαθήσεωσ γινώσκοντατους τεχνικουσ λόγουσc: hoc est nymphas longaeuas esse fabulantur animalia rationalia, & uiuacia, nihilominus mortalia, ex natura non ex disciplina artificiales cognoscentia sermones. Nihil inquam aegerunt, cum non solum ipse satyrus locutus sit, & legatione ut loqueretur fungebatur, Nec ex sua natura sed ex auditu, Christi cognouerat aduentum. Sed & ani-

1 descenderunt: & ] sic! B. S. 3 platonem & ] platonem, & B. S. 3 id quod ] id, quod B. S. 4 hominem & ] hominem, & B. S. 7 existimarunt: Et ] existimarunt, et B. / existimarunt & S. 8 dicitur eius ] dicitur, eius S. 8 Nec ] nec B. S. 9 est scientiae ] est, scientiae B. S. 9 satis ] satir B. 11 ascribatur, Et ] ascribatur. Et B. / ascribatur: Et S. 11 modo sed ] modo, sed B. S. 12 satyris & Antonius & ] satyris, & Antonius, & B. S. 13 definitioni .νου ] definitioni, νου B. S. 14 επιςήµης δεκτικὸν hoc est intellectus ] επιςήµης, δεκτικὸν, hoc est, intellectus B. S. 14 intellectum & ] intellectum, & B. S. 17 .ii. ] 2. B. S. 18 narrauimus testimonio Seruii qui ] narrauimus, testimonio Seruii, qui B. S. 18 uidere eorum ] uidere, eorum B. S. 21 µακραίωνασ ] µακραίωνας B. S. 22 ζῶαλογικά ] ζῶα λογικὰ B. S. 22 µακρόβια. ὄµωσ ] µακρόβια ὄµως B. / µακρόβια, ὄµως S. 22 ἐκφυσεως ] ἐκ φυσεως B. S. 23 ἀλλὀὐηἐκµαθήσεωσ ] ἀλλ᾽ ὀὐη ἐκ µαθήσεως B. S. 23 γινώσκοντατους ] γινώσκοντα τους S. 23 est nymphas ] est, nymphas B. S. 25 mortalia, ex natura non ] mortalia ex natura, non B. / mortalia, ex natura, non S. 25 Nihil inquam aegerunt ] Nihil inquam egerunt B. / Nihil, inquam, egerunt S. 27 Nec ] nec B. S. 27 natura sed ] natura, sed B. S. 27 aduentum. Sed ] aduentum: Sed S. a M 7, 269; Top. V 4, 132a36 sqq. b Servius, Aeneidos librorum commentarii, 1, l. 376. c Nikephoros Blemmydes, Epitome logica, p. 5.

5

10

15

20

25

156 r. 156 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

573

malia quae irrationalia putantur, ratione pollere multi philosophorum dixere, omnes autem nouere artificio sermonis humani humanas ab illis uoces reddi, Et humane etiam quoad attinet ad eorum naturam, disciplinae particeps fieri. Et disciplinae quoque capaces esse aliquis animantes & studio etiam imitatrices ex Aristotelis doctrina probauimus. quod si definitioni addi amplius quidam putent, uel in id incidunt incommodum ut cum definito postea non conuertatur ipsa definitio, uel cantilenam ex breui sermone conficiunt, uel a definitione ad descriptionem delabuntur, si quae propria, scilicet illi dicuntur adsciuerint. Demumque non effugiunt, quin ipse propriae affectiones quae nuncupantur, ei etiam aptentur animali, cui differentia constitutrix, aut quae uice illius desumpta est, prius aptabatur. Nam & si cuipiam competere id quod rationale dicitur affirmauerint, eidem illico & ridendi aptitudine facultatemque, seruata proportione condonauerint. Quare illud constanter colligamus hominis definitionem apud philosophos gentium certam non haberi, ex quo perspici datur quam scire nequeant rerum aliarum definitiones, cum nostram propriam, & intima, immo nos ipsos, id est, cum quid ipsi sumus, exacte nesciuerint. Nec scire etiam queant trita illa generis & differentiae regula usi, & Aristoteleo nixi dogmate, illo in octauo primae philosophiaea, quo uoluit homine non esse idem quod animal bipes, sed aliquid praeter haec, quoniam haec se se habent uti materia respectu formae totius, quibus satis aperitur illa oratione ex Aristotelis sententia, non posse uere definiri: sublata uero definitione, demonstrationem tolli, Et ipse admittit Aristoteles, & ratio conuincit.

Quo modo possit homo uno uerbo graeco ultimam differentiam exprimente definiri. cap. ix.

30

Vt autem non solum impugnare & demoliri definitionem, & non aliquid aut ueri aut saltem uerisimilis de ea praesertim quae hominis est, afferre uideamur, illud probabiliter dictum uolo. Si duo latina nomina ita in unum conflare possem, ut unum quod proprie neutrum illorum esset dissultaret uocabulum, 2 humani humanas ] humani, humanas B. S. 3 Et ] & B. S. 5 probauimus. quod ] probauimus, quod B. S. 6 incommodum ut ] incommodum, ut B. S. 9 affectiones quae ] affectiones, quae B. S. 11 & si ] etsi B. S. 12 dicitur affirmauerint ] dicitur, affirmauerint S. 15 datur quam ] datur, quam B. S. 16 intima, immo nos ipsos ] intimam, imo nosipsos B. S. 17 generis & ] generis, & B. S. 19 homine ] hominem B. S. 20 quibus ] quib. S. 21 definiri: sublata ] sic! B. S. 22 Et ] & B. S. 26 ix.] IX. B. S. 28 uerisimilis de ] uerisimilis, de B. S. 29 latina ] Latina S. a Met. VIII 3, 1043b10 sqq.

574

Liber Quintus

156 v. 157 r.

quemadmodum graeca uoce nominum compositioni maxime accommoda, me facere posse non diffido hominis definitionem una differentia quae sit λογονοητικὴ, auderem tradere, quae & rem complecteretur ipsam, & excluderet alias. Due enim sunt supra sensum in cognitionis genere differentiae, Altera rationalis quae a Graecis uocata est λογικὴ. Altera intellectrix ab illis νοητικὴ, nuncupata. In utraque uero gradus plurimi, & ita se se iungunt ut quod supraemum in imo sit genere, imum sit in eo quod est supraemum. Homo itaque in hoc quasi meditullio constitutus, unde & uinculum suprae infimaeque naturae nuncupationem obtinuit: ut qui collimitio quodam nectat utranque Sub se multos habet cognitionis gradus, habet & supra se multos. Animalia & enim diuersi generis ad hominis cognitionem quanto magis accedunt, tanto magis cognitione discursuque quodam rationis participare dicuntur: quantoque recedunt magis, ad plantarum stirpium ue stupidam conditionem propinquant, eiusque naturam sapiunt, unde illis nomen fecit Aristoteles Zoophytaa, quasi dixeris animalistirpia, ut quae confinium tenerent utriusque naturae. Sic de singulis generibus quae superioris, & inferioris gradus uinculum haberentur, pari proportione conflari, & coalescere unum ex duobus posset. Quae uero infra hominem sunt animantia, ea uere dici rationalia nequeunt, ut prisci putabant, quando id proprium est hominis qui summum obtinet in imis locum, cui proprie & exacte ratio uniuersalis competit, aliis de longinquo, tantoque minus quo longius in cognoscendo distant ab homine: Vnde alia pene stupida, alia sensatoria, alia cuiusdam capacia, disciplinae, & prudentiae quandoque nomine donata: Siue id ad naturae referatur instinctum, siue ut aliis placuit magis, ad quoddam consilium eorum quae sunt ad finem copulatione memoriae, unde inquiunt ex hoc magis quam ex illo aceruo, formica surripit granum, & in hac potius quam in illa scrobe reponit, collatu quodam usa licet paruo nec perfecto, sicuti etiam parum experimentis nititur, quibus ipsa animantia parum pollent: quo factum ut etiam a theologis quibusdam ratione prudentia ue particulari pollere quoquo modo illa, non sit negatum. Sed homo praeter haec uniuersali etiam ratione praeditus est, quatenus prin ceps, & in summo collocatus gradu naturae inferioris, quatenus uero in imo iacet supe1 compositioni ] compositini B. 2 differentia quae ] differentia, quae B. S. 4 differentiae, Altera ] differentiae: altera S. 5 rationalis quae ] rationalis, quae B. S. 5 λογικὴ. Altera ] λογικὴ: altera S. 6 νοητικὴ, nuncupata ] νοητικὴ nuncupata S. 6 iungunt ut ] iungunt, ut B. S. 8 itaque in hoc quasi ] itaque, in hoc, quasi B. S. 9 collimitio ] colliminio S. 9 utranque Sub ] utranque, sub B. S. 10 & enim ] etenim S. 12 dicuntur: quantoque ] sic! B. S. 13 stirpium ue ] stirpiumue B. S. 15 animalistirpia ] animali stirpia B. 19 hominis qui ] hominis, qui B. S. 20 proprie & ] proprie, & B. S. 20 competit ] competitur B. S. 21 minus quo ] minus, quo B. S. 23 Siue ] siue B. S. 24 consilium eorum ] consilium, eorum B. S. 25 magis quam ] magis, quam B. S. 26 potius quam ] potius, quam B. S. 27 paruo nec ] paruo, nec B. S. 29 prudentia ue ] prudentiaue B. S. 29 particulari ] particula B. S. 30 princeps. & ] princeps, & B. S. a hist. anim. IV 1, 523b3 sqq.

5

10

15

20

25

30

157 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

575

rioris naturae, & intellectilis est, & eius forma, id est, anima intellectrix siue intellectiua nuncupatur. Quandoquidem substantia rationalis siue intellectiuae animae & est meritoque habetur uere ac per se humani corporis forma. quod non solum ratione probatum, sed nostrae catholicae ecclesiae lege sancitum est. Caeterum quandoque ipsa anima rationalis quandoque intellectualis, quandoque ratio, quandoque mens appellatur, quandoque simul utroque censetur nomine. Vnde illa Augustini nostri uerba, mentem, qua rationalis est anima hominisa. Vnde illa Leonisb, siue animam siue mentem rationabilem. Mihi autem uidetur potius rationale animal hominem, quam intellectuale aut mentale in antiquorum definitione uocatum, quoniam rationis illi magis proprie munus congruit, quam intellectus & mentis. quod diligenter etiam explicat Thomas secundo in sententias theologicas commentarioc. proprie inquam magis rationis illi congruit munus: hoc est ratiocinari atque discurrere magis, quam rei substantiam unico intutu compraehendere, tam & si etiam eo munere prorsus omninoque non sit suapte natura destitutus. Propria itaque illi est ratio quam pleno iure possidet: propria eius natura intellectilis, sed ordine infimo: quando spiritibus a materia seiunctis magis est propria, & inter eos, qui summum obtinent locum maxime pollent intellectu. Anima itaque hominis eademque forma a qua differentia trahi debet, & rationalis est & intellectrix, & utraque appellatione iure uocatur, plenius tamen & exactius pollere dicitur ratione. Due autem hae in ipsa anima non sunt differentiae, sed una prorsus, a qua duae illae proprietates ratiocinandi uidelicet & intelligendi manant. Quapropter uno nomine significari illam oporteret, quae rationis & intellectus officium subindicaret. Sed cum nullum tale conficere nomen quod satisfaciat, adhuc potuerim. hoc graecum ex duobus uidelicet uocabulum conflaui λογονοητικὴ: Qua differentia tanquam propria omnes aliae superiores includantur, & ab omnibus aliis rebus quae non sunt homo dirimatur. Nam per uniuersalem rationem ab omnibus brutorum generibus dirimitur, per rationem ipsam intellectu iunctam dirimitur ab angelis, qui suapte natura discursu rationis non egent. Quae omnia uerbo illo uno dif1 intellectrix siue ] intellectrix, siue B. S. 3 animae & ] animae, & B. S. 3 est meritoque ] est, meritoque S. 4 forma. quod ] forma, quod B. S. 4 catholicae ] Catholicae B. S. 5 rationalis quandoque] rationalis, quandoque B. S. 8 hominis: Vnde ] hominis. Vnde S. 8 animam siue ] animam, siue B. S. 10 rationis ] rationalis S. 11 mentis. quod ] mentis, quod B. S. 13 commentario. proprie inquam magis ] commentario, proprie inquam, magis B. / commentario, proprie, inquam, magis S. 13 est ratiocinari ] est, ratiocinari S. 14 intutu ] intiutu B. / intuitu S. 14 tam & si ] tametsi B. S. 16 ratio quam ] ratio, quam B. S. 17 spiritibus ] spiritib. B. 18 locum maxime ] locum, maxime S. 19 est & ] est, & B. S. 22 proprietates ratiocinandi ] proprietates, ratiocinandi B. S. 25 potuerim. hoc ] potuerim, hoc B. S. 25 duobus ] duob. B. 26 λογονοητικὴ: Qua ] sic! B. S. 27 omnibus aliis rebus ] omnib. rebus B. / omnibus reb. S. 27 sunt homo ] sunt, homo S. a Augustinus, De haeresibus, c. 55, 325, 1–11. b Leo I. (»Magnus«), Epistula 59 (= PL 54), c. 5, Sp. 871B. c Thomas von Aquin, Super Sententiarum, lib. 2, d. 19, q. 1, a. 1, ad 4.

576

Liber Quintus

157 r. 157 v.

ferentiam exprimente significantur, quae superiores includit, & cum homine plane atque simpliciter conuertitur reciprocaturque, nec maioris omnino est ambitus nec minoris. Sed reuertamur ad ipsam in communi definitionem, ostendamusque illam ex Aristoteleo dogmate nequire compraehendi.

Quod etiamsi possit haberi definitio non tamen ex regulis ab aristotele positis, ibique multa de modo intelligendi non protrita, sed rara ponuntur.

5

capvt decimvm.

Prima ratio subsignatu Secunda. Tertia. Quarta. Philoponus. Probatio propria ex superiori sensus incertitudine pendens.

Sed esto ut possit haberi definitio, Aristotelis tamen regulis eam haberi non posse clarissime conuincatur: non propterea solum quod sit ipsa per se inuentu difficilis, eo ipso & Themistio paraphraste authoribus in opere de animaa: nec quod solius substantiae sit definitio proprie dicta, aliorum uero ex additione, ut ipse uoluit in septimo primae philosophiaeb. Nec quod ipsius esse rei explicatrix oratio definitio sit, ut scripsit in topicisc, oratio uero partes habeat definitio non habeat, si ultima uidelicet differentia tantum modo finiendum sit: nec quoniam ipse innuat & expositores explicent, praecipueque philoponus in commentario in postremum analyticum uolumend, definitionem alicuius nec posse demonstrari, nec inductione colligi, nec sensu decerni. Non inquam propterea solum, sed eodem ex fundamento quo sumus prius usi, uacillantis uidelicet mutabundique sensus imbecillitate. qua propter non huius aut illius, sed in uniuersum definitionem minime posse exacte compraehendi monstrare conabimur. Et enim sensus ipse quo semper utitur Aristo. tanquam caecus baculo, ad essentiam rei per tingere non potest, ipsomet etiam authore, si quidem solis immoratur accidentibus: & eius primo libro de animae sententia est, accidentia conferre nobis magna ex parte ad cognoscendum quid sit res: Magna enim ex parte & conferre, uerbis est usus, ut indicaret, nec omnino id fieri, nec posse certo colligi, sed ad id conferre. quid autem hoc aliud quam coniectari? at ubi coniectura ibi ne certitudo? coniectatur igitur

3 ambitus nec ] ambitus, nec B. S. 5 definitio non ] definitio, non B. S. 8 Caput decimum.] Cap. X. B. S. 10 solum quod ] solum, quod B. S. 13 philosophiae. Nec ] Philosophiae: nec S. 15 habeat definitio ] habeat, definitio B. S. 15 tantum modo ] tantummodo B. S. 16 sit: nec ] sit, nec B. / sit: nec S. 16 innuat & ] innuat, & B. S. 20 imbecillitate. qua ] imbecillitate, qua B. S. 21 huius aut ] huius, aut B. S. 21 minime posse ] minime, posse B. S. 22 Et enim ] Etenim S. 22 Aristo.] Aristoteles S. 24 accidentibus: & ] sic! B. S. 26 res: Magna ] sic! B. S. 26 parte & ] parte, & B. S. 27 conferre. quid ] conferre, quid B. S. a Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 2, 6. b Met. VII 5, 1031a1 sqq. c Top. VII 3, 153a6 sqq. d Philoponus, In Aristotelis Analytica posteriora commentaria, 344, 5 sqq. e De anim. I 1, 402b22 sq.

10

15

20

25

157 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

577

ex accidentibus substantiam, eoque magis quod ille usus est his uerbis συµβεβηκότα συµβὰλλεταιa hoc est accidentia conferunt, siue adiuuant, uidelicet ad coniectandum. Ac sane ex pluribus accidentibus coniici, non certo sciri substantia potest, Ipso etiam confirmante, & intellectus & mentis esse partes, essentiam rei substantiam ue cognoscere. Differentiam uero ad substantiam non solum pertinere, sed ipsam in se se, & constituere & secernere ab aliis, clarum est omnibus, qui uel porphyrii uestibula sint ingressi, uel unam in lycio cum Aristotele deambulatiunculam fecerint. At cum ipse ut ex primo de anima librob conspicuum est, doceat ex accidentibus definitiones inuestigare & cum sensus non praetergrediatur accidentia, nec substantialis rei differentia possit sensu cognosci, cum id sit proprium intellectus officium, cumque nihil sit in intellectu ita eo ipso uolente & decernente, quin prius fuerit in sensu, clare conuincitur eum qui Aristoteleo dogmate & regulis nixus fueritc, nullam habere certam & penitus exactam definitionem posse, & quod est sequens, nihil posse ex ipsius arte perfecte demonstrare. quod si quis dixerit substantiam Responsio. ab intellectu cognosci specie ipsa substantiae, non accidentis: nam qui accidentis cognosci specie substantiam censent, dare manus hisce rationibus & testimoniis, nec ullo pacto reluctari iure debent: qui non specie ipsa substantiae substantiam cognosci uolunt, quoniam authore Aristotele substantia prior est cognitioned, porrigere herbam minime uolent. At quicunque sint (quan- Confutatio. quam alioqui docti homines) primum uideant, an ita Aristotelice loquantur ut aristotelici queant haberi? quod tamen minime uidentur cupere. postea an Thomae quorum se profitentur sectatores omnino consentiant? is enim Thomas. substantiam ideo dictam cognitione priorem docet primo contra gentes libro, quod ponatur in definitione accidentis, non quod substantia prius accidente cognoscature: alioqui etiam ipse antea praecluserat errori aditum, cum scripsit eodem ipso libro, intellectus nostri secundum modum praesentis uitae, cognitionem a sensu incipere.f Neque enim illis consensit Thomas, qui aut innatas 1 magis quod ] magis, quod B. S. 2 uerbis συµβεβηκότα ] uerbis, συµβεβηκότα B. S. 2 συµβὰλλεται hoc est accidentia ] συµβὰλλεται, hoc est, accidentia B. S. 3 coniectandum. Ac ] coniectandum: Ac S. 4 potest, Ipso ] potest. Ipso B. / potest, ipso S. 4 intellectus & ] intellectus, & B. S. 5 substantiam ue ] substantiamue B. S. 6 constituere & ] constituere, & B. S. 8 lycio ] Lycio B. / Lyceo S. 8 ipse ut ] ipse, ut S. 10 inuestigare & ] inuestigare, & B. S. 12 intellectu ita eo ipso uolente & ] intellectu, ita eo ipso uolente, & B. S. 13 eum qui Aristoteleo dogmate & ] eum, qui Aristoteleo dogmate, & B. S. 15 demonstrare. quod ] demonstrare, quod B. / demonstrare: quod S. 16 substantiam ab ] substantiam, ab B. S. 16 accidentis: nam ] accidentis, nam B. / accidentis: nam S. 18 debent: qui ] debent, qui B. / debent: qui S. 19 quoniam authore ] quoniam, authore S. 19 Aristotele substantia ] Aristotele, substantia B. S. 22 loquantur ut ] loquantur, ut B. S. 22 quod ] Quod B. 22 cupere. postea ] cupere, postea B. / cupere: postea S. 24 docet primo ] docet, primo B. S. 26 cognoscatur: alioqui ] sic! B. S. a De anim. I 1, 402b21. b Ibid. c De anim. III 8, 432a7 sq.; Anal. post. I 17, 81a37-b10. d Met. VII 1, 1028a31 sq. e Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 1 cap. 34 n. 2. f Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 1, c. 3, n. 4.

578

Aristoteles.

Auerroys.

Responsio.

Confutatio.

Nota regulam authoris.

Liber Quintus

157 v. 158 r.

species, aut inchoatas & tanquam umbratilibus lineis designatas, in anima uoluerunt esse: sed a sensu naturalem omnem notitiam ducere originem uoluit, & ita uoluisse Aristotelem existimauit: atque ideo ea quae in sensu non cadunt, non posse humano intellectu capi, nisi quatenus ex sensibus eorum cognitio colligitur. Super secundo quoque metaphysicaea, & tertio item commentario de animab, substantiam docet a nobis intelligi posse quo ad esse, non quo ad essentiam, haec Thomas. Sed de Aristotele de quo nobis est instituta disputatio disseramus. Nam praeter ea quae duximus in medium ab eo sumpta, sexto metaphysicorumc inter initia libri, docet a sensibus exordiendum, atque ita procedendum. Ita & septimo eiusdem operis.d ut mittam quae in primo naturalis auscultationis sanxit, quo in loco Auerroys particula quarta, ab accidentibus uniuersalibus notitiam nostram ortum habere decernit.e Idem septimo metaphysicorum particula decimaf, docuit hunc processum haberi doctrinae omnibus in scientiis praeterquam in mathematicis, & sexto ipsius operisg, substantias sciri non posse nisi ex accidentibus affirmat. quod si uideri dixerint ex Aristotele uno in loco haberi con trarium huius sententiae, hoc est substantiam cognitione priorem accidente dici. & quo ad finitionem accidentis claudentis substantiam se Thomam non sequi. tum discant quo ad naturam ipsam & perfectionem & dignitatem rei, non quo ad nos primatum illum referendum esse. Alioquin sibi ipsi aduersum Aristotelem fateri illos oportet, quod tamen nisi torti libenter non facerent. Quare si repugnare ipso in authore loca locis uideantur, consentaneum est multa uno plus posse, eoque maxime ubi ex re propositaque afferuntur materia. Illud uero quod nunc est in controuersia in metaphysicis non in libris de anima prodidit: ubi non de modo cognitionis nostrae, sed de rei ipsius in se se natura disserebat. Nec distinctio illa simplicis & discursatricis notitiae quicquam illis suffragata fuerit, nam ubique Aristoteles sensum praemittit & accersit accidentia. ac nisi uererer ut se defraudatos expostularent & causarentur me ex lycio in templi adyta diuertere, Afferrem quae nonnulli solent de accidentibus in sacramen-

1 inchoatas & ] inchoatas, & B. S. 3 existimauit: atque ] sic! B. S. 6 posse quo ad ] posse, quoad B. S. 7 essentiam, haec ] essentiam: haec S. 8 disputatio disseramus ] disputatio, disseramus S. 8 ea quae ] ea, quae B. S. 10 operis. ut ] operis, ut B. S. 11 Auerroys ] Auerrois B. S. 14 in scientiis praeterquam ] inscientiis, praeterquam B. / in scientiis, praeterquam S. 15 posse nisi ] posse, nisi B. S. 15 quod ] Quod B. S. 17 est substantiam ] est, substantiam B. S. 17 dici. & ] dici, & B. S. 18 sequi. tum ] sequi, tum B. S. 18 discant quo ad ] discant, quo ad B. / discant, quoad S. 19 perfectionem & ] perfectionem, & B. S. 19 quo ad ] quoad S. 24 prodidit: ubi ] sic! B. S. 27 fuerit, nam ] fuerit: nam S. 27 praemittit & ] praemittit, & B. S. 27 accidentia. ac ] accidentia, ac B. S. 28 expostularent & ] expostularent, & B. S. 28 lycio ] Lyceo S. 29 Afferrem quae ] afferrem, quae B. S. a Thomas von Aquin, Sententia Metaphysicae, lib. 2 l. 1 n. 10; lib. 2 l. 1 n. 13. b Thomas von Aquin, Sententia de anima, lib. 3, l. 9, n. 6 c Met. VI 1, 1025b5 sqq. d Met. VII 2, 1028b20 sqq. e Averroes, De physico auditu, 1, 3, 4, fol. 7 r. F. f Averroes, Aristotelis metaphysicorum libri, 7, 2, 10, 160 v. l. g Ibid. 6, 1, 1, 144 v. I.

5

10

15

20

25

158 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

579

to altaris. Ibi enim panis non est substantia, mouetur tamen & sensus, & deinde intellectus accidentium informatur specie. Nec alicuius est momenti responsio, qua dicunt phantasma prodire ex accidentibus, promique postea de phantasmate substantiae species, eius uirtute panis substantiae quae praefuit, Nam quod desiit esse, iam non est, quod autem non est, quicquam non potest efficere. quare illius panis qui olim fuit, mox non est, uirtute, promi quicquam iure nequit dici. sed libet aliquid afferre quod alii forte hac in re non attulere. Quaererem ego ab eis de ipsa specie substantiae: primum quaestionem illam absoluerent, quid per speciem sit capiendum, cum alii speciem in rebus compositis ex materia & forma, rem uniuersim non particulatim acceptam uelint intelligi & formam simul & materiam in communi sumptam significari. Alii solam formam, atque hanc dicunt essentiam rei, & id quod ab Aristotele significatur per id quod est esse rei, uti uoluit Themistius, Philoponus, alii. Secus autem plerique uti diximus, inter quos Thomas arbitratus per essentiam rei, notari id quod clauditur definitione, & in rebus naturalibus tam materiam quam formam essentiae nomine insinuari audienti, sed in communi tantum, sequaestratis uidelicet principiis ut neoterici dicunt indiuiduantibus: qua de re in nostris in tertium de anima commentariisa non nihil disputauimus. hoc inquam primum discuti uellem, atque decerni, quoniam inde, quid primo & directe, quid postea & reflexe imprimatur in intellectum satis posset indagari: unde etiam quaestio de propria sui cognitione, an per suam an per alienam speciem se ipse percipiat, satis posset excitari? in qua decernenda & Albertus & alii dissensere. Deinde ubi nam primo recepta ipsa qualiscunque habeatur species ad cognitionem fuerit? in sensu ne? an in intellectu? an potius in utroque? Si primum sequetur id Aristoteli aduersum, a sensu substantiam cognosci, & quo ad hoc attinet sensus & intellectus interstitium confunderetur. Si secundum iterum id erit contra Aristo. in analyticis decernentem, nihil fuisse in intellectu quin prius fuerit in sensub, siue simplex ea noticia, siue discurrens, siue confusa dicatur: eoque maxime argumento confirmatur, quo decreuit eos qui carerent uno sensu ab ortu naturae, carituros etiam illarum noticia rerum quae ad illum sensum pertinuissent, & multo quoque magis 4 substantiae quae ] substantiae, quae B. S. 5 praefuit, Nam ] praefuit: nam B. S. 6 efficere. quare ] efficere, quare B. S. 7 dici. sed ] dici, sed B. S. 11 intelligi & formam simul & ] intelligi, & formam simul, & B. S. 13 significatur per ] significatur, per B. S. 16 materiam quam ] materiam, quam B. S. 17 principiis ut neoterici ] principiis, ut Neoterici B. S. 18 hoc ] Hoc B. S. 20 imprimatur in ] imprimatur, in S. 21 indagari: unde ] indagari: unde B. / indagari. Vnde S. 21 suam an ] suam, an B. S. 23 decernenda & Albertus & ] decernenda, & Albertus, & B. S. 23 ubi nam ] ubinam S. 24 species ad ] species, ad B. S. 26 attinet sensus & ] attinet sensus, & B. / attinet, sensus & S. 27 secundum iterum ] secundum, iterum S. 27 Aristo.] Aristotelem S. 28 intellectu quin ] intellectu, quin B. S. 29 dicatur: eoque ] sic! B. S. 31 rerum quae ] rerum, quae B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De anima immortalitate, p. 19 sqq. 81a37-b10; Gianfrancesco Pico della Mirandola, De elementis, 3, p. 118.

b Anal. post. I 18,

Responsio Confutatio.

Contra eos qui dicunt specie substantiae substantiam cognosci apud Ari.

Commentarii pro anima.

Prima probatio multiplex argumentatio ne subnixa.

580

Quanta et quam multiplex difficultas rem exacte cognoscendi.

Liber Quintus

158 r. 158 v.

cum affirmauit in tertio de anima libroa eos qui sensu carerent, addiscere & intelligere quicquam omnino non posse. Prima itaque cognitio sensilis est, & quod est sequens accidentis, quoad pertinet ad originem, quoad uero ad perfectionem, substantiae prima est in se se atque nobilior cognitio, non autem primo nobis hausta adeo ut nonnulli uoluerint eam hac in uita ab hominibus non posse cognosci sine discursu, alii nullo modo perfecte, propterea quod inter similitudinem & rem cuius est similitudo quiddam intercidat, ut discurrere sit opus, nec iudicium similitudinis perfectum fieri queat, re antea per se se ipsa non cognita. uiderique hoc facile potest ab uno quoque cui aliquod per sensum unum nunciatum dumtaxat fuerit, & per alium fiat cum imaginatione propensio. nam si per auditum tantum fuerit menti quidpiam insinuatum, alio modo alii sensus arbitrantur. nam quoniam qui intelligit phantasmata speculatur, simulachrum sibi statim affingit animo, rei per aures acceptae, & cum ipsam postea rem auditam uisu percipit, saepe se deceptum animaduertit a semet qui uidelicet aliam sibi affinxerit imaginem, & diuersam ab ea quae postea illi per uisum imprimitur. Sed & uisu etiam ipso quandoque hoc quandoque illo hauritur modo res, per suam imaginem, ut iudicium aliquod per discursum fieri opus sit ad internoscendum, uere non uere hausta fuerit? & quod est sequens ipsa ne imago sit rei ab ipsa re deprompta? an uaga & desultoria, nulloque rei stabilis nixa fundamento? quod si hoc perspicitur omni in cognitione rerum infimarum & sub sensibus positarum, quanto magis in earum perceptione quae & sensus proprie non percipit, & etiam quae sensus omnes exuperant? tum enim ab ipsa re intellectili magis omnino distat imaginatio, quam ab imaginatione sensus, & sua a re ipsa distat imago. quo circa nec superae nec mediae nec imae res depraehendentur, eo quo multi existimant modo: illae propterea quod nulla propria imagine patefiunt, incorporeae prorsus & ab omni materia & materiae conditione seiunctae: mediae uero quoniam quod uno capitur sensu coniectatur homo per alium ex afformata apud se imagine, non a re proprie deprompta. hae autem quia quod capitur etiam imagine a re deprompta, non potest per imaginem ipsam 1 eos qui ] eos, qui B. S. 5 adeo ut ] adeo, ut B. S. 7 similitudinem & ] similitudinem, & B. S. 9 cognita. uiderique ] cognita, uiderique B. / cognita: uiderique S. 9 quoque cui ] quoque, cui B. S. 10 dumtaxat ] duntaxat B. S. 11 propensio. nam ] propensio: nam B. S. 12 modo alii ] modo, alii B. S. 12 arbitrantur. nam ] arbitrantur, nam B. / arbitrantur: nam S. 12 quoniam qui ] quoniam, qui B. S. 14 auditam uisu ] auditam, uisu B. S. 15 semet qui ] semet, qui B. S. 16 ea quae ] ea, quae B. S. 17 hoc quandoque ] hoc, quandoque B. S. 17 modo res, per ] modo, res per B. S. 18 sit ad ] sit, ad B. S. 19 ipsa ne ] ipsane S. 19 rei ab ] rei, ab B. S. 21 infimarum & ] infimarum, & B. S. 22 perceptione quae ] perceptione, quae B. S. 25 imago. quo ] imago: quo B. S. 25 superae nec mediae nec ] superae, nec mediae, nec B. S. 26 modo: illae ] sic! B. S. 27 prorsus & ] prorsus, & B. S. 27 materia & ] materia, & B. S. 28 seiunctae: mediae uero quoniam ] seiunctae, mediae uero, quoniam B. / seiunctae: mediae uero, quoniam S. 28 homo per ] homo, per B. 29 hae ] Hae B. S. 30 a re ] aëre B. S. a De anim. III 8, 432a.

5

10

15

20

25

30

158 v. 159 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

581

aperte dignosci, nisi res dignoscatur per se & a sua imagine prorsus abiuncta: quod supra fieri non posse monstrauimus. huc illud etiam Augustini quod discutit in secundo soliloquioruma de ueri falsique cognitione, ex simili & dissimili, potuit facile pertinuisse: huc & cognitio per species minus & magis uniuersales referri etiam non difficulter potest: huc & difficultas percipiendi aliena cogitata, etiam si sensibus nostris etiam si menti insinuentur. nam si eadem quae illi qui nos docent caperemus animo easdem nobis imagines facile afformaremus, aut omnino similes: & nihilominus non solum perfectius & imperfectius, sed remotissime etiam quandoque contingit illas hauriri, & diuersissimas a re ipsa, cui percipiendae plus minus alii propinquant, iique iidem ad semet relati saepenumero uarie: nanque ex uaria rei ipsius conditione, ex uaria aetate ex temporum anni uarietate multa, ex uario & idemtidem permutato corporis temperamento, ex diuerso assuetudinis fundamento, ex actionibus animi uariis, nullus eam fortassis exacte percepit: & maxime si recte Nicolaus cusa in dialogo de Genesi decernit, aliquid essentiae siue (ut uerbo eius utar) quidditatis, neque in toto neque in parte posse ab homine attingib, quoniam (ut eius iterum utar sermone) ars essendi in omnibus quae sunt explicata nequeat concipi nisi a Deoc: & in tertio Idiotae librod qui etiam Dialogo compositus est, ubi & Idiota & orator & philosophus de mente disputat, affirmat praecisionem (liceat mihi etiam eius uti uocabulis) quidditatis per nos esse inattingibilem praeterquam in aenygmate & figura. & posset id confirmari ex Auerroe in tertio commentario de caeloe, & Petro Aureolo ex mente Aristotelis decernentibus: quod lunae figura aliter apparet concipiturque nobis quam sit re ipsa. Nec illorum satis responsio facit, quae in rei phantasmata id refert. nanque & si phantasma saepenumero a re ipsa trahitur & repraesentat rem, ab rei tamen apparentia potest etiam trahi, ut in ipsa figura lunari spectanda, in aliisque multis comprahendi potest: de quibus ars opticae facultatis dogmata praescribit. Hinc etiam ad intellectum apparentia ipsa rei, pro re saepenumero transit. Error enim in intelligendo uarius potest obrepere, primum inter percipiendum sensibus extrariis non rem ipsam, sed 1 se & ] se, & B. S. 2 abiuncta: quod ] sic! B. S. 2 posse monstrauimus ] posse, monstrauimus S. 2 huc ] Huc B. S. 3 simili & ] simili, & B. S. 4 pertinuisse: huc ] sic! B. S. 4 minus & ] minus, & B. S. 5 referri etiam ] referri, etiam B. S. 5 potest: huc ] sic! B. S. 6 nostris etiam ] nostris, etiam B. S. 6 nam ] Nam B. S. 7 docent caperemus ] docent, caperemus S. 7 animo easdem ] animo, easdem B. S. 9 perfectius & ] perfectius, & B. S. 9 illas hauriri ] illas, hauriri B. S. 11 uarie: nanque ] uarie: namque B. S. 12 aetate ex temporum anni ] aetate, ex temporum, anni B. S. 16 toto neque ] toto, neque B. S. 17 omnibus quae ] omnibus, quae B. S. 18 explicata nequeat ] explicata, nequeat S. 18 concipi nisi ] concipi, nisi B. S. 19 Idiota & orator & ] Idiota, & orator, & B. S. 21 inattingibilem praeterquam ] inattingibilem, praeterquam B. S. 21 figura. & ] figura, & B. S. 25 refert. nanque ] refert, namque B. S. 30 extrariis non ] extrariis, non B. S. a Augustinus, Soliloquia, 2, 13, 5, p. 100. b Nicolaus Cusanus, Dialogus de genesi, 4, 74. c Ibid. 4, 73. d Nicolaus Cusanus, Idiota de mente, 6, 92, p. 136. e Averroes, De coelo, 3, 1, 81 v.

Confirmatio.

Nico. cusa

Auerroys Aureolus

Quam uarius error possit inter intelligendo obrepere propter phantasmata

582

Liber Quintus

159 r.

rei imaginem similitudinem ue aut simulachrum: diximus etiam pauloante euenire ut rei apparentia pro re ipsa desummatur. Deinde maior multo potest obuenire lapsus in ea percipienda, cum non per propriam uidelicet imaginem sed per alienam capitur in phantasmatibus, uice speculi repraesentatam. Subinde sensus interiores quoquo modo possunt eludi, si quidem quae hausimus sensibus exterioribus, de ipsa rei imagine puta hominis, & quae de affectione ipsa sensuum, puta cum calorem non ignem aut ardentem ferrum capimus animo, haec ipsa sensus exterior nunciat quandoque sensibus intrinsecus positis: quandoque non ea ipsa nunciat sed earum similitudines, non semper ea a quibus promuntur exacte repraesentantes. quas quidem similitudines uel iam concepimus & saepenumero uarie, pro uaria uel aetate uel anni temporum, quibus uarie uariis afficiuntur organa sensuum: uel de illis ipsis tum primum nobis quoquo modo afformamus. quandoque item quae nec de imagine propria hausimus, haec possumus imaginari, alio & alio modo, pro uariis uarieque deductis imaginibus, diuersaque perceptione diuersis. fieri quoque potest uti memoria quod hausimus, oculis retineamus & lineamenta illius, & colores, in imaginaria potestate praesententur. Fieri etiam potest ut obliuioni mandetur, & praesertim cum ex ipsa imagine rem animo concepimus. atque huc pertinere facile potest, quod scribitur in epistola .s. Iacobi, eum uidelicet qui faciem (πρόσωπον ille) suae natiuitatis in speculo considerauit, & abiit.a oblitum esse continuo qualis esset. Ad haec & diuerso modo imaginamur quae uidimus diuerso quae non uidimus, sed aliorum uerbis percepimus. Vnde Augu. & noster Augustinus in duodecimo super Genesimb, aliter inquit cogitamus Carthaginem quam nouimus, aliter Alexandriam quam non nouimus, illudque uerae hoc fictae imagini tribuit duobusque modis omnium inexpertorum nomina cognosci antea docuerat in octauo eiusdem operis libro, aut ex contrariis si priuationum, aut ex similitudine si specierum essent nomina.c In octauo quoque de trinitate dum docet in nostra quam de domino iesu christo habemus fide illud non esse salubre quod sibi animus fingit, sed illud quod 1 similitudinem ue aut ] similitudinemue, aut B. S. 2 pauloante euenire ut ] paulo ante euenire, ut B. S. 4 imaginem sed ] imaginem, sed B. S. 7 calorem non ] calorem, non S. 7 ignem aut ] ignem, aut B. S. 9 positis ] positus B. S. 9 nunciat sed ] nunciat, sed B. S. 10 ea a ] ea, a B. S. 10 repraesentantes. quas ] repraesentantes, quas B. S. 11 concepimus & ] concepimus, & B. S. 11 aetate uel ] aetate, uel B. S. 13 afformamus. quandoque item quae ] afformamus, quandoque item, quae B. S. 15 fieri ] Fieri B. S. 16 memoria quod ] memoria, quod B. S. 16 retineamus ] retineamns B. 18 concepimus. atque ] concepimus, atque B. S. 19 .s.] S. B. S. 19 eum..abiit ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 21 abiit. oblitum ] abiit, oblitum B. S. 21 qui faciem. . . qualis esset.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 22 imaginamur quae uidimus diuerso quae ] imaginamur, quae uidimus diuerso, quae B. S. 24 Carthaginem quam ] Carthaginem, quam B. S. 24 Alexandriam quam ] Alexandriam, quam B. S. 26 docuerat in ] docuerat, in B. S. 28 nostra quam ] nostra, quam B. S. 29 iesu christo habemus fide ] Iesu Christo habemus, fide B. S. 29 illud quod ] illud, quod B. S. a Jak 1, 23.

b Augustinus, De genesi ad litteram, 12, 6, 387, 13.

c Ibid. 8, 16, 256, 19.

5

10

15

20

25

159 r. 159 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

583

secundum speciem de homine cogitamusa, eiusdem etiam rei cognitae & non cognitae postea meminit, Sub eodem exemplo Carthaginis quam uiderat & memoria retinuerat, & Alexandriae quam non uiderat sed eius imaginem ex aliorum narratione animo finxerat. Sed sane utcunque statueris, saepenumero quod extra est, intrinsecus insincere hauriri facile potest. nam ut speculum, colore aliquo infectum uel diuerse collocatum, rem aliter quam est praesentat oculo ita phantasma speculi uice functum, humore aliquo uel figura caeteris praeponderante uel alicuius cogniti detractione, uel immutatione, uel occursu & adiectione cuiuspiam alterius, non antea cogniti, rem uariare facile potest in praesentando: multoque magis si non quae hausit extrinsecus, sed quae ex uno in aliud demigrans fabrefecit, siue ex pluribus conflauit, siue finxit, id ipsum obtulerit. Sed iis omissis. Quaero ego, de prima receptione quaecunque illa aut sit, aut habeatur, siue in sensu siue in intellectu, siue in utroque. si hoc tertium dicent ordo cognitionis ab ipso traditus Aristo. peruertitur. Primas enim tradidit sensui: & tertio de anima libro indagaturus intellectus essentiam & proprietates & officia, sentiendi muneribus utitur: Atque ita ex sensu & sentiendi officiis, & intellectum & eius munia uestigat. Quod si tandem multis pressi angustiis se se ad sensum contulerint, qui intellectui subministret substantiae cognitionem. Ita ut quemadmodum nonnullis placuit, substantiae species in sensu sit, accidentis in uoluta specie, euolui autem illam ab intellectu atque suffodi. Tum contra stabunt alii regerentque illud, immutari intellectum accidentibus, ammota substantia, miraculo diuinae potestatis, quare eius absentiam naturaliter posse cognosci, si id uerum esset, quando etiam uisus luce affectus, mox ea priuatus tenebras percipit a quibus non afficitur, quod prodidit Aristoteles secundo libro de animab. Quo authore eos aliter urgendos puto, quoniam eius lege cautum est, ne sensus praetergrediatur accidentia, ne ullo pacto limites attingat intraneos substantiae. Vnde igitur in intellectu substantiae ipsius imago, spectrum, simulachrum, species inciderit? Inquient fortasse repraesentari id animo ex lumine intellectus agentis: Quaeram an una cum phantasmate? Si negauerint dabitur ad Aristotelem 1 cognitae & ] cognitae, & B. S. 2 Sub ] sub B. S. 2 uiderat & ] uiderat, & B. S. 3 Alexandriae quam non uiderat sed ] Alexandriae, quam non uiderat, sed B. S. 5 insincere ] insyncere B. S. 5 potest. nam ] potest, nam B. / potest: nam S. 6 aliter quam ] aliter, quam B. S. 6 est praesentat ] est, praesentat S. 7 oculo ita ] oculo, ita B. S. 8 praeponderante uel ] praeponderante, uel B. S. 9 occursu & ] occursu, & B. S. 11 pluribus ] plurib. S. 12 obtulerit. Sed ] obtulerit, sed B. S. 12 receptione quaecunque ] receptione, quaecunque B. S. 13 sensu siue ] sensu, siue B. S. 13 si ] Si B. S. 14 Aristo.] Aristot. B. / Aristotele S. 16 proprietates & ] proprietates, & B. S. 16 utitur: Atque ] sic! B. S. 17 intellectum & ] intellectum, & B. S. 19 cognitionem. Ita ] cognitionem, Ita B. / cognitionem, ita S. 20 in uoluta ] inuoluta S. 21 suffodi. Tum ] suffodi: Tum S. 21 regerentque ] regerent B. S. 22 potestatis, quare ] potestatis: quare S. 24 percipit a ] percipit, a B. S. 24 quibus ] quib. S. 30 agentis: Quaeram ] agentis. Quaeram B. S. 30 negauerint dabitur ] negauerint, dabitur B. S. a Augustinus, De trinitate, 8, 4, 7, 276.

b De anim. II 7, 418b1 sqq.

Repetitur argumentatio.

Responsio.

Confutatio prima.

Secunda

584

Tertia

Responsio. Confutatio prima.

Confirmatio.

Liber Quintus

159 v.

prouocatio, qui nihil habet in libris de anima firmius atque constantius, quam ut anima intelligens phantasmata speculetur, nec aliter fieri posse decernit. Itaque si phantasmata dederint & sensum illico primum dari necesse est, si recipiunt Aristo. de phantasia difinitionem longe celebratam, ut sit motus factus a sensu secundum actuma, phantasma uero illud siue imago depromi a re ipsa cuius est imago necesse est, Si uera uelit haberi, At sensus nequit rem ipsam cognoscere, nec item ab intellectu res praecipue sensilis cognoscitur sine sensus adminiculo. Reliquitur ergo uelint nolint, nisi Aristo. deserere uoluerint ut recidant ad sensum, cuius uti diximus partes accidentibus, non rei immorari. Verum si etiam concederetur substantiae speciem posse sensui cognitam esse adeo, ut inde queat ipsam sibi intellectus assumere ad speculandum, restat adhuc nodus Gordiano illo forte perplexior, & hoc astrictus loro, quod si ita sit necesse etiam sit, ut diuersum quiddam capiat intellectus, ab eo quod sibi praesentauit, non inquam diuersum quoad pertinet ad modum capiendi recipiendi ue, sed quantum pertinet ad rem obiectam, quae talis non accipitur, qualem sibi ille affingit, utpote qui addat ipsi rei cognitae si cut aliam faciat, quantum pertinet ad agentem, & alia quam fuerat suscipiatur, ab ipso intellectu potestatis. quod si dixerint speciem accidentis illustratam lumine intellectus agentis, repraesentare in intellectu potestatis siue possibilis, intellectibilem substantiae speciem, tanquam effectus causam: Sequitur illud absurdum, effectum non aequatum causae illam ipsam aequae & propriae imaginis uice referre: Neque enim accidens unum nec multa simul accidentia sensibus hausta, etiam si multa simul possent uno conceptu percipi, aequare ualerent substantiam, aut eius essentiae differentiam, aut primam, & propriam affectionem. Multoque minus id Thomae queunt sectatores contendere, apud quem habetur pro constanti, omnem cognitionem per modum similitudinis fieri, atque intellectum humanum indigere specie intellectili propria & coaequata. Nec alio ipse fundamento libentius utitur ad improbandam opinionem Auenpaces tertio contra gentes uolumineb: & toto

1 firmius atque ] firmus, atque B. / firmius, atque S. 3 dederint & ] dederint, & B. S. 4 recipiunt Aristo.] recepiunt Aristot. B. / recepiunt Aristotelis S. 4 phantasia ] Phantasia S. 5 factus a ] factus, a B. S. 5 uero illud ] uero, illud B. 6 ipsa cuius ] ipsa, cuius S. 6 est ] om. B. S. 6 Si ] si B. S. 6 haberi, At ] haberi: at B. S. 8 Reliquitur ] Relinquitur S. 8 uelint nolint ] uelint, nolint B. S. 9 Aristo. deserere uoluerint ut ] Arist. de serere uoluerit, ut B. / Aristotelem deserere uoluerint, ut S. 9 cuius uti diximus partes ] cuius, uti diximus, partes S. 13 loro ] loco B. S. 13 sit necesse ] sit, necesse S. 15 recipiendi ue ] recipiendiue B. S. 17 cognitae si cut ] cognitae, sicut B. S. 18 quod ] Quod B. S. 19 agentis, repraesentare ] agentis repraesentare B. S. 21 causam: Sequitur ] causam: sequitur B. S. 21 causae illam ] causae, illam B. S. 22 aequae & ] aequae, & B. S. 22 referre: Neque ] referre: neque B. S. 22 unum nec ] unum, nec B. S. 25 primam, & ] primam. & S. 28 intellectili ] intillectili B. 28 coaequata. Nec ] coaequata: Nec S. 29 Auenpaces tertio ] Auenpaces, tertio B. S. 29 uolumine: & ] sic! B. S. a De anim. III 3, 428a1 sqq.

b Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 3, c. 41, n. 3.

5

10

15

20

25

159 v. 160 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

585

postea decursu capitis undequinquagesimia id obseruat, cum de cognitione causae per effectum agit: fundamento inquam dissimilis cognitionis, & effectus minime causam aequantis, hoc est eius totam uirtutem non exprimentis. Sed & capite quoque sexto supra quinquagesimumb docet apertissime, nisi notione sensilium accidentium, non perueniri ad in tellectum substantiae, Secus autem in doctrinis mathematicis euenire. Praeterea uero sequeretur illud absurdum, quod cognitio causae per effectum non simplex appraehensio sed composita & discursatrix haberetur, qualem non admittunt in primo intellectus officio. quod si cum Thoma dixerint angelicos intellectus unum post aliud intelligere, non tamen discurrere: Cum Thoma etiam in calce secundi contra gentes uoluminis, discant in eo munere intelligendi ideo non esse successionem aut motum quoniam actui non autem potentiae succedit actus.c Quare cum ex effectu deprehendit causam, quodam quasi dixeris itinere (si a nomine discursus abhorres) ut ab effectu ad causam, ita a potestate ad actum exurget, Sed & alius restat nodus adhuc longe difficilior, & qui macedonis gladio tantum modo uideri queat exolui, quoniam si specie sui cognosceretur substantia, cognosceretur & differentia, quae in ipso rei integro conceptu clauditur: quam tamen ignorare omnes docti concedunt. Qui uero Thomam eius opinionis fuisse rentur, aduertant accidentium etiam propria principia ignorari saepenumero, eo authore in sermone de ente & essentia, Quapropter inquit sumimus accidentium differentias ex rerum effectibus.d Multo igitur magis ignorabitur substantia, quando ad eam per accidentia peruenitur. Sed quoniam similitudine rei cognitae fit cognitio, tam nulla similitudine substantiae quam nec accidentis cognoscet intellectus, quantum ad perfectionem intellectilis conceptus pertinet. sed sua natura & modo cognoscet: hoc est specie uniuersaliori & a materia seiuncta. Ideoque proprie nec substantiae specie nec accidentis, a quibus erit extrinsecus hausta. Quare nec hoc nec illud erit, sed repraesentabitur quadam quasi negatione. Species itaque intellectilis non erit species substantiae, quamuis eam repraesentet coniectura quadam & aliorum abiunctione, sequestrationeque. Sicuti enim ex cognitione accidentium substantiam coniectatur Aristoteles: quia nec quantitas est uerbi causa: nec 2 agit: fundamento ] sic! B. S. 2 fundamento inquam dissimilis ] fundamento, inquam, dissimilis S. 3 est eius ] est, eius B. S. 6 substantiae, Secus ] substantiae. Secus B. / substantiae: Secus S. 8 appraehensio sed ] appraehensio, sed B. S. 9 officio. quod ] officio, quod B. / officio: quod S. 12 successionem aut motum quoniam actui non ] successionem, aut motum, quoniam actui, non B. S. 15 exurget, Sed ] exurget. Sed B. S. 16 tantum modo ] tantummodo S. 16 exolui ] exsolui S. 18 clauditur: quam ] sic! B. S. 20 ente & ] ente, & S. 20 Quapropter ] quapropter B. S. 22 peruenitur. Sed ] peruenitur, sed B. S. 24 substantiae quam ] substantiae, quam B. S. 25 sed ] Sed B. S. 25 cognoscet: hoc est specie ] cognoscet: hoc est, specie B. S. 26 a ] e B. S. 26 specie nec ] specie, nec B. S. 27 hoc nec ] hoc, nec B. S. 31 Aristoteles: quia ] sic! B. S. a Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 3, c. 50. b Ibid., lib. 3, c. 56, n. 5. lib. 2, c. 101, n. 2. d Thomas von Aquin, De ente et essentia, 6, 111, p. 66.

c Ibid.,

Confutatio secunda.

Responsio Confutatio

Alia confutatio

Remotio tacitae obiectionis

Opi. autho. quoniam possit substantia cognosci subindicatur

586

Io. Gerson

De cognitione intuitiua et abstractiua.

Aristo. Timeus loc. Plato.

Liber Quintus

160 r. 160 v.

qualitas, nec relatio, ita substantiae speciem mente capi subsignauit, quia nec eius est substantiae sensilis imago, species ue, nec illius, aut illius, quare aliud omnino quod illis uidelicet substerni accidentibus sit consentaneum: quamuis quid illud proprie sit non compraehendamus. Sic & Io. etiam Gerson in opere cui titulus centilogium de conceptibusa censuit quidditates (ut ipse loquitur) substantiarum per discursum & resolutionem afformari. Omitto hic mentionem facere de cognitione quam intuitiuam uocant & abstractiuam parisienses theologi: Vtrum illa in se ex obiecta re praesenti tantum? an etiam ex eius ipsius specie propria gignatur? an etiam insupereminenti repraesentatione? & de super intuitiua quoque (ita nuncupant) cognitione in supereminentissimo lumine. Nec non si prima sit intuitiua in nobis? quae hauriat accidentia & experimentalis dici queat in sensu circa res naturales, sicuti in anima circa mores & functiones ipsius, etiam in intellectu circa primorum notitiam principiorum si secunda abstractiua quae in illa fundetur? cum non abstrahamus nisi a cognitis, si tertia discursatrix quae & syllogistica? dum ex uno abstractiue cognito in aliud eiusdem generis demigramus ipsumque colligimus. Itemque an omnis humana cognitio uel intueatur uel abstrahat? an inter eas aliqua media iure collocetur? & an uerius alia sit & alia cognitio ex praesentia rei obiectae & absentia diuersum sortita nomen? Nam de cognitione substantiae quantum ad praesens attinet negocium satis sit probauisse, eam nec substantiae specie nec accidentis proprie & exacte fieri: sed & discurrendo & abnegando. Atque mihi etiam consentaneum illud apparet ut hinc uidea mur congenitum habere principium cognoscendae per abnegationem primae substantiae: quae omnis substantiae fons est & origo, imo causa primaria & eminentissima. Nec abhorrere uideri potest hoc ipsum ab Aristotele, qui primam ipsam materiam rerum, proportione quadam non sincere & per se, docuit intelligi. Consonum uero uideri Timeo locrensib atque platoni, qui notha ut ipsi uolunt ratione, non legitima & recta cognitione, illam ipsam capi mente docuerunt: & si uim ipsius uocabuli consideremus, nihil significantius nihil magis quadrans afferre potuerunt. Si enim is nothus dicitur qui de matre oritur ignobili: Materia uero 2 est ] om. B. S. 2 species ue ] speciesue B. S. 2 aut illius, ] om. B. S. 4 sit non ] sit, non S. 4 Io. rtiam ] Io. etiam B. / Ioannes etiam S. 9 insupereminenti ] in supereminenti S. 14 abstrahamus nisi ] abstrahamus, nisi B. S. 16 cognito in] cognitio, in B. / cognito, in S. 16 demigramus ipsumque ] demigramus, ipsumque S. 16 colligimus. Itemque ] colligimus: Itemque S. 17 cognitio uel intueatur uel ] cognitio, uel intueatur, uel B. S. 18 sit & ] sit, & B. S. 19 obiectae & ] obiectae, & B. S. 19 substantiae quantum ] substantiae, quantum B. S. 21 specie nec ] specie, nec B. S. 21 proprie & ] proprie, & B. S. 21 fieri: sed ] sic! B. S. 23 substantiae: quae ] substantia: quae B. / substantiae: quae S. 26 sincere & ] syncere, & B. S. 27 notha ut ipsi uolunt ratione ] notha, ut ipsi uolunt, ratione S. 28 docuerunt: & ] sic! B. S. 29 significantius nihil ] significantius, nihil B. S. 30 dicitur qui ] dicitur, qui S. 30 ignobili: Materia ] ignobili: materia B. S. a Jean Gerson, Centilogium de conceptibus, 3, 34, 505. 1, p. 119.

b Timaeus Locrus, De natura mundi,

5

10

15

20

25

30

160 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

587

quae obiicitur animo, in rerum afformanda cognitione patris uicem obtinente, Matris uices obibit & munia: eaque minime nobilem promet ex se se progeniem, quoniam non recto & nude oblato conceptu: sed inuoluto & perplexo: unde animus per abnegationem remouendo certa, & si non prorsus incerta, attamen obscura coniectando, ex ea gignit conceptum intellectilem. Nec illud officit quod secundo contra gentes libro scribit Thomasa dum soluit argumenta Auerroys de unitate intellectus potestatis, affirmans speciem intelligibilem quandoque similitudinem esse rei sensilis quantae: nam similitudo ipsa rem proprie ut est non repraesentat, satis est ut ea similitudine in rem cuius est similitudo ducamur, ut paulo supra significauit: Nec ad praesens de Thomae sed de Aristotelis opinione ipsius ex doctrina collecta, & ex Timei locrensis & platonis dogmate confirmata, loquimur: quanquam etiam Thomae ea potest ratione sententia dici, quod in libro de differentia uerbi diuini & humanib (si tamen admittunt hunc esse legitimum Thomae librum & titulum non abradant) cognitionem substantiae per discursum docuit haberi, & nihilominus definitionem ad simplicem intelligentiam pertinere, & opus eius esse. Illa enim eius uerba sunt de operationibus loquens intellectus. nam secundum operationem suam quae dicitur indiuisibilium intelligentia, format definitionem: & in opusculi decursu, De prima differentia uerbi mentionem habens ait: nam cum uolo concipere rationem lapidis, oportet quod ad ipsum uerbum ratiocinando perueniam, & sic est in ominibus aliis quae a nobis intelliguntur, nisi forte in primis principiis quae cum sint naturaliter nota, absque discursu rationis statim intelliguntur.c haec .s. Thomas. Sed utcunque se se res habeat, ad experimenta lis recidit authore ipso Thoma in secundo contra gentesd: qui cum unum non esse omnibus in hominibus agentem intellectum probaret aduersus Alexandrum, Auicennam, & Auerroem: de specie a phantasmatibus abstracta, deque omni intellectus actione docuit, aliter nos non habuisse cognitionem, nisi eas in nobis experti essemus. Sic & alii ipsas (ut appellant) hecceitates, quoniam experientia ulla intelligendo notae non sunt, in hac mortali uita perfecte cognosci non posse censent, ut pote quae non cadant 1 obtinente ] obtinere B. S. 2 Matris ] matris B. S. 2 munia: eaque ] sic! B. S. 3 recto & ] recto, & B. S. 7 Auerroys ] Auerrois B. S. 8 intelligibilem quandoque ] intelligibilem, quandoque B. S. 8 quantae: nam ] quantae, nam B. / quantae: nam S. 9 proprie ut est non ] proprie, ut est, non S. 9 rem cuius ] rem, cuius B. S. 10 similitudo ducamur ] similitudo, ducamur S. 11 Thomae sed ] Thomae, sed B. S. 11 locrensis & ] locrensis, & B. S. 12 loquimur: quanquam ] loquimur, quanquam B. / loquimur: quanquam S. 12 Thomae ea ] Thomae, ea B. S. 13 sententia ] sententta B. 17 intellectus. nam ] intellectus, nam B. / intellectus: nam S. 19 decursu, De ] decursu. De B. S. 20 ait: nam ] sic! B. S. 22 principiis quae ] principiis, quae B. S. 23 intelliguntur. haec ] intelliguntur, haec B. S. 24 recidit authore ] recidit, authore S. 25 hominibus ] hominib. S. 26 Auerroem: de ] Auerroem de B. S. 30 ut pote ] utpote B. S. a Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 73, n. 1; lib. 2, c. 75, n. 8. b Thomas von Aquin, De differentia verbi divini et humani, p. 504. 503–505 c Ibid. d Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 76, n 1 sqq.

Remotio obiectionis.

Verba tho.

Notam sententiam thomae.

588

Opi. autho. supra tacta firmatur.

Probatio eiusdem opi.

Auicenna.

Liber Quintus

160 v. 161 r.

sub phantasmate, sine quo frustra laboret mortalis humana cognitio. Ergo si non sumus intelligendo experti, nihil poterimus decernere, si uarie experti, uaria erit omnino sententia. Quare cum aliquis se uno modo, alius alio se dicat intelligere, alius neutro, tot huius erunt litis sententiae quot uaria hominum experimenta fuerint. Mihi certe nec specie accidentis proprie & exacte, quoniam ea proprie non repraesentat substantiam quia, scilicet, falsa esset imago: nec substantiae specie, quoniam ea non se se ingerit menti propria uidelicet imagine, quia haec singularis est, quod autem capitur intellectu fit uniuersale, & alterum exacte non praesentat alterum: sed coniectura potius (ut dixi) si sensum & Aristotelem uolumus sequi, substantia depraehenditur. Itaque discursu capi tur non tamen simpliciter, sed per abnegationem quandam eo quo supra docuimus modo: unde spectrum quoddam ipsius substantiae in se se, non huius aut illius in intellectu potestatis imprimitur. nam qui fieri posset ut constaret an uerum esset phantasma substantiae quoquo modo illustraretur quoquo modo reciperetur? Nanque iudicium aliquod ex phantasmate fieri nequit, nisi etiam res cuius est simulachrum imago ue cognoscetur. Quomodo autem nisi sensu cognoscetur? cum phantasma sit corporeum, & quatenus corporeum repraesentare intima non potest, formamque praesertim aqua sumitur differentia constitutrix. quo pacto inquam noscetur ueram esse illius substantiae imaginem & speciem? Neque enim si mihi Romae quispiam monstret speciem, simulachrum ue, Sententiam ferre possum rite & exacte an uerum sit, nisi Romam ante perspexerim, & tam diu certus non sum, quam diu ipsius contemplator imaginis, id cuius est imago proprie & exacte non perspicio, ut fieri tandem possit primae imaginis ad id cuius est imago sincera & exacta collatio. Dixi primae, id est, eius quae a re ipsa primo depromitur, nam Roma nisi per imaginem uideri non potest. neque enim illa ipsa oculos ingreditur, nec etiam ipsa mouet imaginatio secundum id quod in re est, si uerum scribit Auicenna in libello de uiribus cordisa, At secundum id quod in ea repraesentatur. Nec uidetur negari posse, & ab imagine & ab imaginis

4 sententiae quot ] sententiae, quot B. S. 5 proprie & ] proprie, & B. S. 6 substantiam quia ] substantiam, quia B. S. 8 intellectu fit ] intellectu, fit B. S. 12 quandam eo quo ] quandam, eo, quo B. S. 13 huius aut ] huius, aut B. S. 13 imprimitur. nam ] imprimitur, nam B. / imprimitur: nam S. 14 posset ut ] posset, ut S. 15 substantiae quoquo modo illustraretur quoquo modo ] substantiae, quoquomodo illustraretur, quoquomodo B. S. 15 Nanque ] Namque B. S. 16 imago ue ] imagoue B. S. 17 corporeum, & ] corporeum? & S. 19 aqua ] a qua S. 19 constitutrix. quo ] constitutrix, quo B. S. 19 pacto inquam noscetur ] pacto, inquam, noscetur S. 21 simulachrum ue, Sententiam ] simulachrumue, sententiam B. S. 21 rite & ] rite, & B. S. 23 cuius est ] cuius, est B. 23 proprie & ] proprie, & B. S. 24 imaginis ad id cuius ] imaginis, ad id, cuius B. S. 25 sincera & ] syncera, & B. S. 25 eius quae ] eius, quae B. S. 26 potest. neque ] potest, neque B. S. 27 imaginatio secundum id ] imaginatio, secundum, id B. / imaginatio, secundum id S. 28 cordis, At ] cordis: at B. S. 29 imagine & ] imagine, & B. S. a Avicenna, De viribus cordis, tract. 1, c. 8, p. 329, l. 30.

5

10

15

20

25

161 r. 161 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

589

effigie, tum uere tum falso praesentata, posse potestatem sensilem permoueri. Roma enim sua ipsius imagine pupillam ingreditur. & imago etiam Romae ex materia aliqua fabrefacta, specie quoque & imagine suscipitur, non ipsamet corpulenta materia, unde & imago prima rei, & secunda, hoc est effigies imaginis, in considerationem cadant necesse est quare primam imaginem Romae mente quoquo modo absque re cuius est imago conceptam ipsi rei cuius est imago contuli. & quod allatum est de uno eoque eminente inter alios & prope spiritali admodum sensu, de reliquis multo magis id ipsum patebit, facta non seorsum quod & supra subindicatum est, sed unius ad alterum sensum collatione: quando rei cuiuspiam imagine, quam meis auribus hausi: rei ipsius sinceram non esse imaginem depraehendo, cum oculis eandem haurio: ut pote qui inueniam longe secus eam mihi afformasse animo ex auditu, quam oculis concepissem sic, ut inde aliter effingam ipsam animo, & iam conceptam, rei ipsi aliter & componam & comparem. Iudicio aliorum quibus credam & coniectura mea moueri possum ad iudicandum uti supra est in parte declaratum, a me ipso proprioque iudicio, nisi illud ipsum fiat, ut rem seorsum nouerim, uere nequeo ferre sententiam. Adstipulari quoque huic nostrae disputationi possunt Stoici Senecaea de caelesti arcu disserentis, pauca illa uerba, mendacium esset sine re similitudo. Fuit enim abusque philosophis pythagoreis uetustissimis repetita sententia, simile cognosci similib: quanquam physicus heraclitus maluerit dissimili dissimile. sed Aristo. & plerique platonicorum tam & si id quod recipit denudatum esse a rei receptae natura uoluerunt, similitudine tamen cognitionem parari non abnuunt quam quidem similitudinem siue nomen ipsum siue rem consideres diuersi diuerso modo expresserunt, alii enim speciem, imaginem alii, siue effigiem, alii seu ideam seu formam, alii notionem, neoterici etiam intentionem, simulachrum alii, alii spectrum uocauere, alii ipso similitudinis nomine expressam maluerunt: quoad uero pertinet ad rem, alii prorsus esse uoluerunt id, quod recipitur cognosciturque actu idem cum eo quod prius erat potestate in ipsa potentia cognitrice, ita ut cognitio quantum ad spiritalem essentiam nihil aliud sit quam forma in cognitrice potestate collocata, alii maluerunt actionem esse

1 uere tum ] uere, tum B. S. 2 ingreditur. & ] ingreditur, & B. S. 4 est effigies ] est, effigies S. 5 est quare ] est, quare S. 6 Romae mente ] Romae, mente B. S. 6 re cuius ] re, cuius B. S. 6 conceptam ipsi ] conceptam, ipsi B. S. 7 contuli. & ] contuli, & B. S. 7 est de ] est, de B. S. 8 alios & ] alios, & B. S. 11 sinceram ] synceram B. S. 14 componam & ] componam, & B. S. 14 comparem. Iudicio ] comparem Iudicio S. 15 iudicandum uti ] iudicandum, uti B. S. 17 Adstipulari ] Adstipular B. 21 simili: quanquam ] sic! B. S. 21 dissimile. sed Aristo.] dissimile, sed Aristot. B. S. 22 tam & si id quod ] tametsi id, quod B. S. 23 abnuunt quam ] abnuunt, quam B. S. 24 ipsum siue rem consideres diuersi ] ipsum, siue rem consideres, diuersi B. S. 26 ideam seu ] ideam, seu B. S. 29 actu idem ] actu, idem B. S. 31 essentiam nihil aliud sit quam ] essentiam, nihil aliud sit, quam B. S. a NQ 1, 6, 4.

b M 7, 92.

Conclusio.

De modo cognitionis per simile et de uariis similis ipsius nominibus.

590

Diuersae peripateticorum sententiae de modo intelligendi substantiam

Fidei praecellentia.

Epilogus totius disputationis.

Confirmatio

Liber Quintus

161 v.

quae intus maneat, a forma illa deriuata: alii uero magis placuit compraehendi formam illam & tanquam ab ipsa cognitrice potentia contineri. Verum cum formam dicimus, non ipsam formam quae sit forinsecus, uolunt intelligere illabentem, & tanquam in animum transilientem, sed ipsius effigiem formae, spectrum ue, siue imaginem seu mauis simulachrum, aut simile quiddam, aut potius ipsam similitudinem receptam in animo: Nec Stoici epitecti monitio illa non potest huc spectare, rerum imagines hominum animos non res ipsas affligere. Certe ex omnibus quae diximus uidetur colligi non posse, intellectum ex se se & primo cognoscere substantiam naturaliter per eius speciem ut uere scire se noscat ex regulis Aristoteleis, & forte nec alterius philosophi ex gentibus, quanquam platonici propter ideas & inditas quas ponunt in anima species, quas etiam nonnulli admittunt peripatetici ueteres, Theophrastus hammonius alii, non tot angustiis premerentur, sed expertes tamen earum prorsus non essent. Peripatetici uero posteriores mirum anguntur in modum, unde inter ipsos Aristotelis nouitios sectatores tanta diuersitas, diuersis motos dictis, nam alii specie substantiae ut diximus Alii accidentia specie, & alii discursu tantum, alii perfecte hac in uita cognosci proprie non posse censuerunt. Illi sane uidentur mihi melius illum intellexisse qui sensibus & coniectura & rationis discursu utendum putant, quoniam ille a sensu incipit, & ad sensum se semper confert. At cum sensus, uti probatum est saepe fallatur, & coniectura labet, a nobis non certo satis, aliorum autem iudicio qui uere sciant sciri perfectius potest. Vnde fidei praecellentia supra sensilem cognitionem se se exerit ac multo etiam clarius, & diuina & super naturali illustratione cognosci substantia maiorique quam natiua illustratione potest, sed de theologicis ad praesens irradiationibus non loquimur, sed naturalibus & iis de quibus disseruit Aristoteles. Quibus omnibus colligere possumus paucis, quod longo sumus discursu prosecuti, ut ex regulis Aristoteleis, & modo cognitionis quem ille tradidit, definitio haberi certa non possit quae differentia constat ultima, hanc enim si tollas definitionem sustuleris. porro ipsam differentiam sublatam iri oportere depraehenditur Aristoteleo dogmate sensuum uestigiis freto, quibus illa capi non potest, propterea quod accidentibus dumtaxat sensus immorantur, nec ad rei essentiam penetrant. quod si propria sciretur defi1 esse quae ] esse, quae B. S. 1 alii ] aliis B. S. 2 illam & ] illam, & B. S. 5 spectrum ue ] spectrumue B. S. 6 animo: Nec ] sic! B. S. 7 illa non ] illa, non B. S. 7 imagines hominum animos non ] imagines, hominum animos, non S. 8 omnibus quae ] omnibus, quae B. S. 8 diximus uidetur ] diximus, uidetur S. 9 speciem ut ] speciem, ut B. S. 10 Aristoteleis ] Aristotelis B. S. 11 ideas & inditas quas ] ideas, & inditas, quas B. S. 13 Hammonius alii ] Hammonius & alii S. 16 dictis, nam ] dictis: nam S. 16 substantiae ut ] substantiae, ut S. 16 diximus Alii ] diximus, alii B. S. 19 coniectura & ] coniectura, & B. S. 19 putant, quoniam ] putant: quoniam S. 20 confert. At ] confert: at B. S. 20 est saepe ] est, saepe S. 23 diuina & ] diuina, & B. S. 24 substantia maiorique ] substantia, maiorique B. S. 25 naturalibus & ] naturalibus, & B. S. 27 cognitionis quem ] cognitionis, quem B. S. 29 tollas definitionem ] tollas, definitionem S. 29 sustuleris. porro ] sustuleris: Porro B. S. 31 quibus ] quib. S. 32 penetrant. quod ] penetrant, quod B. S.

5

10

15

20

25

30

161 v. 162 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

591

nitio, sciretur utique propria differentia, & affectio neutiquam ignoraretur: qua nota, & quae ab ea profluunt paterent proprietates, Vnde & cur magnes ferrum trahat? uel ad eam illud accedat? & cur trifolium tribus non quattuor pollet foliis? & cur serratae sint tritici aristae? & cur alia figura salicum frondes, quam platani, & eiusmodi caetera, optime tanquam ex causa propria noscerentur. Cum autem ignorentur unde, scilicet, proprie signanter exacteque procedant, ignorari & illa a quibus procedunt manifestum est. quo pacto enim causas effectuum qua tales habentur noscemus? Si noscere nequimus effectus causarum quatenus ab ipsis efluant propria, & exacta ratione? Sed enim ignorari istiusmodi omnia, consensus philosophorum boni nominis aperuit, & in causa esse docuit rerum ex elementis conflatarum, totius mixtionis ignorata proportio de qua & forma exurgit, & prodit differentia, & de hac uirtus manat propria, tanquam fluuius e genuino fonte, aliaeque subinde suo ordine uires deriuantur, agente caelo uiuificum lumen atque calorem, diuerse nihilominus receptum diuerso intemperamento: quod & ambientis aeris conditione, & spatio temporis adeo uariatur, ut ipsa etiam rei natura uarietur, & ad animum etiam uarie afficiendum pertendat, quoniam alia iuuenis alia senis eiusdem aestimatio, quod & ingeniosus ille poeta uisus est non ignorasse cum cecinit. Dissimilemque animum subiit aetate relictaa. Sed recedant fabulae, & subeat Aristoteles, qui de corporeis functionibus non dissimilia dixit asseuerans, Senem si oculum iuuenis acciperet uisurum ut iuuenem.b quod tamen nescio an uerum? quia ipsa uisio non ab oculo ita pendet, quin & quoquo modo pendeat a reliquo totius corporis temperamento: a quo & ipsi oculo feruntur ad uidendum suppetiae. uariatur sane spatio temporis natura compositae rei, quam depraehendere nisi experimentis non possumus, nec semper eisdem, propter diuersas & loci & ipsius temporis conditiones uarias, & sexcentas denique mutationes, tam rei cuius experimentum sumitur, quam eius qui experimento sensus rerum scientiam indagat.

2 ignoraretur: qua ] sic! B. S. 2 proprietates, Vnde ] proprietates. Vnde B. S. 3 ferrum ] ferrunt B. 3 quattuor ] quatuor B. S. 6 ignorentur unde ] ignorentur, unde S. 7 illa a ] illa, a B. S. 7 procedunt manifestum ] procedunt, manifestum S. 7 quo ] Quo B. S. 8 effectuum qua ] effectuum, qua B. S. 9 causarum quatenus ] causarum, quatenus B. S. 9 efluant ] effluant S. 12 proportio de ] proportio, de B. S. 14 calorem ] calorum B. S. 15 intemperamento ] in temperamento S. 17 pertendat, quoniam ] pertendat: quoniam S. 17 iuuenis alia ] iuuenis alia B. S. 19 cecinit. Dissimilemque ] cecinit: Dissimilemque B. S. 19 Dissimilemque. . .relicta.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 21 Senem ] senem B. S. 21 iuuenem. quod ] iuuenem, quod B. S. 23 pendeat a ] pendeat, a B. S. 24 suppetiae. uariatur ] suppetiae, uariatur B. S. 25 depraehendere nisi ] depraehendere, nisi B. S. 26 loci & ] loci, & B. S. 27 rei cuius ] rei, cuius S. a Ovid, Metamorphoses, 7, l. 170.

b De anim. I 4, 408b20 sq.

Alie confirmationes per rationem et authoritatem

Ouidius Aristo. Contra aristo.

592

Liber Quintus

162 r.

Ex eisdem fundamentis et aliis plerisque, contra distinctionem demonstrationis quia et propter quid ab Aristotele positam, et etiam contra eius artem definiendi supra taxata multa dicuntur. capvt vndecimvm. Dabitur & hinc facile declarare quam uana sit ab eo illa tradita distinctio demonstrationum, quarum altera ab effectu, altera procedat ex causa quamque ipsi etiam authori demonstrare multa satagenti plane refragetur: & eo maxime quod illa ipsa demonstratio quam dixit ex causa procedere, siue ut neoterici dicunt a priori, & cui nomen fecere propter quid, ueram dixit esse demonstrationem, & super eam esse decreuit mirum exaltatam quae ab effectu procedit siue a posteriori (ut neoterici dicunt) cui contigit appellatio quiaa. Itaque a priori simpliciter & absolute cum procedit Aristoteles, quaeri ab eius nimiis amatoribus posset, quo modo effectum depraehendit? quo pacto ipsius Argumentatio effectum causae, quisquis ille fuerit effectus decernit? Nam si primo a causa procedit ad effectum ni suas deserat regulas, sensibiliter procedere illum omnino necesse est, neque enim principia illa intellectilia, nisi a sensu collegit, cognitis rebus singularibus quo supra satis explicuimus. Si sensibiliter, quaero primum quo modo prius causam agnouit? nam si intellectilis est causa, sensili opus fuit in primis, cum uoluerit nos egere sensu tanquam pedagogo. quo pacto enim per intellectum causa priusquam effectus cognoscetur? si nihil in intellectu esse uoluit, quod prius non fuit in sensu, & ab effectu sensus cognitionem trahitb. si sensilis uero causa fuerit, nihilominus eam nisi coniectura non potuit appraehendere, intermediis uidelicet accidentibus, cum sensus ipse ad rei essentiam non peruadat. si alterum altero dicas agnouisse, idque diuerse, confuse primum mox & distincte, circulo reuolueris. Nam si sensu primum mox intellectu dicas illum fuisse usum: quo pacto illud uerum fuerit, quod ab eo prolatum est, quod certior est quae per causam quam quae per effectum ducitur demonstratio, cum ad id monstrandum alio non nitatur Responsio. fundamento quam sensu? Dices sensus quidem uiam priorem esse, intellectus 2 demonstrationis quia et ] demonstrationis, quia & B. S. 2 et ] & B. S. 4 Caput undecimum.] Cap. XI. B. S. 5 declarare quam ] declarare, quam B. S. 6 causa quamque ] causa, quamque B. S. 8 maxime quod illa ipsa demonstratio quam ] maxime, quod illa ipsa demonstratio, quam B. S. 11 exaltatam quae ab effectu procedit siue ] exaltatam, quae ab effectu procedit, siue B. S. 12 simpliciter & ] simpliciter, & B. S. 14 fuerit effectus ] fuerit, effectus B. S. 16 est, neque ] est: neque S. 17 singularibus quo ] singularibus, quo B. S. 18 primum quo ] primum, quo B. S. 19 sensu tanquam paedagogo. quo ] sensu, tanquam paedagogo, quo B. S. 22 si ] Si B. S. 24 si ] Si B. S. 25 primum mox & ] primum mox, & B. / primum, mox & S. 26 primum mox ] primum, mox B. S. 27 est quae per causam quam ] est, quae per causam, quam B. S. a cf. Anal. post. I 13, 78a22sq.; II 1, 89b23-31; Thomas von Aquin, Summa Theologiae, Ia-Iae, qu. 2, a. 2. b De anim. III 8, 432a7 sq.; Anal. post. I 18, 81a37-b10.

5

10

15

20

25

162 r. 162 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

593

uero certiorem & digniorem. At negare non potes quin sensui feratur accepta omnis, igitur certitudo pendebit a sensu qui effectum percipit, ex quo causa cognoscitur. Vnde in secundo libro de caeloa Aristoteles ipse cum quaesisset, cur non ea quae distant magis a prima sphaera, paucioribus moueantur motibus, & difficultatem maximam subiunxisset, exiguam compraehendendi ueri facultatem non aliter subsignauit, quam subderet, parum se habere certum unde exordiretur, quoniam ab effectibus quae ipsis contingunt remoti essemus. Et in primo de partibus animaliumb, primum inquit res persequamur quae quocunque in genere conspectiores promptioresque habentur, deinde causas reddamus & generationem. Effectum itaque, cognoscendi tradidit esse initium: At cum in posterioribus analyticisc hanc posuerit regulam, medium initiumque probandi certius esse oportere quam id quod ex illis conficitur: Vnde illa decantata apud sectatores eius, definitionem certiorem, dignitates quoque propositionibus, propositiones conclusione demonstrata certiores, Denique unum quodque magis esse tale quam id quod propter ipsum est tale, ut ignis est ignito ferro calidior. Cum itaque haec se se habeant ut diximus, & cum ita haec ipse statuerit, cur non uidit demonstrationem quae ex effectu causam depraehendit, certiorem etiam esse oportere illa, qua, ex causa capitur effectus? cum tota firmitas cognoscendae causae pendeat ab effectu qui & pendet a sensu, a quo dignitates & communes animi conceptiones corrogat inductione, quae singularibus utitur, communitas, & singularia sensu depraehendantur intermediis accidentibus. Sed sit certior intellectus & cognitio ea certior quae pendet a causa, nun Aristoteles ea quae ab effectu est utitur semper? cum a sensibus indagari procurat intellectilia. nun & physicum finem subiicit sensui? cum scribit in tertio de caelod effectricis finem scientiae esse opus, physicae uero id quod proprie secundum sensum appareat, maximeque demonstrandi confecerit artem, ut physicae scientiae deseruiret, tum quod inuentam illam ab Aristotele scribit philoponus, & tamen ante Aristotelem mathematicae scientiae confecta erat facultas demonstrandi, tum quod inductio ex qua paritur demonstratio, sensus ope nititur in colligendis 1 certiorem & ] certiorem, & B. S. 2 accepta omnis, igitur ] accepta, omnis igitur S. 2 sensu qui ] sensu, qui B. S. 4 paucioribus ] pauciorib. B. S. 8 primum inquit res ] primum, inquit, res S. 9 persequamur quae ] persequamur, quae S. 10 reddamus & ] reddamus, & B. S. 11 initium: At ] initium: at B. S. 12 oportere quam ] oportere, quam B. S. 13 conficitur: Vnde ] conficitur. Vnde B. S. 15 certiores, Denique unum quodque ] certiores. Denique unumquodque B. S. 15 tale quam] tale, quam B. S. 16 habeant ut ] habeant, ut B. S. 17 demonstrationem quae ] demonstrationem, quae B. S. 20 effectu qui ] effectu, qui B. S. 20 dignitates & ] dignitates, & B. S. 23 intellectus & cognitio ea certior quae ] intellectus, & cognitio ea certior, quae B. S. 23 nun ] num B. S. 24 intellectilia. nun ] intellectilia, num B. S. 25 caelo effectricis finem ] coelo effectricis, finem B. / coelo, effectricis finem S. 26 uero id ] uero, id B. S. 29 scientiae confecta ] scientiae, confecta B. S. 30 inductio ex ] inductio, ex B. S. a cael. II 8, 290a29 sqq. d cael. III 7, 306a16.

b De part. anim. I 1, 640a13 sqq.

c Anal. post. I 6, 74b5 sqq.

Confutatio prima Confirmatio ex ipso aristo.

Confuntatio secunda. Aristo.

Philoponus.

594

Alex.

Multas sciendi rationes et uias.

Responsio duplex Prima.

Secunda responsio

Confutatio primae responsionis.

Liber Quintus

162 v. 163 r.

particularibus, eaque demonstrationes geometricas aut arithmeticas minime construit. hoc cum ita sit nun illud ex eo sequitur? ab Aristotele nil unquam demonstrari si uera prodidit. Alexander Aphrodiseus: Is enim in commentariis in primum librum metaphysicoruma prodidit nullam demonstrationem procedere a posterioribus hoc est effectibus euentisque rerum sensu captatis. Idem est author scientiam & cognitionem quae definitionibus habetur, meliorem ea esse quae per demonstrationem conficitur.b Vbi autem sublatum iri monstrauimus definitionem, nun colligere possumus non solum artem aristoteleae demonstrationis esse sublatam, sed modum praecipuum cuiuscunque cognitionis & scientiae humanitus excogitatae? Scientiae inquam non qualiscunque, nam multas esse sciendi rationes & uias quis abnegauerit? sed eius quam Aristoteles imaginatur quae certissima sit & exactissima adeo, ut aliter fieri contingereque non possit. hoc est ut necessaria sic sit, quod nec putari, quicquam ex aduerso possit. Dicturi ad haec fortassis quidam sunt, duo, primum quod non de omnibus demonstrationibus quia & propter quid nostra in Aristotelem argumenta probent, quod probare tentauimus, sed de iis tantum modo quae aliter nobis aliter naturae sunt nota. Sunt autem quaedam quae simul nobis simul naturae sunt cognita, in quibus uidelicet ex effectu non procedimus ad causam, nec a causa remeamus ad effectum, sed altero cognito cognoscitur & alterum. Secundum quia ex regressu illo, & ut ipsi loquuntur negociatione, acquiritur causae notitia quaepiam clarior & dilucidior. quae quidem duo si reprobauerimus uel nihil uel certe parum habituri sunt quo nitantur. Nam nihil tale est in rebus quae sub obtutum cadunt, quod & nobis simul & naturae sit notum, si ab Aristotele nolunt recedere, apud quem in principiis physicis, illud potissimum ponitur innatam esse nobis uiam a notioribus nobis ad ea quae sunt ipsi notiora naturae.c Nec mathema1 geometricas aut ] geometricas, aut B. S. 2 construit. hoc ] construit, hoc B. / construit: hoc S. 2 sit nun ] sit num B. / sit, num S. 3 demonstrari si ] demonstrari, si S. 3 prodidit. Alexander Aphrodiseus: Is ] prodidit Alexander Aphrodiseus? Is S. 4 prodidit nullam ] prodidit, nullam B. S. 5 posterioribus hoc est effectibus ] posterioribus, hoc est, effectibus B. S. 6 cognitionem quae ] cognitionem, quae B. S. 7 esse quae ] esse, quae B. S. 8 nun ] num B. S. 10 excogitatae? Scientiae inquam non ] excogitatae. Scientiae inquam non B. / excogitatae? Scientiae, inquam, non S. 11 qualiscunque, nam ] qualiscunque: nam S. 11 rationes & ] rationes, & B. S. 12 imaginatur quae ] imaginatur, quae B. S. 12 exactissima adeo ] exactissima, adeo S. 13 possit. hoc est ut ] possit, hoc est, ut B. S. 14 putari, quicquam ] putari quicquam S. 15 sunt, duo, primum ] sunt duo: primum S. 15 omnibus ] omnib. B. 16 demonstrationibus quia & propter quid nostra ] demonstrationibus, quia & propter quid, nostra B. S. 17 tantum modo quae ] tantum modo, quae B. / tantummodo, quae S. 17 nobis aliter ] nobis, aliter B. S. 18 quaedam quae simul nobis simul ] quaedam, quae simul nobis, simul B. S. 22 clarior & dilucidior. quae ] clarior, & dilucidior, quae B. S. 22 nihil uel ] nihil, uel B. S. 23 obtutum ] ob, tutum B. 24 simul & ] simul, & B. S. 25 ponitur innatam ] ponitur, innatam S. 26 nobis ad ea quae ] nobis, ad ea, quae B. S. a Alexander von Aphrodisias, In Aristotelis Metaphysica commentaria, 13, 31. c Phys. I 1, 184a15 sqq.

b Ibid.

5

10

15

20

25

163 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

595

tica nobis ingeras, cum quod naturalia ita non sunt, ut etiam diuersa putentur, diuersaeque de utrisque scientiae constituantur, tum quod super rebus etiam naturalibus, si quicquam habent pensi omnino fundantur. quomodo enim circulum, aut triangulum (uerbi causa) cognoueris ni prius ea delineata fuerint in sensili materia. Et numerum pariter quo pacto animo capies, nisi res numeratas appraehenderis qua propter dicuntur abstrahi a naturalibus rebus ea quibus mathematicarum nomen obtigit. Nec illud obstiterit diuersas esse rationes eorum (ut aiunt) formales, unde diuersa quoque ratio speculandi. quid tum? nos de fundamento sensili, quod eis uidelicet praesupponitur uerba facimus. Nec audiendus Auerroys, & sectatores primo physicoruma & secundo de anima particula uigesima quintab, tertio quoque de anima particula sexta octauoc etiam physicorum, & in meteorisd, & in opere de sensue, cum non solum in mathematicis, sed & in naturalibus rebus id euenire docent, Nam exemplum quo uidentur freti, de albedine & eius specie non satisfacit, quoniam species est in oculo priusquam effectus debet haberi albedinis, ac per eam uti per effectum uidetur albedo, Vnde fit ut ipsa sensus natura in se prius habeat quoquo modo effectum quam causa cognoscatur. De ipsa enim causae cognitione proprie, non de segregatione aut illuminatione quaestio uertitur, praecurruntque etiam causae notitiam, effectus illi idest pupillae quaepiam (ut ita dixerim) dilatatio, & opticorum exhilaratio spiritum. & quod attinet ad illam suam negociationem nihil certe (ut mihi, ut aliis etiam uidetur) lucrantur. Nec si illi recte supputauerint rationesque & habiti & expensi rite subduxerint, etiam creditores se se nequibunt ostendere, ordinem duntaxat terminorum nacti, quo facile ex altero in alterum demigrent. Nunquam enim causa se se illis patefaciet magis quam effectus, ipsius uidelicet index assiduus, & si Aristo. uere hac in re decreuit, necessarius. quod si cognita re quae est causa, & cognita re quae est effectus, posse a te effectum in causam referri dixeris, eedem te difficultates circumstabunt, quas initio capitis huius tetigimus, nam tu ipsas res sensu prius cognoueris, & coniectura depraehenderis, intermediis 3 pensi omnino ] pensi, omnino S. 3 fundantur. quomodo ] fundantur, quomodo B. S. 4 cognoueris ni ] cognoueris, ni B. S. 5 quo pacto ] quopacto S. 6 appraehenderis qua propter ] appraehenderis. Quapropter B. S. 7 rebus ea ] rebus, ea B. S. 9 speculandi. quid ] speculandi, quid B. S. 9 praesupponitur uerba ] praesupponitur, uerba S. 10 Auerroys ] Auerrois B. S. 10 physicorum & ] physicorum, & B. S. 11 anima particula ] Anima, particula S. 14 docent, Nam ] docent. Nam B. S. 14 albedine & ] albedine, & B. S. 16 albedo, Vnde ] albedo unde B. / albedo: unde S. 17 habeat quoquo ] habeat, quoquo B. S. 18 cognitione proprie ] cognitione, proprie S. 19 illi idest pupillae ] illi, id est, pupillae B. S. 20 spirituum. & ] spiritum, & B. / spirituum, & S. 22 rationesque & habiti & ] rationesque, & habiti, & B. S. 24 in ] om. B. S. 25 magis quam ] magis, quam B. S. 26 & si Aristo.] etsi Arist. B. / etsi Aristot. S. 26 necessarius. quod ] necessarius, quod B. S. 26 re quae ] re, quae B. S. 28 eedem ] eadem B. S. 28 tetigimus, nam ] tetigimus: nam S. a Averroes, Aristotelis de physico auditu commentarium, 1, 6 C. b Averroes, De anima, 2, 25, 61 v. c Ibid. 3, 68. d Averroes, In libros Meteorologicum, 400 v. sqq. e Averroes, De sensu, 4 r sqq.

Remotio tacitque obiectionis

Alterius obiectionis Remotio Contra auerroem

Confutatio secundae responsionis

596

Ex alio fundamento Aristotelis contra distinctionem demonstrationis iam confutatam et contra artem definiendi ab aristotele positam

Argumentatio per membra explicatur Timeus Plato Aristoteles Auerroys

Liber Quintus

163 r. 163 v.

accidentibus: unde si quicquam demonstrare uolueris, ad effectum & sensus notitiam pro certitudine habenda, nisi ab Aristotele desciscas, illico tibi recurrendum fuerit. Libeat etiam ex aliis Aristo. fundamentis monstrare uanam esse distinctionem demonstrationis ab eo traditae. Atque inde colligere, ex eius dogmatis quicquam non posse uere & exacte definiri quod primo & principe proposito probaturos nos superiori capite recepimus, Quattuor omnino causas per se esse decreuit Aristotelesa, materiam, formam, id unde primum motus, & id cuius gratia. Finem uidelicet, qui saepenumero si sit proximus, idem est quod forma. Sed unde nam quaeso ex ipsis causis ducet originem scientiae hoc est demonstrantis syllogismi? Quae enim dicuntur intrinsecus positae, id est, materia & forma, siue res ipsas consideres in se se, siue nostri facultatem intellectus magnam omnino prae se ferunt difficultatem. Mouet enim intellectum res ut est actu, forma uero actu ita est, ut eius ope, quae prius potestate fuerat fiat actu materies. materia igitur non primo atque per se cognoscetur, sed per formam, Vnde & a Timeo primum locrensib, inde a Platone dicebatur animo capi ratione notha, hoc est non legitima naturae notitia percipi. Et Aristoteles ipse proportione quapiam decreuit illam cognosci, id est dicere, ex transmutatione, si recte sensum eius percepit Auerroys, docens transmutatione materiam, actione formam datam esse nobis intelligi. Cum igitur materia non moueat intellectum nisi per formam, forma uero nisi actione & operatione cognita sit: Ab operatione ipsoque opere, ad causam progredi oportet, multoque magis ad eam unde principium motus, ut pote quae sit extrinsecus posita, longeque remotior. Et quia isthaec noti tia prior ab ipso ortu indita, ad eandem, ut pote firmiorem & cognitam recursus datur, quo minus decipiamur in aliis capiendis, quae nostrae sunt minus nota naturae: quam ob rem firmior & certior effectus erit cognitio, quae causae, quae uidelicet non per se, sed per aliud, hoc est ipso ex effectu, & operatione cognoscatur. Atque hinc patet uanam fuisse distinctionem demonstrationis, quia & propter quid, cum prior illa sit certior, non certa minus, ut uoluit Aristoteles, certior enim quae per sensum, quo ille tanquam certissimo iudice metitur omnia: certior quae effectus nititur iudicio, idque maxime in rebus 1 accidentibus: unde ] sic! B. S. 3 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 5 uere & exacte definiri quod ] uere, & exacte definiri, quod B. S. 6 recepimus, Quattuor ] recepimus, quatuor B. S. 7 primum ] principium B. S. 8 gratia. Finem ] gratia: Finem S. 9 idem est ] idem, est B. 9 unde nam ] undenam S. 10 scientiae hoc est demonstrantis ] scientiae, hoc est, demonstrantis B. S. 10 Quae ] quae B. S. 12 intellectus magnam ] intellectus, magnam S. 14 fuerat fiat ] fuerat, fiat S. 14 materies. materia ] materies, materia B. / materies: materia S. 15 formam, Vnde ] formam: unde B. S. 16 est non ] est, non B. S. 18 est dicere ] est, dicere B. S. 18 Auerroys ] Auerrois B. S. 21 actione & ] actione, & B. S. 21 Ab ] ab B. S. 22 ut pote ] utpote B. S. 24 ut pote ] utpote B. S. 26 naturae: quam ] naturae. Quam B. S. 26 firmior & ] firmior, & B. S. 27 est ipso ] est, ipso B. S. 29 quia & ] quia, & S. 30 Aristoteles, certior ] Aristoteles: certior S. a Phys. II 3, 194b sqq.

b Timaeus Locrus, De natura mundi, 1, p. 119.

5

10

15

20

25

30

163 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

597

naturae in qua praecipue demonstrationes per effectum sumuntur, ut etiam Thomas aduertit in tertio aduersus gentesa. ex hoc apertissime uidere etiam Thomas. possumus imbecillitatem facultatis definiendi, quando notiones ipsae, quas intentiones appellant, id est, genus & differentia, illud a materia, haec trahi dicatur a forma, cum genus materiae proportione seruata, nisi per differentiam, differentia nisi per operationem ex ea fluentem dentur intelligi, & cum multorum generum eadem quandoque & communis forma uidetur, interstinguere oportet quatenus dirimuntur, & quatenus conueniunt. Inde euenit, ut propria forma ex qua propria species, propriaque differentia trahitur inuestiganda sit, ea uero ita ex propria affectione, quae passio nuncupatur a iunioribus philosophis, cognoscetur, ut a propria operatione forma speciesque cognoscitur, sed cum propria cuiuslibet rei operatio, cognitione certa & exacta percipi nequeat, ut paulo etiam post declarabitur, pari pacto propria affectio percipi nequibit, Namque & rerum omnium cognouisse prius operationes oportuisset, si cuiuspiam rei propriam & peculiarem, quae non sit ei cum aliis communis, certo percipere uelles. & eadem ratione species omnes nouisse opus esset, si proprias affectiones alicuius speciei, exacta notitia capere animo cuperes. Cum autem fieri hoc Aristotelea doctrina ullo modo non queat, nequibit & illa ipsa propria differentia cognosci, nequibit, & quod est sequens, proprie quidpiam exacteque definiri. Caeterum cum peripateticis non satis conueniat, Difficultas penes quid penes quid formae naturales maxime inter se distinguantur, fiet quoque ma- formae distinguantur. nifestum non conuenire de earum speciebus, differentiis, affectionibus, quo pacto uidelicet secernantur, ita ut quae propria sit unius, quae propria aliarum queat internosci, si uti receptum est, diuersitas specierum quae constituuntur differentiis, a quibus affectiones manant, a forma dependet. nam qui penes diuersitatem principiorum actiuorum secerni formas dixere, quoniam omne agens faciat sibi simile secundum speciem: illud dissoluant oportet, quomodo humani conceptus non plane respondeant parentibus? quoniam & monstra generantur, & excrementitiae moles. & si in materiam id rettulerint, multa tamen addere & demere opus erit, ut propositio ipsa uera iudicetur. Illud item edoceant conuenit, quomodo genita ex putredine irrationalia animantia, iis quae maris & faeminae concubitu genita sunt, similia sint, etiam in eadem specie? ut multi asseruere. Qui uero penes diuersitatem operationum distin1 naturae in ] naturae, in B. S. 2 gentes. ex ] gentes: Ex B. S. 4 genus & ] genus, & B. 9 forma ex ] forma, ex B. S. 9 trahitur inuestiganda ] trahitur, inuestiganda S. 10 iunioribus ] iuniorib. B. 11 cognoscitur, sed ] cognoscitur: sed S. 14 nequibit, Namque ] nequibit. Namque B. S. 16 uelles. & ] uelles, & B. S. 23 secernantur, ita ut quae propria sit unius, quae ] secernantur, ita ut quae propria sit unus, quae propria sit unius, quae B. S. 25 nam ] Nam B. S. 26 actiuorum secerni ] actiuorum, secerni B. S. 27 speciem: illud ] sic! B. S. 28 conceptus non ] conceptus, non B. S. 28 parentibus? quoniam ] parentibus: quoniam S. 29 moles. & si ] moles etsi B. / moles, etsi S. 29 rettulerint ] retulerint B. S. 31 conuenit, quomodo ] conuenit quomodo B. a Thomas von Aquin, Summa contra gentiles, lib. 3, c. 69, n. 18.

598

Liber Quintus

163 v. 164 r.

gui dixere, uel id patiuntur incommodi ab aliis qui asserunt eandem formam diuersarum operationum esse posse principium & diuersas, formas earundem operationum esse non posse principia, minime conuinci, cum omnes ad unam exploratae non sint. Qui uero non penes omnem diuersitatem, sed eam solum quae in altiori entium gradu, rem collocat, ita ut sit essentia perfectior: idem non uidentur effugere: quia idem etiam uidentur dicere, cum omnis operatio specie differens essentia perfectior est alia uel imperfectior. Alii ad diuersa genera se reduxere. uti uerbi causa materiale & immateriale, quoniam tunc aliud (ut aiunt) esse sortiuntur eductum e re subiecta, in qua radicetur & in quae non firmentur illa, quae extrinsecus adueniunt. Sed obiici potest quod hoc modo forma una, gratia exempli mixtae rei forma, probari diuersa non posset a forma uitae, & quod de gene ralibus tantum formis, non de iis que dicuntur specificae, sermo haberetur. quare nihil esset quantum attinet ad operationem specierum. Sed utcunque se se habeat res, ita certe se habet, ut si nihil certum de formis, nihil certum etiam de speciebus differentiis, proprietatibus, peripatetica ex doctrina colligamus.

Quod non solum incerta sunt apud Aristotelem et sensus et definitio quibus utitur tanquam fundamento et tanquam medio et causa demonstrandi, sed et progressus etiam et finis, hoc est et propositio uniuersalis et affectio propria subiecta rei.

5

10

15

20

capvt dvodecimvm. Probauimus & aperte satis (ni fallor) incerta esse, & fundamentum & causam mediumque demonstrandi colligendique scientias ab Aristotele excogitata, hoc est sensum & definitionem non esse eiusmodi, ut ibi queat exacta rerum scientia fundari, & quanquam ex eis ipsis colligere possemus affectionem quam de subiecto afferre cupiunt demonstratores non certo colligi, quoniam sensu est opus, incerto plurimum, & differentia, unde trahi debet ignota est:

1 incommodi ab ] incommodi, ab B. S. 2 principium & ] principium, & B. S. 2 diuersas, formas ] diuersas formas S. 5 perfectior: idem ] sic! B. S. 6 effugere: quia ] sic! B. S. 7 est alia ] est, alia B. S. 8 reduxere. uti ] reduxere, uti S. 8 materiale & ] materiale, & S. 9 sortiuntur eductum e ] sortiuntur eductum est B. / sortiuntur, eductum ex S. 9 radicetur & ] radicetur, & S. 10 potest quod ] potest, quod S. 12 que ] quae S. 13 haberetur. quare ] haberetur, quare S. 13 esset quantum ] esset, quantum S. 15 speciebus differentiis ] speciebus, differentiis S. 18 Aristotelem et sensus et definitio quibus ] Aristotelem & sensus, & definitio quibus B. / Aristotelem & sensus, & definitio, quibus S. 18 et ] & B. S. 18 et ] & B. S. 19 et ] & B. S. 19 etiam et ] etiam, & B. S. 19 est et ] est, & B. S. 20 uniuersalis et ] uniuersalis, & B. S. 21 Caput duodecimum.] Cap. XII. B. S. 24 est sensum & ] est sensum, & B. / est, sensum, & S. 26 affectionem quam ] affectionem, quam B. S. 26 demonstratores non ] demonstratores, non B. S. 27 debet ignota ] debet, ignota S.

25

164 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

599

nihilominus labore alio est nobis nitendum. Restat enim ut progressum etiam uniuersum, & finem monstremus incertum, hoc est incertam esse affectionem illam subiecti propriam, quae dicitur demonstrari, & uniuersales propositiones quae maxime per demonstrationem exiguntur, idque in ipsa specie & uniuersim, adeo ut Aristoteles propterea censuerit, propositiones quibus demonstratio conficitur, de omni dici oportere, quoniam omni etiam subiecto talem affectionem speciatim inesse ipsa in conclusione, hoc est demonstrationis fine termino ue colligitur. Colligi autem nequit, nisi ex propositionibus, quae ipsam praecedunt conclusionem. Quapropter & illas ipsas quae negocium conficiunt propositiones assumptionesque, & de omni & uniuersales esse conuenit. Has ergo propositiones quas & certas & uniuersales esse oportere censuit Aristotelesa, minime certas conuincemus: & maxime quae dicuntur affirmatrices, cum tamen sine duabus, uel ad minus sine altera, nequeat ulla, authore Aristotele, confici demonstratio, quae rem ita esse uel non esse per se principeque proposito nobis ostendat. De iis enim quae ducere ad absurda & ad inconueniens dicuntur demonstrationibus, uel certis si ita dicere libeat probationibus, aduersus uanas & nullius momenti opiniones, ut ante dictum est, uerba non facimus, neque enim propositum nobis est tollere: quin aduersus opinionem fatuam aut minus certam possit afferri certa probatio, uel ex eis quae minus bene posita sunt assumptis, oppositum sententiae alicuius inferre, hoc enim ipsum quod quidem pertinet magis ad argumentandi artem & uim quam proprie ad rei naturae demonstrationem, hoc inquam si sublatum iri uellemus nobis etiam officeret, qui minime certam doctrinam Aristotelis, certa quaerimus probatione conuincere, & si id nequeamus sane probabili, nam quod positum est confutare, quam non concessum asserere, multo facilius, & uia quaedam substernitur etiam strata, ei qui ex suppositis & traditis, aduersum quiddam & oppositum eis ipsis quae supposita sunt, si non nihil ipse ueri addiderit, inferendi. At quo pacto certam uniuersalem probationem habebimus cum incerta sit ars inductionis, sine qua incerta est uniuersalis propositio? si dixeris uniuersalem propositionem te a priori (ut

1 est: nihilominus ] sic! B. S. 2 est incertam ] est, incertam B. S. 4 specie & ] specie, & B. S. 5 propositiones quibus ] propositiones, quibus S. 6 oportere, quoniam ] oportere: quoniam S. 7 est demonstrationis ] est, demonstrationis B. S. 8 termino ue ] terminoue B. S. 8 colligitur. Colligi ] colligitur: Colligi S. 10 omni & ] omni, & B. S. 11 certas & ] certas, & B. S. 14 esse uel] esse, uel B. S. 15 esse uel non esse per se principeque ] esse, uel non esse per se, principeque B. S. 16 absurda & ] absurda, & B. S. 16 certis si ] certis, si S. 17 libeat probationibus ] libeat, probationibus S. 18 facimus, neque ] facimus: neque S. 19 fatuam aut ] fatuam, aut B. S. 20 eis quae ] eis, quae B. S. 22 artem & uim quam ] artem, & uim, quam B. S. 22 inquam si ] inquam, si S. 23 uellemus nobis ] uellemus, nobis S. 24 & si ] etsi B. S. 25 probabili, nam ] probabili: nam S. 27 ipsis quae ] ipsis, quae B. S. 28 non nihil ] nonnihil B. S. 29 habebimus cum ] habebimus, cum S. a Anal. post. I 5, 74b sqq.

Quod uerba non fiunt demonstrationibus quae ducunt ad incommodum.

Generalis ratione contra uniuersalem propositionem et notitiam proprie affectionis.

600

Liber Quintus

164 r. 164 v.

aiunt) probaturum, te ipsum Aristotelis authoritate repellam non qua nuper sumus multipliciter usi, sed qua prioris eas & nullo intermedio probandas uoluit, neque admisit, ut communes illae animi conceptiones omnibus notae, demonstrationem ipsam propriae ingrederentur, quas quidem initio operis satis innuimus non Aristotelis doctrina, sed naturalis luminis beneficio cognosci, Et iam antea diximus oportere contrahi si debeant ingredi materiam Responsio obiectionis particularem: illud autem non obstiterit si afferatur intellectum illas ipsas a sensu elicere, nam praesupponere oportet sensum, nihil falsum, nihil incertum imaginationi, & imaginationem nihil inane nihil quod non rite a sensibus impressum sit, intellectui praesentauisse, nec officit si dicatur aliquas notis terminis agnosci, nec aliter cognosci principia authore Aristotele nisi quia termini eorum seu nomina cognoscuntur: nam minime perlegisse uidentur Aristotelem qui non ibi de principiis uniuersalibus uerba facit, quae longo progressu colligi docet in calce secundi analyticia ad parandas propositiones uniuersales, conficiendae demonstrationi subseruituras. Atque illa eius uerba sunt, prima inductione cognosci necessarium est. prima autem quae dicit, pro principiis conficiendae demonstrationis posita esse, multi docent interpraetes. itaque inter proxima & remota principia non distinxere qui contra Inductio et probatio et sentiunt, & inductionem ipsam non rite factam non aduertunt, si omnia non expositio. collegerit, uel dum ea ipsa probatio dici potest, ut cum illa uerba inferuntur, & sic de singulis, uel dum expositio nominari, ut cum percurrit singula, nec quicquam relinquit in tactum, Sed quam non certo hoc fiat, quam debiliter paulopost afferemus. Ad haec quid nomine significetur principiorum etiam si cognoueris, non propterea tibi faciet id satis ad notitiam propositionis de qua loquimur uniuersalis. Sed quid ipsa sit res nouisse oportet, quod ut assequaris opus fuerit tibi, ut multa cognitione rerum sensilium imbutus antea fueris. Nanque terminum subiectum praedicato aut conuenire aut remoueri cognosse necessarium est, neque enim simplex haec sed composita cognitio, qua quicquam inesse cuipiam, aut affirmamus, aut negamus. Vnde

1 probaturum, te ] probaturum te B. S. 1 repellam non ] repellam, non B. S. 4 operis ] Operis S. 6 cognosci, Et ] cognosci. Et B. S. 7 particularem: illud ] sic! B. S. 8 elicere, nam ] elicere: nam S. 9 inane nihil ] inane, nihil B. S. 10 notis ] nothis B. S. 11 principia authore ] principia, authore S. 12 Aristotele nisi quia termini eorum seu ] Aristotele, nisi quia termini eorum, seu S. 12 seu nomina ] seu nominis cognosci, nec aliter cognosci principia authore Aristotele, nisi quia termini eorum, seu nomina B. S. 12 cognoscuntur: nam ] cognoscuntur, nam B. / cognoscuntur: nam S. 13 Aristotelem qui ] Aristotelem, qui B. S. 16 est. prima ] est: prima B. S. 18 interpraetes. itaque ] interpraetes, itaque B. S. 22 in tactum, Sed ] in tactum, sed B. / intactum, sed S. 23 paulopost ] paulo post S. 25 propositionis de ] propositionis, de B. S. 25 uniuersalis. Sed ] uniuersalis: Sed S. 26 assequaris opus ] assequaris, opus S. 27 fueris. Nanque ] fueris. Namque B. / fueris: Namque S. 27 conuenire aut ] conuenire, aut B. S. 28 est, neque ] est: neque S. 28 haec sed ] haec, sed B. S. a Anal. post. II 19, 100b3 sq.

5

10

15

20

25

164 v. 165 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

601

si uniuersaliter afferre id uolumus discurrisse antea per omnia oportet. Nec audiendus Auerroys docens aliquos esse intellectus quibus duo singularia sufficiant ad colligendam uniuersalem enunciationem: id enim & Aristoteli bonisque peripateticis, & rationi maxime aduersum. Ex duobus enim quo pacto omnia? quo inquam pacto certam uniuersalem probationem habebimus? quo item pacto certa de omni subiecto conuincetur affectio. Sed de hac re operis decursu latius nunc de ipsa inductione. Ea est, quae ex singularibus colligit uniuersalia, Vnde & uniuersalia parantur enunciata, & si qua probatio maximis illis quae naturae lumine patent propositionibus adhibenda esset, non aliam uerius quam ex inductione protuleris, quae & sumpta assumptaque comunit omnia, ex quibus inferatur necessaria conclusio, cum totum hoc ipsum demonstrans resolutoriumque negocium, pendeat ab inductione quae sensu intermedio conficiat uniuersales propositiones. Ipse quidem Aristoteles in calce secundi libri posteriorum analyticoruma prima principia inductione cognosci manifestum dicit, Atque ita sensum uniuersalem effici sectatores docent: Modus inquit Themistiusb quo uniuersale constituitur cognosciturque inductio est, inductionem accipio aggressionem illam rationemque per quam ex notitia particularium utcunque ad intelligentiam uniuersalis uenitur, huius rationis assumptiones ipsi erunt sensus, nam sensus quoque principia & causae sunt ut singularia noscitentur. haec Themistius quibus ex uerbis etiam significatur non certo ad hanc uniuersalis colligendi facultatem ascendi, quia intermedio sensus non semper certi: quia non exacte: sed utcunque: nec alia quam inductionis uia quae fundatur in sensu. Io. quoque grammaticus cognomine philoponus initio postremi resolu torii scribit ita ἀνάλυσισ ὲστὶ κ᾽ὰπὸ τῶν µερικῶν καὶ καθἒ καστὰ ὲπὶ τὰ καθὸλου ἄνοδοσc hoc est resolutio est a particularibus & singularibus ad uniuersale ascensus. Mox subtodit ipsam esse item re cursum a compositis ad simplicia, & ab effectu ad causam, exin opere procedente eum de ipsa finitione quae minime demonstrari possit uerba faceret, inductione capi non posse docuit, de ipsa tamen inductionis potestate

1 uolumus discurrisse antea ] uolumus discurrisse, antea B. / uolumus, discurrisse: antea S. 2 Auerroys ] Auerrois B. S. 2 esse ] om. B. S. 2 intellectus quibus ] intellectus, quibus B. S. 3 sufficiant ad ] sufficiant, ad B. S. 5 quo inquam pacto ] quo, inquam, pacto S. 7 operis ] Operis S. 7 latius nunc ] latius, nunc S. 8 Vnde ] unde B. S. 9 illis quae ] illis, quae B. S. 11 comunit ] communit B. S. 15 Atque ] atque B. S. 16 Modus inquit Themistius quo ] Modus, inquit Themistius, quo S. 17 rationemque per ] rationemque, per B. S. 19 sensus, nam ] sensus: nam S. 19 quoque ] quoue S. 20 sunt ut ] sunt, ut B. S. 23 Io.] Ioannes S. 24 scribit ita ἀνάλυσις ] scribit, ἀνάλυσις B. S. 24 ὲςτὶ ] ὲςὶ B. S. 25 µερικῶν καὶ ] µερικῶν, καὶ B. S. 25 ἄνοδοσ hoc est resolutio] ἄνοδοσ, hoc est, resolutio B. S. 26 particularibus & ] particularibus, & B. S. 26 subtodit ] subdit S. 27 re cursum ] recursum S. 27 effectu ] affectu B. 28 possit uerba ] possit, uerba S. a Anal. post. II 19, 100b4 sq. b Themistius, Analyticorum posteriorum paraphrasis, 64, 9 sqq. c Philoponus, In Aristotelis analytica posteriora commentaria, 335, 26 sq.

Contra Auerroem.

Quid inductio et quam debilis, authoritatibus monstratur.

Themistius.

Philoponus

602

Aristo.

Tyro. Tulius

Themistius

Hammonius.

Obiectio. Solutio.

Liber Quintus

165 r.

disserens inquit ἡ γὰρ ἐπαγωγὲ τὸ καθὸλου δεικνύσει ἐν τῷ ἐπαγὰγην παντα τὰ µερικάa. Et enim inductio quod uniuersale est ostendit inter cogendum omnia particularia, non instar Auerroys ait duo uel tria sed omnia inquit particularia & merito quidem.b Est enim inductio uti Aristoteles censet in topicis ἔφοδοσc idest uia siue ingressus a particularibus ad uniuersalia. quanquam de inductione alibi aliter decernit, ut pote, cum non colligit ex particularibus, sed cum ipsa syllogismo colligitur quod facit in prioribus analyticis.d Aliter quoque in rhetoricis. Verum nunquam aliter sumit cum de conficienda & corroganda uniuersali propositione mentionem facit. ita & Themistius in posterioribus analyticise inductionem esse aggressionem rationemque per quam (ut repetam & inculcem quae diximus) ex notitia particularium utcunque ad intelligentiam uniuersalis uenitur, hoc est collectione particularium, qua in re saepenumero latere fallaciam, non solum uidetur illa indicari particula, utcunque, sed ueteri opinione, non dialecticorum modo, sed rhetorum, idque antea Tyro animaduertit impugnans Catonem qui in Rhodiensium causa fuisset usus inductione, re (ut uoluit) admodum insidiosa, & sophistica, neque ad ueritates magis quam ad captiones reperta.f Et sane nihil fidere, aut certe parum inductioni boni peripatetici uidentur, quandoquidem Themistiusg idem censet ipsos sensus assumptiones esse inductionis, quoniam sensus principia sint & causae singularia cognoscendi, uniuersale autem, conclusionem illarum assumptionum haberi. ut hinc liceat depraehendere, quantum distent a conclusione principia. Sic & Hammonius in porphyrii uoces inductionemh dicit esse orationem, quae uniuersale ex particularibus reddat credibile, Quare non certitudinis sed persuasionis probabilitatisque illi praestituit metam, Quod enim fit humanis sensibus credibile. id neutiquam certum, aut est aut haberi iure merito debet. Sed nec ipse Aristoteles uisus est inductioni fidere, cum secundo de animalium partibus uoluminei scribens inquit nec inductione id

1 disserens inquit ἡ ] disserens inquit καὶ B. / disserens, inquit, καὶ S. 2 inductio quod ] inductio, quod B. S. 2 est ostendit ] est, ostendit S. 3 Auerroys ] Auerrois B. S. 3 tria sed ] tria, sed B. S. 4 particularia & ] particularia, & S. 5 ἔφοδοσ idest uia ] ἔφοδοσ, id est, uia B. S. 5 uniuersalia. quanquam ] uniuersalia, quanquam B. S. 6 ut pote ] utpote B. S. 7 colligitur quod ] colligitur, quod B. S. 7 Analyticis. Aliter ] Analyticis: aliter S. 8 rhetoricis. Verum ] Rhetoricis: Verum S. 9 ita ] Ita B. S. 11 particularium utcunque ] particularium, utcunque B. S. 12 est collectione ] est, collectione B. S. 17 magis quam ] magis, quam B. S. 20 sint & ] sint, & B. S. 21 haberi. ut ] haberi, ut B. S. 23 credibile, Quare ] credibile. Quare B. / credibile: Quare S. 24 certitudinis sed ] certitudinis, sed B. S. 24 metam, Quod ] metam. Quod B. S. 25 credibile. id ] credibile, id B. S. 25 est aut ] est, aut B. S. 27 scribens inquit nec ] scribens, inquit, nec B. S. a Philoponus, In Aristotelis analytica posteriora commentaria, 358, 23. b Averroes, Posteriorum Resolutoriorum, 1, 1, 128 v. c Top. I 12, 105a13 sq. d Anal. prior. I 4, 26a sqq. e Themistius, Analyticorum posteriorium paraphrasis, 64, 14 sqq. f Noct. att. 7, 3, 35. g Themistius, Analyticorum posteriorium paraphrasis, 64, 16 sq. h Ammonius, In Porphyrii isagogen sive V voces, 8, 13 sq. i De part. anim. I 5, 646a25 sqq.

5

10

15

20

25

165 r. 165 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

603

tantum patet uerum etiam ratione. Nec item Plato quando qui eius collegit dogmata philosophus Alcinousa inductionem progredi uoluit uel a singularibus, in quibus parum esse uirium ad colligenda uniuersalia docuimus, uel a simili, quem locum inter probabiles tantum, constat esse repositum. At inquies quasdam esse propositiones Auerroe authore, quae modica egent declaratione, easque probari, aut hypothetico syllogismo, aut inductione. Reuolueris eodem, nec te te extricas de laqueo, Nanque hypothetico syllogismo non fidit Auerroys ut pote incerto & inductionem amplectitur libentius, Quare in ipsa inductione sistendum. Dices si duorum uel trium indiuiduorum proprietatem affectionem ue cognouero, cur & illa aliis etiam indiuiduis inesse non collegero? Illo inquam pacto non collegeris, quo si tres uel quattuor addo, & centum & mille etiam Myriadas hominum, albo colore, succulenta & uiuida carne, promissoque capillo spectaueris. omnes propterea collegisse ita esse homines affectos non potuisti, quoniam sunt in aethiopia homines, & nunc etiam nostris in oris, qui nigri sunt, & retorrida carne, & torto uixque de cute prominente capillo, eodemque prope combusto. quos si nunquam uidisses, falsam propositionem uniuersalem illis de rebus, tanquam ueram, multisque probatam sensionibus & experimentis protulisses. Dicet quispiam non nigrorem alborem ue intelligo, accidentia uaga, & quasi dixeris desultoria, sed stata & firma idest proprias dico passiones: quae dicuntur fluere a principiis speciei: unde ex duobus uel tribus authoritate Auerroys depraehensis omnia collegero. falleris quidem, quoniam non satis omnino constat, si & quo modo inde fluant: & an omnis forma propriam sic habeat suae speciei affectionem, ut cum alia nullo pacto communicet, & quo etiam pacto forma secernatur a forma, unde propria uidelicet manet affectio, uti superiori capite disputabamus. Facilis dubio procul propterea lapsus est, sensu enim uteris, quo tibi facile fiet impostura, & accidentibus quae iacent extrinsecus cognitis, primum niteris, ad hoc intraneum accidens, & ut dicunt inseparabile depraehendendum. Quo enim pacto (uerbi causa) risibilitatem aut disciplinabilitatem (ita fari

1 patet uerum ] patet, uerum B. S. 1 Plato quando qui ] Plato, quando, qui B. S. 2 Alcinous inductionem ] Alcinous, inductionem B. S. 3 uirium ad ] uirium, ad B. S. 3 colligenda ] colligendi B. S. 5 At inquies quasdam ] At, inquies, quasdam S. 5 propositiones Auerroe ] propositiones, Auerroe S. 7 te te ] tete B. S. 7 laqueo, Nanque ] laqueo. Namque B. S. 8 Auerroys ut pote ] Auerrois, ut pote B. / Auerrois, utpote S. 8 Quare ] quare B. S. 10 affectionem ue ] affectionemue B. S. 11 Illo inquam pacto ] Illo, inquam, pacto S. 11 tres uel quattuor ] tres, uel quatuor B. S. 12 centum & ] centum, & B. S. 13 spectaueris. omnes ] spectaueris, omnes B. S. 14 affectos non ] affectos, non B. S. 14 potuisti, quoniam ] potuisti: quoniam S. 16 combusto. quos ] combusto, quos B. S. 18 experimentis protulisses ] exprimentis, protulisses B. 18 Dicet ] Dicit B. S. 19 alborem ue ] alboremue B. S. 19 se ] sed S. 20 firma idest proprias ] firma, id est, proprias B. S. 21 speciei: unde ] sic! B. S. 21 Auerroys ] Auerrois B. S. 22 collegero. falleris ] collegero, falleris B. / collegero: falleris S. 22 quo modo ] quomodo B. a Alkinoos, Didaskalikos, 5, 7, p. 13.

Obiectio.

Solutio multiplex.

Obiectio.

Solutio multiplex et a pluribus erunt a fundamentis.

De affectione ridendi et discendi.

