Apologeticum veritatis contra Corruptorium. Edition critique 8821003868, 9788821003868

Citation preview

STUDI E TESTI —

-- -------------------------------------------------------------------------

108

--------------------------------------------------------------------------------------------------

RAMBERT DE’ PRIMADIZZI DE BOLOGNE

APOLOGETICUM VERITATIS CONTEA CORRUPTORIUM ÉDITION CRITIQUE PAR

DOM JEAN PIEEEE MULLEE, O. S. B. MOINE DE CLERVAUX PROFESSEUR À L’ INSTITUT PONTIFICAL S. ANSELME, ROME

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MDOCCCXLm

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI PUBBLICATI PER CUBA DEG LI SCRITTOSI DELLA BIBLIOTECA VATICANA E DEG LI ARCHIVISTI D E L L ’ ARCHIVIO SEGRETO

11 formato normale dei volumi è di cm. 2 5 x 1 8 1. Variasse, Marco. Antonio Flaminio e le 2. 3. 4.

6. 6.

7.

8. 9. 10. 11.

12.

principali poesie dell’autografo Vaticano 2870. 1900. pp. 66. Lire 12. Vattasso, Marco. Le due Bibbie di Bovino ora codici Vaticani latini 10510-10511 e le loro note storiche. 1900. pp. 44. Lire 10. Franchi de’ Cavalieri, P io. La Passio ss. Ma­ riani et Iacobi. 1900. pp. 71. 1 tav. (facs.). Lire 15. Vattasso, Marco. Aneddoti in dialetto ro­ manesco del see. xrv, tratti dal cod. Vat. 7654. 1901. pp. 114. 1 tav. (facs.). Lire 25. Mercati, Giovanni. Note di letteratura bi­ blica e cristiana antica. 1901. pp. vm , 254. 3 tav. pieg. (facs.). Lire 60. Franchi de* Cavalieri, Pio. I martirii di s. Teodoto e di s. Ariadne, con un’appen­ dice sul testo originale del martirio di s. Eleuterio. 1901. pp. 184 [3]. 1 tav. (facs.). Lire 50. Mercati, Giovanni. Antiche reliquie litur­ giche ambrosiane e romane; con un « ex­ cursus » sui frammenti dogmatici ariani del Mai. 1902. pp. 75 [2]. Lire 15. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografi­ che. 1902. pp. 36 [3]. Lire 10. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Nuove note agiografiche. 1902. pp. 75 [3]. Lire 15. Vattasso, Marco. Per la storia del dramma sacro in Italia. 1903. pp. 127. Lire 30. Mercati, Giovanni. Varia sacra. 1903. pp. 112. 32 X 20 cm. Lire 25. Mercati, Giovanni. I. Un frammento delle Ipotiposi di Clemente Alessandrino — II. Pa­ ralipomena Ambrosiana. 1904. pp. [2], 46. Lire 15.

13. Cataldgo sommarlo della Esposizione Gre­ goriana. 2a ed. riveduta e aumentata. 1904.

pp. 74. Lire 12. 14. Vattasso, Marco. Del Petrarca e di alcuni

suoi amici. 1904. pp. 105 [3]. Lire 30. 15. Mercati, Giovanni. Opuscoli inediti del beato card. Giuseppe Tommasi tratti in luce. 1905. pp. 55. 1 tav. pieg. (facs.). Lire 15. 16. Vattasso, Marco. Initia patrum aliorumque scriptorum ecclesiasticorum latinorum ex Mignei Patrologia, et ex compluribus aliis li­ bris. Volumen I : A-M. 1906. pp. x, 695. Lire 150. 1 7 . ------ 'Volumen II: N.Z. 1908. pp. [2], 