604

Liber Quintus

165 v.

liceat) praeter quam sensibus indagasti? Nam risum primum aduertisti, multosque ridere & uidisti & audisti, id in caeteris arbitratus, quoniam multos eadem affectione teneri perspectum est tibi. postea admirationem in causa esse dixisti atque ita alios discere, quae prius non norant, coniecisti, quia, scilicet, aduertisti notitiae rerum capaces: & uideri nosse quae ignorassent prius. Vnde hoc? discursu & coniectura quadam. non enim claro id intellectus intuitu depraehendisti, sed ratiocinando ex ipsis quae sensibus hausisti. quid si alia est huiusce rei causa, quam admiratio? quando & sunt quae admirantur, non tamen ridere illa compertum est. multa autem praeter hominem ratione pollere & philosophi multi, & multi quoque theologi putauerunt, ut est antea monstratum. quid si homines sunt qui & admirentur & non rideant? quid si alia rideant praeter homines ut quae dicta sunt ratione pollere? quid si ita haec connexa non sint, ut seorsum habitare possint? Multos fuisse qui nunquam risere proditum est historiis, regiones etiam esse in quibus homines nunquam rideant, quid prohibet? quid postea illos ipsos non esse risibiles? arbitraria igitur uidetur illa causae redditio potius quam certa & constans: praecipue in peripatetica philosophia, quae ex sensu & accidentibus proprietates essentiae rimatur, & rem ex similitudine ipsius consectatur. Nam platonici qui per inditas species fieri cognitionem uolunt, quas quidem species multi & insignes peripatetici admittunt ut in commentario in tertium Aristot. de anima libruma comprobauimus illuc se se posset conferre, sed & ex formarum ab Ideis illapsu intellectilium, dicere possent percipi illas ipsas essentiae cuiuspiam affectiones proprias: an uera quoque esset similitudo? cognosci posse idearum participatu. Ita de re disciplinabili quaestio uertetur, quando de satyris, de canibus, de elephantis multa disputauere philosophi uti retro disseruimus, sed contra eos etiam adduci multa posse, ex iis quae superioribus libris rettulimus plane perspicuum. At peripatetici quid sunt dicturi? sensui semper audienDe proprietate caloris tes ut pueri pedagogo: quo sensu non solum hominem esse risibilem: sed in sole et igne. calorem esse proprietatem ignis (ut de re quae clarissima putatur sumamus exemplum) eo ipso sensu nitentes compraehendere nequeunt. non propterea solum quod alii dicunt eius formam esse calorem, ut Alexander, Alii quod forma quae extendi potest & dilatari, sed propterea quod in sole etiam id ipsum si 1 praeter ] praeterea B. S. 2 uidisti & ] uidisti, & B. S. 3 tibi. postea ] tibi, postea B. S. 4 dixisti atque ] dixisti, atque S. 6 quadam. non ] quadam, non B. S. 7 hausisti. quid ] hausisti, quid B. S. 9 est. multa ] est, multa B. S. 11 monstratum. quid ] monstratum, quid B. S. 11 sunt qui & admirentur & ] sunt, qui & admirentur, & B. S. 12 homines ut ] homines, ut B. S. 12 sunt ratione ] sunt, ratione S. 16 redditio potius ] redditio, potius B. S. 20 admittunt ut ] admittunt, ut B. S. 20 Aristot.] Aristotelis S. 24 participatu. Ita ] participatu? Ita S. 25 philosophi uti ] philosophi, uti B. S. 26 rettulimus ] retulimus B. S. 28 audientes ut ] audientes, ut B. S. 29 putatur sumamus ] putatur, sumamus S. 30 nequeunt. non ] nequeunt, non B. S. 31 solum quod ] solum, quod B. S. 31 Alii ] alii B. S. 32 id ipsum ] idipsum B. S. a non trad.

5

10

15

20

25

30

165 v. 166 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

605

sensum sequantur statuerent, ut esset uidelicet ex forma calidus. quod tamen respuit Aristo. uniuersa familia: Ambrosius in quarto hexaemerona, uidetur id aperte recipere, cum solem igneum asseuerat: multi cum Aristo. sentiunt, tantundem tamen hic colligit nullo alio usus interpraete quam sensu. Vtrisque enim calefit homo, sed coniectura ex uicinitate profecta, multum dispescuit alterum ab altero: cum ignem dicant sua forma calidum: hoc est caliditatem adesse ignis formae ut proprium accidens subiecto suo semper adheret: Solem uero uirtute calidum quia uidelicet afficit caloribus inferiora, non proprietate quae illi insit ulla caloris: quanquam & Democrito placuit ut est in plutarchi stromatibusb, & in primo Eusebiic, solem nullo modo calidam habere naturam. sed utcunque statuatur calidus, opus est coniectura atque discursu in sensu fundato, qui saepenumero fallax, saepissime incertus. idque amplius etiam patebit si diuersitates prosequamur ita aliis in rebus, ut in hominibus pro exemplo sumus persecuti, quo tandem propositiones uniuersales etiam in accidentibus quae sensu percipiuntur infirmemus. Sic etiam de coruis dixisses omnes uidelicet nigros, aliquos tamen albos inueniri, & in logicis institutionibusd & quinto huius librie capite scripsimus: sic animalia omnia, aut mascula aut faeminea existimares, nisi nonnulla esse quae nullum habeat sexum scriberet Aristoteles in quinto de historia animaliumf, & in secundo de eorum generationeg affirmaret anguillam nec marem esse nec faeminam, sic etiam ex mare & faemina nasci diceres prolem, aut etiam ex putredine aliqua, nullo autem pacto ex faemina sine mare: nec Vergilio audieres (puto) de equabus uento prolem concipientibus in hispania, nisi Varronis & Collumellae praeter Plinium accessisset authoritas, & Ambrosiush confirmasset in quinto hexaemeron, uultures sine ullo masculorum semine concipere & sine coniunctione generare. Illisque etiam omnino non stares ut facile existimo,

1 sequantur statuerent ] sequantur, statuerent S. 1 calidus. quod ] calidus, quod B. S. 2 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 3 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 4 colligit nullo ] colligit, nullo B. S. 4 interpraete quam ] interpraete, quam B. S. 6 dispescuit alterum ] dispescuit, alterum B. 6 est caliditatem ] est, caliditatem B. S. 7 formae ut proprium accidens subiecto ] formae, ut proprium accidens, subiecto B. S. 8 calidum quia ] calidum, quia S. 9 placuit ut ] placuit, ut B. S. 11 naturam. sed ] naturam, sed B. S. 12 incertus. idque ] incertus: idque B. S. 13 prosequamur ita ] prosequamur, ita B. S. 15 accidentibus quae ] accidentibus, quae B. S. 15 percipiuntur infirmemus ] percipiuntur, infirmemus S. 17 institutionibus & ] institutionibus, & B. S. 17 scripsimus: sic ] sic! B. S. 18 mascula aut ] mascula, aut B. S. 18 esse quae ] essent naturae quae B. / essent naturae, quae S. 19 sexum scriberet ] sexum, scriberet S. 20 anguillam nec marem esse nec ] anguillam, nec marem esse, nec B. S. 21 mare & ] mare, & B. S. 22 faemina sine ] foemina, sine B. S. 22 mare: nec ] sic! B. S. 23 uento ] uenio B. 24 Collumellae praeter ] Collumellae, praeter B. S. 26 stares ut ] stares, ut B. S. a Ambrosius, Hexaemaeron, 4, 3, 9, col. 205. b DK 55, A39, p. 376. c PE 1, 8. d non trad., cf. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 201. e EV 5, c. 5, p. 541. f hist. anim. V 1, 539a26 sqq. g gen. anim. II 5, 741b1 sq. h Ambrosius, Hexaemeron, 5, 20, 64, col. 247.

Ambrosius

De coruorum colore. De sexu animalium

De equabus uento concipientibus.

Multa animalia sine mare concipere.

606

Membra intranea praeposte re collocata et defuisse, et superfuisse.

Theophrastus

Liber Quintus

166 r.

nisi Aristoteles ipse in quinto de natura animaliuma multa sine coitu animalia a matre concipi & generari & in lucem effundi scripsisset, & in sexto eius operis ut caetera sileam, mures sine coitu implerib non narrauisset, & in secundo & tertio de generatione animalium multa quae hac de re in historiis dixerat confirmauisset. Itemque si dissectionis arte fretus, intranea corporum uiuentium membra uidisses, milleque in animantibus iecur aut aliud quod dextrae insideat parti, membrum aduertisses, ita semper iacere: nun propterea in omnibus ita esse, aut semper fuisse pronunciasses? At Aristoteles scribit aliquando ea ipsa membra uitalia quae dextrorsum locata sunt sinistrorsum posita in nonnullis quadrupedum reperiric, ut cum aliis in locis, tum libro de natura animalium primo. In quo & prodit fel nullum inesse pecoribus quadam in parte agri chalcidici Euboiae.d In naxo uero omnibus fere quadrupedibus adeo grande, ut, qui sacra fecerant aduenae constupescerent.e Sic eodem in opere, libro, scilicet, sexto de natura animaliumf, ceruas in monte Asiae elapho nomine, apud Arginusam, omnes scissa aure esse, faetusque earum iam inde a primo partu in utero idem contrahere signum memoriae prodidit. proditaque alia ad hunc fere modum pleraque reperies in eo opere, quod de partibus animalium quodque de eorum generatione perscripsit: cuius operis libro quartog & duplicem in animali lienem uisam affirmat, & animal caruisse liene, & felle priuata animalia, & plura in aliis comperta, & in latere sinistro iecur depraehensum, & in dextro lien animaduersum. Theophrastus quoque scribith paphlagoniis perdicibus duo fuisse corda, reliquis animalibus unum. priusquam hoc fuisset compertum, & ab ipso proditum, quis id ipsum tulisset? quis non exibilasset? tanquam id quod contra tot experimenta militaret contraque praeceptorem Aristotelem: qui nullo pacto admitteret, uni animali duo in esse corda, ut pote duo uiuendi sentiendique principia: potius duo esse animalia quod unum uidetur, affirmaret: potius etiam duo hepata siue iocinera admitteret Aristoteles, quae in esse bisaltiis leporibus nec ipse negat in libro de auditionibus admirabilibusi, nec Theopompus non scribit in 1 ipse in ] ipse, in B. S. 2 generari & ] generari, & B. S. 3 operis ] Operis S. 4 secundo & ] secundo, & B. S. 4 multa quae ] multa, quae B. S. 5 dixerat confirmauisset ] dixerat, confirmauisset S. 6 iecur aut ] iecur, aut B. S. 7 nun ] num B. S. 9 uitalia quae ] uitalia, quae B. S. 9 dextrorsum ] dextrorsus S. 10 sunt sinistrorsum posita in ] sunt sinistrorsum posita, in B. / sunt, sinistrorsum posita in S. 10 locis ] locts B. 12 Euboiae. In naxo ] Euboiae: In Naxo S. 17 signum memoriae prodidit. proditaque ] signum, memoriae prodidit: proditaque B. S. 17 modum pleraque ] modum, plaeraque B. S. 18 animalium quodque ] animalium, quodque S. 18 perscripsit: cuius ] sic! B. S. 23 unum. priusquam ] unum, priusquam B. S. 23 id ipsum ] idipsum B. S. 24 tanquam ] qanquam S. 26 ut pote ] utpote B. S. 27 affirmaret: potius ] sic! B. S. 28 bisaltiis leporibus nec ] bis altiis, leporibus B. / Bisaltiis leporibus, nec S. a hist. anim. V 14, 546b15; V 19, 551a; VI 2, 559b; VI 12, 567a. b Ibid. VI 37, 580b10 sqq. c Ibid. II 17, 507a19 sqq. d Ibid. I 17, 496b26 sq. e Ibid. I 17, 496b28 sq. f Ibid. VI 29, 578b27. g gen. anim. IV 4, 771a3 sqq. h Noct. att. 16, 15, 1. i Ps.-Aristoteles, De mirabilibus auscultationibus, 119, 842a15.

5

10

15

20

25

166 r. 166 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

607

uigesimo historiarum: nullo autem pacto duo corda ulli animali concederet Aristoteles: scribit enim quarto de generatione anima liuma, quod unum cor habet unum esse animal, quod duo, id duo esse animalia. Sed quis tria corda inesse animali cuipiam possit obstinate negare? omnia enim & singula animalia prius perspecta habuisse oportuisset & non pauca, non etiam multa, omnia inquam & singula. Sic & ipsemet Aristotelesb serratos esse piscium omnium dentes putauit. At uiso scaro, cum ab omni excepit multitudine, Quid si alii sunt qui minime serratis dentibus uitam degant? Neque enim omnes piscium species eius se se oculis subiecere. Nec unius etiam speciei omnia indiuidua, quae saepenumero ab aliis sunt indiuiduis tam diuersa, ut an eiusdem sint speciei praebeant occasionem dubitandi: Quomodo etiam audacter de scaro uisus est decernere Marcus Antonius, & philosophus & imperator in eius opusculo quopiam, quod esset uidelicet omnium piscium lasciuissimus, atque (ut eius utar uerbo) λαγνίστατοσ omnes enim antea, & singulos nosse pisces oportuisset. Sed & aliunde etiam afferri multa possent, ut fiet opere procedente, quo minus quae de omni dicitur propositionem afferre queas, nisi omnia per singula cognoueris. huc non ex animalibus tantum, sed etiam de stirpibus mille afferri possent exempla. Theophrastus primo de historia plantarumc scribit laurum Alexandrinam fructum super foliis gignere quod tamen in aliis non uidemus, & alibi etiam scribit. in quarto de eadem historia librod morum egyptiam, praeter id quod fructum caudice gignit, id etiam habere, quod non est cum caeteris arboribus commune, quod lignum eius caesum continuo uiride est, in aquae uero profundo si demersum fuerit siccatur. Inductionem tamen quispiam existimaret posse fieri, si ex aduerso statuatur: cum sicca etiam ligna si demergantur uiridescere quodam modo satis constet, Iuductionem quoque laterum in aqua proiectorum. quod mergantur quis non admittet? At si assensus fueris Senecae peribit inductio: nam in tertio naturalium quaestionum libroe, est inquit adhuc stagnum insina in quo natant lateres, & mergi 1 historiarum: nullo ] sic! B. S. 2 Aristoteles: scribit ] Aristoteles, scribit B. / Aristoteles: scribit S. 3 habet unum ] habet, unum S. 3 esse ] asse B. 4 obstinate ] obstinare B. 5 oportuisset & ] oportuisset, & B. S. 6 omnia inquam ] omnia, inquam S. 7 multitudine, Quid ] multitudine. Quid B. S. 11 speciei praebeant ] speciei, praebeant S. 11 dubitandi: Quomodo ] sic! B. S. 11 scaro ] scoro B. S. 12 philosophus & ] philosophus, & B. S. 14 λαγνίςατοσ omnes ] λαγνίςατοσ, omnes S. 16 minus quae ] minus, quae B. S. 17 cognoueris. huc ] cognoueris, huc B. S. 19 gignere quod ] gignere, quod B. S. 20 scribit. in ] scribit in B. S. 21 libro morum egyptiam ] libro morum, Aegyptiam B. / libro, morum Aegyptiam S. 21 id quod ] id, quod B. S. 22 est cum ] est, cum B. 22 caesum continuo ] caesum, continuo B. S. 23 profundo si ] profundo, si B. S. 23 fuerit siccatur ] fuerit, siccatur S. 24 statuatur: cum ] statuatur: cum B. / statuatur? cum S. 25 quodam modo ] quodammodo B. S. 25 Iuductionem ] iudicationem B. S. 26 proiectorum. quod mergantur quis ] proiectorum, quod mergantur, quis B. S. 27 inductio: nam ] sic! B. S. 28 est inquit adhuc ] est inquit, adhuc B. / est, inquit, adhuc S. 28 insina in ] in Sina, in B. S. a gen. anim. IV 4, 773a13 sqq. b De part. anim. III 14, 675a1 sq. into plants, 1, 10, 8. d Ibid. 4, 2, 1. e NQ 3, 25, 5.

c Theophrast, Enquiry

De scaro pisce

Multa de plantis rara.

Contra inductionem multipliciter disputatur et propositionem quae dicitur de omni.

608

Liber Quintus

166 v. 167 r.

proiecti non possunt. Sed quaeso te (ut magis fiat quod uolumus manifestum) quo nam modo cum demonstraturus est quidpiam Aristoteles, seu quiuis alius peripateticorum, ubi sumptum uniuersale proposuerit, quod ab aduersario negetur, quo inquam modo id probabit? inductione dices, neque aliam tradidit Aristoteles uiam colligendi corrogandique propositiones uniuersales. At philosophorum multi uanam dicunt inductionem, quo ad hoc attinet, ut uniuersalia corrogentur. petunt enim nun omnia particularia sibi colligere uelint, ad conficiendam uniuersalem propositionem, an aliqua tantum siue multa, siue plurima, si primum respondeas, Id te polliceri, quod praestare nequeas affirmabo. Quoniam omnia particularia innumerabilia sunt, quae non datur ut colligi possint: si dicas aliqua, etiam plurima, tum quod residuum est, efficit ut propositio non sit uniuersalis, quae ex omnibus constat, non aliquibus aut pluribus aut etiam plurimis, unde reiiciuntur, non solum qui affirmant ex tribus uel quattuor singularibus colligi uniuersale, sed etiam ii qui dicunt unum quandoque singulare satis esse, ut omnis sol, omnis phoenix dicatur, nam praeter ea quae supra sunt allata, illud hac in re priuatim potest afferri, primum quod singularis opponitur uniuersali, deinde si plures etiam soles, plures phoenices haberentur, An eiusdem esset naturae dignoscere oportuisset, coniectantur enim eiusdem esse naturae, at nesciunt. sed nec scire queunt, cum non existant, nec ullum habeant quod per sensum explorari possit, fundamentum quo pacto ergo colligetur uniuersale, quod ex pluribus conficitur singularibus? Atque ita etiam reiiciuntur qui putant uniuersalem propositionem posse uniuersali pro bari oritur enim eadem prorsus difficultas nam quaecunque illa statuatur uniuersalis propositio, ex singularibus collecta confectaque fuerit aristoteleo dogmate: nulla enim ex terminis nota, sed sensu indagata & singularium collectione confecta. Excipiam autem ego si placet hoc negocium in ipso etiam lycio discutiendum, & adiiciam dictum ab Aristotele propositiones ipsas de omni, non de aliquibus aut plurimis dici oportere, si habiles demonstrationi parandae debeant haberi: alioqui tanquam a symboConfutatio lae possunt a demonstrationis postibus eliminari. Qua ex re excluditur eorum responsionis responsio, qui dicunt Aristotelem non affirmando sed negando locutum de multiplicis. omni, quia scripserit non in quodam sic & in quodam non, neque aliquando

2 quo nam ] quonam S. 4 quo inquam modo ] quo, inquam, modo S. 6 quo ad ] quoad S. 7 corrogentur. petunt ] corrogentur: petunt B. S. 7 nun ] num B. S. 8 tantum siue ] tantum, siue B. S. 9 Id ] id B. S. 11 possint: si ] possint: Si B. S. 13 aliquibus aut pluribus aut ] aliquibus, aut pluribus, aut B. S. 14 quattuor ] quatuor B. S. 15 sol, omnis phoenix ] Sol, omnis Phoenix S. 16 dicatur, nam ] dicatur: nam S. 17 si ] om. B. S. 18 haberentur, An ] haberentur. An B. S. 19 oportuisset, coniectantur ] oportuisset: coniectantur S. 19 sed ] Sed B. S. 20 habeant quod ] habeant, quod B. S. 23 probari oritur ] probari: oritur S. 24 difficultas nam ] difficultas, nam B. / difficultas: nam S. 25 dogmate: nulla ] sic! B. S. 27 ego si placet hoc ] ego, si placet, hoc S. 27 negocium in ] negocium, in B. S. 27 lycio ] Lyceo S. 28 aliquibus aut ] aliquibus, aut B. S. 29 haberi: alioqui ] sic! B. S. 31 affirmando sed ] affirmando, sed B. S. 32 sic & ] sic, & B. S.

5

10

15

20

25

30

167 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

609

sic & aliquando non. quid enim per illa uerba aliud dedit intelligi quam ut omnibus & semper id quod praedicatur adesse oportere? nun & ipse de multis, de plurimis dicere sciuisset? At de omni dixit. Nec mihi satisfaciunt exempla illa quando idem de eodem praedicatur, nam affectio subiecti non est id proprie & exacte quod est subiectum. Minus etiam satisfacit exemplum de coniunctionibus planetarum qui non semper, Sed suo tempore congrediuntur: sunt enim uariae de eis opiniones, uariae supputationes, uaria experimenta, uti libro tertio huius operis monstrauimusa: & error paucarum minutiarum in supputando & in obseruando loca, totam demonstrationem quae parabatur plane subuertit. Excluditur etiam eorum responsio, qui ex similibus coniectari similia posse dicunt: nam praeter quam quod falsum est omnia particularia esse similia, plures enim omnino partes sunt in quaque re: quibus aperte res ipse dissimiles compraehendantur. Certe id non erit propositiones afferre de omni, nec consonabit aliis conditionibus, quas propositioni demonstratrici competere necessario uoluit Aristotelesb: ut & primae & uerae, & certae, & notiores conclusione sint. Quo modo enim & primae & uerae si coniectura similium captatae? quo modo & ea de causa non incertae? quod enim certi habemus id non coniicimus: quo modo notiores conclusione, si principium erit tantummodo probabile? et conclusio debeat esse demonstratione firmata coniectura enim quod colligitur necessarium non est, sed probabile, hoc est uel multitudini, uel pluribus, uel sapientioribus uisumc, non autem omnibus: Quod autem necessarium est id omnibus & omnino, non uideri modo, sed ita esse & constare decernitur. Quare sequeretur primo illud absurdum ut propositiones collectae coniectura, hoc est a loco probabili, scilicet, a simili corrogatae, principium demonstrationis haberentur. Sequeretur et illud, ut conclusio esset suo principio certior, quod nequaquam esse posse omni cum lycio clamat Aristoteles. Quod si iis pressi angustiis reuoluantur in caput, & polliceantur se omnia colligere singularia, non solum id tanquam factu impossibile deridebitur, sed per Porphyrium excludetur a limine doctrinae Aristote-

1 sic & ] sic, & B. S. 1 quid ] Quid B. S. 1 intelligi quam ] intelligi, quam S. 2 omnibus & semper id quod ] omnibus, & semper id, quod B. S. 2 nun ] num B. S. 4 praedicatur, nam ] praedicatur: nam S. 5 est id proprie & ] est, id proprie, & B. S. 6 planetarum qui non semper, Sed ] planetarum, qui non semper, sed B. / Planetarum, qui non semper, sed S. 7 congrediuntur: sunt ] sic! B. S. 8 operis ] Operis S. 8 monstrauimus: & ] sic! B. S. 9 supputando & ] supputando, & B. S. 9 demonstrationem quae ] demonstrationem, quae B. S. 10 parabatur plane ] parabatur, plane S. 11 dicunt: nam ] sic! B. S. 11 quam quod ] quam, quod B. S. 11 est omnia ] est, omnia S. 15 Aristoteles: ut ] sic! B. S. 15 primae & ] primae, & B. S. 16 primae & ] primae, & B. S. 17 modo & ] modo, & B. S. 17 causa non ] causa, non B. S. 18 habemus id ] habemus, id S. 18 coniicimus: quo ] sic! B. S. 19 et ] & B. S. 20 firmata coniectura ] firmata, coniectura S. 20 colligitur necessarium ] colligitur, necessarium S. 21 est uel ] est, uel B. S. 22 omnibus: Quod ] sic! B. S. 22 est id ] est, id B. S. 24 est a ] est, a B. S. 25 et ] & B. S. 27 lycio ] Lyceo S. a EV 3, c. 8, p. 345.

b Met. I 2, 982a20 sqq.

c Top. I 1, 100b18 sq.

610

Colligitur superior disputatio.

Confirmatur authoritatibus peripateticorum ipsa disputatio. Philoponus. Boetius.

Iosephus.

Liber Quintus

167 r. 167 v.

licae, qui Platonis iussu censuit quiescendum ubi in diuidendo ad particularia est deuentuma, sic autem & in colligendo, nam ex diuisione collectio, eoque magis quod ipsa particularia ab Aristotele dicuntur esse infinitab, maxime cum mundi aeternitatem sit commentus, quae etiam si non essent infinita, tam magno tamen sunt numero, ut ab ullo homine neutiquam possint haberi. Vbi autem non habebitur propositio uniuersalis, nec affectio uinuersalis de re subiecta concludi poterit. Non posse autem haberi affectionem propriam de subiecto uniuersaliter atque certissime, quemadmodum uoluit Aristoteles satis probatum est, primo fallacia sensus, deinde inscitia definiendi, quoniam ignorata propria differentia & propria quae inde fluit ignoratur affectio, & imaginis praeterea tenuitate, & imbecillitate similitudinis, & coniecturae & discursus incertitudine, & aliorum in eandem rem saepenumero communicatione, quae sine diligenti examine non communis sed propria censeretur. quae quanquam in hoc discriminis non ueniret, non posse tamen eam uniuersaliter colligi debilitate inductionis aperte monstratum est, qua, scilicet non potest uniuersalis propositio certo & exacte corrogari. Confirmari quoque idipsum potest authoritate Philoponi, magni & insignis peripatetici, qui in sua in elenchos paraphrasi ita decreuit τὸ γὰρ καθόλου ἀεὶ ἒνστασιν ἒχειc hoc est dicere, & enim quod est uniuersale semper habet instantiam & uniuersale simpliciter duxit in medium, non sophisticum aut probabile. Nec uidetur dissonare Seuerinus Boetius cum primo de trinitated uniuersales esse fidei articulos decernit, quia non habeant instantiam, eo quod fidei falsum subesse non queat, quasi tacite doceat, instantia non carere ea quae uniuersalia dicuntur humana placita, Iosephus quoque rhacendites dum agit περὶ ἐπαγωγῆσ hoc est de inductione conatur monstrare ipsius methodum. eodem tamen & ipse recidit, ut data instantia pereat inductio, si enim inquit omnia colligere non detur, inuenta est methodus ut a paucis queamus inducere, afferamus quaecunque possumus, & tum dicamus aduersario, ut & ipse afferat, & enim oportet monstrare qua in re non ita se se habeat res, haec ille, mox concludit 1 quiescendum ubi ] quiescendum, ubi B. S. 2 colligendo, nam ] colligendo: nam S. 3 magis quod ] magis, quod B. S. 4 etiam si ] etiamsi B. S. 7 affectionem propriam ] affectionem, propriam B. S. 9 Aristoteles satis ] Aristoteles, satis S. 10 differentia & ] differentia, & S. 11 coniecturae & ] coniecturae, & B. S. 13 communis sed ] communis, sed B. S. 14 quae ] Quae B. S. 18 sua in ] sua, in B. S. 18 decreuit τὸ ] decreuit, τὸ S. 19 ἒχει hoc est dicere ] ἒχει, hoc est, dicere B. S. 19 dicere, & enim ] dicere. Etenim S. 19 uniuersale semper ] uniuersale, semper S. 23 carere ea ] carere, ea B. S. 24 placita, Iosephus ] placita: Iosephus S. 25 ἐπαγωγῆς hoc est de ] ἐπαγωγῆς, hoc est, de B. S. 25 methodum. eodem ] methodum, eodem B. S. 26 inductio, si ] inductio: si S. 27 colligere non ] colligere, non B. S. 27 methodus ut ] methodus, ut B. S. 28 & enim ] etenim S. 29 monstrare qua in re non ita se se habeat res, haec ] monstrare, qua in re, non ita sese habeat, res, haec B. / monstrare, qua in re, non ita sese habeat, res: haec S. a Porphyrius, Isagoge, 3, 8, p. 31, 20 sqq. b Met. III 4, 999a25 sqq. c Anonymus, In Aristotelis sophisticos elenchos paraphrasis, 41, 1. d Boethius, Quomodo Trinitas unus Deus ac non tres diis, 1, 1, p. 4.

5

10

15

20

25

167 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

611

καὶ ἒι µὲν δέξει τουτο νικᾶ hoc est & siquidem ostendet hoc uincit. Sed ipse primum dicerem non propterea sequi ut id sit uerum cuius oppositum ego nequeam ostendere, cum multa sint in rerum natura, quae ut me, ita plurimos etiam lateant, & multa etiam falsa quibusdam ueris probabiliora sint ipso Aristotele authorea, Deinde docerem ut philoponib authoritate iam docui, uincere semper posse, qui uniuersalem propositionem labefactare uoluerit. quaerit autem inductio uniuersalem conficere propositionem tanquam finem sibi praestitutum, quem ubi assequi non potest, aut nihil efficit, aut nisi fallatur, quam tamen falli monstrabimus, probabili nititur coniectura. Sequenti autem capite, & falli multipliciter, qui propositiones uniuersales aut colligunt aut negatas probare contendunt, tum rationibus, tum exemplis ostendemus & explicabimus. Sed prius & rationes quibus sumus usi, & peripateticorum authoritates, ipsius Aristotelis authoritate firmemus, ut inductionis debilissimas in conficienda uniuersali propositione uires proprius intueamur. Tertio de generatione animalium libroc, quorumdam reprobat opinionem qui eo lapsi fuerant, quod differentiae quae multae ac uariae in animalium coitu generationeque sunt, non omnes pateant sed paucarum quarundam intuitu idem in omnibus esse oportere arbitrentur. Et eodem librod cum postea de apum generatione dissereret, & se ad eos referret, qui in eorum animalium cura uersantur, singulari quadam peculiarique natura, genus apum esse decreuit, & ob id earum ortum peculiarem merito decreuit, hoc est ut generentur ab earum regibus, & ipse sucos generent. ergo nec inductio de aliis animalium generationibus, nec uniuersalis propositio sine coitu concipiendi, aut generandi animalia, faceret hac in re satis, nisi & ad peculiarem naturam, & ad peculiarem ortum deueniretur. tam uaria uero in rerum natura animalia, tam multiplices res, ut multa sint omnino peculiaria. atque iccirco in aliarum rerum consortium non colligantur. Quinto etiam de generatione animaliume repraehendit Democritum Aristoteles cum de animalium dentibus deciduis & non deciduis disserit, quoniam non id aduertisset Democritus quod est in omnibus. qui enim (ut inquit) uniuersim disserit, de omnibus dicat necesse 1 concludit καὶ ] concludit, καὶ S. 1 νικᾶ hoc est & ] νικᾶ, hoc est, & B. S. 1 ostendet hoc ] ostendet, hoc S. 1 Sed ipse ] Sed & ipse B. S. 2 sequi ut ] sequi, ut B. S. 4 sint ipso ] sint, ipso S. 5 authore, Deinde docerem ut ] authore: deinde docerem, ut B. S. 7 quaerit ] Quaerit B. S. 7 propositionem tanquam ] propositionem, tanquam B. S. 11 colligunt aut ] colligunt, aut B. S. 12 prius ] om. B. S. 16 differentiae quae ] differentiae, quae B. S. 17 pateant sed ] pateant, sed B. S. 21 merito decreuit, hoc est ut ] merito, hoc est, ut B. S. 22 sucos ] succos S. 22 generent. ergo nec inductio de ] generent, ergo nec inductio, de B. S. 25 deueniretur. tam ] deueniretur. Tam B. / deueniretur: Tam S. 26 peculiaria. atque iccirco ] peculiaria, atque idcirco B. S. 28 Aristoteles cum ] Aristoteles, cum B. S. 29 deciduis & ] deciduis, & B. S. 29 Democritus quod ] Democritus, quod B. S. 30 qui ] Qui B. S. a Top. VIII 11, 161a30 sq. b Philoponus, In analytica posteriora commentaria, 5, 91b12, p. 349, l. 3 sqq. c gen. anim. III 5, 756a1 sqq. d Ibid. III 10, 759a8 sqq. e Ibid. V 8, 788b3 ff.

Contra Iosephum rhacenditem.

Confirmatur authoritatibus ipsiusmet Aristotelis.

612

Liber Quintus

167 v. 168 r.

est. quo circa non be ne illum egisse uoluit, quia non omnibus consideratis, causam reddidit in uniuersum. Sic & in libro de partibus animaliuma quarto damnauit eos qui ex aliquibus compertis colligebant caetera. quod & iis quae ex ipso rettulimus apertissime conuenit, & repugnat eis quibus & rara omnia in numerum redigi, & quae insolenter fiunt, in genus reduci non curauit. de quibus omnibus opere procedente latius agetur. Satis enim ostendimus, & rationibus & authoritatibus peripateticorum, etiam ipso ex Aristotele quod uolebamus, quare & processus demonstrandi per propositiones uniuersales solido eget fundamento, & demonstrationis terminus, id est, uniuersalis affectio siue proprietas subiecti redditur incerta, eoque magis quod ignorata subiecti natura, & maxime propria illius differentia, quam ignorari cum ageremus de definitione patefactum est, ignoratur affectio, quae inde manat. Nam siue una sit rei compositae forma, uti uoluit .s. Thomas & alii permulti, siue plures ut Io. Scotus & alii plerique: Nihilominus a differentia propria propriam deducere affectionem & proprietatem conantur omnes, siue distincta ea putetur re, modo Aquinatis: siue ex rei natura, modo Scoti, siue alio quocunque modo seiunctionis diremptam arbitrentur: eamque dum indagatur multipliciter dare occasionem fallacis incertaeque coniecturae supra monstrauimus, & optime uideri factum, si exinde probabilitas eruatur. processus itaque probabili erit coniectura non scientia nixus, nisi fallacia misceatur, quam mox docebimus eum sequi, cui ex pluribus omnia collecta putentur. Igitur ex certissimis, quae se tenere putant argumentis, ad dialecticos locos dilabentur, probabiles illos quidem, sed incertos, ac per hoc probabiles, quia & alia ei possunt ex aduerso adduci probabilia, de quorum locis prudenter docuit Aristoteles octo librisb, ut nosceremus quo pacto ad utranque partem probabilibus possemus argumentis disputare. Adderem etiam illud, nec sine authore, non solum, nullam propositionem uere & simpliciter esse uniuersalem, quae uel non dicatur de omni, hoc est, cum nihil est sumere sub subiecto de quo non dicatur praedicatum, uel de nullo, idest cnm nihil detur sumere sub subiecto a quo non remoueatur predicatum, sed formam syllogismi esse prorsus inanem, in qua ipse propositiones sine conditionibus euiusmodi collocantur, quoniam ea ipsa regula omnes boni ex communibus

1 est. quo ] est, quo B. S. 3 eos qui ] eos, qui B. S. 3 caetera. quod & iis quae ] caetera, quod & iis, quae B. S. 4 rettulimus apertissime ] retulimus apertissime B. / retulimus, apertissime S. 4 eis quibus ] eis, quibus B. S. 5 curauit. de ] curauit: de B. S. 7 rationibus & ] rationibus, & B. S. 9 uniuersales solido ] uniuersales, solido B. S. 9 & ] om. B. S. 10 magis quod ] magis, quod B. S. 14 Io.] Ioannes S. 14 plerique: Nihilominus ] plaerique: Nihilominus B. / plaerique: nihilominus S. 15 affectionem & ] affectionem, & B. S. 16 Aquinatis: siue ] sic! B. S. 17 arbitrentur: eamque ] sic! B. S. 19 eruatur. processus ] eruatur, processus B. / eruatur: processus S. 29 subiecto de ] subiecto, de B. S. 29 idest cnm ] id est, cum B. S. 30 subiecto a ] subiecto, a B. S. 1 collocantur, quoniam ] collocantur: quoniam S. a De part. anim. I 1, 642a26 sq.

b Top.

5

10

15

20

25

30

168 r. 168 v.

Liber Quintus

613

15

terminis syllogismi constituuntur, sed satis mihi ex me ipso uideri possum fecisse, ex eis quas adduxi rationibus, ut propositiones uniuersales, quibus & Aristoteles & alii philosophi gentium plurimum utuntur labefactarem. qui uero haec ad syllogismi formam spectantia uidere cupiunt, & quae proprie simpliciter uniuersalis ab eo nuncupetur, & quae quadam tenus hoc nomine polleat, & qui nam termini ad eas constituendas requirantur, neque enim id quod scribo omne, satis esse ad propositionem uniuersalem simpliciter & perfecte conficiendam, sed quoquo modo, & (ut ille ait) secundum quida, aperte existimauit: Sed omne quod est, uel quicquid est dici oportere uoluit, quod si est uerum, multo etiam maior difficultas incumberet conficienti uniuersalem propositionem, quam ea de qua superius abunde disputauimus. qui uero haec inquam uidere cupiunt: Quintam quaestionem Petri alliacensisb in primum in sententias. theologicas commentarium potuerunt intueri. Ego uero conabor ostendere eos, qui moliuntur negatas propositiones probare, in fallacias ab ipsomet Aristotele damnatas incurrere.

20

Eos et fallaciam consequentis et petitionis principii committere, qui ex multis omnia colligi contendunt, et qui negata ab aduersario propositione uniuersali, probare illam satagunt, atque ut cum eis bene statuatur, probabiliter tantum argumentari, qui se demonstrare ex Aristotelis doctrina putant.

5

10

capvt .xiii. et vltimvm qvinti libri.

25

Caeterum maius id in Aristotelis disciplina peccatum est, ubi quis ea fretus, scientiam profitetur & docet errorem, ac loco demonstrationum utitur fallaciis, quas ille duobus aperire atque refutare libris conatus est. Est inter alias una celebris, quae accepit nomen consequentis, in quam incidunt quicunque ex particularibus modo, non omnibus omne colligunt. Falluntur & enim quoniam ex omni atque uniuersali re, particularia sub ea contenta 1 constituuntur, sed ] constituuntur. Sed S. 3 Aristoteles & ] Aristoteles, & B. S. 3 labefactarem. qui ] labefactarem, qui B. S. 6 requirantur, neque ] requirantur: neque S. 7 simpliciter & ] simpliciter, & B. S. 9 existimauit: Sed omne quod ] existimauit: sed omne, quod B. S. 9 est dici ] est, dici S. 11 disputauimus. qui ] disputauimus, qui B. / disputauimus: qui S. 12 haec inquam uidere cupiunt: Quintam ] haec, inquam, uidere cupiunt, quintam S. 13 sententias. theologicas ] sententias. Theologicas B. / sententias Theologicas S. 13 intueri. Ego ] intueri: Ego S. 16 consequentis et ] consequentis, et B. S. 16 qui ] quin B. 17 et ] & B. S. 18 aduersario propositione ] aduersario, propositione B. S. 21 Caput .xiii. et ultimum quinti libri.] Cap. XIII. & ultimum V. Lib. B. / Cap. XIII. & ultimum V. Libri S. 23 profitetur & ] profitetur, & B. S. 24 est. Est ] est: Est S. 27 & enim ] etenim S. 27 quoniam ] om. B. S. a Aristoteles, De sophisticis elenchis, 5, 166b29 sqq. sententiarum, qu. 5.

b Pierre d’Ailly, Quaestiones super libros

Ostenditur quam faciliter labantur multi in fallaciam consequentis

614

Responsio

Confutatio multiplex

Regula aristotelis contra aristotelem

Liber Quintus

168 v.

inferri colligique possunt, non tamen contra fit, nam non commeat ratio, non reciprocatur discursus. Neque enim consequitur si aliquam, si multa, si plura, si plurima etiam collegeris, ut collegeris omnia, Quare fit, ut nisi omnia particularia noueris, quae secundum & Aristotelis sententiam, & Platonis, cognosci nequeunt, toties in hanc ipsam fallaciam, quotiens propositionem uniuersalem, & quae de omni dicitur, fueris communiturus, impingas. Quod si dixeris ei qui ex singularibus uniuersale colligit, aut omnia concedi, aut instantiam dari oportere, nihil tamen dixeris quo ad pertinet ad scientiam. Quod uero spectat ad officium dialectici, non nihil certe dixeris, nam & si aduersarius nesciat instantiam inferre, nun propterea tu ex eius ignoratione scientiam colliges? an magis tua in fallacia perseuerabis, quo magis corripiente te, & commissum errorem emendante carebis? hoc est iusto obiurgatore indigebis, quo docearis non esse id in uniuersum & in communi uerum, quod tu generatim uerum, uniuersimque putasti. Nulla enim est tua in connexo opportunitas, nulla necessitas: at error, delirium, fallacia. Nam uerbi causa si quis dicat, omne animal inferiorem mouere maxillam, nun si inducet, & mille animalium, & forte sex milium species numerauerit, uerus apparebit assertor? at ad unum cum uenerit crocodilum, falsus inuenietur, qui inter omnia animalia solus mandibulam mouet superiorema, si etiam decem mille species animantium os habere noueris, & ita in caeteris esse affirmaueris inducendo, cum ad cicadam perueneris, retraheris ab Aristotele, docente in quarto de natura animaliumb, eam ipsam ore carere, & ab eodem quoque regulam trahere poteris, ut neutiquam affirmes, quae comperta sunt multis aut inesse indiuiduis aut non inesse, eadem inesse omnibus eiusdem speciei, uel ab eis ipsis abesse. Vbi enim quarto de partibus animalium libroc scripsisset, equum, Asinum, Mulum, Ceruum, fele carere, de bomine subiecit esse ambiguum, quoniam aliqui fel in iecore habere uisuntur, aliqui carent, itaque inquit de toto genere ambigitur. qui enim alterutrum compererint, idem omnibus tribuunt, quasi omnes eodem habeant modo quo aliqui. & de ouibus quoque idem subiecit, in naxo eas habere fel, in parte quadam agri Chalcidici (quod & supra rettulimus) non habere.d quis hanc regulam contra ipsum non uertat authorem quotiens una aliqua de specie propter aliqua

3 omnia, Quare ] omnia: quare B. S. 4 secundum ] secundi B. S. 8 dixeris quo ad ] dixeris, quoad B. S. 9 non nihil ] nonnihil B. S. 9 dixeris, nam ] dixeris: nam S. 9 & si ] etsi B. S. 10 nun ] num B. S. 12 est iusto ] est, iusto S. 13 uniuersum & ] uniuersum, & B. S. 15 necessitas: at ] sic! B. S. 16 nun ] num B. S. 17 milium ] millium S. 21 inducendo ] in ducendo B. 24 multis aut ] multis, aut B. S. 26 Asinum, Mulum, Ceruum ] asinum, mulum, ceruum B. S. 26 fele ] felle S. 26 bomine ] homine B. S. 28 ambigitur. qui ] ambigitur, qui B. S. 29 aliqui. & ] aliqui, & B. S. 30 naxo ] Naxo S. 31 rettulimus ] retulimus B. S. 31 habere. quis ] habere: quis B. S. 1 authorem quotiens una ] authorem, quotiens, una B. S. a PH 2, 195. b hist. anim. IV 7, 532a34 sq. c. 12, p. 606; hist. anim. I 17, 496b26 sqq.

c De part. anim. IV 10, 688b22 sqq.

d EV 5,

5

10

15

20

25

30

168 v. 169 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

615

eius aut plurima etiam indiuidua uisa, quicquam omnino uel affirmauerit uel negauerit, potuit enim uidisse partem ita se habere indiuiduorum eius speciei, partem uero non uidisse, quae alio modo & ab eis diuerso natura formauerit. Sed enim uti ueram non facillimum sit instantiam afferre, quam tamen afferri posse Philoponusa diligentissimus Aristo. expositor asserit. Idque uniuersim & absolute affirmat: & seuerinus quoque Boetius dat intelligere & Thomas, etiam si se ad contingentem materiam forte recepit: Sed nullam certe exceptionem Philoponus facit, neque id ore tantum extrinsecusque, sed & re, & penitus accipiendum est. Vti inquam ueram afferre non sit facillimum, certe facillimum esse non negaueris afferre utcunque: qua ducta in medium, etiam si omni ueritate fulta non sit, & tu nihilominus probare in uniuersum propositionem satagas, Num error miscebis errori? & ex priore fallacia in aliam delaberis fallaciam, quae uocatur secundum petitionem principii? Cuius unus est & insignis modus, cum probaturis quicquam uel ignotum uel iam negatum ab aduersario, id ipsum aut noti aut concessi uice desumitur: Quem in modum fallacem atque ab ipso damnatum Aristotele omnes incidunt, qui negata uniuersali proportione eam ipsam conantur astruere. Esto aliquis exempli gratia, qui hanc affectionem, id est, aptitudinem ridendi, probare de omni homine uoluerit, & aliquis abneget: alium ne probandi modum habebit, si inductione uoluerit uti, quam omnia particularia colligere? quae ubi non potuerit in unum cogere, collectis quibusdam, dicet, & sic de singulis. Si ita effecerit, non ne petet quod negatum est, & committet fallaciam? qui enim negat omnem hominem esse risibilem, non affirmat omnem hominem non esse risibilem, si quidem ex negatione maxime uniuersali non sequitur uniuersalis affirmatio, sed aliquem potius esse non risibilem subindicatur: & si dare quispiam uoluerit instantiam, sit uera, sit falsa, sit dubia, talis instantia: expromet tamen illam explicabitque, ut de quibusdam proditum est memoriae risisse nunquam, unde forte & agelasti manauit nomen: ille tamen risibiles omnes affirmat. At si dicetur de actu ridendi minime loquor, sed de aptitudine quae fluit ab admiratione, quae itidem ex ratione dimanat. Aduersarius autem si replicet, 1 specie propter aliqua eius aut ] specie, propter aliqua eius, aut B. S. 1 affirmauerit uel ] affirmauerit, uel B. S. 2 negauerit, potuit ] negauerit: potuit S. 3 modo & ] modo, & B. S. 5 Aristo.] Aristot. B. / Aristotelis S. 6 affirmat: & ] sic! B. S. 7 recepit: Sed ] recepit: sed B. S. 9 Vti inquam ueram ] Vti, inquam, ueram S. 11 etiam si ] etiamsi B. S. 12 Num ] num B. S. 12 error ] errorem S. 12 priore ] priori B. S. 13 principii? Cuius ] principii: Cuius B. S. 14 est & ] est, & B. S. 14 ignotum uel ] ignotum, uel B. S. 15 id ipsum aut noti aut ] idipsum aut noti, aut B. S. 15 desumitur: Quem ] sic! B. S. 16 fallacem atque ] fallacem atque B. S. 19 alium ne ] aliumne S. 22 non ne ] nonne B. S. 23 affirmat omnem ] affirmat, omnem S. 24 risibilem, siquidem ] risibilem, si quidem B. / risibilem: siquidem S. 24 uniuersali non ] uniuersali, non B. S. 25 & si ] etsi B. S. 28 forte & agelasti ] forte, & Agelasti B. S. 28 nomen: ille ] sic! B. S. 29 affirmat. At ] affirmat At B. 29 aptitudine quae ] aptitudine, quae B. S. a Philoponus, In analytica posteriora commentaria, 92a37, p. 358, l. 20 sqq.

Exemplo monstratur lapsus in fallacem probationem petitionis principii.

Responsio. Confutatio multiplex.

616

Liber Quintus

169 r. 169 v.

alia esse quae polleant ratione ut supra disputatum, non tamen ridere aut ad ridendum facta: Num haerebit ille inuestigio, ut saltem id proprium non esse homini contendat amplius? maxime uero si negetur eos qui nunquam risere aptitudinem habuisse ridendi, quae, scilicet, nisi ab effectu qui ex ea deducitur firmari non potest. Quid si omni animali etiam si plures rationalium species admitterentur, risus facultas detur? quid si negetur rationem uniuersim quibuslibet speciei competere indiuiduis? quid inquam si negetur? probaturus ne id ipsum aliter fuerit si nitatur Aristoteli quam inductione? Responsio. quod si fecerit non recidet eodem? At dicet quispiam sit aut ego aut alius inductionem perficere nequiuero, tamen multis retro saeculis ab omnibus uel plurimis, hoc uel illo obseruatum est modo: quare uniuersim potero ego colliConfutatio multiplex. gere, etiam si uniuersim singula non percensuerim. Sed non est ita, nanque ad historiam te aliorum remittis obseruatorum, & fide simplici humana duceris. & praeterea non omnes potuisti obseruatores percalluisse. quid si alii diuerse obseruauerunt? quid si decepti sunt uel proprio sensu, uel fide historiae? ut in depraehendendis motibus globorum caelestium, multos non recte recensuisse Aliud exemplum. quod obseruatum fuerat, retro est a nobis comprobatum. Adhaec etiam si inductio rite fiat, & perperam negetur, probare tamen te non posse quin fallacias incurras ex ipso quo sumus ubi exemplo monstrauimus. quod & facilius de reliquis hominis affectionibus patebit, quas fluere dicunt quidam a principiis indiuidui, puta de somno, idque uarie: Nam omnes insomnia uidere facile quispiam affirmabit, itemque omnes homines somno correptos iacere. At quod primo quoque libro subsignabamusa, scribit Aristoteles quarto de animalium natura uolumineb, uiros & mulieres fuisse qui nunquam somniarent, & eorum aliquibus processu aetatis accidisse, ut uiso somnio mutatus sit sui corporis habitus, uel in morbum, uel in mortem. Sed enim & antiqua compertum est memoria, Thrasymedem erei nunquam somniasse, Nec item Cleonem Daulium, ut est apud Plutarchum in libro de oraculorum defectuc, qui & subscribit ἄιθιἀδ᾽ἡκρὰσις του σώµατος Idest causa autem corporis temperatio.

1 esse quae ] esse, quae B. S. 1 ratione ut ] ratione, ut S. 1 ridere aut ] ridere, aut B. S. 2 facta: Num ] sic! B. S. 2 inuestigio ] in uestigio S. 4 effectu qui ] effectu, qui B. S. 5 animali etiam si ] animali, etiamsi B. S. 7 quid inquam si ] quid, inquam, si S. 8 probaturus ne ] probaturusne S. 8 fuerit si ] fuerit, si S. 9 fecerit non ] fecerit, non B. S. 9 eodem? At ] eodem. At S. 9 ego aut ] ego, aut B. S. 10 saeculis ab omnibus uel ] saeculis, ab omnibus, uel B. S. 11 modo: quare ] sic! B. S. 12 etiam si ] etiamsi B. S. 12 nanque ] namque B. S. 14 duceris. & ] duceris, & B. S. 14 percalluisse. quid ] percalluisse, quid B. S. 15 sunt uel ] sunt, uel B. S. 17 recensuisse quod ] recensuisse, quod B. S. 18 posse quin ] posse, quin B. S. 19 ipso quo ] ipso, quo B. S. 19 monstrauimus. quod ] monstrauimus, quod B. S. 21 uarie: Nam ] sic! B. S. 21 insomnia ] in somnia B. 24 fuisse qui ] fuisse, qui B. S. 27 erei ] Herei B. S. 27 Nec ] nec B. S. 28 Daulium ] Dausium S. 29 ἄιθιἀδ᾽ἡκρὰσις ] ἄιθι ἀδ᾽ἡκρὰσις B. / ἄιθιἀ δ᾽ἡκρὰσις S. 29 σώµατος Idest causa ] σώµατος. Id est, causa B. S. a EV 1, c. 15, p. 121. 437F.

b hist. anim. IV 9, 536b–537b.

c Plutarch, De defectu oraculorum,

5

10

15

20

25

169 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

617

Tithoreus etiam Stoicus dormiens ambulabat, Et periclis seruus in summo tecti culmine spaciabatura: uti mittam quos ego noui maiora mirabilioraque fecisse adeo, ut non internosceres nisi difficillime essent ne correpti somno an eo soluti, qua de re secundo huius operis libro disseruimusb. Sat sit quantum attinet ad propositum, uniuersales propositiones de huiuscemodi humanis consuetisque affectionibus confici nequire, quae speciem non consequuntur uniuersam, etiam si plurima indiuidua consequi uideantur, easque ipsas pati ut recentiores philosophi dicunt instantias qualescunque ille sint, sane quam notum est. Sic supra de aethiopibusc, & membris uitalibus praepostere locatis ex parte monstrauimus, quanto igitur magis aliis in rebus erit conspicua fallacia? quod si te non de accidentibus & iis functionibus intelligere quae Remotio obiectionis. materiam consequuantur, sed quae formam asserueris & speciem: reuocato in memoriam quae proximo capite diximus, dum de hominis risibilitate & disciplinatione, & Calore solis & ignis disputaremus. Adde quod rerum proprietates, nec paucas quidem, nec multas, nec etiam omnes, sed certe plurimas ignorari docet Thomas in primo aduersus gentesd. At in iis quae sciuntur quam fere omnibus nota, quot quaeso instantiae? Non utcunque ille quidem sed certissime. Capiamus si placet exemplum in re notissima, ut simul de- Exemplum aliud. tegamus fallaciam, simul confirmemns philoponi sententiame, Nullum esse uniuersale quod non patiatur instantiam, Ita enim philosophi latini dixere, Graeci ἔνστασιν. Esto igitur ut quispiam hanc affectionem quae sit educere posse flauam de corporibus humanis bilem, probare de aloes herba, eius ue succo uoluerit, quam tamen negauerit alius, Esto inquam dixerit quispiam, omnis aloes herbae in stomachum hominis admissus humor, potis est flauam bilem educere, quae propositio apud philosophos & medicos pro uera habetur, quando & ab hoc & ab illo & ab alio & a multis ac pene innumerabilibus, succus aloes uel epotus uel pilula catapocia ue deglutitus soluta aluo flauam

1 Et ] & B. S. 2 mittam quos ] mittam, quos B. S. 3 internosceres nisi ] internosceres, nisi B. S. 3 difficillime essent ne ] difficillime essent, ne B. / difficillime, essentne S. 4 operis ] Operis S. 8 pati ut ] pati, ut S. 8 dicunt instantias ] dicunt, instantias S. 11 accidentibus & ] accidentibus,& B. S. 12 speciem: reuocato ] sic! B. S. 14 Calore solis ] calore solis B. / calore Solis S. 16 docet Thomas ] docet, Thomas B. S. 17 sciuntur quam ] sciuntur, quam B. S. 17 Non ] non S. 18 quidem sed ] quidem, sed B. S. 18 Capiamus si placet exemplum ] Capiamus, si placet, exemplum S. 19 confirmemns ] confirmemus B. S. 19 sententiam, Nullum ] sententiam, nullum B. / sententiam: nullum S. 20 instantiam, Ita ] instantiam: Ita S. 21 affectionem quae ] affectionem, quae S. 22 eius ue ] eiusue B. S. 23 Esto ] esto B. S. 23 alius, esto inquam dixerit ] alius: esto, inquam, dixerit S. 26 hoc & ab illo & ab alio & a multis ac ] hoc, & ab illo, & ab alio, & a multis, ac B. S. 27 epotus uel ] epotus, uel B. S. 27 catapocia ue deglutitus soluta aluo flauam ] cata pociaue deglu titus, soluta aluo, flauam B. / catapociaue deglutitus, soluta aluo flauam S. a DL 9, 82. b EV 2, c. 25, p. 223 sq. c EV 5, c. 12, p. 603. d Thomas von Aquin, Summa contra gentiles, lib. 1, c. 3, n. 6. e Anonymus, In Aristotelis sophisticos elenchos paraphrasis, 41, 1; Philoponus, In analytica posteriora commentaria, 92a37, p. 358, l. 20 sqq.

618

Liber Quintus

169 v. 170 r.

bilem eduxit. Vnde sensu primum inde memoria & experientia uniuersale conflatur per inductionem, ut docuit Aristoteles in calce postremi Analytici. Neget autem quod dictum fuerit aduersarius, prouocet ille ad Aristotelem affirmantem τὰ πρῶτα ἐπαγωγῆ γνὡριζειν ὰναγκαίονa hoc est prima uel (ut philoponus & alii interpretantur) principia, inductione manifestari necessarium est: declinet Aristoteleum tribunal aduersarius, & iustam quasi causam alleget, Et hac si placet propositione instet illi contradictoria: Aliquis succus aloes epotus, uel glutitus pilula, non educit ab humano corpore flauam bilem, & instantiam corroboret exemplo. certe probet suam uniuersalem oportet eum, qui hanc de aloe affectionem demonstraturus est, si inductione probabit, & colliget omnia particularia (neque enim alium docuit Aristoteles modum sumpti uniuersalis conficiendi) petet id quod principio negatum, quod dubium, & saepenumero falsum. Negatum quidem quia iam responsum est, quod non omnis, quare aliquis non, quod uero dubium, quia aeque dubium de eo, uerbi causa, Petro, de quo id asserere intendis, quem non noueris, ac de Ioanne quem pariter non cognoueris, quibus diiudicandis similitudine usus est & coniectura, puta Martini, Iacobi, Thomae, quos noueris uidelicet Remotio obiectionis. olim perpessos illa, quae tu uis nunc aliis ascribi. Sed plane deciperis, quia similitudines quae creduntur, inueniuntur saepe dissimiles, & coniecturae non est locus, ubi certissima expetitur scientia. Nec rudis illa officit responsio, Naturam agere uniformiter in pluribus nisi impediatur: Nam si in pluribus non in omnibus: & mille possunt uel extrinsecus uel intrinsecus occurrere impedimenta. Vt mittam quod ab uniuersa natura ad particulares rerum naturas & proprietates eundem transferre ordinem uelle in omni officio & munere uiri est & parum gnari rerum naturalium, & insolentis philosophiae, quique dubia pro certis affirmet. At qui id non dubium tantum, sed saepenumero falsum, Nam quanquam aloes efficiatur succo (ne ab accepto semel exemplo recedamus) ut flaua bilis deiiciatur ab aluo: hoc in permultis, hoc in pluribus, hoc in plurimis, sed non tamen in omnibus uerum est: quando aliquis extat qui affirmat sumpto aloes succo sibi uentrem sisti & obfirmari, & ea omnia accidere, quorum alii eodem sumpto contraria patiuntur. Nec hoc 1 primum inde ] primum, inde S. 3 autem quod ] autem, quod B. S. 3 fuerit aduersarius ] fuerit, aduersarius S. 4 affirmantem τὰ ] affirmantem: τὰ S. 4 ὰναγκαίον hoc est prima ] ὰναγκαίον, hoc est, prima B. S. 7 Et ] & B. S. 7 hac si ] hac, si S. 7 placet propositione ] placet pro positione B. / placet, propositione S. 7 Aliquis ] aliquis B. S. 9 exemplo. certe ] exemplo, certe B. S. 13 quidem quia ] quidem, quia B. S. 16 Ioanne quem ] Ioanne, quem B. S. 19 inueniuntur ] inuenitur B. 20 expetitur ] expeditur S. 20 scientia. Nec ] scientia: Nec S. 21 Naturam ] naturam S. 22 omnibus: & ] omnibus, & S. 22 possunt uel extrinsecus uel ] possunt, uel extrinsecus, uel B. S. 24 naturas & ] naturas, & B. S. 25 munere uiri est & ] munere, uiri est, & B. S. 26 affirmet. At ] affirmet: At S. 27 falsum, Nam ] falsum. Nam B. S. 28 flaua bilis ] flauabilis B. 28 aluo: hoc ] sic! B. S. 29 est: quando ] sic! B. S. 30 extat qui ] extat, qui B. S. 30 sisti ] siti B. a Anal. post. II 19, 100b4.

5

10

15

20

25

30

170 r.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

619

fingimus, uiuit ad hanc diem, & probus, & doctus uir, artis medicae peritus in primis, qui mihi non semel id asseuerantissime testatus est. Dices fortasse id euenire uitiato succo. At hoc, ipse medicus & experientissimus quod non Remotio obiectionis sit probatum medicis artibus, quod aliis non expertum, non sumit, hac ma- multiplex. xime in re mirabili facturus ueritatis periculum. Neque hoc subitae alicuius incorpore factae mutationi feras acceptum: nam saepissime, quin & semper hoc se dicit expertum quotiens assumpsit adeo, ut uersa quantum ad se attinet medendi ratione, quotienscunque sistere uentrem & obfirmare, quoties induere stypticam alui naturam uoluit, toties usus est aloe. ut ex illo pateat uia ad probandam aduersam sententiam, quod non omnis aloes succus potis sit educere flauam bilem. At ne unicum tantum hominem ueluti monstrum refugiamus: nun prodit Aristoteles in prima sectione problematuma ubi de re medica sermonem habet, quoniam aliis alia concoctu facilia, difficilia ue sunt, iccirco non eadem esse omnibus medicamenta, sed propria plerisque reperiri? Nun produnt medicorum & Galeni maxime monumenta quod aliis uenenum est animantibus, homini esse salubre, Contraque quod homini uenenum id feris bestiis gratissimum, idemque saluberrimum esse pabulum? Sed ne recedamus ab homine ne speciei dissimilitudo praeberet ansam calumniandi: in eadem stemus specie, nec Plinii citemus prodigia relata in septimob, quae ipse dicit ab ingeniosa natura ex hominum genere sibi ludibria nobis facta miracula: sed uenenum illud quo pasta est (uti etiam antea diximus) & nutrita authore Galeno medico puella quaedam citemus, & alium solitum a plerisque omnibus capi in cibum, quod & salubre esse contraque multorum malitiam ciborum expeti & laudari tam clarum est & incontrouersum, ut si probare uoluerimus uitio nobis uertatur: quod tamen allium Iacobo foroliuiensic non multo ante nostram aetatem medico nobili, ueneni uice nocebat. Affirmauit ille & literarum prodidit monumentis, noxium sibi esse, & eo sumpto ea perpeti, quae solerent qui pestifero labefactati ueneno fuissent. Succurrat & filius Trimulus cui rheonbarbarum est dulce & suaue gustatu, Alii amarum dicunt

1 uir, artis medicae ] uir artis Medicae S. 3 succo. At ] succo: At S. 6 incorpore ] in corpore S. 6 acceptum: nam ] sic! B. S. 9 aloe. ut ] aloe, ut B. S. 11 sit educere ] sit, educere B. 12 refugiamus: nun ] refugiamus: num B. S. 12 problematum ubi ] problematum, ubi B. S. 14 difficilia ue sunt, iccirco ] difficiliaue sunt, id circo B. / difficiliaue sunt, idcirco S. 15 Nun ] Num B. S. 15 monumenta quod aliis uenenum ] monumenta, quod aliis uenenam B. / monumenta, quod aliis uenenum S. 16 Contraque quod ] contraque, quod B. S. 16 uenenum id ] uenenum, id S. 18 homine ne ] homine, ne B. S. 19 calumniandi: in ] sic! B. S. 20 genere sibi ] genere, sibi B. S. 21 illud quo ] illud, quo B. S. 22 nutrita authore ] nutrita, authore S. 22 medico puella ] medico, puella S. 24 expeti & ] expeti, & B. S. 24 est & ] est, & B. S. 25 uoluerimus uitio ] uoluerimus, uitio S. 25 uertatur: quod ] uertatur: quod B. / uertatur, quod S. 25 allium ] alium B. S. 27 sumpto ea ] sumpto, ea B. S. 28 Succurrat ] Sucurrat B. S. 29 Trimulus cui ] Trimulus, cui B. S. 29 dulce & ] dulce, & B. S. 29 Alii ] alii B. S. a Probl. I 47, 865a15 sq. in: DBI 37.

b NH 7, 2, 32.

c Augusto De Ferrari, Art. »Giacomo della Torre«,

620

Responsio. Repulsio.

Contra id quod dicunt multi de ui aestimationis.

Liber Quintus

170 r. 170 v.

& sentiunt. Ac nisi medicinae ratio intercederet tanquam insuaue & inimicum gustui reiiceretur: sumit autem puer pro deliciis, & si quando lumbricis & cruditatibus infestatur, tamen abest ut oblatum refugiat, ut etiam quaeritet non oblatum. Nulla ille mouetur medicae potionis causa, nam per aetatem non licet, sed sola gustus oblectatione. Verum ne noua nostrique temporis experimenta plusquam par est ducamus in medium. Quis ipsi aduersabitur Galeno uenenum minime nocuisse decernenti? quis inquam audaculorum nostrae tempestatis medicorum aduersabitur non Aristoteli solum uti ostendimus paulo ante ratione concoctionis id comprobanti, sed Theophrastoa Thrasiae authoritate decernenti, Idem aliis medicamen, aliis non medicamen esse? eidemque asseueranti non assentietur Eudemum Chium purgatum non esse uiginti duobus uno die sumptis elle bori potionibus? Dices aceto mixto & pumice uis eripiebatur elleboro. At si sumas tu undecim, & adhibeas acetum, & pumices quot una die sicilis aetna uomuit, uomitum non concinebis. Taceo absynthium pecoribus graeciae minime gratum, ponticis etiam gratissimum, & ad pinguedinem eorum, & pulchritudine maxime faciens. Taceo Demophoontem Alexandri ministrumb, Athenagoram argiuum, Ethiopes alios, de quibus omnibus hoc ipso opere uerba fecimusc, sileo de platano Gortynia, & Cypria, & de Sybaritida quercu, aduersus omnis eius generis arbores, folia semper retinente, quod refert Theophrastusd. Praetereo abstemios quibus & infensum & lethale uinum est, aliis & uitale & amicum. Transeo eos de quibus scribit Themistius in libro de somnoe, quod nouem dies exertis & inconniuentibus oculis egerint, eosque quos altus sopor in iustum triduum attinuerit. Sileo de his quibus sorices mirum incutiunt terrorem, & noui homines, qui in hostium se se phalanges iniecerint, ita abhorrere a muribus ut a muralibus tormentis. Nec existimatrix illa uis quae ab aliquibus proditur, mihi facit satis, ut ea insensatae (quod aiunt) species a sensatis eliciantur, sic dicunt ouem uiso lupo eius percipere inimicitiam. Nam & scotus id neutiquam reci-

1 intercederet tanquam ] intercederet, tanquam S. 2 & si quando lumbricis & ] etsi quando lumbricis, & B. S. 4 causa, nam ] causa: nam S. 5 aetatem non ] aetatem, non B. 6 est ducamus ] est, ducamus S. 7 quis inquam audaculorum ] quis, inquam, audaculorum S. 8 aduersabitur non Aristoteli solum uti ] aduersabitur, non Aristoteli, solum uti B. / aduersabitur, non Aristoteli solum, uti S. 9 ante ratione ] ante, ratione S. 9 concoctionis id ] concoctionis, id B. S. 10 Idem ] idem B. S. 11 assentietur Eudemum ] assentietur, Eudemum B. S. 12 potionibus? Dices ] potionibus. Dices B. 13 elleboro. At ] elleboro: at B. S. 14 sicilis ] Siculis S. 14 concinebis ] continebis S. 16 pulchritudine ] pulchritudinem B. S. 17 Ethiopes ] Aethiopes S. 18 opere ] Opere S. 21 infensum & ] infensum, & B. S. 21 uitale & ] uitale, & B. S. 21 amicum. Transeo ] amicum: Transeo S. 22 exertis & ] exertis, & B. S. 23 inconniuentibus ] inconiuentibus B. / inconniuentibus S. 25 muribus ut ] muribus, ut B. S. 26 existimatrix ] aestimatrix B. S. 26 uis quae ] uis, quae B. S. 28 lupo eius ] lupo, eius B. S. a Theophrastus, De historia et causis plantarum, ed. Theodor Gaza, 9, 18, p. 332. b EV 5, c. 3, p. 510; DL 9, 80; PH 1, 82. c EV 5, c. 3, p. 510. d Theophrast, Enquiry into plants, 1, 9, 3; 3, 3, 3. e Themistius, De somno et vigilia, 4, p. 107 v.

5

10

15

20

25

170 v.

5

10

15

20

25

Liber Quintus

621

pit, nec Io. Gerson prorsus admittit in centilogio de conceptibusa, & in opere de mystica theologiab. qui naturaliter hoc fieri posse non abnuit, & sensum naturae, & naturalem quoque citat instinctum, atque etiam naturae legem, & inclinationem naturalem, & directione intelligentiae non errantis. Nec ego certe, omnino libenter admitto, namque illi ipsi inimicitiam soricum non expauescunt, sicuti nec ranarum alii quas non solum non commedunt, multis gratas, sed nec possunt ferre eorum praesentiam, uiri aliis in rebus, & recte aestimationis, & apud maximos principes, cum in re militari, tum in consiliis magni momenti. horrendum certe nescio quid, huiuscemodi homines persentire se dicunt ex aspectu quod transit adusque praecordia, ea ratione qua & sympathia introducta philosophis est, quae sympathia non ad aestimationem insensatae (ut aiunt) inimicitiae, tam & si appraehendatur sensibus, sed ad horrorem naturae sensilis pertinere satis apparet. Mira autem haec in uno quod non in alio naturae diuersitas, ex uaria (ut arbitror) humorum proportione dissultat. De iis inquam sileo & de aliis quibus amarum mel, & dulce simul & amarum, & neutrum uidetur. Quod si quis iterum respondeat uti Obiectio. mel non dulce uideatur aliquibus & uinum gratum & huiusmodi caetera, uel in morbum & exuberantem bilis flauae corruptionem, uel in temperationem ita constitutam debere referri. Obiiciantur quae produntur apud Victruuium Responsio. Architectumc, & poetam Ouidiumd, de diuersorum fontium mira quadam diuersaque natura, quorum aqua epota, & abstemii homines fiant, ac etiam temulenti. Sic & longe plura in secundo Athenei dantur cognosci, raritatis & admirationis plena. Sed ne ad libros, non solum graecos, sed & nimium raros lector uideatur relegari. Seneca excipiat latinus author, & praecipue tertio libro naturalium questionume, dum de aquarum uaria & admirabili proprietate disserit, Aristoteles excipiat in libro de admirabilibus auditionibusf etiam latinitate donatus, Theophrastus item a Theodoro Gaza in latinum conuersus excipiat referatque: De pota mulieribus aqua, cuius ui, & foecundae

1 Io.] Ioannes S. 2 theologia. qui ] theologia, qui B. S. 5 admitto, namque ] admitto: namque S. 5 soricum non ] soricum, non B. S. 6 alii quas ] alii, quas B. S. 6 commedunt ] comedunt S. 9 momenti. horrendum ] momenti. Horrendum B. S 9 quid, huiuscemodi ] quid huiuscemodi S. 10 aspectu quod ] aspectu, quod B. S. 10 adusque ] a dusque B. 10 ratione qua ] ratione, qua B. S. 12 tam & si ] tametsi B. S. 14 non ] om. S. 15 dissultat. De iis inquam sileo & ] dissultat: de iis, inquam, sileo, & S. 16 simul & ] simul, & B. S. 16 respondeat uti ] respondeat, uti S. 17 aliquibus & uinum gratum & ] aliquibus, & uinum gratum, & B. S. 19 referri. Obiiciantur ] referri: obiiciantur S. 21 quadam diuersaque ] quadam, diuersaque B. S. 24 relegari. Seneca ] relegari, Seneca S. 24 latinus ] Latinus S. 25 uaria & ] uaria, & B. S. 27 latinitate ] Latinitate S. 27 latinum ] Latinum S. 28 referatque: De ] sic! B. S. a Jean Gerson, De conceptibus, 28, p. 504. b Jean Gerson, De theologia mystica, 2, p. 262. c Vitruvius, De architectura, 8, 3, 21. d Ovid, Remedia, l. 740. e NQ 3, 25, 1 sqq. f Ps.-Aristoteles, De mirabilibus auscultationibus, 49 sqq., 834a sqq.

622

Liber Quintus

170 v. 171 r.

ipse reddantur, & steriles.a apud quae, & alia per multa, non ad corpus solum, sed ad animum etiam facientia. Nam & uerba fiunt de miris etiam quibusdam prodigiosisque operibus, de tactu non solum esu cuiuspiam herbae manantibus, Deque Arcadico illo uino, quod uiros ad insaniam, mulieres autem ad sterilitatem deducebatb, item de arcadica uite, cuius uinum faciebat abortum De uesicaria her ba mentem dimouente, alienanteque. Deque radice oenotherae qua mores mitiores hilarioresque redderentur.c Sint autem haec commenta, sint nugae, sint historiae, illud tamen ab eo est asseueranter prolatum, duo inesse corda paphlagoniis perdicibus, duo quoque hepata bisaltiis leporibus inesse, & Aristotelesd memoriae prodidit, & Theopompuse in uigesimo historiarum. Habent itaque nonnullae animantes quaepiam magni etiam momenti, quae quidem ipsi alioquin non adsint uniuersae animantium eiusmodi speciei: eaque habent ab ipsis naturae primordiis, & praeter id pleraque etiam quandoque accidunt particulatim eadem in specie non modo, sed in genere rerum, quae aut nunquam, aut rarissime uisantur. Sic prodit ipse Aristoteles in tertio de animalium historiaf de uesica quae solidescere uulnerata non Contra quasdam soleat in uniuersum, aliquando tamen contra fiat. Nec id quod subintulit mihi aristoteleas regulas. satis facit, id est, quod ad modum raro contingit, parum id obseruandum esse: multum enim & plurimum obseruandum est ei, qui propositiones uniuersim & semper ueras afferre molitur, alioquin non habebuntur, non erunt semper uerae, si uel semel tantum, ne dum, raro inuentae fuerint, non uniuersim & usque quaque uerae. Quare nisi etiam obseruentur quae rara sunt, generalis doctrina minime fiet, pari quoque censura Aristoteleum illud in quarto de natura animaliumg posset notari, nonnulla esse in mari animalia effigie insolenti, quae quoniam rara inuentu sint, constitui in genus non decet. An raritas derogat generi, & rerum propterea naturam accusat? an magis audax nimium sensus? qui etiam eo quo non pertingit, ingredi tamen praesumit, & doctrinam uniuersalem cum potis non est conficere, facile contemnit, siue ad genera rerum, siue ad indepraehensam aliqua in specie uarietatem ipsa pertineat. Haec tamen atque alia, & uaria, & rarissima, uelsi intemperamentum rei

1 steriles. apud ] steriles, apud B. S. 4 Deque ] deque B. S. 5 deducebat, item ] deducebat: item S. 5 abortum De ] abortum. De B. / abortum, de S. 6 alienanteque. Deque ] alienanteque, deque S. 7 oenotherae qua ] oenotherae, qua B. S. 9 *Marg. in S: Bisaltia regio Macedoniae libera ad Strymonem amnem.* 9 bisaltiis ] bis altiis B. / Bisaltiis S. 12 adsint uniuersae ] adsint, uniuersae B. S. 13 speciei: eaque ] sic! B. S. 14 specie non ] specie, non B. S. 17 subintulit mihi ] subintulit, mihi S. 18 ad modum ] admodum B. S. 19 esse: multum ] sic! B. S. 21 dum, raro ] dum raro S. 22 usque quaque ] usquequaque S. 22 obseruentur quae ] obseruentur, quae B. S. 27 sensus? qui ] sensus: qui B. S. 29 ipsa ] ipsam B. S. 30 Haec ] Has B. S. 30 uelsi ] uel si B. S. 30 intemperamentum ] in temperamentum S. a Theophrastus, De historia et causis plantarum, ed. Theodor Gaza, 9, 20, p. 337. b Ibid. 9, 20, p. 338. c Ibid. 9, 21, p. 338. d Ps.-Aristoteles, De mirabilibus auscultationibus, 122, 842a15 sq. e Noct. att. 16, 15, 1. f hist. anim. III 15, 519b16 sq. g hist. anim. IV 7, 532b18.

5

10

15

20

25

30

171 r. 171 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

623

constitutae, uel incorruptionem, uel in aliud, quodcunque illud sit, referantur, Id quidem ego, uel omnino, uel aliqua ex parte non contenderim abnuere, si is tamen qui hoc afferat cum demonstrationem uult astruere, etiam in iis rebus minutis, & maxime sensui expositis, uel si ad minus pro materiae conditione propositionem uniuersalem uult fabricare, ita paratus ueniat, ut primum cognoscat omnia & singula, quod certe reputat Aristoteles fieri non posse, Nec hoc satis etiam, singulas noscat affectiones oportet siue naturales, siue quae uitio corporis, aut extrinsecus aut intrinsecus acciderint, & naturam immutarint. cognoscat etiam cur uel humor uel color, cur uirtus aliqua, uel extrinsecus adueniens, uel intrinsecus ingenita, & totius corporis administra, in haec possit, non possit in caetera, & ubi potuerit, in iis similes, in aliis dissimiles promat effectus. Noscat praeterea, quae de huiuscemodi rebus ficta sint, quae uera narrata, Nam de his omnibus certus sit oportet. Atque adeo certus, ut alii aliis similes nequeant iudicari. Quod cum supra uires humanas constitutum sit, putet & supra uires humanas esse, propositionem uniuersalem omnino ueram fabricare, etiam in iis quae pertinent ad experimenta medicinae quottidie in usu mortalium, & ad hominum actiones, de quibus etiam sumpsit Aristoteles exempla in materia demonstratrici, & eius sectatores custodierunt, uti de ueratro cui uis insit purgandi, & de fuga & de redintegratione praelii, atque de eiusmodi caeteris. ut iam nullum habeant effugium ad naturae diuersitatem, eamque instar scuti praetendant. opus est enim Difficultas ut illam percalleant diuersitatem, quantumuis multiplicem, & afferant simul cognoscendi conditiones innumeras uerbi causa, rheonbarbarum quantum in se est, uel proprietates rei. uerum atque legitimum, uel minime uitiatum, uel minime uetus, ac eiusmodi caetera, Nec hoc satis, eius hominis cui propinandum est rheonbarbaricum conditiones necesse est exploratas habuisse atque perspectas, Nec hoc iterum satis, cognoscendae quoque, & temperamenti, & pharmaci, uel amicae uel inimicae inuicem affectiones, de ipsa rei natura, de qualitatibus manifestis, & de ocultis quae dicuntur prodeuntes, earum quoque proportionum relationes, & nosse & perpendisse oporteret. Nam rheonbarbaricum, si dici & haberi debeat praui humoris antidotum referre id ad corpora necesse est, Nam ex se se si consideretur, nec ad aliud referatur, pharmacum salubre non dicetur, 1 constitutae, uel incorruptionem ] constitutae uel incorruptionem B. / constitutae, uel in corruptionem S. 2 referantur, Id ] referantur. Id B. S. 2 aliqua ex ] aliqua, ex S. 7 posse, Nec ] posse, nec B. / posse: nec S. 9 cognoscat ] Cognoscat B. S. 9 humor uel ] humor, uel B. S. 11 non possit ] om. B. S. 12 effectus. Noscat ] effectus: Noscat S. 13 sint ] ait B. S. 13 narrata, Nam ] narrata: nam B. S. 13 oportet. Atque ] oportet, atque S. 17 medicinae quottidie ] medicinae, quotidie B. S. 18 etiam ] & B. S. 19 fuga & ] fuga, & B. S. 20 ut ] Vt B. S. 20 habeant ] om. B. S. 21 praetendant. opus ] praetendant, opus B. S. 24 uerum atque] uerum, atque B. S. 25 caetera, Nec ] caetera. Nec B. S. 25 rheonbarbaricum ] rheonbarbarum S. 26 Nec ] nec B. S. 27 amicae uel ] amicae, uel B. S. 29 ocultis ] occultis S. 29 dicuntur, prodeuntes ] dicuntur prodeuntes B. S 30 nosse & ] nosse, & B. S. 30 perpendisse ] perpendi se B. S. 30 rheonbarbaricum ] rheonbarbarum S. 31 antidotum referre ] antidotum, referre B. S. 31 est, Nam ] est. Nam B. S.

624

Liber Quintus

171 v.

non habebitur, quoniam ui purgandi nisi acceptum stomacho aut intestinis, & concalefactum, omnino non pollet. Quamobrem, & de homine quoque opus est ea dici, de quibus egimus, & de earum inter se proportione, quae multo magis. probatu, non solum inuentu difficilia, & incerta sunt, quam ipsa sit per se incerta probatio. Quod autem & de homine & medica potione diximus, exemplo usi notissimo, & ab Aristoteleis exemplis nil abhorrente, ut probare in uniuersum quicquam Aristotelico modo non detur, De aliis idem iudicium, eoque compertius, quod remota magis sunt a sensibusa uitaque communi, ne nos dumtaxat immorari dicerent in exemplis medicae facultatis, quae ars non scientia a multis existimetur. Nam de instantia uniuersalis propositionis egimus in se se, quam etiam in iis quae habentur uerissima, Remotio obiectionis. satis ostendimus, non constare. Nec mihi officiat eorum opinio qui simplicium terminorum notitiam, a sensu quidem pendere dicunt, eam uero quae in complexu consistit minime, pendet enim Aristo. authore: siue enim sine medio, siue cum medio, sensum tamen ea ipsa agnoscit parentem, ad primam sensuum notitiam recurrere opus est. Ipse idem Aristoteles in calce secundi analyticib docet, ipsa prima inductione cognosci, & sensus ipsum uniuersale in nobis efficere, clarissima uoce testatur. & eius etiam interpraetes, & paraphrastes aperte confirmant. inter quos Themistiusc, docens ipsum uniuersale & constitui & cognosci inductione per quam ex notitia particularium (quod & ante diximus) utcunque ad intelligentiam uniuersalis uenitur, Cuius rationis assumptiones ipsi erunt sensus, quoniam sensu singularia noscitantur, Falsum igitur eam iuuari tantummodo sensili cognitione, quoniam intellectus possit uirtute propria terminos componere atque diuidere, & aliquid afferre per se se, aut de subiecto aut de ipsius affectione. Satis enim cum Aristotele tales non ambularunt, qui passim docet cognitionem omnem nostram hoc est humanam a sensibus oriri, unde ad experimenta lis recidit. Quare secundum Aristotelem & sectatores eius celebratos (neque enim hic aliter loquimur) omnis humana cognitio, etiam quae complexu consistit pendet a sensud, siue uera siue falsa, apud quem etiam decretum est, ueritatem quae oratione 1 purgandi nisi ] purgandi, nisi S. 2 non ] om. B. S. 4 magis. probatu ] magis, probatu B. / magis probatu S. 5 sit per ] sit, per B. S. 5 homine & ] homine, & B. S. 7 detur, De ] detur. De B. S. 9 dumtaxat ] duntaxat B. S. 12 opinio qui ] opinio, qui B. S. 13 uero quae ] uero, quae B. S. 14 minime, pendet enim Aristo.] minime, pendet enim Aristot. B. / minime: pendet enim Aristotele S. 14 authore: siue ] sic! B. S. 15 primam ] prima B. 18 clarissima ] clarissimam B. 18 testatur. & ] testatur, & B. S. 19 confirmant. inter ] confirmant: inter B. S. 20 constitui & ] constitui, & B. S. 20 inductione per ] inductione, per S. 21 ad ] om. B. S. 21 uenitur, Cuius ] uenitur. Cuius B. S. 22 Falsum ] falsum B. S. 25 subiecto aut ] subiecto, aut B. S. 27 nostram hoc est humanam ] nostram, hoc est, humanam B. S. 27 experimenta lis ] experimentalis B. 29 consistit pendet ] consistit, pendet S. 30 uera siue ] uera, siue B. S. a Met. I 2, 982a24-26. b Anal. post. I 19, 100a14. c Themistius, Analyticorum posteriorium paraphrasis, 64, 14 sqq. d Met. I 1, 980b28 sqq.; Anal. post. II 19, 99b35-100a9; Höffe, Aristoteles-Lexikon, Art. »empeiria«, p. 172

5

10

15

20

25

30

171 v. 172 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Quintus

625

exprimitur, a rebus quae sunt extrinsecus, & sensu capiuntur pendere, ueritas autem complexu percipitur. quare negat Aristotelem, qui negat omnem humanam cognitionem non habere in sensu principium & fundamentum, siue simplex ea cognitio fuerit, siue composita, quae uidelicet de rerum simplicium cognitione conflatur. Qua propter ille sine dubio testatum reliquit, nihil esse in intellectu quin prius fuerit in sensua, quando & composita cognitio a simplici, & simplex oritur a sensu. Vnde afferant quicquid uoluerint, siue per se, siue per partes, siue similitudine, siue remissione, siue effectu, id explodere non poterint, nisi ipsum pariter explodant Aristotelem. Vidimus Epilogus totius contra itaque demonstrationis fundamentum non stare, quoniam non semper certus demonstrationem est sensus, atque ideo incerta demonstratio, quae principium ducit a sensu in processus. uariis hominibus, iisdemque & doctis & prudentibus, uario, unde & uaria quoque imaginatio & opinio, & intellectus uaria sententia, diuersitatem sequens imaginationis & sen sus, quod si ipsa etiam demonstratio fundamento sensus certa haberetur, causa tamen & medio labascit, maximeque nutat definitionis inscitia. Progressu denique & fine illam, hoc est uniuersalibus propositionibus & affectione subiecti, de differentia, specie, formaque manante, ipsamque inductionem particularia sensu colligentem, maxime infirmam dubiamque monstrauimus, totiesque peti principium ostendimus, hoc est fallaciam praetendi, quoties uniuersalis propositio colligi tentatur, Si maxime offeratur instantia, quae & si non occurreret, nihilominus suapte natura non posse illam ipsam uniuersalem propositionem confici manifestauimus, cum fallacia quae dicitur consequentis incurratur eo in discursu qui ex multis colligit omnia, & ex singularibus uniuersalia. Quae quidem singularia, & ex infinitate, & ex uarietate diuersissimaque natura, quae saepissime putatur similis, compraehendi non posse docuimus, ita ut ex eis uera propositio uniuersalis, maxime affirmatiua conficiatur, sine qua non potest parari constituique demonstratio ex regulis Aristoteleis. Negatricem quoquo modo confici facilius posse non negauerim propositionem uniuersalem, quis enim ambigat, nullum hominem esse lapidem dici certius, quam omnem hominem esse risibilem, sed ut dixi sine affirmatiua, demonstratio non concluditur. Qua ex re colligitur, etiam si alia uia infirmari demonstratio nequiret, hanc satis, & esse, & haberi debere, atque eo etiam magis, quod & subiectum & praedicatum eius ipsius

2 percipitur. quare ] percipitur: quare B. S. 3 principium & ] principium, & B. S. 5 Qua propter ] Quapropter B. S. 6 intellectu quin ] intellectu, quin B. S. 12 iisdemque ] iisque B. S. 12 doctis & ] doctis, & B. S. 13 imaginatio & ] imaginatio, & B. S. 14 sensus, quod ] sensus: quod S. 16 inscitia. Progressu ] inscitia: Progressu S. 16 est uniuersalibus ] est, uniuersalibus B. S. 19 est fallaciam ] est, fallaciam B. S. 20 tentatur, Si ] tentatur. Si B. S. 21 natura non ] natura, non B. S. 22 confici ] confice B. 23 discursu qui ] discursu, qui B. S. 30 lapidem dici ] lapidem, dici B. S. 31 sed ut dixi sine ] sed, ut dixi, sine S. 32 etiam si ] etiamsi B. 33 magis ] om. S. 33 subiectum & ] subiectum, & B. S. a De anim. III 8, 432a7 sq.; Anal. post. I 18, 81a37-b10.

626

Liber Quintus

172 r.

propositionis conclusionisque, seorsum oporteat nosse, & omnes pariter quae sub uno quoque sunt affectiones & proprietates, maxime primarias, Nec id etiam satis, nisi & quibus modis conuenire, & quibus dissentire possint, exquisitissime sit compertum. Quibus omnibus concludi potest, totam uim demonstrationum aristotelicarum, ut bene cum ea statuatur, ut immunis fallaciarum sit, ad similitudinis coniecturam, & eiusmodi caetera, idest ad probabiles locos reduci, uniuersamque demonstrandi artem, incertam esse non necessariam ita, ut aliter fieri nequeat, quemadmodum ille autumauit. ac ut cum ea praeclarissime agatur, esse illam, non sciendi quidem, Sed bene & Euripides. probabiliter coniectandi facultatem. Quapropter illud Euripidisa, qui astutos diuinatores elusit canens, Qui bene coniiciet is uates optimus esto, aemulari & illi succinere aduersus demonstratores huiuscemodi quispiam possit, Qui bene coniiciet is demonstrabit aperte.

5

10

Peroratio quinti libri ubi et fides et disciplina Christiana celebratur. Si demonstratricis artis aristoteleae principia labant, cum sensus qui aliis incertus modis redditur, quam quos ipse narrauit, aperte uacillet, nec status monstretur & constans, Si aliis etiam, quam quas ille tradidit conditionibus non falleretur. Si incerta media, cum multiplex in definitionibus error sit aperte monstratus. Si fines etiam uarii & nutabundi, quando propositiones uniuersales de illis ipsis haustae, & sensibus & definitionibus, queant facillime infringi. Quid restat praeterea ut alterius demonstrationis genera non quaeramus? stata, certa, probatissima. quae quidem sensu non nituntur, sed authoritate diuina, quae nec fallere potest omnino, nec falli. Quae mendicari non oporteat per angulos & plateas garrientium philosophorum, sed ubi ubi fueris adsint praesentia. Quot enim in sacris litteris propositiones, tot in lumine illo diuino fidei principia uerissima. quibus eodem a lumine, atque a

1 pariter quae ] pariter, quae B. S. 2 primarias, Nec ] primarias: nec B. S. 4 compertum. Quibus ] compertum: Quibus B. S. 5 aristotelicarum ] Aristotelicarum B. S. 6 idest ad ] id est, ad B. S. 8 esse non ] esse, non S. 8 autumauit. ac ] autumauit, ac B. S. 9 Sed ] sed B. S. 11 Qui ] qui B. 11 qui. . .esto ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 12 Qui ] qui B. S. 13 coniiciet is ] coniiciet, is S. 14 libri ubi et fides et ] libri, ubi et fides, & B. S. 15 aristoteleae ] Aristoteleae B. S. 16 narrauit, aperte ] narrauit aporte B. / narrauit aperte S. 17 Si ] si B. S. 17 tradidit conditionibus ] tradidit, conditionibus B. S. 18 falleretur. Si ] falleretur: Si S. 19 monstratus. Si ] monstratus: Si S. 20 uniuersales de ] uniuersales, de B. S. 20 sensibus & ] sensibus, & B. S. 21 infringi. Quid ] infringi, quid S. 21 genera non ] genera, non B. S. 22 stata ] Stata B. 22 probatissima. quae ] probatissima: quae B. S. 23 falli. Quae ] falli, quae B. S. 24 ubi ubi ] ubiubi B. S. 25 fueris adsint ] fueris, adsint S. 25 sacris litteris ] Sacris literis B. S. 25 propositiones ] propositionis B. 26 uerissima. Quibus ] uerissima, quibus B. S. a Cicero, De divinatione, 2, 5, 12; Nauck, Trag. Graec. Fragm., 973.

15

20

25

172 r. 172 v.

5

10

15

Liber Quintus

627

sinceris naturae primordiis, si non desciueris deducere & habere tibi sumptis eius generis propositionibus aliis facillime queas ea, quae cum tibi, tum aliis salutem, & spondeant, & praestent, ubi opere uerba compleueris, sempiternam: quibus uere intellectis, nulla pariatur rixa, nulla prorsus amarulenta disceptatio, quoniam ibi, non opinio, sed fides, ex fide pax quam mundus dare non potesta: pax quae, ut ait Apostolusb, superat omnem sensum. ex opinione dissensio, lites, tumultus: quo incommodo super omnia animalia, peculiari quadam suae elationis paena, genus humanum & bellat, & conflictatur. Nam brutae animantes nutricatione, habitatione, societate ad generandum praeliantur, homo praeter haec, & opinionum diuersitate bella perpesus est, non in se solum, sed cum aliis, quando saepenumero, ex diuersa opinione odium, ex odio bella prodiere a quibus tantum absunt qui fide Christi & disciplina ducuntur, ut nihil magis habeant in pretio, quam amorem, quem sacrae illis littere demonstrarunt. Sed quoniam alibi de ipsis egimus demonstrationibus, nunc sextum & ultimum operis huius librum ineamus.

1 sinceris ] synceris B. S. 4 sempiternam: quibus ] sic! B. S. 5 pax quam ] pax, quam B. S. 6 superat. . .sensum ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 6 sensum. ex ] sensum, ex B. / sensum: ex S. 7 tumultus: quo ] sic! B. S. 10 perpesus ] perpessus B. S. 12 prodiere a ] prodiere, a B. / prodiere: a S. 12 absunt ] sunt B. S. 13 sacrae ] Sacrae S. 15 operis ] Operis S. a Joh 14, 17.

b Phil 4, 7.

172 v.

5

SEXTVS LIBER IOANNIS FRANCISCI PICI MIRANDVLAE DOMINI, ET CONCORDIAE COMITIS, IN EXAMEN VANITATIS DOCTRINAE GENTIVM, ET VERITATIS CHRISTIANAE DISCIPLINAE, QVI EST TERTIVS ADVERSVS ARISTOTELEM ET VLTIMVS.

PROOEMIVM.

10

15

20

25

Carneades contra stoica scripturus dogmata, fertur superiora corporis elleboro albo purgauisse.a quod factum fuisse prudenter qui humanae ratiocinationis momenta considerent, neutiquam arbitror abnegauerint. euenire enim facile potest, ut aliena distortaque uisa, praesentia fiant animo, ob uitiatos humores, ex quibus praepostera illa phantasmata, & cooriuntur, & afformantur: atque inde uera rerum aestimatio, & uitiatur & tollitur. Ob hanc causam fortassis euenit, uti scriptores praeclari, & apud gentes, & apud nostros, compositis magna cura atque editis operibus, palinodiam cecinerint. & recte id quidem atque ingenue, quando se se depraehenderunt aberrauisse. Ego uero fore opinor, ut etiam sine potu ellebori, multi me palinodiam scribere opinetur, qui & logicam iam institutionem ediderim, & mox in logicos, hoc ipso in opere, non semel disseruerim, sed ibi monstraram me hoc opus iam esse meditatum, Nec futurum ut logicam damnarem facultatem, quam nec ipsi damnare possent sceptici, quando in ea confutanda, ipsa logica tanquam instrumento maxime uterentur. Multorum autem arrogantiam me aequo animo ferre non posse satis indicauit, Atque ideo non esse artem abiiciendam, quam docui utilem rationis discursui, ab ipsa natura dato quem deinde ars & instituta hominum, super eo fundata perficerent. Sed enim illud etiam sum plane testatus, instituta ipsa hominum & artes, si non tolli artibus aliis, & dubio procul infirmari, & incerta reddi potuisse: & prae omnibus ipsam demonstrationem, philosophorum inuentum, ab Aristotele maxime cultum & elaboratum, incerta inquam, reddi posse monstrauimus, cogitatione nostra &

1 SEXTVS LIBER ] om. B. S. 6 VLTIMVS. ] ultimus, Lib. VI. B. / ultimus, LIBER VI. 7 stoica ] Stoica B. S. 8 purgauisse. quod ] purgauisse, quod B. S. 8 prudenter qui ] prudenter, qui B. S. 9 arbitror abnegauerint. euenire ] arbitror abnegauerint, euenire B. / arbitror, abnegauerint: euenire S. 12 afformantur: atque ] sic! B. S. 12 uitiatur & ] uitiatur, & B. S. 13 fortassis ] fortaßis S. 14 editis ] eclitis B. 14 cecinerint. & ] cecinerint, & B. S. 18 opere ] Opere S. 19 Nec futurum ut ] nec futurum, ut B. S. 20 logica tanquam ] logica, tanquam B. S. 22 Atque ] atque B. S. 23 dato quem ] dato, quem B. S. 24 fundata perficerent ] fundata, perficerent S. 26 potuisse: & ] sic! B. S. 28 incerta inquam ] incerta, inquam S. a Noct. att. 17, 15, 1.

630

Liber Sextus

172 v. 173 r.

studio: ipsis etiam peripateticae philosophiae fundamentis usi. Praeter ea quae primis huius operis uoluminibus, ex diuersa philosophia, ad ipsam humanam sapientiam infirmandam attulimus. Restabat ut particularia Aristotelis quae celebra ri solent dogmata, tantum non habere ponderis, ut aestimari a plerisque solet, aperirem, quod muneris obibit praesens liber, in quo id praestare conabimur, ut quae a multis demonstrationes certissimae putabantur, partim falsa, partim leuiora quam par sit, argumenta dignoscantur, ut nil iam fiat reliqui ad uanitatem, quam & agnitam & explosam uolumus detegendam.

Quod errores multi in referendis et confutandis ueterum philosophorum placitis ab aristotele commissi sunt in physicis, quo in loco Parmenides et Melissus defenduntur multipliciter.

5

10

capvt primvm. Hactenus demonstrandi artem ab Aristotele positam, multa labare uanitate monstranimus: Quintoque operis libro terminum posuimus. Restat ut male demonstrasse, quae se ille recte putauerat, aperiamus, & reliquas etiam uanitates insinuemus, ut explodantur. In primis autem, multi sunt eius errores, quod attinet ad ueterum placita philosophorum, aut referenda, aut confutanda: multae quoque argumentationes minime solido nixae fundamento: quas tamen multi uice demonstrationum solent admirari. Exordiamur itaque ab auscultatione physica, libroque primo de principiis naturalibus, indeque multa tractantes de supernaturalibus etiam agemus. Possem facile si uellem librum seorsum conficere, quo monstrarem, aut omnes, aut non parum multos ueterum philosophorum ab eo uel non rite ductos in iudicium, uel iniuste condemnatos. Aliqua tangam omnibus fere nota, & insigniora deligam, ut inde ad alia depraehendenda facilior uia praebeatur. De principiis naturalibus disserens Aristoteles, dum ueterum narrat opiniones, ita digerit rem, uti pro firmo atque constanti apud multos eius interpraetes decernatur, non extitisse inter uetustos philosophos quempiam, qui terrae primatum dederit, Cum Sextus. tamen Pherecydes syrus, authore sexto philosophoa, terram dixerit unicum 1 studio: ipsis ] studio ipsis B. S. 1 Praeter ea ] Praeterea S. 2 operis ] Operis S. 5 quo id ] quo, id S. 7 leuiora quam ] leuiora, quam B. S. 8 agnitam & ] agnitam, & B. S. 8 uolumus detegendam ] uolumus, detegendam S. 10 placitis ab ] placitis, ab B. S. 12 Caput primum.] Cap. I. B. S. 14 monstranimus: Quintoque operis ] demonstrauimus: Quintoque operis B. / demonstrauimus, quintoque Operis S. 14 posuimus. Restat ] posuimus: Restat S. 15 ille ] illi B. S. 16 autem, multi ] autem multi B. S. 19 fundamento: quas ] sic! B. S. 22 facile si uellem librum ] facile, si uellem, librum S. 23 ueterum philosophorum ] ueterum, philosophorum B. 23 eo uel ] eo, uel B. S. 27 constanti apud ] constanti, apud B. S. 28 Cum ] cum B. S. a PH 3, 30.

15

20

25

173 r. 173 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

631

esse rerum principium. Theodoritus autem Cyri episcopus, Colophonium Xenophanem ita sensisse memoriae prodidita, Nec secus Parmenides existimasse censetur, qui Xenophanis opinionem confirmauit, qua uoluit, uniuersum quidem esse perpetuum & sempiternum, sed ex terra omnia manasse, addito igne.b quod si quis assereret, hoc ipso non formale (quod aiunt) sed materiale principium indicari, primum aduertat eos qui ita loquuntur de principio simpliciter loqui, deinde consideret, Pherecydem cum unicum dixit non de materiali tantum loquutum, sed uel de nobiliori, uel omnia simul ab eo sub unici uocabulo fuisse compraehensa. Nec sane defuere inter peripateticos qui Parmenidis opinionem tutati sint, & affirmarint a Melisso & Parmenide nihil ibi de principiis naturalibus, sed de uno & primo Deo mentionem habitam. Et enim Theophrastus scribit Zenonem, cuius auditor fuit Parmenides, inter physicos non debere collocari, Atque ab eo unius & uniuersi nomine Deum appellatum, qui unus ingenitus, immobilis, & aeternus esset: Ita & Nicolaus Damascenus, & Alexander ex Aphrodisiade senserunt. Sed quid opus est sectatoribus Aristoteleis. Nun & Aristoteles, in ipso physicae auscultationis initio, cum dixisset necesse esse aut unum haberi principium aut plura.c & si unum immobile ώσ φησὶ παρµενίδησ καὶ µέλισσοσd, id est, ut inquiunt Parmenides & Melissus: uel mobile ὁσπέρ ὁι φυσικοὶe, id est, sicuti physici, tunc clarissime distinxit Parmenidem & Melissum a physicis: mox paululum cum processisset, subiunxit τό µὲν οὐν εἰ ἑν καὶ ακίνητον τὸ ὄν σκοπεῖν, οὐ περὶ φύσεωσ ἐστὶ σκοπεῖν.f hoc est. itaque si unum hoc & immobile quod est considerare, non de natura est considerare. Confirmauit & enim per haec uerba physicos eos non esse: sed cum non essent physici cur tamen eos tanquam physicos repraehendebat? Quid enim causae ut de rebus agentes diuinis citarent nun potius ut repellerent? sed si de principiis minime naturalibus disserebant, Cur tanquam de naturalibus disseruissent repraehenduntur atque taxantur? Dices induebat Aristoteles personam metaphysici de principiis dum dissereret. quid tum? an propterea confundere facultates 2 Colophonium Xenophanem ] Colophonium, Xenophanem B. S. 2 prodidit, Nec ] prodidit. Nec B. S. 5 igne. quod ] igne, quod B. S. 10 peripateticos qui ] Peripateticos, qui B. S. 10 affirmarint a Melisso & ] affirmarunt a Melisso, & B. S. 12 Et enim ] Etenim S. 13 Atque ] atque B. S. 13 unius & ] unius, & B. S. 15 esset: Ita ] sic! B. S. 15 Nicolaus Damascenus ] Nicolaus, Damascenus S. 16 Aristoteleis. Nun ] Aristoteleis. Num B. / Aristoteleis? num S. 16 Aristoteles, in ] Aristoteles in S. 17 esse aut ] esse, aut B. S. 18 principium aut plura. & ] principium, aut plura, & B. S. 18 ώς ] ὥς S. 19 inquiunt ] inquit B. S. 19 Melissus: uel ] sic! B. S. 19 ὁσπέρ ] οσπὲρ B. / ὅσπὲρ S. 20 physicis: mox ] physicis, mox B. / physicis: mox S. 21 ακίνητον τὸ ] ακίνητον, τὸ B. S. 22 ἐστὶ ] ἐςὶ B. S. 22 σκοπεῖν. hoc est. itaque si unum hoc & ] σκοπεῖν, hoc est, itaque si unum hoc, & B. S. 23 natura est ] natura, est B. S. 24 & enim ] etenim S. 24 non esse: sed cum ] om. B. S. 24 physici cur ] physici, cur B. S. 26 citarent ] citaret B. S. 26 nun ] num B. S. 27 Cur ] cur S. 29 dissereret. quid ] dissereret, quid B. S. a DGAC 2, 10; DGAC 4, 5. e Ibid. f Ibid. I 2, 184b25.

b Ibid. 4, 6.

c Phys. I 1, 184b13 sq.

d Ibid. I 2, 184b15.

Theodoretus

Obiectio. Solutio

Prima defensio Parmenidis et Melissi. Theophrastus

Nicolaus. Alexander. Secunda defensio.

Responsio Confutatio

632

Liber Sextus

173 v.

debuit, & adscribere physicis quod metaphysicorum erat? cum tamen illi ipsi de utraque facultate, sed diuersis in locis disseruissent. Cur alia eius loca ubi de naturalibus tractant nec immobilia dicunt principia, nec unum, sed Responsio mobilia, & plura, Cur ea inquam non afferuntur? At dices dissoluere tunc uolebat ea Aristoteles ne aliis praeberetur occasio quaepiam erroris & lapsus. Confutatio At quo pacto id fieri ab eo potuit? cum & ipse eadem dicat in metaphysicis: An eius operis libro duodecimoa non proditur unum esse principium immobile aeternum? Vituperari ne hoc in Aristotele iure potes? minime inquam scio respondebis, & maxime si eorum de numero fueris qui existimant ibi rerum omnium principium ab Aristotele celebratum. Cur queso? quia uerum est & non de naturali sed de supernaturali tum principio loquitur, Et in opere de rebus transnaturalibus & ultra mundanis. Sed ita profecto & loquebatur Parmenides in libro περὶὰληθείασ: Vbi de rebus agebat intellectilibus. In libro uero qui de opinabili inscribitur rationeb, quo in libro res tractantur sensiles, Non scientia sed opinione (ut ipse, ut omnes alii philosophi qui diuiniores habiti sunt existimabant) Captabiles atque cognobiles Ignem in eo & terram statuit rerum naturalia principia: quod nec Aristoteles audet aliubi negare. Sic & Theodoretus in libro de materia & mundo, opinionem Xenophanis qui fuit Eleaticae sectae institutor recensuit, & partim, confutauit, quod uniuersum dixisset ingenitum & sempiternum, mox omnia ex terra producta censuisset, & in terram reditura, ὲκ γῆσ γὰρ τα δε πάντα, καὶ εἰσ γῆν πὰντατελευτᾶc ex terra cuncta atque in terram cuncta recumbunt, Quod tamen absurdum non esse dici posset, si illud omne quod ipsi dicebant πὰν sempiternum Deum intellexisset, Nec repugnans etiam, si ipsum uniuersum dedisset intelligi: Nam Aristoteles mundum fatetur aeternumd, & nihilominus partes interire & suboriri uoluit generatione & corruptione perpetua. Sed utcunque ille intellexerit, certe subintulit ipse Theodoretus Xenophanis amicum & socium Parmenidem pyreti filium Eleatem consona praeceptori, quo ad primum attinet dogma scripsisse οὐλον µουνογενέστε, καὶ ὰτρέµεσ ὴδ᾽ ὰγενητον.e hoc

3 loca ubi ] loca, ubi B. S. 3 tractant nec ] tractant, nec B. S. 4 Cur ] cur B. S. 4 ea inquam non ] ea, inquam, non S. 5 Aristoteles ne ] Aristoteles, ne S. 6 metaphysicis: An ] sic! B. S. 8 Vituperari ne ] Vituperarine S. 10 queso ] quaestio B. S. 11 est & non de naturali sed ] est, & non de naturali, sed B. S. 11 loquitur, Et ] loquitur. Et B. / loquitur, & S. 13 περὶὰληθείασ: Vbi ] περὶ ὰληθείας: Vbi B. / περὶ ὰληθείας. Vbi S. 15 Non scientia sed ] non scientia, sed B. S. 15 philosophi qui ] philosophi, qui B. S. 16 Captabiles ] captabiles S. 16 cognobiles Ignem in eo & ] cognobiles, ignem in eo, & B. S. 17 naturalia ] naturalis B. S. 17 principia: quod ] sic! B. S. 17 aliubi ] alicubi S. 18 Xenophanis qui ] Xenophanis, qui B. S. 20 sempiternum, mox ] sempiternum mox B. 21 πὰντατελευτᾶ ex ] πὰντα τελευτᾶ, ex B. S. 22 recumbunt, Quod ] recumbunt. Quod S. 24 Nec ] nec B. S. 25 intelligi: Nam ] intelligi: Nam B. / intelligi. Nam S. 26 generatione & ] generatione, & B. S. 27 amicum & ] amicum, & B. S. 28 quo ad ] quoad S. 29 scripsisse οὐλον ] scripsisse, οὐλον B. / scripsisse, ὄλον S. a Met. XII 6, 1071b1 sqq. b Bessarion, In calumniatorem Platonis, 2, 12, 2, p. 209. 4, 5. d cael. I 9, 277b26 sqq. e DGAC 4, 7.

c DGAC

5

10

15

20

25

173 v. 174 r.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

633

est totumque unigenumque immobile, sicque perenne, Mox adiecit ἄιτιον δὲ τῶν ὄλων οὐ τὴν γην µόνον καθάπερ ἐκεῖνοσ, ἀλλὰ καὶ τὸ πῦρ εὶρῆκεν οὔτοσ.a hoc est causam autem omnium non terram solum quemadmodum ille, sed & ignem hic dixit: mox & subiunxit, Melissumb infinitum dixisse quod illi finitum terminatumque decreuerant. Sed enim finitum uel iis rationibus Multiplex acceptio existimatur illis placuisse, quoniam unum est priusquam multa, eorumque infiniti. causa solet haberi. Ea uero multa cum limitem terminumque acceperint, a finitudine proficisci putauerunt, hoc est a statuto quodam ordine, & (ut ita dixeris) finita specie & Idaea, siue exemplari. rem finitam & creandam repraesentante. Ad haec finitum perfectionem quandam & absolutionem indicare censuerunt, ex eo quod imperfectum quod habetur id infinitum, hoc est fine frustrari & egere dici consueuerit: unde a posterioribus theolo gis infinitum priuatiue dici solet, quia priuatum est congruenti fine, quo modo infinitam primam materiam dixere multi, hoc est debita forma & termino suapte natura carentem. Deum autem cuius uirtutis & potestatis nullus terminus, nullus limes, finis est nullus, negatiue dixere infinitum. Caeterum quantitati nomen infiniti congruere uoluerunt, quae si continua seccari, si discreta augeri, ad infinita possit: uerum illa quantitatum infinitas actu non habetur nec perfecta. Sed enim prius haec finiti & infiniti, sicuti, & paris & imparis habebatur appellatio, apud pythagoreos: quorum e numero Parmenides erat, hinc materia non solum uocata est infinita (ut pote quae in se se considerata nulla forma finiretur, sed aduentantibus & recedentibus formis uarios terminos caperet, uerum etiam dicta est multitudo, quia unum, scilicet, ipsa terminum, unum finem non haberet: quo pacto etiam apud iamblichum uocata dualitas est, in Iamblichus opere de secta pythagorea. Quare illa acceptione infiniti qua infinitum pro carentia perfectionis capitur, quemadmodum etiam in quantitate si consideretur quidpiam, indicatur id minime perfectum esse: illa inquam acceptione Parmenides primum illud ens noluit infinitum haberi. Melissus uero infinitum coepit alia ratione, qua id uidelicet nominis excellentiam & supereminentiam

1 ὰγενητον. hoc est totumque ] ὰγενητον, hoc est, totumque B. S. 1 unigenumque immobile ] unigenumque & immobile S. 1 perenne, Mox ] perenne: Mox S. 1 adiecit ἄιτιον ] adiecit: ἄιτιον S. 2 ὄλων οὐ ] ὄλων, οὐ B. S. 2 µόνον καθάπερ ] µόνον, καθάπερ B. S. 3 οὔτος. hoc est causam ] οὔτος, hoc est, causam B. S. 3 solum quemadmodum ] solum, quemadmodum B. S. 4 dixit: mox ] dixit, mox B. / dixit: mox S. 4 dixisse quod ] dixisse, quod B. S. 8 est a ] est, a B. S. 9 exemplari. rem ] exemplari, rem B. S. 9 creandam ] creandem B. 11 est fine ] est, fine B. S. 12 consueuerit: unde ] consueuerit, unde B. / consueuerit. unde S. 13 quo modo ] quomodo S. 14 est debita forma & ] est, debita forma, & B. S. 15 uirtutis & ] uirtutis, & B. S. 17 secari ] seccari B. 18 possit: uerum ] sic! B. S. 18 habetur nec ] habetur, nec B. S. 19 finiti & ] finiti, & B. S. 19 paris & ] paris, & B. S. 20 pythagoreos: quorum ] Pythagoreos: quorum B. S. 21 ut pote ] utpote B. S. 22 finiretur, sed ] finiretur,) sed B. S. 22 aduentantibus & ] aduentantibus, & B. S. 24 haberet: quo ] sic! B. S. 25 infiniti qua ] infiniti, qua B. S. 27 illa inquam acceptione ] illa, inquam, acceptione S. a DGAC 4, 7.

b DGAC 4, 8.

634

Liber Sextus

174 r.

uirtutis & potestatis indicat: quo pacto & posteriores theologi dicunt infinitum negatiue, hoc est nullo fine, nullo compraehensum limite, quo modo non moli sed potestati & uirtuti praeberi solet infinitas. Sed longe plura in eorum defensionem scribi possent a quibus ab stineam, cum scripserit etiam hac de Bessarion. re multa Bessarion Cardinalis & patriarcha Constantinopolitanus in secundo uolumine contra calumniatorem Platonisa, quod opus & latine scriptum est, & bis formis impressum Romae & Venetiis: ibi nanque & Parmenidis carmina plura in latinam tralata linguam, & Melissi uerba referuntur, quibus apertissime constet, aliud eos sensisse quam quod eis imponit Aristoteles. Scripsit Simplicius. & in parmenidis & in Melissi etiam defensionem Simplicius inter graecos Aristotelis interpretes & re & cognomine magnus, quem quanquam hac in Tertia defensio. re non citat, secutus tamen uidetur aliqua ex parte Bessarion, is enim cum exponeret primum physicae auscultationis librum ita scripsit δηλεῖ δε ὁ πλατων θαυµαζων οὕτως τὸν παρµενίδην ὃν διελέγχειν δοκεῖ, καὶ βαθέως κολυµβητοῦ δεῖσθαι λέγων τὴν διάνοιαν αὐτοῦ. καὶ ἀριστοτέλῆς δε τὸ βὰθοσ ἀυτοῦ τῆς σοφίας ὑπονοῦν φαίνεται, ὅ ταν λέγει, παρµενίδης ἐόικε ποῦ βλέπειν. καὶ οῦτοι ὀῦν ποτὲ µὲντό παραλελειµµένον ἀναµληροῦσι, ποτὲ δὲ καὶ τό ἀ σαφῶς εἰ ρηµένον, σαφηνή ζοντες, ποτὲ δὲ τό ἐπὶ τῶν νοητῶν εἰρηµένον ὡς µὴ δυνάµενα τοῖς φυσικοῖσ ἐ φαρµόπτειν διακρίνοντες, ὡς ἐπὶ τὸ ὄν καὶ ἀκίνητον λεγόυτων.b hoc est: manifestat autem Plato ad mirans ita Parmenidem, quem redarguere uidetur, & profundo naratore indigere dicens cogitationem ipsius. Et Aristoteles quidem profunditatem ipsius sapientiae subinnuere uidetur cum dicit, parmenides autem uisus est aliquo respicere. Et ii quidem interdum complentes quod relictum erat, interdum quod dictum obscure fuerat declarantes interdum ea quae de rebus intellectilibus dicta erant ut pote quae nequirent physicis aptari discernentes, ueluti in iis cum dicerent unum ens & immobile,

1 uirtutis & ] uirtutis, & B. S. 1 indicat: quo ] sic! B. S. 2 est nullo ] est, nullo B. S. 3 moli sed ] moli, sed B. S. 4 ab stineam ] abstineam B. S. 6 latine ] Latine S. 7 Venetiis: ibi ] sic! B. S. 8 latinam tralata ] latinam tranlata B. / Latinam translata S. 9 sensisse quam ] sensisse, quam B. S. 11 re & ] re, & B. S. 12 Bessarion, is ] Bessarion: is S. 13 auscultationis librum ita] auscultationis, librum ita B. / auscultationis librum, ita S. 13 scripsit δηλεῖ ] scripsit: δηλεῖ S. 14 πλάτων θαυµάζων ] πλατων θαυµαζων B. 14 παρµενίδην, ὃν ] Παρµενίδην ὃν B. / Παρµενίδην, ὃν S. 14 βαθέως ] βαθέος B. S. 15 αὐτοῦ. καὶ ἀριστοτέλῆς ] αὐτοῦ, καὶ Αριςοτέλης B. S. 16 παρµενίδης ] Παρµενίδης B. S. 16 βλέπειν. καὶ ] βλέπειν, καὶ B. S. 17 ποτὲ µὲντό ] πο τὲ µὲν τό B. / ποτὲ µὲν τό S. 17 ἀναµληροῦσι ] ὠναµληροῦσι B. / αναµληροῦσι S. 18 ἀ σαφῶς εἰ ρηµένον ] ἀσαφῶς εἰρηµένον S. 19 ἐ φαρµόπτειν διακρίνοντες ] ἐφαρµόπτειν, διακρίνοντες B. S. 20 λεγόυτων. hoc ] λεγόυτων, hoc B. S. 20 ad mirans ] admirans S. 21 naratore ] natatore B. S. 22 cogitationem ipsius. Et Aristoteles quidem profunditatem ipsius sapientiae ] cogitationem ipsius sapientiae B. / cogitationem ipsius & Aristoteles profunditatem eius sapientiae S. 25 declarantes interdum ] declarantes, interdum B. S. 25 erant ut pote ] erant, utpote B. S. a Bessarion, In calumniatorem Platonis, 2, 12, 3 sqq., S. 211 sqq. physicorum libros quattuor priores, 36 sq., 31 sqq.

b Simplicius, In Aristotelis

5

10

15

20

25

174 r. 174 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

635

& cum aliquantum procecisset inquit ὁ µολογεῖ δὲ ὁ ἀλεξανδρος ἐν µὲν τοῖσ πρόσ ἀληθειαν ἅ πέρ ἐστι περὶ τοῦ νοητοῦ ὄντοσ τὸν Παρµενίδηµ ἓντὸ ὄντι, καὶ ἀκίνητον λὲγειν. κατὰ δὲ τὴν τῶν πολλῶν δὸξαν, καὶ τὰ φαινόµενα, φασὶ φισιολογῶν, ὄυτε ἒν λὲγων ἒτι εἰναι τό όν, ὄυτε ἀ γένητον, ἀρχὰς τῶν γινοµένων ὑπὲθετο, πῦρ καὶ γῆν. τῆν µὲν γῆν ὡς ὒλην ὑποτέθεις, τὸ δε πῦρ ος ποιητικὸν ἄιτιον, καὶ ὸνοµάζει φησὶ τό µέν πῦρ φως. τὸδε γῆν, σκότοςa, hoc est dicere, confi tetur autem Alexander in iis quae ad ueritatem pertinent, sicuti est de ente intellectili, Parmenidem unum esse ens & immobile & ingenitum dicere: Cum autem secundum multorum opinionem, & ea quae apparent, physice loquitur, Neque unum dicit amplius esse ens neque ingenitum: Principia siquidem eorum quae fiunt, posuit ignem & terram, hanc & enim terram tanquam materiam substituens, ignem uero ueluti causam agentem, Et nominat inquit ignem lucem, terram uero tenebras. haec ille aduerbum & plura cum dixisset, interposuissetque, multa quoque Parmenidis recitasset carmina subintulit ἀλλά ταῦτα µὲνδιὰ πολλὴν νῦν ἄγνοιαν τῶν παλαιῶν γραµµάτων µηκύνειν ἀναγκὰζοµαι. εἰ κότως δε εν λὲγοντες τὸὄν καὶ ἀκίνητον ἔλεγον, εἴ περ µὴ περὶ φυσικων διελὲγετο, συνεισὴγετο δε καὶ ὁ τόποσ, εἴ περ ἤν φυσικὴ κίνησις, ἄλλοσ ὄν παρὰ τὸ κινούµενον. ἄλλ᾽ ὁµὲν παρµενίδησ περὶ τοῦ νοὴ τοῦ λὲγων ὄντοσ.b ita latine quoque aduerbum interpraetemur. sed haec quidem ob eam quae nunc multa est ueterum litterarum ignorationem, dilatare cogor, iure autem unum dicentes ens, & immobile dicebant, si quidem non de physicis disputabatur. simul enim induceretur & locus. & enim physicus erat motus: id autem diuersum ab eo quod motum est, Sed enim parmenides de intellectili ente uere locutus est. haec Simplicius, & alia multa, qui deinde ad opinionem Melissi conuersus, Multa de ipso scribit quae longum esset enarra1 immobile, & ] immobile: & S. 1 processit inquit ὁ µολογεῖ ] processit, inquit: ὁµολογεῖ S. 1 ὁ ] om. B. S. 2 ἅ πέρ ] ἅπέρ S. 3 καὶ ἀκίνητον λὲγειν ] καὶ ἀκίνητον, καὶ ἀγένητον λὲγειν S. 3 λὲγειν. κατὰ ] λὲγειν, κατὰ B. S. 3 τῶν ] om. B. S. 4 ἀ γένητον ] ἀ γένητον S. 5 γῆν. τῆν ] γῆν, τῆν B. S. 5 ὑποτέθεις ] ὑποτέ θεις B. 6 φησὶ ] (φησὶ) S. 6 πῦρ φως ] πῦρ, φως S. 6 φως. τὸδε ] φως, τὸ δε B. S. 7 est dicere, confitetur ] est, dicere confitetur B. / est, Confitetur S. 7 pertinent ] pertinet B. 8 ens ] om. B. S. 8 immobile & ] immobile, & B. S. 9 dicere: Cum ] sic! B. S. 10 Neque ] neque B. S. 10 ingenitum: Principia ] sic! B. S. 11 & enim ] etenim S. 12 terram tanquam ] terram, tanquam B. S. 12 Et ] & B. S. 13 nominat inquit ignem ] nominat (inquit) ignem S. 13 tenebras. haec ] tenebras, haec B. / tenebras: haec S. 13 aduerbum & ] ad uerbum & B. / ad uerbum, & S. 14 interposuissetque, multa ] interposuissetque multa B. 15 subintulit ἀλλά ] subintulit, ἀλλά S. 15 µὲνδιὰ ] µὲν διὰ B. S. 16 ἀναγκὰζοµαι. εἰ ] ἀναγκὰζοµαι, εἰ B. S. 16 τὸὄν ] τὸ ὄν B. S. 17 εἴ περ ] εἴπερ S. 17 φυσικων ] φυσικῶν S. 18 κινούµενον. ἄλλ᾽ ὁµὲν ] κινούµενον, ἄλλ᾽ ὁ µὲν B. S. 18 παρµενίδης ] Παρµενίδης B. S. 18 νοὴ τοῦ ] νοὴ, τοῦ B. / νοὴτοῦ S. 19 ὄντος. ita ] ὄντος, ita B. S. 19 latine ] Latine S. 19 aduerbum ] ad uerbum S. 19 sed ] Sed B. S. 22 disputabatur. simul ] disputabatur, simul B. S. 22 & enim ] etenim S. 23 motus: id ] sic! B. S. 23 eo quod motum est, Sed ] eo, quod motum est, sed B. S. 24 est. haec ] est, haec B. / est: haec S. 25 Multa ] multa B. S. a Simplicius, In Aristotelis physicorum libros quattuor priores, 38, 18 sqq. sqq.

b Ibid. 39 sq., 22

636

Quarta defensio parmenidis.

Themistius Egidius. Excusationis reiectio. Galenus.

Liber Sextus

174 v.

re. Non parum multas enim paginas negocio parmenidis & Melissi dedicauit, ex quibus haec pauca quantum attinet ad propositum excerpsisse sat fuerit: atque eo maxime, quod & Aristotelisa propriis uerbis, & Theodoriti Episcopi Cyri testimoniob, longe aliter parmenidem putauisse ipse monstraui, cum omnium causam quo ad pertinet ad materiam, & terram, & ignem existimarit. Quare contra dogma hoc, ut pote naturale, non contra id quod ad materiam, hoc est motum & generationem corruptionemque rerum sublunarium non pertinet, disputare inter initia physicorumc debuit Aristoteles. Nam neque falsa assumebat parmenides atque Melissus, Neque discursu errabant, alioqui formae syllogisticae rationem haberi quid opus est dum carmina promuntur? quod clarissimum & compertissimum maxime debuit esse Aristoteli, qui ea de arte scripsit uolumina. Carmine uero praecepta philosophiae parmenides prodiditd. Debuit & aduertere non omnibus in rebus oportere eos damnare qui ab antecedentis propositionis sublatione, sublatum iri uolunt consequentem atque connexam. Alioqui quo pacto defenderetur Aristoteles in primo de animo libroe? qui perempto assumpto primo, id quod inde pependit perimere uoluit, Num Themistius falli id in possibilibus & contingentibus docet, Egidius Romanus in reciprocis & iis quae conuertuntur pariter euenire scribit? Reciprocari autem & conuerti in rebus infinitis praedicationes eas, illi quoque putauerunt. Hinc excusatio illa tollitur qua utuntur quidam, cauisse Aristotelem contendentes ne uerbis improprie & per translationem positis, lectores allucinati deciperentur. Cur quaeso id non effecit, quod postea Galenusf cum de Xenophane praeceptore parmenidis disseruit, in historia physica? Eum enim docuit de omnibus rebus quidem ambigere, hac una excepta, quod doceret unum omnia esse καὶ τοῦ το ὑπάρχειν θεὸν: idest & hoc esse Deum.g Exponere itaque potius probi uiri more, quam longo progressu confutare, quam in ea inuehere debuisset, si talia erant ut per se quidem uera haberentur, Possent autem ab ignaris falsa existimari: eoque magis, quod sibi ipsi etiam nocebant, hoc est propriis interdum placitis ea officiebant, quae spargebat in alios. Debuisset item alia ipsorum citare uerba, & uere cogitata, & rite ex-

2 pauca quantum ] pauca, quantum S. 2 propositum excerpsisse ] propositum, excerpsisse S. 3 fuerit: atque ] sic! B. S. 5 quo ad ] quoad S. 6 ut pote ] utpote B. S. 7 est motum ] est, motum B. S. 9 Neque ] neque B. S. 10 est dum ] est, dum S. 14 damnare qui ] damnare, qui B. S. 16 perempto ] per empto B. 16 pependit perimere ] pependitm perimere S. 17 uoluit, Num ] uoluit. Num B. S. 18 conuertuntur pariter ] conuertuntur, pariter S. 19 Reciprocari ] Recipro cari B. 21 improprie & ] improprie, & B. S. 22 allucinati ] hallucinati S. 23 physica ] philosophia B. S. 25 τοῦ το ὑπάρχειν θεὸν ] τοῦτο ὑπάρχεινθεὸν S. 25 θεὸν: idest &] θεὸν, id est, & B. S. 28 Possent ] possent B. S. 29 est propriis ] est, propriis B. S. a Phys. I 5, 188a19-22; Met. I 5, 986b18-987b2; gen. et corr. I 3, 318b6-330b14. b DGAC 4, 7. c Phys. I 2, 185a sqq. d Parmenides, Lehrgedicht. e De anim. I 2, 403b sqq. f DHP 2, 229. g DHP 3, 234; PH 1, 223.

5

10

15

20

25

174 v. 175 r.

5

10

Liber Sextus

637

prompta, nulliusque declarationis indiga quibus citra suspitionem adumbrati Alia defensio nico. ueri, nullo lectores offendiculo processissent. Defendit quoque Parmenidem cusae. Nicolaus cusa in libro de filiatione dei, cum de uno & modo unius subtilissime disputat, docetque unum esse quod in omnibus est omnia, quae id ipsum modo suo participant.a Sed reliquos physicae auscultationis libros adeamus, ubi de motu, de loco, de uacuo disputat Aristoteles: Quibus in rebus quam eum sui sectatores, quam ipsa etiam quandoque ueritas, & praecipue dum de motus disserit aeternitate reprobet, disquiramus. Motus definitionem ab Aristotele traditam, et pleraque etiam de motu dogmata rationibus et authoritatibus impugnari solere. capvt secvndvm.

15

20

25

Motus definitio tradita ab Aristoteleb per actum entis, qui sit in potentia quatenus huiusmodi, plerisque non placuit, & corporibus duntaxat competere si rite competat arbitrati sunt. Motum quoque in definenda natura male cum quiete iunctum ab Aristotele sunt qui affirment: quando corpora caelestia naturalia sunt & nunquam quiescant. Debebat communis definitio naturae, omnibus competere quae sub ipsa natura sunt, non aduersari. Ignis autem (ne de natura rerum corruptibilium dixisse illum tantummodo contendant) semper mouetur, aut sursum, aut deorsum, aut in orbem, ut scribit Porphyriusc, Porphyrius. qui uel particulam propterea, loco & dici maluit, id est, motus uel quietis. nec Remotio obiectionis. obest si motus rectus finiatur & tamen quies eueniat, quae inter duos contrarios motus afferatur. Quoniam inter eos non intercedere quietem semper manifesto exemplo probatur hoc ipso libro. Sed sphaera ignis illa superior quam uolunt orbi lunae proximam, semper in orbem cum ipso orbe cietur, ut non sit necesse corpus duntaxat corruptioni minime obnoxium excludere. quod nec excludi etiam a finitione debere satis aperit ea de qua agitur natura neque enim de corruptibili tamen ibi disserit Aristoteles, sed generatim de 1 indiga quibus ] indiga, quibus S. 2 processissent ] processisset B. / lacessisset S. 3 dei ] Dei S. 4 esse quod ] esse, quod B. S. 6 Aristoteles: Quibus ] Aristoteles: quibus B. S. 10 et ] & B. S. 11 Caput secundum.] Cap. II. B. S. 12 Aristotele per ] Aristotele, per B. S. 14 competere si rite competat arbitrati ] competere, si rite competat, arbitrati S. 14 definenda ] definienda B. S. 15 sunt qui affirment: quando ] sunt, qui affirment: quando B. S. 16 sunt & ] sunt, & B. S. 20 quietis. nec ] quietis, nec B. S. 21 finiatur & ] finiatur, & B. S. 22 afferatur. Quoniam ] afferatur: quoniam S. 23 probatur hoc ] probatur, hoc B. S. 24 superior quam ] superior, quam B. S. 24 orbem ] orbe B. S. 26 excludere. quod ] excludere, quod B. S. 27 aperit ea de qua agitur natura neque ] aperit, ea de qua agitur natura, neque B. S. a Nicolaus Cusanus, De filiatione Dei, 3, 70. b Phys. IV 3, 210a10 sq.; Thomas vom Aquin, Sent. II, d. 12, q. 1, a. 1; Thomas von Aquin, In Phys. III, l. 4, n. 1; De veritate q. 24, a. 1 ad 14; Summa theologiae, I-II, q. 9, a. 3., obj. 1. c Simplicius, In Aristotelis physicorum libros quattuor priores, p. 264, l. 27 sqq.

638

Liber Sextus

175 r. 175 v.

omni natura, librique ipsi in quibus id tractatur communes habentur omni rei naturali. Multa quoque de motu dogmata improbata sunt, inter quae illa: motum qui est ad locum priorem esse natura omni specie mutationis. Nam & hebraei hoc carpunt, ut qui mundi creationem nobiscum tueantur. Dicuntque mundum a Deo creatum, & Pythagorici multique platonicorum generatum mundum affirmant. Nos simplici emanatione constitisse dicimus: Prius autem res est quam ut ad locum moueatur. Motus item qui spectatur in quantitate & in qualitate praecedere uidetur eum qui est ad locum, prius enim quantiate fulcitur res, & qualitatibus conditur, quam ut mutet locum.a Hebraeus hasdai. Falsum quoque & illud esse hebraeus hasdaib contendit, quicquid ex accidenti mouetur, quandoque necessario quiescere.c Nam ex Aristoteleo dogmate sphaera ignis ex accidenti mota, uidelicet ad orbis superioris motum, non quiescet caelo agitato: quod noluit Aristoteles posse quiescere. superficies quoque caeli extima, & partes ipsius semper agitatae, non ex se sed ex acRemotio responsionis cidenti ad motum corporis in quo sunt mouentur. Nec responsio Moysis Moysis narbonensis. Narbonensis quicquam suffragatur, ut illud ex accidenti quatenus ex accidenti uim exemplorum imminuat. Animae enim dum motu corporum mouentur, ut coniunctae sunt mouentur, & aeterno motu caeli anima ex eius sententia mouet.d Non recipitur & illud, solum motum orbicularem esse continuum: atque rationes Aristotelis quibus id probare sategerat fabulas appellat hasdai.e & nigrum cum mouetur ad albedinem licet non quiescat in ea sed denigreturf, non tamen sequitur propterea ut dealbetur simul & denigretur, sed ratione diuersa, hoc est quatenus dealbatur potest id afferi, & quatenus denigratur hoc etiam potest affirmari: nec absurdum est ullum. Illud quoque falsum inter duos contrarios motus necessario quietem intercedere, Alioqui sequeretur ut pondus ingens, ut mons altissimus, super re leuissima ascendere procumbens, sisteret motum & quietis interponeret morulam & ipso in aere conquiesceret.g Propositione quoque illam Aristote. longe celebratissimam omne quod mouetur ab alio moueturh, negari posse scio, & de motu ex accidenti aliter quam ipse fecerit distingui. sed proprius huius rei discutiendae locus erit 3 illa: motum ] sic! B. S. 4 mundi ] mundum B. 5 tueantur. Dicuntque ] tueantur, dicuntque S. 7 dicimus: Prius ] sic! B. S. 7 est quam ] est, quam B. S. 8 eum qui ] eum, qui B. S. 13 agitato: quod ] sic! B. S. 13 quiescere. superficies ] quiescere, superficies B. S. 14 se sed ] se, sed B. S. 15 sunt mouentur ] sunt, mouentur S. 16 quatenus ex ] quatenus, ex B. S. 18 mouentur ] mouentnr B. 21 hasdai. & ] Hasdai, & B. S. 21 albedinem licet non quiescat in ea sed ] albedinem, licet non quiescat in ea, sed B. S. 22 simul & ] simul, & B. S. 23 est quatenus ] est, quatenus B. S. 24 affirmari: nec ] sic! B. S. 25 Alioqui ] alioqui B. S. 27 morulam & ] morulam, & B. S. 28 Aristote.] Aristotelis B. S. 29 mouetur ab ] mouetur, ab B. S. 30 fecerit distingui. sed ] fecerit distinguit, sed B. / fecerit, distingui, sed S. a Phys. VIII 7, 260a26-b5. b Or Hash. 1, 2, 5, p. 85. c Phys. VIII 5, 256b9 sq.; Averrroes, Comm. in libros physicorum VIII, IV, 36, fol. 375 v. d Or Hash. 1, 2, 5, p. 85. e Ibid. 1, 2, 9, p. 88. f Phys. VIII 5, 261a3-b7; cf. Averrroes, Comm. in libros physicorum VIII, IV, foll. 401a– 402b. g Or Hash. 1, 2, 9, p. 88. h Phys. VIII 5, 256a4 sqq.

5

10

15

20

25

30

175 v.

Liber Sextus

639

cum de diuinis male eum sensisse docebimus: nam per eam propositionem probari Deum esse, multi contendunt, multi negant. ad calcem igitur operis ubi ea de re agetur, istius quaestionis euentilatio differatur.

5

Temporis definitionem et alia de tempore Aristotelis placita refutari. capvt tertivm.

10

15

20

25

Neque autem omnia recenseo: nam cunctam fere de naturalibus principiis Aristotelis doctrinam euertere tentarunt multi, inter quos etiam R. hasdai Mosi egyptio minime assensus, qui propositiones peripateticas tanquam solido nixas fundamento receperat, inter quas illam: tempus esse numerum motus.a Quiete namque mensurari tempus affirmat, etiam si nunquam motus inueniretur.b magnam siquidem quietem uocari saepenumero est aduertere, cum quicquam longo tempore conquiescit. Definit autem ipsum tempus ita (ut eius uerbis agam) mensura continuitatis uel motus uel quietis quae inter duo momenta: ut genus sit ipsa mensura.c uiderique iure affirmat numerum genus esse primo non posse, cum sit discretae quantitatis, mensura continuae. Motum autem & quietem dimetitur animus: quare cum tempus accidens appelletur, ad eum ipsum animum referri iubet, alioqui falsum essent, illud esse accidens extrinsecus, quoniam & quietem consequitur quae priuatio est, non autem persistens & stata natura. quare falsum affirmat esse ut tempus dicatur motui iunctum, quando & quieti quae illi opponitur non minus aptetur. Falsum item, quod non habent motum, id sub tempore non contineri, quandoquidem quae sunt a materia seiuncta motu caret & sub tempore solent reponi.d Praetereo multa quibus ipsum uexauit Aristotelem: satis est authorem indicasse, quem forte & alibi citabimus innuentes potius eius impugnationem quam curiosius explicantes. Facta enim ex integro facere nostri non est propositi. Sed forte quo ad numerum attinet posset responderi, quemadmodum Themistius docet longo progressu in quarto physicorum libro de mensura mensurante & mensuratae, de numero etiam numerante & 1 erit cum ] erit, cum B. S. 1 docebimus: nam ] sic! B. S. 2 negant. ad ] negant, ad B. / negant: ad S. 6 Caput tertium.] Cap. III B. S. 10 illam: tempus ] sic! B. S. 11 motus. Quiete ] motus: Quiete S. 12 inueniretur. magnam ] inueniretur, magnam B. S. 14 motus uel ] motus, uel B. S. 14 quietis quae ] quietis, quae B. S. 15 momenta: ut ] sic! B. S. 15 mensura. uiderique ] mensura, uiderique S. 17 animus: quare ] sic! B. S. 19 accidens extrinsecus ] accidens, extrinsecus B. S. 20 persistens & stata natura. quare ] persistens, & stata natura, quare B. S. 23 seiuncta motu ] seiuncta, motu S. 25 Aristotelem: satis ] Aristotelem: satis B. / Aristotelem, satis S. 26 explicantes. Facta ] explicantes: Facta S. 27 quo ad ] quoad S. 27 attinet posset ] attinet, posset S. 29 numerante & ] numerante, & S. a Phys. IV 11, 219b2 sq.; IV 11, 220a24. b Or Hash. 1, 2, 11, p. 89. c Ibid. 11, p. 90. e Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 152, 15 sqq.

d Ibid. 1, 2,

R. hasdai contra definitionem temporis allatam ab Aristotele.

Responsio Themistii qua etiam obiectioni respondetur galeni.

640

Confutatio responsionis themistii et confirmatio confutationis galeni

Liber Sextus

175 v.

numerato disputans, quorum illum discretae hunc continuae attribuit quantitati, & retur ad explicandam temporis naturam magis idoneum, etiam quod illius proprietates & uestigia seruet. Sed enim non mihi omnino facit satis ipse Themistius, quin aliquid habere roboris uideatur censura Galeni, afferentis tempus definitum esse per tempus.a nam tam & si prius & posterius in tempore, dictum sit a priori & posteriori in motu, idque referatur acceptum priori & posteriori quod in magnitudine inuenitur, nihilo tamen minus ratio ipsa prioris & posterioris tempori potiusquam motui & magnitudini suapte natura congruit. neque enim illa numeratio quam prius & posterius affertur per se adest, aut magnitudini quae prorsus continua est, aut motui qui inde suam continuitatem (ita dixerim) plane sortitur: sed tempori tam adest quam ipsum sibi, si nihil aliud sit quam discrimen prioris & posterioris in motu. neque etiam illud satis uidetur facere, quod & si concedatur Galeno quod petit, non sequi absurdum ullum, cum sit necessarium ut idem afferant definitiones & nomina quae definiuntur. nam si prius & posterius in motu non sit aliud, quam prius & posterius temporis: primum sequitur ut per notiora non fiat declaratio & definitio: deinde parum aberit quin motus tempus esse dicatur, cum eius differentia, scilicet, prioris & posterioris, illi ipsi etiam aptetur, & tamen aliud continui, aliud discreti faciem magis praeseferat. Si enim prius & posterius in motu erit prius & posterius in tempore, tempus ipsum non uidebitur a motu differre, quantum attinet ad prius ipsum & posterius, & nihilominus ratio temporis discreta redditur ex numero prioris & posterioris, quo tempus perficitur & absoluitur, motu manente continuo.

1 discretae hunc ] discretae, hunc S. 3 proprietates & ] proprietates, & S. 5 tempus. nam tam & si prius &] tempus, nam tametsi prius, & B. / tempus: nam tametsi prius, & S. 6 priori & ] priori, & B. S. 7 posteriori quod ] posteriori, quod B. S. 8 motui & ] motui, & B. S. 9 congruit. neque ] congruit, neque B. / congruit: neque S. 9 numeratio quam ] numeratio, quam B. S. 9 prius & ] prius. & B. 9 affertur per ] affertur, per S. 10 magnitudini quae ] magnitudini, quae B. S. 10 motui ] motus B. S. 11 sortitur: sed ] sic! B. S. 12 sit quam ] sit, quam B. S. 12 prioris & ] prioris, & B. S. 12 neque ] Neque B. S. 14 necessarium ut ] necessarium, ut B. S. 14 definitiones & ] definitiones, & B. S. 15 nam ] Nam B. S. 17 definitio: deinde ] sic! B. S. 20 erit prius ] erit, prius B. S. 21 ipsum & ] ipsum, & B. S. 22 nihilominus ] nihil ominus B. 22 prioris & ] prioris, & B. S. a Simplicius, In libros Aristotelis libros quattuor priores, 708, 27 sqq.; Themistius, In Aristotelis physica paraphrasis, 149, 4 sqq.

5

10

15

20

176 r.

Liber Sextus

641

Loci definitionem ab Aristotele traditam a Philopono et aliis impugnari, et quam ipse reprobat spatii uidelicet trinaeque dimensionis aperte defendi. capvt qvartvm. 5

10

15

20

25

Loci uero definitioa, multo magis impetita est, ac eorum quos ipse improbauerat opinio defensa est, namque non modo non necessarium: sed nec probabile nec rationi consentaneum dixere ultimam superficiem corporis ambientis locum esse: cum omne corpus collocetur alicubi, nullibi uero corpus extimum quo caetera concluduntur, ambiunturque possit omnino collocari. Nec suffugia illa esse in loco per partes, uti Auerroy, uti Themistiob, & aliis est Confutatio uisum, satis in parte facit. abusu enim eiusmodi corpora non uere non proprie responsionis. dicuntur in loco reponi, nec ullo modo in loco sunt, si esse in loco significat ambiri & circumcludi loco, hoc est ambientis corporis superficie contineri. Item si locum aequum esse locato non minorem iure decretum est, & si idem respectu eiusdem & collocare & collocari aduersus omnem philosophiam non statuamus. Expositores enim inquit Philoponus in physicorum commentario quartoc, hac de re omnia miscent. & Aristoteles rationis debilitatem, obscuritate circumtegens, ita est locutus ut quo libitum est rationes ipsius uertendas dederit. Ad haec si locus (inquiunt nonnulli) extremum est rei compraehendentis corpus in se repositum & collocatum, sequetur ut quispiam moueri possit ad locum, quod proprio tamen in loco conquiescat. exemplum afferunt, uni quod simul cum oenophoro circumferatur. nec illud exacte & sincere dicetur ex accidenti moueri, nam uere mouetur ad locum & uere etiam uidetur quiescere, ea qua ambiebatur, antequam moueretur, superficie contentum. Nec obest consideratio superioris loci cuius collocatu moueri dicitur id quod Remotio obiectionis.

2 et ] & B. S. 4 Caput quartum.] Cap. IIII. B. S. 6 improbauerat opinio defensa est, namque ] improbauerat, opinio defensa est: namque S. 6 necessarium: sed ] necessarium: sed B. / necessarium, sed S. 7 probabile nec ] probabile, nec B. S. 8 esse: cum ] sic! B. S. 9 extimum quo ] extimum, quo B. S. 10 loco per ] loco, per B. S. 10 Auerroy ] Auerroi B. S. 11 facit. abusu ] facit, abusu B. S. 11 uere non ] uere, non B 13 est ambientis ] est, ambientis S. 13 superficie ] superficiei B. S. 15 eiusdem & collocare & ] eiusdem, & collocare, & B. S. 16 enim inquit Philoponus ] enim, inquit, Philoponus S. 17 miscent. & ] miscent, & B. S. 18 locutus ut ] locutus, ut B. S. 18 rationes ] rationis B. S. 20 corpus in se repositum & ] corpus, in se repositum, & B. S. 20 sequetur ut ] sequetur, ut B. S. 21 conquiescat. exemplum ] conquiescat: exemplum B. S. 22 oenophoro ] Oenophoro B. S. 22 circumferatur. nec ] circumferatur, nec B. S. 22 sincere ] syncere B. S. 23 moueri, Nam ] moueri, nam B. / moueri: nam S. 23 locum & ] locum, & B. S. 25 loci cuius ] loci, cuius B. S. a Phys. IV 4, 212a5 sq. *siehe für die gesamte Ortsdiskussion bei Aristoteles: Phys. IV 1– 5, 208a27-213a12.* b Themistius, In Aristotelis physica paraphrasis, p. 116, l. 27 sqq. c Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 498, 6 sqq.

642

Confutatio responsionis.

Io. Scholasticus.

Tho. garbius. Hasdai.

Liber Sextus

176 r. 176 v.

se se habet aliter quam prius habuerat: Nam is proprie non est locus quo proprius locus ambitur, sed is quo clauditur & continetur corpus collocatum. Praeterea si locus inquiunt est superficies, futurum est, ut quae mouentur ad locum, moueantur ad superficiem. quatenus locus est superficies: sed qua superficies est, uirtute non pollet conseruandi rem collocatam, cui quidem uirtuti causam motus acceptam rettulit Aristoteles, ut in proprio uidelicet loco, ubi ad eum peruenerit, conquiescat atque seruetur. Quod si quis dixerit rem foueri & conseruari a superficie, non qua sit superficies, sed qua superficies corporis naturalis: sequeretur facile alterius Aristotelici dogmatis repugnantia, quo corpus omne ex elementis conflatum contrariis pollere qualitatibus pro comperto habet atque constantia: nam ex eis temperamentum constituitur: est enim ut Ioannes scholasticus Aristotelis interpraes ex institutione hammonii in primo de generatione commentario disserit, temperamentum tanquam humanorum corporum: cum ipsorum corporum agentes inuicem qualitates inuicem transeunt, ut eius uerba graeca transferam. porro de contrariis qualitatibus non conseruatio prodit sed abolitio atque corruptio, cum eius ipsius rei tum illius quae locatur. Fieri enim nequit ut quae in utrisque contrariae sunt qualitates, non inuicem agant, & tanquam bellent: unde uel cito uel sero manat interitus. & praeterea sunt qui negant superficiem esse locum, sed corporis partem quae ad superficiem ipsam mathematice consideratam dicitur terminari. atque hi Aristoteli non omnino consentiunt. qui uero dicunt conseruari elementa in locis remotioribus puta ignem in concauo orbis lunae, terram in centro, non quatenus illa superficies, hic punctus, sed quatenus in tali distantia & situ in uniuerso: ii abusu magno locum uocant, quod scilicet collocat non primo & per se inferiora corpora, sed tanquam ex accidenti & per aliud. & punctum praeterea magna iniuria dicunt locum, qui uerius & expers loci, & tam paruum uel potius nullum, ut nec minima possit ambire. Atque haec ferme ex Philopono disputauimus: ut mittam quod sint qui non recipiant in concauo lunaris globi seruari purum ignem, nec ulla prorsus haberi pura elementa, quae nec in mixto uere esse, Thomas garbius 1 id quod se se habet aliter ] id, quod se se habet, aliter B. S. 1 habuerat: Nam ] sic! B. S. 1 locus quo ] locus, quo B. S. 2 clauditur &] clauditur, & B. S. 3 locus inquiunt est ] locus, inquiunt, est S. 4 superficiem. quatenus ] superficiem, quatenus B. S. 9 naturalis: sequeretur ] sic! B. S. 11 constanti: nam ] constanti, nam B. / constanti: nam S. 12 constituitur: est ] constituitur: est B. S. 12 Ioannes ] Iohannes S. 14 corporum: cum ] corporum: cum B. / corporum, cum S. 15 porro ] Porro B. S. 16 qualitatibus non conseruatio prodit sed abolitio atque ] qualitatibus, non conseruatio prodit, sed abolitio, atque B. S. 17 illius quae ] illius, quae B. S. 17 nequit ut ] nequit, ut B. S. 19 bellent: unde uel cito uel ] bellent: unde uel cito, uel B. S. 19 interitus. & ] interitus, & B. / interitus: & S. 20 partem quae ] partem, quae B. S. 21 terminari. atque ] terminari, atque B. S. 21 consentiunt. qui ] consentiunt, qui B. S. 22 remotioribus puta ] remotioribus, puta B. S. 24 distantia & ] distantia, & B. S. 24 uniuerso: ii ] sic! B. S. 25 primo & ] primo, & B. S. 26 aliud. & ] aliud, & B. S. 27 paruum uel ] paruum, uel B. S. 29 sint qui ] sint, qui B. S. a cael. IV 3, 310b10-12.

5

10

15

20

25

30

176 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

643

affirmat: praeter ea quae subnotauimus in lib. de elementis. Hebraeus quoque hasdai affert multa contra loci definitionem, inter quae illa, uitium non fuisse antiquis permultis, loci deffinitionem ab Aristotele traditam corporibus quae motu recto perferuntur conuenire: quoniam proprius partium locus quae ad totius motum agitantur, non est superficies circundans aequalis adeo, ut seorsum habeat cum partibus loci conuenientiam. Nam si (causa exempli) suprema pars aeris conueniet imae continentis & circum uallantis ignis, media tamen pars ei non ita conueniet, nec in suo naturali reponetur loco. qui si assereretur parti ipsi suapte natura congruere, tamen diuersus habebitur a loco totius & integri corporis collocati.a praeterea omnia quae collocantur corpora, suis congruere locis falsum esse aperiri, & ex supremi caeli circunferentia & etiam ex terra, cui locus assignatur non superficies sed punctus imus, cui loci nomen iure non congruit.b Reuertor ad Philoponum: id absurdi constanter deducentem, ut corpus in loco quatenus corpus collocari nequeat, quoniam finis, siue superficies, aut extremum continentis, tres non habet dimensiones, quae corpori quatenus est corpus ambiendo competant. Corpus enim quatenus corpus in loco est, Tria uero sunt interualla corporis: quare pro loco triplex interuallum habere necesse est, ut corpus suscipiatur. Deduxit & illa absurda, quod locus aequalis corpori collocato non esset, cum illi nec linea, nec superficies, nec punctus aequeturc: Nec item locus esset immobilis, cum superficies ambientis corporis suo cum corpore moueatur.d Nec officit inquit Remotio tacitae si dicatur locus aequalis est collocato corpori, quia ipsius finibus aptatur, responsionis. immobilis quoque est quatenus locus. Nam non ei quod est circa locum, sed ei quod est in loco, aequalem locum esse oportere iam receptum est. qui quidem locus habetur quatenus talem habet habitudinem ad corpus intra se constitutum, qua uidelicet tangit ipsum & continet, quo etiam modo mobilis est locus: Nam me stante aer me ambiens nihilominus identidem permutatur, extrema cum superficie, qua circumuallabar. hac item superficie (si sola continentis corporis superficies est locus) eueniet, ut motu recto nunquam iter quispiam conficiate: si enim aliud quicquam non cedit eunti quam superficies subinde permutata, ac multae superficies iunctae nil efficiant maius, quo nam pacto 1 affirmat: praeter ] sic! B. S. 1 lib.] libro S. 3 deffinitionem ] definitionem B. S. 3 corporibus quae ] corporibus, quae B. S. 4 conuenire: quoniam ] sic! B. S. 4 locus quae ] locus, quae B. S. 7 continentis & ] continentis, & B. S. 7 circum uallantis ] circumuallantis S. 8 loco. qui ] loco, qui B. S. 10 totius & ] totius, & B. S. 10 collocati. praeterea ] collocati, praeterea B. / collocati: praeterea S. 12 circunferentia & ] circunferentia, & B. S. 12 superficies sed ] superficies, sed B. S. 13 Philoponum: id ] Philoponum: id B. / Philoponum, id S. 14 loco quatenus ] loco, quatenus B. S. 16 est corpus ] est, corpus B. S. 17 est, Tria ] est. Tria S. 17 corporis: quare ] sic! B. S. 20 aequetur: Nec ] sic! B. S. 22 officit inquit si ] officit, inquit, si S. 24 est. qui ] est, qui B. S. 27 ambiens nihilominus ] ambiens, nihilominus B. S. 28 hac ] Hac B. S. 29 recto nunquam ] recto, nunquam B. 31 quo nam ] quonam S. a Or Hash. 1, 2, 1, p. 75 sq. b Ibid. 1, 2, 1, p. 76. libris, 564, 4 sqq. d Ibid. 564, 14 sqq. e Ibid.

c Philoponus, In Aristotelis Physicorum

644

Liber Sextus

176 v. 177 r.

uel duo stadia, ne stadiorum dixerim myriades peragrabuntur? Existimauit item Philoponusa uanum esse quod putauerat Aristoteles, sequi necessario, ut trina uidelicet dimensio per totum corpus, quod in ea collocaretur incederet, atque ita diuideret diuidereturque, ut infinitae simul rei utriusque particulae dissultarent. leue inquit hoc Philoponus & nulla fretum persuasione mihi uidetur: Nam qui dicerent spatium esse corpus, huiuscemodi absurda non promerent, multo minus cum spatium statuant incorporeum hoc est corpore uacuum, quod quidem cum corpus ingreditur, ubi illud repleuit, nihil aliud praeter ea molitur, Non incedit, non diuidit, denique nec agit quicquam nec patitur: sic & caeterae qualitates nullam parant dimensionibus quibus in sunt diuisionem, nec id non efficiunt quatenus qualitates, sed quatenus incorporeae.b Quapropter si uni mille componerentur aptarenturque, nulla inde prodiret diuisio, nihilque ob aliud, nisi quia penitus incorporeae.c Non secus trina ipsa dimensio, quae si, quatenus dimensio diuisionis causa & esset & haberetur, sic & ea superficie qua claudi uoluit Aristoteles corpora, profecto illa ipsa diuiderentur. Verum enim uero nec siquis assereret spatium esse corpus, iccirco sequetur ut ex eo ingressu diuisio fiat ad infinitum quod & aliubi uidetur Aristoteles animaduertisse, cum eo posito, ut corpus per corpus incederet, sequi dixit ut esset maximum in minimo. Idemque cum aduersus eos dissereret qui rerum fieri augumenta per uacua & meatus, quos poros appellant putauissent. Ea enim ex hypothesi dixit sequi, ut uel totum uacuum esset corpus, uel totum per totum augeretur, uel solum eorum quae uacua essent repletio fieret non auctio, nullius autem diuisionis omnino memor fuit.d Liquet igitur nullam in argumento Aristoteleo (inquit Philoponuse) quod primo adduxit aduersus localem dimensionem, aut necessitatem aut persuasionem inesse: quoniam dimensio corpore uacua, & tanquam inanis regio, aduentu corporis implebitur, & nihil aliud praeterea fiet. neque enim uacuum per corpus incedet quasi moueatur, sed in ipso recipietur corpus & collocabitur. Secundo argumento probabilitatem aliquam non autem ue-

1 pacto uel ] pacto, uel B. S. 3 collocaretur incederet ] collocaretur, incederet S. 5 dissultarent. leue inquit hoc ] dissultarent, leue inquit, hoc B. / dissultarent, leue, inquit, hoc S. 6 uidetur: Nam ] sic! B. S. 7 incorporeum hoc est corpore ] incorporeum, hoc est, corpore B. S. 9 aliud praeter ] aliud, praeter B. S. 9 Non ] non B. S. 10 quicquam nec ] quicquam, nec B. S. 11 quibus in sunt ] quibus, insunt B. S. 15 esset & ] esset, & B. S. 16 enim uero ] enimuero S. 16 siquis ] si quis B. S. 17 iccirco ] id circo B. / idcirco S. 17 sequetur ut ] sequetur, ut B. S. 17 infinitum quod ] infinitum, quod S. 19 dixit ut ] dixit, ut B. S. 19 minimo. Idemque ] minimo: Idemque S. 20 dissereret qui ] dissereret, qui B. S. 20 augumenta ] augmenta S. 21 appellant putauissent ] appellant, putauissent B. S. 21 putauissent. Ea ] putauissent: Ea S. 23 essent repletio ] essent, repletio S. 25 necessitatem aut ] necessitatem, aut B. S. 26 inesse: quoniam ] sic! B. S. 27 fiet. neque] fiet, neque B. / fiet: neque S. 28 uacuum per ] uacuum, per B. 29 aliquam non ] aliquam, non S. a Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 557, 10 sqq. b Ibid. 557, 15. c Ibid. 557, 28 sqq. d Phys. IV 7, 214b3 sqq. e Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 560, 15 sqq.

5

10

15

20

25

177 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

645

ritatem inesse censuit Philoponusa. id autem in eo fundabatur, quod absurdum sequeretur id, uti duae dimensiones unum quiddam euaderent, parique ratione plures. Nihil autem absurdi uoluit Philoponus inde sequi, quoniam rebus incorporeis nil prohibet ut multa sint simul, sicut lineae plures, immo plures eodem in subiecto incorporeae qualitates.b Quare cum linea lineae, & superficies superficiei possit aptari, non secus ait dimensio dimensioni. Si enim superficiei quatenus est dimensio non repugnat, nec ulli profecto dimensioni repugnauerit: Neque enim trina dimensio corpus est, sed accidit corpori, idque apud ipsummet Aristotelem clarissimo patet indicio, qui aduersus Melissum disputans, quantitatem substantiae ipsi docuit aduenire: quoniam eius ratio adiudicatur infinito quod Melissus adstruebat, propterea nec substantiam uoluit nec ullam qualitatem haberi infinitam praeterquam ex accidenti: idest ratione quantitatis: At dubio procul trina dimensio cum sit quantitas substantia non erit, hoc est corpus, sed accidens corporis iure meritoque habebitur.c Nec illud oberit quod alicui corpori haerere illam & eo firmari oporteat: Nam sine aliquo non inueniri corpore fatemur, quamuis res a corpore seiuncta suopte sit ingenio: Sic & substantia materialis sine qualitatibus esse nequit, ab eis tamen diuersa est, diuersa etiam a quantitate quamuis sine ea nequeat subsistere, Nam & quantitatem sibi decernit quaeque species materialis, qua corrupta & ipsa corrumpitur. Nec item illud oberit ferri proprios in locos corpora ratione superficiei. Seruandi enim ordinis gratia id fit, quem ab opifice sunt sortita: unde superior locus pars erit spatii quod leuia sibi corpora uendicant, inferior quem sibi ipsis grauia desumunt: quae omnia loca atque capedines collocatis receptisque corporibus finiuntur, ipsisque corporum finibus terminum capiunt. At enim illud etiam non sequeretur, ut aut plura duobus spatia simul essent, aut ut locus poneretur in loco, aut ut moueri locus diceretur. si quidem permutato corpore non permutatur spatium, in quo erat, id enim est immobile, sed tantundem spatii occupabit corpus quantum reliquerit. semper enim corpus in loco est, hoc est corporeum spatium in incorporeo. Spatium itaque locus est ex se se corpore quidem uacuum, sed nunquam tamen re ipsa uacuum, sicuti materia aliud est quam forma, nunquam tamen sine forma.d Idque ipsum uidentur firmare 1 Philoponus. id ] Philoponus, id B. S. 4 immo ] imo B. S. 8 repugnauerit: Neque ] repugnauerit: neque B. S. 11 aduenire: quoniam ] sic! B. S. 12 propterea nec ] propterea, nec B. S. 12 uoluit nec ] uoluit, nec B. S. 12 infinitam praeterquam ] infinitam, praeterquam B. S. 13 accidenti: idest ratione ] accidenti: id est, ratione B. S. 13 quantitatis: At ] sic! B. S. 14 quantitas substantia ] quantitas, substantia B. S. 14 est corpus ] est, corpus S. 15 illam & ] illam, & B. S. 16 Nam ] nam B. S. 17 ingenio: Sic ] sic! B. S. 19 subsistere, Nam ] subsistere. Nam B. S. 21 superficiei. Seruandi ] superficiei: Seruandi S. 22 sortita: unde ] sic! B. S. 23 spatii quod ] spatii, quod B. S. 27 diceretur. si ] diceretur, si B. S. 29 reliquerit. semper ] reliquerit: semper B. S. 30 est corporeum ] est, corporeum B. S. 30 est ex ] est, ex B. S. a Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 560, 18 sq. b Ibid. 560, 20 sqq. 15 sqq. d Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 567, 29 sqq.; 569, 8 sqq.

c Ibid. 561,

Remotio obiectionis.

Alia remotio

Alia remotio

Nota.

646

Liber Sextus

177 r. 177 v.

qui negant, Nam cum abhorrere a uacuo naturam dicunt, adeo ut graue etiam (ne id sequatur) non de scendat ut in Clepsydris, aliisque similibus frequenter potest perspici: quid nam uacui aliud comminiscuntur, quam corporis a suo spatio recessum? nam si uacuo opponitur plenum quid illud fuerit plenum? superficies? An superficies uel plena? uel uacua cum plenum & uacuum sine Nota altitudine, Latitudine, & profunditate nequeat intelligi: quod & ab ipso etiam Aristotele uel aliquando est admissum: sed & admitti uidetur necessario illis quibus mens non adempta est, cogitantibus si elementa recederent diuino nutu, relinqui spatium quo illa continebantur oportere. Nam & si fieri natura non potest ut recedant, supposuimus tamen illud, ut quid inde consequatur dispiciamus. Nec hoc prohibere potest Aristoteles, qui firmauit cogitatione Caelum, cum aliquorum esset opinionem improbaturus. Quare ex iis quae dicta sunt satis ostenditur, nec confecisse aut Aristotelem quod optauerat, aut Themistium quod procurauerat. Sed paucis ea tractaui, ut pote cum mihi fuerit consilium, ne alienis (quasi graculus ille) pennis uestirer, ipsam oram tam uasti loci lambere potius quam praeterfluere. Philoponus uero illam ampliter inundauit, uti & rationes solueret Aristotelis aduersus dimensiones loci, et illas etiam assereret, praetereaque definitionem loci ab Aristotele positam demoliretur.a

Demonstrationes quae dicuntur ab Aristotele contra uacuum factae, dissolui et refutari ab eius interpraete Philopono, et ab eodem rationes adduci ut fieri queat motus per uacuum.

5

10

15

20

ca. v. Vidimus itaque loci definitionem ab Aristotele constitutam a .Io. Grammatico (qui Philoponus dictus est) eius interpraete magno euersam molimine, & quam Aristoteles impugnauerat ab eodem Philopono esse defensam. Quaeque alii demonstrationes putabant, debilia friuolaque argumenta praeclarus hic Contra Auerroem. interpres, tam magnis uiribus asseuerauit, ut etiam Auerroys ausus non sit cum eo inire certamen, quod maxime debuisset cum particula quadragesima 1 negant, Nam ] negant, nam B. / negant: nam S. 2 Clepsydris ] clepsydris S. 3 perspici: quid nam ] perspici: quid nam B. / perspici: quidnam S. 4 plenum quid ] plenum, quid B. S. 5 plenum? superficies ] plenum, superficies B. S. 5 plenum & ] plenum, & B. S. 6 Latitudine ] latitudine B. S. 6 intelligi: quod ] sic! B. S. 7 Aristotele uel ] Aristotele, uel B. S. 9 spatium quo ] spatium, quo B. S. 11 Aristoteles, qui ] Aristoteles qui B. S. 12 Caelum ] coelum B. S. 13 sunt satis ] sunt, satis S. 14 Themistium quod ] Themistium, quod B. S. 14 ut pote ] utpote B. S. 16 potius quam praeterfluere ] potius, quam praeter fluere B. / potius, quam praeterfluere S. 18 et ] & B. S. 21 et ] & B. S. 21 et ] & B. S. 23 Ca. v.] Cap. V. B. S. 24 Io.] Ioanne S. 28 Auerroys ] Auerrois B. S. a Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 569, 20 sqq.

25

177 v. 178 r.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

647

tertia quarti physicorum libri. Io. ipsius sententiae meminit. Idem Ioannes affirmat rationes eas quas in uacuum molitus est Aristoteles, in cassum omnino atque prorsus inaniter effusas, hoc est si quodpiam daretur spatium omni corpore uacuum, quod tamen ille non admittit, ut qui spatium incorporeum corporeo semper spatio plenum adstruxerit, sed si daretur spatium corpore uacuum, sequi ut omnes essent motus aequales, ut motus etiam ipse tolleretur. Fundamentum opinionis Aristoteleae iactum in eo est, quod motus & sunt & habentur inaequales, cuius rei duplicem attulit causam: alteram ex diuersitate, aut differentia eius rei per quam fit motus puta aeris, aut aquae: altera ex uaria rerum motarum conditione, grauitate, uerbi causa, rei mobilis figura, & eiusmodi aliis.a Nam resistit magis corpus aquae, quam aeris. Densius enim descenditque celerius quod grauius, & citius quod acutius, quam quod latitudine praeditum est. Maius itaque tempus in aqua quam in aere pertranseunda res mota consumet: quo fieri uoluit ut ex aquae & aeris proportione, temporis etiam proportio colligatur. quanto enim tempus quod in aqua pertranseunda conficitur, tempus id quod in aere transmittendo consumatur exuperat, tanto erit aqua ipso aere crassior, & resistens magis. quare si eadem fuerit proportio motuum, & medii quo utitur res mota, & temporis in quo mouetur, fiet in tempore motus is, qui per uacuum fiet: quare aliqua erit proportio temporis, quod consumetur in motu, qui fit per uacuum, ad tempus in quo fit motus per id, quod plenum est corpore. Igitur & uacuum suam habebit proportionem ad corpus, quando medii ipsius iam proportionem adstruximus. At fieri inquit non potest, ut uacuum quod non est ens, ad id quod est aliquid ullam habeat proportionem: quo fiet ut nec tempora motuum inter se se proportionem obtineant: omne autem tempus finitum, ad infinitum tempus habet proportionem. In nullo igitur tempore fiet motus per uacuum, id autem est dicere, non fiet omnino motus. quandoquidem uidetis nullum sine tempore motum.b quod si quispiam dixerit, uacuum per inane moueri, sequetur inquit uti per uacuum perinde ac per plenum eodem spatio

1 libri. Io. ] libri, Ioannes S. 3 est si ] est, si B. S. 5 corporeo semper ] corporeo, semper B. S. 8 motus & sunt & ] motus, & sunt, & B. S. 8 causam: alteram ] sic! B. S. 9 rei per ] rei, per B. S. 9 motus puta ] motus, puta S. 11 aliis. Nam ] aliis: nam S. 12 aeris ] aeri S. 12 enim descenditque ] enim mouetur descenditque S. 12 citius quod ] citius, quod B. S. 13 aqua quam ] aqua, quam B. S. 14 consumet: quo ] sic! B. S. 14 aquae & ] aquae, & B. S. 15 colligatur. quanto ] colligatur, quanto B. S. 16 transmittendo ] transmittentendo B. S. 17 aqua ipso ] aqua, ipso B. S. 18 magis. quare ] magis, quare B. / magis: quare S. 19 fiet: quare ] sic! B. S. 23 fieri inquit non ] fieri, inquit, non S. 24 est aliquid ] est, aliquid B. S. 24 proportionem: quo ] sic! B. S. 25 obtineant: omne ] sic! B. S. 27 autem est ] autem, est B. 27 motus. quandoquidem ] motus, quandoquidem B. S. 28 motum. quod ] motum, quod B. / motum: quod S. 29 sequetur inquit uti ] sequetur inquit, uti B. / sequetur, inquit, uti S. a Phys. IV 8, 215a24 sqq.; Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 676, 5 sqq. 8, 215b1 sqq.; Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 676, 23 sqq.

b Phys. IV

Fundamentum opinionis Aristoteleae de motus inaequalitate.

648

Contra fundamentum et probationes Aristotelis ex Philopono.

Remotio responsionis.

Liber Sextus

178 r.

moueatur. Et si caepero corpus aere tenuius, quod eam habeat ad aeris corpus proportionem, quam habet tempus uacui ad tempus aeris, Atque id ipsum corpus in spatio uacui collocetur, non plus temporis consumetur in transitu tenuissimi corporis, quam expenderetur in transitu uacui. & haec quidem ex parte medii meditatus est Aristoteles. Adiecit autem ex parte mobilis rei, quod aequalitas omnino motuum fieret, nisi aut grauiora aut acutiora corpora inuenirent, quod sibi resisteret: grauius enim celerius, hoc est minori in tempore, medium per quod fertur diuidit, & aequalis omnino crassitudinis corpora, figura alia celerius, alia tardius penetrant diuidit enim corpus in mucronem turbinatum, & aerem & aquam multo celerius, atque ob id citius ad destinatum fertur, quam quod lata est figura. At in uacuo nihil est quod queat diuidi, nihil quod resistat aut crassitudine, aut mole aliqua. pone igitur uacuum, omnem motus inaequalitatem, omnem motum sustuleris. Idque absurdi reliqueris, si quid tamen reliqueris, eo in tempore omnia moueri.a huiuscemodi argumentis quibus Aristoteles uacuum destruere conatus est, resistit Philoponus & ex ipsis non tolli uacuum, etiam si concluderent, affirmauit, Non tolli etiam quin motus per illud fieri posset, etiam si tolleretur aequalitas, sed quod nec etiam argumenta concludant & multis & longo progressu docuit: delibabimus aliqua. Primum omnium in se ipsum pugnare dicit Aristotelem, suasque ipsum suppositiones euertere, Cum uoluerit motuum differentiam, non solum ex differentia corporum, per quae sit motus, uerum etiam de differentiis rerum motarum prodire, puta grauis, leuis, acutae, latae. quo factum ut uel nolens significauerit, habere in se ipsis res mobiles id, unde motus omnes non sint aequales, etiam si sit rerum per quas fiat motus nulla diuersitas, etiam si res ipsae per inane moueantur. Nam ex sola rei motae differentia, hoc est differentibus principiis illarum intimis, & conditione motrici diuersa, nec ea quidem extrinsecus obtenta, sed ob ortu naturae cognata, diuersitas motus, ut a propria & genuina causa suboritur.b Quod si dixeris inaequalis ponderis aut figurae corpora per inane moueri omnino aequaliter. Impleamus aereo corpore uacuum: nun eadem quoque prodibit aequalitas? quid enim facit aer huic quod non illi simili, scilicet, sibi penitus & omnino 1 moueatur. Et ] moueatur: Et S. 2 Atque ] atque B. S. 4 uacui. & ] uacui, & B. S. 6 rei, quod ] rei quod B. S. 6 grauiora aut ] grauiora, aut B. S. 7 resisteret: grauius ] sic! B. S. 7 est minori ] est, minori S. 9 penetrant diuidit ] penetrant, diuidit B. / penetrant: diuidit S. 10 aerem & ] aerem, & B. S. 12 resistat aut ] resistat, aut B. S. 12 aliqua. pone ] aliqua, pone B. / aliqua: Pone S. 13 sustuleris. Idque ] sustuleris, idque S. 15 moueri. huiuscemodi ] moueri, huiuscemodi B. S. 17 Non ] non B. S. 18 multis & ] multis, & B. S. 19 docuit: delibabimus ] sic! B. S. 20 euertere, Cum ] euertere. Cum B. S. 23 latae. quo ] latae, quo B. S. 24 etiam si ] etiamsi B. S. 24 motus nulla ] motus, nulla S. 26 est differentibus principiis illarum ] est, differentibus principiis, illarum B. S. 28 propria & ] propria, & B. S. 30 aequaliter. Impleamus ] aequaliter: Impleamus S. 30 uacuum: nun ] uacuum: num B. S. a Phys. IV 8, 216b21 sqq.; Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 676 sq. In Aristotelis Physicorum libris, 677, 10 sqq.

b Philoponus,

5

10

15

20

25

30

178 r. 178 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

649

eodem? quid alterutri affert substantiae, ut celerius haec illa moueatur? an figuram largitur? an impartitur grauitatem? At si contenderint ea per inane hoc est per nullum corpus aequaliter ferri per aliquod uero corpus inaequaliter: hoc ipsum non solum ueritati (quis enim iuerit inficias grauissimum corpus celerius deorsum moueri, quam quod longe minori grauitate praeditum fuerit) sed & Aristoteli repugnauerit apertissime.a Nam haec profecto sola fuerit causa motus inaequalitatis, id est, medium per quod mobile defertur, Cum nulla sit ex parte rei motae differentia, quando per uacuum inaequalis ponderis corpora moueri dixerunt aequaliter. Quod si uerum est, uerum esse non potest dogma Aristotelis falsum certe erit, & sibi ipsi prorsus aduersum. Scribit enim duas esse causas inaequalis motus, medii uidelicet, mobilisque rei diuersitas, mediumque ipsum per quod mobile fertur, causam esse quae impedit & contra nititur, ut pote diuisione fracturaque indignum: quo circa agens & praecipua causa, rei mobili fertur accepta adeo, ut ipsa maneat etiam si subtrahatur impediens.b Magis itaque & minus grauia corpora uergunt ad imum suapte natura, & grauitatis proportione inclinabunt magis & minus, unde motus prodit inaequalitas, etiam si nihil resistat, nihil impediat, quod diuidi penetrarique oporteat. Sequitur enim diuisio non praecedit, sequitur dico tanquam effectus, delapsi corporis grauitatem atque figuram. Idem etiam de leuitate seruata rei naturae analogia dicendum est: quandoquidem cum graue ipsum aut leue perfertur, etiam si per inane feratur, consummi aliquod tempus necesse est secundum proportiones nixus & ponderis, quibus inest per se causa motionis ab ipso rei generationis exordio: consumetur etiam maius tempus habita resistentis corporis ratione. Per uacuum igitur si motus fieret, omnis motus non esset aequalis, Nec aequales item per corpus & uacuum, quoniam proportio non reperitur inter nullam & inter aliquam medii resistentiam. Quod si aliqua inter se tempora proportione conueniunt, Non ideo est necesse, ut quorum sint tempora. ipsa sibi etiam proportione respondeant, una enim temporis natura est: diuersarum autem rerum omnino diuersa. Item omni motui tempus aptatur ut eius mensura, non autem omnis motus motui, Neque enim auctioni generatio, & reliquae species motus proportione conueniunt.c quare paralogismo dicit usum Aristotelem Philoponus, Philoponus contra Cum ex temporum proportione, uacui & pleni proportionem commentus est, aristotelis rationes.

3 inane hoc est per ] inane, hoc est, per B. S. 3 ferri per ] ferri, per B. S. 4 inaequaliter: hoc ] sic! B. S. 8 defertur, Cum ] defertur. Cum B. S. 10 Aristotelis falsum ] Aristotelis, falsum S. 13 ut pote ] utpote B. S. 13 quo circa ] quocirca S. 17 etiam si ] etiamsi S. 18 oporteat. Sequitur ] oporteat: Sequitur S. 21 consummi ] consumi S. 23 exordio: consumetur ] sic! B. S. 25 Nec ] nec B. S. 26 nullam & ] nullam, & B. S. 28 Non ] non B. S. 28 tempora. ipsa ] tempora, ipsa B. S. 31 Neque ] neque B. S. 32 conueniunt. quare ] conueniunt, quare B. S. 33 Cum ] cum B. S. a Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 677, 22 sqq. c Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 684, 10.

b Phys. IV 8, 215a28 sqq.

650

Liber Sextus

178 v. 179 r.

atque cum alibi, tum ibi reprobat quod proportiones medii proportionibus tantummodo temporis aequarit, Cum etiam ponderum proportiones, temporum proportionibus aptari oportuisset. Errasse demum Aristotelem & parum sibi constitisse, quando duas motus inaequalis causas assignarit & alteram altera sustulerit. Haec ex Philopono decerpsimus aduersus Aristotelem quem exponit, acerrime disputante, plura quoque disseruit in excludendis reliquis rationibus quas contra uacuum adduxerat. Nam non sequi dicit ut ille putauerat corpus esse incorpore, cum uacuum non sit corpusa, nec frustra uacuum haberi, ut pote in quo corpora collecenturb, Nec illud item sequi spatium in altero esse spatio, quatenus spatium est corpus, cum spatium corporeum in spatio locali, hoc est uacuo collocetur, unde rite non deducitur uacuum alio in spatio collocari, si quidem non quatenus spatium, sed quatenus corpus in Argumenta Philoponi spatio locali reponitur.c Nec contentus rationes Aristotelis dissoluisse, argucontra aristotelis mentatur ipse fieri posse motum per uacuum, hoc est per nullum corpus, opinionem. immo & fieri semper nulla per corpora caelestes motus, diuersitate multa celeritatis & tarditatis. Manifestum enim sphaeras mundi superiores globosque syderum semper agitari, alios quidem celerius aliis, nec per ullum meare corpus: neque enim per elementa subtus collocata, neque per se ipsos incedunt: findi enim aut diuidi nequit caeleste corpus, superiorque sphaera, illa omnium extima, extrinsecus non tangitur. Quare in caelestibus motibus omnia fieri compraehendimus, quae fieri non posse censet Aristoteles. Nam mouentur in tempore, & medii & inferiores globi, nihil findunt, nihil penetrant, nihil eis resistit, conficiunt spatia, nec momento eorum motus absoluitur, mouentur tamen semper, adeo ut ex motu extimae illius sphaerae omnis motus pendeat initium.d Si hoc in circulari motu, & corpore incorruptibili uidemus, quid prohibet inquit in corruptibili & recto, si spatium separatum corpore, hoc est uacuum daretur, imaginari. Et non multo etiam magis, quoniam in iis non sola magnitudo sed & grauitatis & leuitatis forma, diuersitatem conficiendi spatii sibi consciscunt.e Argumentatur item ex motibus quos electione moderamur, insuntque nobis, quatenus animalia. Neque enim sine tempore etiam si uolumus, loca permutare quimus, diuersis enim in locis immo potius ubique simul essemus. Quare si uacuum imaginemur aut omnino ambulare non poterimus. 1 reprobat quod ] reprobat, quod B. S. 2 Cum ] cum B. S. 3 oportuisset. Errasse ] oportuisset, errasse B. S. 4 assignarit & ] assignarit, & B. S. 7 rationibus quas ] rationibus, quas S. 8 incorpore ] in corpore B. S. 9 ut pote ] utpote B. S. 9 Nec ] nec B. S. 9 sequi spatium ] sequi, spatium B. S. 11 est uacuo ] est, uacuo B. S. 12 si quidem ] siquidem S. 14 est per ] est, per B. S. 15 immo ] imo B. S. 18 corpus: neque ] sic! B. S. 19 diuidi nequit ] diuidi, nequit B. 22 medii & ] medii, & B. S. 26 prohibet inquit in ] prohibet, inquit, in S. 27 est uacuum ] est, uacuum S. 28 magnitudo sed ] magnitudo, sed B. S. 28 grauitatis & ] grauitatis, & S. 30 animalia. Neque ] animalia: neque S. 31 immo ] imo B. S. 32 imaginemur aut ] imaginemur, aut B. S. a Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 687, 30 sqq. d Ibid. 690, 3 sqq. e Ibid. 690, 28 sqq.

b Ibid. 689, 1 sqq.

c Ibid.

5

10

15

20

25

30

179 r.

5

10

15

20

Liber Sextus

651

quod quid prohibet? cum non prohibeamur nunc a corpore resistente: aut in tempore ambulabimus. Nihil enim uetabit ut ociose, aut accurate magis celeriterque digrediamur: quae omnia tempus corrogant sibi.a Ex rerum quoque quas uiolenter iacimus consideratione, superiora confirmauit Epichiremata. posito enim uacuo nostra cogitatione eadem ipsa cogitatione consequenter non ponimus, ut necesse sit imbellem mulierem aut puellum, celeriter ita iaculum intorquere, uti fortissimus exercitatissimusque miles. prius enim dubio procul destinatum signum a milite attingi quis dubitauerit?b Atque ex hoc minori etiam in tempore. A uiolentis autem ad naturales motus disgrediens, supponit uacuum esse interstitium id quod caelum interclauditur & terram, demittique ex octaua sphaera lapidem, ut eodem in momento quo demittitur attingat terram, sic enim uoluit Aristoteles. At sane nemo est qui somniare id queat: quando celerius omnino octauae ipsius motu sphaerae moueretur, uel omnino non moueretur, uel in loco praeter naturam omnino quiesceret, uel sursum & deorsum simul omnino collocaretur. Quare in tempore moueri sani capitis homines illum asseruerint nixus & grauitatis proprietate. Neque enim figura quae pondus etiam non asserat physicum, nixumque naturalem, si uacuum scilicet daretur, momentum haberet in motu. Sola enim figura uires habet in intermediis quae resistunt corporibus.c Et de uacuo hactenus ex Philopono uice interpraetis & quasi paraphrastis functus disputaui.

Quid pro uacuo aduersus Aristotelem attulerit Rabi hasdai. capvt sextvm.

25

Diximus quid graecus author & in peripatetica nobilis familia Philoponus, aduersus Aristotelem uacuum eliminantem disputauerit. Nunc ex graecis expositoribus digressi, parumper uideamus quid hebraeus. R. hasdai de eodem uacuo senserit. Arbitratur nihil iuuare Aristotelem, eam quae dicitur loci ad collocatum corpus conuenientiam, cum fieri queat ut elementa etiamsi sint immixta uacuo eam possideant, & diuersos etiam habeant & suos terminos, quibus factum est nomen a quo & ad quem, ex propinquitate uidelicet

1 poterimus. quod ] poterimus, quod B. S. 1 resistente: aut ] resistente: aut B. / resistente, aut S. 3 digrediamur: quae ] digrediamur: quae B. / digrediamur, quae S. 5 Epichiremata. posito ] Epichiremata, posito B. S. 7 miles. prius ] miles, prius B. S. 8 Atque ] atque S. 10 interstitium id ] interstitium, id B. S. 12 demittitur attingat ] demittitur, attingat S. 13 queat: quando ] sic! B. S. 15 sursum & ] sursum, & B. S. 16 asseruerint nixus ] asseruerint, nixus S. 22 Caput sextum.] Cap. VI. B. S. 25 R.] Rabi S. 28 immixta uacuo ] immixta, uacuo B. S. 29 quo & ] quo, & B. S. a Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, 691, 8 sqq. 13 sqq.

b Ibid.692, 26 sqq.

c Ibid. 693,

652

Liber Sextus

179 r. 179 v.

atque distantia ad circumferentiam & centrum.a & praeterea nihil efficere eas quae sunt excogitatae contra uacuum rationes, & fundatae super motu recto: quando intermedium nullum sit necessarium: & dici queat grauitatem & leuitatem naturaliter corporibus inesse mobilibus, nec ea mediis indigere. Dici etiam possit omnibus corporibus inesse grauitatem, eaque uocari leuia, quae uidelicet grauia sint minus, eaque ipsa moueri sursum ex eorum quae magis grauia sunt impetu & uiolentia. Ac memini etiam ex nostris theologis, qui causam quod ligna supernatent aquae, referant in grauitatem aquae, quae minus grauibus suapte natura non cedit. Sed quod attinet ad hebraeum omnia corpora grauia non negat, & aerem descensurum, si terra loco moueretur affirmat, ob grauitatem uerius, quam ne uacuum detur.b Paruifacit etiam illam non penetratorum corporum, ob dimensiones rationem, cum dimensiones materiae iunctas id efficere posse dicendum sit, non seiunctas & ab omni prorsus materia separatas: quas explodi miratur cum magni & parui nomine donentur, & per eius partes queamus illas dimetiri.c atque ut caetera obstarent uacuo, nihil tamen officere, quin orbiculare corpus in eo moueatur, cum in motu circulari, nec terminus a quo nec terminus ad quem motus tendat, inueniatur: & secundum Aristotelem maxime qui motum nunquam uoluit incepisse, nec impediri ex intermedio quin uacuum extra mundum reperiri queatd, immo accersiri uacuum ab eis uel nolentibus, quibus asseritur non inueniri corpus infinitum. Nam si nullum est extra mundum corpus, nec plenum ibi esse conuincitur, uacuum potius & seiuncta dimensio.e Negat praeterea dimensiones esse corporis extremaf: negat & eos qui uacuum astruxere id ipsum causam motus asseruisse praeterquam ex accidenti, ne uidelicet fieret corporum penetratio.g

1 centrum. & ] centrum, & B. S. 2 eas quae ] eas, quae S. 3 necessarium: & ] sic! B. S. 4 grauitatem & ] grauitatem, & B. S. 6 eorum quae ] eorum, quae B. S. 7 impetu & ] impetu, & B. S. 8 aquae, quae ] aquae quae S. 10 descensurum ] descensum S. 11 uerius, quam ] uerius quam S. 11 Paruifacit ] Parui facit B. S. 13 seiunctas & ] seiunctas, & B. S. 14 separatas: quas ] sic! B. S. 15 dimetiri. atque ] dimetiri, atque B. S. 17 quo nec ] quo, nec B. S. 18 inueniatur: & ] sic! B. S. 18 nunquam ] nun quam S. 19 extra mundum ] extra, mundum B. S. 20 immo ] imo B. S. 23 extrema: negat ] sic! B. S. 23 astruxere id ] astruxere, id S. 24 asseruisse praeterquam ] asseruisse, praeterquam B. S. a Or Hash. 1, 2, 1, p. 72. e Or Hash. 1, 2, 1, p. 79.

b Ibid. 1, 2, 1, p. 72. c Ibid. 1, 2, 1, p. 72 sq. f Or Hash. 1, 2, 1, p. 81. g Ibid. 1, 2, 1, p. 82.

d Phys. III 4–8.

5

10

15

20

25

179 v.

Liber Sextus

653

Quod in octauo physicorum, et alibi, ubi maxime creditur Aristoteles aeternitatem motus, temporis, et mundi demonstrasse, et se et alios fefellerit. capvt septimvm. 5

10

15

20

25

30

Iam partem executi sumus uanitatis Aristoteleae doctrinae quantum attinet ad superiorem librum: declarantes artem demonstrandi quam tradidit incertam & ad probabiles tandem reduci locos: nec non quantum ad hunc ipsum pertinet librum principia physice auscultationis idest eius naturalis scientiae quae illi fertur accepta, solido fundamento minime niti satis ostendimus. Atque hinc uanitatis eius quae falsitate labascit, aperta sunt initia, media nunc subsignabuntur. Nam physicae auscultationis terminum nexabimus falsitatem retegentes, prioris tamen partis non obliti: Simul enim incertam monstrare, ubi se se facultas obtulerit memores erimus. Toto itaque auscultationis physicae decursu ad calcem fere progressus Aristoteles, per motum iugem atque continuum reptauit ad summa, tandemque decreuit motum ipsum & tempus nunquam principium habuisse, nunquam finem habiturum, unde & ipsius mundi sequeretur aeternitas, cuius & alibi quoque lubenter meminit, ut pote qui putauerit ipsam a se demonstratam, uel ita ab aliis credi curauit. Nec iis assentiendum qui authoritate primi topicorum libria moti, putarunt Remotio obiectionis. ab eo mundi aeternitatem inter problemata neutra collocari, Nam & primo physicorumb ubi materiam primam decernit: & quarto item eiusdem operis libroc, & octauo ubi de temporis & motus agit aeternitated, primo quoque libro de caeloe, & primo de generationef testatum reliquit, se putasse motum, tempus, caelum, aeternum esse: & motorem primum agere ex naturae necessitate. Quibus in rebus non solum contra ueritatem peccauit, creatus enim a deo mundus est, a quo fluit motus, quare nullo pacto existimandus aeternus, materia quoque minime aeterna, quam multitudinem & infinitum nuncupatam licet animaduertere, quia unum ex se se terminum unum finem non haberet, quo pacto etiam apud Iamblichum uocata dualitas uti supra Iamblichus. narratum est. Mundum quoque aeternum non probari ab eo nisi sex admissis 1 Quod in ] Quod si in B. S. 3 et se et ] & se, & B. S. 4 Caput septimum.] Cap. VII. B. S. 6 librum: declarantes ] sic! B. S. 7 incertam & ] incertam, & B. S. 8 auscultationis idest eius ] auscultationis, id est, eius B. S. 9 scientiae quae ] scientiae, quae B. S. 11 subsignabuntur. Nam ] subsignabuntur, Nam B. S. 12 obliti: Simul ] sic! B. S. 13 obtulerit memores ] obtulerit, memores B. s. 15 ipsum & ] ipsum, & B. S. 18 ut pote ] utpote B. S. 19 assentiendum qui ] assentiendum, qui B. S. 20 collocari, Nam ] collocari, nam B. / collocari: nam S. 21 decernit: & ] decernit: & B. / decernit, & S. 22 temporis & ] temporis, & B. S. 24 esse: & ] sic! B. S. 25 peccauit, creatus ] peccauit: creatus B. S. 26 deo ] Deo B. S. 30 probari ab ] probari, ab B. S. a Top. I 11, 104b1 sqq. b Phys. I 4, 187a12 sqq.; I 9, 192a25 sqq. c Ibid. IV 11–14, 218b21 sqq. d Ibid. VIII 1–2, 250b11 sqq. e cael. I 10–12, 279b12 sqq. f gen. et corr. I 3, 317b sqq.

654 Damascius. Plotinus. Proclus.

Moyses. Remotio obiectionis multiplex.

Sco. in ultima q. quo.

Fallaciae deteguntur.

Liber Sextus

179 v. 180 r.

quae uel omnes uel plurimae negari queunt suppositionibus, & Damascius in commentario in primum ipsum de caelo uolumena, & Plotinus in libro de mundob, & Proclus in secundo in Timeum libroc testantur: quanquam sunt ex iunioribus interpraetibus aliqui decernentes non simpliciter asseruisse mundum aeternum, sed aduersus eos qui factum dice bant & rationibus inanibus utebantur, argumentatum Aristotelem. Non solum inquam peccauit in ueritatem, dum mundum asseruit aeternum: verum & contra suae doctrinae principia commisit. Sed physicas primum rationes dissoluemus & retorquebimus in authorem. Quod attinet ad primum, Christianorum nemo defendere ab hac impietate Aristotelem iure potest, quoniam ille aeternum mundum asserit multis in locis, quae paulo ante citauimus, nostri principio creatum a Deo. In principio inquit Moysesd Creauit Deus caelum & terram. At qui tueri hoc pacto uolunt Aristotelem, ut eatenus uera protulerit, quatenus principium mundus non habuit per motum, ut pote cum nec ante motum motus esse quiuerit, nec aeterna causa ad nouum effectum decerni determinariue, nisi noua quadam potestate potuerit. Ii ipsi ut sileam quod minime animaduertisse uidentur quod aliqui theologi dicunt, non repugnare peripateticis principiis aliquid noui posse adeo manare, ex ipsius quae recipit naturae mutabilitate, ut non ad unam tantummodo causam immutabilem respiciant, sed ad omnes pariter quae, ut effectus ille promatur, requiruntur: ut haec inquam sileam certe uideri facile possunt, uel ignarum logicae artis Aristotelem, uel oblitum aut transgressorem legis quam ipse posteris tulit constituere. Quaeram enim ab eis ego, simpliciter ne existimauerit Aristoteles motum mundumque esse aeternum, an minime? Si primum dixerint, non potuerunt non damnare Aristotelem si christiani sunt. Si secundum responderint, ut uidelicet non simpliciter aeternum dixerit, sed aeternum quatenus per motum non habuit initium, quatenus nouam actionem aeternae causae non dederit: eum ipsum tamen & accusant imperitiae, & ignoratae dialecticae nomine condemnant: quando illum in duas impingunt fallacias, quas ipse aliis proposuit euitandas, & quarum alteri nomen a consequente, alteri a pluribus interrogationibus 1 omnes uel ] omnes, uel B. S. 3 secundo in ] secundo, in B. S. 3 testantur: quanquam ] sic! B. S. 4 interpraetibus aliqui ] interpraetibus, aliqui B. S. 6 solum inquam peccauit ] solum, inquam, peccauit S. 8 dissoluemus & ] dissoluemus, & B. S. 9 primum, Christianorum ] primum Christianorum B. 12 principio inquit Moyses Creauit ] principio, inquit Moyses, creauit 12 In principio. . .terram.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 ut pote ] utpote B. S. 14 motum motus ] motum, motus B. 16 potuerit. Ii ipsi ut sileant quod ] potuerit: Ii ipsi, ut sileant, quod S. 17 uidentur quod ] uidentur, quod B. S. 17 dicunt, non ] dicunt non B. 20 requiruntur: ut ] sic! B. S. 20 haec inquam sileam ] haec, inquam, sileam S. 22 oblitum aut transgressorem legis quam ] oblitum, aut transgressorem legis, quam B. S. 23 simpliciter ne ] simpliciterne S. 25 sunt. Si ] sunt: Si S. 26 motum non ] motum, non S. a Simplicius, In Aristotelis physicorum libros quattuor priores commentaria, 776, 1 sqq. b Plotin, Enneaden, 2. Enneade, 1, 2. c Proclus, In Platonis Timaeum commentaria, 1, 2, 282, 25 sqq. d 1 Mos 1, 1.

5

10

15

20

25

30

180 r. 180 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

655

constituit. Nam si aliquo modo conditum mundum putasset, non autem per motum aut generationem conditum, & in octauo physicoruma nullum habuisse initium decreuerit, nun se se aperit fallacia consequentis, si uelimus eum a contradictione defendere? oportet enim ut aut conditum & non conditum uoluerit, atque ita aperta manat contradictio, aut existimauerit si non per generationem & motum conditum fuerit, nec alio etiam modo condi aut initum habere potuisse: quod minime profecto sequitur, cum alii sint modi rei producendae, inter quos simplex emanatio, de qua nostri loquuntur theologi. Ad haec siquis percunctatus Aristotelem fuisset, conditus ne mundus esset an aeternus? illeque respondisset per motum non esse conditum, uni forte satis fecisse interrogationi, non pluribus. Qui enim interrogat simpliciter de mundi causa & modo, non uni cuipiam se se astringit uel modo uel causae: sed absolute petit, hoc est omnem pariter ac generatim sciscitatur causam, cui aut possit aut debeat effectus ille acceptus referri, omnemque scire cupit modum deprompti effectus, ut ueritas ipsi tandem patefiat. Quare cum plures hac in re iunctae sint interrogationes, & uni tantummodo satisfactum fuerit, fallacia commissa est, oportuisset enim docere quod non motu, non casu, non simplici emanatione. Nam & Democritusb casu putauit factum & falso, Platoc uero ita fere consueuit intelligi, ut a Deo manasse mundum uoluerit, & ante illum Pythagoras & alii, quod tamen falso negauit Aristoteles, cum primum huius opinionis inuentorem faciat Platonem. idque ei exprobret. Nec illa habet quicquam uirium pro Aristotele responsio, locutum eum naturaliter. quasi casus etiam inter naturales ex accidenti causas ab eo non numeretur in physicis? quasi & principium naturae non asciscatur? quasi confessum habeatur apud omnes philosophos quid sit ipsa natura? quasi non multa etiam sit apud philosophos controuersia utrum ex nihilo quicquam fieri queat, si ei quod nihil dicitur, prima ex opposito materia statuatur? Et haec hactenus ad eos qui excusare uolunt Aristotelem in eo quod non simpliciter mundum aeternum affirmauitd, sed motu minime factum. Nam qui ex non ente (ut aiunt) simpliciter factum nouiter mundum a prima causa rentur, moti sola authoritate Aristotelis, idque ei adscribere totis uiribus contendunt, nescio risu ne magis explosione ue, an misericordia excipi debeant, qui adeo parum gnari sint, ut nec nuda & exposita Aristotelis uerba, ne rationes dixerim, satis

2 motum aut ] motum, aut B. S. 3 nun ] num B. S. 4 conditum & ] conditum, & B. S. 5 uoluerit, atque ] uoluerit: atque S. 9 conditus ne ] conditusne S. 12 causa & ] causa, & B. S. 12 modo uel ] modo, uel B. S. 13 causae: sed ] sic! B. S. 13 est omnem ] est, omnem B. S. 14 possit aut ] possit, aut B. S. 18 factum & ] factum, & S. 21 Platonem. idque ] Platonem, idque B. S. 23 naturaliter. quasi ] naturaliter, quasi B. S. 25 habeatur apud omnes philosophos quid ] habeatur, apud omnes philosophos, quid B. S. 28 eo quod ] eo, quod B. S. 32 risu ne ] risune S. 32 explosione ue ] explosioneue B. S. a Phys. VIII 1, 251b20 sqq. b Ibid. 251b15 sq. Timaios, 28B. d Phys. VIII 1, 250b11 sqq.

c Ibid. 251b17; cael. I 10, 280b; Platon,

Democritus. Plato. Pythagoras. Responsio. Confutatio multiplex.

656

Agitur contra aristotelem de aeternitate motus et contra Auerroem.

Defenditur algazeles contra auerroem.

Liber Sextus

180 v.

intellexerint, id tantum curantes ut Aristotelem excusent & uel inuitum & reluctantem ad fidei ueritatem protrahant. quod autem ipse se nolit excusari, satis patet ex eo, quod ubique repetit mundum aeternum & aeternam generationem. Verum enim uero, quod etiam si uellet excusari nequeat, quodque suae illae rationes certae demonstrationes non sunt, sed argumenta debilia, & principiis etiam suae ispius philosophiae repugnent, facile monstrabimus. Primum primitus exequamur. Si enim demonstrationes essent, procederent ex ueris propositionibus ipsomet Aristotele ita decernente, sed cum aliquam propositionem falsam assumit, demonstratio corrogari nequit: Error autem inde manauit, quod putauit uniuersali conditori materiam subesse oportere, quod uidetur inexpiabilius ab Auerroea commissum, qui fuerat Algazelis librob commonitus, Deo ad agendum non requiri aut materiam aut nouitatem uoluntatis: illeque nihilominus in errore persistens abiicit ueritatem & irascitur, Et iterum delinquit non satis intelligere ualens dei actionem non esse rerum inferiorum actionibus metiendam, ut metiebantur ii quos Algazeles iure arguit, Auerroys defendit iniuria. quae enim proportio mensurae, ut si naturalia isthaec tenuia & uilia nequeant agere praeterquam aut in materia, aut cum materia, ut propterea colligere debeamus naturae conditorem ipsum supremae potestatis, supremae dignitatis, eis ipsis inferioris naturae legibus obligari? & praeter connexionis errorem. Reduci etiam potest id peccati ad aequiuocationis fallaciam, in conditione agentis primi ab aliis causis, quae & patiuntur & agunt in sublunari sphaera rerum corruptibilium. Minime nanque perpendit causam particularem, totum id quod in re est non producere, quemadmodum primaria & uniuersalis causa, Quapropter illi ad agendum requiritur motus, huic non requiritur, praesupponitur enim agenti causae particulari materia quaepiam, de qua producat quidpiam & inquam agat: quo fit ut eius actio uel motus uel mutatio nuncupetur. At uniuersalis causae operatio propterea motus non dicitur, sed emanatio simplex, cum quicquam uidelicet non ex subiecta re aliqua, sed ex nihilo creatur. Quamobrem falsum est, quod ullum praesupponat motum ipsa Dei creatio. Mobile itaque quod 1 excusent & uel inuitum & ] excusent, & uel inuitum, & B. S. 2 quod ] Quod B. S. 3 aeternum & ] aeternum, & B. S. 4 generationem. Verum ] generationem: Verum S. 4 enim uero ] enimuero B. S. 7 procederent ] procedent B. S. 8 propositionibus ipsomet ] propositionibus, ipsomet S. 9 nequit: Error ] sic! B. S. 10 conditori ] Conditori S. 12 agendum ] agendam B. 12 requiri aut materiam aut ] requiri, aut materiam, aut B. S. 13 uoluntatis: illeque ] sic! B. S. 14 Et ] & B. S. 14 dei actionem non ] Dei actionem, non B. S. 15 ii quos ] ii, quos B. S. 16 Auerroys defendit iniuria. quae ] Auerrois defendit iniuria, quae B. S. 17 tenuia & uilia nequeant agere praeterquam ] tenuia, & uilia nequeant agere, praeterquam B. S. 18 conditorem ] Conditorem S. 20 errorem. Reduci ] errorem, reduci S. 21 aliis ] alii B. 22 patiuntur & ] patiuntur, & B. S. 23 nanque ] namque B. S. 23 id quod ] id, quod B. S. 24 causa, Quapropter ] causa. Quapropter B. S. 26 inquam ] in quam S. 26 agat: quo ] sic! B. S. 27 motus uel ] motus, uel B. S. 30 creatio ] oratio S. a Averroes, Destructio destructionem Philosophiae Algazelis.

b Algazel, Tahafut al-Falsifah.

5

10

15

20

25

30

180 v. 181 r.

5

10

15

20

Liber Sextus

657

praecessisse tempus & Aristoteles & Auerroys & alii plerique dicunt oportuisse, non negamus ipsi, sed non motu id factum esse mobile, sed simplici emanatione decernimus. Vnde non ad infinitum ex motu & mobili procursus datur, sed ad actum simplicis emanationis, ad quem ubi uenerimus canendum est receptui: Et enim progredi non datur ultra. Falsae itaque Aristotelis, mox & Auerroys, & alterius cuiuscunque arrogantis philosophi propositiones, quibus ex motu & mobili aeternitatem comminiscebantur. Nicolaus autem cusa in Nico cusa. libro de Genesia deceptos aeternitatis mundi assertores ex eo coniectatur, quod quia iudicarunt durationem mundi mensurari non posse, illico aeternam existimarunt, non secus allucina ti, ac ii qui solo obtutu corpus orbiculare, quod unico aspectu intueri nequeunt, aliter quam sit esse decernerent. Neque enim ratio potest aeternum metiri cuius, scilicet, mensura non est tempori & iis quae sub tempore cadunt tantummodo accommodata: sed intellectu opus est, quo capiamus, rationalibus mensuris res a tempore absolutas non attingi: quo modo etiam mundum aeternum idest ratione non mensurabilem uoluit haberi. Idem quoque author in libro de uenatione sapientiaeb scribit, Aristotelem deceptum in aeternitatae temporis adstruenda, dum non aduertit successionem quae in motu est, cuius mensura est tempus, ex se fateri, tempus & motum & ea quae mouentur non esse aeterna, cum ante omnem successionem, tota actu simul habeatur aeternitas.

Quod non solum ueritati, sed et principiis peripateticae philosophiae, assertio de mundi aeternitate repugnet. capvt octavvm.

25

Falsam itaque Aristoteleam mundi aeternitatem, hoc est dum principio carentem eam intelligit aperte uidimus, & falso nixam fundamento, quo putauit mobile non nisi per motum posse produci. Sed & falsum quoque illud fundamentum quod metaphysica uidetur fretum regula: id est decerni ad nouum effectum causam aeternam, ob nouam potestatem oportere: & praeter ea quae superiori capite notauimus ex quorundam sententia theologorum, hoc etiam 1 Aristoteles & Auerroys & ] Aristoteles, & Auerrois, & B. S. 4 uenerimus canendum ] uenerimus, canendum S. 5 receptui: Et enim ] receptui: Etenim B. S. 6 Auerroys ] Auerrois B. S. 6 philosophi propositiones ] philosophi, propositiones S. 10 allucinati ] hallucinati S. 11 sit esse ] sit, esse S. 12 metiri cuius ] metiri, cuius B. S. 13 tempori & ] tempori, & B. S. 13 sub tempore ] subtempore B. 14 capiamus, rationalibus ] capiamus, rationalib. B. 15 attingi: quo ] sic! B. S. 15 aeternum idest ratione ] aeternum, id est, ratione B. S. 19 motum & ] motum, & B. S. 23 Caput octauum.] Cap. VIII. B. S. 24 est dum ] est, dum B. S. 25 intelligit aperte ] intelligit, aperte S. 27 est decerni ] est, decerni B. S. 28 ea quae ] ea, quae B. S. a Nicolaus Cusanus, Dialogus de genesi, 2, 55. 9, 26.

b Nicolaus Cusanus, De venatione sapientiae,

658

Io. Sco. in ultimo quodlibet.

Respondetur obiectionibus

Liber Sextus

181 r.

eadem pene fallacia corruit, id est, aequiuocationis, cum uoluntatis nostrae proprietatem, a diuina proprietate non distinguant, qui temporis inuehunt aeternitatem. Nam uoluntas & uelle in nobis quidem seiuncta diremptaque sunt, cum aliud potestatem aliud actum significet, & alterum prius altero & habeatur & sit. At in deo sunt idem qui actus est simplex & purus. Cum itaque diuina uoluntas, & uelle non differant, nouum ibi nihil erit, sed aeterna omnia, ut in ipso sunt, ut idem sunt, quod ipsemet est.a Vti autem ab aeterno res productae non sint fuit in causa tempus quod non aduenerat, tempus inquam non uerum, quia ante tempus, quod pendet a caeli motu, non fuit tempus: sed ita a nobis imaginatione captum, hoc est illa mensura, siue spatium, siue diuinae praedestinationis signum, quod postea fuit ipsius & caeli & motus & temporis initium. Cum igitur fingunt nouam potestatem, & ueritati quod & saepe alias, & sibi etiam repugnant, Nullam enim comminisci oportet ex noua rerum productione nouam potestatem. Nec in ipso Deo, propterea quicquam nostra etiam cogitatione nouandum est. Caeterum quod propositiones quibus id probatum iri sategerunt assertores aeternitatis, peripateticae principis philosophiae repugnent, restat declarandum. primo eius propositionis uim quae in hoc fundatur redarguamus, in hoc uidelicet: quicquid fit, id fit ex aliqua potestate, quae rem factam praecedat, hinc enim uolebant deducere mundum esse factum non potuisse, quia potentia non praecesserit, scilicet actiua, nam de patibili quo pacto?b neque enim de ipsa materiae potestate mentio habebatur, Sed de eo ex quo fieri ex materia aliquid potest: cum satis apud eos constet, sine agente causa aliqua, ex materia quicquam non posse produci: Nam formam omnem ex qua res est id quod est, ab agente promi senserunt, potentiam igitur actiuam intellexerunt. hoc autem nun repugnat alteri sententiae? qua uolunt & tanquam principio quodam & fundamento positum putant, aeterna quae ipsi dicunt pendere a Deo, Id enim apud Aristotelem clarissimum consensu neotericorum, quanquam in hoc euariant, an pendeant aeterna a Deo tanquam ex causa efficiente, an tanquam ex fine

1 corruit .i. aequiuocationis ] corruit, id est, aequiuocationis B. S. 2 proprietate ] proprietatem S. 3 uoluntas & ] uoluntas, & B. S. 4 potestatem aliud ] potestatem, aliud B. S. 5 altero & habeatur & ] altero, & habeatur, & B. S. 5 sit. At ] sit: At S. 5 deo ] Deo B. S. 6 uelle non ] uelle, non S. 7 ipso ] ipsa S. 8 sint fuit ] sint, fuit S. 9 tempus inquam non ] tempus, inquam, non S. 9 tempus, quod ] tempus quod B. 10 est illa ] est, illa B. S. 11 caeli & motus & ] coeli, & motus, & B. S. 12 ueritati quod ] ueritati, quod B. S. 13 Nullam ] nullam B. S. 13 comminisci ] commisci B. S. 16 principis ] principiis S. 17 declarandum. primo ] declarandum, primo B. S. 18 uim quae ] uim, quae B. S. 18 fundatur redarguamus ] fundatur, redarguamus S. 20 deducere mundum ] deducere, mundum S. 21 actiua, nam ] actiua: nam S. 22 Sed ] sed B. S. 24 produci: Nam ] produci. Nam B. S. 24 est id ] est, id B. S. 25 intellexerunt. hoc ] intellexerunt, hoc B. S. 25 nun ] num B. S. 26 quodam & ] quodam, & B. S. 27 dicunt pendere ] dicunt, pendere S. 27 Deo, Id ] Deo. Id B. S. 29 Deo tanquam ] Deo, tanquam B. S. a Johannes Duns Scotus, Quodlibeta, qu. 21, 14, p. 343 sqq.

b Phys. VIII 1, 251a8 sqq.

5

10

15

20

25

181 r. 181 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

659

tantummodo? sic enim inter Auerroem & alios expositores, quin & inter ipsos Auerroys asseclas, magna sunt bella pugnata, Nam quisque pro se Auerroem quoniam uarius, ut in Aliis plerisque, ita hac in re uisus est, trahere nititur. Sed quomodolibet capiatur, nobis conducit: Nam si pendent a Deo, quae ipsi dicunt aeterna, tanquam a causa efficienti, potentiam producen di praecessisse oportuit, quando ex efficienti ducitur effectus. Si tanquam a fine tum Argumenta bipartita. sic argumentabimur, aut praecessit etiam potestas actiua, aut minime: si primum iam habemus quam quaerimus contradictionem, hoc est praecessisse, & non praecessisse actiuam potestatem: si secundum adhuc non effugient aliud incommodum: nam si praecessisse non oportuit actiuam potentiam, ut rentur omnes qui productum a Deo mundum ab aeterno per modum finis tantummodo ex Aristotele uolunt deducere, ex eo etiam deducetur, nec si nouiter productus mundus dicatur, praecessisse potentiam oportuisse: quem tamen ipsi contendunt ideo nouiter non productum, quia praecessisse actiuam potentiam oportuerit, & ob hoc dicunt aeterna dimanasse tantummodo per modum causae finis, Nec habuisse potentiam quae se praecederet, ut pote ex qua fierent, sed solum extitisse ex ipsa causae potestate. Sed quid prohibet ut eadem ratione qua poterant esse aeterna, sine praecedente actiua potentia, possent etiam esse in tempore? cur enim expetant potentiam actiuam noua, & non ex ipsa causae potestate subsistant? Si aeterna ut uolunt, eadem ipsa causa substiterunt: quod sunt commenti in aeternis suo more cur non comminiscuntur in nouis? Ex hoc autem & illud esse falsum potest conuinci, quod si caelum nouiter factum est, per motum factum esse necesse sit, ut ex potentia reducatur ad actum: quando nulla potentia praecedente per modum finis extitisse concedatur ab illis, hoc est consecutione quadam, Ideo quod ex finis necessitate dissultarit ut Alexander & Auerroys ut ex nostris aliqui interpretantur. quicquid autem per se suapteque natura, & ut Neoterici dicunt formaliter, rei non repugnat in aliquo momento, siue ut loquuntur iuniores instanti, id ipsum & in nullo prorsus aliquo momento repugnare depraehenditur: Talis enim esse decernitur formalis repugnantia doctorum omnium consensu. Quare si uno in momento aeternitatis potuit esse de nihilo mundus productus, Igitur & in quolibet, cum aequa ut diximus ratio se se

2 Auerroys ] Auerrois B. S. 2 pugnata, Nam ] pugnata. Nam B. S. 3 Aliis ] aliis B. S. 4 conducit: Nam ] sic! B. S. 6 effectus. Si ] effectus: Si S. 6 fine tum ] fine, tum S. 8 est praecessisse ] est, praecessisse B. S. 9 potestatem, si ] potestatem: si S. 13 oportuisse: quem ] sic! B. S. 16 finis, Nec ] finis. Nec B. S. 17 ut pote ] utpote B. S. 20 aeterna ut ] aeterna, ut S. 21 substiterunt: quod ] sic! B. S. 24 actum: quando ] sic! B. S. 24 praecedente, per ] praecedente per B. S. 25 est consecutione quadam, Ideo ] est, consecutione quadam: ideo B. S. 26 dissultarit ut Alexander & Auerroys ut ] dissultarit, ut Alexander & Auerrois, ut B. S. 27 interpretantur. quicquid ] interpretantur, quicquid B. S. 27 & ut ] &, ut B. S. 28 dicunt formaliter ] dicunt, formaliter S. 30 depraehenditur: Talis ] sic! B. S. 32 productus, Igitur ] productus. Igitur B. / productus: Igitur S. 32 aequa ut diximus ratio ] aequa, ut diximus, ratio S.

660

Remotio obiectionis.

Opinio Thomae. Opinio platonicorum.

Reflectitur in aristotelis ratio.

Liber Sextus

181 v. 182 r.

utrinque praebeat. Ergo qua ratione Alexander, & ut aliqui uolunt Auerroys sectatores, concedunt caelum extitisse consecutione quadam, ut pote quia perfectio & eminentia diuina sic exigat, ut ad ipsum eius esse, & mentes illae abiunctae quibus nomen est factum intelligentiae, & caelum, suam essentiam sortiantur: Eadem ratione non queunt iure: meritoque abnuere, ex quo non negant in tempore Deum esse, Ad ipsum etiam illico ut ad finem consequi & caelum, & quaecunque alia, quae cum principium tum efficientem causam habuisse negant. Vis enim totius negationis, uti uideri potest apud eosdem, hoc ueluti fundamento nitebatur: aeterna ideo non habere causam agentem, quoniam huius causae natura id requirit quod est in potentia, finis autem causa non requirit. Sed utraque requirit, tum quod id quod est in potentia, id quod est actu, & potentiae ipsi respondet, asciscit sibi: tum quod potestas ipsa praecedens admittitur, solo admisso nomine dependentiae, quae suamet ui praecedentem in eo a quo quicquam dependet, potestatem corrogare satis uidetur. Nec mihi obstiterit exemplum aeterni uestigii ab aeterno pede in puluere defixi, magis autem suffragabitur, quoniam in pede ipso necesse erat ut inesset potestas imprimendi uestigii omnino prius, saltem quo ad pertinet ad ipsam rei naturam, Alioqui quo pacto uestigium fuisset impressum? pes igitur habebitur causa uestigii, ut pote a quo pede fuerit effectum. Quare caelum cum a deo pendet, potestatem a qua pendeat quis prius non aduertat? Sed si poterant esse aeterna sine praecedente potentia, Cur & si in tempore supponamus extitisse, sine ipsa etiam potentia praecedente esse non potuerunt? ut mittam quod aliqui ex nostris theologis probant mundum si ita placuisset Deo aeternum esse potuissea, ut mittam etiam platonicorum sententiam, multos aeternitatis gradus apud platonem reperiri, & aeternum etiam apud sacras litteras capi id quod saeculare dici posset, uti est uidere apud Augustinum libro de Ci. Dei sexto decimob. aeternas etiam suas fieri orationes optare se scribit Iustinianus in prooemio digestorumc. Sed illos platonicos aeternitatis gradus concedat Bessariond si uult, Platoni: Aristoteles eos non efflagitat, quippe apud quem aeternum simplex traditur & uniforme, & rationes quibus utitur id ipsum confirmant. Sed & illa ratio qua probare 1 & ut ] &, ut S. 1 Auerroys ] Auerrois B. S. 2 ut pote ] utpote B. S. 5 sortiantur: Eadem ] sic! B. S. 5 iure: meritoque ] iure: meritoque B. / iure, meritoque S. 6 Ad ipsum etiam illico ut ] ad ipsum etiam illico, ut B. S. 9 nitebatur: aeterna ] sic! B. S. 10 natura id ] natura, id B. S. 11 finis. . .potentia ] om. B. S. 12 sibi: tum ] sic! B. S. 13 admittitur ] amittitur S. 17 quo ad ] quoad B. S. 18 Alioqui ] alioqui B. S. 19 ut pote ] utpote B. S. 20 deo ] Deo B. S. 21 Cur ] cur B. S. 24 Deo aeternum ] Deo, aeternum S. 26 sacras ] Sacras S. 26 id quod ] id, quod B. S. 27 Ci.] Ciuitate S. 27 sexto decimo. aeternas ] sexto decimo, aeternas B. / sextodecimo, aeternas S. 29 Platoni: Aristoteles ] sic! B. S. 31 quibus ] quib. B. 31 ratio qua ] ratio, qua B. S. a Thomas von Aquin, Summa contra gentiles, lib. 2, c. 32. b Augustinus, De civitate Dei, 16, 26, p. 168. c Iustinian, De conceptione digestorum, p. 25. d Bessarion, In calumniatorem Platonis, 2, 6, 1, p. 109 sqq.

5

10

15

20

25

30

182 r.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

661

conatur Aristoteles si Deus aliquid nouiter agat, requiri ut nouiter se ad id habeat & noua dispositione determinetur ad agendum, in ipsum pariter reflectitur & retorquetur authorem. Nam & si nouiter quidpiam a quacunque naturali causa producatur, in illud influit Deus, ad minus latissimo illo influxu aquo subtrahi quicquam quod sit, omnino nequit: Nam nec Aristoteles hoc nec Auerroys negant, & Proclusa confirmat de influxu primae causae disputans. Si inquam influit aut noua determinatione agit, aut antiqua, eademque aeterna: si primum dicunt, contradicere id Aristotelis placito & ipsam eius propositionem infringere uidetur: Agit enim quod non agebat prius, hoc est influit in rem ubi facta est, in quam cum ea nondum esset non ita influebat, Cum igitur hoc ipso in casu id non repugnet dici, cur repugnet in alio? Dicent fortasse eum hoc agere rei creatae ministerio, Illud a se ipso nullo uidelicet intermedio, quare de altero dici posse, de altero minime. At non satis responsio facit, quia agit in rem ipse intentius & intime magis quam causa quae creata est & intermedia, semperque rebus adsistit, easque conseruat, quas cum creatae editaeque nondum essent, non conseruabat, ita nouam actionem nullo pacto quaeunt effugere. Si uero secundum dixerint, tunc habebimus sincere quod quaerebamus, ut pote, quod se se ab aeterno determinauerit cuilibet rei, dum ipsa est, suam influentiam largiri uelle: quare cum nouiter illa produxerit, nulla noua dispositio, aut nouus appetitus requirebatur. quod forte animaduertens eius discipulus Theophrastus, ex nihilo creasse Deum uniuersa uoluitb, & scriptis testatum reliquit. Et haec de physicis octo libris hactenus, ut facile depraehendatur non mentitum omnino simplicium, asseuerantem a rerum naturalium principiis, quia confusa atque composita sunt, prodire cognitionem minime demonstratricem, sed coniectura fultam. Verum praeter haec & falsitate nutare illam atque decidere monstrauimus.

2 habeat & ] habeat, & B. S. 5 aquo ] a quo B. S. 5 nequit: Nam ] sic! B. S. 6 hoc nec Auerroys ] hoc, nec Auerrois B. S. 7 Si inquam influit ] Si, inquam, influit S. 8 aeterna: si ] sic! B. S. 8 placito & ] placito, & B. S. 9 uidetur: Agit ] uidetur. Agit B. S. 10 est influit ] est, influit B. S. 10 esset non ] esset, non S. 11 influebat, Cum ] influebat. Cum B. S. 11 casu id ] casu, id B. S. 12 Illud ] illud B. S. 15 magis quam causa quae creata est & ] magis, quam causa, quae creata est, & B. S. 18 sincere ] syncere B. S. 18 ut pote ] utpote B. S. 19 uelle: quare ] sic! B. S. 20 requirebatur. quod ] requirebatur, quod B. S. 25 fultam. Verum ] fultam: Verum S. 26 monstrauimus ] demonstrauimus B. S. a Proclus, The Elements of Theology, B, Prop. 11, S. 13 sq. saporibus, 18, p. 237.

b Anonymus, Tractatus de

Responsio. Confutatio.

Theophrasti sententia. Simplicius.

662

Liber Sextus

182 r. 182 v.

Quod in libris de caelo, et quinta essentia, et alia multa quae Aristoteles asseuerat negari possunt, et quod eius rationes de mundi unitate ab aliis debilia argumenta existimantur. capvt nonvm. Contra quintam essentiam authoritatibus certatur. Atticus. Ambrosius. Augustinus. Franciscus.

Contra supposita quibus aristoteles utitur ad improbandum quintam essentiam.

Physicae auscultationis initia, media, fines tetigimus: reliqua naturalis philosophiae communis, scilicet, & spectatricis opera percensenda sunt. Occurrunt autem libri de caelo in quibus multo fastu grauique supercilio sectatores Aristotelis quintam essentiama praedicant, & demonstratam putant: quam & Atticus ridet platonicusb, & noster Ambrosiusc, cuius quarto libro meminimus etiam confutat, & Augustinusd abiicit: idque fieri ab eo Franciscus Maronius super septimo eius de Genesi lib. scribit: quoniam more platonico caelestia corpora ex ignea natura constare existimauerit. Idemque Augustinus fretus eisdem litteris, & caelum ex materia factum dicit, & de eius figura quam magno nixu Aristoteles orbicularem facere molitur, etiam scitari ipse contemnit, sed testimonio sacrarum literarum. eam uero quintam naturam ut probet Aristoteles suppositis utitur quae negari facile possunt, & iam platonici multi negant, qui & conclusionem quoque refutant: Nam ex igne caelum dicunt extitisse, uel multum habere ex ignea natura contendunt. neque propterea iure ab eo damnatur Anaxagoras, quod pro igne aetherem dixerit, nam aetymologiae ratio uerti potest, ut enim hic ἀθέω quod est curro, ita ab αἴθω idest ardeo potuit ille deduceree, & uti uidetur accommodatius. At illa supposita? motum simplicem simplici corpori deberi necessario, nun iri potest inficias? neque enim talis motus natura, per se se ita naturae corporis talis addictus est, ut eam consequatur nexu inuariabili, quoniam uariae motus species, uariaque natura, ut etiam corporum, & uariis de causis. neque enim licet uno ex accidente extrinsecus perspecto, rei cui id accidit uniuersam naturam tanquam perspectam & exploratam iudicare. quanquam etiam motum eum non rite depraehensum paulo post disputabimus. Item corpus simplex motum simplicem aliquem naturalem habere. num id pari pacto negabitur? 1 et ] & S. 1 multa quae ] multa, quae B. S. 2 asseuerat negari ] asseuerat, negari S. 4 Caput nonum.] Cap. IX. B. S. 7 caelo in ] coelo, in B. S. 10 meminimus etiam ] meminimus, etiam S. 11 Maronius ] Naronius S. 11 lib.] libro S. 11 scribit: quoniam ] sic! B. S. 15 sacrarum ] Sacrarum S. 15 literarum. eam ] literarum: eam B. S. 16 utitur quae ] utitur, quae S. 17 refutant: Nam ] refutant: nam B. S. 19 contendunt. neque ] contendunt, neque B. S. 20 dixerit, nam ] dixerit: nam S. 21 αἴθω idest ardeo ] αἴθω, id est, ardeo B. S. 21 ardeo potuit ] ardeo, potuit S. 21 uidetur accommodatius ] uidetur, accomodatius S. 22 nun ] num B. S. 25 causis. neque ] causis, neque B. / causis: neque S. 27 & ] et B. 27 iudicare. quanquam ] iudicare, quanquam B. S. 29 simplex motum ] simplex, motum B. S. 29 habere. num ] habere, num B. S. a cael. I 3, 270a; gen. et. corr. II 2. b PE 15, 7. c Ambrosius, Hexameron, 1, 6, 23, col. 146A. d Augustinus, Confessiones, 12, 2. e cael. I 3, 270b22 sq.; III 3, 302b4; Meteor. I 2, 339b22 sqq; De mundo, 2, 392a6 sq.

5

10

15

20

25

182 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

663

Negant sane uti diximus & haec & alia platonis asseclae nonnulli: & plotinus in libro de mundoa simplicem motum simplici corpori debere, unum ex sex illis suppositis dicit esse, quae si quis concederet Aristoteli, aeternitatem caeli tum posset comprobare, atque ita Damasciusb in commentario in primum Aristotelis de caelo librum, & proclus in Timaeumc, plotini secuti uestigia, decernunt. Sed uti diximus motus natura naturae corporis non est ita necessario addictus ut arbitrantur & peripatetici, & qui Aristotelem sequuntur platonici. quare & hoc suppositum & alia multa negari possunt, quo minus queat & caeli aeternitas asseri, & quinta prorsus essentia comprobari: Et quae ad ipsius quintae essentiae naturam consequuntur. Nec mirari satis possum tantam fuisse ab Aristotele authoritatem motui tributam, ut ex eius diuersitate, substantiae diuersitatem certo & sine controuersia se depraehendisse existimaret. Est enim accidens motus ipse, & a motore dependet: quare si quinta illa essentia non est animata, in motore requirenda est motus ratio, quae, scilicet, ab eo illi extrinsecus aduenit: si animata in animali ipso semet agitante talis motus exquirendus erit. qui scilicet aethereum consequitur animantem, is autem est orbicularis, qui ita sit illi congruus & aptus, ut hominibus uerbi causa progrediens motus, ut Gammaris uero Cancris & id genus caeteris aquatilibus retrogradiens. Ac multae quidem Aristotelicarum rationum mathematicis principiis nituntur, quae transfert ad probanda naturalia, qui modus argumentationis ab eodem Aristotele reiici solet, nec a genere ad genus fieri transitum demonstrando patitur. multaque antiquorum dogmata philosophorum quae freta uidebantur regulis mathematicorum plane non recipit. cur igitur recipiemus ipsi quod in primo de Caelo perfectum motum adstruxeritd, ex perfectione circuli? quod in secundoe rotundum asseruit eodem nixus circulo qui sit prima planarum figurarum? ut caetera taceam multa quibus eo in opere utitur de geometrarum abaco desumpta. Nec mihi faciunt satis qui quod caelum dodecaedro plato adscripseritf, propterea ab igne qui pyramidi, a cubo, qui terrae, ab icosaedro qui aeri, ab octaedro qui aquae sit

1 sane uti diximus & ] sane, uti diximus, & S. 1 haec & ] haec, & B. S. 1 nonnulli: & ] sic! B. S. 6 Sed uti diximus motus ] Sed, uti diximus, motus S. 6 natura naturae corporis non est ita ] natura, naturae corporis non est, ita B. S. 7 addictus ut ] addictus, ut S. 8 platonici. quare ] platonici, quare B. S. 8 suppositum & ] suppositum, & B. S. 9 comprobari: Et ] comprobari, & B. S. 11 tributam, ut ] tributam ut B. 14 essentia ] essenia B. 14 est ] esse B. S. 16 erit. qui ] erit, qui B. S. 18 Gammaris uero Cancris & ] Gammatis uero Cancris & B. / gammaris uero cancris & S. 22 patitur. multaque ] patitur, multaque B. S. 23 philosophorum quae ] philosophorum, quae B. S. 24 recipit. cur ] recipit, cur B. / recipit: cur S. 24 ipsi quod ] ipsi, quod B. S. 24 perfectum ] perfectam B. 26 circulo qui ] circulo, qui B. S. 28 satis qui ] satis, qui B. S. 28 dodecaedro ] Dodecaedro B. S. 29 cubo, qui ] cubo qui S. 29 icosaedro ] isocaedro B. S. 29 octaedro ] ocaedro B. / octoedro S. a Plotin, 2. Enneade, 2, 1 sq. b Damascius, In Cael 1; Simplicius, In de caelo commentaria, 12, 3 sqq. c Proclus, Commentary on Plato’s Timaeus, 3, 3, 1, p. 85 (38). d cael. I 2, 269a19 sq. e Ibid. II 3, 286b10 sqq. f Platon, Timaios, 54D sqq.; cael. III 7, 305b sqq.

Plotinus.

Damascius. Proclus.

Confutatio tacitae responsionis ad defensionem quintae essentiae ex mathematicis dogmatibus.

664

Contra alia multa in opere de caelo positae.

Contra rationem de caeli aeternitate.

Contra dextrum et sinistrum in globis caelestibus.

Liber Sextus

182 v. 183 r.

datus, putauerit esse diuersum, hoc est quintae simplicisque naturae: quintae fortassis ut qui conflaretur ex illis, nec una proprie illarum esset naturarum, simplicis nequaquam: quoniam apertissime non aliena esse natura ab illis quattuor asseuerat, uel igne plurimum participare. Et preterea tangi posse uoluit, quod negat Aristoteles, qui tactum nisi rei compositae ex elementis concedit. Ac mihi sane uidetur in iis quae ad ipsius quintae essentiae na turam consequuntur, & ad alia etiam multa potuisse Aristotelem & modestissime quidem id agere interscribendum opus de caelo, quod multis post saeculis noster aegit Augustinus, postquam libros edidit super genesim ad litteram: ut enim hic scripsit plura in eo libro esse quaesita quam inuenta, & ex inuentis pauciora firmataa, ita ille scribere potuisset, plura esse in opere de caelo supposita quam probata, & ex iis quae probasset pauciora ualidis argumentationibus communita. Rationes enim quibus utitur Aristoteles ad probandum diuersam caeli naturam ab elementis ita ut quinta propterea iudicari debeat, eluduntur Axenarcho atque Philopono, Sed de illis paulo post seorsum agemus, nunc alia quaepiam insinuanda sunt, ut depraehendamus non ea solum in re, sed & in aliis quoque caelestibus Aristotelem debilibus epicherematibus uti consuesse. Ac ut non repetam quae paulo ante significaui multas Aristotelicarum rationum mathematicis principiis niti, quae contra ipsiusmet Aristotelis regulas transferuntur ad probanda naturalia. Argumentum illud contra caeli originem, quo illud aeternum aduersus platonem statuere nititur, nun fuere qui deriserint? quando uice demonstrationis topica utitur persuasione, eo freta loco cui nomen a communata proportione fecerunt. Ac illa etiam non persuaderi quod sategerat affirmarunt. Incorruptibile quoque caelum dum asserit ex opinione gentium, quis ferre aequo animo poterit? ibi uidelicet Deos incorruptibiles habitareb, ipsumque propterea corruptioni minime obnoxium, nec item unquam tot saeculis immutatum: quis quaeso hoc tradidit? quis etiam si qui traderet, posset si mutaretur aduertere? quando nec in gemmis Aristotelis sententia corruptibilibus, potuit quisquam sensu ullo senium ne dum propinquum interritum & corruptionem sensibus ullis apte coniectari. Dextrum praeterea & sinistrum in caeloc, qua ratione firmatur? An homo ille qui supinus iacere fingitur, fractis erat cruribus? ut consilio medicorum iacere non posset in latus. Cur eius caput ad austrum magis quam ad boream 1 putauerit esse ] putauerit, esse S. 1 est quintae ] est, quintae B. S. 2 fortassis ut ] fortassis, ut B. S. 2 conflaretur ex ] conflaretur, ex B. 5 tactum nisi ] tactum, nisi B. S. 7 Aristotelem & ] Aristotelem, & S. 8 interscribendum opus de caelo, quod ] inter scribendum opus de coelo quod B. S. 9 litteram: ut ] sic! B. S. 10 quaesita quam ] quaesita, quam B. S. 14 elementis ita ut ] elementis ita, ut B. / elementis, ita, ut S. 15 Axenarcho ] a Xenarcho S. 15 Sed ] sed B. S. 21 nun ] num B. S. 24 sategerat affirmarunt ] sategerat, affirmarunt S. 25 Deos ] deos B. 27 immutatum: quis ] sic! B. S. 30 interritum ] interitum S. 32 consilio ] concilio S. 33 magis quam ] magis, quam B. S. 33 boream ] hoream B. / Boream S. a Augustinus, Retractationes, 2, 24, 1.

b cael. II 1, 284a12.

c Ibid. II 2, 284b8 sqq.

5

10

15

20

25

30

183 r. 183 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

665

collocatur? an ut erectis fortasse cruribus tam bellum ederet spectaculum, ut polum hunc nostrorum editiorem plantarum uestigiis obumbraret? more illorum planipedum sciopodum, quos aut inuenit aut finxit uetustas. Sed ne fabulosis fabulosa tantum impetamus, quo pacto quaeso illud dextrum & sinistrum accipient mathematici, qui nonam, qui decimam etiam sphaeram statuunt, & qui motum australem introducunt? Primum enim conuersionis caeli principium id facit Aristotelesa, unde oriuntur stellae, eas enim oriri uarie nona & decima supra posita necesse est, unde scilicet motus ipse dependeat, nam octauam tantum agnouit & supremam statuit Aristoteles & qui eum praecessere plato & aegyptii. Et ipse quidem Aristoteles cum uagae stellae contrario mouerentur motu ac fixae, uariae quoque ad earum habitudinem dextrum figurauit & sinistrum in ipso secundo de caelo uolumine: ut mittam quod .Io. Scotus in secundo sententiarum commentariob censet in caelo ex natura rei non esse dextrum siue sinistrum. At qua firmitate demonstratio- Contra rationes de nem quam dicunt de mundi & terrae unitatec ostentant? & quam libenter? mundi unitate. quam quidem ut de me fatear nunquam demonstrationem putaui, & propositiones quibus corrogatur, debiles & parui momenti & a locis topicis mutatas semper duxi. Credidi equidem semper sensilem hunc mundum unum esse, Sed fide credidi non Aristotelis id rationibus mihi persuasi. & quanquam ex nostris Theologis .s. Thomas Aristotelis rationem de terrae unitate in prima theologicae summae parted recepit, nihilominus eam rationem non pro certa, sed pro dubia eius expositor Caietanuse admisit. Caeterum & ante & post .s. Th. caietanus Thomae tem pora, theologi quoque ex nostris & probatissimi & acutissimi, & eam & alias Aristotelis rationes de mundi & terrae unitate uel retuderunt uel irriserunt: sed & philosophi quoque gentium nonnulli non eorum ex numero qui Democritum, sed qui platonem secuti sunt idem effecerunt & ex hebreis aliqui. Quare non incongruum uidetur ut etiam quae ipsi excogitarunt paucis expromam, paucis inquam, quoniam si multis, quod est actum, agam, si paucis, quod effuse alii magnaque copia nihil aliud meditati disseruere, breuiter

3 sciopodum ] Sciopodum S. 3 inuenit aut ] inuenit, aut B. S. 9 dependeat, nam ] dependeat: nam S. 9 Aristoteles & ] Aristoteles, & B. S. 12 figurauit & ] figurauit, & B. S. 12 uolumine: ut ] sic! B. S. 13 .Io.] Ioan. S. 17 momenti & ] momenti, & B. S. 19 Sed ] sed B. S. 19 credidi non ] credidi, non S. 19 persuasi. & ] persuasi, & B. S. 20 .s.] S. B. S. 22 ante & post .s.] ante, & post S. B. S. 23 nostris & probatissimi & ] nostris, & probatissimi, & B. S. 24 eam & ] eam, & B. S. 24 mundi & terrae unitate uel retuderunt uel ] mundi, & terrae unitate, uel retuderunt, uel B. S. 25 irriserunt: sed ] sic! B. S. 26 numero qui ] numero, qui B. S. 26 sunt idem ] sunt, idem S. 26 effecerunt & ] effecerunt, & B. S. 27 etiam quae ] etiam, quae B. S. 27 excogitarunt paucis ] excogitarunt, paucis S. 28 paucis inquam ] paucis, inquam S. 29 alii magnaque ] alii, magnaque B. S. a cael. II 7, 289a11 sqq. b Johannes Duns Scotus, In librum secundum sententiarum, lib. 2, dist. 2, qu. 6, 4, k, p. 330. c cael. I 8, 276a20 sqq. d Thomas von Aquin, Summa Theologiae, Iª, q. 47, a. 3. e Thomas de Vio Caietanus, Summa totius theologiae S. Thomae de Aquino, Iª, q. 47 a. 3, fol. 165 v.

666

Liber Sextus

183 v.

perstringens, nec fructu lector carebit, nec uerborum multitudine fatigabitur. Illam igitur qua nititur Aristoteles rationem de tota uno in mundo consumata Ambrosius. materia, dum de caeli unitate disserereta: Ambrosius in secundo hexaemeron Robertus ol. operis librob satis irrisit. Robertus olchot in secundo commentariorum in sententias theologicasc confutauit. Sed nostrorum theologorum quoniam eis minus forte credent, qui nimio plus gentium philosophos magnifaciunt, nunc habenda mentio non est, citandi enim prius ii sunt quibus magis herent authores Plutarchus. gentium: Atque ita hostes eorummet armis impugnabimus. Apud plutarchum grauem omni dubio procul & copiosum apud gentes authorem, dum agitur de defectu oraculorum, eo libro cui fecit titulum περί τῶν ἐκλειλοιπότων χρηστηρίων, multa disputantur de unitate mundid, sed quae nostrum ad propositum faciunt edisseram quam paucissimis: Nam ille multis id egit longoque progressu. Graece referam quaepiam, in quibus uice fungar interpretis ut saepe feci, ut faciendum quoque est, dum habentur cum talibus hominibus uerba, uti si remittantur ad graecos codices, putent se ad taprobanam,aut ad incognitas illas prioribus seculis terras, nostra aetate hispanorum nautarum labore repertas, relegari. Item quandoque non interpretis solum, uerum & expositoris enarratorisque, Atque etiam paraphrastis, etiam compilatoris, partes exequar hoc in negocio. Cum itaque eo in libro pleraque dicta essent de pluritate mundi & unitate, resque eo inclinari uideretur, ut plures haberi deberent, dictumque fuisset εἰ γαρ οὐτε ἀνθρωποσ εἶσ, οὔτε ἂστρον, οὔτε δαίµων, τί κωλύει µηδε κόσµον ένα τήν φύσιν ἔχειν. αλλά πλείονασ. ὁ γάρ λέγων ὁτι καὶ γὴν µίαν ἔχει καὶ θάλατταν ἐµφανέστι παρορᾶ τὶ τῶν ὁµοιοµερών. τήν τε γὰρ γῆν εισ ὁµώνυµα µέρη, και την θάλατταν ὡσαύτωσ διαιρούµεν. τού δε κόσµου µέροσ, ουκ έτι κόσµοσ. αλλ᾽ εκ διαφόρων φύσεων συνέστηκε. καὶ µήν ὅ γε µάλιστα φοβηθέντεσ ἕνιοι καταλεισκουσι τήν ὕλην εἰς τόν κόσµον ἅπασαν. ὡς µηδέν ὐπολειποµένην εκτόσe: hoc est si enim neque homo unus est in natura, neque astrum, neque Daemon, quid prohibet non unum mundum, habere naturam, sed uel plures. qui enim dicit, quoniam & terram unam habet & mare, manifeste praeterit, quod est ex similibus constitutum. Et enim terram in 2 fatigabitur. Illam ] fatigabitur: Illam S. 2 consumata ] consumtnata S. 7 sunt quibus ] sunt, quibus B. S. 9 procul & ] procul, & B. S. 12 faciunt edisseram ] faciunt, edisseram S. 12 paucissimis: Nam ] paucissimis: nam S. 13 interpraetis ut ] interpretis, ut S. 15 taprobanam ] teprobanam B. / Taprobanam S. 15 Marg. in S: Quae insula in mari Indico sita, vocatur nunc Sumatra 18 enarratorisque, Atque ] enarratorisque atque B. S. 21 fuisset εἰ ] fuisset: εἰ S. 21 ἀνθρωποσ εἶσ ] ἀνθρωπος εἶς B. S. 22 πλείονασ ] πλείονας B. S. 24 εισ] εις B. S. 24 ὡσαύτωσ ] ὡσαύτως B. S. 25 µέροσ] µέρος B. S. 25 κόσµοσ ] κόσµος B. S. 26 φοβηθέντεσ ] φοβηθέντες B. S. 27 est si ] est, si B. S. 28 mundum, habere ] mundum habere B. 29 plures. qui ] plures, qui B. / plures: qui S. 30 Et enim ] Etenim B. S. a cael. I 9, 278a20 sqq. b Ambrosius, Hexameron, 2, 2, 5, col. 158B. c Robert Holcot, In quattuor libros sententiarum quaestiones, lib. 2, qu. 2, a. 6, ad prim. arg. primi dubii, s. p. d Plutarch, De defectu oraculorum. e Plutarch, De defectu oraculorum, 24, 423E–424A, p. 90, l. 8–17.

5

10

15

20

25

30

183 v. 184 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

667

aequiuocas partes & mare similiter diuidemus, mundi autem pars non etiam est mundus, sed ex differentibus naturis constituitur, At qui nonnulli sunt qui hoc praecipue ueriti, materiem uno in mundo uniuersam consumunt ut nihil extrinsecus relinquatur. haec fere eo in libro & plura in hanc sententiam alia, ut quod etiam si plures mundi essent, nihil tamen incompositum nihil inordinatum propterea, nihil ex alio in alium quod tanquam excideret, atque deflueret, sed pari concordia, nulloque inordinato casu res ageretur. quod licet animaduertere in hoc ipso quem incolimus, ubi tam multa, tamque uaria corpora, quae sua mole suoque fulgore, & mirabili consensu spectantium oculos detinent atque demulcent: & post paululum subiecit ἀδίνατον γὰρ ὀυθέν ἐστι τούτων, οὐτε µυθώδεσ, οὐτε παράλογον, ετιµὴνὴ δία τατοῦ αριστοτέ λους ὑπό ψωνταί τινεσ, ὡς φισικῶς ἔχονταa: hoc est nihil autem horum est impossibile, neque fabulosum, neque irrationale: nisi per Iouem suspicentur quidam Aristotelea se se habere tanquam naturaliter: haec ille: Mox & quae ipsa essent cum subiecisset, corpora uidelicet naturalia proprios habere locos: Quapropter necessario terram ad meditullium ferri, inde aquam, unde & si plures essent mundi euenturum ut alicubi super igni terra collocaretur, alicubi aliter, atque hoc ex ordine colligi unum esse mundum ex necessitate non plures, tum subiecit: ἀλλὰ καὶ τάυτα πειθανῶς µᾶλλον, ἤ ἀληθῶς εἴρηται.b id est. Sed & haec persuasibiliter magis quam uere dicuntur: & causas illico subintulit, quod quae dicebat & medium, & subtus, & supra, ad ipsum dumtaxat referret mundum, de cuius solitudine siue unitate quaestio uersaretur: neque enim ad uacuum id referri, cum sublatum iri uellet, in quo quidem uacuo medium non esset, sicuti nec primum, nec postremum, finis enim haec ipsa, infinitum autem idest non terminatum omnino uacuum: de cuius conditione cum disseruisset, relinqui censui, uti medium non loca ipsa per se se facerent, sed corpora se se pellentia inuicemque cedentia. Quod si motus mutationesque opifici quem δηµιουργὸν appellat, referri debere acceptas constiterit, continebit inquit mundus, unum quodque in se ipso: terram si quidem & mare unus quisque mundus habet, & medium unusquisque proprium, & corporum naturas uarias atque mutationes. Quod enim extra est uel nihil inquit est, uel

2 At ] at B. S. 3 consumunt ut ] consumunt, ut S. 4 relinquatur. haec ] relinquatur: haec B. S. 4 libro & ] libro, & B. S. 5 etiam si ] etiamsi B. S. 5 incompositum nihil ] incompositum, nihil S. 7 ageretur. quod ] ageretur, quod B. S. 10 demulcent: & ] sic! B. S. 10 subiecit ἀδίνατον ] subiecit: ἀδίνατον S. 12 τινεσ ] τινες B. S. 12 est nihil ] est, nihil B. S. 14 Aristotelea ] Aristotele B. S. 14 naturaliter: haec ille: Mox ] sic! B. S. 16 locos: Quapropter ] locos: Quapropter B. / locos, Quapropter S. 19 subiecit: ἀλλὰ ] sic! B. S. 19 εἴρηται. id est. Sed ] εἴρηται, id est, sed B. S. 20 magis quam ] magis, quam B. S. 20 dicuntur: & ] sic! B. S. 21 dumtaxat ] duntaxat B. S. 22 uersaretur: neque ] sic! B. S. 25 autem idest non ] autem, id est, non B. S. 25 uacuum: de ] sic! B. S. 26 uti ] tuti B. S. 30 unus quisque ] unusquisque B. S. 31 est uel ] est, uel B. S. a Plutarch, De defectu oraculorum, 25, 424B, p. 91, l. 5–9.

b Ibid. 26, 424C, p. 91, l. 19.

668

Liber Sextus

184 r. 184 v.

uacuum infinitum, cuius nullum medium inuenitur. Si uero plures mundi fuerint unicuique proprium erit medium, proprius motus, & non secus ac alii, hoc in ipso esse decernunt. Mox potissimam illam argumentationem qua probare Aristoteles uoluit, si plures essent mundi, fieri uti ad unum medium una quaeque terra ferretur, quae suopte pondere centrum petit, illam inquam argumentationem & flocifaciens & irridens scribit ὀδε ἀξιών πολλῶν µεσῶν ὄντων, ἐφἕν µόνον ώθεῖαθαι τὰβὰρη πανταχόθεν, οὐθὲν διαφέρει τοῦ πολλῶν ὄν των ἀνθρὼπων αξιοῦτοσ, ἐις µίαν φλέβα τὸ πάντα χόθεν αῖµασυρρεῖν. καί µία µήριγγη τουσ πάντων ἐγκεφάλουσ περιέχεσθαιa, idest latine. Qui autem dignum existimat ut si plura sint media, ad unum solum undecunque grauia pellantur, nihil ab eo differt qui dignum existimaret, si plures sint homines, ad unam tantummodo uenam eorum sanguinem undecumque confluere, & una sola membrana omnium cerebra contineri. Caeterum iis non contentus plura subnectit, quibus & eius soluantur rationes, & minime necessariae monstrentur. Inde mouet in stoicos, qui unum & ipsi mundum uolebant, & eorum rationes irridet, longique postea subsellii opere de numeris & figuris disputat, ac quinarium numerum mundis aptat, eiusque de natura pleraque disserit, Solutio quarundam platonicam hac in re opinionem praeferens Aristoteleae. Cuius, quantum ad Aristotelis rationum. me attinet, argumenta minime unitatem mundi demonstrare puto, probabilesque tantummodo existimo rationes quibus Aristoteles utitur non necessarias, & quas facile theologus reiiciat, apud quem Dei potestas infinita plures si uoluisset creare & dirruere mundos ualeret, Et quas etiam non difficulter philosophus neque secta Democriti atque Leucippi nixus, neque insania epicurea fretus, sed probabili ratione usus, non multo negocio disoluat: tamque facile posse eas dissolui, Robertus olchot cuius meminimus existimauitb, ut nullo modo Aristotelem ea in re posse defendi sanxerit nisi fide supposita. quod quidem licet intueri apud eiusdem authoris librum in sententias theologicas secundum, articulo sexto secundae quaestionis.c Certe (ut mihi uidetur) si diuersae existimarentur speciei qui plures afferentur mundi, nihil omnino Aristotelis rationes haberent ponderis, quia & diuersa esset terrae, aquae & caeterarum partium species & natura. Si eiusdem, tunc sibi illae ipsae partes conuenirent, nec suum egrederentur mundum, sua media quaecunque grauia corpora peterent, & quae leuia sunt superiora conscenderent: & idem in

5 una quaeque ] unaquaeque S. 6 flocifaciens & ] floccifaciens, & B. S. 6 scribit ὀδε ] scribit: ὀδε S. 8 αξιοῦτοσ ] αξιοῦτος B. S. 9 ἐγκεφάλουσ ] ἐγκεφάλους B. S. 9 idest latine. Qui ] id est latine. Qui B. / id est Latine: Qui S. 22 uoluisset ] uoluisse B. S. 22 Et ] & B. S. 23 philosophus neque ] philosophus, neque S. 24 disoluat: tamque ] dissoluat: tamque B. S. 25 olchot cuius ] Olchot, cuius B. S. 26 sanxerit nisi fide supposita. quod ] sanxerit, nisi fide supposita, quod B. S. 30 Aristotelis ] Aristot. B. 31 species & ] species, & B. S. a Plutarch, De defectu oraculorum, 27, 425A, p. 93, l. 4–8. b Robert Holcot, In quattuor libros sententiarum quaestiones, lib. 2, qu. 2, a. 6, ad prim. arg. primi dubii, s. p. c Ibid., lib. 2, qu. 2, a. 6.

5

10

15

20

25

30

184 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

669

caeteris iudicium proportione pari, quod etiam Roberto placuisse comperi. At Remotio obiectionis. dicet quispiam num legisti in duodecimo libro primae philosophiae particula quadragesima nonaa, idem quod alibi quantum ad caeli unitatem pertinet Aristotelem decreuisse, sed aliam assignasse & explicasse causam? legi sane, atque perlegi, & non maioris esse roboris existimaui. Neque enim ad mobilia eiusdem speciei exigitur tanquam necessarium, ut motor sit eiusdem speciei, cum ipsi motores sint abstracti, ut a plerisque existimatur. Quod si coniunctos putauisset quemadmodum animae corporibus iunguntur, ita ut ex duobus illis una dissultaret species, si hoc absurdum non esset, neque absurdum id haberi deberet, ea, scilicet, quae sunt eiusdem speciei habere materiam, materiam inquam non obnoxiam corruptioni, sed corpus simplex quintae naturae, quales ipse Aristoteles caelestes orbes existimauit, atque hac de causa una in specie plura indiuidua collocari. Quare siue animatos orbes uoluit uti plerique omnes credunt eum sensisse, ratio illa nihil habet momenti, siue abiunctos censuit motores ab orbibus, ut aliqui iudicant, non sequitur ut eiusdem speciei necessario teneantur: unde nihil eo discursu prohiberetur, quo minus eiusdem speciei plures mundos haberi, quispiam philosophorum existimare potuisset. Qua re probabiles non necessarias eius hac de re argumentationes fuisse, nec omnino suis quas in posterioribus analyticis tradidit regulis ad amusim quadrareb, neutiquam ullus nunc ambiget grauis rerum aestimator. Hebraeus item ille cuius supra fecimus mentionem plures esse potuisse mun- Hasdei dos asseueratc, nec rationes Aristotelis quicquam probasse contendit. Reperiri posse magnitudinem infinitamd, & dimensiones separatas infinitas, & uacuum dari, & mundos orbiculari figura necessario non consistere uoluite: nanque illa explodit, definitionem infiniti uerificari de eius partibus: reiicit & illud differentias positionis esse terminatas, nam specie concedit, numero minime, cum hic illo & ille alio possit esse superior usque in infinitum. Si enim ut inquit non datur sursum absolutum, nullum sequitur inconueniens, negat etiam corpus infinitum orbiculari figura pollere, quoniam quod non finitur caret extremis.f Et affirmat praeterea omnem figuram posse in orbem moueri.g Sed reuertor ad graecos.

2 quispiam num ] quispiam, num S. 6 exigitur tanquam ] exigitur, tanquam B. S. 16 teneantur: unde ] sic! B. S. 18 probabiles non ] probabiles, non B. S. 20 amusim ] amussim B. S. 21 mentionem plures ] mentionem, plures S. 22 Reperiri ] Reperi S. 24 uoluit: namque ] uoluit: nanque B. S. 25 partibus: reiicit ] sic! B. S. 26 illud differentias ] illud, differentias S. 27 illo & ] illo, & B. S. 28 enim ut inquit non ] enim, ut inquit, non S. 30 extremis. Et ] extremis, & B. S. a Met. XII 8, 1074a1 sqq. b Anal. post. I 9, 75b38 sqq. c Or Hash. 1, 2, 1, p. 82; 4, 3, p. 337 sqq. d Ibid. 1, 2, 1, p. 70 sqq. e Ibid. 1, 2, 1, p. 72. f Ibid. 1, 2, 1, p. 81. g Ibid. 1, 2, 1, p. 79 sq.

670

Liber Sextus

184 v. 185 r.

Quod in libris item de coelo et Xenarchus et Philoponus Aristoteli contradixere multis in rebus, et quod multa quoque adduci non incommode possent. capvt decimvm.

Dionysius.

Philoponus.

Contra resp. magenteni.

Et enim Xenarchi & Philoponi & aliorum contra Aristotelica de mundo placita rationes, adducere omnes facile possem, & quae ab Alexandro & Magenteno pro Aristotele excogitata sunt non difficulter (nisi fallor) dissoluere. Sed opus esset integro libro. Quare paucula sat fuerit adnotasse, & uiris doctis innuisse potiusquam explicasse, uti de linea quae dicitur a Graecis ἕλιξ quam simplicem ille contendit non mixtae naturae, & uidetur etiam Xenarcho consensisse Archimedes, cum intermedio ipsius lineae, curuam lineam circularem in rectam, ut figuram orbicularem in quadram redigeret, resoluere curauit.a quod si ita haberetur, alii essent simplices motus per alias lineas quam quae positae sunt ab Aristotele: ut nec inde simplicem corporum naturam comprobare possent. Ac sane memini probatissimum theologum Dionysium dum de motu mentium super celestium deque animae motu dissereret in libro de diuinis nominibus, fecisse mentionem motus & circularis & recti & curui siue reflexi, & affirmasse tria haec motuum genera in rebus sensibilibus in uniuerso reperiri, ut alia uidelicet mouerentur circulariter, alia secundum rectam lineam, alia curue siue reflexe, atque ut eius uerbis utar, κυκλικῶσ κατὲ ὐθέιαν ἐλικοειδῶσ.b Philoponusc quoque motus differentes in differentes rerum naturas non esse referendos inde probat, quod si ita esset, eorundem motuum unam esse naturam confiteri oporteret, quod tamen ab Aristotele negatur, ut pote qui diuersarum esse naturarum aquam & terram dicit, utranque tamen eodem motu recto ad centrum ferri. Nec obstat Magenteni (ut mihi quidem uidetur) illa responsio, terram ad centrum, aquam uero ad terrae ferri superficiem, quoniam ambo qua grauia sunt centrum petunt, & recta linea suopte naturali motu feruntur. Praeterea quoque urget Philoponus nihil prohibere, quin caelum etiam si diuerso ab elementis motu deferatur, eiusdem cum eis naturae possit censeri, quoniam terra & aqua quas diuersae constat esse naturae, 1 Xenarchus et ] Xenarchus, & S. 2 et ] & B. S. 4 Caput decimum.] Cap. X. B. S. 5 Philoponi & ] Philoponi, & B. S. 7 sunt non ] sunt, non B. S. 7 dissoluere. Sed ] dissoluere: sed S. 12 curauit. quod ] curauit, quod B. S. 13 lineas quam ] lineas, quam B. S. 14 Aristotele: ut ] sic! B. S. 16 super celestium deque ] super coelestium, deque B. / supercoelestium, deque S. 16 diuinis ] Diuinis S. 17 circularis & recti & curui siue ] circularis, & recti, & curui, siue B. S. 18 motuum genera ] motuum, genera B. 19 uidelicet mouerentur ] uidelicet, mouerentur B. S. 20 κυκλικῶσ ] κυκλικῶς B. S. 21 ἐλικοειδῶσ ] ἐλικοειδῶς B. S. 23 ut pote ] utpote B. S. 24 aquam & ] aquam, & B. S. 27 sunt centrum ] sunt, centrum S. 30 terra & ] terra, & B. S. a Simplicius, In Aristotelis de caelo commentaria, 13, 21 sqq. b Ps.-Dionysius, De divinis nominibus, 153, 4, 8. c Simplicius, In Aristotelis de caelo commentaria, 26, 31 sqq.

5

10

15

20

25

30

185 r. 185 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

671

eodem motu qui est ad centrum moueantur. Ad haec subnectit caelum qualitatibus elementorum frigore & calore non carere, etiam si grauitate & leuitate careret: Neque enim inquit si leuia corpora contingit esse calida, similiter & si grauia omnino sunt frigida, sequetur ex necessitate, quae neque leuia neque grauia sunt frigiditate & caliditate priuari: quoniam sana non est ex antecedente propositione subuersio, Si quis enim homo est, omnino & animal est, non tamen si quid non est homo, uerum erit dicere quod non sit animal.a Addit & illud. Si Alexander recte sanxit eum esse proprie secundum Aristotelis doctrinam circularem motum, qui esset circa centrum totius uniuersi, recte quoque & illud statuetur, motus qui non sunt circa centrum uniuersi proprie non dici circulares, qui & simplices appellantur: Astra uero secundum plurimos astronomorum circa propria mouentur centra, quoniam eundem non habent cum uniuerso orbe centrum, neque astra neque eorum epicycli, neque illae quae appellantur eccentricae sphaerae, namque & a terra absunt saepenumero, & terrae etiam saepenumero propinquiores aliis alii planetae inueniuntur. proprieae itaque circulares non erunt istiusmodi motus, nec aliis corporibus caelestibus plane conformes. Mitto & quae simplicius in primo de caelo commentariob, & alii etiam ipsius Aristotelis sectatores aduersus ipsum Aristotelem conscripsere. Illud sane addi posset a nobis hoc loco, de uniformi motu sphaerae octauae, quam statuit ultimam, aliter scribi oportere si posterioribus caelorum dimensoribus stare uoluerimus, qui nonam & decimam super octaua collocant, nec non retrogradientem eam atque etiam in austrum & septentriones motam suis obseruationibus colligunt, quare non eo motu uniformi quem ille existimauit (quoniam extimam eam caeteraque omnia ambientem putauit) octaua sphaera mouebitur: peribitque longus ille Aristotelearum rationum super eo negocio discursus. Addi & illud facile quiret, quo uidelicet falso imputat in ipso tertio de caelo libro parmenidic, tanquam existimarit nihil esse praeter substantiam rerum sensibilium: Diximus enim & non multo post dicturi sumus, parmenidem non ita sensisse, uti de eo scribit Aristoteles, idque etiam ipsius parmenidis uerbis comprobabo. Addere & alia pleraque possem, quae in praesens omittam spatiis exclusus iniquis: nam

1 motu qui ] motu, qui B. S. 1 centrum moueantur ] centrum, moueantur S. 3 careret: Neque ] sic! B. S. 3 enim inquit si ] enim, inquit, si S. 5 leuia neque ] leuia, neque B. S. 5 priuari: quoniam ] sic! B. S. 6 Si ] si B. S. 7 dicere quod ] dicere, quod B. S. 8 illud. Si ] illud, Si B. S. 8 proprie secundum ] proprie, secundum S. 11 appellantur: Astra ] sic! B. S. 13 astra neque ] astra, neque B. S. 14 illae quae ] illae, quae B. S. 14 sphaerae, namque ] sphaerae: namque S. 16 inueniuntur. proprieae ] inueniuntur, proprieae B. S. 21 uoluerimus, qui ] uoluerimus qui B. S. 24 uniformi quem ] uniformi, quem S. 24 existimauit (quoniam ] existimauit, (quoniam S. 25 mouebitur: peribitque ] sic! B. S. 28 sensibilium: Diximus ] sic! B. S. 31 iniquis: nam ] iniquis, nam / B. iniquis: nam S. a Simplicius, In Aristotelis de caelo commentaria, 30, 29 sqq. 1, 298b15 sqq.

b Ibid. 32, 1 sqq.

c cael. III

672

Liber Sextus

185 v.

satis haberi debet si de caelo insigniores quae putari solent demonstrationes duxerimus incontrouersiam.

Multa quae Aristoteles in libris de generatione posuit ut stata et firma, et rationibus impugnari posse et impugnata fuisse. capvt vndecimvm. Quam multa Aristotelis placita in libris de caelo & confutata & infirmata fuerint rationibus authoritatibusque uirorum illustrium, ex iis quae proxime scripsimus manifestum est. At si e caelo ad elementa descenderis, non minora fortasse depraehendes: quorum elementorum conditiones, proprietates, qualitates in libro de generatione repositas, multi non recepere, sed Auth. liber de & impugnauere plerique. Equidem praeter illud quod scripsimus in libro de elementis. Elementisa, uarium fuisse Aristotelem, cum in opere de caelo terram opposuit ignib, ex summa locorum distantia summa inter ea elementa repugnationem imaginatus, in libris uero de generatione aquam igni ex pugna qualitatum opposuitc, unde fortasse duplicem calorem duplicemque frigiditatem commentus est aegidiusd: praeter alia quoque maioris momenti, non posse certa & euidenti ratione sciri numerum elementorum, non posse eorum sedes sine controuersia cognosci, non posse eorum qualitates primas quas ille pro uero & confesso posuit, exacte deprehendi: praeter alia quoque eo in libro probabiliter disputata, quae ne facta faciam hoc loco non recenseo: iam enim editus & in publicum datus est is liber in quo haec continenture, ubi de qualitatibus elementorum multa extrahi possent contra libros de generatione Aristotelis. praeter haec inquam & alia nonnulla cogitata nostra: postea animaduerti qui ante me de elementis scripserant non omnes Aristoteli consensisse: quapropter ex re uisum est fore, si hoc quoque loco eorum sententias subnotarem. Thomas Garbius. Scribit Thomas Garbius secunda quaestione de elementisf, recitata opinione Aristotelis & Auerroys de qualitatibus elementorum in libro de generatione 1 insigniores quae putari solent demonstrationes ] insigniores, quae putari solent, demonstrationes S. 2 incontrouersiam ] in controuersiam B. / controuersiam S. 4 et firma, et ] & firma, & B. S. 4 et ] & B. S. 5 Caput undecimum.] Cap. XI. B. S. 6 confutata & ] confutata, & B. S. 8 scripsimus manifestum ] scripsimus, manifestum S. 11 illud quod ] illud, quod B. S. 16 aegidius: praeter ] sic! B. S. 18 primas quas ] primas, quas S. 19 deprehendi: praeter ] sic! B. S. 20 recenseo: iam ] recenseo, iam B. / recenseo: iam S. 21 liber in ] libet, in B. / liber, in S. 23 praeter ] Praeter B. S. 23 haec inquam & ] haec, inquam, & S. 24 scripserant non ] scripserant, non S. 27 Auerroys ] Auerrois B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De elementis, 1, 2, p. 169. b cael. I 4, 277a22 sq. c gen. et corr. II 3, 331a1 sq. d Aegidius Romanus, Expositio in libros de generatione et corruptione Aristotelis, qu. 20, p. 127 sqq. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, De elementis, 1, 2 sqq. f Tommaso del Garbo, Summa medicinalis, tr. 1, qu. 2, fol. 4 r sqq.

5

10

15

20

25

185 v. 186 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

673

positis: quod unum quodque elementum suam habet praecipuam & prae omnibus aliis qualitatem: Ignis caliditatem in summo: siccitatem non ita, Aer humiditatem in summo, non autem frigiditatem, Aqua frigiditatem summe possideat, non ad summum uero humiditatem, terra siccitatem summam obtineat, non autem summam frigiditatem: idque multorum authoritate probat, & ipsius etiam Auerroys in meteorologicis testimonio. subindeque addit Aristoteli Albertum contradixisse terram frigidiorem aqua multis argumentis decernentem, & si Albertus quandoque contradixisse, non uult uideri, dum frigiditatem aquae, humiditati ipsius mauult contulisse Aristotelem, quoniam frigiditas, eius ipsius essentiae sit magis intima quam humiditas. Caeterum Garbius idem, opinionem Aristotelis & sectatorum magis consuetudine quadam introductam affirmat, quam ualidis rationibus: probareque id ipsum conatur longo ualidoque discursu: inquo euidenti ratione probari negat posse, quattuor esse elementa simplicia: nec simplicitati ipsi mixtorum constitutionem adstipulari, quae semper ex mixtis non simplicibus conflari uideatur. Negat item probari posse euidenti ratione, purum terrae aut aquae aut aeris elementum reperiri, diuersum ab eis quae tanguntur mixtis, siue perfecte siue imperfecte constitutis. Ignem quoque in concauo orbis lunae collocatum, negat posse conuinci: cum nullum eius rei experimentum haberi queat, & possit ibi esse aer ex caeli propinquitate calidus, unde conflentur quae fiunt in sublimi illa ragione aeris incensiones. Negat item aut ratione aut apparitione ulla posse concludi, terram igne esse sicciorem, sed & contrarium elici manifestis experimentis, hoc est ignem summam possidere siccitatem. Respondet subinde rationibus Auerroys & aliorum subtilissime. Subdit & illud aerem non esse aqua humidiorem, idque uerisimile uideri magis, qui quod attulere & credi uoluere sectatores Aristotelis, quanquam nec euidens ratio nec experientia illis adstipulantur, sed ipsi sibi abunde suffragentur: & si cui dubium id uideatur, appellat ad tribunal sensus, ad ipsum tactum, qui ex aqua quam ex aere magis humectatur: quem quidem aerem non admittit calidum, sed ambigit plurimum, & ne sit calidus multas rationes ducit in medium, & sub ambiguo relinquit, posse decerni utrum calidus an frigidus? modo

1 positis: quod ] sic! B. S. 1 unum quodque ] unumquodque S. 2 qualitatem: Ignis ] sic! B. S. 2 summo: siccitatem ] sic! B. S. 2 ita, Aer ] ita, aer B. / ita: aer S. 3 frigiditatem, Aqua ] frigiditatem, aqua B. / frigiditatem: aqua S. 4 humiditatem, terra ] humiditatem: terra S. 5 frigiditatem: idque ] sic! B. S, 6 Auerroys ] Auerrois B. S. 6 testimonio. subindeque ] testimonio, subindeque B. S. 7 contradixisse terram ] contradixisse, terram S. 12 rationibus: probareque ] sic! B. S. 13 inquo ] in quo B. S. 14 simplicia: nec ] sic! B. S. 17 terrae aut aquae aut ] terrae, aut aquae, aut B. S. 18 perfecte siue ] perfecte, siue B. S. 18 constitutis ] constitutus B. / constitutum S. 21 conflentur quae ] conflentur, quae B. S. 21 ragione ] regione B. S. 21 ratione aut ] ratione, aut B. S. 23 est ignem ] est, ignem S. 24 Auerroys ] Auerrois B. S. 26 qui quod attulere & ] qui attulere, & B. S. 27 ratio nec ] ratio, nec B. S. 27 suffragentur: & ] sic! B. S. 29 humectatur: quem ] humectatur, quem B. / humectatur: quem S. 30 calidus multas ] calidus, multas S.

674

Liber Sextus

186 r.

causae quibus affici queat remoueantur: quod non de aere tantum sed de omni corpore naturali uoluit esse probabile, ut nisi extrinsecus afferri possint qualitates quibus afficiatur, ex se se nulla pollere qualitate sit consentaneum, hoc est caliditate siccitate humiditate frigiditate: atque id solum ex tot positis ab Aristotele sectatoribusque concedit: Aquam frigidam & humidam esse, quoniam ita esse, sensus ipse manifeste decernat, & terra magis frigidam non abnuit, sensu non ratione adstipulante, cui magis ad quiescendum retur, qui rationibus Alberti, quas non inficiatur facile posse dissolui. Haec breuiter ex Thoma Garbio, aduersus Aristotelem de qualitatibus elementorum excerpsimus quodam quasi compendio. Si quis explicatius rem cognoscere uelit, secundam questionem de Elementis in libro cui summe medicinalis nomen est factum pertractare poterit, & in tertiaa quoque uidere nonnulla aduersus Aristotelem disputata, quae quoniam ad libros physicorum & libros de caelo spectare uidentur, curiosum lectorem ad ipsum Garbium uolumus relegatum: Sat enim de iis quae ad generationem pertinent haec paucula subnotasse, ne Io. Scholast. ordinem Aristoteleorum operum uideremur desseruisse. Et quidem si Ioannis scholastici commentaria in libros Aristotelis de generatione & corruptione euoluerimus, non ita stata & sine controuersia depraehendemus ipsius philosophi dogmata, sed ambiguitate non parum multa perplexa: dictionem uero adeo obscuram atque ut ipsius interpraetis utar sermone λέξιν ἀσαφᾑ οὗσανb ut eam quandoque ex hyperbato, ad planiorem structuram necesse habuerit reuocare, quo minus absurda consequerentur in sensu.

1 queat remoueantur ] queat, remoueantur S. 1 remoueantur: quod ] sic! B. S. 1 tantum sed ] tantum, sed B. S. 3 qualitates quibus ] qualitates, quibus B. S. 4 est caliditate ] est, caliditate S. 4 caliditate siccitate humiditate frigiditate: atque ] caliditate, siccitate, humiditate, frigiditate: atque B. S. 4 tot ] toto S. 5 concedit: Aquam ] sic! B. S. 7 ad quiescendum ] acquiescendum S. 8 inficiatur facile ] inficiatur, facile S. 9 Garbio, aduersus ] Garbio aduersus S. 11 libro cui ] libro, cui S. 12 factum pertractare ] factum, pertractare S. 13 physicorum & ] physicorum, & B. S. 15 relegatum: Sat ] sic! B. S. 15 subnotasse ] subnutasse B. S. 16 desseruisse ] deseruisse S. 19 perplexa: dictionem ] sic! B. S. 20 sermone λέξιν] sermone, λέξιν S. 21 οὗσαν ut ] οὗσαν, ut S. a Tommaso del Garbo, Summa medicinalis, tr. 1, qu. 3, fol. 5 v sqq. Aristotelis libros de generatione et corruptione commentaria, 168, 30.

b Philoponus, In

5

10

15

20

186 r. 186 v.

Liber Sextus

675

Quod aliquae rationes demonstrationum loco in meteorologicis ab Aristotele positae, falsae sunt. capvt dvodecimvm.

5

10

15

20

25

Vidimus & in physicis & in libris de caelo & de generatione Aristotelis quae dicuntur demonstrationes insigniores, cum falsa tum debilia fuisse argumenta: facile de reliquis naturalibus libris poterit idem iudicari. Sed meteorologicos ad praesens quadam ex parte subnotabimus errores. Ipse Aristoteles opus exorsus rerum quae in sublimi fiunt, generanturque meteorologicae propterea nuncupatae: difficultatem negocii, ut erat accutissimo & longe solertissimo ingenio non ignorauit: Quare quod antea meminimus praefatus est, dubitare uidelicet se aliqua & quaepiam quodammodo tangere. Quae uerba exponens Alexander Aphrodisieus, illud dubitare de Iride interpretatur, quo, Alexander. scilicet, pacto fiat, & cur aqua marina salsugine polleat. illud uero tangere, declarat ita περί νεφῶν συστάσεωσ.a hoc est de constitutione nubium, & paulo post subdidit εἰ µὴ τὸ ἀκριβὲσ εἰπεῖν, περὶ τῶν τοι οὔτων ἔχοµεν, ἀλλ᾽ου πάντι ἀνενόκτοι τῆσ γενέσεωσ ἀυτῶν ἐσµὲν.b Et enim inquit si non exactum quodpiam de talibus queamus loqui, at ne omnino ignari simus generationis eorum: quibus ex uerbis nihil exactum nihil aptum demonstrationi, quod & antea subindicauerat, Aristoteles aperit. atque id explicat Alexander meteorologicis in libris inueniri. Olympiodorusc quoque Alexandreus cuius etiam Olympiod. superioribus libris facta est mentio, longe obscurissimum esse illud opus in ipsis quos in id molitur commentariis affirmat, expositis quidem & claris uerbis, sed sensu & argumentationibus minime clarum asseuerans, & multo minus apertum manifestumque quam sint de anima inscripta uolumina: quod si aliqua hic aperte docere uideatur, id esse ait κατὰσυµβεβηκὸσ hoc est ex accidenti: propterea quod de rebus particularibus disserit. Verum enimuero procedente opere, tanquam oblitus Aristoteles eorum quae dixerat, in ipsam maxime Iridem demonstrationem parat, & quidem mathematicam adeo, ut multa in eius extructione litteraria elementa consumat: a qua tamen Iride 3 Caput duodecimum.] Cap. XII. B. S. 4 physicis & ] physicis, & B. S. 4 caelo & ] coelo, & B. S. 6 argumenta: facile ] sic! B. S. 7 errores. Ipse ] errores: Ipse S. 9 nuncupatae: difficultatem ] sic! B. S. 10 ignorauit: Quare ] sic! B. S. 11 meminimus praefatus est dubitare ] meminimus, praefatus est, dubitare B. S. 11 aliqua & ] aliqua, & B. S. 13 polleat. illud ] polleat, illud B. S. 14 ita περί ] ita, περί S. 14 συστάσεωσ. hoc est de ] συστάσεως, hoc est, de B. S. 15 subdidit εἰ ] subdidit: εἰ S. 15 ἀκριβὲσ ] ἀκριβὲς B. S. 16 τῆσ γενέσεωσ ] τῆς γενέσεως B. S. 16 ἐσµὲν. Et enim inquit si ] ἐσµὲν? Etenim inquit si B. / ἐσµὲν? Etenim, inquit, si S. 18 exactum nihil ] exactum, nihil B. S. 20 Alexandreus cuius ] Alexandrinus, cuius S. 24 uolumina: quod ] sic! B. S. 25 κατὰσυµβεβηκὸσ hoc est ex] κατὰ συµβεβηκὸς, hoc est, ex B. S. 26 enimuero ] enim uero B. 29 consumat: a] sic! B. S. a Alexander Aphrodisaeus, In Aristotelis meteorologicorum libros commentaria, 3, 21. b Ibid. 3, 21 sqq. c Olympiodor, In Aristotelis meteora commentaria, 3, sqq.

676

Libri auth. de studio philosophiae. Contra Auerroem.

Albertus.

Liber Sextus

186 v.

certitudinem ex Aristotelis uerbis Alexander abdicauerata, inter ea in quibus dubitatio uersaretur eam collocans. Sed enim de hac Iride, hoc est de eius magnitudine atque figura non dubitauit Aristoteles demonstrationem illam attulisse, uti maior nunquam esse posset figura semicirculib: maiorem tamen portionem circuli ab ea superatam adeo ut paulo minus circulum implerit, & ego uidi, & alii fuere qui uiderint sexdecim fere abhinc annis: tumque insignem hunc Aristotelis & Auerroys qui hac in re nec illum nec se ipsum potest defendere errorem. Memini in libros qui de studio diuinae & humanae philosophiaec inscribuntur me reposuisse: uti ob id liceat irridere Auerroym, qui nunquam errasse insigniter Aristotelem praefaturd, & hunc tamen non diffitetur errorem, & ab eius socio depraehensum quanquam fatetur, iterum tamen excusare quoquomodo satagit: quem tamen errorem Aristoteles pro demonstratione & certa & elaborata perscripsite, Ac senecaef (uti satis eius primus naturalium questionum liber indicat) atque aliis non parum multis imposuit. Falsa certe Aristotelis conclusio, non meis solum oculis sed & aliorum, qui bene etiam sunt oculati. Nanque fuerunt postea qui se mihi hanc ipsam depraehendisse falsitatem affirmauerint: quam tamen conclusionem ipse demonstrasse putabat. Quare ex falsis eam propositionibus pependisse necesse est, cum ex ueris assumptis colligi falsa conclusio nequeat. Aliam Aristotelis in Iride, Sed nocturna, leuitatem magnus etiam Albertusg depraehendit, Qua uidelicet existimauerit eam non nisi una die plenilunii euenire, nec nisi bis magno interposito aetatis curriculo, hoc est supra annos quinquaginta. Et quamuis quoquo modo uisus est Albertus uelle aut tueri illum aut non damnare, Aristoteles tamen excusationem reiicit omnem, ipso suo loquendi modo, unde enim uerba illa? καὶ ταῦτα πάντα ἐν ἡµέρα µία τοῦ µενόσ, εντῆ πανσελήνω γὰρ ἀνάγκη γενέσθαιh. hoc est. Et haec omnia in die una mensis, in plenilunio enim necesse est fieri. At nun plenilunium plures quo ad hanc rem pertinet, hoc est ad causam generandae iridis, dies perdurat? an unum

2 est de ] est, de B. S. 4 semicirculi: maiorem ] sic! B. S. 5 adeo ut ] adeo, ut B. S. 6 annis: tumque ] sic! B. S. 7 Auerroys ] Auerrois B. S. 7 illum nec ] illum, nec B. S. 8 errorem, Memini ] errorem. Memini B. S. 9 inscribuntur me ] inscribuntur, me S. 9 Auerroym ] Auerroim B. S. 12 satagit: quem ] sic! B. S. 13 certa & ] certa, & B. S. 13 perscripsit, Ac ] perscripsit. Ac B. S. 15 imposuit. Falsa ] imposuit: Falsa S. 15 oculis sed ] oculis, sed B. S. 16 Nanque ] Namque B. S. 17 affirmauerint: quam ] sic! B. S. 20 Sed ] sed B. S. 21 Qua ] qua B. S. 22 est supra ] est, supra B. S. 23 illum aut ] illum, aut B. S. 24 damnare, Aristoteles ] damnare. Aristoteles B. S. 25 ταῦτα ] τὰυτα B. S. 26 γενέσθαι. hoc est. Et ] γενέσθαι, hoc est, & B. S. 27 nun ] num B. S. 28 est ad ] est, ad B. S. a Alexander von Aphrodisias, in Aristotelis meteorologicorum libros commentaria, 138, 23 sqq. b Ibid. 139, 35 sqq.; Meteor. 371b26. c Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Studio divinae & humanae Philosophiae, 2, 3, p. 31. d Averroes, Aristotelis de physico auditu libri octo, Prooemium, fol. 5 r, A. e Averroes, Meteorologicorum libri, lib. 3, c. 4, 454A sqq. f NQ 1, 3, 7 sqq. g Albertus Magnus, De Meteoris, lib. 3, tr. 4, c. 11, p. 679. h Meteor. III 2, 372a27.

5

10

15

20

25

186 v. 187 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

677

tantummodo instar animantis ephemeri? Vnde & illa uerba διό περ ἐν ἔνετεσιν ὑπερ τὰ .v.a hoc est quapropter in annis supra quinquaginta: bis uidelicet accidisse uideri. Nun plenilunium quolibet mensem? nun tenebrae singulis noctibus? quas etiam dixit in causa fuisse, cur ueteres non putarint nocte fieri Iridem, quia uidelicet ipsos ea latuisset, ob raritatem. Causam igitur quaero cur ὀλιγάκις ut ille inquit, hoc est paucies (si dicere liceat) rarenter ue fiat? reddidisse illam tamen quispiam dicet per illa uerba τόδ αἴτιον ὄτιτε ἐν τῷ σκότες λανθάνει τὰ χρὸµατα. καὶ ἄλλα πολλὰ δεὶ συµπεσεῖν.b causa est inquit, quoniam & in tenebris latent colores, & alia multa oportere concurrere. An colores semper non latent in tenebris, si absolutas & nigerrimas tenebras sub illum nocte dedit intelligi? Si uero non silente luna iridem fieri docuit, sed cum plena lumine est, cumque (si liceat poetice dicere) percurrit caelum fraternis aemula flammisc. quid tum opus erat tenebras comminisci? Eadem enim causa eosdem debet effectus promere. At quid sibi uoluerunt illae dictiones, multa oportet concurrere? Quae nam quaeso sunt illa multa? de quibus nec uerbum quidem ipse fecit, sed nec eius expositor Alexanderd quicquam pensi praeterquam colores obscuriores adiecit. quis enim ambigat maiori in lumine colores spectari longe illustriores? Alia occulta promenda essent quae certe aut facere debent cum iis, quae dixit esse in causa, ut appareat iris nocturno tempore, tumque restat suo in robore quod in eum sumus moliti: aut certe congruere iis quae sunt in causa ut uideatur raro, tumque cum non expresserit, nihil docuit. At dices ea fuisse, quae mox subiunxit, oriente & occidente luna id euenire. Sed hoc, si illi cum solari iride commune est, dicere non oportebat, si diuersum, falsitate labat: nam nulla alia causa potest iridis afferri in Aristotelica disciplina, quam refractio luminis: nec aliam attulit ipse generatim, cum tamen saepenumero paruo interstitio temporis spectata sit spectarique possit identidem. Causa enim iridis nocturnae & nubi fertur accepta & lunae: Nubi, ut decidant aquae tenuia quaepiam ramenta, eademque torida dimanent, tanquam stillae stiriaeue. Lunae uero ut pote quae ubi maiores eiaculatur in aduersam nubem radios, id agere dicitur nocte, proportione pari, quod interdiu sol: Eius enim quasi uicaria successione temperat noctem:

1 ephemeri? Vnde ] Ephemeri: Vnde B. S. 2 .v. hoc est quapropter ] v, hoc est, quapropter B. S. 3 Nun ] Num B. S. 6 ὀλιγάκις ut ] ὀλιγάκις, ut S. 6 est paucies ] est, paucies B. S. 7 uerba τόδ ] uerba: τόδ S. 8 συµπεσεῖν. causa est inquit ] συµπεσεῖν, causa est, inquit B. S. 10 latent in ] latent, in B. S. 10 absolutas & ] absolutas, & B. S. 12 dicere) percurrit ] dicere) – percurrit S. 13 percurrit. . .flammis ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 13 flammis. quid ] flammis, quid B. S. 14 promer. At ] promere: At S. 17 adiecit. quis ] adiecit, quis B. S. 24 labat: nam ] labat, nam B. / labat: nam S. 27 nocturnae & ] nocturnae, & B. S. 28 accepta & lunae: Nubi ] accepta, & lunae: Nubi B. S. 29 ut pote ] utpote B. S. 31 sol: Eius ] sol. Eius B. S. a Meteor. III 2, 372a27. b Ibid. III 2, 372a24-29. c Giovanni Pontano, Urania, 1, l. 34 sq. d Alexander von Aphrodisias, in Aristotelis meteorologicorum libros commentaria, 140, 25 sqq.

Responsio. Confutatio.

Causa iridis nocturnae.

678

Seneca.

Olympiodorus.

Albertus. Auerroys.

Auicenna. Lusitani nautae.

Liber Sextus

187 r. 187 v.

unde & antiquis gentium poetis phoebe dicta est, & phoebi soror. Luna igitur cum plena lumine est, quotienscunque illi roscida nubes opponitur, toties potest iris apparere, potest autem opponi saepenumero paruo temporis spatio: quare & de effectu nocturnae iridis falsum reposuit, & aberrauit in causa, quae quoniam poni frequentissime potest, rarissime tamen effectum inde prodire literarum monumentis testatum reliquit. Modestius multo uidetur egisse primo ipso questionum naturalium Senecaa: nam quanquam dixit in nocte arcus non fieri nisi admodum raro, non tamen ad quinquaginta se annorum spacium contulit, aut minutias unius diei in plenilunio commentus est, sed quia inquit luna non habet tantum uirium ut nubes transeat & illis colorem suffundat qualem accipiunt sole perstrictae. Mitto quod & falsa quaedam & sibi aduersa dixisse hoc in opere Aristotelem, olympiodorusb est author. Mitto quod albam noctu iridem se uidisse testantur lusitani nautae. Mitto quod in causa lactei circuli reddenda modo huc modo illuc uideatur flectere adeo, ut quibusdam dederit occasionem existimandi uoluisse illum refractionem esse luminis paruarum stellarum, & late quasi dixeris (uerbum graeco reddimus uerbo) seminatarum: cuius etiam opinionis fuit Albertus: quibusdam uero exhalationem esse calidam placuitc, quo modo ipsum Plutarchusd exposuit. Res autem adeo anceps, ut Auerroys eius rei diuinitus dari sibi cognitionem optauerit. At certe ipse post multa scripsit Aristoteles lacteum circulum comam essee, nec a cometis aliter distare, quam quod ille circulus a multis syderibus, cometae autem ab uno excitarentur: ut uideatur potius ex modo disserendi huc flectere, & praecipue quia postremo ad eum modum conclusit, proptereaque uisus de eo Plutarchusf hac in re iuste iudicasse. quod tamen si ita est, falsum ab Aristotele pronunciatum a multis asseritur. Prima potius opinio suscipitur, quam fuisse Democritig primo libroh narrauimus. An illud praeterea falsum. quod certe falsum esse & olim rationes persuadebant & Authoritas Auicennae, Nunc etiam testatur ipsorum quos citauimus nautarum experientia: falsum inquam inter solis tropicos sub aequinoctiali linea, homines nec nasci, nec uiuere. Sunt enim sub ea populi multi: & ad 1 noctem: unde ] sic! B. S. 7 Seneca: nam ] Seneca, nam B. / Seneca: nam S. 8 fieri nisi ] fieri, nisi B. S. 10 quia inquit luna non ] quia inquit luna, non B. / quia, inquit, luna, non S. 10 uirium ut nubes transeat & ] uirium, ut nubes transeat, & B. S. 11 suffundat qualem ] suffundat, qualem S. 12 quaedam & ] quaedam, & B. S. 13 author. Mitto ] author, mitto B. S. 13 lusitani ] Lusitani B. S. 14 modo huc modo illuc uideatur ] modo huc, modo, illuc, uideatur B. / modo huc, modo illuc, uideatur S. 17 reddimus ] reddidimus S. 17 seminatarum: cuius ] sic! B. S. 18 Albertus: quibusdam ] sic! B. S. 19 Auerroys ] Auerrois B. S. 22 excitarentur: ut ] sic! B. S. 24 iudicasse. quod ] iudicasse, quod B. S. 27 falsum. quod ] falsum? quod B. S. 28 Authoritas ] authoritas B. S. 28 Auicennae, Nunc ] Auicennae. Nunc B. S. 28 ipsorum quos ] ipsorum, quos B. S. 29 experientia: falsum ] sic! B. S. 29 falsum inquam ] falsum, inquam S. 30 homines nec ] homines, nec B. a NQ 1, 3, 1. b Olympiodor, In Aristotelis meteora commentaria, 225, 25 sqq. c Albertus Magnus, De Meteoris, lib. 3, tr. 4, c. 3, p. 668. d plac. 894C. e Meteor. I 8, 345a15-346b10. f plac. 893A. g Ibid. h EV 1, c. 12, p. 95.

5

10

15

20

25

187 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

679

occidentale littus illud ignotum antiquitati, medio in occeano, dulces marinae aquae fluctus, eos inuenisse compertum est. Verum haec ipse quidem spaciis exclusus iniquis, praeteream. Sed forte dicerem ego ut eum excusarem, & in hoc & in aliis erroribus mitius cum Aristotele agendum, uiro praeclarissimi ingenii, multiplicisque doctrinae, atque apud gentes naturalium philosophorum praecellentissimi, unde ita Daemonium ab antiquis illis appellabatur, quod diligenter circa ima uersatus esset, sicut Plato diuinus, quia suprema tractasset diligentius, & transnaturalia magis excoluisset. Agendum inquam mitius, ut qui forte recte senserit, recte scripserit, quae tamen scripta ipsi non habemus, aut si habemus erroribus plena sint, non authoris forte uitio, sed temporum, & hominum incuria. Quamobrem fossae illi, & tineis, & appelliconi teio, & aliis, qui praeclara illius uolumina temerauerunt, accepta referenda esse, quaecumque aut falso aut perperam in Aristoteleis libris de rebus naturalibus & imis, nam de supremis pauca nec sincere loquitur, collacata sunt.a Sed eius defensores & fautores nimii hoc non patiuntur, Qui & Aristotelis libros se habere & integros dicunt: eo maiorem hac in re notam infamiae inurentes Aristoteli, quo maior est uerus error falso, quo iusta accusatio potentior quam calumnia. At alterum incommodum non possunt effugere, cum re ipsa errores in libris multi sint. Nam aut Aristotelis sunt errores, aut libri qua scatent erroribus Aristotelis non sunt, utrum malint deligant, & de hac quae circumfertur Aristotelis doctrina, quam uana sit, sententiam ferant.

Quod in libris de anima, ubi maxime ualidas plerique putant aristotelis rationes, debiliter ipse argumentatur non demonstrationibus utitur. Ibique ab impugnatione Themistii Theophrastus defenditur qui repraehenderat Aristotelem. capvt decimvmtertivm. Praeter haec autem licet animaduertere, quam debiliter argumentetur Aristoteles, ad rerum scientiam exacte comparandam: quando tam parum probat quod nititur probare, de iis disserens quae intus gerebat, ex quibus com-

1 occeano ] Oceano B. S. 3 ego ut ] ego, ut B. S. 4 hoc & ] hoc, & B. S. 11 appelliconi teio ] Appelliconi, Teio S. 13 falso aut ] falso, aut B. S. 14 imis, nam ] imis (nam S. 14 pauca nec sincere loquitur, collacata ] pauca, nec syncere loquitur, collacata B. / pauca, nec syncere loquitur) collacata S. 15 Qui ] qui B. S. 16 dicunt: eo ] sic! B. S. 17 potentior quam ] potentior, quam B. S. 19 sint. Nam ] sunt. Nam B. / sunt: Nam S. 19 libri qua ] libri, qua B. S. 20 malint deligant ] malint, deligant S. 21 sit sententiam ] sit, sententiam S. 23 argumentatur non ] argumentatu, non S. 24 utitur. Ibique ] utitur Ibique B. / utitur: Ibique S. 26 Caput decimumtertium.] Cap. XIII. B. S. a Theodor Gaza, Libri de animalibus Aristotelis, Praefatio, fol. a4.

Quod aristoteles excusari quoquo modo queat. Eius uero quam circumfertur doctrinae nimii defensores, nullo modo queant.

680

Quam uarie de anima Aristoteles senserit.

Quam uarie de modo quo se intellectus intelligat et quid intelligat.

Liber Sextus

187 v. 188 r.

ponebatur ipse, uel quae potius erant ipsemet: ex anima enim & corpore constituitur homo, illa mente pollet, hoc anima intermedia sensu praeditum est, ac tam ex ea, quam ex hoc, prodit cognitio, qua non solum suorum ipsius actuum propriaeque naturae, sed alienae perceptio datur. haeret nihilominus in utrisque adeoque uarius est & anceps, uti (quod libro quarto satis est monstratum) philosophi gentium praeclarissimi inter se se, & nostrae religionis probatissimi theologi, nunquam habuerunt sine controuersia constitutum, quid Aristoteles de Anima senserit, & una ne sit quae omnia obeat? munia an plures? & si una, mortalis an immortalis? Cuius etiam definitionem non modo Plotinusa, sed eius etiam expositor Porphyriusb non recepit, & Atticusc etiam illud impetiit, immobilem uoluisse animam contra platonem, qui ex eius motu maximum immortalitatis traxerit argumentum. Quinto quoque libro huic proximo declaratum est multifariam, intellectus munera adeo incerta. ut de modo rei per imaginem percipiendae, deque substantiae cognoscendae & ordine & modo, non satis exploratum habeant peripatetici ne dum compertum, quid statuendum decernendumque sit. quo autem modo se intelligat intellectus, num adhuc lis perdurat inter peripateticos? propria ne specie siue imagine an aliena? quando alii uoluerunt ex aliorum intellectione ipsum se intelligere, alii notione propria: & de agente quoque intellectu asserendo, quanta inter interpraetes discordia? quantaque difficultas inter probandum propositionem illam quae ei rei pro fundamento substernitur, in omni natura inueniri aliquid quod agit aliquid quod patiatur? unde alii efficientis duntaxat causae uim, tribuerunt agenti intellectui, ut ipse quidem non intelligeret, sed causa esset, ut qui possibilis dicitur speciem a phantasmate detractam hauriret. Super quo phantasmate multa lis, nam alii necessarium semper sunt arbitrati, alii initio tamen, & in cognoscendis naturalibus duntaxat rebus ut alibi diximus, alii intellectum & phantasiam tanquam geminos oculos imaginati, ut dum phantasia concipit hominem singulatim, mens hominem concipiat uniuersim. Voluntque ut intellectus rei essentiam in phantasmate, quod alioqui non intelligat, relucentem capiat. Ipsum uero intelligere alii uoluerunt & adesse ipsi intellectui possibili, non modo efficientis uice, sed formae: adeptumque, propterea Albertus graecos quosdam & arabes secutus, intellectum admisit in

1 erant ipsemet: ex ] erant ipsement, ex B. / erat ipsemet: ex S. 4 datur. haeret ] datur, haeret B. S. 5 utrisque adeoque ] utrisque, adeoque S. 8 unane ] una? ne B. 8 obeat? munia an ] obeat munia, an S. 10 Porphyrius non ] Porphyrius, non S. 13 incerta. ut ] incerta, ut B. S. 15 cognoscendae & ordine & ] cognoscendae, & ordine, & B. S. 15 Peripatetici ne ] Peripatetici, ne S. 16 sit. quo ] sit, quo B. / sit: quo S. 17 peripateticos? propria ne ] Peripateticos: propriane S. 18 uoluerunt ex ] uoluerunt, ex B. S. 19 propria: & ] sic! B. S. 21 propositionem illam ] propositionem, illam B. 22 agit aliquid ] agit, aliquid B. S. 24 hauriret. Super ] hauriret, super S. 25 lis, nam ] lis: nam S. 26 rebus ut ] rebus, ut S. 27 intellectum & ] intellectum, & B. S. 30 uoluerunt & ] uoluerunt, & B. S. 32 quosdam & ] quosdam, & B. S. a PE 15, 10, 1 sqq.; Plotin, Enneaden, 4, 7, 8.

b PE 15, 11, 1 sqq.

c PE 15, 9, 7 sq.

5

10

15

20

25

30

188 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

681

tertio de animaa. Thomas neutiquam recepit, qua de re in nostro in tertium de anima Aristotelis librum commentario disseruimusb. Ad haec ubi maxime pollere creditur uiribus Aristoteles de anima disserens ibi maxime flaccet. Nam quoad pertinet ad corpus ipsum & corporis sensum, si quae diximus inter initia praecendentis uoluminis ad memoriam reuocentur, dum eius fallacias, & incertas coniecturas asseruimus, nihil fiet reliqui ad dubitandum, scientiam inde certam & exactam, qualis & ab eo, & a plerisque omnibus quaeritur pendere non posse. Quantum uero spectat ad functiones animae corporibus communicatas, & ueterum opiniones non rite recenset, cum affirmat eos mentem a sensu non diremissec uti dictum est, & sequentibus etiam capitibus palam fiet: & rationes quibus utitur quandoque ad impugnandum, parum fortes, parumque etiam speciosae uisae sunt aliquibus ex sectatoribus. Saepenumero etiam metaphoris utitur, quas tamen uitandas docet in Analyticisd, utitur inquam in re maxime seria, quatenus agit de eo quod est animae proprium, & peculiare: atque de ipsa ui intelligendi uerba faciens mirum quam debili nititur fundamento, quae res etiam a quopiam nostrae aetatis acuto & docto uiro diligenter est animaduersa. Et sane quod attinet ad impugnandum communem multis ueteribus opinionem de motu animae semet mouentis, multi se continere non potuerunt, quin responderent Aristoteli, Platonemque tuerentur. Non dico Aurelium Macrobium, non magnum Albertum, qui libro de origine animaee paucis mutatis Platonis rationem demonstrationem fortissimam pronunciauit: non plethonem illum qui sub Nicolao pontifice uixit Platonis asseclam, qui hac de re quodam transcursu in libro quem pro Platone aduersus Aristotelem edidit uerba faciens, scribit & non declarasse Aristotelem quid uoluerit intelligi & non rite decreuisse: illaque subinfert uerba πῶσ γὰρ εἴγε ἀπὸ νοήµατοσ ἐπὶ νόηµα φαινοµένη ἑκὰστοτε µεταβαλλοµενη ἢ ἀποτε τοῦ νοεῖν ἐπὶ τὸ µἡ νοεῖν, καὶ τὀυνανδίον ῶ καὶ αὑτόσ ὁ ἀριστοτέλησ ἐπὶ τοῦ νοῦ γε ἀνθροπίνου συγκορεῖ.f Non hunc inquam non alios siue ueteres siue recentiores Platonicos aut Platonis defensores, sed Theophrastum inquam, non peripateticum modo, sed Aristotelis charissimum praecipuumque discipulum. 3 uiribus Aristoteles ] uiribus, Aristoteles S. 5 uoluminis ad ] uoluminis, ad S. 8 quaeritur pendere ] quaeritur, pendere S. 9 opiniones ] opinionem B. S. 10 diremisse uti ] diremisse, uti S. 13 sectatoribus. Saepenumero ] sectatoribus: Saepenumero S. 14 utitur inquam in ] utitur, inquam, in S. 15 mirum quam ] mirum, quam B. S. 22 pronunciauit: non ] sic! B. S. 22 illum qui ] illum, qui B. S. 23 libro quem ] libro, quem B. S. 24 edidit uerba ] edidit, uerba S. 25 intelligi & ] intelligi, & B. S. 25 decreuisse: illaque ] sic! B. S. 25 uerba πῶσ ] uerba πῶς B. / uerba: πῶς S. 26 νοήµατοσ ] νοήµατος B. S. 27 αὑτόσ ] αὑτός B. S. 28 hunc inquam non ] hunc, inquam, non S. 28 alios siue ueteres siue ] alios, siue ueteres, siue B. S. 30 charissimum ] clarissimum B. S. a Albertus Magnus, De anima, lib. 3, tr. 2, c. 3, p. 332 sqq. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, De animae immortalitate, p. 19 sq. c De anim. I 5, 409b19 sqq. d Anal. post. II 13, 97b237 sqq.; Top. IV 3, 123a33 sqq.; VI 1, 139b32 sqq. e Albertus Magnus, Liber de natura et origine animae, tr. 1, p. 376 sqq. f Plethon, De differentiis, 4, 327, 5–10.

Quam uarie de sensu.

Quam uariae de functionibus animae.

Aur. Macro. Albertus Plethon.

Quid Theophrastus contra Aristotelem de motu animae.

682

Remotio obiectionis.

Responsio themistii ad theophrastum.

Confutatio multiplex ab auth. introducta.

Simplicius.

Remotio obiectionis alterius themistianae.

Liber Sextus

188 r. 188 v.

Non inquam se potuit continere, quin doceret magistri quae afferebantur rationes, ita nullius esse momenti, ut etiam aequiuocationis fallaciam non effugerent. quare omnes dissolui posse docuit distinctione motus. Alio enim genere motus mouetur anima, mouet alio genere: dum enim appraehendit, dum assentitur, dum iudicat, mouetur.a Mouet uero corpus alio genere, cum auctat illud, cum afficit, cum ex loco ad locum perfert. & hoc quidem genus motuum quo mouetur corpus, posterius eo est quo ipsa mouetur anima uti longo progressu in decimo de legibus platob contendit. Ii uero qui eodem motu quo mouetur corpus moueri etiam animam contenderent oportere, uel inde sui erroris commoueri facile possent, cum uident rem quampiam hominis ministerio operaque moueri, hominem tamen ab ea re moueri non uident: moueri quoque spectant uapores ui solis, & in sublime ferri tramite recto, cum tamen sol ipse obliquo moueatur in circulo. At contendit Themistius in primo de anima commentarioc, iudicia & assensiones non esse motus, atque appellat ad motus definitionem. At quam calumniose? prouocat ad id tribunal quod iam declinatum est, prouocat ad iudicium minus idoneum, minime competens: ea enim definitio corporei motus habetur non spiritalis: uti enim diuersae rerum naturae sunt, ita & diuersas definitiones habere illas necesse est. Quare dum a fallacia aequiuocationis defendere Aristotelem Themistius satagit, ipse in eam quae petitionis principii dicitur impingit, Negat enim Theophrastus eundem esse motum, quo mouetur anima, & quo mouet alia: Themistius autem hoc assumitd, moueri animam eo motu quo mouentur alia, quando unam dumtaxat, quae omnibus competat rebus, definitionem motus ducit in medium: atque eo etiam maiori cum calumnia quispiam dicet, quando ipse Themistius animae contemplationem physicam non fecit, sed abiunctam potius siue mixtae cuiuspiam naturae. Sic & simplicius in commentariis de animae ipsam de anima contemplationem mediam inter physicam metaphysicamque longo satis progressu collocauit. Quapropter & aliam ei Themistius proprietatem motus adscribere debuerat, aut adscriptam minime prorsus eliminare. Quod autem comparationem cauillatur motus uaporum ad lineam & solis qui rotetur & agatur in orbem, asserens non satisfactum, quoniam circulares utrique sunt motus, parum molitur. Neque enim id exempli qua-

1 Non inquam se ] Non, inquam, se S. 1 magistri quae ] magistri, quae B. S. 3 effugerent. quare ] effugerent, quare B. S. 6 cum auctat illud, cum afficit ] om. B. S. 6 perfert. & ] perfert, & B. S. 7 est quo ] est, quo B. S. 9 corpus moueri ] corpus, moueri S. 17 competens: ea ] competens, ea B. / competens: ea S. 20 dicitur impingit, Negat ] uicitur impingit. Negat B. / dicitur, impingit. Negat S. 22 alia: Themistius ] sic! B. S. 22 motu quo ] motu, quo B. S. 27 ipsam de ] ipsam, de B. S. 27 physicam ] physicum B. S. 31 rotetur & ] rotetur, & B. S. 32 molitur. Neque ] molitur: Neque S. a Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 16, 19 sqq. b Ibid. 14, 28; Platon, Gesetze, 894A sqq. c Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 16, 25 sqq. d Ibid. 16, 39 sqq. e Simplicius, In libros Aristotelis de anima commentaria, 1, 24 sqq.

5

10

15

20

25

30

188 v. 189 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

683

drare omnibus quae de motu dicerentur Theophrastus existimauit, sed uti calumniam tantummodo retunderet, tantisper, dum monstraret propositionem illam uero non niti: ea est, quo pacto mouetur quidpiam eodem & mouet, in uniuersum namque confutabatur: quod in uniuersum etiam & generatim probatum putabatur. Quare non cecidit in considerationem specie, numero, an genere, id afferetur discriminis? cum sola tantummodo requireretur instantia, ut motus inueniretur in mouente, qui prorsus idem non esset cum eo, qui moueretur. quibus ex rebus fit ut non hoc in loco Themistius insistere, sed potius in ipsa motus natura debuisset, ut eam ostenderet quadrare non posse ei, quod Theophrastus attulerat. At forte uir prudens considerauit solidam basim non subsistere, nec subesse quod optabatur aedificio fundamentum: quandoquidem praeiudicatum nouerat apud Aristotelem, ipsum intelligere (uti eius utar uerbis) esse quoddam patia: neque enim pati simpliciter, sed quoddam pati dixit. Ita motus illos animae se se agitantis non proprie & exacte uti uidemus in rebus corporeis, sed quodammodo motus esse iure meritoque decerni.b Neque enim tam rudis erat ut cum moueri diceretur anima, plaustro eam aut nauigio, aut equo moueri suapte natura existimaret: Sed eo modo qui ipsi & proprius esset & cognatus naturae. Quare neque ad egressionem corporis locali motu, aut ad regressionem datur suffugium, aut ansa praebetur ulla, unde queat postea responsio firmari, Neque enim illis haeserat Theophrastus, qui omnimodam in corpore mersionem somniarent, Neque Aristae Aristeas. proconesii uanitati fuerat assensus, cuius animam fabulabantur comigrare & remigrare coruina speciec: Sed motum localem etiam si concederet animae, non propterea eius esse naturae censebat, ut eatenus iudicaret ei suopte ingenio competere egressum & regressum pro libito: quia praeter motum loci, imperium quoddam & arbitrium requirunt ea quae eiusmodi motu pollent, nisi sint ipsi corpori suapte natura connexa. Nouerat ille ab antiquioribus philosophis decretum esse, animam omnis motus corporei esse principium: quamobrem ipsimet animae motum & quidem prae corpore competere non ambigebat: Neque dubitabat alium esse motum loci, quo ipsa per se se moueri posset anima, alium uero quem corpus ex ea nancisceretur: inuisilis ille & abiunctus a materia, hic materiae sensibusque obnoxius & tempori, quod ipsius animae sequi naturam arbitrabantur.d ut omittam eundem Themistium in tertio de anima commentarioe asserentem posse facile conuenire inter 4 mouet, in ] mouet: in S. 8 moueretur. quibus ] moueretur, quibus B. S. 12 fundamentum: quandoquidem ] sic! B. S. 13 pati: neque ] sic! B. S. 16 erat ut ] erat, ut B. S. 17 Sed ] sed B. S. 18 esset & ] esset, & B. S. 20 Neque ] neque B. S. 21 Neque ] neque B. S. 23 specie: Sed ] sic! B. S. 25 egressum & ] egressum, & B. S. 30 ambigebat: Neque ] sic! B. S. 33 naturam arbitrabantur. ut ] naturam arbitrabantur, ut B. / naturam, arbitrabantur, ut S. a De anim. III 4, 429a13 sq. b Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 16, 36 sqq. c Herodot, Historien, 4, 13–15. d De anim. III 5, 430a. e Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 106, 29.

684

Remotio obiectionis.

Qui sint animae motus.

Obiectio.

Liber Sextus

189 r.

platonem & Aristotelem, si loco actus hic motum accepisset, uti est a nobis etiam per scriptum in digressione de animae immortalitatea. Viderat enim egregio uir ingenio motum alia ratione capi, quam qui ii uti soleant qui de corporum motibus arbitrantur. ut sileam etiam quae de recto & orbiculari animae motu multi disseruerunt: & eos non afferam qui responderunt rationibus in aduersum, fundatis in natura animae indiuisili, dirimentes indiuisile in id quod situm habet in re continua, & id quod a re continua est prorsus abiunctum: & quod non asciscit in definitione sui ullam indiuisilis alicuius rationem, & qui renisum afferunt & naturae limitem, uice continui successus in anima. Nam quod attinet ad locum animae, unde in Platonem illae extiterunt peripateticae calumniae: id distinctione quoque soluitur loci: iis enim qui aptatur animae locus nec diuiduus dicitur esse, nec obnoxius materiae. Sic non modo punctum habere in linea locum affirmant, sed authore etiam Aristotele abiunctas a materia mentes caelestibus in globis collocari. Et haec hactenus forte etiam plura quam opus fuerit: ni forte uellant autem Themistiani, docendum asseuerantes, qui nam isti animae motus? docebo ut morem geram. Insiti sunt animae & in eius essentia intima ipsiusque in potestate sunt repositi. Quatenus enim suapte natura intelligens est anima, suopteque ingenio uolens, eatenus eos potest motus ciere & promere. quod cur Themistius non aduertit? quandoquidem Plato in decimo maxime libro de legibusb scribit motuum animae nomina esse, uelle, considerare, opinari, consultare, curare, laetari, dolere, audere, metuere, amare, habere odio. Aristoteles quoque primo de anima libro particula quadragesima quartac, moueri animal ab anima uoluntate quadam & intellectu decreuit. Et quanquam iuuari sensibus & appetitu corporeo, multum potest anima, ad intelligendum atque uolendum: prius tamen natura eis est obeundis muneribus apta, quam ad sentiendum & appetendum sensiliter: quia id animae proprium est, hoc etiam corporis, unde & apud Platonem motus animae primi, corporum uero secundi solent appellari prius. certe natura & dignitate dicitur esse anima quam corpus, & forte secundum Aristotelem, atque antiquos eius discipulos, quorum princeps Theophrastus, etiam tempore, quod quidem aduersatur ueritati. Mitto quae dicuntur intellectus principia, non a sensu, ut plerique uolunt hausta, sed ipsi innata, & tanquam inusta naturae. At indiuisilis si est anima quo

3 soleant qui ] soleant, qui B. S. 4 arbitrantur. ut ] arbitrantur, ut B. S. 7 id quod ] id, quod B. S. 8 abiunctum: & ] sic! B. S. 9 renisum afferunt & ] reuisum afferunt, & B. S. 13 sed authore ] sed, authore S. 14 Aristotele abiunctas ] Aristotele, abiunctas S. 15 hactenus forte ] hactenus, forte S. 15 fuerit: ni ] sic! B. S. 18 repositi. Quatenus ] repositi: quatenus S. 19 promere. quod ] promere, quod B. S. 23 libro particula ] libro, particula S. 26 uolendum: prius ] sic! B. S. 29 appellari prius. certe ] appellari prius, certe B / appellari: prius certe S. 32 uolunt hausta ] uolunt, hausta S. 33 anima quo ] anima, quo S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De animae immortalitate, p. 10. 896E. c De anim. I 3, 406b24.

b Platon, Gesetze,

5

10

15

20

25

30

189 r. 189 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

685

pacto inquient mouebitur? nun & partilis enunciabitur? At non considerant Solutio multiplex. multiplex esse indiuisile, multiplex in partile, ut supra est a nobis indicatum. nec item considerant quod multi tamen considerauerunt, ratione spatii quod pertransitur, non rei quae mouetur, motum nos dimetiri debere, anima uero sensili non obligatur spatio, transit nihilominus a cogitatione incogitatione, atque eodem resilit, tanquam per intellectile & spirituale spatium, cum tamen sit indiuidua & etiam dicatur quiescere incorpore, quod & quiescens ipsa motat: ex parte etiam quandoque agitat, ex parte sistit, domina uidelicet non Ancilla corporis. Quapropter fortasse displicuit Theophrasto innixum adeo corporeis sensibus praeceptorem Aristotelem, ut inde pendere & motum animae & cognitionem uniuersam saepenumero dixerit. Motus itaque illi animae proprii in ipsa sunt animae potestate, & ita proprie non subiiciuntur tempori, sicuti nec proprie corporei sunt motus sed spiritales. Vnde nec sistendum in uerbo motus, nec fidendum in actionis uocabulo: sed nec perfecti & imperfecti consideratio resistit: Nec iccirco mutat locum aut mouetur extrinsecus, ita ut a se primo non moueatur, aut moueri non possit: nec etiam iccirco perire animam se se agitando comminisci oportuit, Quin imo uitae potius perpetuae id maximum apud eos fundamentum, quo & antiqui pythagorici & maxime Pythagorici. Plato. plato nitebatur, & multi etiam peripatetici: quibus placebat animam descendere incorpus formis repletam & simulachris rerum, ut discere a sensibus non esset omnino necessarium: Quorum ex opinione forte facilius Theophrastum a Themistio defendissem. Nam plato, uelle, intelligere, curare, consultare, gaudere, & similia motus appellat ueros & priores motibus corporuma, sed placuit non excedere semitas lycii a latinis triti, ne se peripatetici iuniores defraudatos expostularent. Et quanquam Aristoteles etiam quandoque concedit animae motus, tamen genere utitur libentius, energiae uidelicet uocabulob, quoniam motus energiae siue operationis est species. Motus enim quaedam operatio, & non conuertitur, non reciprocatur praedicatio. Thomas quoque in Thomas. primo aduersus gentesc, dum nititur demonstrare Deum esse, scribit motus ipsos a Platone & Aristotele simul pro ipso uelle & amare desumptos, Sed communius a Platone solere capi docet, quoniam proprie motus Aristoteles corporibus tribuerit, quanquam sunt etiam ex Thomae sectatoribus, qui uelint 2 in partile ] impartile S. 2 nobis ] nobiss B. 3 indicatum. nec ] indicatum, nec B. S. 3 spatii quod ] spatii, quod B. S. 4 debere, anima ] debere: anima S. 5 incogitatione ] in cogitationem B. S. 7 indiuidua & ] indiuidua, & B. S. 7 incorpore ] in corpore B. S. 8 uidelicet non ] uidelicet, non S. 9 Ancilla ] ancilla B. S. 11 animae & ] animae, & B. S. 13 motus sed ] motus, sed B. S. 14 uocabulo: sed ] sic! B. S. 15 resistit: Nec ] sic! B. S. 15 iccirco ] idcirco B. S. 16 iccirco ] idcirco B. S. 17 Quin ] quin B. S. 18 id ] ad B. S. 19 peripatetici: quibus ] sic! B. S. 20 incorpus ] in corpus B. S. 20 repletam & ] repletam, & B. S. 21 necessarium: Quorum ] sic! B. S. 24 lycii ] Lycei S. 30 Platone & ] Platone, & B. S. 30 Sed ] sed B. S. a Platon, Gesetze, 896E. b Themistius, In libros Aristotelis de anima paraphrasis, 18, 20. c Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 1, cap. 13, n. 10.

686

De munere intelligendi quam debiliter aristoteles disseruit.

Responsio. Confutatio.

Simplicius.

Responsio. Confutatio.

Liber Sextus

189 v. 190 r.

a Thoma non probari ibi Deum esse, sed supponi, & minime necessariam esse hanc consecutionem arbitror, motu depraehendi motorem addictum supraemo caelo, ergo ipsum depraehendi Deum omnipotentem. Sed hac de re non multo post uerba plura facturi sumus. Nunc disseramus de munere intelligendi, quo in negocio quantum potuerit Aristoteles, hinc liceat aduertere, quod nutabundo in solo & tremulo iecit fundamentum magni aedificii. Si quidem tertio de anima libro, sensui comparat intellectum, ut inde munus intellectus muneri sensuum comparet conferatque, & similem faciat: si inquit est intelligere sicuti sentire aut quidpiam pati, utique ab intellectili re id fuerit aut eiuscemodi alterum.a quo fundamento non secus ac in harena iacto, magnam substrauit molem atque multiplicem totius intellectilis structurae, ea est, impatibilem esse, susceptorem speciei, potestate esse non actu, non esse hoc quidpiam, ita se se habere ad intellectile ut sensus ad sensile, & alia multa. Quae omnia simul ipsa propositione antecedente sublata corruerent, perinde ac si quis ipsam fundamenti subruat harenam. Sed & satis illis ipsius uerbis possent infirmari. quibus sanxit intelligere quod dicimus, esse quoddam pati. At dices & qua ratione illam similitudinem iueris inficias? Maiori certe poterit ratione depelli quam admitti. Nam inter sensum & intellectum tam multae sunt differentiae ab Aristotele etiam ipso explicatae, ut inter eorum quoque munera & officia, non parum interstiti, non parum discriminis esse necesse sit: illius enim partes singularia sen siliaque percipere: huius munia uniuersim capere: ille species formasue rei sensilis absque materia quidem, non tamen sine loco & tempore capit: hic autem ab ea materia tam nudatas & abiunctas reponit, ut nec loci nec temporis conditiones excipiat. Simpliciusb illa etiam notat discrimina: sensitiua ut pote uiuentia meliora esse sensibilibus, Intellectiuis uero non postponi intellectilia: quae etiam & alia esse dicit & eadem cum intellectiuis, sensitiua autem alia semper esse a sensibilibus: & haec quidem intermedio sensorio excipi a sensitiuis, Intellectilibus uero perfici intellectum nullo intermedio: & ne singula commemorem, inter ea est & multa & magna diuersitas. Dices nun alibi probat id Aristoteles, quod nec probat ibi nec affirmat, tantum autem subiicit supponitque? minime gentium Nam quanquam multo interposito spatio conatur quibusdam postea ueluti exemplis id confirmare, ea tamen tam sunt infirma, quam ipsa conditio. Supposita 2 esse hanc ] esse, hanc B. S. 7 aedificii. Si quidem ] aedificii, siquidem B. S. 9 faciat: si inquit est ] faciat: si, inquit, est S. 9 sentire aut ] sentire, aut B. S. 10 alterum. quo ] alterum, quo B. S. 11 intellectilis ] intectilis B. S. 13 intellectile ut ] intellectile, ut B. S. 16 infirmari. quibus ] infirmari, quibus B. S. 20 munera & ] munera, & B. S. 20 interstiti ] interstitii S. 21 sit: illius ] sic! B. S. 23 capit: hic ] sic! B. S. 24 loci nec ] loci, nec B. S. 25 ut pote ] utpote B. S. 26 sensibilibus, Intellectiuis ] sensibilibus: Intellectiuis B. S. 28 Intellectilibus ] intellectilibus B. S. 30 multa & ] multa, & B. S. 30 nun ] num B. S. 31 gentium Nam ] gentium. Nam B. S. 33 conditio. Supposita ] conditio: Supposita S. a De anim. III 4, 429a10 sqq. 11 sqq.

b Simplicius, In libros Aristotelis de anima commentaria, 225,

5

10

15

20

25

30

190 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

687

illa quidem sunt & impetrata gratis a sectatoribus, non probata. Nam quoad primam attinet apprehensionem, utriusque discrimina iam subsignauimus. quantum uero pertinet ad secundam haeret (ut ille inquit) aqua. Quae nam enim similitudo inter accipere & non accipere: & inter componere atque diuidere? pari enim proportione ita differunt sicuti prima illa munia, a quibus ducuntur, differe monstrauimus: idemque in fuga & persecutione iudicium, Nam ea tanquam effectus ab illis ceu causis depromuntur. De motu uero quo carere utrumque in obeundo munere docet Aristoteles, negaret Plato cum omnibus sectatoribus, omnesque pythagoraei abnuerent, & multiplici renutu (si per legem silentii uoce uti non liceret) aduersarentur. quod de potentia ad actum ducatur uterque, negandum pariter pythagoreis atque platonicis: supponit enim quod illi negant, quodque probandum esset. pariterque de similitudine rei sensilis extrinsecus positae & phantasmatis, Nam & alium platonici & multi peripatetici per innatas & concreatas in anima species modum statuunt intelligendi, & per influxum notionum a superioribus mentibus inditarum. Quare hac de re nihil firmum apud Aristotelem, tantum abest ut demonstratione probatum sit. Hinc tot pugnae apud eius sectatores de natura intellectricis animae, de ipso munere intelligendi, de re obiecta intellectui: nanque multorum intellectuum fit mentio, possibilis, agentis, patibilis, speculatiui, practici, quos omnes seorsum distingui nonnullis placuit, nonnullis confundi: & praeterea participati & non participati intellectus mentio apud simplicium & peripateticos alios, unde tam multa & tam acris quaestio de uno quoque intellectu: Eum enim qui possibilis dicitur alii aliquid esse & actum ex se se habere, Alii nullum prorsus sed puram esse potentiam arbitrati sunt esse: alii separatam omnino a materia substantiam & sunt qui hanc Auerroys opinionem rentur, alii inter separatum intellectum & animam intellectiuam distinxisse Auerroem sunt arbitrati: qui (ut opinor) illum in sententiam ire peripateticorum ueterum maluerunt, quibus crebra mentio & intellectus animae, & intellectus separati quemadmodum in commentario in tertium Aristotelis librum de anima disputauimus. Sic & olim uoluerunt nonnulli ab Auerroe negatam prouidentiam: uerum & ipsiusmet Auerroys

1 gratis ] grauis B. / grauiter S. 3 subsignauimus. quantum ] subsignauimus, quantum B. S. 3 secundam haeret ] secundam, haeret S. 5 differunt sicuti ] differunt, sicuti B. S. 6 monstrauimus ] monstramus B. S. 7 iudicium, Nam ] iudicium, nam B. / iudicium: nam S. 7 uero quo ] uero, quo B. S. 9 sectatoribus, omnesque ] sectatoribus omnesque B. S. 10 aduersarentur. quod ] aduersarentur, quod B. S. 12 platonicis: supponit ] sic! B. S. 12 esset. pariterque ] esset, pariterque B. S. 13 phantasmatis, Nam ] phantasmatis, nam B. / phantasmatis: nam S. 14 innatas & ] innatas, & B. S. 15 notionum ] motionum B. S. 19 nanque ] namque B. S. 21 confundi: & ] sic! B. S. 21 participati & ] participati, & B. S. 23 uno quoque ] unoquoque S. 23 intellectu: Eum ] sic! B. S. 24 Alii nullum prorsus sed ] alii nullum prorsus, sed B. S. 25 omnino a ] omnino, a S. 25 substantiam & ] substantiam, & B. S. 26 Auerroys ] Auerrois B. S. 26 intellectum & ] intellectum, & B. S. 27 arbitrati: qui ] sic! B. S. 31 Auerroys ] Auerrois B. S.

Remotio tac. obiec. Plato. Pythagorei.

Conclusio. Confirmatio Quam multiplex intellectus nomen.

De natura intellectuum quam uaria.

Auth. coment. in tertium de anima et lib. de prouid.

688

De re obiecta intell. quam dissona.

De munere intelligendi quam uaria.

Hammonius.

Plutarchus. Alexander.

Simplicius.

Liber Sextus

190 r. 190 v.

uerbis, & eorum qui accurate illum excussere, in nostro de prouidentia dei libro contra philosophastros ostendimusa, probabilius esse ut prouidentiam asseruerit. Redeo ad ipsum intellectum cui alii praeparationem quandam, alii phantasma, alii spiritum, alii animae partem constituere: praeter alias difficultates quarum supra meminimus: praeter difficultates etiam intellectilis obiectae rei, Nam id quod est singulare obiici, primumque ab eo cogno sci uolunt, sed non eo modo quo sensus, in quo etiam multa quaestio, quando alii naturam quandam obiiciunt, unam illam quidem, sed minori unitate quam sit id quod est unum numero, aqua postea unitas uniuersalis, nostri opere intellectus emanet, Alii speciem ultima primum ab ipso cognosci intellectu uolunt, sed & fuere qui nulla specie opus esse decreuerint, sed rem ipsam per se se incognitrice potestate collocari, habere enim eam multiplex (ut ipsi loquuntur) esse, concendunt, in se & in alio. Nec defuere qui diuerso modo sint progressi, nam alii accidens cognosci dixere, alii ens, nec defuere, qui Deum primo percipi uoluerint, ipsamque intellectricem uim nonnulli dicunt admixtam prorsus corpori, cum ex aliis, tum ex ea ad phantasmata obligatione continua, alii eximunt a corpore, Quatenus attinet ad propria munia. Sunt qui nullum habere ex se se actum, sunt qui primum tantum asseuerent. sunt qui statuant formis ornatum, sunt qui materiam primam in genere rerum intellectilium arbitrentur, sunt qui media incedant uia, sicuti Hammonius qui rerum quidem habere omnium noticiam uelit intellectum, sed imperfectam & tanquam umbratilibus lineis figuratam, non coloribus, σκιογραφίανb ille nuncupat. caeterum Plutarchus aliter, aliter Alexander, triplicem ab Aristotele intellectus mentionem factam putantc, quos tamen ab Hammonio recte confutatos Philoponusd admittit, aliam etiam intellectus nuncupationem afferente, post quem Simpliciuse alias omnino appellationes inuexit. Ad haec intellectum, alii ex se posse intelligere decreuerunt, alii egere semper adiutore censuerunt, quo ex potestate reducatur ad actum: & hunc adiutorem, alii phantasma, alii agentem dixere intellectum solum qui sit pars animae, alii separatum fecere, alii iunxere phantasmata, & inter hos non parua lis, an ut unum agens, an ut duo & quomodo concurrant? aequa uidelicet potestate an

1 excussere ] excusere S. 1 dei ] Dei S. 3 intellectum cui ] intellectum, cui S. 6 rei, Nam ] rei: Nam S. 7 modo quo ] modo, quo B. S. 9 id quod ] id, quod B. S. 9 aqua ] a qua S. 10 Alii ] alii B. S. 11 uolunt, sed ] uolunt: sed S. 12 incognitrice ] in cognitrice S. 13 concendunt ] concedunt S. 15 uoluerint ] uoluerunt B. S. 17 Quatenus ] quatenus B. S. 18 asseuerent. sunt ] asseuerent, sunt B. S. 20 Hammonius qui ] Hammonius, qui S. 21 rerum quidem ] rerum, quidem S. 23 nuncupat. caeterum ] nuncupat, caeterum B. / nuncupat: caeterum S 31 potestate an ] potestate, an B. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, c. 2, p. 35 sq. b Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 519, 9; Gianfrancesco Pico della Mirandola, De immortalitate animae, p. 24. c Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 518, 9 sqq. d Ibid. 518, 32 sqq. e Simplicius, In libros Aristotelis de anima commentaria, 221, 35 sqq.

5

10

15

20

25

30

190 v. 191 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

689

minime? an ut subordinata actione? nam uolunt alii agentem influere phantasmati, duo tamen esse quae agant particulatim. alii agentem influere phantasmati, mox phantasma agere ut causa particularis, agentem uero ut uniuersalis & remota. atque ita posteros docuerunt, ut si eorum sequi doctrinam uelint, adhuc nesciant quomodo intelligant? adhuc ignorent hausto etiam phantasmate quonam pacto cognoscat intellectus? Rursum quomodo illustretur phantasma ut fiat uniuersale & intelligibile quanta quaestio? nam alii ipso qui intus est intellectus opere fieri uoluerunt, nec inter hos concors sententia, Nam alii agenti hoc dederunt intellectui qui illustret phantasma & uniuersale reddat, sic ut in intellectu potestatis recipiatur alii hoc ipsum dixerunt abstrahere, alii per ipsam abstractionem nihil confici uoluerunt praeterquam quod noua quaedam relatio suboriatur phantasmati ad ipsum intellectum: alii maluerunt ut intellectus potestatis speciem ipsam illimitatam & illustratam dum considerat, eam efficiat uniuersalem ita, ut hoc quod uniuersale dicimus, ipsi non obiiciatur intellectui, sed primam intellectus potestatis actionem consequatur: alii alia, inter quos fuere qui superiorem altioremque substantiam cui nomen fecere datoris formarum imaginati sunt. Nec defuerunt qui agentem & patibilem intellectum idem esse re ipsa prorsus affirmarint, & etiam qui patibilem intellectum dici phantasiam sint opinati, & a plerisque etiam taxati, unde cur ea patibilis cur intellectus dicatur? Philoponus diligenter in ipsis de anima commentariis exponit.a Rursum de ipso intellectu agente quem & ἐνεργεία νοῦν appellant, alii alia. Deum etiam ipsum intellectum putauit Alexanderb, & sunt qui uelint id ipsum ab Auerroe existimatum. Marinus non Deum sed Daemonium quendam uel agendum inter homines & Deum mediumc, Plotinus humanum intellectum semper intelligentemd, Plutarchus humanum protulit quidem, sed quandoque non semper eum ipsum existimat intelligeree, Solum praeterea & simplicem uult agnosci, nec duplicem in homine intellectum admittit, ut latini fecere permulti, & graecorum nonnulli, qui intellectum ipsum agentem accidens animae inseparabile existimarunt. Alii agentem intellectum & eum qui dicitur potestatis unum eundemque dixerunt, sed perfecto & imperfecto distinxere: cui opinioni Sophonius paraphrastes assentitur in tertio de animaf. Alii habitum principiorum agentem intellectum 2 particulatim. alii ] particulatim, alii B. S. 4 remota. atque ] remota, atque B. S. 5 nesciant quomodo ] nesciant, quomodo S. 8 intellectus opere ] intellectus, opere S. 9 sententia, Nam ] sententia. Nam B. S. 9 intellectui qui illustret phantasma & ] intellectui, qui illustret phantasma, & B. S. 10 recipiatur alii ] recipiatur, alii S. 11 praeterquam quod ] praeterquam, quod B. 16 consequatur: alii ] sic! B. S. 20 dicatur? Philoponus ] dicatur, Philoponus S. 22 alia. Deum ] alia: Deum S. 24 Deum sed ] Deum, sed S. 27 Solum ] solum B. S. 30 intellectum & ] intellectum, & B. S. a Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 541, 28 sqq.; 542, 7 sqq.; 546, 30; 554, 15 sqq., 559, 26; 561, 23; 569, 4. b Ibid. 535, 5; 536, 5 sq. c Ibid. 535, 6; 536, 8 sqq. d Plotin, Enneaden, 6, 8, 7. e Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 535, 9 sqq. f Sophonius, In de anima paraphrasis, 127, 12 sqq.

De natura intellectus agentis quam magna dissensio apud peripateticos et platonicos longo discursu narratur.

Plutarchus. Plotinus.

Sophonius

690

Themistius.

De intellectu speculatiuo quam uaria iudicia

Thomas.

Liber Sextus

191 r.

putauere: Nec de fuere quoque qui ipsum intellectum agentem sustulerunt, Alii contra, nam & praeter patibilem & agentem, alium quoque est inuenire maxime apud Themistium, qui, scilicet, potentiae uocetur intellectusa, quem putat immortalem sicut agentem, & etiam eum esse hominem ex Aristotelis sententia decreuit. Multa quoque discordia, uti est relatum de hoc intellectu an ipse intelligat? an sit causa tantum ut anima intelligat? an potius nec hoc nec illud? primam opinionem & graeci omnes & nonnulli arabes, tertiam pauci, secundam Thomas ueram putauit. Qui graecis accedunt praeter Aristotelem quem citant, adducunt ipsum se se intelligere aptum esse, quia sua cognitio non dependet a corpore, Non autem qui possibilis dicitur posse se intelligere, cum notionem a phantasmatibus capiat: quae an cum intellectu agente concurrant ut subordinatae causae ad intellectionem promendam multa questio. Eo mouentur aliqui quod dicunt speciem intelligibilem habere a re obiecta quod sit, illa uero quodammodo habere ab intellectu agente, ut sint sine materia, alii formalem terminum illuminationis & obiectiuum comminiscuntur: alii alia, sed nihilominus se ipsum, intellectum non intelligere dicerent, cum phantasmata illi praebere notionem sui ullo pacto non uelint. quare putant se semper intelligere agentem solum modo, quia sibi est semper praesens, & se tantum intelligere si intelligibilia non praehabet in se. nec officere si dicatur nihil aliud esse intellectionem illam sui, quam actum primum: quoniam additur obiectum, & cum illo copulatio potentiae: atque dici posse habitu se cognoscere, alia uero potestate, hinc autem multa disquisitio, si intelligit & non cogitat, si cogitat, si neutrum. Alia quoque multa & uaria apud uarios Aristotelis sectatores, De intellectu agente. Namque alii speculatiuum dicunt, alii minime, & nonnulli aiunt aeternum, nonnulli negant, alii medium quiddam sunt commenti, sicuti qui existimauerunt coeternum animae instar formae corporeitatis (ut aiunt) sempiternae, atque ita modo non perfecto, ueluti primorum habitu principiorum: alii incohationem non habituum modo, uti Thomas, sed etiam scientiarum meditati sunt: quam solent causam reddere, cur aliqua in scientia aliis alii citius progrediantur. At eorum qui malunt aeternum, alii ipsam possibilis intellectus essentiam rentur, Alii ipsam substantiam agentis, quae sit in intellectu potestatis: multi autem malunt ab utroque distinctum, & inter hos nulla concordia: nam alii

1 putauere: Nec de fuere ] putauere, nec de fuere B. / putauere, nec defuere S. 1 quoque qui ] quoque, qui B. 2 Alii ] alii B. S. 6 tantum ut ] tantum, ut B. S. 7 hoc nec ] hoc, nec B. S. 7 omnes & ] omnes, & B. S. 9 Aristotelem quem ] Aristotelem, quem B. S. 10 Non ] non B. S. 10 dicitur posse ] dicitur, posse S. 13 aliqui quod ] aliqui, quod B. S. 16 alia, sed ] alia: sed S. 18 uelint. quare ] uelint, quare B. / uelint: quare S. 18 solum modo ] solummodo S. 20 se. nec ] se, nec B. S. 24 De ] de B. S. 25 speculatiuum ] speculatium B. 28 incohationem ] inchoationem B. S. 32 Alii ] alii B. S. 33 concordia: nam ] concordia: nam B. / concordia, nam S. a Themistius, In Aristotelis de anima paraphrasis, 100, 26 sqq.

5

10

15

20

25

30

191 r. 191 v.

5

10

15

20

25

30

35

Liber Sextus

691

accidens putant esse in possibili, alii substantialem quandam perfectionem existimant: alii, nec substantiam nec accidens, quoniam ens uerum non sit rei, sed rationis. Rursum si dicatur esse distinctum a possibili, & agente, utrum aeternum, an nouum? & si dicatur esse in intellectu potestatis quomodo sit, an subiectiue (ut aiunt) an obiectiue? & quo pacto se se habeat ad agentem, an sicut ad formalem causam referatur? an ueluti ad uniuersalem & efficientem causam? an sicut particulare ad uniuersale? hoc est sicuti particularis forma se se habet ad uniuersalem, an sicuti ad locum? qui uero ponunt aeternum dissen tiunt, eo quod alii manifestum fieri dicunt excitatione phantasmatum, ut sit quaedam quasi reminiscentia. Alii lumine agentis, alii utroque modo maluere. nec defuere qui ipsum nihil esse dixerunt, ut qui omnem habitum intellectus excludunt, & superiori lumine uera cognosci existimant, & ii etiam inter se distincti, quantum ad receptionem radii spiritalis. Qui non aeternum existimant, etiam confligunt: quomodo aquiratur? alii tria statuunt, speciem intelligibilem, actum intelligendi, scientiam. Alii speciem & scientiam non differre inter se putant, & phantasmate omnia haec produci rentur. Alii solo agente & phantasmate. Alii possibili intellectu, qui sit in agente. Sed his etiam concorditer statutis, de actu ipso speculandi quanta dissensio? quem alii respectum, qualitatem alii, actionem alii, cuius terminus est uerbum interpraetantur: atque hunc in modum mirabiliter uarii sunt atque diuersi, de intellectu, non secus ac de sensu libro superiore ostendimus. Qui quidem sensus, ut plantis, ut corporibus caelestibus, sed alio genere & conditione quam hominibus & brutis tribui possit, in tertio de anima libroa simplicio peripatetico omnino non displicet: nec displicuit ante plutarcho id ipsum quantum ad caelestia pertinet asseueranti, & ad eam sententiam Aristoteleum litterae contextum exponenti. Vt mittam platonicorum sententiam multis illud ipsum probantem, nec Philoponum dum eiusmodi controuersiam recenset, non improbantem, ut late scripsimus in nostro in tertium Aristotelis de anima librum commentario. Sed enim quoniam ipsa anima & intellectu pollet, & sensu, quomodo haec se se habeant, quomodo iungatur in una substantia tam diuersa munia, quanta dissensio? nam praeter uarias platonicorum hac de re opiniones, quarum primo libro capite quarto decimob fecimus mentionem: Alii unam eandemque substantiam animae dicunt diuersis fungi officiis, non tamen diuersis potestatibus intermediis: Alii ipsam animae substantiam seiungunt ab animali secundum essentiam, & tanquam motricem coniungunt: 7 est sicuti ] est, sicuti S. 9 aeternum dissentiunt ] aeternum, dissentiunt S. 11 maluere. nec ] maluere, nec B. S. 14 confligunt: quomodo ] sic! B. S. 14 aquiratur ] acquiratur B. S. 16 rentur. Alii ] rentur, alii S. 17 phantasmate. Alii ] phantasmate, alii S. 23 libro simplicio ] libro, Simplicio S. 29 anima & ] anima, & B. S. 33 Alii ] alii B. S. 33 animae dicunt ] animae, dicunt S. 34 intermediis: Alii ] intermediis: alii B. S. a Simplicius, In Aristotelis de anima commentario, 175, 1 sqq.; 215, 18 sqq.; 317, 1 sqq. 1, c. 14, p. 107.

b EV

De sensu uarie tributo uariis substantiis.

Authoris comment. de anima.

De substantia et potestatibus animae quam uaria.

692

Liber Sextus

191 v. 192 r.

Alii inter quos Thomasa unam eandemque substantiam esse animam rentur, & formam quidem corporis, diuersis tamen pollentem uiribus, quarum aliqua corporeo instrumento non alligetur. graeci & arabes quidam, plures malunt formas, & britannis quibusdam placuit, non unam sed plures esse substantias, quarum esset altera instar materiae, altera instar formae, atque ita unum quiddam constitui. Plotinus & (uti etiam mihi uidetur) simplicius, sensitricem esse effectum quendam intellectricis animae putauit, & ab ea tanquam manare & effluere, unde apud ipsum simplicium leges quandoque secundas uitas, & essentias, a rationali partae animae scaturire, atque ut eius utar uerbo πηγάζειν.b Atque ita post obitum, primi de quibus egimus authores, sensitricem manere dicunt, secundi aboleri, tertii manere quidem sed in radice, cum corporeae potentiae nisi corporeo in subiecto non emittantur, quarti omnino corrumpi, quinti manere non tamen ut accidens quemadmodum Thomae placuit. nam Plotinus sensilem substantiam ita a rationali pendere & effluere putauitc, uti radius a lumine: & Simplicius secundae essentiae & uitae nomen citansd, non accidens eam, sed substantiam existimauit. Itaque quam uarie quamque pugnaciter de anima eiusque functionibus a peripateticis decernatur satis in parte monstrauimus: ut tandem nihil certi ex eorum doctrina capiatur. Sed nec in ipsa capienda doctrina, error ne intercidat? scire ex ipsis possumus: An intellectus fallatur quando alii non falli intellectum scribant, alii contra: Alii partim hac partim quam uaria. illac discedant. Ac Themistiuse quidem absolute falli posse scribit, Thomas & Aegidius conditionem asciscunt compositionis adiectae, cuius etiam rei in nostrum in tertium de anima commentariumf mentionem fecimus. Multa itidem alia de anima, deque omni eius functione referre possem, & uaria & incerta, & perpetuis controuersiis agitata. Nec mirum cum incerto nitantur Nota lector. Aristoteleo fundamento, ut hinc iterum atque iterum, atque etiam µυριάκισ ut graece aliquid dicam & maius & breuius, seruatori Christo gratiae sint habendae quam maximae: qui quod homines nequiuerunt, ipse & Deus & homo docuerit, de anima quod salubre est, ipsamque humanam animam immortalem, & pro iustis actis praemia, pro iniustis tormenta sempiterna

1 coniungunt: Alii ] coniungunt: alii B. S. 3 alligetur. graeci ] alligetur, Graeci B. / alligetur: Graeci S. 4 unam sed ] unam, sed B. S. 7 manare & ] manare, & B. S. 10 primi de quibus egimus authores ] primi, de quibus egimus, authores S. 11 quidem sed ] quidem, sed B. S. 13 nam ] Nam B. S. 15 lumine: & ] sic! B. S. 15 essentiae & ] essentiae, & B. S. 17 anima eiusque ] anima, eiusque B. S. 17 decernatur satis ] decernatur, satis S. 19 intercidat? scire ] intercidat, scire S. 20 possumus: quando ] sic! B. S. 20 contra: Alii ] contra: Alii B. / contra, alii S. 20 hac partim ] hac, partim B. S. 22 & ] om. B. S. 24 uaria & ] uaria, & B. S. 27 dicam & maius & ] dicam, & maius, & B. S. 28 Deus & ] Deus, & B. S. a Thomas von Aquin, Sentencia De anima, lib. 2, l. 2, n. 2; lib. 2, l. 7, n. 10; Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 68, n. 5; lib. 2, c. 80, n. 9; Iª, q. 118, a. 1, arg. 1. b Simplicius, In Aristotelis de anima commentaria, 247, 13. c Plotin, Enneaden, 6, 6. d Simplicius, In Aristotelis de anima commentaria, 247, 7. e Themistius, In Aristotelis de anima paraphrasis, 112, 8. f non trad.

5

10

15

20

25

30

192 r.

5

10

15

Liber Sextus

693

habituram. & quanquam de anima separata corpore, quomodo patiatur ab igne corporeo, non uno modo nostri theologi exponere consueuerint, non tamen defuere qui scriberent ab igne posse animam suapte natura pati: Francis- F. maronius. cus enim Maronius dum Augustinum interpraetaretur tertio super Genesim ad litterama decernentem, animam sentire per corpus, arbitratus est actum sentiendi, non ipso in organo (ut eius utar nomine) immediate recipi sed in sensitiua potentia: quae si esset separata sentire posset. Quo fiet inquit ut facile uideri possit quo modo animae cruciantur ab igne. Sed utcunque sit, fide id certum tenemus, animam ab igne pati, eo quo iussit Deus modo. neque enim in humanis placitis rationibusque, sed in ipsa Christi & eius ecclesiae catholicae authoritate, iactum est nostrae fidei fundamentum, tam in animae essentia proprietateque, quam omnibus in rebus aliis quae ad aeternam salutem ordinantur. Hoc nitamur fundamento, & uero, & stabili, quoniam ut sumus edocti, fundamentum nemo aliud potest ponere praeter id quod positum est, Christus Iesus: sic enim Paulus Apostolusb sanxit.

Quod in metaphysicis Aristoteles dum ueterum narrat et confutat opiniones, et falso narrat et falso confutat, ibique anaxagoras, Parmenides, Empedocles, Democritus, suis eorummet uerbis defenduntur. 20

25

capvt decimvmquartvm. Ex physicis & ex animae consideratione, ad metaphysica transmeandum est: ubi Aristotelem nihil magis perstitisse in uero decernendo compraehendemus, libro primo eius operis, cui factum est nomen metaphysica, Anaxagoram facit empedocle prioremc. Empedocles uero discipulus & auditor pythagorae traditur a Iamblichod & ab aliise. Anaxagoras autem a multis proditur Archelai praeceptor, qui fuit magister Socratisf, Atque hoc etiam aperte Galenus in libro περί φιλοσόφου ἱστορίασ prodit, qui facit eum Anaximenis Milesii au-

1 habituram. & ] habituram, & B. / habituram: & S. 6 recipi sed ] recipi, sed B. S. 7 separata sentire ] separata, sentire S. 7 fiet inquit ut ] fiet inquit, ut B. / fiet, inquit, ut S. 8 possit quo modo ] possit, quo modo B. / possit, quomodo S. 9 modo. neque ] modo, neque B. / modo: neque S. 15 fundamentum. . .Iesus ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 16 et ] & B. S. 17 opiniones, et falso narrat et ] opiniones, & falso narrat & B. S. 17 anaxagoras ] anaxagorus B. 20 Caput decimumquartum.] Cap. XIIII B. S. 24 priorem. Empedocles ] priorem: Empedocles S. 24 discipulus & ] discipulus, & B. S. 25 a ] & B. S. 26 Socratis, Atque ] Socratis. Atque B. S. 27 ἱστορίασ ] ἱστορίας B. S. 27 Milesii ] Milessii B. S. a Franciscus de Mayronis, Flores Augustini in libro super Genesim ad litteram, in: MS San Marco 621, 208 v–226 r. b 1 Kor 3, 11. c Met. I 3, 984a10 sq. d VPyth. 23, 104. e DL 8, 54. f DL 2, 16.

694

Remotio responsionis tacitae.

Defenditur parmenidis de intellectu & sensu.

Liber Sextus

192 r. 192 v.

ditorem, subditque όυτοσ δὲ τὴν µίλήτον ἀπολελοιποσ, ἥκεν εὶσ τὰσ ἀθήνασ, καὶ τὸν ἀρκέλαον εὶς φιλοσοφιαν πρῶτον παρώρµησεν.a hic autem Miletum derelinquens uenit Athenas, & Archelaum atheniensem, primum ad philosophiam concitauit. Verum haec leuiora dimittamus, nam maioris momenti res gerendae sunt. In quarto eius operis libro inquo maxima se iecisse fundamenta gestiit aduersus ueteres: num proponit falso & sibi contradictorie? num colligit falsius? Si quidem Anaxagoras id quod sensus est iudicium sustulit, rationis & mentis dereliquit, ut & prioribus huius operis libris est narratum, Aristoteles uero tam ei quam aliis philosophis antiquioribus imponit, ut prudentiam a sensu non distinxerintb, eisque dumtaxat sensilia fuisse cognita dicit, nullo pacto intellectilia. quem miror quo pacto memor non fuerit se cum in principio ipsius operisc, tum alibi, protulisse Anaxagorae sententiam, qua mentem assistere mundo indicarit.d Qua quidem in re laude dignum hominem plane subinnuit. Mentionem igitur mentis intellectusue, fecit Anaxagoras: quem tamen cum aliis sola sensus cognitione damnauit. Nec separati intellectus mentionem factam ab eo dixeris, non coniuncti, non humani. Nam separatus intellectus, quo intellectu? an eo quo utuntur, scilicet, homines compraehenditur? sensus enim non praetergreditur accidentia ipsomet authore, ne dum non percipit intellectilia: quo fit ut substantiam etiam sensilem non agnoscat. Quoquo igitur modo mentem agnouerit, quoquo ei modo ueri notionem dederit, sola sensus cognitione & mentione damnari non debuit. Proposuit etiam & falso Parmenidem sensum a prudentia non distinxissee, qua de re ut quae libro secundof promisimus praestemus, ueterum philosophorum defensionem exequamur. Ipse Parmenides in libro quem inscripsit περί φύσεωσ multis cecinit uersibus, se sensum fallacem depraehendisse, & intellectilem notitiam cupere. Vnde & ab eo decantatur ἡλιάδοσ κοῦραι προλειποῦσαι δώµατα νυκτόσ.g Et scientiae stabilis amore fretus postea subintulit ἀληθείη ἐυπητέοσ ἀτρεµεσ ἤτορh. Sed haec minime citans Aristoteles, aliud eius carmen pro se comparat, quo uisus est intellectum membris corporeis

1 µίλήτον ] µίλογον B. / Μίλήτον S. 1 ἀπολελοιποσ ] ἀπολελοιπος B. S. 1 εὶσ τὰσ ἀθήνασ ] εὶς τὰς ἀθήνας B. S. 2 παρώρµησεν. hic ] παρώρµησεν, hic B. 5 libro inquo ] libro in quo B. / libro, in quo S. 7 id quod ] id, quod B. S. 7 est iudicium ] est, iudicium S. 8 operis ] Operis S. 9 ei quam ] ei, quam B. S. 10 dumtaxat ] duntaxat B. S. 11 intellectilia. quem miror quo ] intellectilia, quem miror, quo B. S. 11 fuerit se ] fuerit, se B. S. 13 indicarit. Qua ] indicarit: qua S. 15 damnauit. Nec ] damnauit: Nec S. 18 accidentia ipsomet ] accidentia, ipsomet B. 23 promisimus praestemus ] promisimus, praestemus S. 25 φύσεωσ ] φύσεως B. S. 26 decantatur ἡλιάδοσ ] decantatur ἡλιάδος B. / decantatur: ἡλιάδος 27 προλειποῦσαι] προλιποῦσαι B. 27 νυκτόσ ] νυκτός B. S. 28 fretus postea subintulit ἀληθείη ] fretus. postea subintulit: ἀληθείη S. 28 ἐυπητέοσ ἀτρεµεσ ] ἐυπητέος ἀτρεµες B. S. a DHP 2, 225. b Met. IV 5, 1009b1 sqq. c EV 1, c. 2, p. 39. d Met. I 4, 985a18. e Met. IV 5, 1009b22 sqq. f EV 2, c. 8. g Parmenides, Peri physeon, 1, 9. h Ibid. 1, 29.

5

10

15

20

25

192 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

695

contulisse: sed quam inaniter ipse Aristoteles existimarit membris collatum intellectum dispiciamus? Inquit enim καὶ παρµενίδής ἀποφαινεται τὸν ὰυτὸν τρόπον, ὡσ γαρ ἑκάστω ἔχει ηρὰσιν µελέων πολυκάµπτων ὥς νόοσ ἀνθρώποισι παρίσταται. τὸ γὰρ αὐτοὶς ὅπερ φρονέειa idest fere aduerbum, Et enim Parmenides declaratur ad eundem modum, ut enim unicuique inest temperamentum membrorum multiflexilium, sic & intellectus hominibus assistit, hoc enim idem est quod sapit. Haec Aristoteles, quibus nihil plus colligit, quam quod uti dispositio membrorum est, & temperatio, ita ei datur & constituitur intellectus, respondente uidelicet operatione mentis temperamento corporis. Id autem ipsum Aristoteles ipse, nun multis docet in locis? & praecipue in opere de animab, ubi molles carne, mente aptos esse pronunciat, ut inde nullum trahere ad impugnandum Parmenidem possit argumentum, aquo etiam nomen intellectus clare & expresse prolatum est alibi, cum censet solo intellectu rebus intellectilibus homines posse propinquari, fierique non posse censet, ut sine fide intellectus intellectilibus rebus fiat proximus per haec uerba λέυσει δ᾽ὄµωσ ἀπεόντα νόω παρεόντα βεβαίωσ, νῶ γὰρ µόνω πελάζειν τοῖς νοητοῖς δυνατὸν. δίχα δὲ πίστεωσ οὐδὲ ὁ νοῦσ ὁρᾶν δύναται τὰ νούµενα.c Parmenides itaque, non quod ei Aristoteles adscripsit, sed sensus incertitudinem & intellectus ueritatem expressit. Cuius quidem parmenidis carmina & poetica uelamenta, mihi facile uidetur apud Platonem significasse Socrates in Phedoned, ducens, in medium poetarum etiam testimonium, quo decernatur nihil nos audire nihil uidere sincerum: idque longo postea progressu & dicit & explicat ipsemet Socrates: quod & a parmenide philosophiam poetice tradente uidimus expressum. Sed iam ipsum parmenidem non Socraticis solum, sed etiam suis ipsius uerbis iam defensum in praesens tempus omittamus. Tuea- Defenditur mur Empedoclem, efficiamusque ut qui secundum eum litem dare noluerint, empedocles de in Aristotelem uel nolentes ferant sententiam. Proponit Aristoteles empedocli intellectu. placuisse sensum a ratione minime distinguie, Atque in secundo libro de animaf hoc etiam illi crimen, sicuti & ueteribus omnibus philosophis adscribit. quod quam falso id ei imposuerit coniici potest ex ipsius Empedoclis carmi1 contulisse: sed ] contulisse, sed B. / contulisse: sed S. 1 existimarit membris ] existimarit, membris S. 2 enim καὶ] enim: καὶ S. 3 ὡσ ] ὡς B. S. 3 νόοσ ] νόος B. S. 4 παρίσταται. τὸ] παρίσταται, τὸ B. 4 φρονέει idest fere aduerbum ] φρονέει, id est, fere ad uerbum B. S. 4 Etenim ] Et enim B. 8 datur & ] datur, & B. S. 10 ipse nun ] ipse, num B. S. 12 aquo ] a quo B. S. 16 uerba λέυσει ] uerba: λέυσει S. 16 ὄµωσ ] ὄµως B. S. 16 βεβαίωσ ] βεβαίως B. S. 17 πίστεωσ] πίστεως B. S. 17 νοῦσ ] νοῦς B. S. 17 ὁρᾶν ] ὁρὰν B. 17 τὰ νούµενα ] τὰνούµενα B. 21 ducens, in ] ducens in S. 22 audire nihil ] audire, nihil B. S. 22 sincerum: idque ] syncerum: idque B. S. 22 dicit & ] dicit, & B. S. 27 noluerint, in ] noluerint in S. 28 Atque ] atque B. S. 29 anima hoc ] anima, hoc B. S. 30 adscribit. quod ] adscribit, quod B. S. 30 imposuerit coniici ] imposuerit, coniici S. a Met. IV 5, 1009b22 sqq.; Parmenides, Peri physeon, 16, 1 sqq. c Parmenides, Peri physeon, 2, 1 sqq. d Platon, Phaidon, 65B. f De anim. II 2, 413b25 sqq.

b De anim. II 2, 421a25. e Met. IV 5, 1009b15 sqq.

696

Liber Sextus

192 v. 193 r.

nibus? quibus intellectum distinguit a sensu, ubi & intellectus mentionem faciens affirmat, aliqua esse adeo sublimia ut nec sensu nec intellectu compraehendi possint. Quomodo igitur prudentiam, scilicet, intellectus habitum, non distinxit a sensu? Nam inter alia multa dixit licet οὓτοσ οὓτ᾽ἐπιδεκτὰ δ᾽ἀνθρασιν οὓτ᾽ἐπακουστὰ. οὓτενῷ περιληπτὰa. Idest sic nec uisibilia hominibus, nec audibilia, nec intellectu compraehensibilia. Qua distinctione nihil uidetur posse clarius & distinctius adduci. quam uero subdolae Aristoteles id effecerit, ut imponeret hanc rudem opininionem empedocli, multi hinc possent coniectari, quod nullam horum uerborum mentionem faciens, alia ipsius carmina citat eodem quarto libro metaphysicorum. Cum enim dixisset prudentiam & sensum a ueteribus philosophis eadem existimata, idque fuisse in causa docere uellet, ut multa, de ueritate, absurda censuerint, ita subiecit aduerbum ἐκτούτων γὰρ καὶ εµπεδοκλὴσ. καὶ δηµόκριτοσ καὶ των ἂλλων ὡσ ἔποσεἰπεὶν ἕκαστοσ τοιαύταις δώξαισ γεγἐνηνται ἔνοχοι. καὶ γὰρ εµπεδοκλὴς, µετααβάλλοντες τὴν ἔχιν, µεταβάλλειν φησὶ τὴν φρόνησιν: πρὸσ παρεὸν γὰρ µῆτις ἐναύξε ται ἐν ἀνθρώποισι.b Ad uerbum & ipse transferam. ex iis enim & Empedocles & Democritus & aliorum ut ita dicam unusquisque talibus opinionibus facti sunt rei, Et enim Empedocles eos qui permutant habitum, permutare dicit prudentiam, ad praesens enim consilium in augetur in hominibus. Sane nec his nec aliis omnibus, quae de hac re uel tangit uel explicat, quicquam aliud colligi potest, quam in homine mutari iudicium rationis & dimoueri prudentiam dimoto & abalienato habitu. Num & ipse hoc diceret Aristoteles? Num permutato temperamento, diceret permutari iudicium rationis atque usum prudentiae? Quid colligit quaeso aduersus Empedoclem, quod ille gratis non daret? An quod in empedocle damnat Aristoteles, in se ipso damnare non cogitur? Num & ipse ex duritie & mollitudine carnis, aptitudinem mentis & ineptitudinem facile pronunciat?c Num alibi animas corpora sequi dicit?d Num in problematibuse iudicium mentis dimoueri abalienato sensu decernit? & amentes, insipientes, imprudentes fieri homines retur ex affectionibus & permutatione corporei temperamenti & atrae bilis 1 distinguit ] distingit B. S. 2 sublimia ut nec sensu nec ] sublimia, ut nec sensu, nec B. S. 4 οὓτοσ ] οὓτος B. S. 5 Idest sic ] Id est, sic B. S. 6 comprehensibilia. Qua ] comprehensibilia: qua S. 7 clarius & ] clarius, & B. S. 7 adduci. quam ] adduci, quam B. / adduci: Quam S. 10 metaphysicorum. Cum ] Metaphysicorum: Cum S. 13 aduerbum ἐκτούτων ] ad uerbum: ἐκτούτων S. 13 εµπεδοκλὴσ. καὶ ] Εµπεδοκλὴς, καὶ B. S. 14 ὡσ ἔποσεἰπεὶν ἕκαστοσ ] ὡς ἔπος εἰπεὶν ἕκαστος B. S. 14 δώξαισ ] δώξαις B. S. 15 µετααβάλλοντεσ ] µετααβάλλοντες B. S. 15 φρόνησιν: πρὸσ ] φρόνησιν, πρὸς B. S. 16 transferam. ex ] transferam, ex B. / transferam: Ex S. 17 Empedocles & Democritus & ] Empedocles, & Democritus, & B. S. 17 aliorum ut ita dicam unusquisque ] aliorum, ut ita dicam, unusquisque S. 18 rei, Et enim ] rei. Et enim B. / rei: Etenim S. 20 his nec ] his, nec B. S. 20 tangit uel ] tangit, uel B. S. 23 Num ] num S. 25 An ] an S. 26 Num ] num S. 27 Num ] num S. 28 Num ] num S. a DL 9, 73; M 7, 123; DK, 99B2. b Met. IV 5, 1009b15 sqq. c De anim. II 9, 421a16 sqq. d Ps.-Aristoteles, liber physiognomonici, V 1, 805a1 sq. e Probl. IX 33, 903a20 sqq.

5

10

15

20

25

193 r. 193 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

697

excessu? Cur igitur idem quod ipse affirmat, tanquam perperam affirmatum, imputat empedocli? cur idem falso colligit apud eum prudentiam a sensu non distingui? Cur & alia ubi clarissime intellectum & mentem a sensu distinguit empedocles, non recordatur? Cur & id non recolit prudentiam & intellectum tantum abfuisse ut hominibus eriperet & cum sensu confunderet empedocles, ut iis etiam qui carent sensu tribueret, idest plantis & stirpibus: unde eius illud de arboribus carmen: πάντα ἴσθι φρόνησιν ἔχειν καὶ νώµατοσ αἴσαν.a At quam falso ne calumniose dixerim imputet Democrito, quod sensum a ratione minime distinxerit, ex ipsius Democriti canonibus (ita enim libri nomen) satis liquet, quo in libro his utitur uerbis Democritus γνώµης δε δύο ἐισιν ιδέαι. ἡµεν γνησίη, ἡδε σκοτίη. καὶ σκοτιης µέν, τὰ δε σύµπαντα. ὄψις, ἀκοὴ, ὀδµὴ, γεῦσις, ψαῦσιςb: idest sententiae duae sunt species, Altera quidem germana, altera uero tenebrosa, & tenebrosae quidem haec omnia, uisio, odoratio, gustatio, tactio, haec Democritus, qui & germanam censuit quae ab aliis esset ἀποκεκρυµένη. ut sit mirandum cur Aristoteles in quarto libro primae philosophiae dixeritc, Democritum & intellectum a sensu non diremisse, & nihil esse uerum, aut nobis non manifestum, pronunciasse, idque ex uarietate sensuum: Cum tamen ipse ut eius etiam ex uerbis ostendimus, cognitionem mentis germanam legitimamque dixerit, quae autem sensus, non falsam, & omnino non manifestam, Sed tenebricosam appellarit. Cui autem non imponat Aristotelis authoritas ex iis qui ueteres non legerunt? mihi certe priusquam rimandi ueritatem diligentius curam susciperem, Et ex fonte ipso non defluentis, ipsam noscendi uellem restinguere sitim, & empedoclem non distinxisse intellectum a sensu credebam dicebamque, & de ueteribus omnibus ex sententia Aristotelis arbitrabar.

3 Cur ] cur S. 4 Cur ] cur S. 4 prudentiam & ] prudentiam, & S. 5 eriperet & ] eriperet, & B. S. 6 sensu tribueret ] sensu, tribueret S. 6 idest plantis ] id est, plantis B. S. 7 stirpibus: unde ] stirpibus: unde B. / stirpibus. unde S. 7 arboribus carmen: πάντα ] arborib. carmen, πάντα B. / arboribus carmen: Πάντα S. 7 νώµατοσ ] νώµατος B. S. 10 Democritus γνώµης ] Democritus: γνώµης S. 12 ὀδµὴ ] ὀδ µὴ B. S. 12 idest sententiae ] id est, sententiae B. S. 12 species, Altera ] species: Altera S. 14 Democritus, qui ] Democritus: qui S. 15 censuit quae ] censuit, quae S. 15 ἀποκεκρυµένη. ut sit mirandum ] ἀποκεκρυµένη, ut sit, mirandum B. S. 18 Cum ] cum B. S. 20 Sed ] sed B. S. 21 iis qui ] iis, qui B. S. 22 Et ] & B. S. a DK B 110; Ref. 7, 29; M 8, 286.

b M 7, 139.

c Met. IV 5, 1009b10 sqq.

Defenditur democritus de intellectu & iudicio ueritatis.

698

Liber Sextus

193 v.

Quod rationes Aristotelis contra idaeas Platonis demonstrationes non sunt, ut plerique putauerunt, idque ostenditur multipliciter, ubi et plurima de opinione idearum. cap.xv.

Liber auth. de prouidentia. De loco idaearum quanta uarietas? & quid sint ideae.

Sed enim arbitror operaepraecium fore, ut ostendamus rationes Aristotelis aduersus platonis idaeas non difficulter posse dissolui, tantum abest uti demonstrationes debeant haberi: quod ut assequi commodius queamus, paulo altius repetenda res est: atque ad memoriam est reuocandum, quod in libro de prouidentia Dei contra philosophastros superioribus annis edito disserui. Hoc est satis non conuenire inter platonicos de loco, ubi repositae sint ideae. quandoquidem plotinusa & alii nonnulli in mente quadam illas collocarunt a Deo ut ipsi arbitrantur initio producta. & antiquior est fortasse isthaec opinio, quando Marcus Varro plotino uetustior, idaeas apud platonem mineruam docuit intelligi, quod & Augustinus in septimo de ciuitate Dei uolumineb rettulit: Mineruam autem ex Iouis capite natam, fabulosa illa uetustas commenta est. Alii in anima, quam multis a Deo gradibus distare existimabant. Alii quod & Iustinus etiam philosophus & martyr platoni adscribit, imprima illa sphaera non errante & primum Deum & idaeas posuerec, id est, rerum formas, non uniuersales essentias, quo modo aliqui interpraetantur, qui essentiam non pro forma, sed pro composita re ex forma & materia, nullis tamen limitibus arctata desumunt. quanquam nec defuerunt qui in ipso Deo illas ipsas reponi maluerint: nec dissentire putauerint a nostris theologis platonicam de exemplaribus opinionem, de quibus in Christianis litteris multa, & praecipue apud Dionysium de diuinis nominibusd disserentem, & postea apud alios multifariam disputata in commentariis in theologicas sententias. Sed enim alcinous platonicuse, qui quod sint ideae, ex aeternis notionibus, ex mensura sine materia, ex mundo non temere facto, ex differentia opinionis & intellectus, maximae comprobat: & idaeam haberi putauit si ad Deum referatur intellectio dei si ad se ipsam essentiam, si ad mundum sensibilem 3 et ] & B. S. 4 Cap.xv.] Cap.XV. B. S. 8 repetenda res ] repetend a res B. 10 est satis ] est, satis S. 11 ideae. quandoquidem ] ideae, quandoquidem B. S. 12 Deo ut ] Deo, ut B. S. 12 arbitrantur initio ] arbitrantur, initio S. 12 producta. & ] producta, & B. S. 13 mineruam ] Mineruam S. 16 est. Alii ] est: Alii S. 17 existimabant. Alii ] existimabant: alii S. 17 imprima ] in prima B. S. 18 errante & primum Deum & ] errante, & primum Deum, & B. S. 20 forma & ] forma, & B. S. 21 desumunt. quanquam ] desumunt, quanquam B. / desumunt: quanquam S. 22 maluerint: nec ] maluerint, nec B. / maluerint: nec S. 28 putauit si] putauit, si B. S. 29 dei si ] dei, si B. S. 29 ipsam essentiam ] ipsam, essentiam S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei, 1, p. 20. b Augustinus, De civitate Dei, 7, 28, p. 210. c Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 225; PG 6, c. 6, col. 254B. d Dionysius Areopagita, De divinis nominibus, c. 5, Sp. 1147 sqq. e Alkinoos, Didaskalikon, 9, 1, p. 23 sq.

5

10

15

20

25

193 v. 194 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

699

exemplar: eam quoque admittit definitionem ideae, exemplar aeternum eorum quae secundum naturam fiunt, ut ex aliquorum etiam platonicorum opinione, & artificata, & quae praeter naturam, & quae particularia sunt, & quae imperfecta sunt, & quae relationes dicuntur, excluderet. Apuleiusa uero platonicus idaeas dicit inabsolutas, informes, nulla specie uel qualitatis significatione distinctas: mox citat idaeas formas omnium simplices & aeternas nec corporales, ex quibus Deus sumpserit exempla rerum, quae sunt, erunt ue, nec posse amplius quam singularum specierum singulas imagines exemplaribus inueniri: gignentium quod omnium formas & significationes ad instar caere, ex illa exemplorum figuratione signari. Tanta, scilicet, est platonicae sententiae uarietas, & uersipellis interpraetatio. atque huc forte, uel saltem non longe, respexisse Atticusb platonicus uidetur, cum scripsit platonis idaeas ab Aristotele non potuisse intelligi. Quare ex hac diuersitate sententiarum, diuersae quoque rationum Aristotelicarum solutiones elici quirent. Nanque idaeas dicerent Alii, in Deo causam habere, non esse uniuersalia quaedam per se se. Alii qui, scilicet, eas reposuerunt in prima mente, tanquam exemplaria rerum naturalium ponerent: ad quae respiceret id, cui esset cura rerum gignendarum demandata. Qui uero eas in anima mundi collocarent esse (ut dicunt) participatum, illis tribuerent: ut nihil propterea separatum esse contenderent, quod formas imprimeret materiae, nisi rationes ipsas separatas, hoc est materiae non inhaerentes, dependentes tamen ab idaeis superioribus, quas uidelicet in superiori mente collocassent. Hoc autem modo non ita separatae rationes ipse aut essent aut haberentur, ut plerique dictauerunt, uolentes Aristotelis argumentis platonica dogmata refelli. Quoniam si concludunt Aristotelis rationes, id maxime uidentur concludere, formas in materia non introduci proprie & exacte ab agente separato, quod plato neutiquam asseruit, sed alii quidam, hac in parte non sincere satis platonem secuti, inter Auicenna. Io. pici & quos Auicenna: quod & .Io. picus Galeotti patris mei frater adnotauitc, inter opinio & ratio. conciliandam Platonis Aristotelisque philosophiam: Neque enim diffitebatur ipse patruus, quicquam aduersus platonem ab Aristotele non colligi, ubi praecipue uidetur aliquid colligere, circa id uersatus quod ab eodem Aristotele (quod quid erat esse) nuncupatur. Nam & si tale esse, pro rei totius essentia abstracta capiatur, ut multi capiunt adeo, ut & sit & habeatur idem cum 1 sensibilem exemplar ] sensibilem, exemplar S. 5 specie uel ] specie, uel B. S. 6 simplices & ] simplices, & B. S. 6 aeternas nec ] aeternas, nec S. 7 erunt ue ] eruntue S. 8 amplius quam ] amplius, quam B. S. 11 interpraetatio. atque ] interpraetatio, atque B. S. 14 Nanque ] Namque B. S. 15 Alii ] alii B. S. 17 ponerent: ad ] sic! B. S. 18 demandata. Qui ] demandata: Qui S. 21 est materiae ] est, materiae B. S. 23 essent aut ] essent, aut B. S. 27 sincere ] syncere B. S. 28 Auicenna: quod ] sic! B. S. 28 .Io.] Ioannes B. S. 29 philosophiam: Neque ] philosophiam, Neque B. / philosophiam: Neque S. 32 & si ] etsi B. S. 33 sit & ] sit, & B. S. a Apuleius, De dogmate Platonis, 1, 5. De ente et uno, c. 8, p. 45.

b PE 15, 13, 1 sqq.

c Giovanni Pico della Mirandola,

700

Liber Sextus

194 r.

eo cuius est, Non propterea conuincitur idaeas non esse. Duplex enim ratio cuiusque rei, alia enim particeps, imparticeps alia, communicatur illa, haec uero minime, uerbi causa. humanitas quae communicatur, hominis nomine significatur, quae non communicatur nomine indicatur humanitatis, quanquam nec exemplum hoc proprie quadrat, quoniam maior illa est abstractio idaearum imparticeps, quam ut per solum praedicandi modum & interstiRemotio obiectionis tium includendi subiectum & non includendi secernatur. Vtcunque tamen tacitae & confutatio. sit indicat quod uolumus aperiri, indiuidua enim esse ipsum (ut sic loquar) habent, per humanitatem receptam communicatamque: quo fit ut de Socrate praedicetur homo, non praedicetur humanitas. quod si quis afferat hominem generari ab homine non ab idaea, quae nec item respiciatur ab homine. Illud ei ex aduerso regeri Aristotelicum potest, id quod naturaliter agit, instrumentum esse illius quod agit intellectu, etiam si non sit necessarium ut respiciat idaeam. Nam si homo agens non respicit ad exemplar, is tamen qui hominis est director intellectus, bene plane respicit & contemplatur exemplar, Alioqui quo pacto dirigeret nisi illud ipsum intueretur? Vnde satis apparere potest humanitatem participatam, ab ea, quae non participatur deriuari, intermedio tamen participatae alicuius humanitatis: Sic lumen deriuatur a luce lumine tamen quandoque intermedio. Neque enim lumen omne a luce ipsa, nullo medio lumine proficiscitur. Forma igitur omnis quae est in materia, a forma itidem quae in materia est, eiusdem etiam cum ea speciei, producitur, quae tamen omnes ab una idaea proficiscuntur, Non sub ratione efficientis causae, Io. pici opinio. sed exemplaris.a Hinc dissolui rationes eius plerasque in septimo primae philosophiaeb positas picus patrus etiam affirmabat, Nam & si quod quid est esse, primum, scilicet, & imparticeps in commuuicatumque, diuersum & sit & habeatur ab iis quae eo participant, & quibus communicatur, nihil sequitur absurdi, nihil abhorrentis a ueritate: Nam ut sint rerum quae idaeam habent ideae, ab ipsis diuersae idaeis superioribus, sequetur ne propterea ut modo quo dicitur, idaearum sint ideae? Ipse enim illae prorsus absolutae & imparticipes, quae non rationum iam sed idaearum nominae uere & exacte pollent, per se sunt tales: Tritumque illud est, & peripateticis receptum, alia Duplex cuiusque rei ratio.

1 Non ] non B. S. 3 causa. humanitas ] causa, humanitas B. / causa: humanitas S. 5 quadrat, quoniam ] quadrat: quoniam S. 8 sit indicat ] sit, indicat S. 10 humanitas. quod ] humanitas, quod B. S. 11 homine non ] homine, non B. S. 13 illius quod ] illius, quod B. S. 15 Alioqui ] alioqui B. S. 16 quo pacto ] quopacto B. 16 dirigeret nisi ] dirigeret, nisi B. S. 18 humanitatis: Sic ] humanitatis. Sic B. S. 18 luce lumine ] luce, lumine S. 21 itidem quae ] itidem, quae B. S. 22 Non ] non B. S. 24 patrus ] patruus S. 24 affirmabat, Nam & si ] affirmabat: Nam etsi B. S. 25 in commuuicatumque ] in communicatumque B. / incommunicatumque S. 26 sit & ] sit, & B. S. 27 ueritate: Nam ] ueritate. Nam B. S. 27 rerum quae ] rerum, quae B. S. 29 Ipse ] Ipsae B. S. 30 iam sed ] iam, sed B. S. 31 tales: Tritumque ] sic! B. S. a Giovanni Pico della Mirandola, De ente et uno, c. 8, p. 45.

b Met. VII 1 sqq, 1028a10 sqq.

5

10

15

20

25

30

194 r. 194 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

701

esse quae per essentiam talia dicuntur, alia quae participatu habeantur talia, ut ignis, ut quae ignita uocantur, ostendunt, si ea omnia calida nuncupaueris. Quis item non aduertat nihil ponderis esse in ea consecutione? cum eo rem deducere conatur, ut inde putet deriuari rerum non esse scientiam, ob id quod cognoscere id quod est esse rei, non sit rem illam cognoscere, sed aliam ab ea diuersam. Imago enim simulachrumque hominis, quam diuersum sit ab homine, quis non plane percepit? diuersum etiam genere: illud enim artis opus, hoc naturae: & nihilominus non negaret Aristoteles ex Socrate, ipsius imaginem fabrefactam, & ex imagine Socratem, posse cognosci, ob eam ipsam quae inter duo illa est habitudinem. Dixi non negaret Aristoteles propter difficultates rei per imaginem cognoscendae, quas multi philosophorum & ex nostris etiam aliqui subtiliter ut supra est indicatum discusserunt, Aristoteles non tetigit. Per imaginem itaque cognosceretur exemplar, & forma ipsa etiam in quacunque superiori mente collocata, Tam & si plato etiam minime neget cognosci a nobis eam quae participatur formam, ac ut neoterici loquuntur (honos sit auribus eruditis) intrinsecam quidditatem. Negat solum inde pendere exactam rei cognitionem. quod si ratio illa Aristotelica ualeret, num modus cognoscendi omnis quem ipse tradit inanis redderetur abolereturque? similitudine enim rei rem cognosci docet, rem autem ipsam sui ipsius similitudinem non esse quis plane non nouit? Sed de similitudinis & rei cognitione non nulla ex scepticis disputationibus, & ex nostris etiam superioribus huius operis uoluminibus relata sunt. Caeterum dum profert in medium, sequi, ut quod quid est esse hominis, non sit homo, & quod quid est esse entis, non sit ens, Miror quo modo illud peripatetici iuniores pro absurdo receperint? quibus quotidie clamatur in scholis, in coronis disputantium, albedinem non esse albam, humanitatem non esse hominem. nam & si denominatio in altero pollens, in altero minime, interstitium uideatur afferre, participationis tamen ratio maxime conducit, ut similitudo quadret propositio: namque & album albedine & homo participat humanitate. Illud etiam minime sequitur ut putauerat Aristoteles, indiuiduas non esse substantias, quia de substantiis ideae non praedicantur, Alioqui receptae communicataeque iure meritoque haberentur: Id enim quod affertur praedicaturque de subiecto, forma est iam recepta, participans ea, quae minime recepta est: Sed enim (ut censent) uis est,

1 esse quae ] esse, quae S. 5 id quod ] id, quod B. S. 7 genere: illud ] sic! B. S. 10 ipsam quae ] ipsam, quae S. 10 est habitudinem ] est, habitudinem S. 11 philosophorum & ] philosophorum, & B. S. 12 subtiliter ut supra est indicatum discusserunt ] subtiliter, ut supra est indicatum, discusserunt S. 14 Tam & si ] tametsi B. S. 17 cognitionem. quod ] cognitionem, quod B. S. 18 omnis quem ] omnis, quem S. 18 tradit inanis ] tradit, inanis B. S. 21 non nulla ] nonnulla B. S. 22 operis ] Operis S. 23 est esse ] est, esse B. S. 24 ens, Miror ] ens: Miror B. S. 26 albam ] album S. 26 hominem. nam & si ] hominem, nam etsi B. / hominem: nam etsi S. 28 propositio: namque ] sic! B. S. 29 albedine & ] albedine, & B. S. 29 etiam ] & B. S. 31 Alioqui ] alioqui B. S. 32 haberentur: Id ] haberentur. Id B. S. 33 est: Sed ] est. Sed B. S.

702

Qui nam ex numero peripateticorum & theologorum contra Aristotelem de ideis senserint.

Liber Sextus

194 v. 195 r.

& ratio, & tanquam dixerim fundamentum, & causa, substantiarum inferiorum, in primis illis mentibus: quae uerius habentur a platonicis substantiae, quam uniuersa in diuidua corporea: quae quidem indiuidua & particularia, suas non habere ideas platonicorum nonnulli sentiunt, & consentit alcinousa. At qui modum etiam loquendi damnare non potest Aristoteles, nisi se ipsum antea condemnet, qui a sanitate, quae est in mente medici, fieri sanitatem, quae est in corpore dicit, Illam inquam nuncupat sanitatem, nec per illam tamen corpus denominatur sanum, sed per eam quae illi inhaeret, Aliaque ratio huius, ut pote humorum temperamentum, Alia illius, multoque magis ab idaea superiori, potiori uidelicet & principali causa fieri denominatio posset, quam ab idaea quae est in mente medici: quae uerius aut forma aut ratio inducendae sanitatis appellaretur. Degenerant enim nomina quemadmodum & res cum a superiori fit desensus ad infima: unde saepenumero inter idaeam & rationem, magnum discrimen in platonica familia factum reperies. Substantiam itaque in superioribus quam in inferioribus ex eorum dogmate uerius uuncupaueris, nec ab Aristotele fortasse nimium abhorrueris, si ita de rebus quae a natura proficiscuntur, uti de his quae ab arte pendent loqui possumus: quanquam non esse artificiorum ideam nonnulli platonici uoluere. Sed si sint etiam secundum alios platonicos, artificiorum ideae, quid nam apud Aristotelem sequetur absurdi? num ipse Aristoteles fatetur cuiusque rei artificio comparatae essentiam substantiamque in mente artificis esse? cur non similiter de artifice naturae mente, scilicet, sublimi, dici asseuerarique poterit? Adhaec dum id absurdum putat sequi ut ideae negationum haberi debeant, quibus aliquid sit non homo, non equus, & id genus caetera. primum dici potest platonem ita non sensisse, quando aliqui platonis se ctatores affirmant etiam eorum quae imperfecta sunt & relationum non esse ideas. Deinde si platonem ita sensisse concedamus, Non ne eodem Aristotele authore non absurdum id esse conuincetur? qui aliud non esse priuationem proprie ut est priuatio, quam absentiam formae existimauit: quare eiusdem ideae praesentia fiet homo, eiusdem absentia non fiet, & de idaeis hactenus. Enim uero Auerroys in duodecimo primae philosophiaeb, & Albertus in commentariis in dionysiumc, 1 causa, substantiarum ] causa substantiarum S. 3 in diuidua ] indiuidua S. 7 dicit, Illam ] dici. Illam B. S. 7 Illam inquam nuncupat ] Illam, inquam, nuncupat S. 8 Aliaque ] aliaque B. S. 9 ut pote ] utpote B. S. 9 Alia ] alia B. S. 11 medici: quae ] sic! B. S. 11 forma aut ] forma, aut B. S. 12 appellaretur. Degenerant ] appellaretur, Degenerant S. 13 desensus ] de sensu B. / descensus S. 13 infima: unde ] sic! B. S. 16 uuncupaueris ] nuncupaueris B. S. 17 rebus quae ] rebus, quae B. S. 17 pendent loqui ] pendent, loqui S. 19 quid nam ] quidnam S. 23 sequi ut ] sequi, ut S. 24 caetera. primum ] caetera, Primum B. / caetera: Primum S. 26 eorum quae ] eorum, quae S. 27 Non ne ] nonne B. S. 27 nonne eodem ] nonne, eodem S. 27 authore non ] authore, non S. 30 Enim uero Auerroys ] Enim uero Auerrois B. / Enimuero Auerrois S. a Alkinoos, Didaskalikos, 9, 2, p. 25. b Averroes, Metaphysica, 12, 18 u. 24, 145 v; 147 r. c Albertus Magnus, Comm. in De divinis nominibus, 2, 45, 73.

5

10

15

20

25

30

195 r.

5

10

Liber Sextus

703

& Nicolaus Cusa in libro de berilloa idaeas esse ab Aristotele negari non debere satis ostendunt, Iustinus quoque martyr non negatas innuit, cum ait post primum Deum non idaeas ab eo sed intelligibiles quosdam Deos fuisse constitutosb, Nimirum Eusthachius in commentario in primum ethicorumc de idaea bonitatis non recte aduersatum Aristotelem Socrati & platoni significauit: Et Franciscus Maronius de idaeis etiam ab Aristotele dissentit, dum de eis in opere conflatod uerba facit: hos tamen authores quantum ad hanc rem attinet missos fecimus, & rationes Aristotelis aduersus idaeas dissolutas ostendimus.

Quod in metaphysicis Aristoteles de substantiis a materia seiunctis, de numero sphaerarum caelestium, et ordine, perperam decreuit. capvt decimvmsextvm.

15

20

25

Rettulimus pleraque Aristotelis errata, quantum attinet ad primos metaphysicae facultatis libros, & quam falso priores taxauerit philosophos ostendimus, quamque nihil aduersus idaeas (ut multi putant) collegerit: Nunc insignioribus maiorisque momenti erratis expellendis parum per uacandum est. Nu- De numero mentium merum substantiarum quae a materia seiunctae sunt, pro numero caelestium separatarum quae mouerentur sphaerarum, statuite: id quidem falsum, non modo nostra religio Christiana decernit, sed & pythagoreorum, & platonicorum disciplinae. Debilis quoque Aristotelis illa probatio ociosas esse illas nisi mouerent: quasi substantiae intellectrici proprium magis non sit ipsum intelligere, quasi extrinsecus ei non insit & tanquam ex accidenti ut quicquam moueat: quo Duplex fallacia. fit ut quae dicitur accidentis fallacia suboriri plane uideatur: Accidit enim eis quatenus intelligunt. Deinde ea quae dicitur consequentis etiam emergere fallacia satis apparet, quandoquidem si aliquae mouent intellectrices & a materia seiunctae substantiae, non propterea sequitur, ut omnes quae intelli1 Berillo idaeas ] Berillo, ideas S. 2 ostendunt, Iustinus ] ostendunt. Iustinus B. S. 3 eo sed ] eo, sed B. S. 3 Deos ] deos S. 4 Nimirum Eusthachius ] Nimirum Eustbachius B. / nimirum Eustachius S. 5 bonitatis non ] bonitatis, non S. 6 significauit: Et ] sic! B. S. 7 facit: hos ] facit, hos B. / facit: hos S. 7 authores quantum ] authores, quantum S. 8 attinet missos ] attinet, missos S. 11 et ] & B. S. 12 Caput decimumsextum.] Cap. XVI. B. S. 14 philosophos ostendimus ] philosophos, ostendimus S. 15 collegerit: Nunc ] sic! B. S. 16 per uacandum ] peruacandum S. 20 illas nisi ] illas, nisi S. 22 insit & ] insit, & B. S. 23 fit ut ] fit, ut B. S. 23 uideatur: Accidit ] uideatur, Accidit B. / uideatur: accidit S. a Nicolaus Cusanus, De beryllo, 16, 17. b Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 225 ; PG 6, c. 6, col. 254B. c Eustratius, In ethica Nicomachea commentaria, 39, 17 sqq; 45, 6 sqq. d Franciscus de Mayronis, Conflatus, lib., dist. 47, qu. 2, a. 2; Egbert Peter Bos, The Theory of Ideas according to Francis of Meyronnes. e Met. XII 8, 1073a33 sq.

704

P. aureolus. De sede solis.

De ultimo caelo. De numero sphaerarum.

Liber Sextus

195 r. 195 v.

gunt moueant: primam enim non mouere etiam a plerisque sectatoribus eius decernitur nisi quatenus intelligitur ipsa & desideratur. quod maxime contendit Petrus Aureolus primo in theologicas sententias commentarioa, dum Aristotelis & Auerroys authoritate confirmat, caelum a prima causa executiue (ut aiunt) non moueri. quod & quarto huius operis librob indicauimus. Solem praeterea supra lunam nullo intercedente planeta collocauit Aristotelesc: quod falsum esse non ego, sed mathematicorum plurimorum turba contenditd, eorum, scilicet, qui dimentiendis motibus & magnitudinibus syderum inuigilant. Octauam praeterea sphaeram stellarum fixarum, extimam fecite: Mathematici plures, nona: Aliqui & decimam arbitrati sunt esse extimam atque supraemam. Itemque opinione Calippi & Eudoxi .xii. libro metaphysicaef quadraginta septem aut quinquaginta quinque caelestes orbes per se motos, totidemque motores admisit, sensu enim pertingere eo non ualens, permisit se mathematicis ferendum antiquis, quos aetas posterior hac in re, & cum eis Aristotelem castigauit: Est & adhuc lis de numero motuum, nondum enim extingui potuit, sed nec plane sopiri: & quod est sequens lis est de orbibus, quibus ipsi motus attribuuntur.

5

10

15

De essentia diuina quam male et quam saepe male decreuerit Aristoteles in metaphysicis. ca.xvii. Sane quoque libro duodecimo eiusdem operis, de Deo uti de animali & apparenti aperte decreuitg: ut apparet ex eis quae quarto diximus libroh, dum & ita sensisse Aristotelem ostendimus & quae pro eo afferebantur, non esse tanti, ut cum excusent insinuauimus. ex eis etiam quae proximo, id est, quinto libroi dum definitionis haberetur mentio patefacta sunt, satis potuit constitisse, ita plane sensisse Aristotelem. & quanquam alii aliter sentiant sunt enim 1 mouere etiam ] mouere, etiam S. 2 decernitur nisi ] decernitur, nisi B. S. 2 desideratur. quod ] desideratur, quod B. S. 4 Auerroys ] Auerrois B. S. 5 moueri. quod ] moueri, quod B. S. 5 operis ] Operis S. 6 lunam nullo ] Lunam, nullo S. 6 planeta collocauit ] Planeta, collocauit S. 8 dimentiendis ] dimetiendis S. 10 nona: Aliqui ] nonam: aliqui B. & nonam: aliqui S. 11 Eudoxi xii.] Eudoxi, xii. S. 15 castigauit: Est ] castigauit, est B. S. 16 sequens lis ] sequens, lis S. 18 diuina quam ] diuina, quam B. S. 20 Ca.xvii.] Cap. XVII. B. S. 21 operis ] Operis S. 21 Deo uti ] Deo, uti B. S. 22 eis quae ] eis, quae B. S. 23 ostendimus & ] ostendimus, & B. S. 24 excusent insinuauimus. ex ] excusent insinuauimus, ex B. / excusent, insinuauimus, ex S. 26 Aristotelem. & ] Aristotelem, & B. S. 26 sentiant sunt ] sentiant, sunt B. S. a Petrus Aureoli, Commentariorum in primum librum Sententiarum, lib. 1, d. 42, 958e. b EV 4, c. 1, p. 418. c De cael. II 12, 291b31 sqq. d Averroes, De caelo, 2, c, 58, 137F; Albertus Magnus, De caelo , lib. 2, tr. 3, c. 11, 168. e Met. XII 8, 1073b18 sqq.; Albertus Magnus, De caelo, lib. 2, tr. 3, c. 11, 166. f Met. XII 8, 1074a5 sqq. g Ibid. XII 7, 1072b25 sqq. h EV 4, c. 1, p. 416 sq. i EV 5, c. 7, p 551.

20

25

195 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

705

qui excusare eum malunt sunt qui condemnare ut quarto scripsimus libro: res tamen eo deducitur, ut si ita decreuit: uti multi & ex suis & ex nostris eum decreuisse uolunt, & false & impie decreuerit: sin aliter, in dubium tamen res uertatur, quid tandem decreuerit? ut ex altero dogmate falsam, ex altero incertam doctrinam eius aperte colligamus. Sed plura ut uidebimus extant testimonia, quibus falsa hac in re, quam quibus incerta monstretur. At quam impie illud crederetur pro uero? partem, scilicet, corpus ue Dei esse caelum: quod in sacris litteris per metaphoram, scilicet, earum litterarum more, sedes dicitur Dei, & terra scabellum pedum eiusa: qurorum neutrum pars aut corpus sedentis potest appellari: multoque minus cum creata ab illo & sint & habeantur. Videbo inquit propheta caelos opera digitorum tuorum, lunam & stellas quae tu fundasti: & opera manuum tuarum sunt caelib. Nullo autem modo figurate Aristoteles, aut per metaphoram, sed proprie sed expresse & animal dixit Deum & apparere censuit. Sed latius id ipsum, ut stemus promissis manifestandum est, ne in sacrorum adyta confugere nos dicerent, & deesse nobis authores alios, gentium doctrinas percallentes, deesseque demum ex ipso Aristole & sectatoribus ad id monstrandum & authoritates & rationes. Eia igitur rem ipsam & multipliciter probemus, & efficacibus ex ipso etiam lycio sumptis argumentis manifestemus. praeter ea quae Iustinus martyr de Aristotele memorat, cum Deum in aetherio quinto corpore scribitc ab eo collocatumi, nquo etiam sibi ipsi Aristotelem contradixisse post paululum aperiemus: praeter herueumd, praeterque bacconeme & philoponumf, quorum mentionem fecimus quarto librog, cum Aristotelem in metaphysicorum duodecimo, non de Deo loquutum, sed de genere substantiarum separatarum disserebamus. praeter ea inquam: Athenagoras Athenagoras. philosophus Atheniensis in oratione quam habuit ad Marcum & commo1 malunt sunt ] malunt, sunt B. S. 1 condemnare ut ] condemnare, ut S. 2 suis & ] suis, & B. S. 3 false & ] false, & B. S. 4 uertatur ] ueratur B. 6 plura ut uidebimus extant ] plura, ut uidebimus, extant S. 7 corpus ue ] corpusue B. S. 8 sacris ] Sacris S. 9 sedes. . .eius ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 11 illo & sint & ] illo, & sint, & B. S. 11 Videbo inquit propheta caelos ] Videbo (inquit Propheta) coelos S. 12 Videbo. . .sunt caeli. ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 proprie sed expresse & ] proprie, sed expresse, & B. S. 14 Deum & ] Deum, & B. S. 15 promissis manifestandum ] promissis, manifestandum S. 17 Aristole ] Aristotele B. S. 18 authoritates & ] authoritates, & B. S. 19 lycio ] lyceo S. 19 manifestemus. praeter ea ] manifestemus, praeter ea B. / manifestemus, praeterea S. 21 collocatumi,nquo ] collocatum, inquo B. S. 25 disserebamus. praeter ea inquam: Athenagoras ] disserebamus, praeter ea inquam: Athenagoras B. / disserebamus, praeterea inquam Athenagoras S. 26 oratione quam ] oratione, quam S. a Jes 66, 1. b Ps 8, 4; 8, 7. c Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 238; PG 6, c. 36, col. 306B. d Hervaeus Natalis de Brito, In quatuor libros sententiarum commentaria, Dist. 14, quae. 1, art. 3, p. 244 sq. e John Baconthorpe (Io. Bachonis), Quaestiones in quatuor libros sententiarum & quodlibetales, In primum sententiarum, Dist. 21, quae. 1, p. 239 sqq. f Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 526,35 sqq. g EV 4, c. 1, p. 418.

706

Galenus. Alexander. Themistius. Plutarchus. Albertus. Varro.

Auerroys. Reiectio tacitae defensionis.

Liber Sextus

195 v. 196 r.

dum Caesares, dum Christianorum legatione fungeretur, hanc Aristotelis de mundo uti de Deo opinionem iis explicat uerbis ὁδὲ αριστοτέλησ καὶ ὁι ἀπ᾽ἀυτοῦ ἕνα ἄγοντεσ ὁιονεὶ ζῶον σύνθετον ἐκ ψυχῆσ καὶ σώµατοσ συνεστικότα λέγουσι τὸν θεὸν. σῶµα µὲν ἀυτοῦ τὸ αἰθέριον νοµίζοντες τούς πλανωµένους ἀστέρας, καὶ τὴν σφαῖραν τῶν ἀπλανῶν κινούµενα κυκλοφορικῶσ, ψυχὴν δε τὸν επὶ τῆκινήσει τοῦ σώµατος λόγον. ἀυτὸν µὲν οὐ κινοὐµενον, ἄιτιον δὲ τὴς τοῦ σώµατος κινήσεως γινόµενον.a quae uerba rettulimus, non iis solum rationibus, quibus & alia graeca, sed ne ficta quispiam impudentior assereret, Quoniam id exemplar a quo meus ex scriptus liber in quo haec iacent, fere unicum est, & phaenicis instar habetur, per me autem communicatum quibusdam: Sed ad hanc diem minime in latinam linguam tralatum (quod sciam) a nobis autem si dabitur ocium fortasse uertetur. haec autem ipsius uerba in praesens ita transferam. Aristoteles autem & sectatores unum inducentes tanquam animal compositum ex anima & corpore constitutum, dicunt Deum, corpus quidem ipsius aetherium existimantes erratica sydera & sphaeram non errantium motam circu lariter, animam uero in motu corporis rationem, ipsam quidem non motam, corporei uero motus causam constitutam. Et in hanc sententiam Galenus medicus plane discessit περί φιλοσόφου ἱστορὶας disserens: scripsit enim inter alia ab Aristotele traditum Deum esse ζῶον σύνθετον, ἐκ σόµατος. καὶ θεότητοσ.b hoc est animal compositum ex corpore & diuinitate. Ita quoque Alexander sentit Aphrodisieus, & Themistius ex ipsius Aristotelis sententia. Ita et plutarchus. Albertus item uicio dedit Aristoteli quod ipsum caeli motorem nomine animalis expresserit.c Varro quoque apud Ciceronem affirmat existimatum ab Aristotele & a ueteri Academia, Deum esse mundi animamd, ipsamque mundi animam separatam in ultimo metaphysicae nuncupauit Auerroyse. ut hinc tollatur illa defensio non potuisse existimari ab eo animal, quod separatum dixerit esse, cum eius uidelicet animalis ab eo nuncupati animam, dixerit Auerroys seiunctam & separatam. Ipse idem Auerroys in tertio de anima particula siue commento quarto de-

2 uerbis ὁδὲ ] uerbis: ὁδὲ S. 2 αριστοτέλησ ] Αριστοτέλης B. S. 3 ἄγοντεσ ] ἄγοντες B. S. 3 ψυχῆσ καὶ σώµατοσ ] ψυχῆς καὶ σώµατος B. S. 5 κυκλοφορικῶσ ] κυκλοφορικῶς B. S. 7 γινόµενον. quae ] γινόµενον, quae B. / γινόµενον: quae S. 9 Quoniam ] quoniam B. S. 9 ex scriptus liber in ] exscriptus liber, in S. 10 phaenicis ] phoenicis B. S. 11 tralatum ] tranlatum B. / translatum S. 12 ocium fortasse uertetur. haec ] ocium fortasse uertetur, haec B. / ocium, fortasse uertetur: haec S. 14 anima & ] anima, & B. S. 15 sydera & ] sydera, & B. S. 18 discessit περί ] discessit, περί S. 19 disserens: scripsit ] sic! B. S. 20 θεότητοσ. hoc est animal ] θεότητος, hoc est, animal B. S. 22 sententia. Ita & Plutarchus. Albertus ] sententia, ita & Plutarchus: Albertus S. 23 Aristoteli quod ] Aristoteli, quod S. 26 Auerroys. ut] Auerrois, ut B. S. 26 defensio non ] defensio, non S. 28 Auerroys ] Auerrois B. S. 29 Auerroys ] Auerrois B. S. 29 commento ] commentario B. S. a Athenagoras, Supplicatio pro Christianis, 7, p. 22. b DHP 8, 251. c Albertus Magnus, Metaphysica, 11, 3, 7, 686. d Acad. 1, 29. e Averroes, Metaphysica, 12, 36, 318 v.

5

10

15

20

25

196 r.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

707

cimoa, corpora caelestia recipere posse formas abstractas & intelligere docuit, quod non de corporibus quatenus corpora, sed de anima docuisse illum satis liquet. Idem etiam Auerroys secundo caeli, eundem dicit animatum, cum alibi tum particula tertiadecimab: & probare id ipsum maxime conatus est particula sexagesima primac, & in undecimo quoque metaphysicae supra duodecimum Aristotelis, particula uigesima quintad, sed ratione diuersa. Ibi enim quoniam uiuentia non uiuentibus potiora & meliora: hic autem quoniam causa inferiorum uiuentium existimantur. In libro item de substantia orbise, & alibi, maximeque in opere aduersus Algazelem in destructione dubitationis undecimaef, animatos orbes existimauit: Neque enim uitam primo tamen, sed iis qui deinceps uisuntur orbibus adscripsit, & proprie, non per metaphoram. primo enim capite libri de substantia orbisg, caelum unum asseruit, & octauo primae philosophiae particula duodecimah compositum ex corpore & anima intelligibili, & secundo de anima particula .xv. censuit intelligere: & duodecimo primae philosophiae libro intelligere, & amare sancit. Caeterum cum Aristoteles duodecimo primae philosophiaei, omnes motores caelestium corporum substantias decernit esse a magnitudine seiunctas, simul immobiles, simul & sempiternas, Non propterea derogat ei sententiae qua statuit orbes caelestes animatos, & dici animalia: Nam & Auerroys, qui eius sententiae fuit, particula tamen trigesima sexta duodecimi primae philosophiaej decernit, quod & ante diximus, caeli animam esse a materia seiunctam, Idemque repetit cum alibi tum in libro de substantia orbis, cum tamen ibi etiam appellet superiores globos caelestia animalia. tertio quoque de anima particula quintak de corporibus caelestibus inter disserendum mentionem habens, animata ea scribit, & eorum primam perfectionem substantiam separatam a suis subiectis affirmat, Idemque alibi & sepe commeminit: nam secundo de caelo particula sexagesima primal, expresse testatur corpora caelestia uiua esse necessario, & animali actione pollere, declaratumque in physicis esse testatur, motorem caelestium corporum non esse in materiam, & in libro de anima, illum esse

3 Auerroys ] Auerrois B. S. 4 alibi tum ] alibi, tum B. S. 10 existimauit: Neque ] existimauit, neque B. / existimauit: neque S. 12 metaphoram. primo ] metaphoram, primo B. S. 13 corpore & ] corpore, & B. S. 14 intelligere: & ] sic! B. S. 18 Non ] non B. S. 19 caelestes animatos ] coelestes, animatos S. 19 animalia: Nam & Auerroys ] animalia. Nam & Auerrois B. S. 21 Idemque ] idemque B. S. 22 alibi tum ] alibi, tum B. S. 23 animalia. tertio ] animalia, tertio B. S. 24 quinta de ] quinta, de B. S. 26 affirmat, Idemque ] affirmat. Idemque B. / affirmat, idemque S. 26 commeminit: nam ] commeminit, nam B. / commeminit: nam S. a Averroes, Commentarius magnus in Aristotelis de anima libros, 3, 14, p. 429. b Averroes, De caelo, 2, 13, S. 48 r. c Ibid. 2, 61, S. 65 v. d Averroes, Metaphysica, 12, 25, p. 310rB. e Averroes, De substantia orbis, c. 2, 6 r. f Averroes, Destructio destructionum philosophiae Algazelis, 3, 52 r. g Averroes, De substantia orbis, c. 1, 5 r sq. h Averroes, Metaphysica, 8, 12, 220 v. i Met. XII 8, 1073a34 sqq. j Averroes, Metaphysica, 12, 36, 318 v. k Averroes, Commentarius magnus in Aristotelis de anima libros, 3, 5, p. 401. l Averroes, De caelo, 2, 61, 65 v. m Averroes, De physico auditu, 8, 4, 427AB.

708

Liber Sextus

196 r. 196 v.

intellectum, & formam intelligibilem, nec moueri nisi desiderio, quod a suo fit Nota. intellectu. Libuit haec inculcare, ne uerti possit in dubium, apud Aristotelem & Auerroem haberi, & animatum caelum, & ex anima intellectrice, & non immersa materiae, compositum. Sed illud magis in Aristotele culparim: quod primum mouens non nisi gradu quodam, ad summum specie, ab aliis differre, per multa uerba uidetur iudicare: quod est a philosophia & ueritate longe alienum, si per primum mouens intellexit Deum, ut plerique ex neotericis existimant. illa enim non gra dus non speciei. Sed longe maxima differentia est siue diuersitas. si tamen differentia siue diuersitas illa inter infinitum & Plethon. finita statui potest: atque hanc etiam ob causam plethon Aristoteli praeponit platonem, apud quem Deus creatoris honoretur nomine cum Aristoteles (ut scribit) contra diuiserit primum mouentem aliis motoribusa, & proportione quadam antecellere duntaxat existimarit: quod non modo Platonicus plethon, sed peripateticorum etiam multi satis aegre tulerunt. Ita sane ita procul dubio uidetur & opere procedente, non ex aliorum modo authoritate, sed nostro etiam discursu latius apparebit. Sed quantum attinet ad hoc de quo nuper disserebamus, repeti uidetur idem particula quinquagesima, cum exclusis fabulis asserit, si quis ex eis solum consideret, ut eas existimet primas substantias, diuine id assertum esse. Mox de apparentium diuinissimo uerba facere est orsus, Et an intelligeret & quo modo? qua de re alia etiam supra rettulimus. Nec distulit metaphysicos ingressus libros, praegustationem quandam lectoribus propinare falsae doctrinae: quando non unum rerum principium, sed plura proposuit.b Si quidem particula siue commento quarto secundi quo ad latinorum partitionem pertinet uoluminis, scripsit plura esse rerum principia necessario uerissimac, per quae principia corpora caelestia ab eo significata & multi uoluere, & confirmauit Auerroys. Opere uero procedente cum de praecellenti quidem motore eo in substantiarum ordine disseruisset, eiusque proprietates explicuisset: Mox perquirens quot nam essent? illis omnibus quos deinceps statuit, eadem non adaemit, quae primo tradiderat. Quo factum ut depraehendere non fuerit difficile, aut nullum proprie in metaphysicis Deum, aut multos ab Aristotele constitutos. quod enim primo tribuit ut moueret tanquam desideratum & amatumd, non prohibet quin hoc non simpliciter

1 moueri nisi ] moueri, nisi B. S. 6 iudicare: quod ] sic! B. S. 6 philosophia & ] philosophia, & B. S. 8 existimant. illa ] existimant, illa B. / existimant: illa S. 8 speciei. Sed ] speciei, sed S. 9 est siue diuersitas. si ] est, siue diuersitas, si B. S. 10 potest: atque ] sic! B. S. 13 existimarit: quod ] sic! B. S. 14 sane ita ] sane, ita B. S. 16 hoc de ] hoc, de S. 20 orsus, Et an intelligeret & ] orsus, & an intelligeret, & B. S. 22 propinare ] propinquare B. S. 23 quo ad ] quoad S. 25 caelestia ab eo significata & ] caelestia, ab eo significata, & B. S. 26 Auerroys ] Auerrois B. S. 27 eo in ] eo, in B. S. 28 Mox ] mox S. 28 quot nam ] quotnam S. 31 constitutos. quod ] constitutos, quod B. / constitutos: quod S. a Plethon, De differentiis, 1 (Migne 160, 2), 322. b Ibid. 2 (Migne 160, 3), 323. (Migne 160, 4), 324 sq. d Met. XII 7, 1072b1 sqq.

c Ibid. 3

5

10

15

20

25

30

196 v. 197 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

709

& absolute intelligatur, sed inferiorum respectu, quare quod primum hoc in genere collocauit, postremum potuit haberi respectu superiorum ordinum.a Sed & de unitate Dei, uti diximus huius operis quartob, potissimam rationem omnium quas unquam Aristoteles attulerit, probabilem dumtaxat affirmauit petrus Cardinalis Cameracensis in primo sententiarumc, magisque ex conseruatione quam ex productione rerum probari eam posse, Guilielmum ipsum secutus, ostendit. Quod si de uno principio in calce operis uidetur aperte loqui, sunt tamen multi non solum ex gentibus, sed etiam ex nostris theologis, qui affirment illud ipsum de quo ibi loquitur principium, in uno cum caeteris genere ab ipso Aristotele collocatum, nec infinitae uirtutis ullo modo gloria honestatum, nec aliud existimatum, quam quod apud plerosque authores recipiebatur coniunctum uidelicet caeli siue animum siue motorem: uti apud herueum, apud Aureolum, apud bacconem, & alios etiam licet animaduertere theologos, in parrhisiorum maxime Gymnasio celebres. Apud graecos uero Ioannes Scholasticus ex hammonii sententia decernit in commentariis de generationed, Deum ab Aristotele non appellatum factorem caeli, quoniam facere ipsum denotet immutationem, quam non denotet ipsum mouere: ut motorem non effectorem uideatur existimasse. Vnde ipse subiecit interpres Deum substantie totius creatorem. Mitto quod primo in libro de caeloe in sacris Deorum ternario numero utendum non abnuit Aristoteles, & in secundo caelum & locum supraemum diis tributum scribitf, quod in secundo libro de generationeg, docet quaedam corpora quoniam a Deo distant longius, ideo non esse perpetua. An, scilicet, tunc de corporea loquitur substantia? Si enim de infinita & spiritali non de naturali & sensili loquitur, num & illa omnibus inest corporibus? omnia pariter gubernat & substinet sua perfectione ne pereant? distantiam igitur non pro naturae dissimilitudine & imperfectione uidetur accepisse, sed pro distantia corporea, non mathematica prorsus, quia non subsistit per se, nec ad propositum faceret, non prima & metaphysica, ratione iam posita, sed naturali: at cum ea nisi inter corpora non dignoscatur esse, alterum etiam extremum corporeum esse satis affirmauit. Quod si quis opposuerit Remotio obiectionis ab Aristotele nihilominus in calce duodecimi primae philosophiaeh, separata multiplex. 3 operis ] Operis S. 6 conseruatione quam ] conseruatione, quam B. S. 7 operis ] Operis S. 9 ipsum de ] ipsum, de B. S. 12 coniunctum uidelicet ] coniunctum, uidelicet S. 12 animum siue ] animum, siue B. S. 14 parrhisiorum ] Parrisiorum S. 17 mouere: ut ] sic! B. S. 18 existimasse. Vnde ] existimasse: Vnde S. 18 interpres Deum ] interpres, Deum S. 21 caelum & ] caelum, & B. S. 22 corpora quoniam ] corpora, quoniam S. 24 spiritali non de naturali & ] spiritali, non de naturali, & S. 29 naturali: at ] naturali: At B. S. 29 alterum ] Alterum B. S. 31 Aristotele nihilominus ] Aristotele, nihilominus S. 31 duodecimi ] duodecima B. S. 31 separata ] separatam B. S. a Met. XII 8, 1073b1 sqq. b EV 4, c. 10, p. 466. c Pierre d’Ailly, Questiones in Sententiarum, lib. 1, qu. 3, art. 3, fol. 83 v. d Philoponus, In Aristotelis libros de generatione et corruptione commentaria, 136, 34 sqq. e cael. I 1, 268a9 sqq. f Ibid. II 1, 284a12 sqq. g gen. et corr. II 10, 336b25 sqq. h Met. XII 10, 1075a11 sqq.

710

Liber Sextus

197 r.

quandam mentem esse cognitam, quae praestaret aliis tanquam ducem totius exercitus, eamque homerici carminis testimonio confirmatama, non plures numero sed princeps unicus estob: Responderi primum posset id, quod supra ex Aureoloc citauimusd, deinde dici authoritate Philoponi, cuius etiam inter initia quarti libri meminimuse, illam mentem inerrabilis motricem sphaere non esse Deum, idque authoritate Platonis & piorum dogmatum confirmauit, quibus Deum non esse νοῦν, id est, mentem intellectum ue, ut uocat Aristoteles sed super intellectum omnino exaltatum decerneretur. Responderi & aliter (ut mihi quidem uidetur) posset, quod omnes etiam aliorum orbium motrices mentes separatas, quod & Thomas quoque notat in opere contra gentesf, dum improbat Auerroys opinionem de humano intellectu, omnes inquam separatas, omnes intelligentes, omnes etiam aeternas posueritg, sed separatas quo ad pertinet ad munus intelligendi, non ut propterea corpus non informarent aetherium, Et ita de primo decreuisse contendent modis omnibus Aristotelem: qui nuncupauerit animal sempiternum optimum, & omnium apparentium diuinissimum, id, scilicet, de quo uti de primo & de ipso intellectu uerba faciebat: & cui fuerit cum platone controuersia de loco & sede ipsius primi. Adde quod exercitus non ita est a duce seiunctus, ut eius Dux aut princeps alterius generis habeatur, ipso etiam Aristotele teste, qui in primo politicorumh scribit natura excellere regem oportere, eundem autem esse genere. quare ei non potest comparatio illa militaris ullo modo suffragari, Quae si homerici carminis cui nititur habenda est propensio, multum etiam oberit. Nam Agamemnon de quo uerba fiunt, unus erat ex graecis ducibus, ilion obsidentibus, tam & si caeterorum consensu ducum uniuerso praepositus exercitui. Nihil aliud igitur probasse dicent Aristotelem quam administrationem ad unum duntaxat pertinere, praecellente quidem atque eo in genere primarium, cui caeteri obtemperent, quem ament, & cui similes quo ad fieri potest euadere desiderent. Sed & dicere poterunt facile si uoluerint, non eo modo quo plurimi existimant, de primatu illo Aristotelem 2 confirmatam, non ] confirmatam: Non S. 3 numero sed ] numero, sed S. 3 non. . .esto ] *Durch Kursivieruns als Zitat ausgewiesen in S.* 7 intellectum ue ] intellectumue B. S. 8 Aristoteles sed ] Aristoteles, sed B. S. 11 Auerroys ] Auerrois B. S. 12 omnes inquam separatas ] omnes, inquam, separatas S. 12 omnes intelligentes, ] om. B. S. 13 quo ad ] quoad S. 14 Et ] & B. S. 16 primo & ] primo, & B. S. 21 genere. quare ] genere, quare B. S. 22 Quae ] quae B. S. 22 carminis cui nititur habenda ] carminis, cui nititur, habenda S. 24 ducibus, ilion ] ducibus Ilion B. / ducibus, Ilion S. 24 tam & si ] tametsi B. S. 25 ducum uniuerso ] ducum, uniuerso S. 26 administrationem ad ] administrationem, ad B. S. 27 quidem atque ] quidem, atque B. S. 28 quo ad ] quoad S. 28 potest euadere ] potest, euadere S. a Ibid. XII 10, 1076a6. b Homer, Ilias, 2, l. 204. c Petrus Aureoli, In quartum librum Sententiarum, dist. XLVII, qu. 1, a. 1, 224A sqq. d EV 4, c. 1, p. 418. e EV 4, c. 1, p. 418; Philoponus, In Aristotelis de anima libros commentaria, 526,35 sqq. f Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 2, c. 75, n. 12. g Averroes, Commentarius magnus in Aristotelis de anima libros, 3, 36. h Pol. I 12, 1259b15 sqq.

5

10

15

20

25

197 r. 197 v.

5

10

15

20

Liber Sextus

711

decreuisse: quandoquidem in quarto politicorum libro dum disserit non de regia potestate, sed de pluribus speciebus popularis gubernationis, & legem dominari oportere: dubitat quidem utrum unam aut alteram illarum in qua uel multitudo non ut singuli sed ut omnes, uel non ut plures sed ut singuli gubernat excludere Homerus uoluerit, cum cecinit non esse bonum ut plures reganta: dubitat inquam & incertum haberi putat tamen abest ut absolute dominationis & unici principatus mentionem fecerit, ne dum totius uniuersi arbitrium tribuerit ei, quem ipsi & dicimus & colimus Deum omnipotentem. Nam quo pacto apnd eum omnipotens is, qui ab eo decernitur ex necessitate operari, & nihil noui uelle, nihil noui posse producere? Ac sane praeter illa quae supra attulimus huius rei testimonia ex interpraetibus & paraphrastis Aristoteleis, illud etiam Themistii potest afferri in libro de somnob, satis aperte indicantis omnia illa de quibus egimus apud Aristotelem haberi animalia corporea. Cum de animalibus inquit loquimur semper excipiuntur diuina, nam eorum actio iugis aeternaque, nec tristis onerosa ue est, & uigilia in iis omnis contrarii est expers. Illud non praeteribo, ueteres Theologos noluisse ex Aristotele diuina confirmari, Sed ipsum cum reliquis gentium authoribus explosum noluisse. Fuere postea qui aliqua eius dicta adstipulari diuinae unitati, potestati, & infinitati putauerunt: idque demonstratum existimauerunt, Alii contra censuerunt, quoad potestatem praecipue pertinet infinitam: de qua seorsum ut disseramus locus ipse quem tractauimus inuitauit. De infinitate potestatis diuinae non recte sensisse Aristotelem, ibique etiam ostenditur et authoritatibus aliquorum theologorum, et rationibus, Deum omnipotentem ab eo non demonstrari. capvt decimvmoctavvm.

25

Mihi certe uidetur eum, qui Aristotelis de Dei potestate & processum & uerba diligentius perpenderit: mitto enim quae in libris moralibus quae in libro de mundo ad Alexandrumc, quae in ultimis metaphysicis uulgo non cognitis habentur, mentionem enim hoc loco facimus eorum quae omnibus nota, quae 3 unam aut ] unam, aut B. S. 4 singuli sed ] singuli, sed B. S. 4 plures sed ] plures, sed B. S. 5 bonum ut ] bonum, ut B. S. 6 regant: dubitat ] sic! B. S. 6 putat tamen ] putat, tamen S. 8 dicimus & ] dicimus, & B. S. 9 apnd ] apud B. S. 11 interpraetibus & ] interpretibus, & S. 14 animalibus inquit loquimur semper ] animalibus, inquit, loquimur, semper S. 15 diuina, nam ] diuina: nam S. 15 onerosa ue ] onerosaue B. S. 17 Sed ] sed B. S. 18 noluisse ] uoluisse S. 20 Alii ] alii B. S. 20 infinitam: de ] sic! B. S. 21 disseramus locus ] disseramus, locus S. 23 et ] & B. S. 24 et ] & B. S. 25 Caput decimumoctauum.] Cap. XVIII. B. S. 27 perpenderit: mitto ] perpenderit, mitto B. / perpenderit (mitto S. 27 moralibus quae ] moralibus, quae S. a Pol. IV 4, 1292a14 sq. mundo, 2, 392a10 sqq.

b Themistius, De somno et vigilia, 4, fol. 107 v.

c Aristoteles, De

712

Liber Sextus

197 v.

trita, euentilataque sunt: eum inquam qui Aristotelis & processum & uerba diligentius perpenderit, comperturum utique, effectum illum ex quo potestatem eius infinitam coniectari uolunt multi, minus astipulari quam opus sit ipsi infinitae potestati, quoad pertinet ad intentionem atque uigorem. Is enim effectus quem maxime ducunt in medium est sempiternus motus, quo ad actum spectat finitus quidem, infinitus uero quantum pertinet ad id quod est in potentia. Neque enim actu existit illa (ut sic dixerim) sempiternitas motus: quam aliqui ex similitudine & ex accidenti dixere infinitam. Repugnat enim motui quem definit Aristoteles, non habere ad mixtam quoquo modo potentiam, si uidelicet ut ipse decreuit, sit actus entis in potentia quatenus in potentiaa. Nam tam & si successus ipse indiuisibile quoddam diceretur esse, quo partes praeteriti & futuri continuarentur, nostra uero cogitatione diuidi illum ipsum per menses & annos: nihilominus dici etiam opus est tempus esse motus ipsius mensuramb, prioris & posterioris habita ratione: ut ex temporis ipsius quam attulit Aristoteles definitione concluditur. & nisi tempori ipsi & motui, successus in esset, non cogitatione nostra solum, sed intrinsecus: tunc inaniter & falso nostra eis cogitatio successum ipsum attribueret. ubi autem Thomas. successus ibi potentia permixta est: quod & Thomas maxime confirmat in primo theologicarum sententiarum commentarioc distinctione quarta supra quadragesimam. Quare uidentur ex intentione infinita in potentia, propter durationem sempiternam, intentionem actu infinitam & uigorem actu infinitum asserere, Nam actu non est illa infinitas motus. Ergo quantumcunque & primo & per se acceptus referatur, nunquam uidetur suam exuere naturam, hoc est ut ex eo quod est in potentia, fiat actu infinitas. Nam de resistentia quod solet dici, & de proportione potentiae motricis ad rem motam, uti signatae moli, signata uis mouens aptetur semper: ita ut infinito corpori, si inueniretur, mouendo, infinita uis motrix iusta proportione respondeat, non uidetur aperte procedere. Illa enim resistens uis finita est. nec ad infinitam datur excursus, sicuti nec infinitum corpus, aut inuentum est unquam, aut dicitur inueniri. nec suppositio ipsa atque conditio etiam si admitteretur, sim-

1 sunt: eum ] sunt, eum B. / sunt) eum S. 2 illum ex ] illum, ex B. S. 3 astipulari quam ] astipulari, quam B. S. 5 medium est ] medium, est S. 6 id quod ] id, quod B. S. 9 ad mixtam ] admixtam S. 10 uidelicet ut ] uidelicet, ut S. 11 tam & si ] tametsi B. S. 15 ipsius quam ] ipsius, quam S. 15 Aristoteles definitione ] Aristoteles, definitione S. 15 concluditur. & nisi tempori ipsi & ] concluditur, & nisi tempori ipsi, & B. S. 16 in esset ] inesset S. 17 intrinsecus: tunc inaniter & ] intrinsecus: tunc inaniter, & B. S. 17 attribueret. ubi ] attribueret, ubi B. S. 18 successus ibi] successus, ibi S. 20 quadragesimam ] quadragesima B. S. 22 asserere, Nam ] asserere. Nam B. / asserere: Nam S. 23 primo & ] primo, & B. S. 24 est ut ] est, ut B. S. 26 semper: ita ] semper ita B. S. 28 est. nec ] est, nec B. S. 30 inueniri. nec ] inueniri, nec B. S. a Phys. II 1, 192b22 sqq.; III 1, 200b12-14; III, 1, 201a10; Maier, Motus est actus entis. b Phys. IV 11, 220a24 sqq. c Thomas von Aquin, Super Sententiarum., lib. 1, d. 43 q. 1, a. 1, ad 5.

5

10

15

20

25

30

197 v. 198 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

713

plex atque sincera censebitur, sed multiplex & plena difficultatum. infinitum enim per immenso caperetur, idque aliqua ex parte non simpliciter: & uirtus pari proportione diuideretur in eam, cui & si creata est, non resistitur tamen a re ulla praesertim inferiori, & in eam quae eiusmodi est, uti si ei non resistatur, nihilominus increata est, & absolute prorsus infinitaeque potestatis. Atque ut in summa dicam nulla ratione naturali probari sincere & extra controuersiam posse mihi uidetur, quod plerique probatum ea in re esse contendunt. Quo circa fundamentum illud Bacconisa & aliorum theologorum, uidetur solide Io. baccon iactum, ex finito, scilicet, effectu, infinitatem uirtutis in causa non posse monstrari. Motum autem sempiternum, infinitum in se non esse, sed solum duratione & perpetuitate sortiri infinitatem, clarum incontrouersumque habetur. Praeterea Gulielmus nominalium princeps .xxiii. quaestione operis Gul. quod appellatur quodlibet, affirmat, nec in octauo physicorum, nec in .xii. metaphysicae, probari ab Aristotele Deum esse uirtutis infinitaeb, quantum ad uigorem intentionem ue pertinet, sed tantummodo quantum ad durationem: Ibique & ad rationes. Io. Scoti contrariam opinionem secuti, ingeniose respondet, & Aristotlis sententiam super ea re late interpraetatur: atque inter alia docet, ipsum Aristotelem ibi intellexisse motorem primum non esse in magnitudine corpore ue, sed esse impartibilem, nec de potentia finita quantum ad intentionem, absolute decernic: sed de ea quae existat in corpore. Idque etiam Auerroys probat commentario: ubi de potentia quae incorpore diuidi possit, mentio facta est: nec omnino de separato motore habitum esse sermonem, sed de coniuncto & connexo motae magnitudini prorsus asseuerauit. & haec quidem ille rettulit: ut ex physicis & metaphysicis Aristoteleis, non probaretur infinita Dei potestas, Sed enim Deum quoque ipsum eis ipsis ex locis non demonstrari, multi existimauere, & minus omnino ex processu physico quam metaphysico. & quanquam sunt qui existiment eisdem locis & rationibus demonstratum a .s. Thoma Deum esse. Sunt etiam Thomas. ex eius sectatoribus, & qui ab eo id suppositum non probatum asseuerent: & qui affirment uia motus non posse perueniri ad cognitionem praestantioris motoris quam sit anima: idque ipsius Thomae authoritate confirmant, docentis per processum illum non corrogari, quin corpori necteretur motor ille,

1 sincera ] syncera B. S. 1 difficultatum. infinitum ] difficultatum, infinitum B. / difficultatum: infinitum S. 6 dicam nulla ] dicam, nulla S. 6 sincere ] syncere B. S. 9 effectu ] effecto B. S. 10 monstrari. Motum ] monstrari: Motum S. 12 .xxiii.] 23. B. S. 13 quodlibet ] Quodlibet B. S. 13 .xii.] 12. B. S. 15 intentionem ue ] intentionemue S. 16 Ibique ] ibique S. 16 Io.] Ioannis S. 19 corpore ue ] corporeue B. S. 20 ea quae ] ea, quae B. S. 21 Auerroys ] Auerrois B. S. 22 incorpore ] in corpore S. 24 asseuerauit. & ] asseuerauit, & B. S. 25 potestas, Sed ] potestas. Sed B. S. 27 metaphysico. & ] metaphysico, & B. S. 28 .s.] S. B. S. 30 affirment uia ] affirment, uia S. 31 motoris quam ] motoris, quam S. a John Baconthorpe, Quaestiones in quatuor libros sententiarum, 2, d. 34, qu. 1, art. 2, 656. b Wilhelm von Ockham, Quodlibeta, 7, qu. 17, 766. c Ibid. 767.

714

Auerroys. Aureolus. Contra capreolum modeste.

Contra alium.

Pro eo.

Liber Sextus

198 r. 198 v.

sicuti anima rationalis corpori humano coniungitur. Viam uero causae efficientis, nisi ad corpus celeste & eius motorem perducere, ipse etiam testatur Auerroys in primi libri de caelo commentariis.a Hoc & .s. Thomae quoque sectatores aliqui fatentur, multo magis qui ei ex proposito sunt aduersati, & maxime Aureolusb, qui tertia distinctione primi in theologicas sententias commentarii, labefactare Thomae rationes aggreditur, cui & si quibus potuit uiribus eadem ipsa distinctione restitit Capreolus: tamen quod attinet ad fundamentum illud efficientis causae (pace ipsius Capreoli uiri alioqui doctissimi & sectatorum eius dictum sit) non fatetur Aureolus quod ipse opinatur Capreolusc, ea .s. Thomae ratione conuinci, ut detur primum efficiens. Nam de primo tantummodo atque supremo corpore, id concedit Aureolus, nixus Auerroe.d Nec aliena debet uideri locutio ipsismet .s. Thomae sectatoribus, apud quem multiplex primum saepenumero legimus, & multiplex quoque principium motus, sicuti etiam in prima parte secundi uoluminis theologicae summae, quaestione sexta, dum agit de uoluntario & in uoluntario, principii motus meminit, quod possit quidem esse primum in genere, non tamen simpliciter primum, & pro exemplo ducit in medium celeste corpus, quod sit primum in genere (ut proprium eius uerbum reponam) alterabilium, non tamen simpliciter primum, cum a superiore motore uoluatur.e Quo fit uti non secus de re efficienti possit eadem uerti questio, & eidem aptari illa ipsa distinctio, ut corpus uidelicet caeleste non sit simpliciter primum efficiens, sed primum efficiens in genere, scilicet, rerum corporearum.f Nam supra illud ipsum corpus, sunt aliae causae potentiores caelo & efficientes magis, Deo tamen subiectae, qui prima omnium rerum & corporalium & spiritualium causa est, & infinita potestas: Ad quam compraehendendam uia ulla Aristotelea plene non introducit, quoniam scandendum est altius. Sane quoque alius post Capreolum Thomae sectator, & si praedicata illa siue proprietates Dei, proprias esse non negat, rationibus tamen eis depraehendi Deum minime fatetur. Quod quo pacto congruat ei quod attulit supra, hoc est aliis etiam competere illa praedicata, nequeo percipere. quomodo enim Dei propria? si animae intellectrici & corpori aetherio eiusque motori etiam (ut non diffitetur) conueniunt. Sed forte defendi potest ratione analogiae. Vtcunque autem se se habeat res rationes ille Aristoteleae, quae mundi animam uel motrice ultimae sphaerae mentem concludunt, & immobilem esse & efficientem, & 1 coniungitur. Viam ] coniungitur: Viam S. 3 Auerroys ] Auerrois B. S. 3 .s.] S. B. S. 5 in ] om. S. 10 .s.] S. B. S. 12 .s.] S. B. S. 23 caelo & ] coelo, & B. S. 24 corporalium & ] corporalium, & B. S. 25 potestas: Ad ] potestas: ad B. S. 27 sectator, & ] sectator & B. 29 est aliis ] est, aliis S. 30 percipere. quomodo ] percipere, quomodo B. S. 33 res rationes ] res, rationes S. 33 animam uel ] animam, uel B. S. 34 esse & ] esse, & B. S. a Averroes, De caelo, 1, 22, 9 v. b Petrus Aureoli, Commentariorum in primum librum Sententiarum, 1, d. 3, fol. 180. c Johannes Capreolus, Sententiarum, 1, d. 3, qu. 1, 54 r. d Ibid. e Thomas von Aquin, Summa Theologiae, Iª-IIae, q. 6, a. 1, ad 1. f Ibid.

5

10

15

20

25

30

198 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

715

causam primam, non uidentur ad Deum cognitione depraehendendum, per eas quae illi maxime conuenire dicuntur proprietates, pertingere. Verum ut quaepiam a proposito non abhorrentia subiiciam: Mihi uidetur primum caeli motorem etiam si probauerit Aristoteles, propterea ab eodem non probari primum ita absolute esse, quod & non dependeat, & quod infinita polleat potestate. quid enim prohibet supremi caeli motorem substantiam esse abiunctam, sed dependentem ab uno & uero Deo? & uirtutis esse quo ad permanendum, non quo ad agendum pertinet infinitae? qua uirtute etiam pollere inferiorum motores orbium & Aristoteles & Auerroys affirmant. Num & Dionysio etiam & Augustino consentit hoc ipsum? docentibus corpora per spiritus incorporeos, quos ipsi angelos uocamus, gentium philosophi mentes, & separatas substantias dicunt, administrari. Et apud Danielem prophetama praeter millia millium quae Deo ministrant, legimus ei ipsi assistere decies centena millia, tamen abest ut ipse moueat eo modo, quo dicuntur, uel ab animis, uel a spiritibus ad id obeundi muneris delegatis moueri corpora. De alia uero mouendi ratione quod ad propositum aut ibi aut alibi meminit Aristoteles praeter quam de motione finis, ut amati uidelicet & desiderati in metaphysicisb? & nihilominus etiam motio illa non discedit a motu corporum, quatenus globorum caelestium motrices mentes, primo desiderant motori caelesti ipsa in motione sublimiori & praestantiori similes fieri, & quantum fieri potest eius imitari & assequi perfectricem potestatem. Deus autem ipse non modo supraemum illud caelum mouet modo, scilicet, qui non est expressus ab Aristotele, sed omnes orbes, omnia sublunaria, sed & omnia prorsus & corporea & spiritualia, nosque etiam ipsos: qui ut ait magnus ille & Deo plenus apostolusc in eo uiuimus, mouemur, & sumus. Sed hoc authoritate diuina didicimus non ratione Aristotelea. quanquam enim non abnuo ratione naturali probari posse, Deum omnia & corporea & incorporea mouere, probari tamen id rationibus Aristoteleis non affirmo, ut quae ad omnium rerum non motarum solum, sed etiam mouentium, & incorporearum, & spiritalium, supra omnem sensum & motum eminentissimum, & supra quam dici & excogitari possit excellentissimum principium, non ascenderint. Mitto quod iamblichus 2 eas quae ] eas, quae B. S. 3 Mihi ] mihi B. S. 4 etiam ] om. B. S. 6 potestate. quid ] potestate, quid B. S. 7 esse quo ad ] esse, quo ad B. / esse, quoad S. 8 quo ad ] quoad S. 8 pertinet infinitae ] pertinet, infinitae S. 9 Aristoteles & Auerroys ] Aristoteles, & Auerrois B. S. 10 etiam & ] etiam, & B. S. 12 administrari. Et ] administrari: Et S. 13 praeter. . .ministrant ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 13 legimus ei ] legimus, ei S. 13 assistere ] aßistere S. 14 ei. . .millia ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 15 muneris ] moueris B. 16 ibi aut ] ibi, aut B. S. 17 Aristoteles praeter quam ] Aristot. praeterquam S. 18 metaphysicis? & ] Metaphysicis: & B. S. 24 prorsus & corporea & ] prorsus, & corporea, & B. S. 24 qui ut ] qui, ut S. 25 apostolus in ] Apostolus, In S. 25 In eo. . .sumus.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 26 Aristotelea. quanquam ] Aristotelea, quanquam B. S. 27 corporea & ] corporea, & B. S. a Dan 7, 10.

b Met. XII 7, 1072b2 sq.

c Apg 17, 28.

Opinio Auth. de Aristotelis probatione.

Confirmatio

Declaratio.

716

Remotio obiectionis tacitae.

Examinatur an uerum sit illud Aristoteleum omne quod mouetur ab alio mouetur.

De motu magnetis & ferri quam uariae sententiae

Liber Sextus

198 v. 199 r.

affirmauit habere nos tactum quendam diuinitatis omni notitia meliorem: Et sileo in praesentia remotionis & abnegationis uiam, qua Dionysiusa nititur & sectatores ad Deum inueniendum: Nec cito gradus quibus patruus. Io. Picus ad diuinam in libro de uno & ente caliginem ascenditb, ab Aristotele prorsus ignoratam. Nec tamen me praeterit eundem patruum eodem in libro scripsisse, ubi ergo discors a Platone Aristoteles, ubi prophanus, ubi de Deo minus quam deceat honorifice sentiens, eundemque memini damnasse peripateticos, Qui Deum mundi animam ex Aristotelis sententia existimarent.c Sed agebat tunc de eorum inter se philosophorum opinionibus, & ipsorum dogmata conferebat: gentium philosophos componebat inter se, non aequabat, aut comparabat nostris, non sinceram apud eos ueritatem reperiri praedicabat. Nec tam damnauit peripateticos, qui eam Aristotelis putarent sententiam, quam quod & eius esse & ueram esse confirmarent.d Alioqui quo pacto tot sanctorum uirorum testimoniis quae supra citauimus aduersum itare uoluisse? quo pacto a ueritate quam maxime diligebat stare noluisset? Et enim quae dicuntur dicendi causis conferri componique oportet, ut ueram intelligentiam eorum assequamur. Causa igitur putanda, ut opiniones philosophorum inter se conferret conciliaretque. Sed quoniam ullus non extat scriptor, qui alienis meliusquam suis uerbis proprios mentis conceptus ex promat: examinemus quaeso propositiones quibus utitur Aristoteles an sint sic addictae rebus necessariis, ut contra nihil quaeat afferri? illa & enim omne quod mouetur ab alio mouetur quae primum est & maximum totius aedificii fundamentum, negabit forte quidam in rebus incorporeis, etiam authoritate platonis, & Theophrasti, ut satis constat ex iis quae supra sunt allatae, cum de motu animae aduersus Aristotelem & Themistium disputaretur. Negaret alius fortasse etiam in ipsis corporeis authoritate Scotif, decernentis grauia & leuia se ipsis moueri. Cui uidetur assensus hebraeus hasdaig. Obiici etiam posset, ferri concursus ad magnetem, ex cuius motus causa, ut uarie est relata, uariae quoque responsiones eliceretur. Multae enim de eo ueterum fuere opiniones philosophorum, quas cum alii, tum Auicenna recenset in libro de uiribus cordish, eas uti falsas eliminans, ratus ipse proprietatem esse illam magnetis procedentem 1 Et ] & B. S. 2 remotionis & ] remotionis, & B. S. 3 inueniendum: Nec ] inueniendum: nec B. S. 3 patruus. Io.] patruus, Ioannes S. 7 sentiens, eundemque ] sentiens: eundemque S. 8 Qui ] qui B. S. 10 conferebat: gentium ] sic! B. S. 11 sinceram ] synceram B. S. 12 praedicabat. Nec ] praedicabat: Nec S. 13 esse & ] esse, & B. S. 14 testimoniis quae ] testimoniis, quae S. 15 Et enim ] Etenim S. 20 propositiones quibus ] propositiones, quibus S. 21 & enim ] etenim S. 21 omne ] om. S. 21 mouetur ab ] mouetur, ab S. 22 mouetur quae ] mouetur, quae B. S. 26 moueri. Cui ] moueri, cui S. 29 eliceretur ] elicerentur S. a (Ps.) Dionysius Areopagita, De divinis nominibus, c. 13, col. 1169 sqq.; De mystica theologia, c. 3, col. 1174 sqq. b Giovanni Pico della Mirandola, De ente et uno, 5, p. 23 sqq.; p. 31. c Ibid. 5, p. 33. d Ibid. e EV 6, 13, p. 681. f Johannes Duns Scotus, Quaestiones in secundum librum sententiarum, d. 2, qu. 10. g Or Hash. 1, 2, 1, p. 72 h Avicenna, De viribus cordis, 1, 10, p. 330.

5

10

15

20

25

30

199 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

717

a superna influentiam ratione proportionis simplicium corporum illo modo conflatorum: quae ideo sit mirabilis, quia rara, cum tamen ignis proprietas sit mirabilior suapte natura, sed propter frequentiam demiratione digna non habeatur. Alexander uero nullo modo sciri posse uoluit causam tracti ferri per magnetem, sed soli Deo reseruauita. At alii diuersas uariasque omnino reddidere causas: siue id ex antipistasi reciprocatione ue aeris contingat, quae opinio existimatur fuisse platonis: Siue ipsa trahat moueatque non mota, ut plerique dicunt: Siue ut porphyriob de abstiuentia ab animalibus disserenti placuisse uidetur, impartiat ipsa magnes quandam quasi animam ferro, sibi quandoque propinquanti, unde quanquam grauissimum est, fiat ita leue ut tanquam spiritu magnetis eleuetur, & ad ipsam se se conferat: Siue mauis ut ferrum ad eam moueatur ipsa non mouente, quod uoluit Auerroysc. Cui enim (si non magneti) tribuitur motus inferrum, praeterquam ipsimet ferro se se mouenti, ut a propria & intrinsecus indita causa mouendi? Sunt enim qui nolint protrahi ferrum a lapide ipso, quoniam contrariis motibus agitari dicunt pulsu uidelicet & tractu, siue resoluantur ex magnete ramenta tenuiaque corpuscula euntia ad ferrum & redeuntia, siue simplici tractu immissa, scilicet, uirtute quae ferrum primo afficiat deinde trahat. quod suspicari facile potuit ipse porphyrius. quare decernunt aliqui naturalem motum inesse ferro ad magnetem proportione quadam soli nota naturae: sicuti etiam motus illi est naturalis ad ima, siue hoc conuenientiae, & tanquam affinitati quae ipsi cum loco intercedit, siue occultae uirtuti & proprietati attribuatur, siue sensui naturae ut nonnulli existimarunt. Neque enim ut placuit Milesio Thaleti, & antiquis philosophantibus, quod ipsi forte porphyrio receptum est, animatus est magnesius lapisd, atque iccirco ferro ipsi motum impartit. Praeterea dici potest illud immobile qualecunque sit ab Aristotele quaesitum, aut inuentum, non probari ab ipso Aristotele omnino, & ab omni corpore seperatum, sed sub quadam disiunctione: quanquam & separatam etiam mundi animam appellauit Auerroyse uti supra meminimusf. Caeterum quocunque probetur modo id ab Aristotele, illud ipsum tum non improbatur, a creato & increato, dependenti & non dependenti, prorsus abstrahere. Id praeterea quod Aristo1 influentiam ] influentia S. 4 habeatur. Alexander ] habeatur: Alexander S. 6 antipistasi ] antiperistasi S. 6 reciprocatione ue ] reciprocationeue B. S. 7 Siue ] siue B. S. 8 dicunt: Siue ] dicunt: siue B. S. 8 abstiuentia ] abstinentia S. 11 conferat: Siue ] sic! B. S. 12 ferrum ad ] ferrum, ad B. S. 13 inferrum ] in ferrum S. 16 dicunt pulsu ] dicunt, pulsu S. 18 afficiat deinde ] afficiat, deinde S. 18 trahat. quod ] trahat, quod B. S. 19 porphyrius. quare ] Porphyrius, quare B. / Porphyrius: quare S. 20 naturae: sicuti ] sic! B. S. 21 affinitati quae ] affinitati, quae B. S. 22 uirtuti & ] uirtuti, & B. S. 25 iccirco ] idcirco B. S. 26 immobile qualecunque ] immobile, qualecunque B. S. 29 Auerroys uti ] Auerrois uti B. / Auerrois, uti S. 30 creato & increato ] creato, in creato B. / creato, & increato S. a Alexander von Aphrodisias (Ps.), Problemata, Proemium, fol. 3 r. b Porphyrius, De l’abstinence, 4, 20, 12. c Averroes, De physico auditu, 8, 81, 195 r. d DK 11A22; De anim. 405a19 sq. e Averroes, Metaphysica, 12, 36, 318 v. f EV 6, c. 17, p. 706.

718

Quomodo ex accidenti bifariam mouetur quidpiam.

Quomodo ueteres & iuniores theologi in Aristotele interpraetando non iniuria diuersi.

Nota. Albertus.

Liber Sextus

199 r. 199 v.

teles ipse .viii. physicorum libro particula uigesima septimaa nititur astruere, de eo quod mouetur ex accidenti, Asserit enim id ipsum non a se moueri, ut pote quod ad alterius motum moueatur, id inquam quod nititur astruere, destrui non difficulter potest, hac ipsa distinctione mouendi. potest enim quippiam ex accidenti moueri bifariam. primo cum excluditur id, quod est per se moueri, quo pacto maior syllogismi propositio concedi posset: secundo cum ipsum per se moueri, aut includitur aut saltem non excluditur, quem in modum maior ipsa propositio negaretur, cum fieri quaeat, ut quispiam & per se intrinsecus quantum, scilicet, ad principium motus pertinet moueatur, & per accidens ratione partis & instrumenti. Eodem item libro similitudinem eam de motu animalium aptari & conuenire caelestibus facile ire possumus inficias, si quidem a corruptili ad incorruptibile, & a motu generationis & corruptionis ad or bicularem motum argumentatur. Nec me latet longiore opus esse subsellio ad hanc materiam euentilandam. Sed quantum ad hoc attinet satis est ostendisse principia, ut hinc solum colligamus, si theologi ueteres & ex posterioribus aliqui aliud senserint quam nonnulli etiam magnae authoritatis, non propterea turbemur. Illi enim fidem nostram adeo super exaltatam gentium dogmatis uoluerunt, ut nullo pacto illa etiam ad famulatum admiserint, ii uero bene actum sibi putauerunt si eisdem armis hostes reuincere possent, Et quidem utrumque pie. Sed cum haec arma alii acuminata & aciei ualidae putent, alii obtusa & minime penetrantia, ex hoc clare non percipitur ueritas, Nec facile indagari potest. quapropter reuerti ad Aristotelem identidem est necesse, & primum examinare uerba, mox ex eis sensus, uel difficulter ob uarias interpraetum pugnas elicere, Demum quid alterum alteri praeponderet iudicare. Illi itaque expeditius & theologicae magis. quoniam quibus non uidentur rationes Aristotelis concludere, & ex eis colligi illud ipsum quod quaeritur, si ex nostra religione non sunt, eis datur occasio putandi, nos propter Aristotelea dogmata Deum agnoscere & infinitae uirtutis existimare. At non ita est, Christiani sumus, non Aristotelei, hoc est Deum eiusque uirtutem & potestatem infinitam ex euangelio non ex peripato credimus. Qua in re mihi illud magni Alberti in ultimo primae philosophiae facit satis, Theologiae inquit ratio nostrae, non cum philosophorum principiis 1 .viii.] 8. B. S. 2 accidenti, Asserit ] accidenti. Asserit B. S. 3 ut pote ] utpote B. S. 4 mouendi. potest ] mouendi, potest B. / mouendi: potest S. 5 bifariam. primo ] bifariam, primo B. / bifariam: primo S. 6 posset: secundo ] posset, secundo B. / posset: secundo S. 7 includitur aut ] includitur, aut B. S. 9 pertinet moueatur ] pertinet, moueatur S. 15 attinet satis ] attinet, satis S. 16 senserint quam ] senserint, quam B. S. 18 super exaltatam ] super exaltata B. / superexaltata S. 19 putauerunt si ] putauerunt, si S. 20 Et ] & B. S. 22 Nec ] nec B. S. 22 potest. quapropter ] potest, quapropter B. S. 24 Demum ] demum B. S. 26 magis. quoniam ] magis, quoniam B. S. 28 agnoscere & ] agnoscere, & B. S. 30 est Deum ] est, Deum B. S. 30 euangelio ] Euangelio B. S. 32 satis, Theologiae inquit ratio ] satis: Theologiae, inquit, ratio S. a Phys. VIII 4, 254b7 sqq.

5

10

15

20

25

30

199 v.

Liber Sextus

719

5

conuenita. Et supra paululum eos taxauerat, qui philosophiam cum theologia confunderent.b Itaque de metaphysicis atque diuinis quam non recte decreuerit Aristoteles satis percipi datum est, enumeratis maximae locis & physicis & metaphysicis quibus diuina eum docuisse iuniores philosophi contendunt. Neque enim abnuimus aliis in locis librorum eius qui perierunt melius forte de Deo sensisse, quando etiam in opere discipuli ipsius Theophrasti quod de saporibus inscriptum estc, decernatur Deum ex nihilo, nullaque praeiacenti materia cuncta creasse, quod euidentissimum extat argumentum infinitae potestatis.

10

Quod falsa in moralibus Aristotelis multa. capvt decimvmnonvm.

15

20

25

At in moralibus, non certa dogmata exigimus ab eo, quando polliceri ea noluit & praestari non posse satis aperuit. Veritatem exigimus probabiliter editam, superstitiones abiectas malumus quam traditas. & quanquam sunt in libris eius ethicis, in politicis, in aeconomicis multae praeclaraeque sententiae: tamen adsunt etiam dogmata nec satis omnibus consona nec plerisque uisa admodum speciosa: sed & superstitiosa quoque nonnulla, & aliqua prorsus inania. Nam de iudicio sapientum cui refert accepta decreta uirtutum, satis supra uidimus id ambiguum esse: quoniam ipso de sapiente prius ferri sententia deberet, de quo diuersae sectae abusque philosophiae primordiis decertarunt. De mediocritate uirtutis etiam non placuisse Stoicis quod Aristoteles decreuit, supra licuit uidere, quam quidem mediocritatem etiam impugnauit Acriter plethon qui & gemistus dicebatur: idque quod Aristo- Plethon. teles putauit dandum uitio si quis ad terremotus & fulmina non expaueret, omni uitio liberum contendit: quoniam nec turpe nec uitio obnoxium, sed & timuisse insanum esse pronunciat eo in libro quem pro platone scripsit aduersus Aristotelemd: quem etiam taxauit de fine ultimo decernentem & uoluptatem speculationi mixtam praeferentem: atque inter alia argumenta hoc quoque ducit in medium, quod ita libuit e graeco transferre. Si uoluptas

3 Aristoteles satis ] Aristoteles, satis S. 4 physicis & metaphysicis quibus ] physicis, & metaphysicis, quibus B. S. 5 perierunt melius ] perierunt, melius S. 11 Caput decimumnonum.] Cap. XIX. B. S. 13 aperuit. Veritatem ] aperuit: Veritatem S. 14 traditas. & ] traditas, & B. S. 16 consona nec ] consona, nec B. S. 17 sed ] om. B. S. 18 sapientum cui ] sapientum, cui S. 23 Acriter plethon qui ] acriter Plethon, qui B. S. 23 dicebatur: idque ] dicebatur idque B. S. 24 uitio si ] uitio, si B. S. 25 turpe nec ] turpe, nec B. S. a Albertus Magnus, Metaphysica, lib. 11, tr. 3, c. 7, p. 687. b Ibid. p. 686 sq. c Anonymus, The Superiority of Taste (Tractatus de saporibus), ed. Charles Burnett, in: Journal oft he Warburg and Courtauld Institutes, pp. 230–238, 18, p. 237. d Plethon, De differentiis, 5 (Migne 160, 12), p. 328.

720

Liber Sextus

199 v. 200 r.

quatenus speculatio bonum est utique speculari erit bonum simpliciter, siue uoluptas sequatur siue non sequatur. Rursus si speculari quatenus uoluptate perfusum, bonum est, nempe uoluptas erit simpliciter bonum siue speculamur siue quicquam aliud agamus. Fieri enim minime posse contendit ut speculatrix uoluptas & quatenus uoluptas & quatenus speculatrix commune enim bonum praeponi oporteret cuius participatu illa & essent & haberentur bona: quemadmodum platonem uoluisse decernit qui ipsum καλὸν praeposuerit, cuius particeps speculatio & bonum sit & uoluptas, & si quid maius queat excogitari: uehementerque succensere uidetur Aristoteli cuius opinio tamen absit ut distet ab epicurea ut inde uideri queat epicurus sue sententiae captasse occasiones: atque ut ille graece ait εἰληφέναι άφὸρµασ.a Caeterum queso ne Aristoteles probabilitate ductus est? an falsis uulgi opinionibus? cum decreuit faelicitatem sine bonis extrariis esse non posse? qua in re non miratur Theodoretusb asportasse illum propterea pelues quas exactores publicorum uectigalium inuenerint, Et oleum uendississe quo utebatur in balneis, cuius etiam rei meminit Laertiusc. Non miratur inquam quoniam sine diuitiis se Tacianus. faelicem esse non posse ratus antea fuerat. Assyrius Tacianus in libro aduersus gentes eo quem .D. Hieronymus florentissimum censet ita scribit παρ᾽ὅις δε όυκ έστι κὰλλοσ. οὐ πλοῦτοσ, οὐ ρώµη σώµατοσ, ὀυκ ἐυγένεια, παρὰ τοῦτοισ, οὐκ έστι παρὰ τον αριστοτέλην τὸ εὐδαιµων.d hoc est apud quos autem non est pulchritudo, non diuitiae, non robur corporis, non nobilitas, apud hos non est Aristotele authore faelicitas. haec ille qui cum alia Aristotelis tum maxime illud uidetur dogma uoluisse carpere, quod repositum est inter initia septimi politicorum librie, quo asseritur felici homini bona externa corporis & animi adesse oportere. Cum autem haec & asseuerate quidem scripserit Aristoteles, si faelicitas summa uotorum iure existimatur, & beatus & faelix is habeatur

1 est utique ] est, utique B. S. 2 sequatur siue ] sequatur, siue B. S. 5 uoluptas & ] uoluptas, & B. S. 5 uoluptas & ] uoluptas, & B. S. 5 speculatrix commune ] speculatrix: commune B. S. 6 oporteret cuius ] oporteret, cuius S. 6 essent & ] essent, & B. S. 7 bona: quemadmodum ] bona quemadmodum B. S. 7 decernit qui ] decernit, qui B. S. 8 speculatio & bonum sit & ] speculatio, & bonum sit, & B. S. 9 excogitari: uehementerque ] sic! B. S. 9 Aristoteli cuius ] Aristoteli, cuius S. 10 epicurea ut ] epicurea, ut B. S. 11 ait εἰληφέναι ] ait: εἰληφέναι S. 11 άφὸρµασ] άφὸρµας B. S. 12 queso ne ] quaeso ne B. / quaesone S. 14 pelues quas ] pelues, quas B. S. 15 Et ] & B. S. 15 uendississe ] uendidisse S. 16 miratur inquam quoniam ] miratur, inquam, quoniam S. 18 eo quem .D.] eo, quem D. S. 18 censet ita scribit παρ᾽ὅις ] censet, ita scribit: παρ᾽ὅις S. 19 κὰλλοσ. οὐ πλοῦτοσ ] κὰλλος, οὐ πλοῦτος B. S. 19 σώµατοσ ] σώµατος B. S. 19 τοῦτοισ ] τοῦτοις B. S. 20 αριστοτέλην ] Αριστοτέλην B. S. 20 εὐδαιµων. hoc est apud ] εὐδαιµον, hoc est, apud B. S. 22 hos non est Aristotele ] hos, non est Aristotele B. / hos non est, Aristotele S. 22 authore faelicitas ] authore, foelicitas S. 22 haec ille qui ] Haec ille, qui B. / Haec ille: qui S. 22 Aristotelis tum ] Aristotelis, tum B. S. 23 carpere, quod ] capere, quod re uoluisse capere, quod B. / carpere, quod S. a Plethon, De differentiis, 5 (Migne 160, 13), p. 329. b DGAC 12, 51. d Tatian, Oratio ad Graecos, 2, 3, p. 40. e Pol. VII 1, 1323a20 sqq.

c DL 5, 16.

5

10

15

20

25

200 r.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

721

cui nihil deest, & omnia desint iis qui Deo non fruuntura, quis illum iure probauerit? Cum item aedificandas Diis & heroibus aras in politicis censuit?b cum uouit statuas Ioui seruatori, & iunoni sospitae, pro Nicanoris salute?c An haec uana superstitio? cum praecepit caedem monstrosi puerperiid: hac in re a platone non omnino abhorrense: num haec barbara seuities? a qua immanitate nec plane excusant eum iuratissimi interpretes. quid uero uel prudentiae uel superstitionis ignauae, prohibere in septimo politicorum obscenas imagines praeterquam deorum: quibus eorum more lasciuia congrueret? & apud illas homines pro se & filiis & uxoribus facere sacralege permittere? Cum item permittere uidetur militibus nefarios concubitus sine detestatione sine paena? quod uel satis aduertit & damnauit Bessarion in .iiii. platonicarum defensionum.f Calumniose quoque eum in ethicisg & in problematibush philoxeni recitasse opinionem sunt qui censeant. Namque philoxenum culpat gulae oblectationibus praeter fas deditissimum, & qui gruis collum optauerit sibi ad maiorem diuturnioremque libidinem, quem etiam ego Aristoteli assensus Libri auth. de morte aliquando condemnaui in libris de morte Christi & propria cogitandai. At christi & propria alii uitio id uertunt Aristoteli. quando philoxenus musicae artis peritus gruis cogitanda. collum ad modulos deducendos & inflectendos uarie, uoto postulabat casso, ut qui artem mire iuuasset si longius illi collum natura tradidisset: Sic & de Cycnis poeta praecellens cecinit, qui longa canoros dant per colla modosj. Verum enimuero hac de re pugnare nolim, tum quod multi eo nomine citantur tum quod ab ipso Aristotele in octauo politicorum philoxenus ducitur in medium, qui dithyrambos dorice facere cum tentassetk, ui naturae tractus sit ad phrygiam harmoniam: tum etiam quod philoxenus ipse dithyramborum poeta gulae scitamentis deditus proditur in caenis Atheneil, Glearcho maxime & phania peripateticis philosophis, & Machone comico authoribus. Mitto illa in uniuersum de fine hominis a plerisque reprobata Aristotelea dogmata, in quibus non solum gemistus ut paulo ante rettulimus, sed ante aliquot seculis 1 beatus & faelix is habeatur cui ] beatus, & faelix is habeatur, cui B. S. 1 iis qui ] iis, qui B. S. 3 uouit ] nouit B. 5 seuities ] saeuities S. 6 interpretes. quid ] interpraetes, quid B. S. 6 prudentiae uel ] prudentiae, uel B. S. 8 deorum: quibus ] deorum? quibus B. S. 9 filiis & ] filiis, & B. S. 9 sacralege ] sacra lege S. 10 detestatione sine ] detestatione, sine B. S. 11 paena? quod ] poena (quod B. S. 11 .iiii.] 4. B. S. 12 defensionum. Calumniose ] defensionum) Calumniose S. 13 censeant. Namque ] censeant: Namque S. 16 Christi & ] Christi, & B. S. 17 Aristoteli. quando ] Aristoteli, quando B. S. 17 peritus gruis ] peritus, gruis S. 19 iuuasset si ] iuuasset, si B. S. 19 tradidisset: Sic ] sic! B. S. 20 Cycnis ] Cygnis B. S. 20 cecinit, qui ] cecinit: qui S. 20 qui longa. . .modos ] Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S. 22 citantur tum ] citantur, tum B. S. 23 dorice ] Dorice S. 25 Glearcho ] Blearcho B. S. 28 gemistus ut ] Gemistus, ut S. a Pol. VII 1, 1323b20 sqq. b Ibid. VII 12, 1331b19 sq. c DL 5, 16. d Pol. VII 16, 1335b20 sqq. e Platon, Politeia, 460C. f Bessarion, In calumniationem Platonis, 4, 3, 2 sqq. g EN III 10, 1118a23 sq.; EE III 2, 1231a16. h Probl. XXVIII 7, 950a3 sqq. i Gianfrancesco Pico della Mirandola, De morte Christi, 3, 4, p. 91. j Vergil, Aeneis, 7, l. 700. k Pol. VIII 6, 1342b5 sqq. l Athenaios, Dipnosophistarum libri, 6, 41, 40.

722

Liber Sextus

200 r. 200 v.

& Atticus platonicusa & Eusebiusb institerunt. Mitto quoque mores condemnatos ab Epicuro, a Timeo Taurominitano ab Alexino Bristico, a Cephisiodoro Isocrateo, a Democare, ab aliis quorum meminit Aristoteles peripateticus in sexto de philosophiac, dum de Aristotele struit apologiam, & iuniores etiam repetierunt. Nam non de moribus ipsius ad praesens, sed de doctrina fit quaestio eius in libris & reposita & celebrata, quam non ita (ut assolet) aestimari Thomas. debere magna ex parte monstrauimus. Mitto etiam quod Thomas in .iiii. maxime de regimine principumd scribit Aristotelem non recte platonis & Socratis opinionem rettulisse de promiscua mulierum cummunione. Idque etiam F. Maronius apud Franciscum maroneum quadragesima septima dictione conflatie operis est inuenire. ut platonicos non recenseam, nec hac in re sententiam feram, uter errauerit magis, plato ne? qui non recte proposuerit in quinto maxime de R. pub. an Aristoteles qui non recte aut rettulerit aut interpraetatus fuerit in .ii. politicorumf? Mitto quod cum uniuersa opera quae de moribus edidit ad faelicitatem & inueniendam & habendam spectarint, tam paucis de ea, & Alliacensis. tam insincere imperfecteque egerit, ut eam alliacensis umbratice somniasse censuerit, quod supra est a nobis indicatumg. Mitto quod multiplici etiam experientia reprobatum est, quod probatum ipse uoluit in aethicis, opinionum concordiam ad amicitiam non pertinereh. quando maximas inter philosophos ob opinionum diuersitatem inimicitias extitisse supra est declaratum, & in heriticis conspicuum id habetur, & in factiosis omnino manifestum.

3 Isocrateo ] Isocrates B. S. 3 Aristoteles peripateticus ] Aristoteles, Peripateticus S. 6 reposita & ] reposita, & B. S. 7 .iiii.] 4. B. S. 8 scribit Aristotelem ] scribit, Aristotelem S. 9 cummunione ] communione B. S. 11 inuenire. ut ] inuenire, ut B. S. 12 plato ne ] Platone S. 13 R. pub.] Repub. S. 13 rettulerit aut] retulerit, aut B. S. 14 .ii.] 2. B. S. 15 inueniendam & ] inueniendam, & B. S. 16 insincere ] in syncere B. / insyncere S. 18 aethicis ] Aethicis B. / Ethicis S. 19 pertinere. quando ] pertinere, quando B. S. a PE 15, 4, 1 sqq. b PE 15, 3, 1. c PE 15, 2, 1 sqq. d Ptolomaeus de Lucca, De regno continuatio, lib. 4, c. 5. e Franciscus de Mayronis, Conflatus, lib. 1, d. 47, qu. 2, a 2, fol. 137 v. f Pol. II 1, 1261a1 sqq. g EV 5, c. 12, p. 613. h EN IX 6, 1167a20 sqq.

5

10

15

20

200 v.

Liber Sextus

723

Quod Aristoteles de rebus communibus non tot decreuerit quot uulgus literatorum existimat. Item quod sibi ipsi aduersus fuerit, & alia errauerit quae praetermittuntur & quare. item quid de suis argumentationibus author censendum a lectoribus cupiat. capvt .xx.

5

10

15

20

25

30

At sane qui eo celebrandum prae omnibus gentium philosophis Aristotelem existimarent, eo quod plura quam alii reliquerit, de communibus & particularibus rebus enucleata uolumina, rebus ipsis aptata, & non mediocri diligentia distincta, eis non magnopere resisterem conferat illum philosophis gentium si placet, etiam praeferant, non rixabor. Nostrae cultoribus religionis adeo non conferant Aristotelem, ut iure conferri componique nequeunt tenebrae luci, superstitio religioni. Ac de particularibus quidem rebus, ut non abnuerim scripsisse illum multa eademque praeclara in opere de animalibus, & in moralibus libris pleraque non reiicienda statuerit, atque in problematibus nonnulla scitu digna tetigerit: ita de communibus rebus nec tot nec tanta scripsisse illum, pro uero unquam receperim, ut uulgus etiam literatorum existimat. nam qui ex physicis libris de principiis rerum naturalium, de natura, de motu, ex metaphysicis, ex libris de anima, aliisque compluribus opiniones ueterum quas confutat, & rationes quibus confutat auelleret, non exigua eorum pars adimeretur: & interea quae confutat multa sunt quae nec rite recenset, nec rite confutat, ut ex parte monstrauimus. quae uero ipse post longas disputationes inter ratiocinandum colligit, statuit, definit, non recipiuntur ab omnibus etiam eius cultoribus atque discipulis: Quando partim uidimus probabilia, partim ambigua & incerta, partim falsa atque reiecta: nec omnia tamen uidimus & rettulimus, nec singulatim curiose discussimus. Quae contra Nam qui libros omnes Aristotelis & expositorum eius perpendere diligentius Aristotelem duci possent ex philopono. uoluerit, plura quam ego depraehendet errata, pluresque locos in quibus sibi ipse fuerit aduersus. Scribitur ab eo quod supra male scriptum ex Philoponia sententia rettulimus, si locus esset trina dimensio, incedere hanc ipsam per totum collocatum corpus oportere, & diuidere ad infinitum corpus, sicut & 1 decreuerit quot ] decreuerit, quod B. S. 2 existimat. Item ] existimat: Item S. 3 alia errauerit ] alia errauit B. / alia quibus errauit S. 3 quare. item ] quare, item B. / quare: item S. 5 Caput .xx.] Cap. XX B. S. 7 communibus & ] communibus, & B. S. 8 enucleata ] enudeata B. 9 resisterem conferat ] resisterem, conferat B. S. 10 gentium si ] Gentium, si S. 10 rixabor. Nostrae ] rixabor: Nostrae S. 13 multa eademque ] multa, eademque B. S. 15 tetigerit: ita ] sic! B. S. 15 tot nec ] tot, nec B. S. 17 existimat. nam ] existimat: nam B. S. 19 ueterum quas ] ueterum, quas B. S. 19 confutat auelleret ] confutat, auelleret S. 20 confutat multa ] confutat, multa S. 21 monstrauimus. quae] monstrauimus, quae B. S. 23 omnibus etiam ] omnibus, etiam B. S. 23 discipulis: Quando ] discipulis. Quando B. S. 24 ambigua & ] ambigua, & B. S. 27 quibus ] quib. S. a EV 6, c. 4.

724

Confutatio responsionis

Quae contra duci queunt ex Iustino martyre.

Liber Sextus

200 v. 201 r.

ipsa diuiditur: quod absurdi in aliis dum causatur, in semet reiicit, idque damnat quod probauit.a probauit enim locum aequalem esse locato atque in eodem esse & compraehensi & compraehendentis corporis terminum, quod si ambo termini sint in eodem, tunc ut totum in toto, & pars habebitur in parte: quo fiet in omni diuisili magnitudine infinitae sint superficierum particulae, Nam si una quoque particula superficiei unicuique particulae aptata fuerit, utriusque diuisionis prodibit infinitas. Nec id accipiendum philoponus docet, quasi superficies in superficie tanquam in loco reponatur, sed satis esse ut inuicem aptentur, aptare uero se se inuicem & incedant & diuidant, quod uti absurdum ille reiecit. Praeterea nec linea lineae nec superficies superficiei poterit aptari, si spatium incorporeum nequibit aptari corpori, & tamen alterum suo loco Aristoteles condonat, alterum abiicit ab alieno loco, hoc est spatio: cum nihilominus superficiei ut est superficies, id ipsum de utroque ut arbitrari quispiam possit, efficiat: Nam si dimensio quatenus dimensio diuisionem molitur, deberet utique superficies ultima corporis ambientis & ipsa dimensio, corpus diuidere in se collocatum atque contentum, hoc tamen negat, affirmat illud. Nam quae sors dimensionis eius quae profunditas dicitur, ut profunditati nequeat aptari? cum tamen aptetur & longitudo longitudini, & latitudini latitudo, illa diuidat, hae contineant, illa disperdat, hae seruent & tueantur corpus collocatum. Hunc itaque in modum ex philoponi Aristotelei interpraetis doctrina in ipsum Aristotelem possemus argumentari. Nec satis nobis illa responsio faceret, de linea & superficie posse nos loqui & naturaliter & mathematice, quare lineam lineae aptari posse naturalis ratio non negat, mathematica uetat: nam quo modo loquitur Aristoteles eodem ipse loquitur, de dimensione enim & linea & superficie mathematice disserit, cum ad infinitum eas diuidit: & quod Aristoteles abiicit ut absurdum id ipsum absurdi in ipsummet retorquet interpres. & quod attinet adeundem terminum collocantis corporis & collocati, ad collocantis punctum duci linea poterit, si falsum non petiit Euclides in geometricis elementisb. quare spatium intercidet, quo minus esse poterit, ut in eodem sit compraehensi & compraehendentis corporis terminus. Sed hac de re satis abundeque libeat & locum illum cuius meminit

1 diuiditur: quod ] sic! B. S. 2 damnat quod ] damnat, quod S. 2 probauit ] Probauit B. S. 3 esse & ] esse, & B. S. 3 compraehensi & ] om. B. S. 5 parte: quo ] sic! B. S. 6 particulae, Nam ] particulae. Nam B. S. 8 ut ] om. B. S. 9 incedant & ] incedant, & B. S. 10 lineae nec ] lineae, nec B. S. 12 abiicit ab ] abiicit, ab B. S. 13 est spatio: cum ] est, spatio: cum B. S. 14 efficiat: Nam ] efficiat. Nam B. S. 14 quatenus dimensio ] quatenus, dimensio B. S. 17 eius quae ] eius, quae B. S. 23 naturaliter & ] naturaliter, & B. S. 24 uetat: nam ] uetat, nam B. / uetat: nam S. 24 Aristoteles eodem ] Aristoteles, eodem S. 25 enim & linea & ] enim, & linea, & B. S. 26 absurdum id ] absurdum, id S. 27 interpres. & ] interpres, & B. S. 27 adeundem ] ad eundem B. S. 29 elementis. quare ] elementis, quare B. S. 30 compraehensi & ] om. B. S. 31 illum cuius ] illum, cuius S. a Philoponus, In Aristotelis Physicorum libris, p. 560 sqq.

b Euklid, Elemente, 1, Prop. 31.

5

10

15

20

25

30

201 r. 201 v.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

725

Iustinus martyr afferre, quod homeri uidelicet testimonio firmauit Aristoteles Deum esse in aethere, quem tamen reiecerat dum reiiceret Thaletem.a Sed plures ut mihi uidetur etiam commisit contradictiones hoc uno in loco. Nam dum platonis opinionem reiiceret, Deum in ignea statuentis substantia, & authoritate uteretur homeri in ea refellenda, qui dixerit eum degere in aethere & nubibus: Alteram sui ipsius firmauit opinionem, quam postea subuertit, Alteram tacito dispulit. Illam quidem qua in supraemo quinto corpore nomine aetheris accepto Deum dixerat esse, firmauit, mox euertit, ut paulo post docebimus. Illam uero qua nubes ad aethera pertingere nullo pacto in meteorisb uoluit, ipsam & impugnauit & sustulit. Nam cum & in aethere & in nubibus Deum collocasset, propriam quam ante de aethere ipsemet Aristoteles habuerat opinionem, firmauit, mox demolitus est homeri citandoc carmen hoc ζεὺσ δ᾽ἔλακεν ὀυρανον ἐυρον ἐν ἀιθέρι καὶ νεφέλαισιd, Iuppiter excepit nebulis & in aethere caelum. Nam nubes ad aethera pertingere alibi noluit, quas & sub ignis globo repositas censuit.e Quare de aetheris loco sententia uacillat, & inferiori etiam sede quam fecerat plato, collocare Deum cogitur. Non solum enim in igne, sed sub igne uel nolens reponit cum reponat in nubibus, quae sub igne collocantur, aut igitur supra nubes & subtus collocabitur Deus, ita ut ignis sedes intercedens uacua censeatur, aut si omnia impleri dicentur, firmabitur etiam opinio platonis ne sit ut putauit Aristoteles tanquam impia repellenda. quare dum respexit ad aethera ut impugnaret platonem tanquam deum inferiori quam ipsum deceret sede collocantem, non respexit ad nubes quas tamen inferiores igne tum non aduertens, ipse a se ipso est uel nolens impugnatus. Nec mihi obiiciatur id quod dicitur esse in alio multis capi modis. Remotio obiectionis. nam quo modo caepit plato eodem & caepit Aristoteles: neque de eo quod est esse. In. Sed de loci ubi reponeretur diuersitate est orta dissensio, siue platonis uerba siue dogma impugnauit, quod impugnatum sane uideri uoluit hac in re ut plerisque in aliis, quod cum multi, tum & Thomas quandoque fatetur. quantum uero ad hanc attinet re illud subiiciam platonem in ignea

1 martyr afferre ] martyr, afferre S. 2 Aristoteles Deum ] Aristoteles, Deum B. S. 6 nubibus: Alteram ] sic! B. S. 7 Alteram ] alteram B. S. 10 impugnauit & ] impugnauit, & B. S. 13 hoc ζεὺσ ] hoc: ζεὺς S. 13 νεφέλαισι, Iuppiter ] νεφέλαισι, Iupiter B. / νεφέλαισι. Iuppiter S. 14 ζεὺσ. . .coelum.] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 17 igne uel ] igne, uel B. S. 20 Platonis ne sit ut ] Platonis, ne sit, ut S. 20 Aristoteles tanquam ] Aristoteles, tanquam S. 21 repellenda. quare ] repellenda, quare B. S. 23 nubes quas ] nubes, quas B. S. 23 igne tum ] igne, tum B. S. 25 modis. nam ] modis, nam B. S. 26 esse. In. Sed ] esse in. Sed B. / esse in alio, sed S. 27 uerba siue ] uerba, siue B. S. 28 uoluit hac ] uoluit, hac B. S. 29 fatetur. quantum ] fatetur, quantum B. S. 29 re illud ] rem illud S. 29 subiiciam Platonem ] subiiciam, Platonem S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 224 sq.; PG 6, c. 5, col. 251 sq. b Meteor. I 3, 340a25 sqq. c Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 224 sq.; PG 6, c. 5, col. 251 sq. d Homer, Ilias, 15, l. 192. e Meteor. I 3, 340b29 sqq.

726

Remotio responsionis.

Quam melius & quam diuinius de deo christiani loquimur platone ipso & Aristotele.

Liber Sextus

201 v.

substantia dum collocauit Deuma, collocauisse in aethere, quoniam aetherem putauit igneae esse naturae & fieri posset uti eadem in Aristotelem calumnia refunderetur, quam ipse fudit in platonem, ut pote quia in aere Deum, ut in sede reposuerit. Quae quidem calumnia Thomae uerbis in tertio aduersus gentesb non omnino facile dilueretur, existimauit enim eiusmodi sustineri dicta posse, si sane acciperentur, ut pote si Deum intelligerent non in aliqua determinata mundi parte conclusum, sed propterea principium corporearum motionum naturae ordine significaretur motore Deo. Namque eo in opere hac de re quomodo non fit leuis, nec de lana (ut dicitur prouerbio) caprinac, sed tanquam de regno, nec utique paupere lis habetur, idque potissimum contenditur, uter magis pius? an qui igneo an qui aetherio corpori Deum addixerit, inibique collocauerit: uterque tamen impietatis notam nequit effugere si circumcludere Deum molitur, & loco circumscribere, qui ut inquit Apostolusd portat omnia uerbo uirtutis suae & quem cum inuocamus praeceptis salutaribus moniti, & diuina institutione formati, audemus dicere, pater noster qui es in caelise: non in aethere, non in nubibus, non in ulla definita parte: nam & terram & caelum implet, & terrae etiam & caelo altissima & supra quam dici & excogitari possit excellenti potestate praeeminet, & cuius magnificentia super caelum eleuataf canitur in sacris hymnis: quanquam etiam ostenditur eius in caelo gloria, prae sua inter res corporeas dignitate & praerogatiua, magnitudinis, uelocitatis, ordinis, luminis. quapropter nec in nubibus, nec in aethere, nec ullo in caelo particulari definitoque debuit reponi. tam & si caeli etiam nomine & aether & aer capi consueuit ut supra etiam satis aperuimus, & ex dogmate platonis Alcinousg aethera partitur in sphaeram non errantium, & errantium syderum, quam quidem non errantium sphaeram syderum extimam, & plato & Aristoteles existimarunt. Alter igitur eorum philosophorum in igne, alter in nubibus & aethere, ut alteri aduersaretur tanquam in sede diuersa collocauit Deum: & hac de re satis etiam superque arbitror annotatum a nobis obiter, & propere, quasique intranscursu haec agentibus, & multa 2 naturae & ] naturae, & B. S. 3 ut pote quia in aere Deum ] utpote quia in Deum B. S. 4 reposuerit. Quae ] reposuerit Quae B. / reposuerit: Quae S. 6 ut pote ] utpote B. S. 9 re quomodo ] re, quomodo B. S. 11 igneo an ] igneo, an B. S. 12 effugere si ] effugere, si B. S. 14 qui ut inquit Apostolus portat ] qui (ut inquit Apostolus) portat S. 14 qui. . .suae ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 14 suae & ] suae, & S. 15 pater ] Pater S. 16 Pater. . .caelis ] *Durch Kursivierung als Zitat ausgewiesen in S.* 16 parte: nam ] parte, nam B. / parte: nam S. 17 terram & ] terram & B. S. 17 etiam & caelo altissima & ] etiam, & caelo altissima, & B. S. 17 supra quam ] supra, quam B. 21 luminis. quapropter ] luminis, quapropter B. S. 22 reponi. tam & si ] reponi, tametsi B. S. 23 aether & ] aether, & B. S. 23 consueuit ut ] consueuit, ut B. S. 26 plato & ] Plato, & B. S. 27 nubibus & ] nubibus, & B. S. 29 intranscursu ] in transcursu S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola (Ps.-Iustinus), admonitorius Gentium liber, p. 224 sq.; PG 6, c. 5, col. 250. b Thomas von Aquin, Summa contra Gentiles, lib. 3, c. 68, n. 8. c Horaz, Epistulae, 1, 18, 15. d Hebr 1, 3. e Mt 6, 9. f Ps 8, 2 (Vulg.). g Alkinoos, Didaskalikos, 15, 4, p. 39.

5

10

15

20

25

201 v. 202 r.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

727

consulto praetereuntibus. Illud enim cur etiam non preterierim, quod secundo rhetoricorum libroa, cum de locis enthymematum dissereret, Daemonium dixit aut Deum esse, aut dei opus, & aliter alibi de daemonibus decreuerat, uti est etiam supra a nobis proditum. praetereo uanitates sternutamenti tanquam sacri & auguralis signi, de quo multa scribit in problematibusb, cum tamen alibi auguriis non admodum assentiaturc. Sileo uanitatem illam in primo uolumine de caelod repositam, easdem opiniones sine fine accidisse, & alia magno numero figmenta pernitiosissima, quae ab uno de aeternitate mundi falso dogmate fluxerunt. Sileo & illud a philopono in commentariis de anima notatum, impropriis uti illum exemplis consuesse, & ea contempsisse, elatione quadam, siue propter (ut eius utar uerbo) µεγαλοφυίαν.e & tamen eis creberrime utitur. mitto quod in libro de sensuf omnia corpora dicit colore participare, & tamen alibi caelestia corpora colorata negat, quae quintae, scilicet, sint naturae, non ex quattuor conflata elementis, de quibus, scilicet, color ipse dissultat. In problematibus omnia odorata calida scribitg, cum tamen pleraque frigida habeantur. praetero diuersitatem dogmatum ne contradictionem in praesens appellem, qua uti supra monstrauimush dum colores modo ex albo & flauo, modo ex albo & nigro conflauit omnes. quod coruum colore immutabilem dixerit in problematibusi, mutabilem uero & in libro de coloribusj, & in tertio de natura animaliumk, & in quinto de eorundem generationel, uti superiori libro satis indicauimus. quod naturam multis in locis operum suorum praesertim tertio de anima librom mire laudauerit, & quicquam nec superfluo, nec frustra agere illam sanxerit, & in primo de partibus animalium aliquid mirabile in rebus naturae semper esse dixerit, atque ut ille graece ἐν πᾶσι τοῖς φυσικοῖσ ἔνεστι τί θαυµαστὸνn. & in secundo eiusdem operiso naturam rei semper melioris quo ad eius fieri potest authorem fecerit. At in x. problematum particulap, illam ipsam praue omnia facere & plura praua quam proba scriptum reliquerit. quod animalia quae branchias habent pulmone carere, & quae pulmone carent non respirare saepenumero

3 dei ] Dei B. S. 4 praetereo ] Praetereo B. S. 5 sacri & ] sacri, & B. S. 11 µεγαλοφυίαν. & ] µεγαλοφυίαν, & B. S. 12 mitto ] Mitto B. S. 14 quattuor ] quatuor B. S. 15 scilicet, color ] scilicet color S. 16 praetero ] Praetero B. S. 18 omnes. quod ] omnes, quod B. S. 21 indicauimus. quod ] indicauimus, quod B. S. 25 graece ἐν ] Graece: ἐν S. 25 φυσικοῖσ] φυσικοῖς B. S. 25 θαυµαστὸν. & ] θαυµαστὸν, & B. S. 26 quo ad eius fieri potest authorem ] quoad eius fieri potest, authorem S. 27 x.] decima S. 28 facere & plura praua quam ] facere, & plura praua, quam B. S. 28 quod ] Quod B. S. 29 habent pulmone ] habent, pulmone B. S. a Rhet. II 23, 1398a15 sq. b Probl. XXXIII 9, 962a30 sqq. c hist. anim. I 2, 492b5 sqq. d cael. I 3, 270a13 sqq. e Philoponus, In de anima commentaria, 529, 14. f De sens. 1, 437a5. g Probl. XX 16, 924b24 sq. h EV 5, c. 5, p. 535. i Probl. X 7, 891b17 sq. j De color. 6, 799b1 sqq. k hist. anim. III 11, 518b35 sq. l gen. anim. V 4, 785b16 sqq. m De anim. III 9, 432b22 sq.; III 11, 434a15 sq.; III 11, 434a30. n De part. anim. I 5, 645a15-17. o Ibid. II 14, 658a25. p Probl. X 45, 895b23 sqq.

Quod superstiones admissae ab aristotele.

Quod improprie usus sit & exemplis & uerbis, & quod in plerisque sibi contra dixerit & maxime in libris de animalibus.

De natura aduersa. De piscibus aduersa.

728

De elephantis quam multa aduersa.

De camelii aduersa.

De seminis faecunditate falsa.

Liber Sextus

202 r.

sanxerit: cordulum uero octauo de natura animalium libroa, & habere branchias & carere pulmone affirmauerit, & tamen in terram meare & inde cibum accipere pariter scripserit. quod quidem sine respiratione non impleri ueri simillimum est: sed & eundem cordulum affirmauit esse quadrupedem, supra uero paululum decreuerat, eorum quae humorem recipiunt nullum pedestre esse, nec cibum sibi ex terra petere. quod in quinto de natura animaliumb elephantem foeminam coire incipere anno, aut duodecimo cum celerrime, aut quinto decimo cum lentissime, marem uero quinque aut sex annos natum superuenire: sequenti uero libro hoc est sextoc scribit elephantum tam marem quam foeminam incipere coire anno aetatis uigesimo. Narrat item in quintod elephantum biennio uterum gerere: In sexto uero constat elephantibus aliis annum & sex menses, aliis triennium ferendi uteri tempus statuisse, idque esse in causa quod non pateat coitus supra uero biennium simpliciter eis adscripserat.e Non hoc loco refero quod contra & apud antiquos uulgo existimabatur, & apud plautumf & Pliniumg legitur, cum decennii tempus elephanto grauidae tributum est: sed quae Aristoteles ipse contra semet attulit, hoc est elephantes partum modo in sex supra triginta menses, modo in quatuor supra uiginti, modo in decem & octo corripuisse: In libro uero de auditionibus admirabilibush, elephantos tradit & duorum annorum, & decem & octo mensium spatio procreare, & gemellos etiam parere. Redeo ad libros de animalibus in quibus de elephantum uita etiam uaria, nam pari pacto in .viii. libro elephantos uiuere ut alii dicunt ducentos, ut alii trecentos annos affirmati, at in nono ut alii aiunt ducentos annos, ut alii centum & uiginti scribitj. Nec illud non animaduersum, prodidisse libro eodem sexto camelum supra .l. annos uiuerek, & octauo eiusdem operisl & plus & etiam minus, id est, magnam eorum partem annos tamen triginta superesse, & nonnullas ad centesimum annum uiuendi facultatem protrahere. Humanum item semen in .vii. eius operism infaecunditate damnauit usque ad ter septimum annum, quod confutauit & falsum offendit experientia. Illudque omnibus notum, uoluisse Aristotelem in 1 Marginalie in S: alii Cordyla. 1 sanxerit: cordulum ] sanxerit: Cordulum B. S. 2 meare & ] meare, & B. S. 3 quod ] Quod B. S. 3 respiratione non ] respiratione, non B. S. 4 ueri simillimum ] uerisimillimum S. 4 cordulum ] Cordulum B. S. 6 petere. quod ] petere, quod B. S. 9 libro hoc est sexto scribit ] libro, hoc est sexto, scribit S. 10 elephantum tam marem quam ] elephantum, tam marem, quam B. S. 10 uigesimo. Narrat ] uigesimo: Narrat B. 11 gerere: In ] sic! B. S. 13 coitus supra ] coitus, supra S. 17 est elephantes ] est, elephantes B. S. 18 corripuisse: In ] corripuisse. In B. S. 19 decem & ] decem, & B. S. 21 .viii.] 8. B. S. 22 uiuere ut ] uiuere, ut B. S. 23 nono ut ] nono, ut B. S. 24 .l.] 50. B. S. 25 operis & plus & ] operis, & plus, & B. S. 27 .vii.] 7. B. / septimo S. 28 infaecunditate ] in foecunditate B. S. 28 confutauit & ] confutauit, & B. S. 29 omnibus ] omnib. S. a hist. anim. VIII 2, 589b27 sq. b Ibid. II 1, 546b7 sqq. c Ibid. V 14, 578a16. d Ibid. II 1, 546b10 sq. e Ibid. V 14, 578a18. f Plautus, Stichus, 1, 3, 14, 168. g NH, Praef., 28. h Aristoteles (Ps.), De mirabilibus auscultationibus, 177, 847b5 sq. i hist. anim. VIII 10, 596a12. j Ibid. IX 46, 630b22 sq. k Ibid. VI 26, 578a10. l Ibid. VIII 9, 596a9 sq. m Ibid. VII 1, 582a17.

5

10

15

20

25

202 r. 202 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

729

fornacibus nasci & uiuere animal magnitudine muscae grandioris, cum tamen in .ii. de generatione animaliuma decernat nullum animal ab igne generari. Mitto pleraque repraehensa in libris de natura animalium, & illud praecipue in sextob aquilas tedio nutricationis pullum nido expellere, quem excipiat ossifraga siue cicunia cui rei Ambrosius .v. exhaemeron aduersaturc, & aliam reddit expulsionis causam, id est, explorandi ad solis radios, quam Aristoteles tribuit in nono librod marine aquilae, id est, haliaeto, a qua & occidi scribit filium non pelli, cuius oculi spectato sole lachrimarint, nec ab ossifraga siue cicunia, sed ab alia aue eiectum aquilae pullum, & suscipi & educari scribit Ambrosiuse. Caeterum eo in libro nono sibi ipsi aduersatur Aristoteles de aquila ea, quam prodiderat in sexto pullum nido expellere tedio nutricationis, qui & exciperetur ab ossifraga siue cicunia: neque enim tedio nutriendi, nec examine iudicandi haliaeto mox attributo id censet ab aquila fieri, sed inuidia, cum inuida sit auis ipsa natura, & maiusculis atque edaciusculis suis pullis inuideat. Quod autem non repraehensus modo uti supra dicebam sed irrisus etiam fuerit in opere de animalibus, tanquam nimia & morosa uanaque etiam diligentia abusus, in explicandis multis terrestrium animalium conditionibus & affectibus, quae homini cognita esse non posse existimatur, qui octauum Athenei uolumen legerit facile comperiet: & stultorum & miraculis (iuxta comici sententiam) collata multa esse, quae ipse de piscibus disseruerit, uti quot annos uiuerent pisces, quo pacto dormirent, quo modo commederent, quo modo coirent, & his simila quae discere illum censent non potuisse, nisi ab aliquo cui nota essent, speluncae protei uastique cubilia Nerei. Illud sane non reticuerim quasi ipse secretorum sepiae conscius, in septimo de historia animaliumf (quem nonum fecit Theodorusg) attramentum eam scribit fundere non modo cum metuit, uerum etiam abscondendi causa, & sepe sine pauore eo uti attramento ad se occultandum: In quarto uero de partibus animaliumh, & sepiam & alia complura exanguia atque ob id refrigerata & pauida, fundere ob id attramentum necessario scribit, ut hominum nonnullis per metum funditur aluus, & excrementum uesice produit, sed naturam hoc excremento ad praesidium & tutelam eorum abuti. quod autem omnibus fere notum a se 1 nasci & ] nasci, & B. S. 2 .ii.] 2. B. S. 5 ossifraga siue ] ossifraga, siue B. S. 5 cicunia cui ] cicunia, cui S. 5 exhaemeron ] hexaemeron B. S. 8 lachrimarint ] lachrymarint S. 9 suscipi & ] suscipi, & B. S. 11 pullum ] pulsum B. S. 15 modo uti ] modo, uti S. 15 dicebam sed ] dicebam, sed B. S. 19 legerit facile ] legerit, facile S. 19 comperiet: & stultorum & ] comperiet: & stultorum, & B. S. 21 quo modo ] quomodo S. 22 quo modo ] quomodo S. 22 simila ] similia B. S. 23 protei ] pro rei B. S. 27 attramento ad ] attramento, ad B. S. 27 occultandum: In ] sic! B. S. 28 sepiam & ] sepiam, & B. S. 31 tutelam ] tuttela B. 31 abuti. quod ] abuti, quod B. / abuti: Quod S. a gen. anim. II 3, 737a1 sq. b hist. anim. VI 6, 563b10 sq. c Ambrosius, Hexaemeron, 5, 18, 60, col. 246. d hist. anim. IX 34, 619b25 sqq. e Ambrosius, Hexaemeron, 5, 18, 60, col. 246. f hist. anim. IX 37, 621b28 sqq. g Theodorus Gaza, De historia animalium, 9, s. p. h De part. anim. IV 5, 679a5 sqq.

De aquila uaria & etiam aduersa.

De sepia aduersa.

Ignoratio proprietatis ceruini cordis.

730

Falsum de somniis puerorum & sibi aduersum.

De differentia non recta

Remotio obiectionis.

Liber Sextus

202 v.

prodit ignoratum in .iii. de partibus animaliuma, hoc est cor sine osse omnium quae ipse nouit animalium, praeterquam equi & boum generis cuiusdam: cum nihilominus impertissime etiam mulieres, nouerint ceruini cordis os cardiacis opem fere consuesse. Sed enim illud non omiserim quod protulit in .iiii. de natura animaliumb, infantibus pueris nullum penitus contrahi somnium, sed plurimis anno circiter quarto aut quinto incipere uisa. Nun forte ille recordabatur cum primum sibi obseruari per quietem phantasmata caepere? an potius ab aliis accepit? sed quo pacto capere hanc regulam definiendi principia uisorum insomniorumue potuit? nun uero similius est qui uident, qui rident infantes, etiam somnient? nun & quadrupedibus & piscibus largitus est insomnia? cur pueris infantibus abstulit? an si somniant possunt obliuisci ita, ut cum fari incipiant nihil omnino queant de suis insomniis fabulari? pertinere quoque hunc ipsum locum puto ad ea quae supra citauimus, in quibus ostendebamus sibi ipsi Aristotelem contradixisse, si quidem eiusdem operis octauo libroc dum de risu & lachrymis infantium dierum quadraginta loqueretur, post paululum eis quae nuper attulimus de eorum infantium insomniis aduersa subiecit: somniare etiam inquit eos constat, sed sero meminisse possunt imaginum. Qua quidem in re parum & ipse uisus est eorum meminisse, quae de hac ipsa re quarto eiusdem operis librod prodiderat. Mitto quod & primo de partibus animalium libroe eius quod est impedati atque impennati non esse differentiam dicat, hac ratione, quod priuationis qua priuatio est nulla sit differentia, sed pennati & pedati: quasi solum rationalis animalis haberi differentia debeat, non autem irrationalis, cuius tamen multo plures habentur species. Non tamen qua priuatio pura in se se, sed quoniam tali re quicquam priuatur, nam priuatio est quae in subiecto est, apto ad contrarium habitum recipiendum, & quod aliqua re priuatur non statim priuatur omnibus. At inquiet impedati non est species, quia impedatum non est, certe si non est impedati species, non est irrationalis, aequum enim utrinque momentum. quod sane in Aristotele magis miror, cum primo de historia animalium librof, partes dicat animalium alias incompositas, quae in similes sibi partes diuiduntur, & similares appellantur, alias compositas. quod nam rogo discrimen inter incompositum & compositum? interque pedatum, & impedatum, quantum

1 .iii.] 3. B. S. 1 est cor ] est, cor B. S. 2 omnium quae ] omnium, quae B. S. 4 fere ] ferre S. 4 .iiii.] 4. B. S. 6 Nun ] Num B. / S. 9 nun ] num B. S. 10 nun ] num B. S. 10 quadrupedibus & ] quadrupedibus, & B. S. 11 somniant possunt ] somniant, possunt S. 12 incipiant nihil ] incipiant, nihil S. 14 contradixisse ] contra dixisse B. 17 etiam inquit eos ] etiam, inquit, eos S. 18 parum & ] parum, & B. S. 24 species Non ] species. Non B. / species: non S. 25 priuatur, nam ] priuatur: nam S. 27 inquiet impedati ] inquiet, impedati S. 29 momentum. quod ] momentum, quod B. S. 31 compositas. quod nam ] compositas, quod nam B. / compositas, quodnam S. a De part. anim. III 4, 666b18. b hist. anim. IV 10, 537b18 sqq. c Ibid. VII 10, 587b5 sqq. d Ibid. IV 10, 537b18 sqq. e De part. anim. I 5, 645b1 sqq. f hist. anim. I 1, 486a5 sq.

5

10

15

20

25

30

202 v. 203 r.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

731

pertinet ad priuantem particulam & regulam diuidendi? Nun & impedata etiam reperiuntur animalia? quae, scilicet, uix habeant pedes, ut apodes, quae dicuntur aues, & omnino nullos habeant, ut pisces. Sane nescio quo pacto tueri hoc posset quispiam, ut ea taceam, quae de ipsa diuisione ad parandam definitionem superiori libro diximus, & quam ipse sibi Aristoteles ea in re sit aduersus. Dicere quoque posse bilem atram non qua miscetur aduersis humoribus, sed in se se ut atra est bilis, & calidam esse & frigidam, illum ipsum in problematibusa censuisse: Atque in eisdem uinob, illam calidae, & humidae naturae comparasse, ibique aliqua igne dixisse calidiora, etiam quae ipse ignis calefecerit: cum tamen ignem calidissimum statuerit, ut pote per quem alia sint calida: atque id ipsum regula & tanquam lege statuit, id esse, scilicet, magis calidum, per quod caetera calorem assequerentur. Illud etiam memorare possem praecellentiam intellectus, atrae bili permultae calentique in problematibusc tribuisse, in libro uero de animad aptos mente dixisse eos qui molles sunt carne, quam molitiem sanguis potius & pituita, quam bilis atra constituit: Quae si compactior fuerit duritiem etiam eximiam potest inuehere. Sed abunde uidentur haec ut pote insigniora, nam nec minuta omnia persequi uolo, uerbi causa quod trinam dimensionem modo accidens modo substantiam esse decernere uidetur: modo mentem ab Anaxagora cognitam dicat, modo soli sensus cognitioni ipsum mancipet. Mitto propositiones quae de secundo adiacente uulgo nuncupantur, cum uerbum sum es est, aequiuocum sit, & multiplex ad omne genus & substantiae & accidentis, & substantiue (ut aiunt) capitur pro actu intellectus, & adiectiue pro eo quod est existere & in substantiuum uerbum resoluitur. Mitto quod circulo quem in posterioribus reprobate, ipse dicatur uti secundo caeli, monstraturus sphaericas esse stellas, & quod ex dextra caeli parte motum incipere affirmauitf, & quod in diuisile moueri non posse dixerit quod falsum esse & in anima, & in Angelo, & etiam in puncto ipso multi contendunt. Ac sciens praeterea uolensque praetereo multa, quae illi & Gargetius senior, & Eubulides milesius, & Cecisodorus obiecerunt, & obiectamenta scriptis mandauerunt.g Nec explicatum uolo cur ei ab aliquibus pharmacopolae sit indita appellatio.h Et quanquam scio ipsum 1 Nun ] Num B. S. 3 nescio quo ] nescio, quo B. S. 6 atram non ] atram, non B. S. 7 esse & ] esse, & B. S. 8 censuisse: Atque ] sic! B. S. 10 ignem ] igne B. S. 10 ut pote ] utpote B. S. 11 calida: atque ] sic! B. S. 11 id ipsum ] idipsum S. 14 anima aptos ] Anima, aptos S. 15 eos qui ] eos, qui B. S. 16 constituit: Quae si compactior ] constituit: Quae si copactior B. / constiuit: quae si compactior S. 16 fuerit duritiem ] fuerit, duritiem S. 16 eximiam ] extimam B. S. 17 ut pote ] utpote B. S. 18 causa quod ] causa, quod S. 18 accidens modo ] accidens, modo B. S. 20 mancipet. Mitto ] mancipet: Mitto S. 21 sum es est ] sum, es, est B. S. 22 genus & substantiae & ] genus, & substantiae, & B. S. 23 eo quod ] eo, quod B. S. 24 resoluitur. Mitto ] resoluitur: Mitto S. 26 in diuisile ] indiuisile S. 31 appellatio. Et ] appellatio: et B. S. a Probl. I 29, 862b25 sq. b Probl. III 5, 871b1 sqq. c Probl. XXX 1, 953a10 sqq. d De anim. II 19, 421a25. e Anal. post. I 3, 72b25 sqq. f cael. II 2, 284b7 sqq. g PE 15, 2, 1 sqq. h Ibid.

De bile atra aduersa.

Quae praetermittantur.

Nota.

732

Falsum de morsu canis rabidi.

De uerbis improprie positis

Themistius. Michael ephesius.

Liber Sextus

203 r. 203 v.

probabiliter posse defendi aliquibus in rebus huiuscemodi, scio & probabiliter quoque posse reprobari. Nec item magnopere illi ingerere uolo, quod & alii repraehenderunt, & non posse repraehendi multi optarent, ea animalia quae rabidi canes momorderint rabire omnia excepto homine, quod falsissimum esse notius est quam ut debeat comprobari: & quanquam excusant eum aliqui, ipse tamen id ipsum asserit & repetit in octauo de natura animaliuma. Nec illud item obiicere illi uolo, quod saepe tamen ille obiicit aliis, quod improprie & secus etiam contraque id quod ipsemet alias consueuerit loqui, sit locutus: quod semen generationem uocet in libro de partibus animalium primob, quod etiam id uirtutem nuncupare uideatur: quod indiuiduum pro specie contraque speciem pro indiuiduo prodat, quod genus pro specie & contra speciem reponat pro genere: & differentiam etiam pro specie collocet, & pro differentia speciem. Eodem enim primo libro de partibus animalium ultimas species dixit coriscum & Socratem, humana, scilicet, indiuidua, & passerem & gruem uocauit aues indiuiduas.c Item quod substantiae, formae, operationis quandoque nomine, sit abusus: & speciei nomen genere quandoque permutauerit, & differentia speciei uice posuerit. primnm illud notat etiam Themistius in quarto physicorumd, notat & Michael ephesius in tertio de partibus animalium, cum inquit λέγωνγένοσ τὸ εἶδοσe. & in primo etiam eiusdem operisf dixerat λέγωνγένος τὸ εἰδικώτατον εἶδοσ. Dicens genus, speciem specialissimam. Idem quoque eodem libro iisdemque scholiis, obseruat differentiae nomen usurpari pro specie scribens τὸ διαφορὰ, ἀντὶ εἶδοσ εἶπεν. Nec aliter excusat Aristotelem quam quod species differentiis constituantur & substantiam essentiam ue sortiantur: quasi non dirimatur alterum ab altero? & proprium sibi non uendicet inter communes quae dicuntur uoces etiam uniuersales ipsa differentia locum? sed paulo post etiam notat, contra ab eodem Aristotele fieri, uti, scilicet, speciem sumat pro differentia. species enim non constituit differentiam, ut propterea hac in re illum eadem ratione defendere moliatur. & sane ita est, cum enim ille scripsisset εἶδοσ τι ἄτοµον

1 defendi aliquibus ] defendi, aliquibus B. S. 4 momorderint rabire omnia excepto ] momorderint, rabire omnia, excepto S. 6 id ipsum ] idipsum B. S. 9 locutus: quod ] sic! B. S. 9 uocet ] uocetur B. 11 specie & ] specie, & B. S. 12 reponat pro ] reponat, pro B. S. 15 passerem & ] passerem, & B. S. 16 abusus: & ] sic! B. S. 17 posuerit. primnm ] posuerit, primum B. S. 19 partibus ] partib. B. S. 19 inquit λέγωνγένοσ ] inquit λέγων γένος B. / inquit: λέγων γένος S. 19 εἶδοσ. & ] εἶδος, & B. S. 20 dixerat λέγωνγένος ] dixerat λέγων γένος B. / dixerat: λέγων γένος S. 20 εἶδοσ ] εἶδος B. S. 22 scribens τὸ ] scribens: τὸ S. 22 εἶδοσ ] εἶδος B. S. 24 essentiam ue ] essentiamue B. S. 26 paulo post ] paulopost B. 27 differentia. species ] differentia, species B. S. 29 moliatur. & ] moliatur, & B. S. 29 scripsisset εἶδοσ ] scripsisset εἶδος B. / scripsisset: εἶδος S. a hist. anim. VIII 22, 604a5 sqq. b De part. anim. I 4, 644a12 sqq. c Ibid. I 4, 644a23 sqq. d Themistius, In Aristotelis physica paraphrasis, 120, 21 sqq. e Michael von Ephesus, In libros de partibus animalium commentaria, 49, 660b25. f Ibid. 12, 642b5.

5

10

15

20

25

203 v.

5

10

15

20

25

30

Liber Sextus

733

τῆσοὐσίασ, καὶ ἐνa, hoc est species aliqua indiuidua substantiae, & una, tunc subiecit ephesius λέγωνεἴδοσ τι ἄτοµον, καὶ ἐν ένταῦτα τὴν διαφορὰν ὁῖον τὴν διαποδὶανb. hoc est dicens speciem aliquam indiuiduam & unam, hic differentiam puta bipedalitatem. Idem author est ὅλην µορφὴνc idest totam formam τὸ σύνθετον, τὸ ἐξὕλης, καὶ εἶδουσ idest compositum quod ex materia & forma, ab Aristotele datum intelligi. Et illud praeteream quod ex .iii. de anima commentario simplicius colligit quaedam Aristotelea in dialogo de anima cui titulus eudemus fuitd, cuius fecimus supra in quarto libroe mentionem, aliter quam alii existimant posita: qua de re etiam meminimus in nostra in tertium de anima librum expositionef. Ac illa quoque non ad longum explicuerim, quod unitatem motus ex unitate magnitudinis trahat atque constituat, quam nonnulli opinionem labefactant ex grauis corporis descensu, quod imaginemur per elementa delabi. quis enim iuerit inficias unum eiusmodi censeri motum debere, nec una tamen dimensum magnitudine? Si quidem alia sit ignis, alia sit aeris, alia aquae quantitas, quae re ipsa atque suapte natura dirimatur a caeteris, in quibus nihil oberit quod sint contigua, quando ab contiguis rebus, continua discreuit, & cuisque suam finitionem ipsemet Aristoteles assignauit. Ac etiam illud non euentilauerim, quod de uirtutis disserens medio id censuerit esse, quod sapiens prudensue decreuerit, quasi diuersarum sectarum diuersi non haberentur sapientes atque prudentes? quasi & in eadem secta non diuersae sententiae sapientum? quasi non eorum diuersa sensa? ut ad ipsam tandem prudentis idaeam uiri esset quaestio releganda. Illud uero non irriserim quod in octauo de historia animaliumg asseruerit non esse fabulam pugnare grues cum pygmaeis. quanquam Strabo & in secundo Geographiaeh hac de re non recipit demachum & Megasthenem rerum scriptores indicarum, & in decimoseptimo eiusdem Geographiae neminem scribit fide dignum ex uisu narrassei. Sunt enim uti superiore libro memorauimusj, qui affirment se uidisse pygmeos multaque de eis narrent admiratione digna, uiri alioquin & boni nominis & uitae religiosae. Nec item illud in primo de anima libro damnarim senem si oculum iuuenis acciperetk, non secus ac iuuenem uidere, quasi 1 τῆσοὐσίασ ] τῆς οὐσίας B. S. 1 est species ] est, species B. S. 2 ephesius λέγωνεἶδοσ ] Ephesius λέγων εἰ εἴος B. / Ephesius: λέγων εἶδος S. 2 ὁῖον ] δὶον B. S. 3 διαποδὶαν. hoc est dicens ] διαποδὶαν, hoc est, dicens B. S. 4 µορφὴν idest totam ] µορφὴν, id est, totam B. S. 5 ἐξὕλησ ] ἐξ ὕλης B. S. 5 εἶδουσ idest compositum ] εἶδους, id est, compositum B. S. 6 .iii.] 3. B. S. 7 anima cui ] anima, cui S. 10 explicuerim ] explicauerim B. S. 13 delabi. quis ] delabi, quis B. S. 14 dimensum ] dimensium B. / dimensionum S. 24 pygmaeis ] Pygmaeis S. 24 pygmaeis. quanquam ] pygmaeis, quanquam B. S. 25 indicarum ] Indicarum B. S. 28 pygmeos ] Pygmaeos B. S. a Michael von Ephesus, In libros de partibus animalium commentaria, 12, 642b30. b Ibid. c Ibid. 23, 644a28. d Simplicius, In libros Aristotelis de anima commentaria, 221, 29. e EV 4, c. 1, p. 419. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, De animae immortalitate, p. 10. g hist. anim. VIII 12, 597a7. h Strabon, Geographica, 2, 1, 9. i Ibid. 17, 2, 1. j EV 5, c. 8, p. 567. k De anim. I 4, 408b18 sq.

Auth. commentarii in tertium de anima.

De unitate motus.

De medio uirtutis.

De pygmaeis.

De oculo senis.

734

quae & quot omittantur.

Deprecatio ad lectores.

Liber Sextus

203 v. 204 r.

solus oculus & non totum temperamentum ad acute exquisiteque uidendum concurrat? quasi uirtus omnis sensilis labentibus annis in senium non minuatur & debilitetur. Haec autem magno uiri & de litteris multum longeque merito condonanda sunt, quanquam & ille haec ipsa uel minora uel minutiora etiam ueteribus non condonauit. Illud etiam condonandum uti rationes & argumenta aliorum in ipso confutando non colligamus. Nam si platonicos hac in re sequi decreuissem qui Aristotelem confutauerunt, antiquos inquam illos celebratissimos, quorum meminimus, ac gemistum & iuniores quorum etiam in nostram linguam uertere poteramus facile monumenta, si pyrrhonios ipsiusque sexti philosophi decem libros haurire, & in nostram transferre linguam, quorum tamen in omnigena doctrina gentium confutanda magnopere fecimus mentionem, ut ipse uidelicet gentes quasi terrigenae illi, mutuo, ut est in fabulis, uulnere conciderent, si stoicorum connexa, & retortos gripos, si medicorum Galeni graeci, & Auicennae & Algazelis arabum, argumenta in unum cogere uoluissem, si hebraei hasdai peripateticae doctrinae improbationes, quarum multas supra tetigimus, referre omnes statuissem, ingentia aduersus Aristotelem parare potuissem uolumina. Sed forte lectores gratius habituri sunt quae ipsi meditati sumus, alias nullibi legenda, quam quae apud multos olim scripta & aliquibus exposita. Sic & aues etiam non omnino alioqui nobiles, suis pennis quam gracculus alienis picturatus, sanis oculis gratiores. quantum uero ad me pertinet, bene actum mecum uideri potest, modo monuisse potuerim eos qui in operibus peripateticorum examinandis conniuebant, ut aperiant oculos: modo triplicem quam monstrare polliciti fueramus ipsius Aristoteleae doctrinae uanitatem (quantum uisum est satis) explicuerimus. eoque magis, quod nec aliis fere armis cum Aristotele sum congressus, quam quae aut nostra tam & si mediocri in exigua uerius incude fabrefacta sint, aut quae ipsius mihi peripatetica armamentaria suppeditarint. Nec omnibus etiam uti Armis uolui, quando ne facta facerem, peripateticorum etiam contra ipsum Aristotelem argumenta, aut subsignaui tantummodo aut paucioribus quam potui referens, ad eorum authores curiosum lectorem libentius uolui relegatum. Sat mihi fuit admonere lectores ut ipsi per se se curent ueritatem abiecta uanitate depraehendere. Quos oratos si Christiani sunt, per communem spem uelim: ut candide, ut sincere nostrum hoc examen

1 oculus & ] oculus, & B. S. 2 labentibus ] habentibus B. S. 3 uiri ] uiro B. S. 4 minora uel ] minora, uel B. S. 5 etiam ] & B. S. 5 rationes & ] rationes, & B. S. 7 decreuissem qui ] decreuissem, qui B. S. 8 iuniores quorum ] iuniores, quorum S. 14 Auicennae & ] Auicennae, & B. S. 17 gratius ] gratias B. S. 18 sunt quae ] sunt, quae B. S. 21 gratiores. quantum ] gratiores, quantum B. S. 23 oculos: modo ] sic! B. S. 25 explicuerimus. eoque ] explicuerimus, eoque B. S. 26 quae aut ] quae, aut B. S. 26 tam & si ] tametsi B. S. 26 incude ] incide S. 28 Armis uolui ] armis, uolui B. / armis uolui S. 28 quando ne ] quandone S. 30 tantummodo aut paucioribus quam ] tantummodo, aut paucioribus, quam B. S. 31 lectores ut ] lectores, ut S. 33 uelim: ut ] sic! B. S. 33 sincere ] syncere B. S.

5

10

15

20

25

30

204 r.

5

10

15

Liber Sextus

735

inspiciant, neque putent me existimasse quod undecunque demonstrarim, quod certissimas prorsus in eos quos confutaui rationes semper attulerim. Neque enim quod aliis derogo id mihi arrogauerim. Sed quae diuina quae sanctorum probatissimorumque uirorum duximus in medium testimonia, ea teneant certissima, nostra uero utcunque libet: si non decreta, non inuenta, at saltem placita, at disputata, atque discussa: aliquibus saltem in locis habeant si placet uera, & si hoc detractant non diffiteantur probabilia. Si hoc etiam nolunt rationibus nostris posse concedi, ad minus eis tribuant ut quae authoritatibus eorum quos ipsi magno habent in praecio confirmauimus, a probabilitatis limine non excludantur, ita nihilominus fiet, ut quod uolumus consequamur. quoniam si uel hoc munimine & tanquam authoramento non abnuant nostra esse probabilia, dicere postea non poterunt, ut ea quae repulimus certa sint, cum id quod est probabile, ei quod eiusdem est generis repugnare quidem possit, ei uero quod est diuersi & maxime certi plane non queat: Quae uero probabilia sunt ea ex toto falsa aut esse aut haberi posse, tam ratio, quam antiquorum philosophorum atque etiam ipsius Auerroys, negat authoritas. Totius operis epilogus, & confirmatio, atque exhortatio ad ueram doctrinam capessendam.

20

25

30

cap. xxi. & vltimvm sexti libri. Hactenus itaque sex libris de uanitate Doctrinae gentium, tribus primis de sectis omnibus uniuersum, tribus ultimis de Aristotelea, quae nunc prae caeteris aestimatur, disputauimus. Quibus libris utique (ni fallor) depraehendere potuimus, cum alias, tum eam praecipue quam postremo confutauimus, & falsa esse nixam superstitione, & quo ad ipsa attinet uolumina, prorsus incertam, sed & in omnibus dictionibus temporum causa & corruptorum imperitia oppido quam ambiguam, sectatorum sententia minime firmam, interpretum dissensione uersatilem, & chamelaeontis instar uersicolorem, a theologis antiquioribus damnatam, a quibusdam iunioribus uituperatam, scribendi modo frequenter erraticam, pleraque falsitate labantem, demon1 existimasse quod ] existimasse, quod B. S. 2 eos quos ] eos, quos B. S. 2 rationes ] orationes S. 3 attulerim. Neque ] attulerim: Neque S. 3 derogo id ] derogo, id S. 3 arrogauerim. Sed quae diuina quae ] arrogauerim, sed quae diuina, quae B. S. 5 certissima, nostra ] certissima: nostra B. S. 5 libet ] liber B. 7 habeant si placet uera ] habeant, si placet, uera S. 8 tribuant ut ] tribuant, ut B. S. 11 consequamur. quoniam ] consequamur, quoniam B. S. 14 diuersi & ] diuersi, & B. S. 15 queat: Quae ] sic! B. S. 15 sunt ea ] sunt, ea S. 15 falsa aut esse aut ] falsa, aut esse, aut B. S. 16 Auerroys ] Auerrois B. S. 18 & ] et B. S. 20 Cap. xxi, & ] Cap. XXI. & B. S. 21 uanitate Doctrinae gentium ] Vanitate doctrinae Gentium S. 23 disputauimus. Quibus ] disputauimus: quibus S. 23 utique ] uti B. S. 25 quo ad ] quoad S. 27 imperitia oppido ] imperitia, oppido B. S. 29 antiquioribus ] antiquiorib. S.

736

Liber Sextus

204 r. 204 v.

strandi arte minime certam, sensus fallacia nutabundam, definitionis inscitia tremulam, inductionis penuria longe ruinosam. Adhaec & si ars ab eo cognita traditaque fuisset, eam tamen minime ab illo seruatam ostendimus, ut pote qui ambigua prompserit in physicis si non falsa, certe qui aeternitatem mundi falsam pro uera tradiderit, in meteoris errauerit, in animae doctrina tradenda uacillauerit, opiniones ueterum falso rettulerit, & ex eis quod uolebat non rite collegerit, de Deo non sincere non rite senserit, superstitiones excolendas tradiderit, homicidia suaserit, sibi ipsi contradixerit. Hic ipse tamen Aristoteles magni nunc fit ab omnibus, & tanti quidem aestimatur, ut in numero philosophorum reponatur quispiam sola librorum eius lectione, nec aliud toto sectatorum eius agatur studio, quam quid senserit ipse disquirere, & contrariis opinionibus, contrariisque rationibus perpetuo corrixari. Quod si ita debilibus cruribus, & testudineo formicinoque gressu multi sint, ut nunquam exire peripatum queant, sic intra lycii septa conclusi, ut adire porticum non detur, & in academia spatiari, praetextu rerum sacrarum quas dicant se uelle scire (quasi illarum ipse sit doctor & non eorum plerisque & maxime principalibus aduersus) cur tamen in Aristotele perlegendo consenescunt? Traditus ne fuit mundus uniuersus inquisitioni philosophantium? an solus Aristoteles? qui tamen instar omnium qui fuerunt in litteris praecellentes, non unam aut duos aut plures etiam sibi proposuit legendos authores & imitandos, ut nunc fere fit a plerisque aut ignaris aut oblitis scriptum a Seneca ingenerosum esse sapere solum ex commentario, sed de ipsa uniuersi consideratione, uti de quadam quasi bibliotheca naturae, suos conficere libros instituit. Cuius tamen bibliothecae tam uastum est spacium, ut multae eius regiones ne dum anguli adhuc supersint, inquas ille non penetrauit. num & nobis alius etiam propositus est sacrarum litterarum liber. qui scriptus dicitur intus & foris: qui & liber etiam uitae est appellatus, in quo inspici datum est quid agere nos oporteat, ut ad ipsissimum tandem librum uitae conscendamus, in quo repositi sunt Thesauri omnes scientiae sapientiaeque diuinae. Quanto igitur omnino rectius consilia in melius referre, & Aristoteli ac caeteris gentium authoribus modum ponere, & si qua bona apud illos inueniuntur, ea statim ab ipsis tanquam ab in iustis possessoribus decerperea, & ad Deum contemplandum uti. Possumus enim rerum naturalium speculatione aliqua, in

3 ut pote ] utpote B. S. 7 sincere non ] syncere non B. / syncere, non S. 10 lectione ] sectione B. S. 14 lycii ] Lycei S. 15 sacrarum quas ] sacrarum, quas B. S. 16 scire (quasi ] scire, (quasi S. 18 Traditus ne ] Traditusne S. 19 omnium qui ] omnium, qui B. S. 20 unam aut duos aut ] unam, aut duos, aut B. S. 21 plaerisque aut ] plaerisque, aut B. 21 ignaris aut ] ignaris, aut B. S. 21 Seneca ingenerosum ] Seneca, ingenerosum S. 23 quadam quasi ] quadam, quasi B. S. 23 instituit. Cuius ] instituit: Cuius S. 25 inquas ] in quas B. S. 25 penetrauit. num ] penetrauit, num B. S. 26 sacrarum ] Sacrarum S. 26 liber. qui ] liber, qui B. S. 27 est quid ] est, quid B. S. 32 in iustis ] iniustis B. S. a Augustinus, De doctrina christiana, 2, 40, 60.

5

10

15

20

25

30

204 v. 205 r.

5

10

15

20

25

Liber Sextus

737

ipsum authorem naturae sustolli, ut alii praecellenter docuere, uti nos etiam pro modulo nostrae capacitatis, & in secundo de studio philosophiaea, & in libello de appetitu primae materiaeb. Sed parua haec omnino cognitio diuinae praecellentiae, diuinae bonitatis. quare ad ueram doctrinam progredi opus est, ad sacras uidelicet litteras, in quibus nihil incerti, nihil falsi, nihil repugnantis uti & alias a multis, & a nobis etiam alibi plane monstratum. In quibus omnia recta, omnia sincera, praeter haec & captu facilia, & auditu suauia sunt. In quibus & faelicitatis dogmata & diuinae bonitatis ingentia praeconia. In quibus demum litterariae fons ueritatis, ex quo praeclari omnes bibere philosophi, quanquam non eis profuit, cum inquinatam pariter de mortiferis letheisque gurgitibus aquam potauerant. Omnes & enim philosophos gentium uel multa uel quapiam labare uanitate monstrauimus: Namque dum sua produnt, prodit inde aut superstitio, aut dogmatum falsitas, aut insincera ueritas, certe nulla faelicitas. quando faelicitatis fontem primarium, non exacte sincereque perspexerunt, & quo quo modo cognitum recte non coluerunt. In eum enim non contentionibus continuis, non inani disputatione, non moribundis sensibus, non ipsamet etiam doctrina humanitus inuenta rependum est, sed alis fidei & amoris, in eius ueritatis & bonitatis abyssum, per aurum spei, diuino flante spiritu, prorsus enandum est, Quod nisi Christi gratia fieri nequaquam potest. Ergo ad eius disciplinam properandum est, post habitis paganorum dogmatis, quae uana plurimum & fuisse & haberi debere Deo auxiliante patefactum opinor, sicuti uera omnino esse ipsa Christianae dogmata disciplinae. Quae omnia si quis aequa in examinis lance pensauerit, dignoscet illa de quibus diximus gentium dogmata in uentum prorsus & per inane, prae sua leuissima uanitate tolli, nostrae uero praecepta religionis supra quam dici potest prae sua ueritate & solido nimirum fundamento propendere. De cuius etiam ueritate & pondere peculiare opus a nobis est editum cui Theoremata de fidec nomen indidimus. Sed illud tamen cognosse opere precium est, haec quae ad

4 bonitatis. quare ] bonitatis, quare B. S. 5 sacras ] Sacras S. 5 nihil ] om. B. S. 7 sincera ] syncera B. S. 7 sunt. In ] sunt: in S. 8 praeconia. In ] praeconia, in S. 10 philosophi quanquam ] philosophi, quanquam B. S. 10 inquinatam ] inquinata B. S. 11 & enim ] etenim S. 12 multa uel ] multa, uel B. S. 12 monstrauimus: Namque ] sic! B. S. 12 prodit ] prodidit S. 13 insincera ] insyncera B. S. 14 faelicitas. quando ] foelicitas, quando B. S. 14 sincereque ] syncereque B. S. 15 quo quo modo ] quoquomodo B. S. 17 ipsamet ] ipsam et B. S. 17 alis ] aliis B. 18 ueritatis & bonitatis abyssum, per ] ueritatis, & bonitatis abyssum per B. S. 19 est, Quod ] est: quod B. / est. Quod S. 20 post habitis ] posthabitis B. S. 21 plurimum & fuisse & ] plurimum, & fuisse, & B. S. 21 debere Deo auxiliante patefactum ] debere, Deo auxiliante, patefactum S. 23 illa de ] illa, de B. S. 24 in uentum ] inuentum B. S. 24 per inane ] perinane S. 26 ueritate & ] ueritate, & B. S. 26 propendere. De ] propendere: De S. 27 editum cui ] editum, cui S. 28 opere precium ] opaereprecium S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De studio divinae et humanae philosophiae, 2, 1, 27 sqq. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, De appetitu primae materiae libellus, c. 10, p. 113 sq. c Gianfrancesco Pico della Mirandola, Theoremata XXV de fide et ordine credendi, p. 146 sqq.

Libelli auth. de stud. philosophiae & de appetitu primae materiae.

738

Errata

205 r.

intellectus eruditionem pertinent, non satis esse ad faelicitatem, quae recta. sinceraque uoluntate, & eo qui de ipsa prodit amore, paratur & obtinetur. De quo quidem amore quattuor librisa disserere constituimus (ut alias scripsimus). Quibus in omnibus quicquid ueri & boni, id totum Deo, a quo omnis ueritas & bonitas, referri acceptum uolo: si quid uero fortasse falsi & mali, aut in hoc, aut in aliis quibuscunque nostris operibus depraehensum fuerit, in nostram imbecillitatem referatur, nullo pacto inuoluntatem. Nanque non solum catholicae ecclesiae iudicio, quod nemo uere christianus declinare potest, Me meaque omnia subiecta intelligi uolo, quod & alias sum plane testatus, sed etiam limae atque censurae cuiuscunque me & amabiliter & iuste corrigentis: cui magnas etiam habiturus sum gratias & relaturus, tantum aberit, ut proterua contentione eius sententiae, si ueram agnouero, non aquiescam: quandoquidem omne uerum & bonum (ut diximus) ab ipso deo est, ipsi soli sine fine honor & gloria.

Finis Sexti & ultimi libri Ioannis Francisci pici, Mirandulae domini, & Concordiae comitis, in examen uanitatis doctrinae gentium, & ueritatis Christianae disciplinae. IMPRESSIT MIRANDVLAE IOANNES MACIOCHIVS bundenius: non authoritate modo eorum ad quos pertinet, sed pontificia. Anno a uirginis partu millesimo quingentesimo uigesimo, qua potuit diligentia. Impresso uero & recognito opere subnotata sunt isthaec errata. nam alia nonnulla omissa: neque enim omnes inuersiones, adiectiones, detractiones, permutationes, praeposteras collocationes litterarum, aspirationum, accentuum, diphtongorum, punctorum subsignauimus: quando ea, facillime & aduertere lector per se se queat, & corrigere. Charta .iii. qῦquidem, lege quandoquidem. quibus duce .l. qui duce. c.iiii. quod Io. picus .l. quam Io. picus. utraeque uersabantur .l. utraque uersabatur. c. vi. Idem & pyrrhonii .l. iidem & pyrrhonii. c. xii. dignus homine .l. dignae homine. c. xiiii. eaeque magis .l. eoque magis. quia nam sit .l. quae nam sit. c. xv. uidetur 2 recta. sinceraque ] recta, synceraque B. S. 2 obtinetur. De ] obtinetur: de S. 3 quattuor ] quatuor B. S. 7 inuoluntatem ] in uoluntatem S. 7 Nanque ] Namque B. S. 8 catholicae ecclesiae ] Catholicae Ecclesiae B. S. 8 christianus ] Christianus B. S. 9 Me ] me B. S. 10 amabiliter & ] amabiliter, & B. S. 12 aquiescam ] acquiescam B. S. 13 deo ] Deo B. S. 17 Finis. . .disciplinae.] om. B. S. / stattdessen in B. S. nur: FINIS. 18 Der gesamte folgende Abschnitt nicht in B. u. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De amore divino.

5

10

15

20

25

30

205 r. 205 v.

5

10

15

20

25

30

35

40

Errata

739

de primatu .l. uideretur de primatu. c. xvi. praestitisse .l. praeextitisse. & quam eo clauduntur .l. & quae eo clauduntur. c. xvii. connari extimarunt .l. conflari existimarunt. c. xvii. occupationes fuerunt .l. occupatiores fuerunt. c. xviii. tanquam id uarie .l. tanque id uarie. c. xix. luminis quam .l. luminis quae non. c. xx. illam hunc autem .l. illam hanc autem. longo aut .l. longo autem. c. xxi. & mutare uideantur .l. & nutare uideantur. c. xxvi. senus intraneos .l. sensus intraneos. qῦque finienda .l. qnque finienda. naturalibus tum philosophis .l. naturalibus tamen philosophis. c. xxix. & seruis etiam .l. & serius etiam. c. xxx. quam habeant semen .l. qui habeant semen. c. xxxi. quanquam in frigidis .l. quam qui in frigidis. quam inflammatione .l. qua inflammatione. c. xxxii. & idem alias .l. & iidem alias. lieroque ducte .l. liberoque ducte. κυτάστηµα .l. κατάστηµα. c. xxxiii. ἔιριαν βίου .l. ἔυροιαν βίου. c. xxxiiii. posterioris seculis .l. posterioribus seculis. c. xxxviiii. de uero ipse .l. de uero ipso. c. xxxix. nunque uero .l. nunquam uero. c. xli. pythagora reposuerunt .l. pythagoram reposuerunt. c. xliii. potius cepticos .l. potius scepticos, dogmata recen suisset .l. dogmata recensuisse. c. xlvi. quam extra caelum .l. quae extra caelum. quam intra caelum .l. quae intra caelum. secunda nucupat .l. secundam nuncupatur. c. lii. asia non uidebuntur .l. alia non uidebuntur. aintes inueniuntur .l. animantes inueniuntur. pallentes & offecrus .l. pallentes & affectos. produnt in lucem .l. prodeunt in lucem. c. lv. potest esse frequentissimum .l. possunt esse frequentissima. c. lviii. metaphisicorum .l. metaphysicorum subapte natura .l. suapte natura. c. lix. infirmetur iudicia .l. infirmentur iudicia. c. lx. metaphisicorum .l. metaphysicorum. c. lxi. autem qui .l. aut qui. inter phisicos .l. inter physicos. caae .l. causae. c. lxiii. du hirriunt .l. dum hirriunt. Definitione hanc .l. definitionem hanc. c. lxv. exise re .l. existere. c. lxviii. empiricus in primos .l. empiricus in primo. c. lxxii. iudicibus signis .l. indicibus signis. c. lxxv. audatius tactum .l. audatius factum c. lxxvi. mandata ex scribendos .l. mandatam ex scribendos. c. lxxvii. non falsum esset sed ueri .l. quod falsum esset ueri. quatenus etiam .l. quatenus enim. aut intellectile neque .l. aliud intellectile neque. sceptici quae minime .l. sceptici disputant quae minime. arte caperet .l. arte caret. ignoreret .l. ignoraret. c. lxxviii. opus esse finito .l. opus est finito. c. lxxx. λελώνη .l. χελώνη. c. lxxxi. consuetudo aut inaequalis .l. consuetudo autem inaequalis. c. lxxxvi. ut stare ea .l. ut stare eam. c. lxxxvii. secundum aequalitatem. secundum uacat. c. xc. in inferiorem existimarint .l. inferiorem existimarunt. c. xciii. sed planctis ad praesens .l. sed a planetis ad praesens. c. xciiii. qui tum eandem. quae tum eandem. c. xcv. auertit pythagoras. auertit uacat. c. xcvi. mollis diatoni .l. mollis scilicet diatoni. c. xcix. ad specie .l. ad speciem. c. cii τὸ ὅλον .l. τὸ όλον. c. ciii. ut ipsi corpore .l. ut ipsi corpus. c. ciiii. inuice se seque .l. inuicem se seque. responderes .l. respondentes. ita cognosce .l. ita cognosse. hunc nolunt sceptici .l. hanc nolunt sceptici. c. cvii erasaim .l. erasam. Seneca redarguens .l. Seneca eos redarguens. propdnsione .l. propensione. c. cix. nostri uero ad bonitatem .l. nostri uero etiam ad bonitatem. c. cxiii. aristotele in xii .l. aristotelem in xii.

740

Errata

205 v. 206 r.

c. cxvi. multis suspitionibus .l. multis superstitionibus. illi proponebat .l. illi praeponebat. c. cxvi. contradixisse Aristotelem .l. contradixisse ei Aristotelem. βαςἀνιστὴσ .l. βαςἀνηστὴσ. de anima dicit .l. de anima ipsum dicit. c. cxvii. & plura etiam .l. & plures etiam. c. cxviii. liberum perihirminias .l. librum periherminias. c. cxix. at habentur .l. at habeantur. c. cxx. pertractare cuius initium .l. pertractare quorum initium. c. ccii. cudia .l. copia. odus .l. opus. ipe .l. ipse. c. cxxiii. postis aptari .l. possit aptari. c. cxxiiii. scripsisse illum hieronymo .l. scripsisse illum nouimus authore etiam hieronymo. c. cxxv. figura sphericam .l. figuram sphericam. c. cxxvii. eque pessima .l. deque pessima. inceriam .l. incertam. c. cxxviii. praeterque iis .l. praeterquam iis. c. cxxix. cui uariae .l. uariae. Quoniam cum id. quoniam uacat. c. cxxx. rationem expromet .l. orationem expromet. c. cxxxi. quam maxime possunt .l. quam maximis possunt. c. cxxxii. ipsum uel per .l. ipsam uel per. c. cxxxiiii. e anima .l. de anima. referut .l. refertur. c. cxxxv. sentire quam .l. sentire decernunt quam. c. cxxxvi. illi obiiciuntur .l. illis obiiciuntur. c. cxxxvii. reddat & praesentet .l. reddit & praesentat. c. cxxxix. ἅπαι .l. ἅπαν. c. cxxxxi. repraesentare ut .l. repraesentare cum ut. c. cxxxxii. hauerat .l. hauserat. illud addidisse .l. illud ipsum addidisse. c. cxxxxiiii. praeupone .l. praesupponere. c. cxxxxv. in primo sit .l. an primo sit. forte esse .l. forte essem. ipsum celebrauerit .l. ipsum celebrauerint. diuersum ee .l. diuersum esse. c. cxxxxvi. optariut .l. optarim ut. abneganda sensus .l. abneganda hac stata sensus. c. cxxxxvii. multo sub .l. multi si sub. a moeno hilarari c. cxxxxiii. dem coruorum. dem uacat. de sensus uisus .l. de sensu uisus. c. cxxxxviiii. τῖσ .l. τῆσ. ide esse .l. idem esse. c. cli. cum tum .l. cum tamen. c. clii. speusippo intellectum .l. speusippo intellectam. solet afferri .l. solent afferri. c. clvi. uti bellua .l. uti belluas. non dubitatur .l. non dubitans. ei & aptentur .l. ei etiam aptentur. aptitudine facultateque .l. aptitudinem facultatemque. & intima .l. & intimam. c. clvii. dirimit ab angelis. dirimitur ab angelis. c. clviii. per aliu .l. per alium. propensio .l. perpensio. c. ue cognoscetur .l. ue cognoscatur. c. clxiii. debet habere .l. debeant haberi. unde primum motus .l. unde principium motus. indita ad .l. indita est ad. c. clxv. mox subbodit .l. mox subdit. γὰρ ἐπαγωγὲ .l. ἡ γὰρ ἐπαγωγὲ. c. clxvi. habeat sexum .l. habeant sexum. esset naturae .l. essent naturae. c. clxix. non recidit eodem .l. num recidit eodem. c. clxx. pulchritudine .l. pulchritudinem. facies .l. faciens. existimatrix .l. aestimatrix. c. clxxii. opinetur qui .l. opinentur qui. & dubio procul .l. at dubio procul. c. clxxiii. agetes .l. agentes. no .l. non. c. clxxiiii. οιητικον .l. ποιητικον. inistorica physica .l. in historia philosophica. c. clxxv. propositione quoque .l. propositionem quoque. nihilo tum .l. nihilo tamen. c. clxxvi. uidecet .l. uidelicet. adert .l. affert. muta .l. multa. uium .l. uisum. c. clxxviiii. cetrum .l. centrum. sphee .l. spherae. otus .l. motus. cemporis .l. temporis. c. clxxx. in ueritate .l. in ueritatem. materia subesse .l. materiam subesse. c. clxxxi. principis philosophiae .l. principiis philosophiae. c. clxxxiiii. φισικῶσ .l. φυσικῶσ. c. clxxxvi. qui quod attulere .l. quam quod attulere. c. clxxxx. intellectum qui alii .l. intellectum quem alii. formis ornatum .l. formis

5

10

15

20

25

30

35

40

206 r.

5

Errata / Epistolae

741

ornatam. c. cxci. uel agendum inter .l. uel age tum iter. c. cxciii. licet ὄυτωσ. licet uacat. nec uisibilia .l. nec susceptilia. artificata .l. artificiata. c. cc. qui eo celebrandum .l. qui celebrandum. c. cci. quo fiet in omni .l. quo fiet ut in omni. collocabit deus .l. collocabitur deus. c. ccii. scriptum reliquirit .l. scriptum reliquit. & miraculis .l. etiam miraculis. c. cciii. και ίν .l. και έν. Aliqui indiuidua .l. aliqui indiuiduam. magno uiri .l. magno uiro. c. cciiii. omnibus uniuersum .l. omnibus in uniuersum. supra etiam c. xcvi. cantici .l. cantica.

Io. Fran. P. Iacobo Fabro stapulensi S. P.

10

15

20

25

30

Nec eram animi dubius Faber doctissime, si quae de uanitate doctrinae gentium concepissem, ea ipse litteris mandarem, calumniam me pro gratia apud multos habiturum: neque ignorabam eis ipsis usui euenturum, quod plerisque solet: qui constitutum in animo habent, se ab amicis quod magnopere desiderant non reportaturos. quamobrem desinunt eos adire, & quid in uotis est quaerere, cuius facile compotes fierent, ni antea sibi animum praui iudicii obstinatione penitus obfirmassent. Sed apud me sane plus potuit ueritatis amor, quam timor calumniae: scripsi enim ea de re libros sex. An uero plus apud illos obstinatio potuerit, uti nolint consequi. quam si uoluerint poterunt, ueritatis cognitionem? ipsi suo periculo uiderint. Eos ad te libros mitto, ut eorum & lector esse possis, & iudex. quorum primis tribus quicquid fere uanitatis a uetustissimis illis gentium sapientibus atque philosophis, per uarias sectas diuisis, & diuersa numerosaque successione propagatis commissum est, & narratur & arguitur. Tres autem reliqui Aristotelis dogmatibus infirmandis accincti, agmen cogunt. Existimo autem ueritatem gratiorem tibi quam uulgi sensum futuram, quam tuam etiam erga gentium philosophos, & ipsum quoque Aristotelem gratiam, quanquam illum es praeclaris commentariis interpraetatus. Fui & duplici alio nomine ad id faciendum subinuitatus, & quod ex philesio auditore tuo resciui olim, te nostris lucubrationibus delectari, tuaque ad illum epistola certior factus sum, te libros de praenotione rerum, & alia quaepiam nostra Germanis typis excusa uolumina, tibi adsciuisse, Et quod tanta est tua in praeclaro parisiorum Gymnasio uel doctrina, uel auctoritas, uel utrum quod, ut facile si haec tibi placuerit, alios qui istic degunt, excitare possis ad ueritatem, non per transennam, sed intime & proxime perspiciendam. Idque magis te facturum confido, cum perceperis monstratum a nobis, 8 Io. Fran. P.] IOANNES FRANCISCUS PICVS S. 8 stapulensi ] Stapulensi S. 8 Die folgenden Briefe sind auch abgedruckt in B: pp. 1363–1369 [Epistolarium liber IIII] / in S.: pp. 876–880 [Epistolarium liber IIII]. 9 dubius Faber ] dubius, Faber S. 13 quamobrem ] Quamobrem B. S. 16 calumniae: scripsi ] sic! B. S. 17 obstinatio ] obstinario B. 17 consequi. quam ] consequi, quam B. S. 18 poterunt, ueritatis ] poterunt ueritatis S. 19 iudex. quorum ] iudex, quorum B. S. 22 narratur & ] narratur, & B. S. 23 tibi quam ] tibi, quam B. S. 29 Et ] & B. S.

742

Epistolae

206 r. 206 v.

gentium philosophos instar terrigeni exercitus mutuo (ut est infabulis) uulnere concidisse, & quod attinet ad Ari. quem nunc pene omnes colunt, aliter se se habere rem quam putabatur: eoque etiam magis, cum uideris, non solum in tribus superioribus libris, celebratorum omnium philosophorum examen, sed in .v. maxime & .vi. non ephecticorum & sexti pyrrhonii seuerissima bilance, non libra arrepta de porticu, non academiae uaria trutina, non statera senis gargetii, non examine uel a Galeno uel ab Auic. mutuo accepto, qui omnes non ita propendere Ari. ut plerique autumant, censuerunt: sed nostro potius quantulumcunque est, examine, & quod de ipso lycio Ari. sumptum est, in perpendendo Ari. nos usos fuisse. Vale.

5

10

Lilius. G. Gyr. Io. Fr. Pico. S. Quamplurimi saepe & multum ex me doctissime Pice quaesiuere, ac pene conuitio efflagitauere, ut quam ad hanc diem uolumina scripsisses, ea (quod me uidebant plurima eorum tenere, etiam abs te dono mihi data) non temporum ordine seruato, sed quodam potius doctrinarum encyclio atque connexu recenserem, Id quidem ego, ut amicis communibus gratificarer saepe tentaui, sed (ut ingenue fatear) uel quod aliis distringor negociis, uel potius quod a te multa composita sunt, quae uel ego non uidi, uel obmultiiugam doctrinam, parum mihi sunt cognita, male res cessit, Frustraque id oneris subiui. Te igitur iterum atque iterum Pice optime rogo, atque etiam exoro, ut id tu per te efficias, atque tuarum lucubrationum & uigiliarum studiosis, ac mihi pariter, rem gratissimam facias: cuius nomine & ipsi & ego plurimum tibi debebimus. Vale.

1 infabulis ] in fabulis S. 2 Ari. quem ] Aristotelem quem B. / Aristotelem, quem S. 4 superioribus ] superiorib. S. 5 .v.] 5. B. S. 5 .vi. ] 6. B. S. 7 Galeno uel ] Galeno, uel B. S. 7 Auic.] Auicenna B. S. 8 Ari.] Aristotelem B. S. 9 quantulumcunque ] quantulum cunque B. 9 lycio ] Lyceo S. 9 Ari.] Aristotelem B. S. 10 Ari.] Aristotelem B. S. 11 Io. Fr. Pico. S.] Ioanni Francisco Pico Sal. B. S. 12 me doctissime Pice ] me, doctissime, Pice S. 13 quam ] quae S. 16 recenserem, Id ] recenserem. Id B. S. 18 obmultiiugam ] ob multijugam S. 19 Frustraque ] frustraque S. 20 iterum Pice optime rogo ] iterum, Pice optime, rogo S. 22 facias: cuius ] sic! B. S. 22 ipsi & ] ipsi, & B. S.

15

20

206 v.

Epistolae

743

Epistola de operibus litterariis Io. Francisci Pici, & Io. Pici eius patrui: quae & quadriennio antea praepostere impressa fuit: & omnia non continebat opera. Io. Fr. Lilio suo. S.

5

10

15

20

25

30

Quoniam desideras ut meorum ordinem librorum exsinuem tibi, morem geram: difficilem tamen eum ipsum ordinem inuentu esse non ambigo, & si quibusdam uoluminibus eorum quae olim a me uolphius extorsit, & in germania formis excudenda curauit, aliquem per epistolam ordinem indiderimus: Absolutus tamen ille non est, nec plane integer, nec omnium omnino librorum. Nam postea multos composuimus, quos diuersis temporibus, diuersis etiam ex causis elucubratos, te in primis nosse opus est: diuersis etiam in locis scriptos, nunc domi, nunc in exilio, nunc in expeditionibus, & tumultibus etiam plusquam ciuilibus, & aliud post aliud uolumen & scriptum & editum est: ut coherere ipsa inter se difficile te arbitrer iudicaturum. Quare si hunc ordinem tibi narrare uelim, uereor ne eum ab omni esse remotum ordine iure comperias. Materias uero singulorum operum, si sub examen reuocauero, & ad instituendum in doctrinae studiis hominem, & ad summum quod est in litteris euehendum aptauero, ordinem fortasse illa ipsa inter se opera quempiam, nec forte omnino uulgarem uidebuntur agnoscere. Dixi summum quod est in litteris, non quod aut in me, aut ipsis in meis libris quicquam summum agnoscam: Sed quia dei lumine super nos signato, & identidem nostri affulgente oculis animi, in lectione optimarum litterarum uersatis, depraehenderim forte, quid sit supremum illud & summum: idque ipsum aliis interscribendum ingesserim. Nam quicunque doctrinae studiis addicunt se se: ut uerum internoscatur a falso, dialectica opus habent facultate. Qua de re usui illis esse possumus, quinque de logica institutione editis librisa. Inde ad philosophiam se se naturalem praeclara conferre solent ingenia, quo in genere proposuimus, De appetitu primae materiae librumb, & librum quoque de elementisc. Ac praeterea de anima rationali in Aristotelem scripsimus commentariad, & de imaginatione uolumene. de rebus autem metaphysicis & theologicis in defensionem Io. pici patrui, pro libro eius de uno & ente libellum edidimusf, & eius 1 Io.] Ioan. B. S. 1 Io. Pici ] Ioan. Pico B. / Ioan. Pici S. 2 patrui: quae ] sic! B. S. 3 opera. Io.] opera, Ioan. S. 4 exsinuem ] exinuem B. S. 4 Hier folgt in Marginalie in S: enarrem. 6 uolphius ] Vuolphius B. S. 8 indiderimus: Absolutus ] sic! B. S. 10 est: diuersis ] sic! B. S. 11 nunc in exilio, ] om. B. S. 11 tumultibus ] tumultib. S. 12 post aliud ] post, aliud S. 12 uolumen & scriptum & ] uolumen, & scriptum, & B. S. 20 agnoscam: Sed ] sic! B. S. 20 dei ] Dei B. S. 22 summum: idque ] sic! B. S. 26 proposuimus ] composuimus B. S. 29 uolumen. de ] uolumen, de B. S. 29 metaphysicis & ] metaphysicis, & B. S. 30 Io.] Ioannes S. a non trad. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, De appetitu primae materiae libellus. c Gianfrancesco Pico della Mirandola, De elementis. d non trad. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, De imaginatione seu Phantasia. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, Defensio de Uno et Ente.

Primus ordo librorum per subiectas materias.

De logica institutione. De appetitu primae materiae & de elementis. Commentaria de anima rationali & de imaginatione. In defensionem Io. pici & hier.

744

De causis calamitatum.

De prouidentia

De studio diuinae & humanae philosophiae. Examen uani. doctrinae gentium.

Theoremata de fide. Libri de amore diuino

Epistolarum libri. Lib. de imitatione.

Epistolae

206 v. 207 r.

apologiama a petri garsiae calumniisb uendicauimus. librumque reuelationum hieronymi Asamuelis cassinensis impugnationec defendimusd: pro quo etiam ab laqueo excommunicationis eximendo, duos libros edidimus. Caeterum de causis calamitatum nostrae tempestatis librume scripsimus, in quo & inanes, & pernitiosas cum uulgi tum mathematicorum opiniones eliminauimus. Librum etiam de diuina prouidentiaf in quo primum, quid Aristoteles & Auerroys decreuerint, narrauimus: deinde quid nostri ea de re theologi, & sanctius & uerius sanxerint, nostra quandoque intermiscentes ab eorum dogmatis non abhorrentia. Attamen quia possent homines, per inanem decipi philosophiam, uel ei nimio plus incumbere, iccirco ut a minus utili studio auocentur, & ad id quod in uotis omnium litteratorum debet esse, se totos uertant: Duo de studio diuinae & humanae philosophiaeg libri sequuntur. Quoniam uero ii fortasse minus subtiliter scripti uideri potuissent. Sex in examen uanitatis doctrinae gentium & ueritatis Christianae disciplinae libri editi sunt: quibus humana omnis sapientia ducitur incontrouersiam: quorum in librorum initiis potissimum, & inter disputandum saepenumero, sed semper in finibus, nostrae litteras & dogmata religionis asserimus. Sed ne magis confutasse falsa quam uera comprobasse repraehenderer, in eoque plus & operae & temporis posuisse, quam in hoc ipso, scilicet, ut assererem nostra: Theoremata de fide & ordine credendih publicum arripuere. Verum quoniam fides nisi amore nitatur mortua dicitur esse. Quattuor de amore diuino librii, se se ingerunt alacres: quo cum peruenerit humani excursus ingenii, tum progredi non datur ultra, sed nec retrogredi quoque fas est. Verum usque morari, in ipsoque uersari & consentaneum est & apprime neccessarium. Amanti autem incumbit, ut ipsum conseruet amorem, ut se se in aliquo exerceat, ut caueat quae amori possint officere: propterea non deerunt epistolarum uarii generis libri septemj, si tamen inter epistolas reponendi sunt de imitatione ad

1 uendicauimus. librumque ] uendicamus. librumque B. / uindicauimus. librumque S. 2 Asamuelis ] a Samuelis S. 2 defendimus: pro ] sic! B. S. 5 uulgi tum ] uulgi, tum B. S. 7 Auerroys ] Auerrois B. S. 7 narrauimus: deinde ] sic! B. S. 8 sanctius & ] sanctius, & B. S. 10 iccirco ] idcirco B. S. 12 uertant: Duo ] sic! B. S. 15 sunt: quibus ] sunt: quibus B. / sunt: quib. S. 15 incontrouersiam: quorum ] sic! B. S. 19 operae & ] operae, & B. S. 21 nitatur mortua ] nitatur, mortua S. 21 esse. Quattuor ] esse. Quatuor B. / esse, quatuor S. 22 alacres: quo ] sic! B. S. 24 est & ] est, & B. S. 27 sunt de ] sunt. De B. S. a Giovanni Pico della Mirandola, Apologia. b Petrus Garcia, Determinationes magistrales contra conclusiones Johannis Pici Mirandulae. c Samuel de Cassinis, Invectiva in prophetiam fratris Hieronymi Savonarolae. d Gianfrancesco Pico della Mirandola, Defensio Hieronymi Savonarolae adversus Samuelem Cassinensem. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, Liber de veris calamitatum causis nostrorum temporum. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei contra Philosophastros. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Studio divinae et humanae Philosophiae. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, Theoremata XXV de fide et ordine credenda. i Gianfrancesco Pico della Mirandola, De amore divino. j Gianfrancesco Pico della Mirandola, Epistolarum variorum generum.

5

10

15

20

25

207 r.

5

10

15

20

Epistolae

745

Bembum libelli duoa. Non deerit & opus aliud in nouem distinctum uolumina, cui titulus est de rerum praenotioneb, quibus uanae & noxiae praesensiones confutantur, & uerae ac reliogiosae comprobantur. Nec etiam deerit questio parisiensi prope modum exarata stilo, in qua de praesensionibus genethliacis, deque omni eiusmodi uanitate disputatur. libellum quoque eodem pene stilo edidimus, tempore dissidii in Iulium pontificem concitati: quo per conclusiones seu mauis speculationes aut theoremata nuncupare, de suprema authoritate disserebatur: titulus est resolutio potestatis ecclesiasticaec, sed ei manum extremam nondum indidimus. Adhaec de imaginatione librid ultima pars suffragabitur, ut uanae repelli phantasiae quaeant, & tres libri de morte Christi & propria cogitandae: quibus tam imaginatio quam mens, & dirigi facile possit & erigi. Ac ne nimio timore qui solet plerunque esse noxius angatur uitae amatoriae deditus, regulas quas pro extrudendis conscientiae scrupulis edidimus, ei profuturas facile coniectamur. Oratio item de reformandis moribus ad leonem pontificem & sinhodum lateranensem editaf, omni hominum ordini & maxime principibus uiris commodo esse poterit. Carmina praeterea de expellenda uenere heroico uersug tibi dicata: quo in genere & de mysteriis caelitus in Germania lapsis cecinimus. eodem item carmine octo hymni editi sunt quorum tres, qui sunt ad trinitatem, ad Christum, ad uirginemh, nostris quoque commentariis expositii, & elegiaco argumento quoquo modo aperti. Quinque alii Laurentio, Geminiano, Martino, Mariae Magdalenae, Antonio dicati suntj: Adnotationes praeterea in sacra eloquia ueteris & noui testamentik fecimus. Adnotationes item in leges ciuiles & pontificiasl, non omnes, sed eas in quibus uel inuentio, uel emendatio, uel

2 quibus ] quib. S. 4 prope modum ] propemodum S. 4 stilo ] stylo B. S. 4 praesensionibus ] Praesensionib. S. 5 disputatur. libellum ] disputatur, libellum B. S. 6 stilo ] stylo B. S. 6 pontificem ] Pontificem B. S. 6 concitati: quo ] sic! B. S. 9 ecclesiasticae, sed ] ecclesiasticae sed B. 11 cogitanda: quibus ] sic! B. S. 11 imaginatio quam ] imaginatio, quam B. S. 12 possit & ] possit, & B. S. 13 noxius angatur ] noxius, angatur S. 15 leonem pontificem & sinhodum lateranensem ] Leonem Pontificem & Synodum Lateranensem B. S. 18 dicata: quo ] sic! B. S. 18 cecinimus. eodem ] cecinimus, eodem B. S. 19 sunt quorum ] sunt, quorum S. 20 Christum, ad ] Christum ad B. S. 24 quibus ] quib. S. a Gianfrancesco Pico della Mirandola, De imitatione ad Petrum Bembum. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Rerum Praenotione. c Gianfrancesco Pico della Mirandola, Depulsoria calumniae romaniensis oratio, cf: Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 195, 22; p. 201, 57. d Gianfrancesco Pico della Mirandola, De imaginatione. Über die Vorstellung. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, De morte Christi Salvatoris & propria cogitanda. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Reformandi moribus. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, Heroicum Carmen de Mysteriis Dominicae crucis. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, Hymni heroic tres. i Gianfrancesco Pico della Mirandola, In suorum hymnorum adnotationes et interprementa exordium. j Gianfrancesco Pico della Mirandola, Heroici decem post tres priores ad diversos coelites. k non trad., cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 201, 58. l non trad., cf. Ibid., p. 201, 59.

Libri de rerum praenotione.

Quaestione de astro. Resolutio potestatis ecclesiasticae. Libri de morte Christi: & propria cogitanda Regulae pro scrupulis.

Oratio de ref. moribus.

Carmina. Hymni.

Adnotationes.

746

Liber de humana perfectione. Hymni alii.

Historiae.

Secundus ordo partes liberales & per partes philosophiae. In grammatica.

Epistolae

207 r. 207 v.

clarior aut uberior expositio, id ipsum mihi ut probe fieri posset suggessere. Haec adhuc sub incude tractantur. Sic & liber de humana perfectionea, ubi continentur cognoscendi, uolendi, agendi, si non omnino numerosissima, at certe utilia, & futura (sic arbitror) grata bonis ingeniis theoremata. Ad haec & ad .s. Franciscum, & angelum custodem, & alium caelitem, hymnos carmine heroico scripsimus: qui aliis iuncti undecimum referunt numerum .xii. ad paulum apostolum meditamur hymnumb. Atque ut illa omnia superiora, uel edita iam, uel proxime edenda sunt, ita ad notationes ipsae uiuentibus nobis fortasse nunquam exibunt: quoniam qui adnotandi & obseruandi finis erit, idem uitae futurus est. Nostrorum quoque temporum historiac eadem lege praemetur, quoniam non de erunt aetatis nostrae progressus, quorum gesta chartis commendemus, eoque libentius posteris edendae historiae relinquimus curam, quod non solent ita aestimari. Aristotele authore, & teste experientia, quae proxime ab oculis recessere gesta, si litterarum monumentis referantur, ac ea quae aliquot ante saeculis euenere, sed cum exoletis & antiquantis nimium posthaberi: Accedit quod qui uera scripturi sumus, offensam multorum sine ulla posteritatis utilitate facile contraheremus, quam quidem longa dies & praescribet & abolebit. Sed enim particulares quasdam historias olim scripsisse recordamur, id est, uitam & mores. Io. pici patruid, & Hieronymie, pro quo & aduersus inuehentem samuelem unumf, & duos de anathemate libros edidimusg, ut quae de graeco uertimus in latinumh, & alia minoris curae monumenta praeteream. Si desiderio tuo fecimus in parte satis gratum habeo. si minus, Alium hunc ordinem per artes liberales, & omnes humanae & diuinae philosophiae partes diffusum intuere. In grammatica, multa scripsimus in trium hymnorum commentariisi, siue de ea parte ratio habeatur, quae loquendi regulas tradit, siue de ea intelligas, quae in exponendis uersatur authoribus, cum historiae, aut locorum, aut gestorum, aut temporum solent 1 clarior aut ] clarior, aut B. S. 3 at ] ac B. S. 5 .s.] S. B. S. 6 scripsimus: qui ] sic! B. S. 6 .xii.] duodecimum B. S. 8 ad notationes ] adnotationes S. 9 exibunt: quoniam ] sic! B. S. 11 de erunt ] deerunt S. 15 ante ] antea B. S. 16 antiquantis ] antiquatis S. 16 posthaberi: Accedit ] sic! B. S. 18 praescribet & ] praescribet, & B. S. 19 mores. Io.] mores. Ioanni B. / mores, Ioanni S. 23 satis gratum ] satis, gratum S. 23 habeo. si minus, Alium ] habeo, si minus, alium B. S. 26 in exponendis ] inexponendis B. a non trad., cf. Ibid., p. 201, 60. b Cf. Ioannis Francisci Pici Mirandulae domini et Concordiae comitis & hymni heroici decem post tres priores ad diversos coelites, cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 197 sq. c non trad., cf. Ibid., p. 201, 53. d Gianfrancesco Pico della Mirandola, Joannis Pici Mirandulae et Concordiae Principis Vita. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, Vita Hieronymi Savonarolae. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, Defensio Hieronymi Savonarolae adversus Samuelem Cassinensem. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, Opusculum de sententia excommunicationis iniusta pro Hieronymi. Savonarolae innocentia; Epistola in favore di Fra Hieronymo da Ferrara dappoi la sua captura. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, Iustini Philosophi & Martyris, admonitorius Gentium liber. i Gianfrancesco Pico della Mirandola, In suorum hymnorum adnotationes et interprementa exordium, 2 v sqq.

5

10

15

20

25

207 v.

5

10

15

20

25

Epistolae

747

enarrari, ut mittam quae peculiari & congruenti ordine rei theologicae de qua hymnos cecinimus aptantur: Scepticorum etiam rationes, a nobis aduersus grammaticam relatae sunt & paraphrasi quadam expressae in tertio examinis de uanitate doctrinae gentiuma. In eodem libro eorummet philosophorum in rhetoricam artem argumenta declarauimusb, ac duo de imitatione libellic nostri etiam num pertinet ad rhetoricam: & oratio quoque ad pontificem & synhodum uti puto non abhorret a praeceptis rhetorum. In dialecticis, quinque ad sunt libri logicarum institutionumd, quibus in libris Aristotelem & qui ab eo fluxere sum magna ex parte, nec minori diligentia secutus. Contra logicos uero & in .ii. & in .iii. examinis de uanitate doctrinae gentium ex Pyrrhoniis institutis multa disputantur.e Et in .v. eiusdem operis contra libros posteriorum analyticorum Aristotelis plurima exaranturf: non iam ex pyrrhoniis excursionibus, sed passibus ipso in lycio confectis. In Arithmeticamg, Geometriamh, Musicami, ephecticorum aliorumque armis philosophorum hoc est gentium, gentibus ipsis bellum indictum est.j In Astrologiam quae pertinet ad motus dimetiendos eodem in libro .iii. de uanitate gentium doctrinae fit excursiok, propriis non alienis uelitibus: quanquam mihi Io. Picus patruus auxiliares copias subministrauitl: Seorsum uero in quaestione, stilo prope parisiensi edita, de triplici Astrologia disseriturm. In quinto autem ex nouem de rerum praenotione librisn, ipsa Astrologia diuinatrix magno conatu reiicitur, in quo & si patruus mihi fuit auxilio, rependi tamen uices quoquomodo, dum Lucii in eum bellantii eo ipso in libro argumenta retudi. In philosophia naturali, De appetitu primae materiae secundum peripateticos liber extat, & alius de elementis, non iuxta communiter philosophantium dogmata, quorum opiniones sub examine reuocantur. De anima rationali commentaria in Aristotelem perscripta sunt. In tertio quoque de uanitate doctrinae gentium, scepticae in physicoso & morales philosophosp argumentationes explicantur, & ad moralem quoque philosophiam tam ultima libri de Imaginatione parsq, 1 peculiari & ] peculiari, & B. S. 2 aptantur: Scepticorum ] sic! B. S. 6 rhetoricam: & ] Rhetoricam: & B. S. 6 pontificem ] Pontificem B. S. 7 & ] om. B. S. 7 synhodum uti puto non ] Synodum, uti puto, non S. 8 ad sunt ] adsunt S. 9 fluxere sum ] fluxere, sum S. 10 .ii. & in .iii.] 2. & 3. B. S. 11 .v.] 5. B. S. 12 exarantur: non ] sic! B. S. 13 lycio ] Lyceo S. 15 philosophorum hoc est gentium ] philosophorum, hoc est, gentium B. S. 16 .iii.] 3. B. S. 17 uelitibus: quanquam ] sic! B. S. 17 Io.] Ioan. S. 18 subministrauit: Seorsum ] sic! B. S. 18 stilo ] stylo B. S. a EV 3, c. 3, p. 297 sqq. b EV 3, c. 4, p. 317 sqq. c Gianfrancesco Pico della Mirandola, De imitatione ad Petrum Bembum. d non trad. e EV 3, c. 10, p. 364 sqq. f EV 5, c. 7, p. 551 sqq. g EV 3, c. 7, p. 341. h EV 3, c. 5, p. 326 sqq. i EV 3, c. 9, p. 358 sqq. j EV 1, c. 7, p. 747. k EV 3, c. 8, p. 344 sqq. l Giovanni Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem. m Gianfrancesco Pico della Mirandola, De falsitate astrologiae genethliacorum confutation. Non trad., cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 192, 7. n Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Rerum Praenotione, lib. 5, p. 337 sqq. o EV 3, c. 12, p. 378 sqq. p EV 3, c. 13, p. 389 sqq. q Gianfrancesco Pico della Mirandola, De imaginatione. Über die Vorstellung, 12, p. 99 sqq.

In rhetorica.

In dialectica.

In arithmetica. Geometria. musica. In astrologia.

In philosophia naturali & morali.

748

In metaphysicis & theologicis mixti.

In theol. pura & theo. parisiensi.

In iure ci. & pont.

Epistolae

207 v. 208 r.

quam regulae aduersus scrupulosa, & adnotationes in sacra eloquiab, atque in leges ciuiles & pontificiasc pertinebunt. In sexto uero eiusdem examinisd per omnes ferme libros Aristotelis discurrens, quae peripatetici uocant indissolubilia ipsius philosophi argumenta, ea posse dissolui (ni fallor) aperui, nec in naturalibus tamen modo libris, sed etiam in metaphysica facultate. ad quam pertinere etiam potest defensio de uno & ente pro Io. pico patruo editae, Et de diuina prouidentia liberf, quanquam proprie magis ad nostram is pertinet theologiam. Ad quam etiam multa spectant ex libris de rerum praenotioneg, & maxime ipsa de fide Theorematah, ac ipsi quattuor de amore diuino librii, & tres de morte Christij & propria cogitanda, & duo de studio diuinae & humanae philosophiaek, nam mores & ipsi diuinos indipiscendos concernunt, sicut & is quem inscripsi de imaginatione, & alius cui titulus est de ueris causis calamitatum nostrae tempestatisl, & ad Pontificem synhodumque lateranum oratiom: & liber de humana perfectione ad omnes fere litterarias pertinens facultates. Sunt etiam nonnulli quos supra memorauimus libri, uaria doctrina permixti, & maxime uolumina epistolarumn. In theologia uero magis pura & antiqua magis, annotationes in sacra eloquiao. In ea uero quae apud parisios colitur, defensio Apologiae Io. pici patruip, aduer sus Petri Garsiae calumnias: & quaestio de Astrologia: & resolutio supraemae potestatis ecclesiasticaeq: & alia nonnulla sparsim. In iure autem ciuili & pontificior, praeter adnotationes, duo extant de excomunicatione, & unus inter exponendum caput quoddam Hilarii in decretis pontificiis repositums, cuius supra non memini: eius tamen 5 naturalibus ] naturalib. S. 5 facultate. ad ] facultate, ad B. S. 6 Io. ] Ioan B. S. 6 edita, Et ] edita. Et B. S. 9 quattuor ] quatuor B. S. 10 Christi & ] Christi, & B. S. 10 diuinae & ] diuinae, & B. S. 11 philosophiae, nam ] philosophiae: nam B. S. 13 synhodumque ] Synodumque B. S. 14 oratio: & ] sic! B. S. 18 Io. ] Ioan S. 19 calumnias: & ] sic! B. S. 19 Astrologia: & ] sic! B. S. 19 ecclesiasticae: & ] sic! B. S. 21 excomunicatione ] excommunicatione B. S. 22 pontificiis ] Pontificiis B. S. a non trad., cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 202, 62. b non trad., cf. Ibid., p. 201, 58. c non trad., cf. Ibid., p. 201, 59. d EV 6, c. 19, p. 719 sqq. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, Defensio de Uno et Ente. f Gianfrancesco Pico della Mirandola, De providentia Dei contra Philosophastros. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Rerum Praenotione. h Gianfrancesco Pico della Mirandola, Theoremata XXV de fide et ordine credenda. i Gianfrancesco Pico della Mirandola, De amore divino. j Gianfrancesco Pico della Mirandola, De morte Christi Salvatoris & propria cogitanda. k Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Studio divinae et humanae Philosophiae. l Gianfrancesco Pico della Mirandola, Liber de veris calamitatum causis nostrorum temporum. m Gianfrancesco Pico della Mirandola, De Reformandi moribus. n Gianfrancesco Pico della Mirandola, Epistolarum variorum generum. o non trad., cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 201, 58. p non trad., cf. Gianfrancesco Pico della Mirandola, Dialogus de adoratione, p. 46. q Wahrscheinlich handelt es sich um: Gianfrancesco Pico della Mirandola, Depulsoria calumniae romaniensis oratio, cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 195, 22; p. 201, 57. r non trad., cf. Ibid., p. 201, 59. s Gianfrancesco Pico della Mirandola, Declaratio capitis in Christo Pater, et Christus in nobis, quod ex octavo de Trinitate libro Hilarii sumptum est et positum a Gratiano in decretis de consecutione, distinctio II.

5

10

15

20

208 r.

5

10

Epistolae

749

materia summe theologica est. Porro in historia, nostrorum gesta temporuma, & uita Io. pici patruib, & Hieronymic: & praeter haec omnia, carmina quoque theologicad, quorum supra mentionem fecimus. Item nonnulla quae de graeco uertimus in latinum, Iustini martyrise, & Chrysostomif, & Theophrastig. Atque haec ad annum aetatis nostrae quem iam expleuimus quinquagesimum, & humanae redemptionis, uigesimum supra millesimum & quingentesimum. Io. uero pici patrui mei opera, te non puto ignorare, heptaplum, Apologiam, de uno etiam & ente librum, quae fuerunt, dum uixit, edita. Post eius autem obitum a nobis instaurati sunt, duodecim libri contra Astrologiam, & epistolae circiter quinquaginta & unica oratio.h Quae autem nondum instaurata, haec habentur: in psalmos commentaria, in quibus reficiendis assiduam operam impendimus, & multae quoque scedae fragmentorum: quae si fauerit omnipotens, collecturum me spero, ne pereant. Vale. FINIS

15

Registrum. ABCDEFGHIKLMNOPQRSTVXYZ AA BB CC DD EE FF GG HH II KK LL MM. Omnes sunt terni. praeter .MM.duernus.

2 Io. ] Ioan S. 2 Hieronymi: & ] sic! B. S. 5 nostrae quem ] nostrae, quem B. S. 6 millesimum & ] millesimum, & B. S. 7 Io. ] Ioan S. 7 ignorare, heptaplum ] ignorare. Heptaplum S. 11 habentur: in ] sic! B. S. 12 scedae ] scaedae B. / schedae S. 13 omnipotens ] Omnipotens S. a non trad., cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 201, 53. b Gianfrancesco Pico della Mirandola, Joannis Pici Mirandulae et Concordiae Principis Vita. c Gianfrancesco Pico della Mirandola, Vita Hieronymi Savonarolae. d Ioannis Francisci Pici Mirandulae domini et Concordiae comitis & hymni heroici decem post tres priores ad diversos coelites, cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 197 sq. e Gianfrancesco Pico della Mirandola, Iustini philosophi et martyris admonitorius gentium liber. f non trad., cf. Charles B. Schmitt, Gianfrancesco Pico and his Critique of Aristotle, p. 202, 63. g Gianfrancesco Pico della Mirandola, Liber de igne. Non trad., cf. Ibid., p. 200, 50. h Johannes Picus Mirandolanus, Commentationes, ed. Gianfrancesco Pico della Mirandola, 2 voll., Bologna 1496.

In historia. Carmina the. Quae uersa ex graeco.

Io. pici patrui opera.

BIBLIOGRAPHIE

1. Von Gianfrancesco Pico genannte und zitierte Quellen (Es werden die in den Fußnoten zitierten Ausgaben angegeben.) Abbas, Nonnus: Ad S. Gregorii Orat. 1 Contra Julianum, in: Gregor von Nazianz, Opera Omina, Bd. 2 (= PG 36), Paris 1858, Sp. 985–1036. Abraham Ibn Ezra: Latinus On Nativities. A Parallel Latin-English Critical Edition of Liber Nativitatum and Liber Abraham Iudei de Nativitatibus, hg. v. Shlomo Sela, Leiden 2019. Aegidius Romanus: Quodlibeta, hg. v. Petrus Damasius von Coninck, Löwen 1646. –: Expositio in libros de generatione et corruptione Aristotelis, in: D. Egidii Romani fidelissimi expositoris in Arist. Libros de Gener. commentaria, Venedig 1567. Aelianus, Claudius: Varia historia, hg. v. Mervin R. Dilts, Leipzig 1974. Aeschines: Rede wider den Ktesiphon, in: Die Reden des Aeschines und Demosthenes über die Krone oder wider und für den Ktesiphon, hg. u. übers. v. Friedrich von Raumer, Berlin 1811, S. 1–101. Albertus Magnus: Meteora (= Opera Omnia 6, 1), hg. v. Paul Hossfeld, Münster 2003. –: De caelo et mundo (=Opera Omnia 5, 1), hg. v. Paul Hossfeld, Münster 1971. –: De animalibus, in: Opera omnia, Bde. 11/12, hg. v. Auguste Borgnet, Paris 1891. –: De Meteoris, in: Opera omnia, Bd. 4, hg. v. Auguste Borgnet, Paris 1890, S. 477–808. –: De anima, in: Opera omnia, Bd. 5, hg. v. Auguste Borgnet, Paris 1890, S. 117–443. –: Metaphysica, in: Opera omnia, Bd. 6, hg. v. Auguste Borgnet, Paris 1890. –: Liber de natura et origine animae, in: Opera omnia, Bd. 9, hg. v. Auguste Borgnet, Paris 1890, S. 374–436. Albinos: Epitome, griech.-frz., hg. u. übers. v. Pierre Louis, Paris 1945. Al-Bitruji: De motibus celorum. Critical Edition of the Latin Translation of Michael Scot, hg. v. Francis J. Carmody, Berkeley / Los Angeles 1952. Alexander von Aphrodisias: De fato. Über das Schicksal, griech.-dt., hg. u. übers. v. Andreas Zierl, Berlin 1995. –: Commentaire sur les Météores d’Aristote, traduction de Guillaume de Moerbeke, hg. v. A. J. Smet, Paris 1968. –: In librum de sensu commentarium (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 3, 1), hg. v. Paul Wendland, Berlin 1901. –: Alexandri in Aristotelis meteorologicorum libros commentaria, hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1899. –: De fato, in: scripta minora reliqua, hg. v. Ivo Bruns (= Commentaria in Aristotelem Graeca. Supplementum Aristotelicum, Bd. 2. 2), Berlin 1892. –: In Aristotelis metaphysica commentaria, hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1891. –: Alexandri de anima cum mantissa, hg. v. Ivo Bruns, Berlin 1887.

752

Bibliographie

Algazel: Tahafut al-Falsifah. Incoherence of the Philosophers, hg. u. übers. v. Sabih Ahmad Kamali, Lahore 1963. Alhazen: De aspectibus. Alhacen’s Theory of Visual Perception. A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First three Books of Alhacen’s De Aspectibus, the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham’s Kitᾶb al-Manᾶzir, 2 Bde., hg. u. übers. v. A. Mark Smith, Philadelphia 2001. Alkinoos: Didaskalikos, griech.-dt., hg. u. übers. v. Orrin Finn Summerell, Berlin 2007. Alpetragius: Planetarum theorica phisicis rationibus probata, nuperrime Latinis litteris mandata a Calo calonymos Hebreo Neapolitano, Venedig 1531. Alphonsus Castilliae Rex: Caelestium motum tabulae. At primo Ioannis Saxoniensis in tabulas Alfontii ordinati, Venedig 1483. Ambrosius von Mailand: De bono mortis, in: Sancti Ambrosii Opera 1 (= CSEL 32), hg. v. Karl Schenkl, Prag / Wien / Leipzig 1896, S. 701–753. –: Hexaemeron, in: Sancti Ambrosii Opera Omnia (=PL 14), Paris 1882, Sp. 131–288. Ammonios: In Aristotelis categorias commentarius (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 4, 4), hg. v. Adolf Busse, Berlin 1895. –: In Porphyrii isagogen sive V voces (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 4, 3), hg. v. Adolf Busse, Berlin 1891. Ammonios (Ps.): Vita Aristotelis auctore Ammonio sive Joanne Philopono, Helmstadt 1666. Anonymus: The Superiority of Taste (Tractatus de saporibus), hg. v. Charles Burnett, in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 54, 1991, S. 230–238. Anonymus: Vita Marciana Graeca, in: Aristotelis Opera 3: Librorum deperditorum fragmenta, hg. v. Olof Gigon, Berlin 1987, S. 34–36. Anonymus: Vita Aristotelis, in: Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta, hg. v. Valentin Rose, Leipzig 1884, S. 442–450. Anonymus: In sophisticos elenchos paraphrasis, hg. v. Max Wallies, Berlin 1884. Apollinaris Offredus Cremonensis: Expositio et quaestiones in libro de anima, Venedig 1496. Apuleius: Florida, hg. v. Benjamin Todd Lee, Berlin 2005. –: Metamorphoseon Libri XI, hg. v. Rudolf Helm, München / Leipzig 2001. –: Apologia. Pro se de magia liber, hg. v. Rudolf Helm, Stuttgart / Leipzig 21994. –: De deo Socratis, in: ders., De philosophia libri, hg. v. Claudio Moreschini, Stuttgart / Leipzig 1991, S. 1–38. –: De Platone et eius dogmate, in: ders., De philosophia libri, hg. v. Claudio Moreschini, Stuttgart / Leipzig 1991, S. 87–145. Archilochus: Iambi et elegi Graeci ante Alexandrum cantati, Bd. 1: Archilochus, Hipponax, Theognidea, hg. v. Martin L. West, Oxford 1971. Archytas von Tarent: Archytas of Tarentum. Pythagorean, Philosopher and Mathematician King, hg. v. Carl A. Huffman, Cambridge 2005. Argyropulus, Johannes: De anima, in: Aristotelis opera: Aristoteles latine interpretibus variis, Berlin 1831, S. 209–226. –: Aristotelis De Anima libri tres, Lyon 1559. –: Aristotelis Stagiritae De Prima Philosophia seu Metaphysicorum Libri XII, Paris 1542.

Bibliographie

753

Aristoteles: Aristotelis omnia quae extant Opera . . . Averrois Cordubensis in ea opera omnes, qui ad haec usque tempora pervenere, commentarii . . . Tabulam vero M. A. Zimarae huic adiunximus operi, 13 Bde., Venedig (Iunta) 1562–1574 [repr. Frankfurt / Main 1962]. –: Historia animalium, hg. v. David Balme, Cambridge 2002. –: De generatione animalium, hg. v. Hendrik J. Drossaart Lulofs, Oxford 1965. –: De caelo, hg. v. Oddone Longo, Florenz 1962. –: Topica, in: Aristotle, Posterior Analytics. Topica, gr.-engl., hg. u. übers. v. Hugh Tredennick u. E. S. Forster, Cambridge (Mass.) 1960, S. 272–740. –: Politica, hg. v. William D. Ross, Oxford 1957. –: De anima, hg. v. William D. Ross, Oxford 1956. –: Parva Naturalia, hg. v. William D. Ross, Oxford 1955. –: Analytica priora, in: Aristotle’s Prior and Posterior Analytics, hg. v. William D. Ross, Oxford 1949. –: Analytica posteriora, in: Aristotle’s Prior and Posterior Analytics, hg. v. William D. Ross, Oxford 1949. –: Aristotelis categoriae et liber de interpretatione, hg. v. Lorenzo Minio-Paluello, Oxford 1949. –: De insomnis et de divinatione per somnum, hg. v. Hendrik J. Drossaart Lulofs, Leiden 1947. –: De somno et vigilia, hg.v. Hendrik J. Drossaart Lulofs, Leiden 1943. –: De mirabilibus auscultationibus, in: Minor Works, gr.-engl., hg. u. übers. v. W. S. Hett, Cambridge (Mass.) 1936, S. 235–325. –: Aristotelis qui fertur libellus De mundo, hg. v. William L. Lorimer, Paris 1933. –: Rhetoric, gr.-engl., hg. u. übers. v. John H. Freese, London 1926. –: Metaphysics, hg. v. William D. Ross, 2 Bde., Oxford 1924. –: On Coming-to-be and Passing-away (De generatione et corruptione), hg. v. Harold H. Joachim, Oxford 1922. –: Aristotelis quae feruntur Problemata physica, hg. v. Karl Emil Ruelle u. Hermann Knoellinger, Leipzig 1922. –: Meteorologicorum libri quattuor, hg. v. Franciscus Howard Fobes, Cambridge (Mass.) 1919. –: De animalibus historia, hg. v. Leonardus Dittmeyer, Leipzig 1907. –: De sensu et De memoria, hg. v. George R. T. Ross, Cambridge 1906. –: Aristotelis qui fertur de Melisso Xenophane Gorgia libellus, hg. v. Hermann Diels, in: Philosophische und historische Abhandlungen der königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Berlin 1900, S. 1–40. –: Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta, hg. v. Valentin Rose, Leipzig 1887. –: Ethica Eudemia, hg. v. Franz Susemihl, Leipzig 1884. –: Magna Moralia, hg. v. Franz Susemihl, Leipzig 1883. –: Ethica Nicomachea, hg. v. Franz Susemihl, Leipzig 1882. –: Aristotelis quae feruntur De coloribus, De audibilibus, Physiognomonica, hg. v. Carl Prantl, Leipzig 1881. –: Physica, hg. v. Carl Prantl, Leipzig 1879. –: De partibus animalium, hg. v. Bernhard Langkavel, Leipzig 1868.

754

Bibliographie

Aspasios: In ethica Nicomachea quae supersunt commentaria (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 19, 1), hg. v. Gustav Heylbut, Berlin 1889. Athanasius der Große: Oratio sive liber contra gentes, in: ders., Opera omnia quae exstant (= PG 25), Paris 1857, Sp. 1–95. Athenagoras: Supplicatio pro christianis, hg. v. Ludwig Paul, Halle 1856. Athenaios Naukratios: Athenaei Naucratitae Dipnosophistarum libri 15, 3 Bde., Leipzig 1887- 1890 [repr. Stuttgart 1985–1992]. Augustinus, Aurelius: Confessionum Libri XIII, hg. v. Martin Skutella u. Heiko Jürgens u. W. Schaub, Stuttgart / Leipzig 1996. –: Soliloquia, in: ders., Opera, Sect. 1, Pars IV: Soliloquiorum libri duo, De immortalitate animae, De quantitate animae, hg. v. W. Hörmann, Wien 1986. –: De civitate Dei, hg. v. Bernard Dombart u. Alfons Kalb, 2 Bde., Stuttgart / Leipzig 5 1993. –: Enarrationes in Psalmos (= CCSL 40), hg. v. E. Dekkers u. J. Fraipont, Turnhout 2 1990. –: Retractationum libri II, hg. v. Almut Mutzenbacher (= CCSL 57), Turnhout 1984. –: Contra academicos. De beata vita. De ordine. De magistro. De libero arbitrio, hg. v. William McAllen Green u. Klaus D. Daur (= CCSL 29), Turnhout 1970. –: De haeresibus ad Quodvultdeum, hg. v. Roel Vander Plaetse u. Clemens Beukers (=CCSL 46), Turnhout 1969, S. 283–345. –: De trinitate, 2 Bde., hg. v. W. J. Mountain / F. Glorie (= CCSL 50 u. 50A), Turnhout 1968. –: De doctrina christiana, in: Aurelii Augustini Opera 4, 1 (=CCSL 32), hg. v. K.-D. Kaur u. Joseph Martin, Turnhout 1962, S. 1–167. –: De vera religione, in: Aurelii Augustini Opera 4, 1 (=CCSL 32), hg. v. K.-D. Kaur u. Joseph Martin, Turnhout 1962, S. 187–260. –: De genesi ad litteram libri duodecim, in: Opera omnia (= PL 34), Paris 1865, Sp. 245– 486. Augustinus Triumphus de Ancona: Destructio sive eradicatio totius arboris Porphirii, Bologna 1503. Aureoli, Petrus: Commentariorum in primum librum Sententiarum, Rom 1605. –: Commentariorum in quartum librum Sententiarum, Rom 1605. –: Quodlibeta sexdecim, Rom 1605. Averroes: Averroes of Cordoba’s Long Commentary on the De anima of Aristotle, hg. u. übers. v. Richard C. Taylor, New Haven 2009. –: Commentarium Medium in Aristotelis De Generatione et Corruptione Libros, hg. v. Franciscus Howard Fobes, Cambridge (Mass.) 1956. –: Commentarius magnus in Aristotelis de anima libros, hg. v. F. Stuart Crawford, Cambridge 1953. –: Aristoteli De Physico auditu libri octo, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 4, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 1 r–433 v. –: Aristoteli De coelo libri quattuor, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 5, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 1 r–271 v. –: In libros de Generatione et Corruptione media expositio, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 5, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 345r– 389 r.

Bibliographie

755

–: Meteorologicum libri, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 5, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 400 r–487 v. –: De Sensu & Sensilibus, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 6, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 4 r–17 r. –: Metaphysicorum libri XIV, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 8, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 1 r–355 v. –: Averrois Sermo de substantia orbis, Destructio destructionum philosophiae Algazelis, De animae beutitudine, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 9, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962]. Avicenna: Avicennae Cantica, ab Armegando Blasii de Montepesulano ex arabico in latino translata, et ab Andrea Bellunensi castigata. Cum Averrois Cordubensis Commentariis, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 9, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 220 r–306 r. –: Collectaneorum de re medica, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Bd. 6, Venedig 1562 [repr. Frankfurt / Main 1962], fol. 175 r–219 v. –: Liber de Anima Seu Sextus de Naturalibus, 2 Bde., hg. v. Simone van Riet, Louvain 1968–1972. –: Liber canonis, in: Avicennae Principis, et Philosophi Sapientissimi Libri in re medica omnes, qui hactenus ad nos peruenere: Id Est Libri Canonis quinque. De viribus Cordis. De remouendis nocumentis in regimine sanitatis. De sirupo acetoso. Et Cantica, 2 Bde., Vendig 1564. –: De viribus cordis, in: Avicennae Principis, et Philosophi Sapientissimi Libri in re medica omnes, qui hactenus ad nos peruenere: Id Est Libri Canonis quinque. De viribus Cordis. De remouendis nocumentis in regimine sanitatis. De sirupo acetoso. Et Cantica, 2 Bde., Bd. 2, Vendig 1564, fol. 324–342. Baconthorpe, John (Io. Bachonis): Quaestiones in quatuor libros sententiarum & quodlibetales, 2 Bde., Cremona 1618. Bessarion: In Calumniatorem Platonis libri IV, hg. v. Ludwig Mohler, Paderborn 1927. Blemmydes, Nikephoros: Epitome logica ante annos circiter CCCLXX, hg. v. Iohannes Vegelini, 1605. Boethius, Anicius Manlius Severinus: Quomodo Trinitas unus Deus ac non tres diis, in: ders., Die theologischen Traktate, lat.-dt., hg. v. Michael Elsässer, Hamburg 1988, S. 2–27. –: In Categorias Aristotelis libri quattuor, in: ders., Opera omnia (= PL 64), Paris 1891, Sp. 159–294. –: In librum Aristotelis de interpretatione commentaria majora, in: ders., Opera omnia (= PL 64), Paris 1891, Sp. 393–639. –: Quomodo substantiae in eo quod sint, bonae sint, cum non sint substantialia in: ders., Opera omnia (= PL 64), Paris 1891, Sp. 1311–1334. –: Commentarii in librum Aristotelis Peri Ermeneias. Secundam editionem, hg. v. Karl Meiser, Leipzig 1877–1880. Bonetus, Nicolaus: Metaphysica. Physica. Liber predicamentorum. Theologia naturalis, Venedig 1505.

756

Bibliographie

Caesar, Gaius Julius: De bello Gallico. Der gallische Krieg, lat.-dt., hg. u. übers. v. Marieluise Deißmann, Stuttgart 2004. Caietanus, Thomas de Vio: Summa totius theologiae S. Thomae de Aquino, Prima Pars, Venedig 1588 [repr. Hildesheim / Zürich / New York 2000]. Calcidius: Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus, hg. v. Jan Hendrik Waszink, London 1962. Campanus de Novara: Tractatus de computo maiori, Venedig 1518. Capitolinus, Julius u. a.: Scriptores Historiae Augustae, hg. v. Ernst Hohl, 2 Bde., Leipzig 1965. Capreolus, Johannes: Joan[n]is Capreoli Tholosani Thomistarum principis defensio[n]es Theologie in quattuor libris sententiaru[mque] divi ac gloriosi Angelici Doctoris Thome de Aquinato novissime recognite Una cum quampluribus utilissimis additionibus in margine appositis, Venedig 1514. Celsus, Cornelius: On Medicine. In eight books, lat.-engl. hg. u. übers. v. Walter G. Spencer, 3 Bde., Harvard 1935. Censorinus: Censorini de Die Natali Liber ad Q. Caerellium, hg. v. Friedrich Hultsch, Leipzig 1867. Cicero, Marcus Tullius: De finibus bonorum et malorum. Das höchste Gut und das schlimmste Übel, lat.-dt., hg. u. übers. v. Alexander Kabza, Berlin / New York 2014. –: Cato Maior. Laelius, lat.-dt., hg. u. übers. v. Rainer Nickel u. Max Faltner, München / Zürich 52011. –: M. Tvlli Ciceronis De re publica. De legibus. Cato maior de senectute. Laelius de amicitia, hg. v. Jonathan G. F. Powell, Oxford 2006. –: On Academic Scepticism, hg. v. Charles Brittain, Indianapolis 2006. –: Epistulae ad Atticum. Atticus-Briefe, lat.-dt., hg. u. übers. v. Helmut Kasten, Düsseldorf / Zürich 51998. –: De oratore, hg. v. Kazimierz F. Kumaniecki, Stuttgart / Leipzig 1995. –: De natura deorum. Vom Wesen der Götter, lat.-dt., hg. u. übers. v. Olof Gigon u. Laila Straume-Zimmermann, Zürich / Düsseldorf 1996. –: Akademische Abhandlungen. Lucullus, lat.-dt., hg. u. übers. v. Christoph Schäublin, Hamburg 1995. –: Tusculanae Disputationes. Gespräche in Tusculum, lat.-dt., hg. u. übers. v. Olof Gigon, München / Zürich 61992. –: Topik, lat.-dt., hg. u. übers. v. Hans Günter Zekl, Hamburg 1983. –: De officiis, hg. v. Karl Atzert, Leipzig 1963. –: De fato. Über das Fatum, lat.-dt., hg. u. übers. v. Karl Bayer, München 1963. Clemens Alexandrinus: Stromata, hg. v. Ludwig Früchtel u. Otto Stählin, Berlin 1970/1985. –: Paidagogos, in: Des Clemens von Alexandreia ausgewählte Schriften, Bd. 1 (= Bibliothek der Kirchenväter, 2. Reihe, Bd. 7) Kempten / München 1934. Columella, Lucius Iunius Moderatus: De re rustica. Zwölf Bücher über Landwirtschaft, lat.-dt., 3 Bde., hg. u. übers. v. Will Richter, München 1981–1983. Crescas, Hasdai: Light of the Lord (Or Hashem), hg. u. übers. v. Roslyn Weiss, Oxford 2018. Crinitus, Petrus: De honesta disciplina, Lyon 1554.

Bibliographie

757

Cusanus, Nicolaus: Cribratio Alcorani. Sichtung des Korans, lat.-dt., 3 Bde., hg. u. übers. v. Ludwig Hagemann, Hamburg 1989–1992. –: De beryllo, in: Nicolai de Cusa Opera Omnia, Bd. 11/1, hg. v. Karl Bormann, Hamburg 1988. –: Idiota de mente, in: Nicolai de Cusa Opera Omnia, Bd. 5, hg. v. Ludwig Baur, Hamburg 1983, S. 81–218. –: Idiota de staticis experimentis, in: Nicolai de Cusa Opera Omnia, Bd. 5, hg. v. Ludwig Baur, Hamburg 1983, S. 219–241. –: De venatione sapientiae, De apice theoriae, in: Nicolai de Cusa Opera Omnia, Bd. 12, hg. v. Raymond Klibansky u. Hans Gerhard Senger, Hamburg 1982. –: De coniecturis, in: Nicolai de Cusa Opera Omnia, Bd. 3, hg. v. Josef Koch u. Karl Bormann, Hamburg 1972. –: Dialogus de genesi, in: Nicolai de Cusa Opera Omnia, Bd. 4/1, hg. v. Paul Wilpert, Hamburg 1959. –: De docta ignorantia, hg. v. Ernst Hoffmann u. Raymond Klibansky, Leipzig 1932. Damascius: In Caelo I: παρεκβολαί ἀπό τοῦ δαµσκίου εἰς τό πρῶτον περί οὐρανοῦ, Venedig 14 Jh., Biblioteca Marciana, Marc. Gr. 257. Del Garbo, Tommaso: Summa medicinalis, Lyon 1529. Dexippos: Dexippi in Aristotelis categorias commentarium (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 4, 2), hg. Adolf Busse, Berlin 1888. Diels, Hermann (Hrsg.): Doxographi Graeci, Berlin 1879. Diodorus Siculus: Bibliothèque historique, 10 Bde., Paris 1972 ff. –: Bibliothèque historique. Fragments, griech.-frz., 4 Bde., hg. v. Aude Cohen-Skalli u. Paul Goukowsky, Paris 2006–2014. –: Diodori Siculi Bibliothecae liber sextus decimus, hg. v. Marta Sordi, Florenz 1956. –: Bibliotheca historica, hg. v. Poggio Bracciolini, Paris 1508. Diogenes Laertios: Diogenis Laertii vitae philosophorum, hg. v. Miroslav Marcovich u. Hans Gärtner, 3 Bde., Stuttgart / Leipzig / München 1999–2002. Dionysius Areopagita (Ps.): De divinis nominibus, in: Joannis Scoti Opera quae supersunt omnia, hg. v. Heinrich Joseph Floss (= PL 122), Paris 1865, Sp. 1111– 1171. –: De mystica theologia, in: Joannis Scoti Opera quae supersunt omnia, hg. v. Heinrich Joseph Floss (= PL 122), Paris 1865, Sp. 1171–1175. Dioskurides, Pedanios: Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, hg. v. Max Wellmann, 3 Bde., Berlin 1906–1914. Duns Scotus, Johannes: Quaestiones in librum Porphyrii Isagoge, in: Opera philosophica, Bd. 1, hg. v. R. Andrews u. a., St. Bonaventure N.Y. 1999, S. 3–245. –: Philosophical Writings, lat.-engl., hg. u. übers. v. Allan Wolter, London 1963. –: Ordinatio, in: Opera omnia, st. et cura Commissionis Scotisticae ad fidem codicum edita, 19 Bde., Vatikan 1950–1993, Bd. 3, hg. v. C. Balic, Vatikan 1954. –: Quaestiones quodlibetales I–XIII, in: ders., Opera omnia, Bd. 25, Paris 1891. –: Quaestiones quodlibetales XIV–XXI, in: ders., Opera omnia, Bd. 26, Paris 1895. –: Quaestiones in secundum librum sententiarum, in: ders., Opera omnia, Bd. 11, Paris 1893.

758

Bibliographie

–: Quaestiones in quartum librum sententiarum, in: ders., Opera omnia, Bd. 18, Paris 1894. Durandus von St. Pourcain, In sententias theologicas Petri Lombardi Commentariorum libri quatuor, Lyon 1563. Emesanus, Nemesius: De natura hominis, hg. v. Gérard Verbeke / José Rafael Moncho, Leiden 1975. Ennius, Quintus: Euhemerus sive Sacra Historia, in: Ennianae Poiesis Reliquiae, hg. v. Johannes Valen, Leipzig 1903. Epictetus: Encheiridion, hg. v. Gerard Boter, Berlin / New York 2007. –: The Discourses as reported by Arrian, the Manual, and Fragments, hg. v. William Abbott Oldfather, 2 Bde., Cambridge (Mass.)/London 1925–1928 [repr. 1985– 1928]. Eriugena, Johannes Scottus: Dionysiaca, hg. v. Philippe Chevalier, 2 Bde., Paris 1937– 1950. Euhemerus: Reliquiae, hg. v. Marek Winiarczyk, Stuttgart / Leipzig 1991. Euklid: Die Elemente, hg. u. übers. v. Clemens Thaer, Frankfurt / Main 42003. Euripides: Aiolos, in: Tragicorum Graecorum Fragmenta, Bd. 5.1, hg. v. Richard Kannicht, Göttingen 2004. Eusebius von Caesarea: Praeparatio Evangelica, hg. v. Karl Mras u. Édouard des Places, 2 Bde., Berlin 22012. –: Reply to Hierocles, in: Philostratus, Apollonius of Tyana. Letters of Apollonius. Ancient testimonia. Eusebius’ Reply to Hierocles, griech.-engl., hg. u. übers. v. Christopher P. Jones, London 2006. –: Contra Hiéroclès, griech,-frz., hg. u. übers. v. Marguerite Forrat u. Edouard des Places, Paris 1986. –: Demonstratio evangelica, hg. v. Ivar A. Heikel, Berlin 2012 [repr. Berlin 1913]. Eustratius: Eustratii et Michaelis et Anonyma in ethica Nicomachea commentaria (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 20), hg. v. Gustav Heylbut, Berlin 1892. Fayant, Marie-Christine (Hrsg.): Hymnes orphiques, griech.-frz., Paris 2014. Ficino, Marsilio: Opera omnia, Basel 1576 [repr. Turin 1959–1962]. Franciscus de Mayronis: Conflatus in librum Sententiarum, Venedig 1520. –: Flores ex Libris S. Augustini super Genesim, Rom: Vat.Lat. 4272 (14. Jahrh.) fol. 20– 59 v. Galen: De sectis ad eos qui introducuntur, in: Claudii Galeni Opera Omnia, griech.-lat., hg. v. Karl Gottlob Kühn, Bd. 1, Leipzig 1821, S. 64–105. –: Ad Glauconem de medendi methodo, in: ders., Claudii Galeni Opera Omnia, griech.-lat., hg. v. Karl Gottlob Kühn, Bd. 11, Leipzig 1826, S. 1–146. Galen (Ps.): Le médicin. Introduction, griech.-frz., hg. u. übers. v. Caroline Petit, Paris 2009. –: De placitis Hippocratis et Platonis. On the doctrines of Hippocrates and Plato, gr.-engl., hg. u. übers. v. Phillip de Lacy, Berlin 1981. –: De philosophorum historia, in: Claudii Galeni Opera Omnia, griech.-lat., hg. v. Karl Gottlob Kühn, Bd. 19, Leipzig 1821, S. 222–345.

Bibliographie

759

Garcia, Petrus: Determinationes magistrales contra conclusiones Johannis Pici Mirandulae, Rom 1489. Gaza, Theodorus: De historia et causis plantarum libri quindecim, Paris 1529. –: Libri de animalibus Aristotelis, Venedig 1476. Geber (Jabir Ibn Aflah): Instrumentum primi mobilis: Accedunt Gebri filii Affla Hispalensis libri IX, de Astronomia . . . per Giriardum Cremonensem latinitate donati, Nürnberg 1534. Gellius, Aulus: A. Gellii Noctium Atticarum libri XX, hg. v. Carl Hosius, 2 Bde., Leipzig 1903 [repr. 1981]. Gerson, Jean: De passionibus animae, in: ders., Oeuvres complètes, Bd. 9: L’œuvre doctrinale, hg. v. Palémon Glorieux, Paris 1973, S. 1–25. –: Centilogium de conceptibus, in: ders., Oeuvres complètes, Bd. 9: L’œuvre doctrinale, hg. v. Palémon Glorieux, Paris 1973, S. 500–517. –: De theologia mystica, in: ders., Oeuvres complètes, Bd. 3: L’œuvre magistrale, hg. v. Palémon Glorieux, Paris 1962, S. 250–292. –: Tractatus de oculo, in: ders., Opera omnia, Antwerpen 1706, Bd. 3, Sp. 483–486. Gratian: Decretum sive Concordia discordantium canonum, in: Corpus Juris Canonici, Bd. 1, hg. v. Emil Ludwig Richter u. Emil Friedberg, Leipzig 1839. Gregor der Große: Expositio in librum B. Job, Epist. Ad Leandrum, in: ders., Opera Omnia (= PL 75), Paris 1849, Sp. 509–516. –: Moralia in Iob (XVII–XXXV), in: ders., Opera Omnia (PL 76), Paris 1878, Sp. 9–782. –: Homiliae XL In evangelia, in: ders., Opera Omnia (PL 76), Paris 1878, Sp. 1077– 1312. Gregor von Nazianz: Oratio IV: Contra Julianum I, in: Sancti Patris nostri Gregorii Theologi Opera quae extant omnia (= PG 35), Paris 1857, Sp. 531–664. –: Oratio XXVII: Adversus Eunomianos praevia dissertatio, in: Sancti Patris nostri Gregorii Theologi Opera quae extant omnia (= PG 36), Paris 1857, Sp. 11–26. Gregor von Rimini: Lectura super primum et secundum sententiarum, hg. v. A. Damasus Trapp u. Venicio Marcollino u. a., 7 Bde., Berlin 1979–1987. Grosseteste, Robert: Commentarius in VIII libros Physicorum Aristotelis, hg. v. Richard C. Dales, Boulder 1963. Heinrich von Gent: Summa (Quaestiones ordinariae): art. I-V (=Opera omnia 21), hg. v. Gordon Anthony Wilson, Leuven 2005. Herodian: Regnum post Marcum, hg. v. Carlo M. Lucarini, München / Leipzig 2005. Herodot: Historien, griech.-dt., hg. u. übers. v. Josef Feix, 2 Bde., Düsseldorf 62001. Hervaeus Natalis de Brito: In quatuor libros sententiarum commentaria, Paris 1647 [repr. Westmead 1966]. Hesiod: Werke und Tage, griech.-dt., hg. u. übers. v. Otto Schönberger, Stuttgart 2004. –: Theogonie. Werke und Tage, griech.-dt., hg. u. übers. v. Albert von Schirnding, Zürich / Düsseldorf 32002. Hieronymus, Sophronius Eusebius: Der Koheletkommentar des Hieronymus, lat.-dt., hg. u. übers. v. Elisabeth Birnbaum, Berlin / New York 2014. –: Commentariorum in Esaiam Libri XVIII (=CCSL 73 u. 73A), 2 Bde., hg. v. Marcus Adriaen, Turnhout 1963. –: Chronicon, hg. v. Rudolf Helm, Berlin 1956.

760

Bibliographie

–: Epistula LIII: Ad Paulinum Presbyterum, in: Sancti Eusebii Hieronymi Epistulae, Pars I, hg. v. Isidor Hilberg (= CSEL 54), Leipzig 1910. –: Vita s. Pauli primi eremitae, in: Sancti Eusebii Hieronymi Opera Omnia (=PL 23), Paris 1883, Sp. 17–30. –: Commentarius in Ecclesiasten, in: Sancti Eusebii Hieronymi Opera Omnia (=PL 23), Paris 1883, Sp. 1009–1116. –: De viris illustribus, in: Sancti Eusebii Hieronymi Opera Omnia (=PL 23), Paris 1883, Sp. 631–760. –: Commentariorum in Abdiam Prophetam, in: Sancti Eusebii Hieronymi Opera Omnia (=PL 25), Paris 1865, Sp. 1097–1118. –: Regula Monachorum, in: Sancti Eusebii Hieronymi Opera Omnia (=PL 30), Paris 1846, Sp. 319–390. –: Commentariorum in Epistolam ad Titum, in: Sancti Eusebii Hieronymi Opera Omnia (=PL 16), Paris 1845, Sp. 555–599. Hippokrates: Nutriment, in: Works, Bd. 1, hg. u. übers. v. W. H. S. Jones, Cambridge (Mass.) 1957, S. 333–361. –: Nature of Man. Regimen in Health. Humours. Aphorisms, in: ders., Works, Bd. 4, hg. u. übers. v. W. H. S. Jones, London 1923. –: De la nature de l’enfant, in: ders., Oeuvres complètes d’Hippocrate, griech.-frz., Bd. 7, hg. u. übers. v. Émile M. P. Littré, Paris 1851, Sp. 470–541. Hippolytus: Refutatio omnium haeresium, hg. v. Miroslav Marcovich, Berlin / New York 1988. Holcot, Robert: Super quattuor libros sententiarum questiones, Lyon 1518 [repr. Frankfurt / Main 1967]. Homer: Homerische Hymnen, griech.-dt., hg. u. übers. v. Anton Weiher, München 6 1989. –: Ilias, hg. v. Helmut van Thiel, Hildesheim 1996. –: Odyssee, hg. v. Helmut van Thiel, Hildesheim 1991. Horaz: Oden und Epoden, lat.-dt., hg. u. übers. v. Will Richter u. Friedemann Weitz, Darmstadt 2010. –: Opera, hg. v. David R. Shackleton Bailey, Leipzig 42001. –: Sermones et epistulae. Satiren und Briefe, lat.-dt., hg. u. übers. v. Hans Färber / Wilhelm Schöne, München 1953. Iamblichos: De vita Pythagorica, in: Jamblich, Pythagoras. Leben-Lehre-Lebensgestaltung, griech.-dt., hg. v. Michael von Albrecht u. a., Darmstadt 2002, S. 32– 218. –: De Mysteriis Aegyptiorum, Chaldaeorum, Assyriorum, hg. v. Marsilio Ficino, Lyon 1552. Iulius Capitolinus: Scriptores Historiae Augustae, lat.-engl., hg. u. übers. v. David Magie, 3 Bde., Cambridge (Mass.) / London 1967. –: Scriptores Historiae Augustae, 2 Bde., hg. v. Ernst Hohl, Leipzig 21955. Iustinian: Corpus Iuris Civilis, hg. v. Paul Krüger u. Theodor Mommsen, Hildesheim 1889. Iustinus, Marcus Iunianus: Epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi, hg. v. Otto Seel, Berlin / New York 1985.

Bibliographie

761

Iustinus Martyr (Ps.): Cohortatio ad Graecos, in: ders., Opera quae exstant omnia (= PG 6), Paris 1857, Sp. 241–311. Iuvenal, Decimus Iunius: Saturae sedecim, hg. v. James A. Willis, Leipzig 1997. Johannes Canonicus: Quaestiones super VIII libros Physicorum, 1505. Johannes von Jandun: Sophisma de sensu agente, in: Pour l’histoire du sens agent. La controverse entre Barthélemy de Bruges et Jean den Jandun. Ses antécédents et son évolution, hg. v. Adriaan Pattin, Louvain 1988, S. 118–165. Josephus, Flavius: De bello Iudaico, griech. – dt., hg. u. übers. v. Otto Michel u. Otto Bauernfeind, 4 Bde., Darmstadt 1963–1977. –: Jüdische Altertümer, hg. v. Heinrich Clementz, 2 Bde., Halle 1900. Lactantius: Divinarum Institutionum Libri Septem, hg. v. Eberhard Heck u. Antonie Wlosok, 5 Bde., Berlin 2007. –: Divinarum Institutionum, in: ders., Opera Omnia 1, hg. v. Samuel Brandt (= CSEL 19), Wien 1890. –: De opificio Dei, in: Lactantii Opera Omnia (= PL 7), Paris 1844, Sp. 9–76. Leo I. (»Magnus«): Sermones et Epistolae, in: Sancti Leonis Magni Opera Omnia (= PL 54); Paris 1846. Leopoldus de Austria: Compilatio de astrorum scientia, Venedig 1489. Livius, Titus: Römische Geschichte, lat.-dt., hg. u. übers. v. Hans Jürgen Hillen, 9 Bde., Zürich 1987–2000. Lombardus, Petrus: Sententiae, in: ders., Opera omnia (=PL 192), Paris 1855, Sp. 519– 964. Longinus: Fragments. Art rhétorique, hg. v. Luc Brisson u. Michel Patillon, Paris 2001. Lucanus, Ocellus: De universi natura libellus, in: Fragmenta Philosophorum Graecorum, hg. v. Friedrich Wilhelm A. Mullach, Paris 1860, S. 388–406. Lucilius, Gaius: C. Lucilii carminum reliquiae, hg. v. Friedrich Marx, 2 Bde., Leipzig 1904/05. –: Saturarum, hg. v. Karl Lachmann, Berlin 1876. Lukan: De bello civili. Der Bürgerkrieg, lat.-dt, hg. u. übers. v. Georg Luck, Stuttgart 2009. Lukian: Timon der Menschenfeind, in: ders., Werke in drei Bänden, hg. v. Jürgen Werner u. Herbert Greiner-Mai, Berlin / Weimar 1981, Bd. 1, S. 29–58. –: Dialogi Marini. Meergöttergespräche, in: ebenda, S. 326 f. Macrobius, Ambrosius Theodosius: Saturnalia, hg. v. Jacob Willis, Stuttgart / Leipzig, 2 1994. Magentinus, Leo: In Aristotelis librim de Interpretatione explanatio, hg. v. Giovanni Battista Rasario, Venedig 1545. Marc Aurel: Selbstbetrachtungen. Marku Anto¯ ninu Autokratoros ta eis eauton, griech.-dt., hg. u. übers. v. Rainer Nickel, Mannheim 22010. Marinus Neapolitanus Samaritanus: Proclus ou sur le bonheur, griech.-frz., hg. u. übers. v. Henri-Dominique Saffrey u. Alain Philippe Segonds, Paris 2002. –: Marini vita procli, griech.-lat., hg. v. Jean Francois Boissonade, Leipzig 1814. Maximus Tyrius: Dissertationes, hg. v. Michael B. Trapp, Stuttgart / Leipzig 1994.

762

Bibliographie

Messahala (Ma¯ ša¯ alla¯ h Ibn-Atar¯ı): De elementis et orbibus caelestibus liber, Nürnberg ¯ 1549. Metochites, Theodoros: Paraphrasis in Aristotelis universam naturalem philosophiam, ed. Gentianus Hervetus, Basel 1559, [repr. Stuttgart-Bad Cannstatt 1992, hg. v. Charles Lohr]. –: In de generatione animalium Commentaria, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plutei, Laur. 85, 04. Michael von Ephesos: In libros de partibus animalium commentaria, in: Michaelis Ephesii in libros de partibus animalium, de animalium motione, de animalium incessu commentaria (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 22, 1), hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1904. Mommsen, Theodor (Hrsg.): Digesta Iustiniani Augusti, Berlin 1868. Nikolaus von Lyra: Biblia. Cum postillis Nicolai de Lyra et expositionibus Guillelmi Britonis in omnes prologos S. Hieronymi et additionibus Pauli Burgensis replicisque Matthiae Doering, Nürnberg 1485. Numénius: Fragments, griech.-franz., hg. u. übers. v. Èdouard des Places, Paris 2003. Olympiodor: In Platonis Gorgiam Commentaria, hg. v. William Norvin, Leipzig 1936. –: In Aristotelis meteora commentaria (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 12, 2), hg. v. Wilhelm Stüve, Berlin 1900. Ovid: P. Ovidii Nasonis Metamorphoses, hg. v. Richard J. Tarrant, Oxford 2004. –: P. Ovidi Nasonis Amores. Medicamini faciei femineae. Ars amatoria. Remedia amoris, hg. v. Edward J. Kenney, Oxford 1995. –: Fasti. Festkalender Roms, lat.-dt., hg. u. übers. v. Wolfgang Gerlach, München 1960. Parmenides: Peri physeon. Lehrgedicht, griech.-dt., hg. u. übers. v. Hermann Diels, Berlin 1897. Paulus von Aegina: Paulos’ von Aegina, des besten Arztes sieben Bücher: nebst einem Anhang: Die römischen Baeder, die bei Paulos vorkommenden Aelteren Aerzte, und zwei Tafeln, hg. v. Julius Berendes, Leiden 1914. Persius, Aulus Flaccus: A. Persi Flacci et D. Iuni Iuvenalis Saturae, hg. v. Wendell Vernon Clausen, Oxford 1959. Petrus de Abano: Conciliator controversiarum, quae inter philosophos et medicos versantur quibus nunc in margine per numerum adiunximus rationes, quae ad partes confirmandas, confutandas, atque conciliandas pertinent, Venedig 1565. Philon von Alexandria: Philonis Alexandrini opera quae supersunt, hg. v. Leopold Cohn u. Paul Wendland u. Siegfried Reiter, 7 Bde., Berlin 1896–1930. Philoponus: Ioannis Philoponi in Aristotelis analytica posteriora commentaria cum Anonymo in librum II (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 13, 3), hg. v. Max Wallies, Berlin 1909. –: In libros de generatione animalium commentaria (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 14, 3), hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1903. –: In Aristotelis meteorologicorum librum primum commentarium (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 14, 1), hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1901. –: De aeternitate mundi contra Proclum, hg. v. Hugo Rabe, Leipzig 1899.

Bibliographie

763

–: Ioannis Philoponi in Aristotelis de anima libros commentaria (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 15), hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1897. –: In Aristotelis physicorum libros quinque posteriores commentaria (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 17), hg. v. Girolamo Vitelli, Berlin 1888. –: In Porphyrii quinque voces commentaria, in: Scholia in Aristotelem, hg. v. Christian August Brandis, Berlin 1836, S. 10–12. Philostratos: Das Leben des Apollonios von Tyana, griech.-dt., hg. u. übers. v. Vroni Mumprecht, München / Zürich 1983. Pico della Mirandola, Gianfrancesco: Dialogus de adoratione, lat.-ital., hg. u. übers. v. Alessia Contarino, Florenz 2017. –: Pico della Mirandola goes to Germany. With an edition of Gianfrancesco Pico’s »De reformandis moribus oratio«, hg. v. Gian Mario Cao, in: Annali dell’Istituto Storico Italo-Germanico in Trento 30, 2004, S. 463–525, S. 510–525. –: Vita Hieronymi Savonarolae, hg. v. Elisabetta Schisto, Florenz 1999. –: Über die Vorstellung. De imaginatione, lat.-dt., hg. u. übers. v. Eckhard Keßler, München 1984. –: Quaestio de falsitate astrologiae, in: Rinascimento 13, 1973, S. 133–171. –: Un inedito di Giovan Francesco Pico della Mirandola. La quaestio de falsitate astrologiae, in: Rinascimento 13, 1973, S. 133–171 –: Le epistole »De imitatione« di Gianfrancesco Pico della Mirandola e di Pietro Bembo, hg. v. Giorgio Santangelo, Florenz 1954. –: De Studio divinae et humanae Philosophiae lib. II, in: Opera omnia Ioannis Francisci Pici, Basel: Henricus Petrus 1557–1573, fol. 1–39 [repr. Hildesheim 1969]. –: De morte Christi Salvatoris nostri propria cogitanda, in: Opera omnia Ioannis Francisci Pici, Basel: Henricus Petrus 1557–1573, fol. 40–108 [repr. Hildesheim 1969]. –: De elementis, in: Opera omnia Ioannis Francisci Pici, Basel: Henricus Petrus 1557– 1573, fol. 167–179 [repr. Hildesheim 1969]. –: Declaratio capitis in Christo Pater, et Christus in nobis, quod ex octavo de Trinitate libro Hilarii sumptum est et positum a Gratiano in decretis de consecutione, distinctio II, in: Opera omnia Ioannis Francisci Pici, Basel: Henricus Petrus 1557– 1573, fol. 321–327 [repr. Hildesheim 1969]. –: Liber de veris calamitatum causis nostrorum temporum: ad Leonem X Pont. Max. nunc primum prodidit ex incognita Mirandulana editione anni MDXIX brevem pici notitiam adiectam Ferdinandus Calorius Caesius, Modena 1860. –: De providentia Dei contra philosophastros, Heidelberg 1610. –: Joannis Pici Mirandulae et Concordiae Principis Vita, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, o. S. –: De morte Christi Salvatoris & propria cogitanda, Lib. III, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 31–75. –: Defensio de Uno et Ente, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 75– 89.

764

Bibliographie

–: De imaginatione seu Phantasia, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 90– 105. –: De appetitu primae materiae libellus, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 106– 114. –: De elementis, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 115–123. –: De imitatione ad Petrum Bembum: eiusdemque ad D. Ioannem Franciscum Picum responsum, Lib I, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 123–146. –: Theoremata XXV de fide et ordine credenda, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 146–218. –: Iustini philosophi et martyris admonitorius gentium liber, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 222–239. –: Heroicum Carmen de Mysteriis Dominicae crucis, iamdudum in Germanium delapsis, ad Maximilianum Aug. Romanorum regem scriptum, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 239–251. –: De Rerum Praenotione, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 248–471. –: Epistolarum variorum generum, Lib. IIII, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 815–885. –: De Reformandis moribus, Oratio ad Leonem X. & Concilium Lateranense, in: Ioannis Francisci Pici, Mirandulae Domini, Concordiaeque Comitis, ac Principis Opera quae extant omnia, Basel 1601, S. 885–890. –: De Animae immortalitate docta & arguta Digressio, nunquam prius in Galliis excusa, Paris 1541. –: In D. Geminianum hymnus, in: Ioannis Francisci Pici Mirandulae domini et Concordiae comitis & hymni heroici decem post tres priores ad diversos coelites. Item eiusdem principis poema eodem metro quo excitamur a somno miseriae vitae ad tranquillam et perpetuam vigiliam, hg. v. Ioannes Baptista Phaellus, Bologna 1531. –: Hymnus ad Sanctum Martinum, in: Ioannis Francisci Pici Mirandulae, Et Concordiae Comitis. Ad Leonem Pont. Max. & Concil. Lateran. de reformandis Moribus oratio Eiusdem hymni tres D. Martino, Magdalenae, & Antonio decantati, Hagenau 1520, fol. 9 r.–12 r. –: De amore divino, Libri quattuor ad divinum Leonem Pont. Max., hg. v. Giaccomo Mazzocchi, Rom 1516. –: In D. Geminianum hymnus, in: De Venere et Cupidine expellendis Carmen, Rom 1513. –: Ioannis Francisci Pici Mirandulae domini et Concordiae comitis hymni heroici tres ad Sanctissimam Trinitatem, ad Christum, et ad Virginem Mariam: una cum

Bibliographie

765

commentariis luculentissimis ad Ioannem Thomam filium, Mailand: Alexander Minutianus, 1507. –: In suorum hymnorum adnotationes et interprementa exordium, in: Ioannis Francisci Pici Mirandulae domini et Concordiae comitis hymni heroici tres ad Sanctissimam Trinitatem, ad Christum, et ad Virginem Mariam: una cum commentariis luculentissimis ad Ioannem Thomam filium, Mailand: Alexander Minutianus, 1507. –: Opusculum de sententia excommunicationis iniusta pro Hieronymi Savonarolae innocentia, in: Ioannis Francisci Pici Mirandulae nepotis opera, Venedig: Bernhardius Venetus de Vitalibus, 1503. –: Epistola in favore di Fra Hieronymo da Ferrara dappoi la sua captura, in: Ioannis Francisci Pici Mirandulae nepotis opera, Venedig: Bernhardius Venetus de Vitalibus, 1503. –: Defensio Hieronymi Savonarolae adversus Samuelem Cassinensem, Florenz 1497. Pico della Mirandola, Giovanni: Neunhundert Thesen, lat.-dt., hg. u. übers. v. Nikolaus Egel, Hamburg 2018. –: Apologia. L’Autodifesa di Pico di fronte al Tribunale dell’Inquisizione, lat.-ital., hg. u. übers. v. Paolo Eduardo Fornaciari, Florenz 2010. –: Über das Seiende und das Eine. De ente et uno, lat.-dt, hg. u. übers. v. Paul Richard Blum u. a., Hamburg 2006. –: Disputationes adversus astrologiam divinatricem, lat.-ital., hg. u. übers. v. Eugenio Garin, 2 Bde., Florenz 1946–1952. –: De hominis dignitate, Heptaplus, De ente et uno, e scritti vari, hg. v. Eugenio Garin, Florenz 1942. –: Die Würde des Menschen. Nebst einigen Briefen und der Lebensbeschreibung Pico della Mirandolas, hg. u. übers. v. H. W. Rüssel, Leipzig 1940. –: Ausgewählte Schriften, hg. v. Arthur Liebert, Jena / Leipzig 1905. –: Commentationes, hg. v. Gianfrancesco Pico della Mirandola, 2 Bde., Bologna 1496. Pierre d’Ailly: Quaestiones super libros sententiarum cum quibusdam in fine adjunctis, Straßburg 1490 [repr. Frankfurt / Main 1968]. Pindar: Epinikia. Siegeslieder, griech.-dt., hg. u. übers. v. Dieter Bremer, München 1992. Platon: Timaios, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Phaidon, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Phaidros, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Protagoras, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Parmenides, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017.

766

Bibliographie

–: Gorgias, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Kratylos, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Theaitetos, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Symposion, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Politeia, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Politikos, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. –: Gesetze, in: Platon, die Werke, Gesamtausgabe im vollständigen Text in deutscher Sprache mit beigefügten griechischen und lateinischen Textfassungen, hg. v. Rudolf Haller, Edition Opera-Platonis, Markgröningen 2017. Plautus: Stichus, in: T. Macci Plauti Comodiae, Bd. 2, 4, hg. v. Friedrich W. Ritschl, Leipzig 1883. Plethon, Georgios Gemistos: Le »De differentiis« de Pléthon d’après l’autographe de la Marcienne, hg. v. Bernadette Lagarde, in: Byzantion 43, 1973, S. 321–343. Plinius, Gaius Secundus: C. Plinii Secundi naturalis historiae libri XXXVII, 6 Bde., hg. v. Ludwig von Jan u. Karl Mayhoff, Leipzig 1892–1909 [repr. Stuttgart 1967–2002]. Plotin: Plotini Opera, 3 Bde., hg. v. Paul Henry u. Hans-Rudolf Schwyzer, Paris 1951– 1973. Plutarch: De Iside et Osiride, griech.-engl., hg. u. übers. v. Gwyn J. Griffiths, Cardiff 1970. –: De facie in orbe lunae, in: ders., Moralia, V, Fasc. 3, hg. v. Kurt Hubert u. Max Pohlenz, Stuttgart / Leipzig 21960, S. 31–89. –: Non posse suaviter vivi secundum Epicurum, in: ders., Moralia, VI, Fasc. 2, hg. v. Max Pohlenz, Stuttgart / Leipzig 21958, S. 124–172. –: Bruta ratione uti, in: ders., Moralia, VI, Fasc. 1, hg. v. Kurt Hubert u. Hans Drexler, Stuttgart / Leipzig 21958, S. 76–93. –: Platonicae quaestiones, in: ders., Moralia, VI, Fasc. 1, ed. Kurt Hubert u. Hans Drexler, Stuttgart / Leipzig 21958, S. 113–142. –: De Defectu Oraculorum, in: ders., Moralia, III, hg. v. Wilhelm R. Paton u. Max Pohlenz u. Wilhelm Sieveking, Stuttgart / Leipzig 22001, S. 59–122. –: De genio Socratis, in: ders., Moralia, III, hg. v. Wilhelm R. Paton u. Max Pohlenz u. Wilhelm Sieveking, Stuttgart / Leipzig 22001, S. 460–511. –: ΑΛΚΙΒΙΑ∆ΕΣ, in: ders., Vitae Parallelae, hg. v. Cl. Lindskog u. Konrad Ziegler u. Hans Gärtner, Stuttgart / Leipzig 1994, S. 226–279.

Bibliographie

767

–: ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ, in: ders., Vitae Parallelae II, 2, hg. v. Konrad Ziegler u. Hans Gärtner, Stuttgart / Leipzig 1994, S. 152–253. –: Quomodo adulator ab amico internoscatur, in: ders., Moralia, Bd. 1, hg. v. Wilhelm R. Paton u. I. Wegehaupt u. Hans Gärtner, Stuttgart / Leipzig 21993, S. 97–149. –: De Defectu Oraculorum, in: ders., Moralia, Bd. 5, hg. v. Frank C. Babbitt, Harvard 1936, S. 347–501. –: De amicorum multitudine, in: ders., Moralia, Bd. 2, hg. v. Frank C. Babbitt, Cambridge (Mass.) 1928, S. 45–69. –: Cato minor. Cato the younger, in: Lives, Bd. 8, hg. v. Bernadotte Perrin, Cambridge 1919, S. 236–411. –: Alcibiades and Coriolanus. Lysander and Sulla, in: Lives, Bd. 4, hg. v. Bernadotte Perrin, Cambridge 1916. Pontano, Giovanni: Urania, lat.-dt., hg. u. übers. v. Dennis Weh, Wiesbaden 2017. Porphyrios: Lettre à Anébon l’Égyptien, griech.-frz., hg. u. übers. v. Henri-Dominique Saffrey, Paris 2012. –: Ad Boethum, in: Porphyrii Philosophi Fragmenta, hg. v. Andrew Smith, Stuttgart / Leipzig 1993. –: Porphyrii Philosophi Fragmenta, hg. v. Andrew Smith, Stuttgart / Leipzig 1993. –: De l’abstinence, griech.-franz., 2 Bde., hg. u. übers. v. Jean Bouffartigue u. Michel Patillon, Paris 1979. –: Porphyrii isagoge et in Aristotelis categorias commentarium (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 4, 1), hg. v. Adolf Busse, Berlin 1887. Proklos: Commentary on Plato’s Timaeus, Book 3, Part 1: Proclus on the World’s Body, hg. v. Dirk Baltzly, Cambridge 2007. –: The Elements of Theology, griech.-engl., hg. u. übers. v. E. R. Dodds, Oxford 21963. –: Commentary on the First Alcibiades of Plato, hg. v. Leendert Gerrit Westerink, Amsterdam 1954. –: Procli Diadochi in Platonis Timaeum Commentaria, hg. v. Ernst Diehl, 3 Bde., Leipzig 1903–1906. Prokop: Gotenkriege, griech.-dt., hg. u. übers. v. Otto Veh, München 21978. Psellos, Michael: Quaenam sunt Graecorum opiniones de daemonibus, Graece apud Boissonadium, cum interpretation nostra, in: Michaelis Pselli opera quae reperiri potuerunt omnia (= PG 122), Paris 1889, Sp. 875–882. Ptolemäus, Claudius: Handbuch der Astronomie, hg u. übers. v. Karl Manitius, 2 Bde., Leipzig 1912. Quintilianus, Marcus Fabius: Institutionis oratoriae libri duodecim, hg. v. Michael Winterbottom, 2 Bde., Oxford 1970. Sallust, Gaius Crispus: Catilinae coniuratio, in: ders., Werke, lat.-dt., hg. u. übers. v. Werner Eisenhut u. Josef Lindauer, Düsseldorf 32006, S. 6–96. Samuel de Cassinis: Invectiva in prophetiam fratris Hieronymi Savonarolae. De modo discernendi falsum prophetam a vero propheta inter reprobandum falsam prophetiam atque visionem fr. Hieronymi, Mailand 1497. Seneca, Lucius Annaeus: Epistulae morales ad Lucilium. Briefe an Lucilius, lat.-dt., 2 Bde., hg. u. übers. v. Gerhard Fink / Rainer Nickel, Berlin 2011–2014.

768

Bibliographie

–: Naturalium Quaestionum Libros, hg. v. Harry M. Hine, Stuttgart / Leipzig 1996. Servius, Maurus Honoratus: Aeneidos librorum 1–5 commentarii, hg. v. Georg Thilo, Leipzig 1881. Sextus Empiricus: Gegen die Wissenschaftler (Adversus mathematicos 1–6), hg. u. übers. v. Fritz Jürß, Würzburg 2001. –: Gegen die Dogmatiker. Adversus mathematicos libri 7–11, hg. u. übers. v. Hansueli Flückiger, Sankt Augustin 1998. –: Grundriß der pyrrhonischen Skepsis, hg. u. übers. v. Malte Hossenfelder, Frankfurt / Main 1985. –: Adversos Mathematicos. Libros 1–6 continens, in: Sexti Empirici Opera, 3 Bde., hg. v. Hermann Mutschmann u. Jürgen Mau, Bd. 3, Leipzig 1958. –: Adversos Dogmaticos. Libros quinque (=Adversos Mathematicos 7–11), in: Sexti Empirici Opera, 3 Bde., hg. v. Hermann Mutschmann u. Jürgen Mau, Bd. 2, Leipzig 1984. –: Pyrroneion hypotyposeon. Libros tres continens, in: Sexti Empirici Opera, 3 Bde., hg. v. Hermann Mutschmann u. Jürgen Mau, Bd. 1, Leipzig 1984. Simplicius: Simplicii in Aristotelis categorias commentarium (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 8), hg. v. Karl Kalbfleisch, Berlin 1907. –: In Aristotelis de caelo commentaria, hg. v. Johan Ludwig Heiberg, Berlin 1894. –: In libros Aristotelis De anima commentaria, hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1882. –: In Aristotelis Physicorum Libros Quattuor Priores Commentaria, hg. v. Hermann Diels, Berlin 1882. Sophonius: In libros de anima paraphrasis (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 23, 1), hg. v. Michael Hayduck, Berlin 1883. Strabon: Geographika, hg. v. Stefan Radt, 10 Bde., Göttingen 2002–2011. Suidae Lexicon, hg. v. Ada Adler, 5 Bde., Stuttgart 1989. Tatian: Rede an die Griechen. Oratio ad Graecos, griech.-dt., hg. u. übers. v. Peter Gemeinhardt / Heinz-Günther Nesselrath, Tübingen 2016. Tertullian: Quinti Septimi Florentis Tertulliani Apologeticum, hg. v. Heinrich Hoppe, Wien / Leipzig 1939. –: Quinti Septimi Florentis Tertulliani Apologeticum, in: ders., Opera omnia (= PL 1), Tomus primus, Paris 1844, Sp. 257–536. Themistius: A Funeral Oration in Honor of His Father, in: The Private Orations of Themistius, hg. v. Robert J. Penella, Berkeley / Los Angeles / London 2000, S. 51–60. –: The Examiner [βασανιστής], or, Philosopher, in: The Private Orations of Themistius, hg. u. übers. v. Robert J. Penella, Berkeley / Los Angeles / London 2000, S. 61–87. –: Themistii in libros Aristotelis Physica paraphrasis (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 5, 2), hg. v. Heinrich Schenkl, Berlin 1900. –: Themistii Analyticorum posteriorium paraphrasis (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 5, 1), hg. v. Max Wallies, Berlin 1900. –: Themistii in libros Aristotelis de anima paraphrasis (= Commentaria in Aristotelem Graeca, Bd. 5, 3), hg. v. Richard Heinze, Berlin 1899. –: Themistii Paraphrases Aristotelis librorum quae supersunt, hg. v. Leonhard Spengel, Leipzig 1866.

Bibliographie

769

–: Βασανιστής, in: Themistii Orationes, hg. v. Wilhelm Dindorf, Leipzig 1832, S. 243a– 264b. –: De insomniis, in: Libri paraphraseos Themistii: peripatetici acutissimi in Posteriora Aristotelis in Physica. In libros de Anima. In commentaries de Memoria & Reminiscentia. De Somno & Vigilia. De Insomniis. De Diuinatione per Somnum. Interprete Hermolao Barbaro, hg. v. Charles Lohr, Venedig 1499 [repr. Frankfurt / Main 1978], fol. 111 r–115 v. Theodoret: De Graecarum affectionum curatione. Heilung der griechischen Krankheiten, griech.-dt., hg. u. übers. v. Clemens Scholten, Leiden / Boston 2015. –: De Providentia, in: Theodoreti Opera omnia (= PG 83), hg. v. Johannes L. Schulze, Paris 1864, Sp. 355–755. Theognis: Theognidis et Phocyclidis fragmentae et adespota quaedam gnomica, hg. v. Martin L. West, Berlin / New York 1978. Theon von Smyrna: Liber de astronomia, hg. v. Thomas H. Martin, Paris 1849. Theophrastus: De causis plantarum, griech.-engl., 3 Bde., hg. u. übers. v. Benedict Einarson u. George K. K. Link, Cambridge (Mass.) 1976–1990. –: Enquiry into plants, griech.-engl., 2 Bde., hg. u. übers. v. Arthur F. Hort, London / New York 1916. –: De odoribus, griech.-engl., in: ders., Enquiry into plants, Bd. 2, hg. u. übers. v. Arthur F. Hort, London / New York 1916, S. 324–389. –: Opera quae supersunt omnia, 2 Bde., hg. v. Friedrich Wimmer, Leipzig 1854–1862. –: De historia et causis plantarum libri quindecim, hg. v. Theodor Gaza, Paris 1529. Thomas von Aquin: Summa contra gentiles, Textum Leoninum emendatum ex plaguis de prelo Taurini editum ac automato translatum in taenias magneticas a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Turin 1961, Corpus Thomisticum. –: De unitate intellectus contra Averroistas, Textum a L. W. Keeler editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Turin 1954, Corpus Thomisticum. –: Quaestiones disputatae de veritate, Textum adaequatum Leonino editum ex plagulis de prelum emendatum ac translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Turin 1953–1976, Corpus Thomisticum. –: Quaestio disputata de spiritualibus creaturis, Textum editumet automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Turin 1953, Corpus Thomisticum. –: Sententia libri Metaphysicae, Textum Taurini editum ac automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Turin 1950, Corpus Thomisticum. –: De ente et essentia, Textum a L. Baur Monasterii Westfalorum editum emendatum a J. Koch ac automato translatum in taenias magneticas a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Münster 1933, Corpus Thomisticum. –: De regimine principum, in: ders., Politica opuscula duo, ed. Joseph Mathis, Turin 1924, S. 1–116.

770

Bibliographie

–: Summa Theologiae. Prima Pars, Textum Leoninum editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Rom 1888, Corpus Thomisticum. –: Summa Theologiae. Prima Pars secundae Partis, Textum Leoninum editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Rom 1891–1892, Corpus Thomisticum. –: Summa Theologiae. Secunda Pars secundae Partis, Textum Leoninum editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Rom 1895–1899, Corpus Thomisticum. –: Summa Theologiae. Tertia Pars, Textum Leoninum editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Rom 1903–1906. –: Scriptum super Sententiis, Textum Parmae editum ac automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit, Parma 1856–1858, Corpus Thomisticum. –: De differentia verbi divini et humani, in: ders., Summa contra Gentiles. Accedunt praecipua eiusdem doctoris philosophica opuscula, Paris 1853, S. 503–505. Timaeus Locrus: De natura mundi et animae. Überlieferung, Testimonia, Text u. Übersetzung, hg. u. übers. v. Walter Marg, Leiden 1972. Valerius Maximus: Factorum et dictorum memorabilium libri novem, hg. v. Karl Kempf, Berlin 1864. Valla, Lorenzo: Elegantiae linguae latinae, in: ders., Opera omnia, 2 Bde., Basel 1543 [repr. Turin 1962], hg. v. Eugenio Garin, Bd. 1, S. 3–235. –: De linguae latinae elegantia libri sex, iam tertium de integro bona fide emaculati, Paris 1529. Varro, Marcus Terrentius: M. Terenti Varronis Rerum rusticarum libri tres, hg. v. Heinrich Keil u. Georg Goetz, Leipzig 21912. Vergil: Aeneis, hg. v. Gian Biagio Conte, Berlin / New York 2009. –: Georgica, 2 Bde., hg. v. Manfred Erren, Heidelberg 1985. –: Bucolica et Georgica, hg. v. John Martyn, Oxford 1829. Vitruvius, Marcus Pollio: De architectura libri decem, hg. v. Fritz Krohn, Leipzig 1912. Wilhelm von Ockham: Quodlibeta septem, hg. v. Joseph C. Wey (= Opera theologica, Bd. 9), St. Bonaventure, N.Y., 1980. Xenophon: Memorabilia. Erinnerungen an Sokrates, griech.-dt., hg. u. übers. v. Peter Jaerisch, München 1987.

2. Weitere Literatur Albrecht, Michael von: Geschichte der römischen Literatur. Von Andronicus bis Boethius und ihr Fortwirken, Berlin u. a. 32012. Ashworth, E. J.: The Theory of Consequence in the late Fifteenth and early Sixteenth Centuries, in: Notre Dame Journal of Formal Logic 14, 1973, S. 289–315.

Bibliographie

771

Bacon, Roger: Opus tertium, lat.-dt., hg. u. übers. v. Nikolaus Egel, Hamburg 2019. –: Opus maius: Brief an Papst Clemens IV. Opus maius: Teile I, II und VI. Brief über die geheimen Werke der Natur und der Kunst, hg. v. Nikolaus Egel, Hamburg 2017. Ballestri, Massimiliano: Mario Nizolio 1488–1566, Mailand 1985. Baltes, Matthias: Art. »Ammonios Sakkas«, in: Reallexikon für Antike und Christentum, hg. v. Franz Joseph Dölger, Supplementband 1, Stuttgart 2001, Sp. 323– 332. Barone, Giulia: Art. »Petrus de Trabibus«, in: Lexikon des Mittelalters, 10 Bde., hg. v. Robert-Henri Bautier u. a., Stuttgart 1977–1999, Bd. 6, Sp. 1985. Bergdolt, Klaus: Art. »Jacopo da Forli«, in: Lexikon des Mittelalters, 10 Bde., hg. v. Robert-Henri Bautier u. a., Stuttgart 1977–1999, Bd. 5, Sp. 264. Bocchi, Francesca: Art. »Este, Alfonso I. d’«, in: Lexikon des Mittelalters, 10 Bde., hg. v. Robert-Henri Bautier u. a., Stuttgart 1977–1999., Bd. 4, Sp. 29. Borsook, Eve: The Travels of Bernardo Michelozzi and Bonsignore Bonsignori in the Levant (1497–98), in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 36, 1973, S. 145–197. Bos, Egbert Peter: The Theory of Ideas according to Francis of Meyronnes. Commentary on the Sentences (Conflatus), I, Dist. 47, in: Néoplatonisme et philosophie médiévale: Actes du Colloque international de Corfou, 6–8 octobre 1995, hg. v. Linos G. Benakis, Turnhout 1997, S. 211–227. Brennan, Tad u. Cliff Roberts: Art. »Sextus Empiricus«, in: Skepticism. From Antiquity to the Present, hg. v. Diego Machuca u. Baron Reed, London 2019, S. 125–144. Busche, Hubertus: Die Seele als System: Aristoteles’ Wissenschaft von der Psyche, Hamburg 2001. Cao, Gian Mario: Inter alias philosophorum gentium sectas, et humani, et mites: Gianfrancesco Pico and the sceptics, in: Renaissance Scepticisms, hg. v. Gianni Paganini u. José R. Maia Neto, Dordrecht 2009, S. 127–147. –: Scepticism and Orthodoxy. Gianfrancesco Pico as a reader of Sextus Empiricus, Pisa 2007. –: The Prehistory of Modern Scepticism: Sextus Empiricus in Fifteenth-Century Italy, in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 64, 2001, S. 229–280. Carroll, Thomas D.: The Traditions of Fideism, in: Religious Studies 44, 2008, S. 1–22. Carvalho, Mario Santiago de: Medieval Influences in the Coimbra Commentaries (An Inquiry into the Foundations of Jesuit Education), in: Patristica et Mediaevalia 20, 1999. S. 19–37. Casali, Christiano: Aristotle in Coimbra. The Cursus Conimbricensis and the education at the College of Arts, London / New York 2017. Cassirer, Ernst: Individuum und Kosmos in der Renaissance, hg. v. Friederike Plaga u. Claus Rosenkranz, in: ders., Gesammelte Werke, Bd. 14, Hamburg 2002. Cavini, Walter: Appunti sulla prima diffusione in Occidente delle Opere di Sesto Empirico, in: Medioevo. Rivista di Storia della Filosofia Medievale 3, 1977, S. 1–20. Chambert, Régine: Art. »Marcia«, in: Dictionnaire des philosophes antiques, hg. v. Richard Goulet, Bd. 4, Paris 2005, S. 266 Chiesara, Maria Lorenza: Aristocles of Messene: Testimonia and Fragments, Oxford 2001.

772

Bibliographie

Colosio, Innocenzo: Pico della Mirandola e la Scolastica, in: Studi Pichiani: atti e memorie del Convegno di studi pichiani per il V centenario della nascita di Giovanni Pico della Mirandola, Modena-Mirandola, 25–26 maggio 1963, hg. v. Giuseppe Toffanin, Modena 1965, S. 41–57. Decleva Caizzi, Fernanda: Pirrone, Testimonianze, Neapel 1981. Descartes, René: Von der Methode des richtigen Vernunftgebrauchs und der wissenschaftlichen Forschung, in: Philosophische Schriften in einem Band, hg. u. übers. v. Rainer Specht, Hamburg 1996, S. 1–129. –: Meditationes de Prima Philosophia. Meditationen über die Erste Philosophie, lat.-dt., hg. u. übers. v. Gerhart Schmidt, Stuttgart 1987. Dessau, Hermann: Über Zeit und Persönlichkeit der Scriptores historiae Augustae, in: Hermes 24, 1889, S. 337–392. Dienstbeck, Stefan: Die Theologie der Stoiker, Berlin / Boston 2015. Dougherty, Michael V.: Three Precursors to Pico della Mirandola’s Disputation and the Question of Human Nature in the Oratio, Pico della Mirandola. New Essays, ed. Michael V. Dougherty, Cambridge 2008, S. 114–151. Dörrie, Heinrich: Art. »Ammonios Sakkas«, in: Theologische Realenzyklopädie, 38 Bde., hg. v. Gerhard Müller u. a., Bd. 2, Berlin 1978, S. 463–471. Drozdek, Adam: Theology of the Middle Stoa, in: Giornale di Metafisica 24, 2002, S. 333–364. –: Theology of the Early Stoa, in: Emerita 71, 2003, S. 73–93. Duba, William O.: Mathematical and Metaphysical Space int the Early Fourteenth Century, in: Space, Imagination and the Cosmos from Antiquity to the Early Modern Period, hg. v. Frederik A. Bakker u. a., Cham 2019, S. 91–106. Dziatzko, Karl: Art. »Apellikon (1)«, in: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, hg. v. Georg Wissowa u. a., Stuttgart 1893–1980, Bd. 1, 2, Sp. 2693 f. Egel, Nikolaus: Die Welt im Übergang. Der diskursive, subjektive und skeptische Charakter der Mappamondo des Fra Mauro, Heidelberg 2014. Falconi, Carlo: Art. »Leo X.«, in: Lexikon des Mittelalters, 10 Bde., hg. v. Robert-Henri Bautier u. a., Stuttgart 1977–1999, Bd. 5, Sp. 1881. Feld, Helmut: Essays zur europäischen Religions- und Kulturgeschichte, Berlin 2017. Flaig, Egon: Art. »Tacitus«, in: Der Neue Pauly, Bd. 11: Sam-Tal, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart / Weimar 2001, Sp. 1209–1214. Flasch, Kurt: Nikolaus von Kues: Die Idee der Koinzidenz. In: Grundprobleme der großen Philosophen. Philosophie des Altertums und des Mittelalters, hg. v. Josef Speck, Göttingen, 1992, S. 221–261. Floridi, Luciano: Sextus Empiricus. The Transmission and Recovery of Pyrrhonism, Oxford 2002. –: The Diffusion of Sextus Empiricus’ Works in the Renaissance, in: Journal of the History of Ideas 56, 1995, S. 63–85. Folkerts, Menso: Art. »Aristarch von Samos«, in: Der Neue Pauly, Bd. 1: A-Ari, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart / Weimar 1996, Sp. 1089–1090.

Bibliographie

773

Folliet, Georges: La »Spoliato Aegyptiorum« (Exode 3:21–23; 11:2–3; 12:35–36). Les interpretations de cette image chez les pères et autres écrivains ecclésiastiques, in: Traditio 57, 2002, S. 1–48. Franke, Thomas: Art. »Herodianos«, in: Der Neue Pauly, Bd. 5: Gru-Iug, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart / Weimar 1998, Sp. 467. Gaiser, Konrad: Die Elegie des Aristoteles an Eudemos, in: Museum Helveticum 23, 1966, S. 84–106. Garfagnini, Gian Carlo: La Vita Savonarolae di Gianfrancesco Pico, in: Giovanni e Gianfrancesco Pico. L’opera e la fortuna di due studenti ferraresi, ed. Patrizia Castelli, Florenz 1998, S. 291–310. –: Savonarola tra Giovanni e Gianfrancesco Pico, in: Giovanni Pico della Mirandola. Convegno internazionale di studi nel cinquecentesimo anniversario della morte (1494–1994), hg. v. Gian Carlo Garfagnini, Florenz 1997, S. 237–279. Garin, Eugenio: Gian Francesco Pico della Mirandola. Savonarolan Apologetics and the Critique of Ancient Thought, in: Christianity and the Renaissance. Image and Religious Imagination in the Quattrocento, hg. v. Timothy Verdon u. John Henderson, Syracuse, N. Y., 1990, S. 523–532. –: Giovanni Pico della Mirandola. Vita e Dottrina, Florenz 1938. Gassendi, Pierre: Syntagma philosophicum [1658], in: Opera omnia, 6 Bde., Bd. 1 u. 2, hg. v. Tullio Gregory, Stuttgart / Bad Canstatt 1965. –: Exercitationes paradoxicae adversos Aristoteleos. Dissertations en forme de paradoxes contre les Aristotéliciens, lat.-franz., hg. u. übers. v. Bernard Rochot, Paris 1959. Gercke, Alfred: Art. »Andronikos 25«, in: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, hg. v. Georg Wissowa u. a., Stuttgart 1893–1980, Bd. I,2, Sp. 2164–2167. Giaro, Tomasz: Art. »Neratius [5]«, in: Der Neue Pauly, Bd. 8, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Suttgart 2000, Sp. 845. Grabmann, Martin: Aristoteles im 12. Jahrhundert, in: Medieval Studies 12, 1950, S. 123–162. –: Mittelalterliche lateinische Übersetzungen von Schriften der Aristoteles-Kommentatoren Johannes Philoponos, Alexander von Aphrodisias und Themistios, München 1929. Granada, Miguel: Apologétique platonicienne et apologétique sceptique: Ficin, Savonarole, Jean-Francois Pic de la Mirandole, in: Le Scepticisme au XVIe et au XVIIe Siècle, hg. v. Pierre Francois Moreau, Paris 2001, S. 11–47. Hadot, Pierre: Philosophie als Lebensform. Geistige Übungen in der Antike, hg. v. Ilsetraut Hadot u. Christiane Marsch, Berlin 1991. Hartmann, Udo: Art.: »Marinos«, in: Philosophie der Kaiserzeit und der Spätantike (= Grundriss der Geschichte der Philosophie. Die Philosophie der Antike, Bd. 5, 3), hg. v. Christoph Riedweg u. a., Basel 2018, S. 1971–1981. Hegel, G. W. F.: Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, in: Werke in 20 Bänden, Bd. 12, Frankfurt / Main 1970.

774

Bibliographie

Hossenfelder, Malte: Die Philosophie der Antike: Stoa, Epikureismus und Skepsis, München 1995. Hödl, L. u. North, J. D.: Art. »Heinrich von Mecheln«, in: Lexikon des Mittelalters, hg. v. Robert-Henri Bautier u. a., 10 Bde., Stuttgart 1977–1999, Bd. 4, Sp. 2088–2089. Hübner, Johannes: Art. »stoicheion«, in: Aristoteles-Lexikon, hg. v. Ottfried Höffe, Stuttgart 2005, S. 539–543. Immenkötter, Herbert: Art. »Julius II.«, in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, hg. v. Friedrich Wilhelm Bautz, 40 Bde., Hamm / Nordhausen 1975–2019, Bd. 3, Sp. 811–815. Karfik, Filip: Die Beseelung des Kosmos: Untersuchungen zur Kosmologie, Seelenlehre und Theologie in Platons Phaidon und Timaios, Berlin / New York 2004. Kobusch, Theo: Produktive Rezeption. Zum Platonismus des »christlichen Philosophen« Origines, in: Origines der Christ und Origines als Platoniker, hg. v. Balbina Bäbler u. Heinz-Günther Nesselrath, Tübingen 2018, S. 61–90. Koßler, Matthias: Der Wandel des Intuitionsbegriffs im Spätmittelalter und seine Bedeutung für das neuzeitliche Denken, in: Zeitschrift für philosophische Forschung 52, 1998, S. 542–567. Kraml, Hans: The Quodlibet of William de la Mare, in: Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century, hg. v. Christopher Schabel, Leiden 2006, S. 151–170. Kranz, Dirk K.: Art. »Boethius, Anicius Manlius Severinus« in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Nordhausen 2005, Bd. 24, Sp. 259–310. Landucci, Sergio: I filosofi e i selvaggi. 1580–1780, Bari 1972. Leinkauf, Thomas: Grundriss Philosophie des Humanismus und der Renaissance (1350–1600), 2 Bde., Hamburg 2017. –: Marsilio Ficino’s Theologia Platonica and Francesco Patrizi, in: The rebirth of Platonic theology, hg. v. James Hankins u. Fabrizio Meroi, Florenz 2013, S. 253–268. –: Marsilio Ficino und die Renaissance, in: Platon-Handbuch, hg. v. Christoph Horn u. a., Stuttgart 2009, S. 452–462. –: Philosophie und Religion bei Marsilio Ficino, in: Accademia 4, 2002, S. 29–57. Lewis, Neil T.: Robert Grosseteste and the Continuum, in: Albertus Magnus und die Anfänge der Aristoteles-Rezeption im lateinischen Mittelalter. Von Richardus Rufus bis zu Franciscus de Mayronis, hg. v. Ludger Honnefelder, Münster 2005, S. 159– 188. Lindsay, Hugh: Strabo on Apellicon’s Library, in: Rheinisches Museum für Philologie 140, 1997, S. 290–298. LoLordo, Antonia: Pierre Gassendi and the Birth of Early Modern Philosophy, Cambridge 2007. Long, Anthony A.: Art. »Skepsis«, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie, hg. v. Joachim Ritter u. Karlfried Gründer, Bd. 9, Basel 1995, Sp. 938–950. Lories, Danielle u. Laura Rizzerio: De la phantasia à l’imagination, Louvain u. a. 2003.

Bibliographie

775

Maier, Anneliese: »Motus est actus entis in potentia. . .«, in: dies., Zwischen Philosophie und Mechanik, Rom 1958, S. 3–57. Malusa, Luciano: The Historiographical Use of Sextus Empiricus from Gianfrancesco Pico to Montaigne, in: Models of the History of Philosophy: From Its Origins in the Renaissance to the ›Historia Philosophica‹, hg. v. Giovanni Santinello, Dordrecht u. a., 1993, S. 38–51. Markschies, Christoph: Hohe Theologie und schlichte Frömmigkeit?, in: Volksglaube im antiken Christentum, hg. v. Heike Grieser u. Andreas Merkt, Darmstadt 2009, S. 456–471. Martines, Lauro: Fire in the City, Oxford 2006. Meister, Florian: Art. »D. Siculus«, in: Der Neue Pauly, Bd. 3: Cl-Epi, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart / Weimar 1997, Sp. 592–594. Meister, Klaus: Art. »Herodotos«, in: Der Neue Pauly, Bd. 5: Gru-Iug, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart / Weimar 1998, Sp. 469–475. Morgan, Llewelyn: The Autopsy of C. Asinius Pollio, in: The Journal of Roman Studies 90, 2000, S. 51–69. Müller, Christian: Art. »Pompeius Trogus«, in: Der Neue Pauly, Bd. 10: Pol-Sal, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart / Weimar 2001, Sp. 115–117. Mutschmann, Hermann: Die Überlieferung der Schriften des Sextus Empiricus, in: Rheinisches Museum für Philologie 64, 1909, S. 244–283. Nauck, August: Tragicorum Graecorum Fragmenta, Leipzig 1889. Neto, José R. M.: Appendix: Popkin and Penelhum on Sceptical Fideism, in: The Christianization of Pyrrhonism. Scepticism and Faith in Pascal, Kierkegaard, and Shestov, hg. v. José R. M. Neto, Dordrecht 1995, S. 129–136. Niebuhr, Barthold G.: Römische Geschichte, 3 Bde., Berlin 1811–1832. Nortmann, Ulrich: Art. »aitia / Ursache«, in: Aristoteles-Lexikon, hg. v. Ottfried Höffe, Stuttgart 2005, S. 15–19. O’Meara, Dominic J.: Platonopolis. Platonic Political Philosophy in Late Antiquity, Oxford 2003. Owens, John: The Doctrine of Beeing in the Aristotelian Metaphysics, Toronto 21963. Paganini, Gianni u. José R. M. Neto: Renaissance Scepticisms, Dordrecht 2009. –: The Return of Scepticism. From Hobbes and Descartes to Bayle Dordrecht / Boston / London 2003. Palumbo, Margherita: Art. »Manardi, Giovanni«, in: Dizionari biografico degli italiani, Bd. 68, Rom 2007, S. 420–422. Pappalardo, Lucia: Giovanni Pico »riscritto« da Gianfrancesco? Magia e astrologia tra Disputationes e De rerum praenotione, in: Archivio di Storia della Cultura 31, 2018, S. 53–79. –: Gianfrancesco Pico della Mirandola: fede, immaginazione e scetticismo, Turnhout 2014. Pellegrini, Paolo: Art. »Michelozzi, Bernardo«, in: Dizionari biografico degli italiani 74, Rom 2010, S. 255–257.

776

Bibliographie

Pelster, Franz: Die griechisch-lateinischen Metaphysikübersetzungen des Mittelalters, in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Supplementband 2, 1923, S. 89–118. Penelhum, Terence: God and Skepticism. A Study in Skepticism and Fideism, Dordrecht 1983. –: Skepticism and Fideism, in: The Skeptical Tradition, hg. v. Myles Burnyeat, Berkeley 1983, S. 287–318. Piana, Marco: Pico della Mirandola, Gianfrancesco, in: Encyclopedia of Renaissance Philosophy, hg. v. Marco Sgarbi, Cham 2021 [Url: https://doi. org/ 10. 1007/ 978- 3319- 02848-4_743-1]. Popkin, Richard: The History of Scepticism from Savonarola to Bayle, Oxford 2003. Ramberti, Rita: Aristotele Flagello dei »Philosophastri« nel »De providentia dei« di Gianfrancesco Pico della Mirandola, in: Bruninana & Campanelliana 18, 2012, S. 123–138. Riedweg, Christoph: Art. »Mnesarchos«, in: Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike, 16 Bde., hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart 1996–2010, Bd. 8, Sp. 304. Robichaud, Denis J.-J.: Tearing Plato to Pieces: Gianfrancesco Pico della Mirandola and Marsilio Ficino on the History of Platonism, in: Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533): Faith, Antiquity, and the Witch Hunt, hg. v. Marco Piana [= Renaissance and Reformation 42.4], Toronto 2019, S. 103–133. Sadik, Shalom: Art. »Hasdai Crescas«, in: The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2020 Edition), hg. v. Edward N. Zalta [Url: plato.stanford.edu / archives / sum2020/ entries / crescas]. Scapparone, Elisabetta: Art. »Pico, Giovan Francesco«, in: Dizionario Biografico degli Italiani, Bde. 83, 2015, S. 264–268. Schewe, Martin: Art. »MAIMONIDES (Maimuni), Moses (Rabbi Moses ben Maimon, Rambam«, in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Bd. 5, Herzberg 1993, D. 572–581. Schill, Adolf: Gianfrancesco Pico della Mirandola und die Entdeckung Amerikas, Berlin 1929. Schmidt, Peter Lebrecht: Art. »C. S. Crispus«, in: Der Neue Pauly, Bd. 10: Pol-Sal, hg. v. Hubert Cancik u. Helmuth Schneider, Stuttgart / Weimar 2001, Sp. 1254–1258. Schmidt, E.: Art. »Hugo v. St. Cher«, in: Realenzyklopädie für protestantische Theologie und Kirche, hg. v. Johann Jakob Herzog, 22 Bde., Gotha 1854–1856, Bd. 6, S. 307– 308. Schmitt, Charles B.: The Rediscovery of Ancient Scepticism in Modern Times, in: The Skeptical Tradition, hg. v. Myles Burnyeat, Berkeley 1983, S. 225–252. –: Gianfrancesco Pico della Mirandola (1469–1533) and his Critique of Aristotle, Den Haag 1967. –: Aristotle as a Cuttlefish: The Origin and Development of a Renaissance Image, in: Studies in the Renaissance 12, 1965, S. 60–72. –: Gianfrancesco Pico’s Attitude towards his Uncle, in: L’Opera e il Pensiero di Giovanni Pico della Mirandola nella Storia dell’Umanesimo, 2 Bde., hg. v. Istituo Nazionale

Bibliographie

777

di Studi sul Rinascimento, Bd. 2: Comunicazioni, Florenz 1965, S. 305–313. –: Who read Gianfrancesco Pico della Mirandola?, in: Studies in the Renaissance 11, 1964, S. 105–132 –: Henry of Ghent, Duns Scotus, and Gianfrancesco Pico on illumination, in: Medieval Studies 25, 1963, S. 231–258. Schwyzer, Hans-Rudolf: Art. »Plotinos«, in: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. 21, 1, Stuttgart 1951, Sp. 471–592. Sorabji, Richard (Hrsg.): Philoponus and the Rejection of Aristotelian Science, Ithaca, N. Y., 1987. Spitz, Lewis W.: Reuchlin’s Philosophy: Pythagoras and Cabala for Christ, in: Archiv für Reformationsgeschichte 47, 1956, S. 1–20. Sylla, Edith: The Oxford Calculators, in: The Cambridge History of Later Medieval Philosophy: From the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism 1100–1600, hg. v. Norman Kretzmann u. a., Cambridge, N. Y., 1982, S. 540–563. Van Steenberghen, Fernand: Aristotle in the West, Louvain 1955. –: The Philosophical Movement of the Thirteenth Century, Edinburgh 1955. Vasoli, Cesare: Giovan Francesco Pico e i presupposti della sua critica ad Aristotele, in: Renaissance Readings of the Corpus Aristotelicum, hg. v. Marianne Pade, Kopenhagen 2001, Sp. 129–147. Verrycken, Koenraad: Art. »Johannes Philoponos«, in: Reallexikon für Antike und Christentum, Bd. 18, Stuttgart 1998, Sp. 534–553. Vives, Juan Luis: In Pseudodialecticos. Gegen die Pseudodialektiker, lat,-dt., hg. u. übers. v. Nikolaus Egel, Hamburg 2018. Walker, Daniel P.: The Ancient Theology. Studies in Christian Platonism from the Fifteenth to the Eighteenth Century, Ithaca, N. Y., 1972. Wehrli, Fritz: Die Schule des Aristoteles: Aristoxenos, Basel 1967. –: Die Schule des Aristoteles: Dikaiarchos, Basel 1967. Weinstein, Donald: Savonarola. The Rise and Fall of a Renaissance Prophet, New Haven/ London 2011. Wesseler, Matthias: Die Einheit von Wort und Sache. Der Entwurf einer rhetorischen Philosophie bei Marius Nizolius, München 1974. Winiarczyk, Marek: Euhemerus Messenius Reliquiae, Stuttgart / Leipzig 1991. –: The ›Sacred History‹ of Euhemerus of Messene, Berlin 2013. Wittwer, Roland: Sextus Empiricus’ Outlines of Pyrrhonism in the Middle Ages, in: Vivarium 54, 2016, Sp. 255–285. Wolfson, Harry A.: Crescas’ Critique of Aristotle, Cambridge (Mass.) 1929.

INDEX VERBORUM ET SENTENTIARUM [ED. BASILIENSE 1573 ET 1601] A de Abstemiis 621 absynthii species 620 academia uetus quid summum bonum appellarit 143 – noua quae 59 – secunda 58 – tertia eiusque autor 59 – quarta eiusque cultores 61 – quinta & eius authores 61 de Academia Iamblichi, Plotini & Procli 62 academiae quam multae fuerint 48 academica Philosophia 55 – noua Philosophia quae sit dicta 56 academici unde dicti 46 – & Pyrrhonii differunt 59 – noui contra Peripateticos 60 – quid de rerum principio senserint 75 – in quot familias diuisi fuerint 48 academicorum sententia de bono 141 – princeps quis fuerit 59 – philosophorum doctrina 402 sqq. apud Academicos hominis difinitio incerta 571 contra Academicos affirmantes, phantasiam esse iudicatorium ueritatis, disceptatio 265 inter Academicos quam uariae contentiones 51 accentus quot sint 301 – contra Accentus Scepticorum argumenta 301 accidentia quid conferant 576 – propria cognosci non posse 553 ex Accidenti quomodo bifariam mouetur quidpiam 717 de Accidentibus in sacramento altaris 578 sq. accipiter albus uisus 541 achillem furentem melodiis studuisse 359 acron Agrigentinus author Empiricae facultatis 43 actus primus animae 518 actum animae minime mutari posse 455 acuta uox quid 361 de Admeto rege Thessaliae & Alceste uxore mortua 198

adolescentum natura 222 sq. de Aegris controuersia 223 aegyptus quot malis tempore Moysis sit percussa 280 – superstitiosissima regionum omnium 33 aegyptii de Deo quid senserint 74 – de sphaera octaua 483 aegyptiorum mos in coniugio 236 – superstitio 32 – opinio de Deo 32 apud Aegyptios Lex de furto 397 ab Aeneae sociis Romam esse conditam 283 aenesidemus de uero 270 – quid contra Dialecticam disputarit 404 aenesidemi loci octo ad assensum cohibendum 240 sq. – opinio de toto 530 – sectatorum opinio de uero 55 – argumenta contra causas rerum 376 – loci ad assensum cohibendum 206 aeoli insigne dictum 421 aer an aqua sit humidior 673 – cur sit principium 80 aeris qualitas 673 aerem, terram, ignem & aquam non esse calidum multis rationibus probatur 673 – esse principium 81 – fallere 345 sq. de Aesculapio eiusque mortis causa quam uaria tradantur 314 aestimatio sensus 117 aestitirion quid & quot modis accipiatur 159 de Aetatum diuersitatibus 224 sq. aeterna an pendeant a Deo tanquam a causa efficiente 658 sq. aether saepe pro Deo acceptus 725 aethera quomodo partitus fuerit Alcinous in Aethiopia Philosophi quales 38 – triginta annorum senes esse 136 aethiopum mores 234 sq., 395 – gens eiusque mores & uictus 510 – gens inter Scorpiones & aspides habitans absque ullo periculo 216 ab Aethiopibus Scythae quomodo differant 215

780

Index verborum et sententiarum

de Affectione ridendi & discendi 603 sq. agelasti nomen unde 615 ἀκαταληψίαν rerum quis primum inuenerit 59 albedo unde deriuetur 549 albertus Magnus de Aristotele 549 – de planetarum coloribus 346 sq. – in quibus rebus contra Aristotelem senserit 673 – contra Aristotelem 464 – filius Tremuli Rheubarbari potione semper delectatus 210 – opinio de Deo 706 – sententia de Theologia nostra 718 – sententia de intellectu 680 sq. albinus Platonicus 424 de Alceste uxore Admeti regis Thessaliae 198 alchmeonis opinio de morborum causis 138 – opinio de humano semine 122 – opinio de auditu 119 alcinous Platonicus 424 – de Arithmetica 343 – Platonicus in quot partes Dialecticam partitus sit 67 – sententia de Ideis 698 alexander Aphrodisaeus contra Aristotelem 446 – quanta in authoritate olim fuerit 49 [alexander magnus] discipulus Aristotelis 429 – vicit Darium 545 – Mindius 435 alexandri Magni mundus in Aristotele 430 [alexandri] Aphrodisiaei opinio de anima 455 – uerba de Meteorologicis 675 sq. – sententia de Demonstratione 594 – opinio de naturalibus principiis 631 – liber de Sensu 534 – opinio de munere intelligendi 688 sq. – opinio de motu magnetis 717 – opinio de Deo 706 Alexandrei qui dicti sint 49 Allacenis opinio de toto & parte 530 allii qualitas 623 allium, uice ueneno Iacobo Foroliuiensi exhibitum 619 alchman quid de anima sentiat 110 aloes uires 617 alpetragius de motu sphaerarum 350 – de sede planetarum 350 – de globis coelestibus quid statuerit 90 alpetragii ratio de solis sede soluitur 350 alpherabius Philosophus 425

inter Alphonsum Ferrariensem principem & Iulium II. bellum 290 ambrosius animantibus prudentiam attribuit 558 – quid de cane scribat 246 – de Lunae motu 353 – de Mathematicis disciplinis 340 sq. – de Platone 155 – sententia de mundi unitate 666 – sententia de hominis definitione 558 – sententia de proprietatibus caloris in igne 605 – sententia de mundi materia 83 amelius de Euangelio 155 de Amicitia & odio uaria 225 anacharsis 64 Anacharsidis Scythae opinio de ueritatis iudicatorio 169 analogia quid sit 309 sq. analogiae definitio 309 analyticorum libri quadraginta 436 ἀναθυµίασις 108 anaxagoras Archelai praeceptor 693 – quot rerum principia statuerit 81 – de causis naturalibus quid decreuerit 77 – Pythagorae habitus aequalis 39 – niuem esse nigram affirmauit 178 – quam false sit ab Aristotele reprehensus 469 – cur φυσικώτατος & sit appellatus 64 – cur ab Aristotele sit damnatus 662 – quid de rerum principio senserit 74 anaxagorae opinio de Iride 97 – opinio de terrae motu 100 – opinio de maris fluxu 101 – opinio & rationes de Iudicatorio ueritatis 469 – opinio de mundi materia 87 – opinio de fulminibus 96 – opinio de uoce 120 – opinio de bono 141 – sententia de Brutis animalibus rationalibus 570 anaxagorae mores 400 anaxarchus 64 anaxarchi opinio de iudicatorio ueritatis 178 anaximander & Pythagoras condiscipuli 38 anaximander quid de rerum principio senserit 73 sq. – quid de rerum principiis statuerit 81 anaximandri Cratetis opinio de sede solis 351 – opinio de mare 100 sq. – opinio de uentis 98

Index verborum et sententiarum – opinio de terra 98 anaximenes Philosophus 39 – putauit aerem principium esse 80 anaximenis opinio de Solis forma 91 – opinio de terra 98 – opinio de nebulis 97 – opinio de terrae motu 100 – opinio de iride 97 androgynae 215 andron Argiuus sine siti uixit 216 andronicus Rhodius contra Aristotelem 445 – corrector librorum Aristotelis 439 angelum & hominem quid distinguat 566 angeli praeteritus in Aegypto & homo quomodo differant 575 sq. – spiritus rationabiles 566 de Anguillae sexu 605 anima hominis qualis 574 – indiuisilis 684 – incorporea 180 – triplex 458 – propria hominis quae 112 – an sit immortalis 106 sq. – unde sit dicta 110 – quatenus mutetur 517 – ubi & in quo loco sit, quot dissensiones 114 – quae munia obeat 680 – humana quottuplex 106 sq. – motus omnis fons & principium 107 – quomodo ueniat in corpus magna dissensio 111 – quomodo moueatur, uariae rationes 681 sq. – quando creatur in corpore 108 – quid sit quam uaria & pugnantia a philosophis tradantur 108 – omnis motus corporei principium 683 sq. animae definitio incerta 680 – motus unde pendeat 683 – nomina 573 sq. – motuum nomina 684 – partes quot secundum Aristotelem 112 – immortalitatem quis uere docuerit 115 – partes quot, & de earum partitione quantum dissentiant philosophi 112 – motus quid sint 682 contra Animae comprehensionem quid Sceptici argumentantur 248 de Animae loco 684 – functionibus quam uarie senserit Aristoteles 681 – immortalitate plurima prodantur 107

781

– dissolutione a corpore Philosophorum uariae opiniones 107 – motu uariae sententiae 680 – motu quam multi contra Aristotelem scripserint 681 sq. – substantia & potestatibus 687 – expiatione controuersia 399 – transitu quatuor apud Platonicos opiniones 399 – transitu Aristoteles quam obscure scripserit 399 animam separatam esse Deum 706 – tanquam in sepulchro sic in corpore sepeliri 104 – uegetatiuam esse immortalem 107 – incorporeum esse daemonem 104 – quomodo Aristoteles appellarit 109 sq. – circa euidentia mutari non posse 516 animam rationalem ex actu in actum mutari 518 animam solam hominem esse 243 – immortalem Aristotelem putauisse, quinam censuerint 680 – esse hominem 102 inter Animam & hominem differentia 105 sq. in Anima duplex mutatio 489 – non recipi radium, in quo uidetur ueritas 520 – motus quam multiplex 681 sq. de anima separata quam uaria 687 – uariae opiniones Aristotelis enarrantur 457 sq. – Aristoteles quam uarie senserit 686 – autoris commentarii 691 – Plato quid senserit, uarie sententiae 108 – humana inter Philosophos quantae dissensiones 107 – inter Platonicos uarietas 107 – mundi 88 – discordia inter Theophrastum & Dicaearchum & alios 454 – Christi salubre dogma 693 sq. – in tertium librum Aristotelis authoris commentarii 733 – hominis quam uaria prodantur ab Philosophis 102 – quam obscure Aristoteles scripserit 109 – uariae appellationes 573 sq. – ubi conueniant Philosophi 109 animae tres quae 112 – a quo creantur 113 – quomodo moueantur 638

782

Index verborum et sententiarum

de Animarum numero quanta discordia 112 – partibus uariae partitiones 113 animal unde dicatur 416 – rationale an sit hominis definitio 558 sqq. – rationale nullum aliud quam homo & Angelus 566 – ab anima quomodo moueatur 684 – quid appellauerit Aristoteles in Metaphysicis 562 – coeli motorem esse iuxta Aristotele 464 – non esse genus hominis 572 – caruiesse liene 606 animalis rationalis uariae species 565 – rationalis secundum Aristotelem plures differentiae 563 sq. in Animali duplex lien 606 animalia solaria cur saepe mutent colorem 534 – quomodo differant 565 animalium rationalium quatuor genera apud antiquos 565 de Animalium sexu 605 – generatione quam false scripserit Aristoteles 728 – natura controuersia 475 sq. animalibus omnibus inesse rationem 571 sq. animalia per anni tempora saepe mutari 541 – saepe colorem mutari uel ira, uel cupidine 534 – saepe initio generationis peruerti posse 541 – multa sine mare concipere 605 sq. – irrationalia uti ratione secundum Plutarchum 570 sq. – nulla in mari insolenti forma esse 622 – ratione praedita esse 574 in animalibus cur color saepe mutetur 540 sq. – mortuis aboleri naturam 543 de Animalibus in libris Aristotelis diuersitas 442 animantia quae nam de coitu nascantur 208 – quomodo gignantur 207 sq. – quae sine coitu nascantur 208 animantium appetitus in uariis rebus 212 – temperamentum uario ex nutrimento mutari 541 – uaria genera 574 – ortus quam diuersus sit 208 de Animantium generatione uaria 207 sq. – cadaueribus quae nascantur 207 – coloribus 209 – pharmacis 212

animantibus quidam particularem prudentiam tribuerunt 569 – cur ueteres prudentiam quandam tribuerint 573 sq. – omnibus mentem inesse 103 – irrationalibus sensus inesse 117 – rationis expertibus diuini honores apud Aegyptios tributi 33 de Animantibus quam uariae opiniones sint inter Philosophos 102 sq. in Animo notiones & cogitationes ex quibus oriantur 272 animorum diuersae affectiones unde 214 sq. – diuersa iudicia 214 sq. anthropophagi homines 215 ad Anthropophagos Lusitanorum nauigatio 219 cum Anthonio Satyrus loquutus 244 antiochus magis Stoicus quam Platonicus 61 antisthenis opinio de bono 140 antistrephon genus argumentandi 262 anus Attica tringinta cicutae succo annis nutrita 510 ἄω quid significet 111 apelles pictor celeberrimus 289 apelles quomodo equi spumam effecerit 289 ab Apellicone Aristotelis libri empti & temerati 442 ὰπερισπαστὸς Phantasia 191 sq. apes unde generentur 471 – oleum fugiunt 212 – unde nascantur 207 apum natura 611 apogion Solis 352 apologiae nomen unde 451 apolloniatis opinio de principiis 80 apollonium Thyanaeum sermones animalium calluisse 567 ἀποπροηγµένα quae 145 appetentia quae nam sint uera & quae falsa 268 de Appetitu primae materiae authoris liber 737, 743, 747 appetitus hominum diuersi 140 Apuleius de hominis definitione 561 – contra Aristotelem 457 apuleii definitio de Ideis 699 aqua pluuialis ad quid conducat 220 – pro Deo uenerata 32 – marina cur salsugine polleat 675 – cur sit frigida & humida 673 aquae qualitas 673

Index verborum et sententiarum – inuentor quis 70 – purum elementum an reperiri possit 673 aquae qui color insit 534 aquam esse principium 81 – omnium esse principium 235 per Aquam quando fiat aquosus color 537 aquae falsae & uitiosae cur a uinolentis melius, quam a sobriis sentiantur 544 de Aquarum uaria natura 621 aquilae natura 729 de Aquila quam uaria & aduersa Aristoteles scripserit 729 arabes quantum honorem Aristoteli tribuerint 50 arabum lingua ad Mauros delata 423 – multae sectae Arabum in interpretando Aristotele 50 – lingua in Hispaniam delata 425 ad Arabes quando Philosophia peruenerit 49 arcadicum uinum quale 416 archaismus figura 312 archedemi opinio de bono 146 archelai praeceptor qui fuerit 693 archesilas ut experiretur an Platonicarum sententiarum nodi possent facile dissolui, omnia uertitit in dubium 519 – aduersarius Aristotelis 430 archesilae doctrina 405 – & Carneadis doctrina quomodo differat 59 archesilaus auditor Polemonis 48 archesilai opinio de ueritatis iudicio 188 – dogmata quibus authoritatibus approbentur 188 – Atheniensis magistrum Socratis opinio de principio 80, 693 archigenis opinio de morborum causis 137 archilochi praecepta 183 argumenta Scepticorum contra dogmaticos 162 – dogmaticorum contra Scepticos 162 apud Argyropilum quid sit potentia discernendi 487 de Arietis motu quanta discordia 347, 356 aristarchus de quiete 386 – de Grammatica 298 aristarchi opinio de sede planetarum 89, 93, 351 – opinio de Pythagorae patria 47 – opinio de coelo & terra 386, 512 aristae Proconesii somnium 224 de Aristae Proconesii anima 683 aristippus Cyrenaicae sectae repertor 45

783

ariston quid persuasionem appellet 322 aristonis dictum de uerborum significatione 59 – opinio de bono & malo 108 aristophanes de Grammatica 298 aristoteles uarius in natura seminis declaranda 122 – quam multis in locis loquatur de definitione 550 sq. – cur a Platone ἀγνωστὴς appellatus sit 409 – Pharmacopola cur sit dictus 731 – quam multa aduersa scripserit de Elephantis 728 – in quibus Philoxenum culpauerit 721 – de anima quam uarie senserit 679 sqq. Aristoteles quomodo excusari ab omnibus erroribus queat 679 aristoteles quam debiliter argumentetur ad rerum scientiam exacte comparandam 679 – de Gustu 509 – de Homero 416 – quam falso Anaxagoram accuset 469 – obliuionis & ignorationis nomine damnatus 464 – a quibus Philosophis sit spretus 429 – superstitiosus 415 – de animae transitu quam obscure scripserit 399 – Athenis docuit 47 – quot partes animae statuerit 113 – Platonis auditor 47 quod Aristoteles male reprehenderit Speusippum, definitiones demolientem 556 aristoteles quomodo definiat hominem 558 – princeps Dialecticae Philosophiae 44 – de uero quid senserit 272 – de Philosophia Socratica 44 – quot principia posuerit 78 – de Gorgia quid prodiderit 177 – quam falso Parmenidis rationem contra iudicatorium ueritatis retulerit 179 – quam obscure de animae immortalitate scripserit 109 – quot sensus interiores posuerit 117 – & Plato ubi maxime discordent 143 – quot in locis de morte disseruerit 138 – quot opiniones de similitudine & dissimilitudine natorum enumeret 134 – uir praecellentis ingenii & astutissimi iudicii 449

784

Index verborum et sententiarum

Aristoteles quam false Empedoclis opinionem circa iudicium ueritatis in 4. Metaphys. notet & impugnet 181 – de Geometria 340 – cur tam obscure scripserit 449 – cui rei similem faciat intellectum 475 – quam falso Democritum impugnarit 184 – quid iudicium sensus appellet 487 – quid persuasionem uocet 325 – a quo uanus sit appellatus 411 – quibus in rebus omnibus errauerit 736 aristoteles quanta in authoritate fuerit apud Arabes 50 aristoteles in quot partes Philosophiam distribuerit 52 sq. aristoteles quomodo mundum definiat 337, 338 – patriae proditor 416 – naturae interpres 410 – de Deo quam uarie senserit 415 – Pharmacopola dictus 731 – quid contra Platonem scripserit 410 – quomodo definiat inductionem 600 quod Aristoteles ipsemet fatetur sui ipsius doctrinam incertam esse 490 aristoteles multos fuisse 434 aristotelis libri terra defossi 439 aristotelis interpretes Graeci ex quibus commentaria conficere potuissent 24 sq. – ars demonstrandi cur sit incerta 550 sq. – regula contra Aristotelem 614 aristotelis opinio de daemonibus 562 – uerba de secta Pythagorea 563 – dogmata de Generatione falsa 672 – opinio de qualitatibus elementorum 672 – rationes contra Ideas Platonis, demonstrationes non esse 698 – errores cur multi ab authore omittantur 722 – regula de ratione argumentandi a maiori termino ad minorem 526 – uerba de coloribus 536 sq. – liber de Coloribus 537 – opinio de coelo & terra 654 – sententia de naturalibus principiis 630 – dogmata quae sint probanda 723 sq. – error de Iride 676 – libros non esse, qui nunc circumferuntur 679 – authoritas apud antiquos 679 – uerba, quae in arcana habita sunt 692 – laus 449 – uitia 400

– definitio de Rhetorica 318 – locus de bono 373 – doctrina in quo fundetur 470 – auditores cur de ipsius doctrina ambigui fuerint 451 – astutia in scribendo 450 – disciplinae fundamentum quod sit 446 – doctrinam incertam haberi posse ex Theologis iunioribus 463 – uolumina cur multa ex Graeca lingua in Maurorum linguam sint conuersa 425 – doctrinam incertam esse ex modo scribendi ipsius 429 – copia maxima 429 – opinio de breuitate & longitudine uitae 138 – opinio de mundi figura 86 – sententiam de anima quam uarie interpretati sint Philosophi 114 sq. – opinio de Deo quae 75 – errores in confutandis placitis Philosophorum 630 – uerba de Coloribus 535 – uerba de Protagora 170 – error de fine mundi 468 aristotelis opinio de Iride 675 sq. – error de Iride 467 – definitio temporis refutatur 639 – error de mundi principio 467 – sententia de mundi principio & fine 467 – doctrinam esse falsam prima uia 421 sq. – opinio de coelorum numero 90 – opinio de mundi anima 88 – opinio uana in principiis 78 – opinio de anima 102 – uarietas de monstrosis puerperiis 133 – doctrinam falsam & incertam esse, probatur ex Christianorum Theologorum probatissimorum testimonio 456 – dogmata a quibus sint correcta 423 – opinio de fertilitate mul[t]orum 131 – opinio de uirtutibus 146 – locus castigatus in Metaphysicis 171 – rationes de sensus ueritate, quam facile dissolui possint 213 – ars demonstrandi cur incerta sit 487 – stylus 447 – doctrinam incertam ostendi ex ipsius asseclarum perpetua pugna, quae quam multiplex sit ostenditur 453 – doctrinam falsam & incertam esse decem uiis demonstratur 475 – opinio de mente 418

Index verborum et sententiarum – sententia de anima 476 – doctrinam magis opinionem dici posse quam scientiam 466 aristotelis Bibliotheca 736 – librum an ullum habeamus incertum esse, multipliciter probatur 432 – opinio de sensibus 221 – doctrinam incertam esse ex sententiis Philosophorum, qui sectarum principes extitere probatur 429 – Bibliotheca Romam deuecta 423 – libri an sint qui nunc extant, incertum esse multipliciter probatur 432 – opinio de cometis 96 – definitio de Rhetorica 66 – opinio de uentis 98 aristotelis opinio de fulminibus 96 – libri cur incerti habeantur, quatuor in uniuersum causa 434 – libri consectaneorum incerti 434 – doctrina quot uanitates habeat 414 sq. – libros esse falsos probatur authoritate Philosophorum 444 sq. – uitia dissimilia 409 – libri Romam delati 439 – libri tineis blattisque rosi 439 – doctrinam esse falsam probatur authoritate Philosophorum 444 – librorum quam uarius ordo sit 441 aristotelis uerba de Deo 416 aristotelis libri a Tyranione emendati 439 aristotelis Philosophia unde sit deriuata 413 – in doctrina siue Philosophia nullas esse rationes 466 – doctrina cur in sensu fundetur 470 – doctrinae prima uanitas explicatur longo decursu 414 sq. – libri Athenas delati 439 – sacrificia 416 – praeceptor qui fuerit 415 contra Aristotelis opinionem de sensu 116 contra Aristotelis quasdam regulas 600 – opinionem de hominis origine 103 inter Aristotelis & Platonis obscuritatem in scribendo differentia 47 – Graecos expositores quanta diuersitas 453 sub Aristotelis nomine analyticorum quadraginta libri reperti 436 in Aristotelis libris nullum errorem unquam inuentum fuisse secundum Auerroem 426 – libris de animalibus diuersitas 442 – libris Metaphysicis diuersitas 440

785

ex Aristotelis arte nihil posse perfecte demonstrare 576 – multis erroribus eius doctrinam incertam conuinci 467 ex Aristotelis regulis definitionem haberi non posse 576 de Aristotelis superstitione 719 de Aristotelis moribus 720 de Aristotelis Physicis & Metaphysicis libris quanta lis 433 – Analyticorum libris lis 433 – Periherminias libro dissensio 433 de Aristotelis libris Strabonis historia 439 – Endelechia 110 – libro Praedicamentorum lis 433 – filia quam uaria 313 de Aristotelis laudibus multa 409 aristoteli etsi Libri aliqui adscribantur iuste atque legitime, incertum nihilominus esse, utrum eis in libris aliquid sit, quod syncere sit Aristotelis 439 – de Galaxia diuersa opinio attributa 95 – unde tanta autoritas nostris temporibus tributa 423 aristoteli qui Philosophi ex iunioribus honorem tribuerint 427 aristotelem improprie usum esse & exemplis & uerbis, ipsisque in plaerisque contradixisse, praesertim in libris de animalibus 730 aristotelem de rebus communibus non tot decreuisse, quod uulgus existimat 723 – in multis sibiipsi aduersum fuisse 723 – oleum, quo utebatur in balneis uendidisse 720 – nunquam errasse secundum Auerroem 676 – quam syncere sui imitatores secuti fuerint 148 – a Iudaeo uiro perdoctum fuisse 155 – Astrologiam motricem respuisse 343 – multis in locis sibiipsi contradixisse 458 – similem esse sepiae 47 – de Galaxia errasse 95 in Aristotelem munus Alexandri Magni 430 contra Aristotelem quod falso Anaxagorae rationibus de iudicatorio ueritatis insultauerit 178 – qui disputarint 466 – quae duci queant ex Iustino martyre 724 – quae duci possint ex Philopono 723 – inter Aristotelem & Platonem quid intersit 457 – & Platonem non magnum discrimen 563

786

Index verborum et sententiarum

apud Aristotelem cur hominis definitio incerta 572 secundum Aristotelem plures animalis rationalis differentiae 564 in aristotele interpretando quanta diuersitas 453 de Aristotele quid in uniuersum author sit acturus 409 sq. in Aristotele quae uera sunt, unde emanauerint 412 – quae sint laudanda 449 – interpretando Arabum multae sectae 50 ab Aristotele demonstrari non posse, Deum esse uirtutis infinitae 713 – Plato & damnatur & laudatur 412 – felicitatem umbratice somniatam esse 466 – superstitiones admissae 726 in Aristotele qui errores ab authore non sint examinati 730 sq. ex Aristotele diuina non posse confirmari 711 sq. pro Aristotele autor quid sit acturus & quid contra illum 413 aristoteleae uanitatis primae epilogus 421 aristoteleum illud an sit uerum quicquid mouetur, ab alio mouetur 716 aristoxeni definitio de anima 454 aduersus Arithmeticam facultatem Pyrrhonii quid disputarint 341 de Arithmetica quanta dissidia inter Philosophos 68 sq. arrogantia quale uitium 474 ars quid sit 298 artes liberales unde sint dictae 68 artes liberales ab Epicureis & Pyrrhoniis in pretio non fuisse 292 contra Artes liberales quid Sceptici disputarint 292 contra Artificialem partem Grammaticae 300 artificiorum Ideam non esse 702 asclepiadis opinio de iudicatorio ueritatis 260 asclepiadis opinio de iudicio ueritatis 260 – opinio de numero partus 132 – opinio de anima 111 – opinio de Grammaticae definitione 65 sq. – opinio de morborum causis 136 sq. – opinio de longitudine uitae 136 – opinio de iudicatorio ueritatis 178 asiaticarum mulierum mores & uestitus 395 ex Asinis mactatis quae nascantur 207 aspius de sensibus 441 assensus dupliciter sapientem sustinere 193

ad Assensum cohibendum primus locus, qui ab animantium diuersitate paratur 207 sqq. ad Assensum cohibendum locus ob humanam diuersitatem constitutus 214 sqq. – tertius locus excitatus, super sensuum diuersitate fundatus 219 sqq. – quartus locus, qui de circumstantiis dispositionibusue trahatur 222 sqq. – [quintus locus] 228 sq. – cohibendum sextus & septimus locus 229 sqq. – octauus locus 232 sqq. – locus nonus & decimus 234 sqq. – quinque loci, qui Scepticis iunioribus accepti referuntur 206, 241 – alii duo loci: itemque de locis octo quos Aenesidemus ad contradicendum excogitauit 206, 240 ad Assensum cohibendum a Cicerone quot loci positi sint 242 – tria loca generalia 205 – quintus locus 228 sq. – & ad opponendum loci decem 205 astrum unumquodque esse mundum 92 astra circa quae moueantur 671 – terrestria esse 92 astrorum dimetiendorum rationem incertam esse 68 de Astrorum multitudine 92 astrolabia fallere 345 astrologia Diuinatrix quoties ab authore sit confutata 344 astrologiam quae motus metitur, honeste condemnari 456 Astrologiam quomodo contempserit Augustinus 358 – non semper in tanto honore fuisse ut nunc nostro seculo 457 sq. contra Astrologiam motricem quo ordine author sit disputaturus 344 aduersus Astrologiam quomodo disputarint Sceptici Philosophi 341 sqq. de Astrologia quanta controuersia inter Philosophos 68 astrologorum dissidia de sphaerarum numero 347 – instrumenta esse falsa 345 inter Astrologos quanta dissidia de Planetarum motu 349 inter Astrologos quanta dissidia 347 – quanta dissidia de motu octauae sphaerae 347

Index verborum et sententiarum astronomian & Musicam & Geometriam quis primum miscuerit 38 ἀταραξίαν quid Cyrenaici appellent 57 athenae qui numerus in usu fuerit 307 athenas Aristotelis libri delati 439 atheniensium mos antiquus 324 – lex a Solone lata 147 – leges 320 athenaeus de persuasione 322 athenaei opinio de morborum causis 137 athenagoras Argiuus a Phalangis percussus 216 – Phalangis & scorpionibus sine dolore ictus 510 ἀθἐω quid significet 662 de Atomis controuersia 294 ἄτροπον una ex tribus parcis 187 in Attica homines primo natos esse 103 sq. atticus contra Aristotelem 431 – Philosophus quomodo Aristotelem nuncuparit 449 attici Platonici opinio de Dialogis Platonis 58 attici Platonici qui 424 inter Atticos & Atticistas discrimen 39 auditus incertitudo 511 auditus qualis cognitio 184 – unde fiat & quid sit 119 – quando fallatur 472 – an mutari possit 532 sq. auditum quomodo Parmenides describat 179 de Auditu animantium 210 de Auditu 434 – quanta dissidia 259 ab Auditu cur rerum naturas comprehendere non possimus 546 in Auditu exempla de sensus incertitudine 431 auerrois opinio refellitur de mundi aeternitate 557 auerrois arbiter in dissensione de cerebro & corde 114 auerrois quam sectam instituerit 50 – Philosophus 425 auerrois libri in Hispaniam translati 425 – dictum de Aristotele 426 – opinio de sensus interioris sede 492 auerrois opinio de qualitatibus Elementorum 672 sq. – sententia de puncto 337 – opinio de Deo 706 – error in demonstratione 601 auerroem prouidentiam abnegasse 687

787

auerroem Aristotelis libros nunquam legisse 444 contra Auerroem & Alexandrum disputatio 110 – author 426 inter Auerroistas diuersitas in Aristotele interpretando 451 contra Auerroistas author 426 aues cur per anni tempora mutari soleant 541 in Auibus quid primum formetur 126 in Auibus sterilitas 131 – cur pennae saepe mutentur 541 de Auge Solis controuersia 352 augustinus de Mathematicis scientiis 340 – de Philosophia Aristotelis 462 – de tertia Academia quid scribat 59 – de Archesilao 188 – de Carneade 190 – quomodo distinguat uerum a ueritate 163 – contra Aristotelem 456 sq. – quid contra uanitatem disputauerit 25 augustini sententia de Geometriae difficultate 338 – uerba de Astrologia 358 – opinio de Solis motu 351 sq. augustini sententia de humana Philosophia 462 – sententia de dissidiis Philosophorum 285 – dictum 285 augustini tempore qui Philosophi fuerint 424 – dictum de Aristotele 450 – sententia de quinta essentia 662 – opinio de anima quomodo uerum cognoscat 450 – multa loca ciuitantur ad refutanda argumenta Ioannis Scoti de sensus incertitudine humana 521 – uerba de anima hominis 575 augustini Anconitani sententia de hominis definitione 560 augustini opinio de Idearum loco 565 augustini uerba contra Academicos 424 auicennae sententia de uiste 507 auicennae opinio de anima, quod uerum cognoscat 520 – opinio de motu magnetis 716 sq. – libri in Hispaniam delati 425 – sententia de sensu 492 sq. aurelii Macrobii sententia de animae motu 502 aureoli sententia de toto & parte 530 auscultatorii libri unde 48

788

Index verborum et sententiarum

author quid sit acturus in opere de Examine Doctrinae uanitatis gentium & qua de causa 25 – quid speret ex operis labore 27 sq. – quid in libris de Examine uanitatis gentium agat 106 – quid a lectoribus petat 28 – cum sequitur ordinem, quem seruauit Aristoteles in libris de animalibus 155 – quid maxime curet 51 authoris commentarium in tertium lib. Aristotelis de anima 110 – opinio de anima 109 – argumenta contra Aristotelem qualia fuerint 734 – uitae succincta descriptio 291 – deprecatio ad lectores 734 sq. ἀξίωµα quid 275 – quid Cicero appellet 163 ἀυγοειδἐς 108 azarchielis opinio de motu octauae sphaerae 348 B Babylon cur ita sit dicta 285 basilides contra Dialecticam 367 inter Beatam & Beatissimam uitam discrimen 142 beatus quid significet 142 beati nomen unde 142 in Bello tibiis cur utatur 359 bernhardus opera 281 bessarion Cardinalis Nicenus de re infinita 634 de Bile atra quam aduersa scripserit Aristoteles 731 bithynus Asclepiades quid de principiis statuerit 79 bonetus de puncto quid senserit 336 bonum trifariam partitum 145 – quid sit, quanta dissidia 390 – uerum a quo pendeat 736 – quid sit magna bella inter Philosophos 116 sq. – utrum sit sanitas 145 boni definitiones uariae 390 – finis quis sit 139 – finis qui 392 – diuisio 116 de Bono controuersia 390 bona humana quae 390 bonatria secundum Peripateticos 405

– duplicia 390 – diuina quae 390 – corporis quae 145 bonorum diuisio 143 sq. – & malorum distinctio unde sit nata 140 – tria genera a Philosophis constituta 144 brachmanes 38 in Britannia cur homines centum & uiginti annos excedant 136 britannorum lex 148 – opinio de substantiis animae 692 bruta & homo quomodo differant 570 – quomodo sint animalia rationalia 570 brutis animam inesse 114 byzantinus rhetor 321 byzantius rhetor 67 C de Caede lex 320 caesar de Druydarum disciplina 42 – apud Sallustium 226 caesaris commentaria qualia 282 calippi opinio de coelorum numero 89 – opinio de coelo ultimo 704 calor duplex secundum Aegidium 672 camelorum uita 728 de Camelis quam aduersa Aristoteles scripserit 728 ex Cancro maritimo mutilatio si sepeliatur, Scorpio prodit 208 de Canis rabidi morsu quam multa Aristoteles scripserit 732 cani quiddam naturalem Dialecticae discursum adscripsit 571 de Cane quid Ambrosius tradiderit 246 – quid Sceptici tradiderint 244 de Canum uoce & cantu 245 canes Dialectica praeditos esse 245 caninum nomen unde 45 canopus stella 355 carneades Platonicus iudicatorium trifariam distinguit 191 – aduersarius Aristotelis 430 – quibus rationibus sit usus, ut excitaret homines socordes ad ueri uestigandi cupiditatem 519 – quem sit secutus in sua Philosophia 60 – quid bonum appellarit 141 carneadis iudicatorium primum 194 – & Archesilae doctrina quomodo differat 60 – doctrina 405 carneadaei Philosophi quales 59

Index verborum et sententiarum catalepsis unde sit uisus dictus 197 categoriae nomen unde 450 cato de Philosophorum moribus 400 – coniugem suam commutat 396 causa interior Somniorum ex qua cognoscatur 121 causae tres secundum Stoicos quae 76 – quales sint uariae opiniones 76 – naturales quot 76 – naturales quibus nominibus appellari possint uariae rationes 76 contra Causas rerum Scepticorum argumenta 370 de Causis naturalibus 76 super Causis rerum Philosophorum dissensio 76 cantaurus [sic!] equus 273 ceres tritici inuentrix 70 certitudinis propositiones duae 518 sq. in Certitudine humana esse gradus 518 certitudines uariae, in rebus uariis 518 certuas in monte Asiae Elapho nomine apud Arginusam, omnes scissa aure esse 606 ceruini cordis 729 sq. chaldaei cui summum honorem tribuerint 32 – de sphaera octaua 353 chaldaeorum opinio de Deo 32 chameleontem metu mutari 209 in Chameleonte colorum uarietas 452 chaos mundum antecessisse 84 charmidas de Rhetorica 319 – quid contra Rhetoricam attulerit 319 – quid senserit de Rhetorica 67 chilonia 448 chiorum legati 319 chirurgica medicina 43 christus omnis ueritatis fons & origo 286 sq. christus sub quo sit passus 280 christi praeceptum: ambulate in luce, & c. 537 christi beneficia erga nos 406 – dogmata quam praeclara sint 738 pro Christi fide accomodatio 259 christo quantum debeamus 70 christum uerum Messiham esse 281 christiana disciplina comparatur cum Gentium disciplina 402 sqq. – quantum antecedat Gentium doctrinam 204 ex Christiana fide & disciplina, quae bona exoriantur 652 – disciplina duo emolumenta praecipue oriri 286

789

cum Christiana doctrina Gentium disciplina comparatur 153 pro Christiana disciplina quae author adferat 297 christiani cur Aristoteli nullam fidem adhibere debeant 718 chroma χῶµα quid 362 chrysippus quid de cane tradiderit 245 chrysippi opinio de uerborum significationibus 45 – opinio de Phantasia 196 cibus quomodo capiatur quam uaria 138 Cicero quid pronunciata appellet 275 – de Cyrenaicis 195 – de Gorgia quid testetur 173 – de Clytomacho 205 – de Xenophane 168 – de Stoicis 196 – de Carneade 193 – quam false Democr. Opinionem in Academicis retulerit 184 cicero contra Aristotelem 423 – quid ἀξίωµα appellet 163 cicero quomodo definiat Philosophiam 37 – in quibus laudet Aristotelem 449 – de Polyeno Mathematico 339 cicero de Graecorum moribus 394 – de laude Aristotelis 410 ciceronis opinio de Philosophiae nominis origine 35 sq. – sententia de septem sapientibus 34 – uerba de Ethicis Aristotelis 437 – sententia de controuersia Academicorum 59 – opinio de anima 110 – locus de bonis & malis 144 a Cicerone quot loci positi sint ad assensum cohibendum 242 – doctrina Philosophorum Gentium taxata 242 cicutae succus quibus conducat 216 ciuitatibus an Rhetorica sit utilis 320 ciuilis disciplina quo spectet 148 cleantes in quot partes Philosophiam partitus sit 53 sq. – quid de rerum principio senserit 74 – quid Phantasiam appellet 260 cleantis opinio de bono 146 clearchus Peripateticus de Aristotele 155 cleombrotus in qua re sit culpandus 565 cleon Dausius in tota uita non somnium coepit 224

790

Index verborum et sententiarum

cleonem Dausium nunquam somniasse 616 clytemnestra 360 clytomachus Platonicus 48 – quid senserit de Rhetorica 67 clytomachus aduersarius Aristotelis 430 – nouae Academiae autor 56 – de Rhetorica 318 – discipulus Carneadis 191 clytomachum de sustinendis assensibus quatuor libros scripsisse 205 coeco hominis inditas esse species albedinis & nigredinis 526 coelum cur Plato Dodecaedro adscripserit 663 – ultimum quod sit 704 – stelliferum an moueatur incertum esse 349 sq. – item quomodo a Graecis appelletur 349 sq. – ex quibus sit compositum 706 – ex materia esse factum 462 – an moueatur 101 – animatum & ex anima intellectrice, & non immersa materiae compositum 706 coeli aeternitas unde pendeat 664 – animam esse a materia seiunctam 706 de Coeli aeternitate contra illam ratio autoris 664 – motu 346 sq. in Coelo contra dextrum & sinistrum 664 sq. de Coelo dogmata multa refelluntur 664 – libri Aristotelis a quibus sint refutati 670 sq. – quid Aristoteles tradidit multa impugnari posse 664 – quam uaria 706 – & globorum ordine coelestium 89 sq. – quatuor libri Aristotelis 433 coelorum ordo incertus 353 de Coelorum numero quam uaria prodantur 89 sq. – numero 68 coelestes orbes quot 703 sq. coete maritimum quid timeat 212 cogitatio quid uocetur 199 cognitio humana unde pendeat 624 – prima sensilis 580 – uniuersa unde pendeat 685 – humana an omnis intueatur 586 – substantiae quid 590 cognitionis humanae origo 487 – firmitas unde pendeat 593 – initium quod 593 de Cognitionis modo per simile, & de uariis similis ipsius nominibus 589

– humanae incertitudine Henrici Gandauensis opinio, cum suis argumentis 514 – substantiae modo uariae sententiae Peripateticorum 589 ad Cognitionem humanam percipiendam opus esse diuina illustratione secundum Henricum Gandauensem 514 de Cognitione intuitiua & abstractiua 586 cognitiones ueritatis duae iuxta Heraclitum 182 sq. – uariae uariis in rebus 518 sq. cognoscendi rem exacte & perfecte quanta sit difficultas 580 – proprietates rei, difficultas 583 prope Coloniam Agrippinam heremita decem annis a cibis abstinuit 217 colophonii error de terra 631 color aquosus quando appareat 537 coloris permutati nutrimentum saepe in causa esse 541 colores fallere 346 colores in animalibus cur saepe mutentur 534 – simplices, elementis simplicibus inesse 534 – diuersi animantium 209 – simplices an sensu comprehendantur 534 – simplices qui 534 – unde fiant 642 colorum diuersa indicia & iudicia unde fiant 639 – colorum diuersa indicia & iudicia unde fiant 505 – omnium mater Sol 534 – permutatio unde 540 – species 495, 506 – genera quot 544 – mixtio trifariam ab Aristotele tradita, nec uno tamen modo 536 ex Colorum uisu saepe fallitur 536 de Colorum uarietate in Chameleonte quam uaria 452 columella de coelestib. Corporibus 358 columellae opinio de sterilitate 131 cometae & lacteus circulus quomodo distinguantur 678 cometas esse stellas 96 – esse refractiones ad Solem 96 de cometis diuersa opinio 96 commodi Imperatoris temporibus qui Philosophi floruerint 423 concilium Lateranense 110 concordiae oppidum captum 290 de Coniugio lex 236

Index verborum et sententiarum de Coniuncto sano controuersia 114 connexa quid sint 263 consecutio quid 488 consonantes phtongi in Musica quae 362 constantinopolitani libri contra calumniatorem Platonis 634 copia maxima Aristotelis 450 de Cordis & cerebri primatu dissensio 114 cor esse animam 111 corallium quomodo durescat & quid sit 212, 228 corpus quid 205 sq., 372 sq. – An sit uox 120 – quibus rebus constet 295 – trina dimensione conflatum 248 – triplex 175 sq. – quare in loco collocari nequeat 194 – num pertineat ad hominis essentiam 562 corporis dimensio 294 – definitio 378 – fines 378 – dimensiones tres 335 – superiora elleboro albo purgata 629 contra Corporis definitionem Scepticorum argumenta 372 de Corporis humani mutata dispositione 533 corpus quod comprehendi nequeat Scepticorum argumentum 248 de Corpore humano inter Philosophos nullam dissensionem fuisse 123 corpora coelestia ex quibus constent 662 corporibus omnibus inesse grauitatem 649 corpora leuia esse calida 671 de Corruptione quam uarie senserint Philosophi 71 – & generatione Scepticorum argumenta 385 coruus albus uisus 541 corui pennae nigrae, quam ob rem saepe in albas mutentur 541 corui cur in flauum colorem transmutentur 541 coruui albi nutriti in aula Caesaris 541 coruorum an genus necessario debeat esse nigrum 541 de Coruorum colore 541 cosmi nomen quis primum instituerit 82 coturnicibus semina hellebori gratissima 211 crabronis origo 207 crantor quid bonum appellarit 145 craesi interrogatio de diuinatione 374 crates quomodo Grammaticum & Criticum distinxerit 66

791

cratetis opinio de Grammatica 299 inter Cratetem & Aristarchum dissensio 310 craticus a Grammatico quomodo differat 299 cretensium lex 319 – mores olim 393 apud Creticos lex de rhetorica 67 per Criterium nomen quid intelligatur 159 critias de Deo quid senserit 373 – Atheniensis quid de prouidentia Dei senserit 70 critiae opinio de anima 112 inter Criticum & Grammaticum differentia 66 critolaus quid summum bonum appellet 140 – quid contra Rhetoricam attulerit 67, 318 crotoniatae iuuenes a Pythagora in Italia ad eruditionem excitantur 39 culices unde nascantur 207 culicum cibus 212 cyclopae 215 de Cygnis poetae dictum 721 cynica Philosophia 45 cynici qui 46 cynicorum doctrina quomodo cum Christiana comparetur 406 – opinio de bono 146 cyrenaicae sectae repertor quis 45 – cyrenaici Philosophi 45 cyrenaici qui 46 – unde dicti 46 – quid aduersus Musicam attulerint 362 – in quot genera distribuerint Philosophiam moralem 53 – in quot species Philosophiam partiti sint 53 cyrenaicorum sententia de ueritate Philosophiae 64 de Cyrenaicorum sententia & rationibus ad ueritatis iudicatorium constituendum 194 sq. cyri temporibus septem Sapientes floruisse 33 sq. D damasii opinio de mundi aeternitate 653 sq. darius in fuga aquam ex cadaueribus bibit 226 – ab Alexandro uictus 545 de Dario ex cadaueribus aquam bibente 226 decaearchi opinio de anima 454 definiendi ratio quae optima sit, incertum 550 sqq. – ueri apud Aristotelem nullam dari facultatem 550 – facultatis imbecillitas 597

792

Index verborum et sententiarum

contra Definiendi artem disputatio 597 – definiri nihil posse ex una sententia 552 – exacte & uere nihil quicquam posse 596 definitio 550 sq. – quid, uariae opiniones 551 – uera quae 551 – cur ab Aristotele haberi non possit 576 sqq. – etsi haberi possit, non tamen ex regulis ab Aristotele positis 576 – uera unde constet 554 – hominis quae 559 – hominis incerta apud omnes Philosophos 558 – uera & certa unde confletur 554 – certa haberi non potest ex Aristotelis regulis 590 sq. de Definitionis diuersitate 556 contra Definitionem Scepticorum argumenta 368 sq. – corporis Scepticorum argumenta 375 in Definitione cur semper aliquid restet 555 a Definitione ad definitum quomodo argumentetur 559 definitiones unde sint inuestigandae 577 demachus de rebus Indiciis 542 – rerum Indicarum scriptor 733 demades qualis Rhetor fuerit 318 demetrius Chlorus de grammatica 300 demetrii cognomine Chlori definitio de Grammatica 66 democritus de homine 243 – quot sensus posuerit 221 – quid de principiis decreuerit 78 sq. – cur ab Aristotele reprehensus fuerit 611 – de Xeniade 262 – magus 42 sq. – discendi gratia in Aegyptum profectus 154 – quid senserit de Dialectica 70 democritus cui Philosophiae addictus fuerit 56 – de melle quid senserit 256 – quam doctrinam sit imitatus 280 – de uero quid senserit 271 – Physicus appellatus 47 democriti opinio de Deo 74 – opinio de Terrae motu 98 – canones 67 – opinio de mundi materia 88 – opinio de anima 140 – opinio de Solis caliditate 605 democriti opinio de intellectu & iudicio ueritatis defenditur 697

– opinio de Deo 369 contra Democriti opinionem de uero disceptatio 272 apud Democritum hominis definitio cur incerta 571 sq. democritia Philosophia 488 demonstratio sana quae non sit 364 – a quo sit inuenta 592 – an opus habeat iudicatorio 163 – unde conficiatur 594 demonstrationis fundamentum quod sit 484 – finem esse incertum 599 – distinctio cur sit uana 596 demonstrationis principia unde cognosci possint 600 sq. contra Demonstrationis distinctionem disputatio 592 sqq. contra Demonstrationem totius processus Epilogus 625 – argumenta 364 sq. de Demonstratione quanta controuersia 364 sq. demonstrationum distinctio quam uana sit 592 de Demonstrationibus uerba non fiunt, quae ducunt ad incommodum 599 demonstrandi ars cur incerta sit 487 – ars prorsus incerta 550 sq. – ars quot modis demoliatur 487 – artem Aristotelem incertam esse quinque uiis demonstratur 484 sq. demonstratricia signae quae 365 demophoon in sole balneoque rigescens 510 desiderio qui tenentur, & indigi sunt facillime falli 544 deus est principium, medium & finis 75 – unde sit dictus 75 – ex quibus rebus sumpserit exempla rerum 698 – quid sit, quam uaria 705 deus quomodo sit colendus quam uarie senserint Philosophi 76 deus quid sit, quam uariae rationes tradantur 32 – falli non potest 519 dei sapientia & bonitas 286 dei scientiam in Aristotele non fuisse 419 de Dei prouidentia quanta dissensio 83 sq. dei corpus seu partem esse coelum 705 dei uirtus & daemonum ubi Aristoteles mentionem fecerit ut speciei & partis 562 de Dei sede quam multae opiniones 725

Index verborum et sententiarum deum esse uirtutis infinitae ab Aristotele probari non posse 713 deum esse mentem igneam & mundi animam 74 deum omnipotentem ab Aristotele non demonstrari 714 deum non esse νουν 710 deum esse ζῶον συνθετον, ἐκ σώµατον και θεότητον 706 – Aristoteles animal nominauit 704 deum omnia & incorporea & corporea commouere 713 – esse mundi animam 706 – in aethereo quinto corpore ab Aristotele collocatum esse 705 – esse infinitum 633 – esse animal sempiternum secundum Aristotelem 632 Deum ex nihilo omnia creasse 661 de Deo uerba Aristotelis 416 – Philosophorum uariae opiniones 72 sq. de Deo quam melius, quanquam diuinius Christiani loquantur Aristotele & Platone ipso 726 dii Gentium daemonia 280 dii an sint longiusculi disputatio 90 – unde oriantur secundum opinionem Democriti 90 deorum nomina plura cur 69 sq. diis nomina indita ab Aristotele 419 deos esse uirtute praeditos 146 – esse qui negauerint 74 circa Deos tripliciter bellatum 69 sq. in Diis daemones, in daemonibus deos esse 562 contra Dextrum & sinistrum in globis coelestibus disceptatio 664 dexippus de Aristotele 451 diagoras Milesius quid de Deo senserit 73 In dialectica quantum sit necessaria 364 Dialecticae Philosophiae princeps 44 aduersus Dialecticam quam multa Sceptici Philosophi disputarint & quid author pro ea 364 sq. de Dialectica eiusque definitione & partibus inter Philosophos quanta dissidia 65 sq. inter Dialecticam & Rhetoricam discrimen 317 sq. dialectico quae necessaria sint 600 dialogi Platonis qua de re sint compositi incertum adhuc esse 58

793

diana Scythica quibus hostiis placata fuerat 398 διάνοια quid uocetur 200 – iudicatorium per quod dicitur 253 diapasson διὰπασσῶν quid 361 diapente διὰπέντε quid 361 diaphonae 361 diaphoni quid dicantur 361 diatessaron διὰτεσσάρων quid 361 diatonon quid 362 diesis διὲσις quid 361 diaetetica medicina 43 διεξοδευοµένη phantasia 207 per Differentiam quid intellexerit Aristoteles 551 ex Differentia ultima definitionem constare 552 differentiae ultimae quae sint 551 duae super sensum cognitionis genere 573 differentias ueras tradi non posse 551 de Differentiis uariis 571 digressio authoris in reuerenda opinione Henrici Gandauensis de incertitudine cognitionis humanae 464 sq. dimensio an dimensioni aptari possit 645 – trina an sit corpus 645 – trina cur non sit substantia 645 de dimensione trina 645 dimensiones an tres tantum sint corporis 387 δεµιουργὸν quid appellet Plutarchus 667 dinomachi sententia bono 141 dioclis opinio de sterilitate 130 diodorus Cronus quomodo contra motum argumentetur 383 diodori Croni opinio de uerborum significatione 45 – libri de temporibus heroicis 282 – sententia de bono 141 diogenes intellectibilem partem Plantis attribuit 571 diogenis opinio de Solis forma 91 – ratio de Somniis 138 dionysiodori opinio de iudicatorio ueritatis 173 dionysius Thracius de Grammaticae parte historica 298 – Tyrannus quo cibo delectatus fuerit 226, 545 – uini inuentor 70 – Areopagita contra Aristotelem 456 – Thrax de Grammatica 298 – quot partes Grammaticae posuerit 65

794

Index verborum et sententiarum

– quot motuum genera posuerit 670 dionysii Areopagitae sententia de hominis anima 568 – Thracii opinio de Grammatica 65 diophantes Syracusanus an fuerit Pythagoraeus 41 de Discendi affectione 603 dissonantes uoces in Musicae quae 361 distinctionem demonstrationis uanam esse alio fundamento refutatur 596 diuina lex 394 diuinae legis laus 396 – legis beneficium 396 – humanaeque Philosophiae studio in quem finem scripserit author I. potestatis infinitae Aristotelem non recte sensisse 712 diuinam essentiam esse nobis rationem cognoscendi 520 de Diuina essentia quam male Aristotelis decreuerit 704 – potestate authoris opinio 715 – potentia Aristotelem nullo modo decernere posse 715 diuina oracula bona quae 390 de Diuinitate quam uarie senserint Philosophi 68 de Doctrinae Gentium origine 31 sq. ad Doctrinam ueram cognoscendam adhortatio 735 sq. doctrinam omnio origo 735 sq. daemon in uarias formas sese praesentare solet 567 daemonem omnem malum esse 561 daemonum uaria genera 561 daemones Christum pro Messiha uero confessos esse 281 daemones esse animalia rationalia 561 de Daemonibus uariae opiniones Philosophorum 565 – Aristotelis opinio 562 sq. daemonium aut Deum, aut Dei opus esse iuxta opinionem Aristotelis 727 dogmatica Philosophia 55 dogmaticorum argumenta contra Scepticos, negantes iudicaorium ueritatis 160, 162 – Philosophorum opinio de hominis definitione 102 – Philosophorum doctrina 402 sqq. contra Dogmaticos argumenta Scepticorum instituentes iudicatorium ueritatis 162 dolor unde oriatur uariae rationes 137

sub Domitiano omnes philosophi Roma eiecti 319 dormiens quidam officia uigilantis intercedebat 224 septem Dormientes 224 dormientibus unde imaginationes eueniant 224 dorothea mulier in Alpibus duplici partu xx filios peperit 132 druydae Gallorum Pythagoraei 42 druydas quis primum in Gallia erudirerit 42 durandus contra Aristotelem 464 E echo quid, uariae dissensiones 120 ecphantus author tertiae Academiae 61 ecphanti opinio de Terrae motu 99 eclypsis figura 312 eclypses ad quae deriuentur 93 – quando fiant 93 effectus certior est quam cognitio 595 effectum cognitionis esse initium 594 contra Effectus rerum Scepticorum argumenta 378 elaphus mons Asiae 606 eleatica Philosophia 38, 45 eleatici Philosophi 38 inter Eleaticos Pythagoraeos dissensio 38 elementorum qualitates 672 de Elementorum qualitatibus uariae opiniones 672 – qualitatibus inter Philosophos dissensio 77 – qualitatibus authoris liber 672 de Eccentricis controuersia 347 elephans ab Emanuele rege Lusitano ad Leonem decimum Pontificem mittitur 244 elephans quo anno foeminam coire incipere soleat 728 elephantis natura 728 de Elephante quam multa falsa Aristoteles scripserit 728 elephantis natura 244 de Elephantum uita 728 elephantibus eruditionem & intellectum inesse ad orationem 570 elephantes dociles esse 244 eleusinorum cultus 415 sq. ἑλληνισµὸς quid sit 307 eloquentiam omnibus fere inesse 325 emanuel Rex Lusitaniae Elephantem ad Leonem decimum mittit 244 ἔµµεσα quid 116

Index verborum et sententiarum empedocles quot iudicatoria ueritatis posuerit 181 – quot rerum principia statuerit 81 empedoclis opinio de intellectu defenditur 695 – uerba de intellectu 696 – expositores 181 – opinio de anima 112 – opinio de mundi creatione 84 – ratio de somniis 138 – opinio de Deo 32 – opinio de numeroso partu 132 – opinio de Sterilitatis causis 131 empedoclis opinio de odoratu 120 – opinio de monstrosis puerperiis 133 – opinio de monstris 133 de Empedoclis opinione & ratione circa iudicium ueritatis, & quam falso ab Aristotele in IV. Metaphysicorum sit recitata 181 empirici Medici quid de Dialectica senserint 67 empiricium nomen unde 43 de Empusis & Nymphis 567 ἐνδεικτικὰ signa 365 endelechia quid significet 110 endelechiae uocabulum inuentum 110 – nomen unde 450 endymionis somnium 224 ἐνέργηµα 116 eumelus historicus de Aristotelis morte 421 Ennius Euemeri interpres 73 ens an sit 174 – an sit genitum 175 entis uocabulo prisci Philosophi usi sunt 174 contra Ens Gorgiae disputatio 175 de Ente multiplices opiniones 635 de Ente Gorgiae sententia 175 enthymema quibus constet 323 enunciatum incorporeum quid 275 – quottuplex 277 – quid eiusque species 275 de Enunciatis Stoicorum & iuniorum Dialecticorum 276 de Enunciatorum ueritate lis inter Stoicos 277 epectasis figura 312 ephectici qui 57 – unde dicti 46 – quomodo aduersus Rhetoricam argumententur 323 – quid aduersus Physicas disseruerint 378 sq.

795

ephectici quid aduersus musicam disseruerint, & quid in eos etiam hac de re dici queat 358 sqq. ephecticorum opinio de summo bono 116 contra Ephecticos autor pro musica 360 epictetus quo tempore uixerit 423 epicurus de Deo quid senserit 74 – contra Aristotelem 430 – quid de principiis statuerit 78 epicurus de uero quid senserit 272 epicurus de Toto & parte 384 epicuri sententia de ueritate Philosophiae 65 – sententia de sensu 116 – opinio de summo bono 139 epicuri sententia de ueritate 55 – opinio de anima 107 – opinio de Terrae motu 100 – sententia de bono 392 – sententia de Grammatica 298 epicuri secta uoluptatis magistra 319 de Epicuri opinione in diiudicanda ueritate 200 contra Epicuri opinionem de uero, Scepticorum argumenta 274 epicurea Philosophia 46 epicuream sectam disciplinas liberales in precio non habuisse 292 epicurei unde dicti 46 – cur artes liberales spreuerint 292 epicureorum sententia de artibus liberalibus 292 – sententia de supernaturali Philosophia 71 – definitio de Philosophia 37 epicureorum opinio de ueritate enunciatorum 278 – doctrina 47 de Epicyclis & Eccentricis controuersia 347 epilogus primi libri in examen uanitatis doctrinae Gentium, ubi & de ueritate & excellentia sacrarum literarum agitur 151 epilogus libri secundi examinis uanitatis doctrinae Gentium 285 epilogus libri tertii examinis, & quid in eo doceatur 402 epilogus quarti libri examinis 478 epilogus totius operis doctrinae uanitatis gentium 735 epimenidis somnium 224 ἐπιστηµονικὸν quid 187 epistolae decretales de sterilitatis causis 130 epogion solis 352 de Equabus uento prolem suscipientibus 605

796

Index verborum et sententiarum

ab Equis in altum se ferri, quid Parmenides intellexerit 179 erasistrati opinio de partu numeroso 130 – opinio de sterilitate 130 – opinio de morborum causis 137 de Erasistrato uaria traduntur 313 eratosthenis responsio de puncto 330 de Eretriensibus ambiguitas 46 erinnyes furiae 274 per Essentiam rei quid Thomas intellexerit 578 de Essentia, quae Aristoteles tradidit multa impugnari posse 662 – diuina quam male decreuerit Aristoteles 704 essendi ars a nemine concipi posse, nisi a Deo 581 enstasin Latini, Graeci ἐνστασιν quid appellent 617 ab Esurie quae phantasmata promantur 226 ἐτεροίωσις quid significet 196 ethicae Philosophiae princeps qui 44 in Ethicis libris Aristotelis multa esse falsa 592 de Ethicis Aristotelis lis 439 de Etymologia multa traduntur 311 eubulides Milesius contra Aristotelem 430 euclides quomodo punctum definiat 336 eudaemon apud Graecos quis sit dictus 373 eudemonicus 64 euemerus in Latinum sermonem a quo sit conuersus 73 – de Deo quid senserit 73 euemeri opinio de diis 373 de Euphorbi clypeo 106 ob Euripum Aristoteles mortuus 420 eusebius Caesariensis Episcopus quid contra uanitatem disputauerit 24 eusebius de Demonstratione Euangelica 281 – de Aristotele 416 – de Platone 154 eusebii opinio de Pythagorae patria 42 – opera 281 eustathius contra Aristotelem 448 eustathii sententia de Ideis 703 euthydemi opinio de iudicatorio ueritatis 170 expositio quid sit 600 de Expositione 600 ἐυδαίµονα Graeci quid uocitent 142 ὲζηγηµατικὸν opus sic dictum 440 F Fabius de Critolao 319

fabri sapientis uocabulo appellati 33 fallacia duplex 613 in Fallacia consequentis ostenditur quam multi faciliter labantur 613 falsum & uerum in quo consistant 267 – quid secundum Stoicos 271 inter Falsum & uerum quanta coniunctio 271 falsa sint literis mandata 31 fannio, Strabone & Valerio Messala consulibus, quid Romae de Rhetoribus & Philosophis statutum sit 319 de Fato & prouidentia quam uaria 83 febris quid & eius causa quam uaria apud Philosophos 137 febres unde eueniant uariae rationes 137 febrientem hominem unde medici antiqui cognouerint 192 felicitas uera ubi 280 – quid 418 felicitatis nomen unde 142 de Felicitatis definitione quam multa 315 felicitatem ab Aristotele umbratice somniatam esse 466 felicitatem quid efficiat, multa controuersia apud Philosophos 145 – sine bonis extrariis esse non posse 720 de Felicitate hominis quam uarie disseruerint Philosophi 405 de Felicitate hominis quanta inter Philosophos dissidia sint 139 sq. de Felicitate quam false Aristoteles senserit 719 felicem quem Socrates appellarit 142 feras homini praestare & iustitia & sapientia 246 de Feris Plutarchus quid scribat 246 ferdinandus Rex Hispaniae Mauris bellum infert 425 ferraria ab Iulio II. Pontif. hyeme obsessa 289 de Ferri & Magnetis motu 716 fides Catholica quare sic sit dicta 660 fidei nostrae principia, media, finis quomodo supra naturam sint 155 – nostrae dogmata quomodo sint stabilita 155 – nostrae fundamentum a quo sit patefactum 517 fidei Christianae laus 626 sq. – praecellentia 590 de fidei nostrae principiis 204 ex Fide Christiana quid oriatur 626 figuram omnem in orbem moueri posse 669 flauius Vopiscus de historiographis 283

Index verborum et sententiarum florentina Martiana bibliotheca 440 foemina an semen reiiciat, quanta dissidia 123 foemina Mirandulae ab aqua & uino abstinens 216 ex Foemina sola sine mare, an proles nasci possit 605 foeminae quo in loco primum exortae sint 104 – quaedam cur non pubescant 130 foemina & masculina nomina an natura, an positu sint 306 forma unde deriuetur 701 forma quid dicatur 88 formae naturales penes quid maxime distinguantur, incertum 597 de Formis naturalib. uariae sententiae 597 de Formis & Ideis Aristoteles 419 franciscus Maroneus contra Aristotelem 466 francisci Maronii sententia de coelo & terra 348 – opinio de ideis 703 – sententia de quinta essentia 703 fructuum odor & succus quare aliquando mutetur 540 Fulgur quid sit & unde fiat, magna dissensio inter Philosophos 96 fulmina quid sint & ex quib. materiis fiant, magna inter Philosophos dissidia 96 furta communia apud Aegyptios 397 de Furto lex 397 G de Gallaxia uaria traduntur 95 sq. de Gallaxia Aristotelis error 468 – diuersa opinio Aristoteli tributa 95 gallinaceus gallus hostis leonis 212 in Galliam Auerrois & Auicennae libri delati 425 galenus de rerum principiis 636 – quo tempore floruerit 424 – eximius medicus 504 galenus de medicina quae senserit 43 – quot partes Philosophiae constituerit 55 sq. – contra Aristotelem 424 – quomodo distinguat tempus 640 – de medicamentis 225 galeni sententia de anima 454 sq. – opinio de morborum causis 137 – opinio de sensus sede 492 – opinio de humano semine 122 – sententia de Deo 706 A. Gellius de Phauorino 205 gelii definitio de Analogia 310

797

contra Gellium & Simplicium disputatio 46 de Gemellis quanta dissensio 133 de Generatione quam uarie senserint Philosophi 71 – libri duo Aristotelis 433 – multa quae Aristoteles in suis libris tradidit, & rationibus impugnari posse, & impugnata 672 – & corruptione Scepticorum argumenta 385 gentium opiniones uariae de Deo 32 gentium Philosophi qui 35 – diuersi mores 218 – dogmata prorsus inania esse 475 sq. – doctrina quomodo comparetur cum Christiana doctrina 402 sqq. – sic deinceps doctrina comparatur cum Christiana 153 – famosa somnia 224 de Gentium doctrinae origine 31 sq. apud Gentes quae doctrina sit uestustior 32 gentilium uirorum sententia de felicitate 32 genus in quot species diuidatur 551 de Genere quam multa Aristoteles disputauerit 732 generum specierumque subalternarum differentiae quae 554 geometria cur fere sit falsa 339 – apud Graecos in quo honore fuerit 339 – unde sit dicta 338 geometria inuentor 38 geometriae difficultas 339 – principia unde sint petenda 326 geometriae quantum sit tribuendum 339 – geometriam totam esse falsam 339 – & Musicam & Astronomiam quis primum miscuerit 38 de Geometria quanta dissidia inter Philosophos 68 aduersus Geometras quid Sceptici attulerint 326 aduersus Geometras alia argumenta adferuntur ex Philosophis antiquis 336 germanorum ueterum mores 393 getulorum lex 148 de Globorum coelestium ordine 89 de Globis coelestibus 664 gorgias in quanto honore habitus fuerit in Graecia 173 – quibus argumentis sit usus in euertendo ueritatis iudicatorio 174 georgiae tria disputationis capita aduersus iudicatorium ueritatis 174

798

Index verborum et sententiarum

– primum caput disputationis 174 – secundum & tertium 176, 177 contra Gorgiam authoris disputatio 175 – in Gorgiam & alios quid author sit acturus 177 de Gorgia & Aristoteles & Sextus uaria prodidere 177 de Graecarum legum origine quanta superstitio 148 graeciam qui primum inhabitarint & quid de Deo senserint 73 in Graeciam sacrae literae delatae 280 in Graecia duae sectae Philosophantium 38 graeci expositores Aristotelis 439 – historici quomodo dissentiant a Latinis 282 – a barbaris quomodo distinguantur 36 graecorum mores olim 394 – opinio de substantiis animae 691 – historiae quales 282 sq. graecos oratores quis primum syderum cursum docuerit 38 inter Graecos Aristotelis expositores quanta diuersitas sit 453 graece qui contra uanitatem scripserint 24 sq. grammatica an sit necessaria ad consequendam felicitatem 315 – unde sit dicta 298 – an sit ars 65, 301 – quid secundum Charindem 299 – circa quae uersetur 66 – bifariam accipitur 297 – a quo sit ἐµπειρία dicta 298 grammaticae pars historica quae 66 – partes quae 66 – artificialis pars quae 66 – partes tres 300 grammatices figurae 312 contra Grammaticae partes historicam Scepticorum argumenta 313 – partes Scepticorum argumenta 298 – partem quae poetas interpretatur Scepticorum argumenta 314 sq. – partem artificialem argumenta 301 de Grammaticae diuisione quam multae discordiae 66 – artificialis parte uariae opiniones 66 – definitione quam uaria tradantur 66 grammaticam esse ἐµπερίαν secundum quem 65 contra Grammaticam Sceptici quot modis disputarint 297

de Grammatica quanta dissidia inter Philosophos 66 grammaticus qui sit dicendus 298 inter Grammaticum & Criticum quod sit discrimen 66 grammatici qui dicantur 298 inter Grammaticos quanta discordia in Grammaticae diuisione 66 grauis uox quid 361 gregorius Ariminensis contra Aristotelem 465 gregorii Niseni testimonium de Aristotele 458 – Nazianzeni dictum de humana eruditione 461 – Nazianzeni testimonium de Aristotele 458 guilielmus Episcopus Parisiensis contra Aristotelem 464 – Anglicus 523 gustus qualis cognitio 180 – cur aliis sensibus antepositus sit ab Aristotele 550 – & Tactus quomodo distinguantur 543 – sensus ex quibus sentiantur 508 – fallaciae exempla 545 in Gustu exemplum de incertitudine sensus 508 de Gustu 543 – quanta dissidia inter Philosophos 120 in Gustu quanta diuersitas 210 gustus uarii de melle 509 gymnosophistae 38 H hammonius quomodo definiat inductionem 602 hammonii sententia de munere intelligendi 688 harmonia quid 362 harmonia mundum gubernari 360 hebraeus Hasdai de motu 639 – quid pro uacuo aduersus Aristotelem attulerit 651 hebraei Hasdai refutatio contra definitionem temporis allatam ab Aristotele 639 – disputatio contra loci definitionem 643 – opinio de mundi unitate 669 hebraeorum sapientia unde 32 – cordis durities 281 – sententia de mundi creatione 638 – populus cur licite uasa & caeteras diuitias ab Aegyptiis abstulerit 397 – doctrina uetustior caeteris omnibus 32 – sententia de mundi unitate 665

Index verborum et sententiarum hebraeis Christus promissus 281 inter Hebraeos & Latinos discordia de Lunae motu 353 hecataei sententia de bono 141 helisabella Mauris bellum infert 425 heluetii Papae auxilio ueniunt 291 henrici Gandauensis opinio de incertitudine cognitionis humanae cumque suis fundamentis 514 heraclitus de quiete 386 heraclitus quid summum bonum appellarit 140 heraclitus Ponticus quid de principiis statuerit 77 – de melle 510 – quid de Solis figura senserit 91 – an Physicus seu moralis Philosophus fuerit 53 heraclitus Physicus dictus 47 – quid principium appellarit 80 heracliti opinio de Deo 32 – opinio de maris fluxu 101 – opinio de ueritate Philosophiae 65 – sectatores quam obscure scripserint 183 de Heracliti opinione in ueritatis iudicatorio decernendo 182 heraclitea Philosophia 57 heraclitis lapis 504 herculis furor 274 – furtum 397 de Hercule fabula 236 heremita decem annis a cibatu abstinens 217 heremiae oraculum 482 herilli opinio de bono 141 hermagoras de persuasione 322 heroas cur inter animalium rationalium species constituerit 564 herodoti historia 282 – opinio de Pythagorae patria 47 herophyli opinio de insomnio 121 herueus contra Aristotelem 466 – Theologus 418 Hesiodi dictum de toto 530 – dictum insigne de quatuor Rationalium generibus 564 sq. hierocles Pythagoraeus quid summum bonum appellarit 140 hieronymus quid de mundi anima senserit 88 – quid de Satyris scripserit 103 – de Geometria 340 – de Satyro 244 hieronymi opinio de bono 140

799

– sententia de Satyris 565 – sententia de Aristotelis doctrina 462 – dictum de Aristotele 450 hieronymum sua scripta iam publicata emendasse 412 hierophili opinio de morborum causis 137 hipparchi opinio de motu Solis 352 hipparchi sententia de coelo & terra 358 hippasus quid rerum principium appellarit 39, 80 hippasi opinio de anima 111 hippocrates medicinae author 225 – quid occasionem appellet 524 – discipulus Democriti qui primum medicam facultatem a studio sapientiae separauit 43 hippocratis opinio de nutrimento 136 hippodami politia 397 hipponactis sententia de diuersitate sexuum 124 in Hispaniam criteriorem Arabum Maurorumque lingua delata 425 hispaniarum nauigatio in nouam terram 219 hispanorum bellum aduersus Mauros 425 historia in tres personas diuisa 313 historiae partes tres 313 historica lectio apud Gentes quam fallax & quam uaria sit 282 de Historica parte Grammaticae Scepticorum argumenta 313 inter Historicos quanta dissidia sint 313 inter Historicos magna dissidia 282 sq. homerus imitator Mosaycae disciplinae 34 – apud Gentes Theologus 33 – ab Aristotele damnatur & laudatur 451 homeri dictum de Deo 725 – carmen de Oceano 235 super Homerico carmine authoris declaratio 235 homo & caetera animalia rationalia quomodo differant 568 sq. – quo pacto nutrietur in corpore materno 125 – & Angeli quomodo differant 566 – quo tempore concipiatur, magno dissensio 127 – quid sit incertum esse 126 – quid sit nemo unquam nouit 242 sq. – quid sit, apud Philosophos magna dissensio 127 – quam diu in utero maneat 127 – ex quo semine fiat magna dissensio 122 – duobus constat 214

800

Index verborum et sententiarum

homo quid sit, uariae definitiones 102 homo unde uenerit & quo uadat, multae discordiae 103 – quomodo ab omnibus brutis distinguatur 575 – an ab Idea, an ab homine generetur 698 – ex quibus constituatur, quando se plenius agnoscat 558 – quomodo possit uno uerbo Graeco ultimam differentiam exprimente definiri 574 – sub se multos habet cognitionis gradus 574 hominis partes duae 105 hominis definitionem a Platone allatam Sceptici reiiciunt 243 – felicitas quae sit, inter Philosophos magna dissensio 104 – conceptio quomodo fiat, magna controuersia inter Philosophos & medicos 124 sq. – prima forma quae secundum Aristotelem 125 – uita in quantum se prolonget 136 – anima qualis 575 – proprium quod 575 – definitio cur apud omnes Philosophos incerta 571 – interioris partes incertas & incognitas esse 558 – solam animam esse hominem 562 – definitionem incertam esse 558 – definitio secundum Aristotelem 558 de Hominis definitione uariae opiniones 559 – definitione disputationis epilogus 568 – definitione totius disputationis conclusio 571 – definitione omnes Philosophos dubitasse 571 – felicitate quam uarie disseruerint Philosophi 405 – definitione quam magna praelia 243 – aeternitate 103 – origine quanta dissensio sit 103 – sine quam uarie senserint Philosophi 103 – formati, in utero principio dissensio 125 contra Hominis definitionem aliae rationes Scepticorum 248 Hominis definitione genus quod 561 ad Hominis essentiam quae non pertineant 562 homini Platonici semidei nuncupationem tribuerunt 565 – an sit animal genus proximum 565 – felici quae necessaria 720

hominem fuisse qui in tota uita nihil comederit 224 – ex animalibus diuersarum specierum ortum esse 104 – insanum fidum iudicem esse posse 172 – & angelum quid distinguat 566 in Homine species ab Aristotele factae 102 – animae quot 108 sqq. de Homine Aristotelis doctrina quam incerta sit 476 de Homine uniuersum quid sit, quam uariae Philosophorum sententiae reperiantur 102 sqq. homines quae animantia fugiant 212 – cur loquutione uaria utantur 571 – cur quidam non rideant 603 sq. – cur quidam sint non risibiles 604 – num omnes rideant 604 homines quo in loco primum nati sint 122 – an possint usum rationis & locutionis amittere 559 hominum neminem ante obitum beatum esse dicendum 104 – diuersae species 102 – uarii mores 214 sq. – diuersa phantasmata unde 215 – diuersae temperaturae 215 – uaria delectamenta unde 215 – animae immortales unde pendeant 567 de Hominum diuersitate 214 sqq. hominibus quanta percipiendae ueritatis uis innata sit 23 – mali testes oculi 182 – prudentia unde eueniat 182 – fuisse qui nunquam somniarunt 224 in Hominibus quare color saepe mutetur 539 horatius Latinus 299 ad Humanam cognitionem exacte percipiendam cur opus sit diuina illustratione 514 in Humana certitudine esse gradus 518 sq. de Humano corpore constituendo inter Philosophos miram dissensionem uiguisse 122 sqq. humorum uariae mixtiones 215 ex Humoribus quot temperamenta constituantur 503 sqq. hydaspis fluuius 510 hylarius quomodo uerum a ueritate distinguat 164 hymni authoris 42, 128 hymni authoris de uentis 98

Index verborum et sententiarum hypallage figura 312 hyperbola figura 312 hyperides Rhetor 317 hypothesis uaria 326 sq – ex Hypothesi Geometriae principia esse petenda 326 – contra Hypotheseis Mathematicorum 326 I Iacobus Foroliuiensis insignis medicus 510 – Foroliuiensis medicus 212 – Foroliuiensis ueneno necatur 619 in Iacobo Patriarcha exemplum similitudinis natorum 135 iamblichus quid infinitum appellet 633 – Aristotelis & Platonis interpres 424 – quid dualitatem uocet 653 iamblichi Platonici opinio de Pythagorae patria 35 – sententia de daemonibus 561 – opinio de Deo 374 iatralepticae sectae author qui 43 ἰατρικὴ Medicina 298 icetis Pythagoraei opinio de terra 98 inter Ideam & Rationem discrimen 702 ideae quid sint, quam uariae rationes 706 idearum definitiones uariae 698 – causa unde 698 – de Idearum loco quanta uarietas 698 – opinio uaria 698 ideas non esse uniuersalia quaedam per sese 698 – Platonis ab Aristotele non potuisse intelligi 699 de Ideis 77 de Ideis qui nam ex numero Peripateticorum & Theologorum contra Aristotelem senserint 702 ἡγεµονικόν quid 260 ignis quare sit calidus 605 – quot modis moueatur 637 – principium rerum 635 ignis caloris proprietates 604 ignem summam possidere siccitatem 673 – intelligibilem esse Deum 32 – esse rerum principium quis existimarit 79 in Igne calor quomodo comprehendatur 604 imbres quid sint, & unde congelentur magna discordia inter Philosophos 97 incidentiam luminis & umbrae in Astrologia fallere 346 de Incorporeis Scepticorum argumenta 380

801

– quanta dissidia inter Philosophos 295 in Indiam Lusitanorum nauigatio 219 Indorum coitus cum mulieribus 235 ab Indis Scythae quomodo differant 215 indifferens quid sit incertum esse 145 – quot modis capiatur 143 de Indifferentibus Philosophi quam uarie decreuerint 144 – quantum Philosophi rixentur 145 inductio quid, secundum Aristotelem 600 – Themistium 601 – Philoponum 601 – quid, & quam debilis sit, authoritatibus monstratur 601 – quando non sit rite facta 600 – ex quibus colligatur 487 inductionis debilitas 611 – uariae definitiones 601 inductionem multipliciter falli 611 – esse falsam confirmatur authoritatibus Peripateticorum 610 – prorsus uanam esse 608 contra Inductionem multipliciter disputatur 607 – Scepticorum argumenta 370 inductione prima principia cognosci posse 608 de Inductione Themistii sententia 601, 602 – Philoponi uerba 601 – & probationes 600 indiuisibile multiplex 684 per indiuisibile quid intelligatur 336 infans quam diu in utero gestetur 128 – in utero an dormiat, an uigilet, multae dissensiones 128 – quo pacto in utero alatur & nutriatur magnae dissensiones 128 de Infantis nutrimento uaria 128 infantes cur multi uno partu generentur 130 de Infantium somniis, quam false Aristoteles scripserit 730 – risu 730 infantibus Aethiopes stigmata inusserunt 234 sq. infinitum quid secundum Pythagoreos 633 – quid sit 633 – secundum Theologos quid 634 infiniti multiplex acceptio 633 infinitum quid Melissus appellet 633 – esse negatiue cur dicatur 634 infinita demonstrari non posse 267 inpartile multiplex 685

802

Index verborum et sententiarum

insomnia an omnibus hominibus conueniant 616 – unde fiant 121 integrale quid dicatur 306 intellectus quid uocetur 199 sq. – speculatiuus triplex 690 – an fallatur, quam uaria 692 – cuius naturae sit 114, 687 – & sensus quomodo differant, uariae opiniones 686 – quam uarie distinguatur 688 – quomodo se intelligat, quam uariae opiniones 680 – quam uarie de quoquomodo intelligat, & quid intelligat 680 – duplex in homine 689 – speculatiuus quot modis requiratur 690 – officium quod 578 – nomen quam multiplex 688 – principia unde sunt hausta 684 de Intellectus nomine 688 intellectum cui rei simile faciat Aristot. 475 – immutari accidentibus amota substantia 583 – quatenus moueat materia 596 – non in omnibus hominibus esse 604 inter Intellectum & sensum discrimen 547 – quam multae differentiae ab Aristotele sint positae 686 de Intellectu & sensu quam uaria 694 – & iudicio ueritatis Democriti sententia defenditur 697 – Empedoclis opinio defenditur 695 – uariae opiniones 680 – speculatiuo quam uaria iudicia 690 – quantae dissensiones 114 – quanta dissidia inter Philosophos Aristotelis opinio 418 sq. in Intellectu substantiae spectrum seu imago unde accidat 583 – num sensus causa seu occasio sit 536 – nihil esse posse, quin prius fuerit in sensu 534 de Intelligendi modo uaria 576 – modo quam uariae Aristoteles senserit 680 – munere Aristoteles quam debiliter disseruerit 686 – munere quam uaria tradantur 688 in Intelligendo quam uarius error possit obrepere propter phantasmata 581 intermedia fallere 346

interpretes Graeci Aristotelis ex quibus commentaria conficere potuerint 28 ioannes Canonicus contra Aristotelem 466 Ioannes Franciscus Picus fit exul 290 ioannis Francisci Pici & Ioannis Pici iudicium de Philosophis antiquis & iunioribus 402 sqq. ioan. Gerson contra Aristotelem 685 ioannes Monardus medicus & Francisci Pici praeceptor 542 ioannes Picus Mirandula in quibus locis sua scripta emendarit 412 ioannis Pici Mirandulae sententia de daemonibus 562 – opinio de Deo 562 – opinio & ratio de Idearum loco 698 – sententia de octaua sphaera 356 – opinio de Dialogis Platonis 58 – sententia de Geometria 339 ioannis de Regio monte opinio de maxima Solis declinatione 353 ioannes Scholasticus interpres Aristotelis 642 ioannis Scholastici Commentaria in libros Aristotelis de Generatione 674 ioannes Scotus de Auerroe 427 – contra Aristotelem 465 ioannis Scoti doctrina 404 ioannis Scoti argumenta non satis uirium habere contra opinionem Henrici Gandauensis, de incertitudine cognitionis humanae 515 contra Ioannis Scoti opinionem de notitia intuitiua argumenta 524 iob sententia de numero coelorum 356 in Ionica Philosophia magna dissensio 39 ionici Philosophi quomdo differant a Pythagoraeis 41 ionii Philosophi 38 iosephus Rhacendites de inductione 610 iosephi Rhacenditis uerba de Nymphis 572 iosephus Historiographus 283 iris unde fiat 677 – quando fiat, magna dissensio 97 iris coelestis arcus Thaumantis filia dicta 97 – a Poetis cur Phoebe dicta, & Phoebi soror 678 – quam magna fieri possit 677 iris quid sit, & unde facta sit inter Philosophos magna dissensio 97 iridis nocturnae causa 677 iridis qualitas 677 de Iride Aristotelis error 468

Index verborum et sententiarum de Iride Aristotelis opinio 676 isidis nomen cur Soli sit inditum 74 Italia Graecia magna dicta 38 in Italia quod philosophandi genus floruerit 424 – itali Philosophi 38 – puerorum olim amatores 389 iudaei cur a suilla carne abstineant 398 iudaeorum obstinatio 284 iudicatorium quid iuxta Physicos 178 – triplex iuxta Carneadem 192 – rationale trifariam 160 – ueritatis quot modis a Scepticis refutetur 202 – ueritatis quomodo Cyrenaici constituant 194 – an demonstratione indigeat 163 – ueritatis trifariam esse 159 – hominibus esse commune 194 – ueritatis cur non sit, Scepticorum argumenta 162 – κριτήριον a Graecis uocatum quot modis capiatur 159 – quot modis capiatur 159 – unde oriatur 199 – multifariam acceptum 159 – ueritatis cur sit, ostenditur Dogmaticorum argumentis 163 – ueritatis utrum habeatur 161 – ueritatis in Phantasiam non debere referri 261 sq. – cui nomen est, secundum quod, quibus argumentis Pyrrhonii repellant 259 iudicatorium ueritatis a Scepticis trifariam statuitur 242 – uerum quod sit 227 iudicatorium quod uocatur, per quod, quibus argumentis repellant Sceptici, & quod ea nihil aduersantur Christianae disciplinae 251 sq. iudicatorium primum Carneadis 191 – ueritatis duplex secundum Aristotelem 199 sub Iudicatorio nomine quae comprehendantur 161 de Iudicatorio ueritatis apud Philosophos quam uaria iudicia 159 – ueritatis opiniones ad quinque capita reduci posse 202 – quam recte agatur 159 iudicatoria quot, secundum Cyrenaicos 194 iudicatoria esse affectus 191 per Iudicium sensus quid intelligatur 487

803

de Iudicio sapientum quam multa ambigua 719 a Iudicio praecipiti esse abstinendum 222 de Iudiciis quam diuersa 149 iulius Pontifex secundus moritur 289 sq. iulius secundus Pontifex Romanus in Alphonsum Ferrariensem principem bellum molitur 289 de Iunone fabula 395 Iupiter πατὴρ ἀνδῶν τε θεῶν τε 416 Iouis & Iunonis color 346 de Ioue & Saturno fabula 396 ius unde dictum 148 iura ciuilia qualia nostrae aetatis 148 iureconsulti quam maxime discrepent in interpretandis legibus 150 iustinianus legum castigator 149 iustinus Philosophus contra Aristotelem 458 – de Platone 154 iustinus Martyr de Aristotele 420 – contra uanitatem quid disputauerit 24 Iustinus Philosophus & Martyr, quid de Orpheo testetur 33 – de principiis naturalibus 77 Iustini Martyris opinio de Ideis 698 iustini Philosophi testimonium de humana Philosophia 462 iustum ab utili quomodo discernatur 142 K Κενόφρων Aristoteles a quo dictus 411 κλοθὼ una ex tribus Parcis 187 κριήριον quid dicatur & quam uariis modis utatur 159 L Laconica & Chilonia 448 Lacedaemoniensium lex de Rhetoribus 67 Lachesis una ex tribus Parcis 187 laconensium cultus 396 lactantius de Archesilao 190 – contra Aristotelem 457 Lactantii opinio de monstris 134 lacteus circulus quomdo a cometis differat 678 lacteum orbem esse Solis tramitem 95 de Lacteo orbe quanta discordia inter Philosophos 95 de Lacteo circulo quam uariae opiniones 678 laedo uerbum unde sit deductum 311 laestrigonae populi 215 laërtius de libris Aristotelis 432 sq.

804

Index verborum et sententiarum

laërtii opinio de Pythagorae patria 35 lapis unde sit dictus 311 lateranense concilium 110 latini expositores Aristotelis 440 latinorum historiae quales 282 inter Latinos Aristotelis expositores quanta diuersitas sit 453 latine qui contra Vanitatem scripserint 24 latrocinium apud Germanos olim non infame 393 laurentius Valla de Etymologia quid disseruerit 312 laurentii Vallae opinio de sensibus 221 laurus Alexandrina 607 Leandri opinio de Pythagorae patria 47 a Lectoribus author quid petat 28 λεκτὰ signa 274 λεκτών quid uocitent Stoici 274 – quid significet 163 Leo decimus Pontifex in locum Iulii II. suffectus 291 – Pontifex creatus 451 leon Phliasiorum tyrannus Pythagoram interrogat, qualis homo esset 35 de Leporum generatione 208 leporibus Hepatabisaltiis duo corda inesse 622 leucippi opinio de terra 98 lex de caede 320 – perfectae libertatis 406 – duodecim Tabularum 398 – in Perside 320 – Cretensium de Rhetorica 319 – Moysis in Graecam linguam conuersa 154 legis Christianae diuinae laus 396 – diuinae beneficium 400 legislatores quam uarii 148 – antiqui unde suas leges traxerint 149 leges Lycurgi 394 – Atheniensum 320 – num omnes iustae sint 148 – uariae apud uarias nationes 147 – & canones 225 – antiquatae 149 – ciuiles nostrae aetatis quales 149 – abrogatae apud Romanos 148 – propriae & priuatae cuiusque ciuitatis 149 legum interpretes philosophorum imitatores 148 – Latinarum uarietates 148 De Legum Graecarum origine quanta superstitio 148 leges esse uincula ciuitatis 320

de Legibus Rom. 319 sine Legibus gentes olim uixisse 150 liber uitae 736 libri I. examinis uanitatis doctrinae Gentium materia 25 libri Aristotelis qui nunc in manibus sunt, an legitimi Aristotelis sint 569 – auscultatorii unde 48 ληγὸν quid 276 linea an lineae aptetur 724 – quid 330 de Linea controuersia 330 – quae dicitur a Graecis ἕλιξ an Aristoteles recte senserit 670 Liuii historia 282 locus quid 387, 641 – an sit immobilis 643 – an sit superficies 642 loci definitio ab Aristotele tradita, a Philopono & aliis impugnata 641 de Loco quam uarie senserint Philosophi 70 – Scepticorum argumenta 387 – disputatio 641 loci octo Aenesidemi ad assensum cohibendum 206 – quinque ad assensum cohibendum a Scepticis iunioribus positi 206 – decem ad assensum cohibendum & opponendum 205 – quinque ad assensum cohibendum qui a iunioribus Scepticis referuntur 206 logicae institutiones authoris 102 de Logico genere quanta controuersia 52 λογονοητικὴ quid 574 longitudo an in intellectibilibus reperiatur 329 de Longitudine & latitudine Geometrarum 328 luciani dictum 284 a Luciano cur doctrina Gentium sit irrisa 152 lucretius de rerum principiis 32 contra Lucretium intentio 107 ludouicus Carrus Medicus insignis 529 lumbrici unde nascantur 208 lumen propheticum unde deriuetur 700 – quod dicatur esse Deum 520 luminis & umbrae incidentiam in Astrologia fallere 346 luna orbiculare corpus 533 – pro Deo habita ab Aegyptiis 74 – an moueatur 99 lunae figura aliter apparet, concipiturque, quam sit 581

Index verborum et sententiarum – constellatio 350 – cursus quot diebus conficiatur 353 – distantia 94 de Lunae magnitudine 90 – motus dissensio 353 – figura 353 – & Solis eclypsi 93 – sede controuersia 350 lunae Osiridis nomen inditum 74 lunam iuxta Cylindi formam conditam esse 91 de Luna & Sole plures opiniones traduntur 91 – eiusque natura 92 lunas multas esse 92 lupi ceruarii color cur saepe mutetur 541 lusciniae natura 569 sq. lusitani nautae 678 lusitanorum nauigatio in Indiam 219 Lybies a quo cibo abstinuerint 396 lycia philosophia 48 lycurgus sapiens apud Gentes 33 – legislator 148 lycurgi lex 319 – leges 394 lysias de Rhetorica quae senserit 66 lysis quid de Deo senserit 75 M magi nomen odiosum 41 magis quatenus spiritus uenesci obediant 41 magentenus contra Aristotelem 448 magenteni sententia de humana Philosophia 462 de Magnetis & terrae motu uariae sententiae 716 sq. malum quid sit, quis recte ostenderit 406 – quid sit uaria bella inter Philosophos 144 – quid, uaria dissidia 391 malorum & bonorum distinctio unde sit nata 139 – diuisio 143 de Malis, quam uarie & indifferenter Philosophi decreuerint 143 marcus Antonius Philosophus & imperator 260 – de Scaro pisce 607 Marcus Varro de lingua Latina 310 – Varro quomodo Beatam & Beatissimam uitam distinguat 142 marci Varronis opinio de idearum loco 698 mare quomodo terram circumeat 100 maris salsugo & sapor unde fiat, uariae opiniones 100

805

– fluxus unde fiat, uariae opiniones 100 – auctio quando fiat 101 marium generationis causa quae 123 sq. mares qui in loco primo educti fuerint 135 marini Platonici opinio de Dialogis Platonis 58 – opinio de intellectus agentis natura 689 maronis opinio de anima 112 martis constellatio 346 – color 346 – sedes incerta 353 de Martis motu lis 353 martiana Florentina bibliotheca 440 marsilii Ficini opinio de doctrina Platonis 58 materia prima nutrix cur appelletur 235 materia primi libri examinis uanitatis 25 – secundi libri uanitatis gentium 26 – sequentium librorum scilicet IIII–V. VI 27 – tertii libri de Examine uanitatis gentium 26 – an moueat intellectum 592 materia infinita 633 – a Iamblicho dualitas nominata 653 – cur non sit aeterna 653 mathematica disciplina circa quae uersetur 724 mathematicarum quibus nomen obtigit, dicuntur abstrahi a naturalib. reb. 595 mathematicas pietatis scientias non esse 340 super Mathematicis artibus Philosophi quantum dissentiant 68 mathematici quid de Ecclypsi sentiant 93 mathematici ab auditoribus Pythagoraeorum indigni habiti 39 – an inter se consentiant 90 mathematicorum nostrorum sententia de Solis & Lunae distantia a terra 94 contra Mathematicorum Hypotheseis 326 – definitiones Scepticorum argumenta 328 mathematicis nihil illustrius esse secundum Ciceronem 339 inter Mathematicos ueteres dissensio quanta 90 – & auditores Pythagorae magna dissensio 39 masculina & foeminina nomina natura ne an positu sint 306 massagetharum mores 394, 399 maurorum lingua in Hispaniam delata 425 aduersus Mauros bellum Hispanorum 425 ad Mauros quando Philosophia peruenerit 49 medicam facultatem quid primum a studio sapientiae separauerit 43 medicina in quot partes sit diuisa 43

806

Index verborum et sententiarum

medicinae partitio 43 – diuisio a Philosophia 43 – rationalis author qui 43 de Medicina quam uariae dissensiones 43 de Medicamentis 619 medici antiqui unde febrientem hominem cognouerint 192 – Methodici 43 – rationales qui appellati sint 44 medicorum opiniones de conceptu & sterilitatis causis 129 – sententia de uteri ferendi mora 127 – opinio de similitudine natorum 134 – diuersae opiniones de nutrimento 134 – opinio de hominis prima forma in utero 125 – opinio de humano semine 122 megarici unde dicti sint 46 megasthenes rerum Indicarum scriptor 733 mel Colchicum 256 – Sardoum & Ponticum 256 De Mellis gustu quanta dissidia 256 – Democritus quis senserit 256 melampus bestiarum uocum interpret 246 melampum sermones animalium percalluisse 569 melesagorae Eleusinii somnium 244 melissus quid infinitum appellet 633 melissi I. & tertia defensio 631 membra intranea corporum uiuentium praepostere collocata, & defuisse & superfuisse 606 memoria circa quae uersetur 199 – unde sit dicta 199 mens quid nuncupetur 200 – & sensus cui rei comparentur 160 mentem quid appellet Augustinus 575 – quomodo Parmenides describat 179 de Mente Aristotelis opinio 453 de Mentium separatarum numero 703 mentes separatas otiosas esse quiescente motu 703 in mentib. separatis fallacia duplex 703 menstrua quid sint 123 – sanguinis unde fiant 104 de Mercurii sede controuersia 351 – motu dissensiones 351 meroës 216 mesenii opinio de homine 102 in Metaphysicis libris Aristoteles diuersitas 440 de Metaphysicis quid senserint Sceptici 375 – Aristotelis 693

metapontinus quid rerum principium appellarit 80 meteorologicae unde nuncupatae 675 in Meteorologicis libris rationes demonstrationum positae, falsae 675 de Meteorologicis quanta discordia sit 95 metrodorus de Grammatica 298 metrodori opinio de mundi materia 88 – opinio de uentis 98 – Chii opinio de sede Solis 351 – opinio de iudicatorio ueritatis 178 – opinio de Terrae motu 100 – opinio de Iride 97 – opinio de nebulis 97 michaël Ephesius aestus in scribendo 451 michaëlis opinio de speciebus 732 michaëlis Ephesii sententia de definitione 552 contra Michaëlem Ephesium 541 midae fabula de Satyrico daemone 566 milesius Thales quid de Deo senserit 70 minerua ex Iouis capite nata 698 mineruam per Ideas intelligi 698 minos Cretensium unde suas leges habeat 148 mirandula oppidum a Iulio II. Pontif. obsessa 290 mirandulae mulier quaedam a potu & cibo abstinens 216 mirrhae odor quibus gratus sit 212 monimi sententia de iudicatorio ueritatis 178 de Monstrosis puerperiis quam multa bella 133 morbi unde fiant 136 – spiritales unde dicti 136 – cur fiant uariae rationes 136 morborum causae unde quam uaria tradantur 136 mortem esse putredinem quandam 138 de morte & eius causa quam uaria 138 mortale uerbum cur adiiciatur definitioni hominis 560 mortale peccatum non esse differentiam hominis 572 de Mortalitate diuersae differentiae 567 mortalitates quomodo inter se differant 567 mores unde 138 – uarii hominum 214 – apud Philosophos quanta dissidia 393 moralem certitudinem esse 518 aduersus Moralem Philosophiam Scepticorum argumenta 390 de Morali Philosophia quid senserint Philosophi 72

Index verborum et sententiarum morales Philosophi unde dicti sunt 46 moschus Phenicius quid de rerum principiis statuerit 82 motus quid secundum Aristotelem 637 – quomodo ex accidenti bifariam fieri possit 718 – cur non sit aeternus 653 – an fiat per uacuum 647 – cur sit aeternus 653 motus difinitio secundum Aristotelem falsae 637 – uariae species 662 motus definitionem ab Aristotele traditam esse 637 – aeternitatem esse falsam ab Aristotele traditam 653 de Motus unitate 733 de Motus aeternitate 653 motum sempiternum, infinitum in se non esse 713 ante Motum an fuerit motus 653 de Motu liber unus Aristotelis 433 – magnetis & ferri quam uariae sententiae 716 – uni formi sphaerae octauae 671 – dogmata multa improbata 638 – stellarum controuersia 349 – dogmata rationibus & authoritatibus impugnari solere 637 – Sphaerae octauae quanta dissidia 347 – Planetarum quanta controuersia 351 – Scepticorum argumenta 382 motuum tria genera secundum Dionysium 670 de Motuum & quietis diuersitate 225 – supputatione uaria in uniuersum 346 de Motuum coelestium numero 703 motus primos inaequales esse duplicem ob causam 647 moueri quidpiam quomodo bifariam ex accidenti possit 718 quicquid Mouetur, ab alio mouetur, an uerum sit examinatur 716 moysis Narbonensis responsionis de motu remotio 638 moyses diuinitus doctus 280 moysis doctrina unde sit confirmata 280 – scripta de mundi creatione 654 – sententia de principio mundi 467 mularum foetus in regionibus Africae quale 131 muli quomodo nascantur 208 mulieres cur non caluescant 122

807

mulieres cur uiris calidiores sint 104 – quo potu steriles reddantur 622 mundus a quo sit factus 655 – cur non sit aeternus 654 – cur orbis sit dictus 90 de Mundi principio error Aristotelis 464 – magnitudine & unitate 85 – figura quam uariae opiniones 86 de Mundi materia quam uaria tradantur 86 – forma & anima quam uaria prodantur 88 – & terrae unitate uariae opiniones 665 – constitutione & fine quam uaria prodantur a Philosophis 82 – unitate Plutarchi uerba 666 – creatione quam uaria tradantur 82 – aeternitate quam uaria tradantur 84 – principio uariae opiniones 654 – aeternitate Aristotelis opinio quam falsa sit 653 – unitate Aristotelis rationes authoritatibus refutantur 665 – aeternitate Aristotelis argumenta esse infirma 653 sq. – aeternitate Peripateticorum assertionem esse falsam 657 – fine 82 mundum esse animal 88 – harmonia gubernari 360 – quomodo ueteres appellarint 82 – nullum principium habuisse, neque etiam finem habiturum 82 – esse infinitum 85 – pro uniuersum esse habitum 85 – esse aeternum eiusque generationem esse aeternam 656 de Mundo Plutarchi uaria dogmata 666 – uacuo quam multa 86 mundus plures esse posse 669 – quosdam animalibus esse destitutos 85 – multos esse secundum quosdam 85 mures sine coitu concipi & generari 606 musica an sit ars 68 musica circa quae uersetur 358 – cur uitae non sit utilis 359 – in sacris literis semper celebrata 360 – quibus rebus constet 360 aduersus Musicam quid Ephectici disputarint 360 pro Musica contra Ephecticos author 360 de Musica facultate 69 musici qui dicantur 360

808

Index verborum et sententiarum

mutabilitatem in obiecto, non esse rationem gignendi, sed naturam ipsius, quae est mutabilis 654 contra Mutationem naturalem Scepticorum argumenta 385 mutina urbs armis mulctata 290 mycenae quo numero usurpentur 307 mytilenaeis Pittaci lex interdicta 148 N de Natorum similitudinis & dissimilitudinis opinione ab Aristotele recitata 134 – similitudine & dissimilitudine quam magna lis 134 – similitudinem & dissimilitudinem causis ratio 134 natura quid sit, quam uaria tradantur 77 – quid sit, incerta apud Philosophos 655 de Natura quam aduersa scripserit Aristoteles 725 super Natura Philosophorum dissensio 76 naturalem Philosophiam male ab Aristotele esse scriptam 466 de Naturali imitatione Scepticorum argumenta 382 nausiphanis sententia de iudicatorio ueritatis 173 nauigatio Lusitanorum in Indiam 219 nazianzenus quibus in locis seipsum emendarit 411 – contra Iulianum Imperatorem 280 nazianzeni uerba de Pythagoricis 404 nebulae quid sint & unde fiant, magna dissensio inter Philosophos 97 ex Negatione uniuersali, affirmatio 615 neleus Scepsius Aristotelis libros terrae defodit 439 – instaurator librorum Aristotelis 438 neptunus aquae inuentor 70 – quibus hostiis olim placatus fuerit 398 neronis tempestate qui Philosophi uixerint 423 nestor sapiens apud Gentes 33 niceas de quiete 386 nicaeae Siracusii opinio de Terrae motu 99 – opinio de coelo & terra 345 nicolaus Cusa de sensibus 222 – animantibus prudentiam tribuit 569 – cui sectae addictus fuerit 56 – de Odoratu 510 – contra Aristotelem 465 nicolai Cusae sententia de puncto 336

– sententia de mundi aeternitate 657 – opinio de Ideis 703 – sententia de ueritate cognoscenda 531 – opinio de Terra 99 nicolai Damasceni opinio de naturalibus principiis 631 nicolaus Lyra contra Aristotelem & Philosophorum doctrinam 466 nilus pro Deo habitus ob fertilitatem 80 nix nigra apud Anaxagoram 179 – cur sit nigra 204 νοητικὴ qualis differentia 574 nomina non sint eodem omnibus eadem lingua utentibus 306 – an positione an natura constent 306 – masculina & foemina naturáne an positu sint 306 de Nominum impositione apud Grammaticos 306 inter Nominales diuersitas in Aristotele interpretando 454 notio quid nuncupetur 200 – unde fiat 273 notio unde 200 notiones & cogitationes ex quibus in animo oriantur 273 notionum modi 351 notitia nostra ubi ortum habeat 578 – euidentia quid sit 524 – intuitiua quid sit, incerta 524 de Notitia intuitiua & de Euidentia quam acerrimae sint controuersiae 524 de Nubib. Aristotelis opinio 725 numenius de Archesilao 190 – Pythagoraeus 423 – de Platone 186 – de Carneade 190 numerus principium rerum 180 – dualis apud Graecos 306 numeri apud Grammaticos 306 ex Nutrimento colores saepe mutari 541 – de Nutrimento in corpore uaria 136 – animantium quam uaria 211 nymphas scias esse, sed mortales 103 – longaeuas esse 572 de Nymphis quam uariae opiniones sint 103 – apud Aristotelem 572 – & Empusis 567 O de O, littera eiusque pronunciatione 302 occasio quid 524

Index verborum et sententiarum oculi hominibus mali testes 182 oculum partem nostri corporis mobilissimam esse 496 de Oculo senis Aristotelis opinio 733 de Odio & amicitia 225 odorum genera septem 544 – Innumerae species 544 de Odoratu magna disceptatio 120 in Oeconomicis libris Aristotelis multa falsa 719 oenomaus Graecus Philosophus ab Apolline bis deceptus 415 oenopius Chius quot principia rerum numerarit 81 ὄλβιον uocabulum unde sit deriuatum 142 olfactus an mutari possit 543 de Olfactu 543 oliuerius Hostiensis Episcopus 216 olympiodori sententia de libris Aristotelis 438 – sententia de Meteorologicis 675 onomacritus quid de principiis rerum statuerit 81 operatio propria cuiuslibet rei, cognitione certa & exacta percipi non posse 598 operationes contrariae unde prodeant 53 ophiogenes 215 opinio quid dicatur 200 contra Orationem Grammaticam quid Sceptici causentur 304 organorum peritia quomdo sit dicta 358 origenes quid de rerum principio senserit 75 – de Philosophia Socratica 38 origenis testimonium de Aristotelis doctrina 459 – opinio de Academia tertia 60 orpheus Theologus apud Gentes fuit 33 – quid de Deo senserit 75 orthographia quibus constet 307 de Orthographia 307 oscyamum suibus gratissimum 211 osiridis nomen cur Lunae sit inditum 74 ex Ouis quomodo animantia nascantur 208 oues ubi fel. habeant 614 ouidius de Colore Chameleontis 452 – de formatione hominis 126 ouidii dictum de cognitionis modo 591 P palinodiam cur scriptores cecinerint 629 palumba uirgo a cibo abstinens 224 panaetii opinio de anima 108 – opinio de bono 146

809

panis in sacramento altaris qualis 579 in Pannonia albi corui 542 papiliones unde nascantur 207 de Parallelis controuersia 332 parcae tres cur ab antiquis sint constitutae 187 de Pariendi tempore quanta dissidia 127 parma ab Iulio II. capta 291 parmenidis opinio de rerum principio 80, 631 – prima defensio 631 – opinio de intellectu & sensu defenditur 694 – uerba de rerum principiis 631 – tertia defensio 634 – quarta defensio 636 – opinio de Terrae motu 100 – opinio de hominis origine 104 – opinio de monstris 134 – opinio de anima 111 de Parmenidis ratione & opinione contra iudicatorium ueritatis 179 pars quid dicatur 329 de Parte & toto controuersia 385 parthorum lex de Polygamis 148 particulari esse similia 609 – esse infinita 609 partum numerosum raro septenarium excedere 132 de Partu numeroso quam magna dissensio 132 de Paschatis celebritate controuersia 357 passer albus uisus 541 πάθη a Cyrenaicis quae dicantur 194 – quid Philosophi appellarint 120 πάθου in causa esse, ut colores in animalibus mutentur 542 pauli Apostoli dictum de sapientia Philosophorum 157 – Apostoli eloquentia 325 – dictum de Dei gloria 405 pauli iurisconsulti sententia de partu numeroso 132 πείθω quid significet 318 perdix alba 541 perdices albae unde fiant 542 – nigrae in India 542 perdicibus Paphlagoniis duo fuisse corda 606 – Paphlagoniis duo inesse corda 622 periclis seruus dormiens in summo tecti culmine spaciabat 617 de Periclis seruo 569 de Periherminias libro controuersia 437 περιοδονοµένη Phantasia 191

810

Index verborum et sententiarum

peripatetica secta unde 431 – disciplina unde sit dicta 47 in Peripatetica Philosophia quam multae sectae 48 peripatetici unde dicti 47 – quot causas posuerint 76 – contra Platonem & noui Academici contra illos 153 – de demonstratione 367 peripatetici quid uirtutes appellarint 147 peripateticorum doctrina quam ambigua sit 87 – definitio de Philosophia 37 – opinio de terrae motu 100 – sententia de bono 141 – sententiae de animae motu 685 – assertionem de mundi aeternitate esse falsam 657 ex Peripateticis quinam contra Aristotelem ideis senserint 702 peritia quid 298 persae de Deo quid senserint 372 persarum lex 148 – uestitus 235 – mores 394 in Perside lex 320 – mos de coniugio 236 persuasibile trifariam diuiditur iuxta Carneadem 192 – trifariam dicitur 322 persuasio an sit finis Rhetoricae 325 – a Graecis quomodo sit dicta 317 pes unde constituatur 363 petrus Aponensis contra Aristotelem 448 petri Aureoli opinio de mentibus separatis 704 phaenias Eressius de Plantis 435 de Phaenissis mulieribus 399 de φαµεν dictione controuersia 417 phantasia quid sit 584 – unde sit dicta 231 – apud Stoicos quod modis accipiatur 189 phantasia persuasibilis quae & quottuplex 191 – conuulsilis quomodo distinguatur 192 – captatrix quid 274 – multiplex secundum Carneadem 191 – definitio secundum Aristotelem 584 phantasiae uariae distinctiones secundum Epicurum 274 phantasiam ex uario sensu uariari 548 – omnem esse ueram secundum nonnullos 262

– nullo modo iudicatorium ueritatis dici posse 265 – captatricem esse ueritatis iudicatorium 196 de Phantasia uariae dissensiones 60 – discordia 116 – inter Stoicos quanta dissidia 197 ex Phantasia rationis iudicium multipliciter mutari 548 phantasiarum distinctio 263 de Phantasiarum mutationibus 263 phantasiis opiniones ueras & falsas inditas esse 202 phantasias omnes esse imagines fallaces 262 phantasma saepe a re ipsa trahitur 581 – quomodo speculi uice utatur 581 – quid 584 – prodire ex accidentibus 579 propter Phantasmata quam uarius error possit accidere in intelligendo 581 pharmaceutica medicina 43 pharo insula 101 phauorinus quot libros de sustinendis assensibus scripserit 205 – quid de Astrologia senserit 68 phauorini opinio de numero stellarum erraticarum 350 pherecydes quid de anima immortalitate senserit 512 – Syrus de terrae principio 630 – Syrus Terram principium esse dixit 79 – Praeceptor Pythagorae 36 philolaus quid de Deo senserit 75 – author carminum aureorum 40 philolai ratio in iudicatorio ueritatis asserendo 180 – opinio de anima hominis 104 – opinio de terra 99 – opinio de ueritate Philosophiae 64 philon omnibus animantibus rationem tribuit 571 philoponus contra Aristotelem 447 – quomodo definitionem Loci ab Aristotele allatam impugnet 641 – de demonstratione 593 – de Aristotele 430 philoponi uerba de Aristotelis Philosophia 415 – disputatio contra Aristotelem 648 – sententia de inductione 601 philoponum inductionem semper pro re incerta habuisse 610

Index verborum et sententiarum – Aristotelis libros de coelo in multis rebus impugnasse 670 ex Philopono quae duci possint contra Aristotelem 723 philosophandi genus inter gentes quam uarium 37 de Philosophandi uario studio 422 philosophantium sectae quam uariae 37 philosophia Stoica 45 – moralis quae 53 – Eleatica 38 – dogmatica 55 – in quot partes sit partita 52 – primum in Italia instituta 38 – quae nunc maxime in precio sit 51 – cur imitatrix sapientiae a Pythagora sit dicta 37 philosophiae nomen unde 31 – definitiones multae 35 – definitio 35 – generalis secta 38 – uariae sectae 38 – quatuor partes secundum Galenum 55 – naturalis praecepta quis primum tradiderit 33 philosophiae humanae moralis partes 53 – rationalis duae partes 63 philosophiae tres supremae & maximae generales partes secundum Sextum 55 – omnes sectae unde denominatae 46 – moralis genera quot 53 – partes uariae ab uariis sectis traditae 52 super Philosophiae ueritate nihil certi adferri posse 61 – quanta dissidia inter Philosophos 63 de Philosophia Socratica eiusque diuisione 44 in Philosophia Ionica multa secta 38 philosophi & sapientis discrimen 36 philosophi Ionii 38 – Electores 50 – Itali 38 – nostri quomodo uertum a ueritate distinxerint 163 – quot bonorum genera constituerint 391 – Gentium de rerum omnium principio disserentes an conueniant 72 – Gentium super Mathematicis artibus quantum dissentiant 68 – quo pacto sese per aetates impugnarint 51 philosophi quantum dissentiant super ueritate Philosophiae 63 – quando Roma eiecti fuerint 319

811

– quam uarie senserint de supernaturali Philosophia 69 – unde in Aethiopia 38 – Gentium quam uarie senserint de Grammatica, de Rhetorica & Dialectica, quae instrumenta captandae ueritatis haberi solent 65 – qui dicantur 36 – Sceptici quales 50 – Eleatici 38 philosophi antiqui quid de animantium prudentia senserint 558 philosophi de bonis & malis quam uarie decreuerint 143 philosophorum Gentilium sententia de mundi & terrae unitate 665 – doctrina unde pendeat 402 – omnium dogmata unde manauerint 408 – sectae omnes ad tria genera reductae 63 – dissensiones unde nam hauserit author 72 – dissidia de Dialectica 67 – quam uariae sententiae inueniantur de homine, id est, mundo minori quid 102 – dissensio de Globorum coelestium ordine 89 – sectae quatenus aliquid umbrae ueritatis consecutae sint 402 – doctrina unde constet 466 – uariae sectae 422 – literae quam utilitatem adferant 151 – multi in Nouo Testamento sudarunt 154 – definitiones de sapientia 33 de Philosophorum antiquorum studio in contradicendo 202 – nominis origine magna dissensio 35 inter Philosophorum sectas experientissima quae 293 – sectas omnes quanta dissidia sint de qualibet re 229 philosophos omnes aliquid ex sacris literis didicisse 154 – gentium nec in partienda sua Philosophia, nec in colenda conuenire 52 – gentium fere ab omnibus uiris doctis esse damnatos 153 – gentium de rerum principio non conuenisse 76 – gentium discorditer de mundi partibus disseruisse 89 inter Philosophos gentium quanta sit dissensio super causis rerum, super natura 76 – quanta de qualibet re diuersitas 453

812

Index verborum et sententiarum

– de omni re controuersiam 146 – praecipuos nullam concordiam esse 63 – de Grammatica quanta dissidia 65 inter Philosophos gentium an ulla sit ueritas 55 – quanta dissidia sint super Philosophiae ueritate 65 – antiquos disputatio de ueritate 165 inter Philosophos quanta dissidia de summo bono deque hominis felicitate 139 – de bono quanta dissidia 390 apud Philosophos quam diuersa iudicia de ueritatis iudicatorio 160 – Gentium eloquentiam & rerum notitiam uiguisse 407 – antiquos non extitisse, qui terrae primatum dederint 630 – ueteres hominis definitio cur incerta 571 apud Philosophos priscos uariae opiniones de Deo 32 sq. de Philosophis antiquis & iunioribus authoris iudicium 402 sqq. in Philosophis nominandis de claro discerniculo 47 phthongus quid 362 phthongi consonantes & dissonantes; ita & symphonae & diaphonae distantiae 362 phtongorum distributio 362 physicae scientiae finis qui 593 physicam male ab Aristotele esse scriptam 600 in Physica demonstratione quam multi errores sint 630 in Physicis placitis referendis ab Aristotele multi errores commissi 630 physici unde dicti sint 46 – qui fluxerint a Thalete 178 – & Physiologi quomdo olim sint dicti 33 physicorum libri quot 433 – opinio de iudicatorio ueritatis 178 contra Physicos quid Ephectici disseruerint 378 de Physicis & Metaphysicis libris Aristot. quanta lis 433 pigmaei 215 pindarus de Aesculapio quid scribat 314 pisces num omnes serratos dentes habeant 607 de Piscibus quam uaria Aristoteles disseruerit 729 – quam multa aduersa scripserit Aristoteles 727

in Piscibus multis colorem uariari 541 πιθανὴ phantasia quae 191 placentia a Papa capta 291 planetae an semper eodem in loco uideantur 345 – quomodo moueantur, quanta sit controuersia 349 planetarum ordo multiplex apud Mathematicos ueteres 89 de Planetarum sede quanta controuersia sit 350 – uniformitate & uelocitate controuersia 350 – ordine controuersia 345 – motu quanta uarietas 351 – coniunctionibus 609 inter Planetas medius qui 89 de Planicie controuersia 334 de Plantis multa rara 607 platanus Gortinia & Cypria 620 Plato de laude Aristotelis 409 – Moyses Atticus dictus 154 – in quot partes Philosophiam distribuerit 53 – quomodo differat a Xenophonte 44 – quomodo definierit rhetoricam 317 – bona quomodo distinxerit 390 – de anima 342 – a quibus sit excultus 423 – in Aegyptum iuit ob Astrologiam 44, 407 – de Gorgia 173 – & Aristoteles ubi maxime discordent 143 – quid summum bonum appellet 141 – de causis naturalibus quid decreuerit 76 – quid de mundo senserit 85 – de anima quid senserit uariae sententiae 107 – quid de rerum principio senserit 75 – quem in Philosophia humana & diuina imitatus sit 44 – de persuasione 322 – de uero quid senserit 271 – de Rhetorica quae senserit 66 – quomodo dictum Hesiodi de Toto exposuerit 530 – Moyses Atticus a Numenio dictus 154 – de animae motibus 684 – cui rei coelum adscripserit 663 – quomodo de Ideis senserit 702 Platonis opinio de sede rationis 113 – opinio de mundi principio 655 – opinio de Deo eiusque sede 32 – sententia de Deo 710 – opinio de motu magnetis & ferri 716 – de mundi forma 88

Index verborum et sententiarum – de terraemotu 100 – successores 47 – uarietas de anima 105 – sententia de anima 107 – opinionem de Deo quam uarie Platonici interpretati sint 75 – opinio de sensu 116 – ratio de morte 138 – doctrina quam maxime conueniat cum Christiana 404 in Platonis sententia intelligenda de iudicatorio ueritatis, quanta diuersitas 186 platonis sententia de legibus Atheniensium 320 – opinio de Iride 97 – doctrina quam incerta sit 57 contra Platonis opinionem de uero 272 inter Platonis & Aristotelis obscuritatem in scribendo differentia 47 de Platonis dialogis quanta dissensio 57 – ideis 698 platonem cur Aristoteli Plethon praeposuerit 708 apud Platonem hominis definitio cur incerta 572 inter Platonem & Aristotelem quid intersit 457 a Platone definitionem hominis allatam Sceptici reiiciunt 248 de Platone intelligendo quot & quanta dissidia sint 57 pro Platone aliquid, & in Platonem aliquid 251 platonica Philosophia 44 de Platonica philosophia quanta dissidia 57 – uariis sectis 47 platonici quam uarie opinionem Platonis de Deo interpretati sint 75 – de causis quid decreuerint 76 – qui dicti fuerint 46 platonicorum opinio de coelo 662 – opinio de mundi aeternitate 660 – opinio de maris aquis 100 – dissidia de dogmatibus Platonis 57 – opinio de ueritate 55 – sectae nouem 48 inter Platonicos dissensio de anima 108 – uarietas de anima 107 – quatuor de animarum transitu opiniones 399 plauti opinio de elephantum conceptu & partu 728

813

plethon cur Platonem Aristoteli proposuerit 708 plethonis sententia de mediocritate uirtutis 719 plinius de medicina 43 – de Aristotele 416 – de Aristotelis libris 434 Plinii opinio de numeroso partu 133 – opinio de elephantum conceptu & partu 728 contra Plinium & alios 43 plistonici opinio de nutrimento 136 plotinus cui Philosophiae adhaeserit 62 – aduersarius Aristotelis 424 plotini sententia de motu 663 – opinio de Idearum loco 698 – opinio de mundi aeternitate 654 – opinio de intellectus agentis natura 689 – opinio de mundi forma 88 plutarchus de anima 454 sq. – quid de Deo senserit 706 – de feris quid 246 – quid summum bonum uocitet 139 – quid principium appellarit 77 – de hominis definitione 560 Plutarchi opinio de munere intelligendi 689 – opinio de intellectus natura 706 – uerba de mundi unitate 666 poesis unde petatur 316 contra Poesim Scepticorum argumenta 316 in Politicis libris Aristotelis multa esse falsa 719 polyanthus de Aesculapio quid scribat 314 polyenus magnus Mathematicus 339 de Polyphemo 273 in Pomo quantitates quae sint 220 in Ponderibus examinandis tria conuenire 160 ponti rex ueneno assuetus 211 porcorum natura 212 porphyrius de Cathegoria 451 – contra Aristotelem 445 – de Geometria 340 porphyrii opinio de motu magnetis & ferri 717 – de hominis definitione 572 – opinio de daemonibus 561 – liber de Gentibus 433 – uitia 400 apud Porphyrium hominis definitio cur incerta 572 praedicabilia incerta esse 626 praedicatio uera & falsa quae 197 de Praedicatorum libro quanta lis 433

814

Index verborum et sententiarum

a Praegustationibus quae phantasmata oriantur 226 de Praenotione libri authoris 74 principii nomine quid significetur 600 de Principio rerum Philosophorum dissensio 72 principia secundum Aristotelem & alios quot sint 76 – materialia 77 – quid sint, quam uarie prodantur 76 – tria secundum Platonem 77 – prima unde cognoscatur 601 – composita 78 de Principiorum numero 78 de Principiis acerrima pugna 378 – naturalibus uariae opiniones 630 – naturalibus inter Philosophos quanta dissidia 77 probatio quid sit 599 de Probatione 599 proclus cui Philosophiae adhaeserit 62 – de Solis motu 352 – de octauae sphaerae motu 355 procli sententia de daemonibus 565 – opinio de mundi aeternitate 654 – opinio de lacteo circulo 95 – opinio de mundi forma 88 de Proconnesii Aristati anima 224 prodicus quid de Deo senserit 70 – de Deo quid senserit 373 προκγουµένη causa 76 προκγουµένα in differentia quae 144 προκαταρκικὴ causa 76 πρόνοια quid 419 pronunciata quid Cicero uocet 275 propositionem uniuersalem esse incertam 599 contra Propositionem quae dicitur de omni, multipliciter disputatur 607 propositiones quibus de monstratio conficitur, de quibus dici debeat 599 protagorae opinio de Deo 373 PROVERBIA Prouerbium de Aristotele ubi bene nemo melius 459 – Africa semper aliquid noui affert 131 – mali corui malum ouum 325 – de similitudine natorum 134 de Prouidentia Dei authoris liber 698 – Dei contra Philosophastros authoris libri 70 – Dei quanta dissidia 84 de Prudenti uiro quanta dissidia 250

de Psalmorum quodam libro lis 434 psellus de daemonibus 561 psilli populi Aphricae 216 ptolemaeus Peripateticus de Grammatica 298 – de sede planetarum 350 – opinio de Solis motu 351 ptolomaei sententiae de epicyclis & eccentricis orbibus 347 – ratio de Solis sede soluitur 351 puella ueneno nutrita 215 de Puella quadam ueneno pasta 619 puella mortifera herba multo tempore nutrita 215 pueri qui sunt natura calida, uinosi non sunt 544 – cur melius reminiscantur 340 puerorum amatores qui populi olim fuerint 394 de Puerorum somniis quam false Aristoteles scripserit 730 pulmone quae animalia careant 727 punctum secundum Aristotelem & Euclidem quid 336 punctum quid 329 punctus an sit locus 642 de Puncto controuersia 329 sq. pygmaei 733 de Pygmaeis Aristotelis opinio 733 – quique illi sint 567 pyrrhon Academicorum princeps 60 – aduersarius Aristotelis 430 de Pyrrhone dictum 481 pyrrhonia Philosophia 60 pyrrhoniam sectam disciplinas liberales in precio non habuisse 292 pyrrhonii unde dicti 46 – quid aduersus Arithmeticam facultatem disputauerint 341 – cur artes liberales spreuerint 292 inter Pyrrhonios & Academicos quid intersit 46 apud Pyrrhonios hominis definitio incerta 571 pythagoras & Anaximander condiscipuli 38 – quam doctrinam sit secutus 280 – de mundi materia quid senserit 87 – quid in Italia effecerint 36 – an aurea carmina scripserit 40 – quod discrimen fecerit inter sapientem & philosophum 36 – de causis naturalibus quid decreuerit 76 – de mundo quid senserit 85 – quando è Samo Crotonem profectus sit 40

Index verborum et sententiarum – primum Astronomiam & Geometriam, & Musicam miscuit 38 – quid animam appellet 110 – quid ex sacris literis in suam philosophiam transtulerit 405 – saepe pro Prothagora sumptus 171 – quid de Dei prouidentia senserit 83 – magus quomodo mundum appellarit 83 – cur pro sapiente se philosophorum nominauerit 36 – quid de principiis statuerit 78 – philosophiae nominis non modo inuentor, sed etiam amplificator 35 pythagorae sententia de bono 141 – sectatores 423 – mores 400 – colloquium cum Leonte Phliasiorum principe 35 pythagorae opinio de mundi principio 655 – sententia de anima hominis 104 – arcana in tres partes diuisa 40 – mysteria 404 – opinio de semine humano 123 de Pythagorae arcanis & dogmatibus magna dissensio 40 – patria uariae rationes 38 – patria dissensio 35 pythagoram ad Zaretham Chaldaeum iuisse & ab eo multa dogmata hausisse 82 de Pythagora quam uariae opiniones 40 Pythagoreae sectae diuisio 39 – inter Pythagoreos discrimen 39 – sectae initium 39 pythagorei magi 41 – quomodo differant ab Ionicis Philosophis 41 – a quo cibo abstinuerint 398 pythagoreorum opinio de uisu 118 – sententia insignis 589 apud Pythagoreos lex silentii 687 inter Pythagoreos magna dissensio 39 – differentia 341 – & Pythagoristas discrimen 40 Pythagoricorum dogmata in quibus consistant 404 Pythagoricorum sententia de mundo 638 – opinio de animae motu 685 de Pythagoricorum opinione de iudicatorio ueritatis 180 apud Pythagoricos principium rerum numerus 180

815

pytheae Massiliensis opinio de maris fluxu 101 pythia quae fuerit 415 Q qualitates quatuor cui elemento quaelibet conueniat 673 qualitatum tria genera 221 de Qualitatibus corporis Scepticorum argumenta 380 de Quercu Sybaritida 620 quid modus demonstrationis 592 propter Quid demonstrationis modus 592 penes Quid formae singulares distinguantur incertum 598 de Quiete & motu 225 – Scepticorum argumenta 386 quinta essentia quibus modis refutetur 662 contra Quintam essentiam authoritatibus certatur 663 quintam essentiam quibus rebus Aristoteles probet 662 Quintilianus cur doctrinam Philosophorum Gentium damnauerit 37 R De R litera eiusque pronunciatione 303 Rabi Hasdai Aristotelicam doctrinam impugnat 426 radiorum refractio unde 536 ranae unde generentur 207 rara cur preciosa 234 de Rationis principali sede discordia 113 rationale iudicatorium trifariam sumi 159 – quid sit quo homo dirimetur a diis & brutis, incertum 102 rationalis phantasia quid 274 – & irrationalis differentiae plures 562 rationalium animalium quatuor genera apud antiquos 565 ad Refrigerium Io. Franc. Pici epistola regiones nuper cognitae 219 regium Lepidi ab Iulio II. Recipitur 291 de Religione quam falsa Aristotel. docuerit 415 rememoraticia signa 365 res aliqua dupliciter capitur 232 rei cuiusque duplex ratio 700 res quomodo distinguantur 143 rerum principium quid, secundum Aristot. 631 sq. – proprietates cognoscendi facultas 623

816

Index verborum et sententiarum

– proprietates fere omnes ignorari 618 – naturas ab auditu & tactu comprehendi non posse 549 – naturae proprietates tribus rebus cognosci 548 – principia dubia apud philosophos 73 contra Rerum causas Scepticorum argumenta 372 de Rebus communibus Aristotelem non tot decreuisse, quot uulgus existimat resolutio, quid secundum Philoponum 723 apud Rhauennam praelium 291 rhetorica quid sit, quam uaria 317 – circa quid uersetur 323 – saepe ex ciuitatibus expulsa 319 – an sit ciuitatibus utilis 320 rhetoricae uariae definitiones 317 – finis an persuasio sit 322 – partes 317 pro Rhetoricae parte quae dicitur elegantia, author 325 de Rhetoricae partibus controuersia 325 – sine controuersia 325 rhetoricam quomodo definiat Aristoteles 318 ob Rhetoricam Spartae iuuenis poenas luit. 319 inter Rhetoricam & Dialecticam discrimen 318 aduersus Rhetoricam Ephectici quomodo argumententur 323 – Scepticorum argumenta 318 – Sceptici quid attulerint 318 – Critolai argumenta 318 de Rhetorica quanta dissidia sint inter Philosophos 66 sq. – apud Creticos & Lacedaemonios leges 319 rhetor Byzantius 67 rhetores posse esse absque ulla artis rhetoricae peritia 318 rhetorum studium quod maxime sit 321 rheumbarbarum herba, eiusque sapor 619 rhinobati unde nascantur 131 rhodus sub quo signo iaceat 355 rhodiorum lex de paternis bonis 235 de Ridendi aptitudine 616 – affectione 603 roberti Lynconensis sententia de puncto 336 roberti Olchot sententia de mundi unitate 666 – contra Aristotelem 466 Roma unde dicta 283 romae Philosophorum sectae uariae 423 de Romae instauratione quanta dissidia 283

romanorum lex de paternis bonis 235 de Romanorum legibus 149 romulus urbis Romae conditor 283 ruffinus helleboro nutritus est 216 S sacrae literae quid prosint 281 – quam faciles captu sint 282 sacrarum literarum laus 282, 482 – facilitas 407 – certitudo 478 de Sacramenti altaris accidentibus 578 sq. salamandrae natura 212 Salomonis dictum de feris 247 – de superbis 481 de Sanitate controuersia 145 sapiens quid secundum Aristotelem 34 sapientis nominis origo 33 – uocabulum cui sit tributum 34 sapientis nomen quando sit mutatum 36 sapientis uocabulum apud Gentes 33 sapientem assensu dupliciter sustinere 194 sapientes quam uarii dicti sint 250 – apud Gentes qui dicti fuerint 33 septem Sapientes qui fuerint, secundum Ciceronem 33 – an septem fuerint, controuersia 33 – quo tempore floruerint 34 de Sapientum iudicio quam multa ambigua 719 sapientia Hebraeorum unde 32 sapientiae nomen cur fabro tribuerit olim Homerus 33 – definitio, secundum Ciceronem 35 – studiosi qui dicantur 32 – nomen unde 31 inter Sapientiam & Philosophiam discrimen 31 sarmatarum mores 395 a Saturitate quae phantasmata promantur 226 saturnus planeta 89 – quibus hostiis olim placatus fuerit 398 – constellatio 346 – color 346 – sedes incerta 351 – colores 346 saturnum pudenda patris falce dissecuisse 396 de Satyro Hieronymus quid scripserit 244 satyros ratione pollere, & religionem cognoscere 103, 244, 565, 572 de Satyris uariae opiniones 565 scarabei unde nascantur 207

Index verborum et sententiarum scarabei myrrhae odor intollerabilis 212 scarus piscis lasciuissimus 607 sceptica philosophia 49 – lingua 301 – quis scripserit 49 scepticus Pyrrhon quo tempore floruerit 49 sceptici unde dicti 46 – quales philosophi 203 – de uno quid in uniuersum disseruerint 267 – de cane quid 244 – contra definitionem hominis allatam a Platone 248 – iudicatorium ueritatis tollere conantur 202 – quot locos ad assensum cohibendum posuerint 205 – quid senserint de Deo 70 – aduersarii Aristotel. 430 – de causis quid sentiant 77 – quid argumentetur contra comprehensionem animae 249 – quid aduersus Geometras attulerint 326 – philosophi quales 50 – de principio rei senserint 73 – Physicos 378 – quid de iudicatorio ueritatis sentiant 202 – contra disciplinas in uniuersum 293 – Grammaticam disputent 297 – Dialecticam 364 scepticorum Philosophorum dogmata 402 – argumenta, quod corpus comprehendi nequeat 248 – contra iudicatorium, quod uocatur per Quod 253 – contra dogmaticos constituentes ueritatis iudicatorium 162 – de quiete 386 – contra Tactum 379 – aduersus moralem philosophiam 389 – argumenta de motu 381 inter Scepticos cuiusdam dementia 573 – contra Scepticos authoris disputatio 296 – quomodo author disputet 344 sciendi appetitus uarias esse rationes & uias 594 scientiae finis qui 594 inter Scientiam & sapientiam discrimen 34 sciopodes 215 scorpio ex qua re nascatur 208 scythae ab Aethiopibus & Indis differunt 215 seleucus de quiete 386 seleuci opinio de coelo & terra 345 semen humanum quid 122 sq.

817

de Seminis foecunditate quam multa falsa Aristoteles scripserit 728 de Semine multae controuersiae 122 semitonium quid 361 senum natura 225 sensus uerus an sit phantasia 116 – saepe fallax 470 inter Sensum & intellectum quam multae differentiae ab Aristotele sint positae 686 sensu colores simplices comprehendi non posse 534 a Sensu quomodo distinguatur intellectus 694 in Sensu cur Aristotelis doctrina fundetur 470 de Sensu quam uaria tradita 681, 691 – communi quanta discordia 116 sensus proprium sensilium quot secundum Auicennam & Auerroim 546 – quomodo inter seipsos differant 220 – interiores qui 116 sensuum iudicium incertum esse authoritate Theophrasti 548 de Sensuum numero dissensio 116 sensus esse assumptiones inductionis 601 – esse principia & causas cognoscendi 602 – decipi posse 274 a Sensibus exordiendum esse in omnibus disciplinis 579 sensibile commune an absque proprio sentiri possit, discordia 494 sensoria spiritus intelligibilis 117 sentiendi duae sunt species 697 sentire quid proprie sit, lis 494 de Separatis substantiis XIIII. libri Aristotelis 434 de Sepia quam aduersa Aristoteles disseruerit 729 de Septimetribus quanta dissensio 127 sestii an fuerint Sceptici 50 sextus Philosophus de rerum principiis 81 de Sexto Pyrrhone opiniones uariae 50 sexus diuersitas unde 124 silentii lex apud Pythagoraeos 41 contra Similitudines disputatur 610 simonides de Deo 70 simplicius contra Aristotelem 447 de Simulachris 223 socrates de Astrologia 357 – unde suam Philosophiam hauserit 40 – apud Platonem quid de seipso 243 socratis dictum de Dialectica 371 – praeceptor qui fuerit 693 de Socrate Xenophon quid scripserit 94

818

Index verborum et sententiarum

socratica Philosophia, eiusque diuisio 44 socraticorum multae species 44 – nomen quam celebre fuerit 44 sol quot diebus conficiat annum 352 – an semper aequali motu moueatur 351 solis color incertus 534 – natura 91 – proprietas quae 604 – distantia a terra 94 de figura 92 – magnitudine uariae opiniones 93 – & Lunae eclipsi 348 – uelocitate & tarditate, auge controuersia 349 soli Isidis nomen inditum 74 – sacrificia adhibita 398 solem esse aeris faecem 98 de Sole eiusque natura quam uaria prodantur 91 soles multos esse 85, 93 solonis lex 147 in Somniis interpretandis uaria traduntur 730 per Somnum de diuinatione dissensio 121 in Somno cur homines saepe ambulent 616 de Somno & uigilia uaria dissidia inter Philosophos 121, 138 a Somno homines quosdam in tota uita abstinuisse 224 sophronissi quid dicti 47 sostratis saltatio 316 soterichus chirurgus 216 spacium quid 644 – an sit corpus 644 – a Graecis quid dicatur 387 spartae iuuenis ob Rhetoricam poenas luit 67, 319 spartianorum mos in praeliis ineundis 359 spectra inter uaria 70 de Speculi uisionibus multiplex controuersia 118 – duae opiniones 118 speusippus Platonis successor 48 sphaera fixarum stellarum triplici motu partita 356 – octaua quae 353 – nona 354 – eiusque motus 354 stagira patria Aristotelis 416 staphylus de Aesculapio quid senserit 314 stellae an semper uno eodemque loco uideantur 345 de Stellarum exortu 665

– numero & motu controuersia 349 stellas esse magnitudine sacci 93 – esse animales deos 32, 73 de Stellis errantibus controuersia 457 sterilitas unde accidat 126 stoica etiam in Academia philosophari secundum Antiochum 61 – philosophia 45 stoici qui fuerint 45 – de rerum principiis 81 – de Deo 74 – de Rhetorica 66 – de uirtute 146 – quot bonorum genera posuerint 146 – in quot partes animam diuiserint 113 – ueteres & noui de iudicio ueritatis 198 – de Philosophia 37 – de mundi fine 83 – de anima 107, 113 – praecipua doctrina 34 – de toto & parte 384 – de bono 144 – de longitudine & breuitate uitae 136 – opinio de anima 107 contra Stoicos disputatio de phantasia 262 inter Stoicos praecipui qui 45 – discordia 45 strabo de pygmaeis 733 – quo tempore floruerit 443 – de libris Aristotelis 439 straton de uero 272 de Studio Philosophiae diuinae authoris libri 676 sturnis semina ellebori gratissima 211 substantia quomodo cognosci possit 585 – prior cognitione 577 – sensilis quomodo pendeat a rationali 692 – quatenus a nobis cognosci possit 577 sq. substantiae species in sensu 583 – fons & origo 586 – cur non sint indiuiduae 701 de Substantiarum separatarum numero 703 suibus oscyamum gratissimum 211 de Suibus feris 570 suidas de Aristotelis morte 421 – de Sexto Pyrrhonio 49 sum, es, est, ambigua dictio 731 summum bonum quid 139 – hominis in qua re consistat 143 – an sit uoluptas 140 superficies cur non sit 642 – quid, magna controuersia 332 sq.

Index verborum et sententiarum de Supernaturali Philosophia quam uarie senserint Philosophi 69 de Suppositionibus dubiis 345 syderum cursum quis primum apud Graecos docuerit 38 – fixorum natura 92 syllaba longa quot temporib. constet 304 syllogismus unde conficiatur 367 a Scepticis refutatur 368 syllogismorum modi quot 368 sympathia ad quam rem pertineat 621 symphonae 361 syrorum mos in capiendis cibis 398 T tactus quomodo differat a gustu 543 – quomodo a caeteris sensibus differat 545 – an mutari possit 543 tactum non esse comprehensilem Scepticorum argumenta 379 de Tactu animantium 212 – controuersia 494 in Tactu exemplum fallaciae 510, 545 tauroscytharum lex de spiritibus iugulandis 235 ex Tauris apes nascuntur 207 temperamentum an sit substantia 499 temperamenti species quatuor 500 de Temperamento opiniones 499 temperamenta ex humoribus quot constituantur 642 – contra ea Scepticorum argumenta 380 tempus quid 639 – cur sit aeternum 653 – & motus quomodo differant 639 – nunquam principium habuisse 653 temporis definitionem & alia de tempore Aristotelis placita refutari 639 – multae antiquae definitiones 388 – proportio unde colligatur 647 – aeternitatem esse falsam ab Aristotele traditam 653 – aeternitas 653 de Tempore quam uarie senserint Philosophi 41 – Scepticorum argumenta 388 tenebrae an uideantur 119 terra cur sit magis frigida quam aqua 673 sq. – tanquam Titha 235 – an moueatur suopte suo loco & ordine 98 – principium rerum 79, 632 – an moueatur 386

819

– quam incolimus ex quibus sit constituta 99 terrae qualitates 672 – fructib. apud Aegyptios diuini cultus exhibiti 32 de Terrae & mundi unitate Aristotelis rationes confutantur 665 – tremore quanta dissidia inter Philosophos 100 terram frigidiorem esse aqua 673 – igne non esse sicciorem 673 de Terra & numero terrae & naturae, controuersia 98 terraemotus unde fiant, & quid sint 100 Tertulliani exclamatio 396 testamentum nouum quid 280 thales Physicus de mundi materia quid senserit 87 tharsensis dictum 405 thebae populi quo numero utantur thebanus Epaminonda discipulus Zamolxidis 42 themistius contra Aristotelem 422 – Philosophus quo tempore floruerit 436 – eius opera uaria 436 – quid inductionem appellet 602 theodoretus contra uanitatem disputauit 24 – de Deo quid senserit 73 theodoritus episcopus quid de Solis & Lunae distantia scripserit 94 theognidis insignis sententia de hominis uita 104 theologia unde deducatur 32 theologiae nostrae ratio quae 718 theologi unde dicti 32 – nostri de Deo quid sentiant 374 – Gentium qui 33 theologorum discordiae unde oriantur 203 inter Theologos dissensio de mundi forma 88 theon discipulus Ptolemaei 350 Theophrastus de stirpibus 606 – de Deo 719 – de mundi creatione 661 θέους quid Aegyptii appellarint 74 theriacus de sphaera decima 354 thomas contra Aristotelem 463 – de moribus antiquorum Germanorum 393 thomas Aquinas ex quibus rebus probauerit esse Deum 713 thomae Aquinatis opinio de mundi forma & anima 88 thracum mos in cibis capiendis 398 De Tiberio Caesare historia 217 tibiis in bello cur utatur 359

820

Index verborum et sententiarum

timaei opinio de fluxu maris 101 timon aduersus Geometras 326 tintyritae populi Aegypti 216 tithoreus Stoicus dormiens, ambulabat 617 tonitrua quid sint, & unde fiant 96 totum cur sit a parte diuersum 530 de Toto & parte controuersia 384 – quam uarie senserint Philosophi 71 de Toto & parte quam uanae expositiones 530 tygris sonum tympanorum formidat 212 Tyanaeus Apollonius quid de Pythagora scripserit 42 Tyaneum bestiarum uocum interpretem esse 246 V Vacuum ex quibus rebus intelligi possit 646 – an diuidatur 647 per Vacuum an motus fiat 647 de Vacuo dissidia 86, 651 de Vanitate qui scripserint 23 uanum quid & quottuplex 24 uarro de Deo 706 – de Platone 57 uenenum quosdam non interfecisse, sed nutrisse 211 de Veneno 211, 619 uentum esse fluxum aeris 98 – cur obliqui ferantur 98 – quid sint, & quae sit eorum natura, diuersa opinio inter Philosophos 97 ueneris color 346 – sedes 346 de Veneris sede controuersia 351 de Verborum significatione Stoicorum opinio 45 uirgilii dictum de Nymphis 103 uermes unde nascantur 207 ueritas quottuplex apud nostros Philosophos 164 – an sit in uoce 279 – quid 23 ueritas & uerum cui contingat 163 – nomen abstractum 161 – omnibus praeferenda 410 – an haberi possit 55 – difficulter haberi posse Philosophorum testimonio 158 – tantum una 23 – syncera unde haberi possit 515 ueritatis cognitio necessaria quae 517 – notitia quando perfecta sit 515

– cognitio quando haberi nequeat 515 – iudicatorium quid appelletur 159 – iudicatoria sex, iuxta Empedoclem 181 – duo iudicatoria secundum Speusippum 186 – iudicatoriam trifariam 159 – iudicatoria quomodo Plato distinxerit 185 de Veritatis iudicio quid Stoici sentiant 189 – iudicatorio triplex secta in uniuersum 158 – iudicatorio Xeniades & Anacharsides Scytha quid senserint 169 – iudicatorio apud Philosophos diuersa iudicia 160 ueritatem ex sacris literis haberi 280 – immutabilem esse oportet 514 – synceram et puram quid Gerson appellet 529 – esse scientiam omnium uerorum 163 inter Veritatem & uerum distinctio 55 de Veritate quam uaria tradantur 55 – Philosophiae quanta dissidia sint 65, 165 uerum an subsistat 164 – quottuplex apud Philosophos nostros 164 – utrum ullum in commune reperiatur 162 – nomen concretum 162 – quid secundum Aristotelem 272 – an sit intellectile 271 sq. – an in natura reperiatur 268 – quid & quatenus a ueritate, differat 268 – triplex secundum Stoicos 272 – & falsum in quo consistant 267 – quot modis anima cognoscat 520 – & bonum a quo pendeat 738 – definitiones uariae 163 de Veri & ueritatis appellatione 164 de Vero quid Aenesidemus senserint 270 – quid Sceptici in uniuersum obseruarint 267 uera quid secundum Stoicos, Democritum & Platonem 271 uera quae dici non debeant 166 uera quae in disciplinis traduntur, superno lumine patescere 520 de Vesicaria herba mentem dimouente 622 uespae unde oriantur 207 – oleum fugiunt 212 uigilantibus cur spectra contingant 223 uinum quis intuenerit 70 – Arcadicum 622 uiperae natura 212 uiros quod uinum ad insaniam deduxerit uiri quidam cur non barbescant 130 a Viris quod semen effluat 123 uirilis sexus & muliebris unde 124

Index verborum et sententiarum de Virtutis mediocritate quam multa 719 – medio 733 uirtutes unde proficiscantur 147 – quid sint secundum Aristotelem 146 uirtutum distinctiones 147 de Virtutibus uariae opiniones 147 – Philosophorum disceptatio 141 – & legibus inter Philosophos discordia 146 uiscerae corporis colore mutari 540 uisio quomodo contingat 116 sq. – qualis cognitio 184 – unde pendeat 591 de Visionibus saeculi multiplex controuersia 118 uisus incertitudinis causa 500 – unde sit dictus iuxta Aristotelem 500 – an decipi possit circa colorem 500 – cui rei similis secundum Zenonem 196 – sensus caeteris operibus praefertur 495 – quomodo fiat, uariae opiniones 116 sq. – nomen catalepsis unde 197 – sensilis potestas quare falli possit 536 uisui aquae inesse naturam 496 uisum falli saepenumero aliis modis quam dixerit Aristoteles 496 – aliquando circa proprium obiectum accidere 496 – Parmenides quomodo describat 179 – fallere 345 – esse phantasiam 260 de Visu disceptatio 116 sq. de Visus incertitudine exempla 502, 508 uisorum duo genera secundum Carneadem 193 uita quibus rebus constet 136 uitae longitudo & latitudo unde 136 uitiis arcendis quam uariae sint poenae 151 ulysses sapiens apud Gentes 33 de Vlysse quam uaria tradantur 314 umbrae incidentiam in Astrologia fallere 346 unitatem esse principium 74 uniuersale nullum esse, quod non patitur instantiam 617 uniuersalis propositio cur uera fabricare possit 623 uniuersalis modus qui 600 contra Vniversalem propositionem disputatio 599 uniuersales propositiones etiam in accidentibus esse falsa 605 de Vno & Ente difficultas 341

821

uocales septem, earumque distinctiones & quantitates 302 – omnes esse communes 302 uoluptas quid 140, 391 de Voluptate 719 sq. – uaria traduntur 391 uox quatenus uox est, non penes omnes significat 279 – an sit corpus 120 – quid 120, 361 sq. – acuta & grauis 361 uocem esse spiritum 119 de Voce dissensiones 119 in Voce an sit ueritas 278 uoces unde fiant, uariae rationes 119 uocum distributio 360 – diuisio 279 ursi quomodo nascantur 208 ursorum cibus 212 uterus calidus & frigidus quid proferat 124 in Vtero quo pacto alatur infans 128, 130 de Vteri ferendi mora quanta dissidia 127 Vulcanus ferri inuentor 70 uultures sine masculorum semine concipere 605 X Xenarchum Aristotelis libros de Coelo in multis rebus impugnasse 664 Xeniadis uis argumenti contra iudicatorium ueritatis 169 – sententia de uero 55 – opinio de phantasia 588 – Corinthii imaginatio 588 Xenocrates charus Alexandro Magno 429 – quid persuasionem uocet 322 – quomodo Rhetoricam definierit 318 – de Rhetorica quid senserit 66 – in quot partes distribuerit Philosophiam 53 – Platonis successor 48 – de mundi materia quid senserit 88 – opinio de anima 107 – de ueritatis iudicio 186 inter Xenocratis definitionem de Rhetorica & Stoicorum, differentia 318 Xenophanes author Philosophiae Eleaticae 38 – quid rerum principium appellarit 81 – in quot partes Philosophiam sit partitus 53 – de cometis quid senserit 96 – quando sit natus 313 – de terra 98 – de Solis & Lunae natura 91

822

Index verborum et sententiarum

– de ueritatis iudicatorio 167 sq. Xenophon de Socrate 357 – de Geometria 339 – de Musica 364 – Eleaticae sectae imitator 632 – & Plato differunt 44 Xenophontis testimonium de Platone 44 – de mundi aeternitate 81 Xenophontem Megaricorum principem fuisse 46 Y ὑποµνηστικὰ signa quae 365 ὑποσφαγµα morbus 505 Z

FINIS

Zaleuchus legislator 148 zamolxis Pythagorae seruus 42 zaradi leges 394 zareta Chaldaeus quot principia posuerit 79 zenon cui rei uisum similem esse dixerit 196 – Cyrus quot principia posuerit 78 – Stoicus de causis 77 – de Rhetorica 318 – in quot partes Philosophiam sit partitus 54 – quid animam appellarit 38 – de humano semine 123 – de anima 107 zenonis discipuli 631 contra Zenonem author 395 zeugma figura 312 zoophyta quae dicantur 574

NAMENREGISTER Abaris der Hyperboreer 40, 42 Abbas, Nonnus 420, 751 Abraham (Stammvater Israels) 32, 33 Abraham Ibn Ezra 751 Acciauoli, Zanobi IX Achilles 359 Acilius, Lucius 34 Adler, Ada 768 Adrastus von Aphrodisias 433 Adriaen, Marcus 759 Aegidius Romanus 87, 115, 440, 464, 636, 672, 692, 751 Aelianus, Claudius 566, 751 Aeneas 283 Aenesidemus s. Ainesidemos Aesculapius s. Asklepios Agamemnon (König von Mykene) 710 Agrippa (»der Skeptiker«) 206, 237 Agrippa von Nettesheim, Heinrich Cornelius XIX

Ainesidemos (Akademiker) 13, 55, 56, 57, 71, 206, 240, 241, 255, 270, 271, 364, 376, 404 Aiolos 421 Aischines von Athen 308, 751 Aischines von Sphettos 364 Aischylos 94, 541 Akron von Agrigent 43 Alarcón, Enrique 769, 770 Albategni (al-Battani) 352, 353 Albertus Magnus XVI, 95, 224, 346, 354, 417, 460, 463, 464, 468, 551, 553, 566, 567, 579, 673, 676, 678, 680, 681, 702, 704, 706, 718, 719, 751 Albertus Trimulus 210 Albinos 751 Albrecht, Michael von XXIX, 282, 760, 770 Alexander Mindius 435 Alexander von Aphrodisias 25, 28, 49, 110, 114, 117, 235, 353, 416, 424, 431, 441, 446, 453, 455, 459, 492, 534, 546, 587, 594, 604, 631, 635, 659, 660, 670, 671, 675, 676, 677, 688, 706, 717, 751 Alexander von Hales 435 Alexander III. von Makedonien (»der Große«) 49, 216, 400, 416, 429, 430, 450, 477, 510, 545, 620

Alexinos von Elis 53, 722 al-Fa¯ ra¯ b¯ı (Abu¯ Nasr Muhammad al-Fa¯ ra¯ b¯ı) 425 Alfons X. von Kastilien (»der Weise«) 352, 354, 425, 752 Algazel (al-Ghaza¯ l¯ı) 656, 707, 734, 752 Alhazen (al-Hasan ibn al-Haitham) 530, 752 Alkaios von Lesbos 316 Alkestis 198 Alkinoos (Platoniker) 57, 67, 235, 343, 424, 457, 603, 698, 702, 726, 752 Alkmaion von Kroton 90, 110, 119, 120, 121, 122, 129, 131, 137, 138 Alpetragius (al-Bitruji) 90, 347, 350, 351, 751, 752 Ambrosius von Mailand 72, 77, 78, 83, 87, 155, 246, 325, 340, 353, 461, 558, 569, 571, 605, 662, 666, 729, 752 Amelius Platonicus 155 Ammonios Sakkas (von Alexandria) 28, 48, 412, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 455, 460, 602, 642, 688, 709, 752, 772 Amykos 325 Anacharsis (»der Skythe«) 10, 64, 169, 491 Anakreon 316 Anaxagoras von Klazomenae 11, 21, 39, 64, 69, 74, 76, 77, 81, 85, 87, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 101, 103, 107, 120, 124, 125, 129, 141, 178, 179, 204, 400, 469, 506, 570, 662, 693, 694, 731 Anaxarch aus Abdera 10, 64, 173, 178 Anaximander von Milet 38, 52, 73, 81, 89, 92, 93, 98, 100, 104, 111, 351 Anaximenes von Milet 39, 52, 80, 85, 91, 92, 93, 97, 98, 99, 100, 111, 693 Andrews, R. 757 Andronikos von Rhodos 16, 422, 426, 437, 438, 439, 442, 443, 444, 445, 773 Anebon (ägyptischer Priester) 445 Antaios 325 Antiochos I. (König) 316 Antiochos von Askalon 59, 61, 63, 108 Antipatros von Tarsos 54, 62, 369 Antipatros von Tyros 147 Antiphanes 137 Antiphon 93, 101

824

Namenregister

Antisthenes (Kyniker) 140, 141, 381 Antonius (Eremit) 103, 244, 572 Antonius von Padua 745 Apellikon von Teos 439, 442, 444, 772 Apelles (Maler) 289 Apollinaris, Offredus Cremonensis 493 Apollodor (»der Sommersprossige«) 53, 54 Apollon (griech. Gott des Lichts) 42, 398, 415 Apollonios von Tyana 41, 567, 569 Apuleius (Lucius Apuleius Madaurensis) 32, 38, 44, 45, 49, 57, 64, 143, 390, 457, 561, 565, 699, 752 Archedemus von Tarsus 54, 146 Archelaos von Athen 80, 103, 111, 693, 694 Archesilaus s. Arkesilaos von Pitane Archigenes von Apameia 137 Archilochos von Paros 183, 316, 752 Archimedes 670 Archytas von Tarent 40, 425, 433, 752 Argivus, Andron 216 Argyropulus, Johannes 487, 562, 752 Arideus (Tyrann) 109 Aristagoras von Milet 448 Aristaides von Samos 40, 353 Aristarchos von Samos 47, 71, 89, 93, 345, 351, 386, 512, 772 Aristarchos von Samothrake 298, 310 Aristeas von Prokonnesos 224, 683 Aristeus s. Aristaios von Samos Aristippos von Kyrene 45, 46, 235, 236 Aristobulos (angebl. jüdischer Peripatetiker) 154 Aristocles der Peripatetiker 411, 416 Aristokles (Pseudonym v. Platon) 313 Aristokles von Messene 430 Ariston (Vater des Platon) 47 Ariston von Chios (Stoiker) 53, 59, 99, 108, 145, 322 Aristophanes von Byzanz (Grammatiker) 298 Aristoteles VII, X, XIV, XV, XX, XXII, XXVII, XXVIII, XXIX, 10, 11, 12, 14, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 27, 28, 34, 40, 44, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 58, 65, 66, 70, 71, 72, 75, 77, 78, 80, 81, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 103, 104, 105, 109, 110, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 131, 132, 134, 135, 136, 138, 142, 143, 146, 148, 156, 164, 168, 170, 171, 173, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 186, 195, 198, 199, 200, 203, 207, 208, 211, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 221, 222, 224, 228, 232, 233, 235, 243, 244, 249,

250, 255, 257, 259, 262, 272, 286, 305, 314, 318, 322, 323, 332, 337, 338, 340, 350, 351, 353, 374, 381, 387, 390, 393, 395, 397, 400, 408, 409, 410, 411, 412, 413, 414, 415, 417, 418, 419, 420, 421, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 430, 431, 432, 433, 434, 436, 437, 439, 442, 444, 445, 446, 447, 448, 449, 450, 451, 452, 453, 454, 456, 457, 458, 459, 460, 461, 462, 463, 464, 465, 466, 467, 468, 470, 471, 472, 473, 474, 475, 478, 482, 483, 484, 485, 487, 488, 489, 490, 491, 492, 493, 494, 495, 496, 497, 498, 500, 503, 505, 507, 508, 509, 511, 513, 517, 526, 527, 528, 532, 533, 534, 535, 536, 537, 539, 540, 541, 543, 544, 545, 546, 547, 548, 549, 550, 551, 552, 553, 554, 555, 557, 558, 559, 560, 562, 563, 564, 565, 566, 567, 569, 572, 573, 574, 576, 577, 578, 579, 583, 584, 585, 586, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594, 596, 598, 599, 600, 601, 602, 604, 605, 606, 607, 608, 609, 610, 611, 612, 613, 614, 615, 616, 618, 619, 620, 621, 622, 623, 624, 625, 629, 630, 631, 632, 634, 635, 637, 638, 639, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 652, 653, 654, 655, 656, 657, 659, 660, 661, 662, 663, 664, 665, 667, 668, 669, 670, 671, 672, 673, 674, 675, 676, 678, 679, 680, 681, 682, 684, 685, 686, 687, 688, 690, 691, 692, 693, 694, 695, 696, 697, 698, 699, 701, 702, 703, 704, 705, 706, 707, 708, 709, 710, 711, 712, 713, 714, 715, 716, 717, 718, 719, 720, 721, 722, 723, 724, 725, 726, 728, 729, 730, 731, 732, 733, 734, 735, 736, 739, 740, 741, 743, 744, 746, 747, 753 Aristoxenos von Tarent 40, 82, 360, 454 Arius Didymus 108 Arkesilaos von Pitane 11, 48, 53, 58, 59, 60, 62, 85, 188, 189, 190, 191, 196, 405, 430, 431, 519 Armin, Hans von XXIX Ashworth, E. J. 366, 770 Asklepiades von Bithynien 11, 64, 66, 79, 111, 127, 132, 136, 137, 178, 194, 195, 260, 271 Asklepiades von Myrlea 298, 313 Asklepios (Gott der Heilkunst) 43, 283, 314, 398, 399 Aspasios (Philosoph) 441, 754 Athanasius von Alexandria 399, 754 Athenagoras von Athen 73, 216, 419, 510, 620, 705, 706, 754 Athenaios (Rhetor) 322, 411 Athenaios Naukratios 431, 434, 435, 442, 452, 542, 721, 754

Namenregister Attikos (Platoniker) 58, 82, 431, 449, 454, 662, 680, 699, 722 Atzert, Karl 756 Augustinus, Aurelius XV, XXVII, 25, 48, 51, 52, 59, 61, 72, 88, 102, 142, 144, 148, 149, 154, 164, 186, 188, 190, 224, 236, 284, 285, 293, 325, 338, 340, 352, 358, 412, 424, 428, 450, 456, 457, 458, 459, 461, 462, 467, 514, 516, 518, 519, 520, 521, 522, 529, 565, 575, 581, 582, 583, 660, 662, 664, 693, 698, 715, 736, 754 Augustinus Triumphus de Ancona 560, 754 Augusto de Ferrari 619 Augustus (Gaius Octavius) 133, 423, 443 Aureoli, Petrus s. Petrus Aureoli Avempace (Abu¯ Bakr Muhammad ibn Yahya¯ ibn as-Sa¯ ’igh) 25, 351, 584 Avenazra, Abraham 352, 356 Avenrodam (Ali ben Ridwam) 356 Averroes (Ibn Ruschd) IX, 25, 87, 89, 110, 114, 123, 337, 340, 418, 425, 426, 427, 434, 438, 441, 444, 450, 454, 455, 467, 487, 492, 508, 546, 556, 578, 581, 587, 595, 596, 601, 602, 603, 638, 641, 646, 656, 657, 659, 660, 661, 672, 673, 676, 678, 687, 689, 702, 704, 706, 707, 708, 710, 713, 714, 715, 717, 735, 744, 754 Avicenna (Ibn Sina) 50, 117, 127, 128, 135, 425, 438, 483, 492, 493, 501, 504, 507, 508, 512, 520, 546, 587, 588, 678, 699, 716, 734, 742, 755 Azarchiel (al-Zarquali) 348, 349, 352, 353, 356 Babbitt, Frank C. 767 Bäbler, Balbina 774 Bacon, Roger XVI, 771 Baconthorpe, John 418, 465, 705, 709, 713, 755 Bailey, David R. Shackleton 760 Bakker, Frederik A. 772 Balic, C. 757 Ballestri, Massimiliano XXI, 771 Balme, David XXVIII, 753 Baltes, Matthias 77, 771 Baltzly, Dirk 767 Barbaro, Ermolao (Hermolaus Barbarus) 435 Barone, Giulia 521 Basilides der Epikureer 367 Basilius von Caesarea 325 Bauernfeind, Otto 761 Baur, Ludwig 757 Bautier, Robert-Henri XXVIII, 771, 772, 774

825

Bautz, Friedrich Wilhelm XXVII, 774 Bayer, Karl 756 Bayle, Pierre XI, XIX Benakis, Linos G. 771 Berendes, Julius 762 Bergdolt, Klaus 212, 510, 771 Bernhard von Clairvaux 34 Berossos 93 Bessarion, Basilius 40, 412, 427, 632, 634, 660, 721, 755 Beukers, Clemens 754 Biel, Gabriel XV Birnbaum, Elisabeth 759 Blemmydes, Nikephoros 572, 755 Blum, Paul Richard 765 Bocchi, Francesca 771 Boethius, Anicius Manlius Severinus 424, 433, 437, 445, 519, 610, 615, 755, 774 Boethos von Sidon 96 Boissonade, Jean Francois 761 Bonetus, Nicolaus 336, 755 Borgnet, Auguste 751 Bormann, Karl 757 Borsook, Eve 282, 771 Bos, Egbert P. 703, 771 Boter, Gerard 758 Bouffartigue, Jean 767 Bracciolini, Poggio 757 Brandis, Christian August 763 Brandt, Samuel 761 Bremer, Dieter 765 Brennan, Ted XVII, 771 Brisson, Luc 761 Brittain, Charles 260, 756 Bruns, Ivo 751 Bruyerinus, Johannes 114 Bryson (Schüler des Pythagoras) 40, 53 Burckhardt, Jacob VIII Burnett, Charles 548, 719, 752 Burnyeat, Myles XI, 776 Busa, Roberto 769, 770 Busche, Hubertus 459, 771 Busiris 325 Busse, Adolf 752, 767 Caesar, Gaius Iulius 42, 226, 393, 756 Caizzi, Decleva 430 Cajetan, Thomas 464, 665, 756 Campanus von Novara 354, 756 Cancik, Hubert XXVIII, 772, 773, 775, 776 Candavensis, Henricus s. Heinrich von Gent

826

Namenregister

Cao, Gian Mario XI, XVII, XIX, 49, 216, 763, 771 Capitolinus, Iulius s. Iulius Capitolinus Capreolus, Johannes 454, 714, 756 Carafa, Oliviero 216 Carneades s. Karneades von Kyrene Caroll, Thomas D. XI, 771 Carrus, Ludovico Ferrara 529 Carvalho, Mario Santiago de XXII, 771 Casali, Christiano XXII, 771 Cassirer, Ernst VIII, 771 Cassius Dionysius 131 Castelli, Patrizia X, 773 Cato, Marcus Porcius d. Ä. 34 Cato, Marcus Porcius d. J. 396, 602 Cato, Marcus Porcius (Konsul) 400 Cavini, Walter XI Celsus, Aulus Cornelius 43, 44, 50, 105, 136, 137, 138, 142, 756 Celsus, Publius Iuventius 148, 149 Censorinus (Grammatiker) 103, 104, 122, 129, 134, 400, 756 Cephisodorus s. Kephisodoros Chabrias (athenischer Feldherr) 430 Chambert, Régine 396, 771 Chares (Grammatiker) 66, 299 Charmidas (Akademiker) 14, 67, 317, 318, 319 Charondas (Schüler von Pythagoras) 40 Charron, Pierre XIX, XX Chevalier, Philippe 758 Chiesara, Maria Lorenza 430, 771 Christus, Jesus s. Jesus Christus Chrysippos von Knidos (Arzt) 314 Chrysippos von Soloi (Philosoph) 45, 53, 54, 148, 188, 189, 190, 196, 237, 245, 260, 369, 394, 395, 431 Chrysostomos, Johannes 749 Cicero, Marcus Tullius XXVII, XXVIII, 11, 13, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 44, 48, 50, 57, 59, 60, 61, 62, 70, 74, 83, 92, 98, 99, 106, 108, 110, 111, 120, 139, 140, 141, 142, 144, 147, 152, 163, 168, 173, 178, 179, 182, 184, 186, 188, 190, 193, 194, 195, 196, 205, 240, 242, 260, 275, 292, 339, 347, 374, 394, 400, 401, 405, 409, 412, 423, 446, 449, 450, 454, 519, 532, 545, 564, 571, 626, 706, 756 Circe 283 Clausen, Wendell Vernon 762 Cleanthes s. Kleanthes (Schüler des Zenon) Clemens von Alexandria 32, 47, 137, 756 Clemens IV. (Papst) XVI Clementz, Heinrich 761

Cleon Daulius 224 Clystenis s. Kleisthenes von Athen Clytomachus s. Kleitomachos (Akademiker) Cohen-Skalli, Aude 757 Cohn, Leopold 762 Colosio, Innocenzo XV, 772 Columella, Lucius Iunius Moderatus 131, 358, 605, 756 Commodus (Imperator Caesar Lucius Aelius Aurelius Commodus Augustus) 706 Coninck, Petrus Damasius von 751 Conte, Gian Biagio 770 Cornelius Nepos 400 Crawford, F. Stuart 754 Crescas, Hasdai XIV, XXVIII, 20, 426, 638, 639, 643, 651, 652, 669, 716, 734, 756, 776 Crinito, Pietro (Petrus Crinitus) X, 756 Critolaus (peripateticus) s. Kritolaos von Phaselis Cusanus, Nicolaus XVI, 56, 99, 222, 336, 443, 465, 510, 531, 557, 569, 571, 581, 637, 657, 703, 757 Cyriacus von Ancona 561 Dales, Richard C. 759 Damascenus, Nicolaus s. Nikolaos von Damaskus Damaskios 654, 663, 757 Daniel (Prophet) 457, 715 Dareios III. 226, 545 Daur, Klaus D. XXVII, 754 Decleva Caizzi, Fernanda 772 Deißmann, Marieluise 756 Dekkers, E. 754 de Lacy, Phillip 758 Demachus 542, 733 Demades 318 Demaratos (spartan. König) 313 Demetrius Chlorus 66, 300 Demetrios von Phaleron 436 Demochares 722 Demokrit von Abdera 11, 21, 41, 47, 56, 67, 70, 71, 74, 78, 79, 85, 86, 88, 90, 91, 92, 95, 96, 98, 99, 100, 102, 105, 107, 111, 113, 116, 117, 118, 119, 121, 123, 124, 128, 129, 131, 133, 140, 154, 169, 181, 182, 183, 184, 185, 221, 243, 256, 262, 271, 272, 274, 280, 369, 373, 381, 407, 458, 469, 491, 509, 569, 571, 605, 611, 655, 665, 668, 678, 693, 696, 697 Demophoon 216, 510, 620 Demosthenes 308 des Places, Édouard XXVIII, 758, 762

Namenregister Descartes, René XVI, XIX, XX, 772 Dessau, Hermann 283, 772 Dexippos 28, 451, 757 Diagoras von Melos 73, 373 Diana (Göttin der Jagd) 398, 399 Didymus, Arius s. Arius Didymus Diehl, Ernst 767 Diels, Hermann XXVII, XXVIII, 108, 753, 757, 762, 768 Dienstbeck, Stefan 76, 772 Dikaiarch von Messene 102, 106, 110, 111, 243, 249, 254, 255, 454, 571 Dilts, Mervin R. 751 Dindorf, Wilhelm 769 Dinomachus (Akademiker) 141 Diodor (Diodorus Siculus) 74, 282, 757, 775 Diodoros Kronos (»der Dialektiker«) 45, 47, 59, 71, 81, 190, 277, 366, 369, 381, 383 Diodoros von Kroton 82 Diodoros von Tyros (»peripateticus«) 141 Diogenes Laertios XXVIII, 35, 48, 72, 92, 142, 205, 206, 237, 411, 432, 433, 434, 437, 510, 720, 757 Diogenes von Apollonia 80, 96, 103, 107, 113, 121, 126, 138, 543 Diogenes von Babylon (Stoiker) 54, 147 Diogenes von Oinoanda 85, 90 Diogenes von Sinope 406 Diokles von Karystos 120, 130, 131, 137, 398 Dionysiodor 10, 53, 64, 170, 173 Dionysios (Gott des Weins) 70 Dionysius Areopagita 456, 568, 670, 698, 715, 716, 757 Dionysius Magonem s. Cassius Dionysius Dionysios von Halikarnassos 412 Dionysios I. von Syrakus 226 Dionysios II. von Syrakus 395, 545 Dionysios Thrax 65, 298, 299, 313 Dioskurides, Pedanios 256, 757 Dittmeyer, Leonardus 753 Dodds, E. R. 767 Dölger, Franz Joseph XXIX, 771 Dombart, Bernard 754 Domitian (röm. Kaiser) 319 Dorothea in Alpibus 132 Dörrie, Heinrich 772 Dougherty, Michael V. XVI, 772 Drakon (»der Athener«) 148 Drexler, Hans 766 Drozdek, Adam 74, 772 Duba, William 336, 772

827

Duns Scotus, Johannes s. Johannes Duns Scotus Durandus von St. Pourcain 464, 465, 758 Dziatzko, Karl 423, 772 Egel, Nikolaus VII, XVI, 765, 771, 772, 777 Einarson, Benedict 769 Eisenhut, Werner 767 Ekphantos von Syrakus 59, 61, 99, 101 Elsässer, Michael 755 Emesanus, Nemesius 458 Empedokles 11, 21, 32, 40, 42, 52, 81, 84, 85, 86, 91, 92, 104, 106, 111, 112, 113, 116, 118, 119, 120, 121, 124, 127, 131, 132, 133, 134, 135, 138, 181, 183, 316, 381, 469, 497, 569, 693, 695, 696, 697 Endymion 224 Ennius (Quintus Ennius) 73, 758 Epaminondas 42 Epigenes von Byzantion 96 Epiktet 144, 423 Epikur 12, 37, 41, 53, 55, 65, 71, 74, 78, 79, 85, 86, 88, 90, 97, 100, 107, 112, 113, 116, 118, 120, 121, 123, 128, 129, 139, 140, 184, 200, 218, 236, 243, 272, 274, 292, 298, 319, 339, 369, 373, 376, 381, 384, 392, 393, 430, 458, 722 Epimenides 224 Erasistratos von Keos 113, 130, 136, 137, 138, 314 Eratosthenes von Kyrene 329 Eriugena, Johannes Scottus 425, 758 Erren, Manfred 770 Este, Alfonso I. d’ 289, 290, 771 Estienne, Henri X Eubulides von Milet 53, 430, 731 Eudemos von Rhodos 433, 434, 435, 556, 620 Eudoxos von Knidos 89, 236, 344, 347, 437, 450, 457, 704 Eudromus (Stoiker) 53 Eugen IV. (Papst) 427 Euhemeros von Messana 73, 373, 758 Euklid von Alexandria 46 Euklid von Megara 143, 336, 724, 758 Eumelos von Korinth 421 Euphorbus, Panthoides s. Panthoides Euphorbus Euripides 183, 273, 315, 421, 626, 758 Eurystheus (leg. König v. Mykene) 274 Eurytos (Schüler des Pythagoras) 40

828

Namenregister

Eusebius von Caesarea XXVIII, 24, 34, 35, 38, 42, 47, 48, 51, 72, 104, 140, 154, 155, 281, 411, 415, 416, 479, 567, 605, 722, 758 Eustratius von Nikäa 448, 703, 758 Euthydemos von Chios (Sophist) 10, 53, 170, 173 Evandros 283 Falconi, Carlo 291, 772 Faltner, Max 756 Färber, Hans 760 Favorinus von Arelate 68, 350 Feix, Josef 759 Feld, Helmut 325, 772 Ferdinand V. (König von Kastilien) 425 Ficino, Marsilio VII, X, XII, XIII, 58, 154, 427, 758, 760 Fink, Gerhard 767 Flaig, Egon 283, 772 Flasch, Kurt XVI, 772 Floridi, Luciano X, XI, 772 Floss, Heinrich Joseph 757 Flückiger, Hansueli XIV, 768 Fobes, Francis H. XXVIII, 753, 754 Föcking, Marc 224 Folkerts, Menso 345, 772 Folliet, Georges 397, 773 Fornaciari, Paolo Eduardo 765 Forster, Edward S. XXIX, 753 Fraipont, J. 754 Franciscus de Mayronis 348, 466, 467, 521, 662, 693, 703, 722, 758 Franke, Thomas 283, 773 Franz von Assisi 746 Freese, John H. XXIX, 753 Friedberg, Emil 759 Früchtel, Ludwig 756 Fuchs, Harald 68 Gaiser, Konrad 773 Galen von Pergamon XXVII, 43, 44, 49, 55, 73, 111, 114, 137, 225, 419, 424, 447, 454, 455, 459, 483, 492, 504, 510, 619, 636, 640, 693, 706, 734, 742, 758 Galen (Pseudo-) 122 Galilei, Galileo XX Garbius, Thomas s. Tommaso del Garbo Garcia, Petrus 744, 748, 759 Garfagnini, Gian Carlo IX, X, 773 Gargetius Garin, Eugenio VIII, IX, XV, XXVII, 765, 770, 773 Gärtner, Hans XXVIII, 766, 767

Gassendi, Pierre XIX, XX, XXI, XXII, 773 Gaza, Theodorus 420, 434, 442, 443, 444, 476, 620, 621, 622, 679, 729, 759, 769 Geber (Jabir ibn Aflah) 350, 759 Gellius, Aulus XXVIII, 39, 40, 41, 45, 46, 60, 106, 118, 119, 127, 128, 133, 139, 140, 144, 152, 205, 310, 397, 398, 454, 477, 759 Gemeinhardt, Peter 768 Geminianus (Heiliger) 745 Georg von Trapezunt 72, 281 Gercke, Alfred 439, 773 Gerlach, Wolfgang 762 Gerson, Jean 466, 520, 529, 586, 621, 759 Giacomo della Torre 619 Giaro, Thomasz 150, 773 Gigon, Olof XXVII, 752, 756 Gil, Joseph VII Giulia, Barone 771 Glaukias von Tarent (Arzt) 43 Glorie, F. 754 Glorieux, Palémon 759 Goetz, Georg 770 Gorgias von Leontinoi XXVIII, 10, 64, 173, 174, 175, 176, 177, 254, 255, 258 Goukowsky, Paul 757 Grabmann, Martin 424, 436, 773 Granada, Miguel X, 33, 773 Gratian (Kirchenrechtler) 408, 759 Green, William McAllen 754 Gregor I. (Papst, »der Große«) 291, 461, 467, 566, 759 Gregor von Nazianz 203, 280, 325, 404, 411, 412, 420, 458, 459, 461, 751, 759 Gregor von Nyssa 458, 459 Gregor von Rimini (Gregorius Ariminensis) 465, 523, 759 Gregory, Tullio XXI, 773 Greiner-Mai, Herbert 761 Grieser, Heike 775 Griffiths, Gwyn J. 766 Grosseteste, Robert 336, 759 Gründer, Karlfried XVIII, 774 Gryllus 246, 434 Hadot, Ilsetraut XVIII, 773 Hadot, Pierre XVIII, 773 Hagemann, Ludwig 757 Haller, Rudolf 765, 766 Hammonius s. Ammonios Sakkas (von Alexandria) Hankins, James XIII, 774 Hartmann, Udo 58, 773

Namenregister Hasdai ben Judah Crescas s. Crescas, Hasdai Hayduck, Michael 751, 762, 763, 768 Heck, Eberhard XXVII, 761 Hegel, Georg W. F. XI, 773 Heiberg, Johan Ludwig 768 Heikel, Ivar A. 758 Heinrich von Gent 18, 464, 465, 493, 514, 515, 517, 518, 520, 522, 527, 528, 529, 531, 759 Heinrich von Mecheln 348, 352, 774 Heinze, Richard 768 Hekateus von Milet 141 Hekaton von Rhodos 147 Hekuba (Gattin des Priamos) 26 Helena 198 Helm, Rudolf 752, 759 Henderson, John XV, 773 Henricus Machlivensis s. Heinrich von Mecheln Henry, Paul 766 Herakleides Pontikos 35, 36, 79, 92, 96, 99, 112, 116 Herakleides von Tarent 43 Herakles 194, 198, 397, 398 Heraklit von Ephesos 11, 32, 47, 52, 53, 56, 57, 65, 71, 85, 87, 91, 93, 101, 107, 111, 140, 182, 183, 184, 255, 256, 386, 491, 510, 530 Hercules s. Herakles Hermagoras von Temnos 322 Hermeias von Alexandria 424 Hermogenes (Schüler des Sokrates) 170 Herodian 283, 759, 773 Herodot von Halikarnassos 47, 282, 298, 399, 683, 759, 775 Herophilos von Chalkedon 113, 121, 145 Herrilus von Chalkedon 141 Hervaeus Natalis de Brito 418, 464, 466, 705, 759 Hervet, Gentian X, 762 Herzog, Johann Jakob XXIX, 776 Hesiod 33, 69, 530, 564, 565, 759 Hett, W. S. 753 Heylbut, Gustav 754, 758 Hierokles (Gegner d. Eusebius) 140 Hierokles von Alexandria 42, 423 Hieronymus, Sophronius Eusebius 41, 88, 103, 107, 140, 244, 325, 412, 450, 458, 462, 565, 566, 567, 572, 740, 759 Hiketas von Syrakus 98 Hilarius von Poitiers 164, 325, 748 Hilberg, Isidor 760 Hillen, Hans Jürgen 761 Hiob 33, 247, 356

829

Hipparchia 236 Hipparchos (Pythagoreer) 40, 118 Hippasos von Metapont 80, 111 Hipparchos von Nikäa (Astronom) 344, 347, 352, 353, 355, 356, 358 Hippokrates von Kos 43, 113, 123, 124, 125, 127, 128, 129, 133, 136, 137, 225, 524, 760 Hippolytos (Sohn des Theseus) 314, 760 Hipponax von Ephesos 124, 316 Hippon von Rhegion 82, 123 Hobbes, Thomas XX Hödl, Ludwig 348, 352, 774 Höffe, Ottfried 76, 146, 624, 774 Hoffmann, Ernst 757 Hohl, Ernst 283, 756, 760 Holcot, Robert 466, 666, 668, 669, 760 Homer 33, 34, 40, 79, 183, 235, 236, 298, 305, 317, 416, 420, 440, 451, 477, 498, 565, 710, 711, 725, 760 Honnefelder, Ludger 774 Hoppe, Heinrich 768 Horaz (Quintus Horatius Flaccus) 41, 50, 143, 298, 299, 300, 442, 483 Hörmann, W. 754 Horn, Christoph XIII, 774 Hort, Arthur F. 769 Hortensius (Quintus Hortensius Hortalus) XXVII, 396 Hosius, Carl XXVIII, 759 Hossenfelder, Malte XIII, XVIII, 768, 774 Hossfeld, Paul 751 Hubert, Kurt 766 Hübner, Johannes 78, 774 Huffmann, Carl A. 752 Hugo von Saint-Cher (Hugo de Sancto Caro) 435, 776 Hultsch, Friedrich 756 Hyppolitus von Rom XXIX Iamblichos von Chalkis XXIX, 28, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 47, 48, 62, 73, 82, 102, 243, 374, 424, 561, 563, 633, 653, 693, 715, 760 Immenkötter, Herbert 289, 774 Innozenz VIII. (Papst) VIII Isaac Israeli 352, 356 Isabella I. von Kastilien 425 Isokrates 322, 722 Iulianus Apostata 404, 461 Iulianus, Publius Salvius 150 Iulius Capitolinus 49, 149, 283, 756, 760 Iustinus, Marcus Iunianus 760

830

Namenregister

Iustinus Martyr s. Justin der Märtyrer (Pseudo-) Iuvenalis, Decimus Iunius 143, 761 Jacopo da Forli 212, 510, 771 Jaerisch, Peter 770 Jakob (Sohn Isaaks) 135, 406 Jan, Ludwig von XXVIII Jesus Christus 9, 10, 70, 105, 115, 281, 286, 396, 405, 693 Joachim, Harold H. XXVIII, 753 Johannes Canonicus 466, 761 Johannes Chrysostomos (Johannes von Antiochia) 325 Johannes Duns Scotus 18, 87, 114, 404, 427, 454, 465, 514, 515, 516, 517, 518, 519, 521, 522, 523, 524, 525, 526, 527, 528, 530, 532, 560, 561, 612, 620, 642, 654, 658, 665, 674, 713, 716, 757 Johannes Regiomontanus (Johannes Müller) 353 Johannes von Jandun 761 Jones, William H. S. 225, 760 Joseph Rhakendytes 28, 572, 610 Josephus, Flavius 283, 284, 761 Julian (Kaiser) s. Iulianus Apostata Julius II. (Papst) 289, 290, 413, 745, 774 Jupiter 75, 109, 148, 150, 152, 155, 416, 721, 725 Jürgens, Heiko 754 Jürß, Fritz XIV, 768 Justin der Märtyrer (Pseudo-) 24, 33, 73, 77, 80, 147, 154, 420, 449, 458, 459, 462, 479, 698, 703, 705, 725, 726, 749, 761 Justinian I. 132, 149 Juvenal s. Iuvenalis, Decimus Iunius Kabza, Alexander 756 Kalb, Alfons 754 Kalbfleisch, Karl 768 Kallimachos von Kyrene 373 Kalliphon (Philosoph) 141 Kallipos von Kyzikos 89, 347, 450, 457, 704 Kamali, Sabih Ahmad 752 Kannicht, Richard 758 Karfik, Filip 75, 774 Karl der Große (Carolus Magnus) 425 Karl VIII. (König von Frankreich) 211 Karneades von Kyrene 11, 48, 59, 60, 61, 62, 65, 70, 77, 141, 188, 190, 191, 192, 193, 263, 374, 375, 405, 430, 431, 483, 500, 519, 629 Kasten, Helmut 756

Keeler, H. W. 769 Keil, Heinrich 770 Kempf, Karl 770 Kenney, Edward J. 762 Kephisodoros 722, 731 Keßler, Eckhard 763 Kierkegaard, Søren XI Kleanthes (Schüler des Zenon) 53, 54, 74, 92, 108, 146, 196, 243, 394 Klearchos von Soloi 106, 111, 155 Kleisthenes von Athen 148 Kleitomachos (Akademiker) 14, 48, 55, 56, 61, 65, 67, 141, 193, 194, 205, 317, 318, 319, 374, 375, 430 Kleopatra VII. Philopator 314 Klibansky, Raymond 757 Klytaimnestra 360 Knödler, Julia VII Knoellinger, Hermann XXIX, 753 Kobusch, Theo 774 Koch, Josef 757 Korax (Rhetor) 325 Koßler, Matthias 524, 774 Kraml, Hans 523, 774 Krantor von Soloi 59, 145, 190 Kranz, Dirk K. 424, 774 Kranz, Walther XXVII Krates von Athen 66, 85, 89 Krates von Mallos 298, 299, 310, 351 Krates von Theben 236, 395 Kratylos (Philosoph) 182 Kretzmann, Norman 777 Kritolaos von Phaselis 14, 67, 140, 317, 318, 319, 322 Kritias von Athen 70, 112, 373 Krohn, Fritz 770 Krüger, Paul 760 Kühn, Karl G. XXVII, 758 Kumaniecki, Kazimierz F. 756 Kyrill von Alexandria 459 Kyros II. (»der Große«) 34 Lachenaud, Guy XXIX Lachmann, Karl 761 Lactantius, Lucius Caecilius Firmianus XXVII, 24, 25, 48, 59, 72, 73, 111, 114, 123, 126, 134, 135, 190, 457, 761 Laelius, Gaius (Konsul) 34 Laertios, Diogenes s. Diogenes Laertios Lagarde, Bernadette 766 Laktanz s. Lactantius, Lucius Caecilius Firmianus

Namenregister Lakydes von Athen 188 Landucci, Sergio 219, 774 Langkavel, Bernhard XXVII, 753 Leander 47 Lee, Benjamin Todd 752 Leibniz, Gottfried Wilhelm XXI Leinkauf, Thomas XII, XXI, 774 Leo Hebraeus (Jehuda ben Isaak Abravanel) 352, 354 Leo I. (»der Große«, Papst) 575, 761 Leo X. (Papst) 3, 5, 110, 244, 291, 451, 459, 772 Leon (Tyrann von Phlius) 35 Leopold von Österreich (Leopoldus De Austria) 354, 761 Leukipp 85, 90, 98, 99, 116, 125, 668 Lewis, Neil T. 336, 774 Liebert, Arthur IX, 765 Likymnios von Chios 145 Limpridius, Aelius 283 Lindauer, Josef 767 Lindsay, Hugh 439, 774 Lindskog, Clemens 766 Link, George K. K. 769 Littré, Émile M. P. 760 Livius, Titus 282, 283, 298, 761 Locke, John XXI Lohr, Charles 769 LoLordo, Antonio XXI, 774 Long, Anthony A. XVIII, 774 Longinos, Kassios 108, 761 Longo, Oddone XXVII Lories, Danielle 260, 774 Lorimer, William L. 753 Louis, Pierre 751 Lucanus, Marcus Annaeus 42, 421, 761 Lucanus, Ocellus 425, 761 Lucarini, Carlo M. 759 Lucilius 34 Lucilius, Gaius 408, 496, 761 Luck, Georg 761 Lucretius (Titus Lucretius Carus) 32, 107, 218 Lucullus, Lucius Licinius XXVII, 74, 168, 184, 423 Lukan s. Lucanus, Marcus Annaeus Lukian von Samosata 92, 452, 761 Lukrez s. Lucretius (Titus Lucretius Carus) Lulofs, Hendrik J. Drossaart XXVIII, XXIX, 753 Luther, Martin XV, XVI Lykurg (legend. Gesetzgeber) 33, 148, 319 Lysias 66 Lysis von Tarent (Pythagoreer) 40, 75

831

Machon (Komiker) 721 Machuca, Diego XVII, 771 Macrinus, Opilius 149 Macrobius, Ambrosius Theodosius 502, 681, 761 Magentinus, Leo 28, 432, 448, 462, 670, 761 Magie, David 760 Maier, Anneliese 775 Maimonides, Moses 356, 425, 426, 639, 776 Malusa, Luciano XIII, 775 Manardi, Giovanni 542, 775 Manitius, Karl 767 Mann, Jens-Sören XXV Manuzio, Aldo Pio (Aldus Manutius) 441 Marcia (Frau des Cato d. J.) 396, 771 Marciano, M. Laura Gemelli XXIX Marcianus, Aelius 148 Marcollino, Venicio 759 Marcovich, Miroslav XXVIII, XXIX, 757, 760 Marcus Antonius 607 Marcus Aurelius 49, 260, 705, 761 Marenbon, John 433 Marg, Walter 770 Maria Magdalena 745 Marie-Christine, Fayant 758 Marinos von Neapolis 58, 689, 761, 773 Markschies, Christoph J. 33, 775 Marsch, Christiane XVIII, 773 Martin, Joseph 754 Martin, Thomas H. 769 Martin von Tours 745 Martines, Lauro IX, 775 Marx, Friedrich 761 Martyn, John 770 Mathis, Joseph 769 Mau, Jürgen XXVIII, XXIX, 768 Maximilian I. (röm.-dt. Kaiser) 413 Maximus Tyrius 224, 406, 561, 565, 761 Mayhoff, Karl XXVIII, 766 Mazochius, Ioannes s. Mazzocchi, Giovanni Mazzocchi, Giovanni XXIII, 764 McAllen Green, William XXVII Medici, Lorenzo de X, 1 Megasthenes 733 Meiner, Johann XXV Meiser, Karl 755 Meister, Florian 775 Meister, Klaus 282, 775 Melampus 569 Melesagoras von Chalkedon 224 Melissos von Samos XXVIII, 20, 71, 85, 381, 630, 631, 633, 634, 635, 636, 645

832

Namenregister

Melissus s. Melissos von Samos Menander 298 Menedemos von Eretria 46 Menelaos 198 Merkt, Andreas 775 Meroi, Fabrizio XIII, 774 Mersenne, Marin XX Messahala (Ma¯ scha¯ ’alla¯ h ibn Athar¯ı) 354, 762 Messalla, Valerius (Marcus Valerius Messalla Corvinus) 319 Metochites, Theodoros s. Theodoros Metochites Metrodor (Lehrer des Erasistratos) 313 Metrodoros von Chios 41, 64, 85, 88, 89, 92, 95, 96, 97, 98, 100, 101, 173, 178, 184, 190, 292, 351, 519 Metrodoros von Lampsakos 10 Michael Psellos 28, 561, 767 Michael von Ephesos 28, 441, 451, 541, 542, 552, 732, 733, 762 Michel, Otto 761 Michelozzi, Bernardo 281, 282, 775 Migne, Jaques Paul XXVIII, XXIX Minerva (Göttin der Weisheit) 27, 148, 150 Mingay, Jean XXVIII Minio-Paluello, Lorenzo 753 Minos (König von Kreta) 148 Mithridates VI. Eupator 211, 215 Mnaseas von Patara 191 Mnesarchos (Vater des Pythagoras) 35 Mochos (phönizischer Prophet) 82 Mohammes (Abu¯ l-Qa¯ sim Muhammad) 426 Mohler, Ludwig 755 Mommsen, Theodor 760, 762 Moncho, José Rafael 758 Monimos (Kyniker) 178 Montaigne, Michel Eyquem de XIII, XIX, XX

Moreau, Pierre Francois 773 Moreschini, Claudio 752 Morgan, Llewelyn 775 Morus, Thomas IX Moses 34, 87, 154, 280, 281, 287, 347, 351, 467, 479, 654 Moses Narbonensis 638 Mountain, W. J. 754 Mras, Karl XXVIII, 758 Mullach, Friedrich Wilhelm A. 761 Müller, Christian 283, 775 Müller, Gerhard XXIX, 772 Mumprecht, Vroni 763

Mutschmann, Hermann XI, XIV, XXVIII, 768, 775 Mutzenbacher, Almut 754 Nauck, August 626, 775 Nausiphanes von Teos 10, 170, 173, 292, 404 Neanthes von Kyzikos 47 Neleus von Skepsis 49, 438, 439 Neptun (Gott des Meeres) 70, 398 Neratius (Lucius Neratius Priscus) 150, 773 Nero, Claudius Caesar Augustus Germanicus 423 Nesselrath, Heinz-Günther 768, 774 Nestor (legend. Herrscher von Pylos) 33, 148 Neto, José R. M. XI, XIX, 771, 775 Newton, Isaac XXI Nickel, Rainer 756, 761, 767 Niebuhr, Barthold G. 283, 775 Nikanor aus Stageira 313, 721 Nikolaus von Damaskus 28, 631 Nikolaus von Kues s. Cusanus, Nicolaus Nikolaus von Lyra 466, 762 Nikolaus V. (Papst) 427, 681 Nikomachos (Sohn des Aristoteles) 416, 434, 437 Niobe (Tochter des Tantalos) 26 Nizolio, Mario XXI North, J. D. 348, 352, 774 Nortmann, Ulrich 76, 775 Norvin, William 762 Numenios von Apameia 48, 59, 61, 107, 108, 153, 154, 186, 188, 190, 191, 423, 762 Numenius s. Numenios von Apameia Odysseus 33, 246, 247, 283, 314 Oenomaus von Gadara 415 Oinopides von Chios 81, 620 Oldfather, William Abbott 758 Olympiodoros (der Jüngere) 28, 224, 412, 432, 438, 448, 452, 675, 678, 762 O’Meara, Dominic 775 Onomakritos 81 Origenes 38, 41, 42, 59, 60, 75, 79, 82, 85, 98, 103, 141, 143, 459 Orpheus 33, 75, 154, 407 Ovid (Publius Ovidius Naso) 106, 126, 207, 208, 209, 212, 399, 452, 534, 591, 621, 762 Owens, Joseph 440, 775 Pade, Marianne 777 Paganini, Gianni XI, XIX, 771, 775 Palumbo, Margherita 542, 775

Namenregister Panaitios von Rhodos 108, 146, 147 Panthoides (Megariker) 53 Panthoides Euphorbus (Inkarnation von Pythagoras) 106 Pappalardo, Lucia VIII, IX, X, XV, 775 Parker, Robert 224 Parmenides von Elea 11, 20, 21, 38, 45, 46, 52, 53, 58, 69, 71, 80, 81, 85, 90, 91, 93, 95, 104, 111, 113, 124, 125, 134, 168, 179, 316, 381, 469, 491, 630, 631, 632, 633, 634, 635, 636, 637, 671, 693, 694, 695, 762 Pascal, Blaise XI Patillon, Michel 761, 767 Paton, Wilhelm R. 766, 767 Patrizi, Francesco XIII Pattin, Adriaan 761 Paul, Ludwig 754 Paulus Florentinus (Paolo dal Pozzo Toscanelli) 352, 356 Paulus von Aegina 505, 762 Paulus von Tarsus (Apostel) 259, 325, 405, 406, 693, 746 Pellegrini, Paolo 775 Pelster, Franz 440, 776 Penelhum, Terence XI, 776 Penella, Robert J. 768 Perikles 224 Perrin, Bernadotte 767 Persius, Aulus Flaccus 492, 762 Petit, Caroline 758 Petri, Heinrich XXIII, 763 Petrucci, Franca 216 Petrus (Apostel) 4 Petrus Aureoli 88, 418, 523, 530, 581, 704, 709, 710, 714, 754 Petrus de Abano 93, 448, 762 Petrus de Trabibo 521, 771 Petrus, Henricus s. Petri, Heinrich Petrus Lombardus 407, 761 Phaellus, Ioannes Baptista 764 Phainias von Eresos 435, 439, 721 Phavorinus s. Favorinus von Arelate Pherekrates von Phthia 110 Pherekydes von Syros 79, 80, 106, 630, 631 Philolaos von Korinth 148 Philolaos von Kroton 11, 40, 64, 75, 91, 98, 99, 104, 180 Philomelos 191 Philon von Alexandria 63, 284, 762 Philon von Larisa 59, 61, 63, 366, Philon von Megara 277

833

Philoponos, Johannes XIV, 20, 21, 221, 260, 412, 415, 418, 422, 426, 430, 432, 438, 440, 446, 447, 453, 460, 488, 489, 495, 541, 576, 579, 593, 601, 602, 610, 611, 615, 617, 641, 642, 643, 644, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 664, 670, 674, 688, 689, 691, 705, 709, 710, 723, 724, 727, 762, 777 Philostratos, Flavius 41, 567, 763 Philoxenos von Kythera 111, 360, 721 Phoibe 678 Phylarchos (Historiker) 314 Piana, Marco VII, XII, 776 Pico della Mirandola, Galeotto 428, 699 Pico della Mirandola, Gianfrancesco VII, VIII, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX, XXI, XXII, XXIII, XXIV, 1, 4, 5, 7, 23, 29, 33, 42, 49, 65, 68, 70, 74, 76, 77, 78, 80, 84, 90, 98, 101, 110, 121, 128, 147, 154, 157, 201, 204, 216, 221, 260, 344, 374, 375, 409, 411, 412, 413, 418, 419, 420, 446, 449, 457, 458, 460, 462, 468, 475, 479, 481, 499, 548, 579, 629, 672, 676, 681, 684, 688, 698, 703, 705, 721, 725, 726, 733, 737, 738, 741, 742, 743, 744, 747, 749, 751, 763, 764, 765 Pico della Mirandola, Giovanni VIII, IX, X, XII, XV, XVI, XVII, XXVII, 3, 7, 14, 16, 28, 37, 40, 51, 58, 90, 101, 336, 339, 348, 354, 355, 356, 357, 412, 422, 428, 563, 700, 716, 738, 743, 744, 746, 747, 748, 749, 765 Pico della Mirandola, Ludovico I. 742, 743 Pierre d’Ailly (Petrus de Alliaco) 279, 352, 466, 524, 525, 530, 538, 613, 709, 722 Pindar 234, 298, 314, 765 Plaetse, Roel Vander 754 Plaga, Friederike VIII, 771 Platon X, 7, 11, 26, 28, 32, 34, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 53, 54, 55, 57, 58, 61, 66, 72, 74, 75, 76, 77, 82, 83, 84, 85, 88, 89, 90, 91, 97, 99, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 113, 115, 116, 119, 120, 121, 122, 138, 140, 141, 143, 147, 148, 153, 154, 155, 170, 180, 181, 183, 185, 186, 188, 198, 218, 221, 243, 251, 262, 271, 280, 308, 313, 317, 318, 320, 322, 325, 341, 342, 350, 351, 353, 371, 374, 386, 387, 390, 394, 395, 396, 397, 398, 404, 407, 409, 413, 418, 423, 424, 425, 428, 430, 447, 457, 458, 459, 463, 466, 467, 468, 530, 552, 561, 562, 563, 565, 569, 570, 571, 572, 596, 610, 614, 634, 655, 660, 663, 665, 679, 680, 681, 682, 684, 685, 687, 695, 698, 703, 710, 716, 717, 720, 721, 722, 725, 726, 765, 766

834

Namenregister

Platon (Pseudo-) 248 Plautus, Titus Maccius 298, 437, 728, 766 Pleistonikos 136 Plethon, Georgios Gemistos 427, 681, 708, 719, 720, 766 Plinius, Gaius Secundus XXVIII, 43, 133, 146, 209, 214, 313, 314, 430, 434, 452, 566, 605, 619, 728, 766 Plotin 48, 59, 62, 88, 107, 400, 424, 430, 431, 654, 663, 680, 689, 692, 698, 766, 777 Plutarch (Pseudo-) XXIX, 77, 80, 82, 83, 91, 95, 99, 103, 104, 106, 110, 111, 112, 125, 126, 221, 678 Plutarch von Chaironeia XXIX, 40, 49, 72, 73, 103, 121, 139, 224, 246, 247, 345, 396, 417, 430, 431, 439, 442, 452, 455, 459, 477, 478, 512, 560, 561, 562, 564, 565, 570, 571, 616, 666, 667, 668, 688, 689, 691, 706, 766 Pohlenz, Max 766 Polemon von Athen 48, 142, 188 Pollios, Gaius Asinius 282 Pollux, Julius 412 Polyainos von Lampsakos 339 Polyanthes von Kyrene 314 Polybos (Arzt u. angebl. Schwiegersohn Von Hippokrates) 127, 128 Polykrates (Tyrann von Samos) 40 Polyphem 273 Pomponius (»iureconsultus«) 148 Pontano, Giovanni 677, 767 Pontius Pilatus 281 Popkin, Richard H. XI, XIX, XXI, 776 Porphyrios 16, 28, 34, 62, 107, 108, 155, 340, 353, 399, 400, 433, 444, 445, 451, 560, 561, 562, 568, 569, 572, 577, 602, 609, 610, 637, 680, 717 Poseidonios von Apameia 11, 54, 82, 95, 180 Powell, Jonathan G. F. 756 Prantl, Carl XXVII, XXVIII, 753 Praxagoras von Kos 136, 137 Prodikos von Keos 70, 373 Prokles 313 Proklos VIII, 62, 88, 95, 107, 108, 347, 354, 355, 424, 561, 565, 654, 661, 663 Prokop (Prokopios von Caesarea) 420, 767 Protagoras aus Abdera 10, 64, 170, 171, 172, 173, 174, 258, 262, 373 Proteus 198 Psellos, Michael s. Michael Psellos Ptolemaeus Peripateticus 65, 298 Ptolemaeus Philometor 154

Ptolemaios, Klaudios 90, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 355, 356, 767 Ptolemaios II. Philadelphos 436 Ptolomäus von Lucca 463, 569, 722 Pyrrhon von Elis XVIII, 13, 46, 49, 57, 59, 60, 64, 168, 191, 203, 204, 205, 430, 482 Pythagoras von Samos XXIX, 25, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 47, 64, 74 , 76, 78, 82, 83, 84, 85, 87, 91, 102, 103, 104, 105, 110, 112, 113, 114, 115, 120, 122, 123, 135, 154, 171, 180, 181, 186, 280, 359, 381, 400, 404, 405, 407, 413, 468, 563, 564, 570, 655, 739 Pytheas von Massalia 101 Pythia (Orakel von Delphi) 148, 150, 243, 415, 571 Quintilian (Marcus Fabius Quintilianus) 37, 49, 152, 174, 292, 308, 412, 434, 767 Rabe, Hugo 762 Radt, Stefan 768 Ramberti, Rita 776 Ramus, Petrus XX, XXI Rangonibus, Hercules de 1 Rasario, Giovanni Battista 761 Raumer, Friedrich von 751 Reed, Baron XVII, 771 Regiomontanus, Johannes s. Johannes Regiomontanus Reiter, Siegfried 762 Rhacenditus, Iosippus s. Joseph Rhakendytes Rhomos (Sohn der Circe u. Odysseus) 283 Richter, Emil Ludwig 759 Richter, Will 756, 760 Ried, Simone van 755 Riedweg, Christoph 773, 776 Ritschl, Friedrich W. 766 Ritter, Joachim XVIII, 774 Rizzerio, Laura 774 Roberts, Cliff XVII, 771 Robichaud, Denis J. J. XII, 776 Rochot, Bernard XX, 773 Romanelli, Raffaele XXVII Rose, Valentin 752, 753 Rosenkranz, Claus VIII, 771 Ross, George R. T. XXVII, 753 Ross, William D. XXVII, XXVIII, XXIX, 753 Ruelle, Karl Emil XXIX, 753 Rüssel, Herbert W. IX, 765 Sadik, Shalom XIV, 776 Sadoleto, Jacopo (Iacobus Sadoletus) 4

Namenregister Saffrey, Henri-Dominique 761, 767 Sallust (Gaius Sallustius Crispus) 226, 283, 767 Salomon (König von Israel) X, 247, 403, 411, 454, 481, 531 Samuel de Cassinis 744, 767 Sanchez, Francisco XIX Santangelo, Giorgio 763 Santinello, Giovanni XIII, 775 Sauser, Ekkart 224 Savonarola, Girolamo IX, X, XI, XII, XIII, XV, XVI, XVII, XX, XXII, 746, 749 Scapparone, Elisabetta VII, 776 Schabel, Christopher 774 Schaub, W. 754 Schäublin, Christoph XXVIII, 756 Schenkl, Karl 752, 768 Schestow, Leo Isaakowitsch XI Schewe, Martin 425, 776 Schill, Adolf 219, 776 Schirnding, Albert von 759 Schisto, Elisabetta X, 763 Schmidt, E.: 776 Schmidt, Gerhart XIX, 772 Schmidt, Peter L. 283, 776 Smith, Andrew 767 Schmitt, Charles B. VII, XI, XII, XIV, XV, XVIII, XIX, XXI, XXII, 159, 412, 431, 514, 542, 551, 605, 745, 746, 747, 748, 749, 776 Schneider, Helmuth XXVIII, 772, 773, 775, 776 Scholten, Clemens XXVII, 769 Schönberger, Otto 759 Schöne, Wilhelm 760 Schulze, Johannes L. 769 Schwyzer, Hans-Rudolf 766, 777 Scipio (Publius Cornelius Scipio Africanus) 34 Scotus, Ioannes s. Johannes Duns Scotus Scotus, Michael 751 Seel, Otto 760 Segonds, Alain Philippe 761 Sela, Shlomo 751 Seleukos (Mathematiker) 101, 386, 512 Selzer, Christoph 224 Seneca, Lucius Annaeus XXVIII, 32, 48, 50, 53, 72, 74, 96, 97, 100, 118, 152, 171, 173, 217, 400, 423, 452, 533, 534, 589, 607, 621, 676, 678, 736, 739, 767 Senger, Hans Gerhard 757 Servius (Maurus Servius Honoratus) 572, 768 Sextus Afer (Arzt) 43, 49 Sextus Empiricus IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XVII, XVIII, XXVIII, XXIX, 43, 44, 46, 48, 49, 55, 56,

835

57, 73, 80, 81, 102, 111, 142, 173, 177, 189, 190, 193, 196, 204, 205, 206, 215, 216, 237, 241, 263, 267, 270, 274, 298, 309, 310, 312, 313, 332, 341, 364, 374, 389, 393, 394, 395, 404, 423, 431, 469, 505, 510, 571, 630, 734, 739, 742, 768, 771 Sgarbi, Marco VII, 776 Simon-Gadhof, Marcel XXV Simonides von Keos 142, 145, 374 Simplikios von Kilikien 16, 28, 46, 47, 49, 54, 221, 337, 417, 419, 422, 424, 426, 431, 432, 433, 434, 435, 440, 444, 447, 453, 455, 460, 477, 488, 507, 559, 563, 568, 634, 635, 637, 640, 654, 661, 670, 671, 682, 686, 688, 691, 692, 733, 768 Simplicius s. Simplikios von Kilikien Skutella, Martin 754 Smet, A. J. 751 Smith, A. Mark 752 Sokrates 34, 44, 46, 47, 53, 57, 59, 77, 80, 94, 99, 102, 109, 138, 142, 170, 173, 186, 198, 216, 243, 257, 263, 273, 276, 319, 339, 342, 357, 364, 368, 369, 371, 406, 463, 472, 532, 561, 571, 693, 695, 701, 703, 722, 732 Solon 104, 147, 148, 396 Sophokles 317 Sophonius 455, 460, 689 Sorabji, Richard XIV, 777 Sordi, Marta 757 Sosigenes der Peripatetiker 353 Sostratos (Tänzer bei Antiochos) 316 Soterichus (Chirurg) 216 Specht, Rainer XVI, 772 Speck, Josef XVI, 772 Spencer, Walter G. 756 Spengel, Leonhard 768 Speusippos 11, 19, 107, 140, 186, 550, 556, 557, 740 Spitz, Lewis W. 405, 777 Stählin, Otto 756 Staphylos 314 Stapulensi, Jacobo Fabro 741 Stesichoros (Dichter) 314, 412 Strabo, Gnaeus Pompeius 319 Strabon 439, 442, 443, 733 Strack, Georg VII Straton von Lampsakos 71, 78, 86, 113, 121, 272, 278 Straume-Zimmermann, Laila 756 Stüve, Wilhelm 762 Sulla, Lucius Cornelius 442 Summerell, Orrin Finn 752

836

Namenregister

Susemihl, Franz XXVIII, 753 Sylla, Edith 338, 777 Synesios von Kyrene 126 Syrianos 28 Tacitus, Publius Cornelius 283, 772 Tarrant, Richard J. 762 Tatian der Assyrer 720, 768 Tauriscus (Schüler des Krates von Mallos) 313 Taurus (plat. Philosoph) 39 Taylor, Richard C. 754 Teiresias 569 Telegonos (Sohn des Odysseus) 314 Telesarchos (Historiker) 314 Terenz (Publius Terentius Afer) 398 Tertullian (Quintus Septimius Florens Tertullianus) 83, 149, 314, 374, 396, 398, 768 Thaer, Clemens 758 Thales von Milet 11, 25, 33, 38, 47, 52, 64, 70, 79, 80, 81, 83, 85, 87, 91, 92, 93, 98, 100, 154, 178, 319, 374, 569, 725 Thasius 508, 717 Thebit (Thabit ibn Qurra) 352, 356 Themison von Laodikeia 43 Themistios 21, 28, 117, 417, 422, 429, 434, 435, 436, 439, 444, 445, 446, 477, 488, 539, 546, 547, 552, 553, 555, 556, 576, 579, 601, 602, 620, 624, 636, 639, 640, 641, 646, 679, 682, 683, 684, 685, 690, 692, 706, 711, 716, 732, 768 Theodoret von Kyrrhos XXVII, 24, 35, 47, 73, 80, 81, 94, 107, 111, 142, 325, 394, 405, 411, 458, 459, 461, 469, 631, 632, 636, 720, 769 Theodoritus s. Theodoret von Kyrrhos Theodoros Metochites 28, 440, 455, 460, 542, 552, 762 Theodoros von Kyrene 73, 373 Theodosios I. 149 Theognis von Megara 104, 142, 769 Theokritos von Chios 411 Theon (Stoiker) 224 Theon von Smyrna 350, 353, 769 Theophrastos von Eresos 12, 16, 18, 21, 48, 99, 100, 148, 155, 158, 199, 200, 325, 345, 422, 426, 434, 435, 436, 437, 439, 442, 443, 444, 445, 454, 460, 467, 471, 511, 526, 540, 544, 548, 550, 606, 607, 620, 621, 622, 631, 661, 679, 681, 682, 683, 684, 685, 719, 749, 769 Theopompos von Chios 47, 606, 622

Theriacus (Astronom) 354 Thersites 498 Thiel, Helmut van 760 Thilo, Georg 768 Thomas von Aquin IX, XVI, 25, 87, 88, 114, 115, 164, 246, 393, 397, 434, 436, 440, 455, 459, 460, 463, 464, 485, 486, 488, 489, 490, 493, 501, 503, 505, 507, 513, 519, 523, 553, 555, 556, 559, 562, 563, 569, 575, 577, 578, 579, 584, 585, 587, 592, 597, 612, 615, 617, 618, 637, 660, 681, 685, 686, 690, 692, 710, 712, 713, 714, 722, 725, 726, 769 Thrasias 620 Thrasymedes von Heraea 224, 616 Thukydides 308 Tiberius Caesar Augustus 217, 508 Timaios von Lokroi 83, 85, 101, 425, 586, 587, 596, 770 Timaios von Tauromenion 722 Timon von Phleius 53, 57, 64, 142, 191, 316, 326, 363, 373 Timotheos (Aulist) 360 Timotheos (athenischer Stratege) 430 Tiro, Marcus Tullius 602 Tithoreus Stoicus 617 Toffanin, Giuseppe XVI, 772 Tommaso del Garbo 642, 672, 673, 674, 757 Toscanelli, Paolo dal Pozzo s. Paulus Florentinus Trapp, A. Damasus 759 Trapp, Michael B. 761 Tredennik, Hugh XXIX, 753 Trogus, Pompeius 283, 775 Tyranion Grammaticus 439, 442, 444 Ulpianus, Domitius 148 Ulysses s. Odysseus Valen, Johannes 758 Valerius Maximus 500, 770 Valla, Lorenzo 221, 312, 325, 411, 770 Van Steenberghen, Fernand 425, 777 Varro, Marcus Terentius 43, 50, 51, 57, 59, 60, 83, 111, 127, 128, 131, 142, 178, 310, 353, 437, 605, 698, 706, 770 Vasoli, Cesare XV, 413, 777 Vegelini, Ioannes 755 Veh, Otto 767 Verbeke, Gérard 758 Verdon, Timothy XV, 773 Vergil (Publius Vergilius Maro) 112, 121, 264, 298, 394, 482, 547, 605, 721, 770

Namenregister Verrycken, Koenraad XIV, 777 Vespucci, Giorgio Antonio IX, XI Vitelli, Girolamo 763 Vitruv (Marcus Vitruvius Pollio) 621, 770 Vives, Juan Luis XX, 338, 777 Vulkan (Gott des Feuers) 70 Walker, Daniel P. X, 777 Wallies, Max 752, 762, 768 Walter, Cavini 771 Walzer, Richard R. XXVIII Waszink, Jan Hendrik 756 Wegehaupt, I. 767 Weh, Dennis 767 Wehrli, Fritz 454, 777 Weiher, Anton 760 Weinstein, Donald IX, 777 Weiss, Roslyn XIV, XXVIII, 756 Weitz, Friedemann 760 Wellmann, Max 757 Wendland, Paul 751, 762 Werner, Jürgen 761 Wesseler, Matthias XXI, 777 West, Martin L. 752, 769 Westerink, Leendert Gerrit 767 Wey, Joseph C. 770 Wilhelm von Moerbeke 751 Wilhelm von Ockham 465, 466, 713, 770 William de la Mare 523, 524, 709 Willis, Jacob 761 Willis, James A. 761 Wilpert, Paul 757 Wilson, Gordon Anthony 759

837

Wimmer, Friedrich 769 Winiarczyk, Marek 758, 777 Winterbottom, Michael 767 Wissowa, Georg XXIX, 772, 773 Wittwer, Roland XI, 777 Wlosok, Antonie XXVII, 761 Wolfson, Harry A. 426, 777 Wolter, Allan 757 Xenarchos (Peripatetiker) 21, 664, 670 Xeniades von Korinth 10, 55, 64, 169, 262 Xenokrates von Chalkedon 11, 48, 53, 66, 77, 88, 107, 113, 114, 144, 186, 187, 188, 318, 322, 425, 429, 431, 445 Xenophanes von Kolophon XXVIII, 38, 41, 46, 53, 56, 57, 59, 60, 64, 80, 81, 91, 92, 93, 96, 98, 99, 101, 121, 167, 168, 169, 179, 491, 631, 632, 636 Xenophon 44, 45, 46, 53, 94, 151, 313, 339, 357, 358, 364, 371, 420, 770 Zaleukos von Lokroi 40, 148 Zamolxis (Schüler des Pythagoras) 40, 42 Zalta, Edward N. XIV, 776 Zarathustra (Zareta Chaldaeus) 79, 82, 84 Zekl, Hans Günter 756 Zenon von Kition 38, 44, 45, 46, 53, 54, 58, 77, 78, 83, 85, 107, 108, 111, 123, 140, 186, 188, 196, 218, 243, 318, 394, 395, 400, 631 Zenon von Tarsos 54 Ziegler, Konrad 766, 767 Zierl, Andreas 751 Zoroaster s. Zarathustra (Zareta Chaldaeus)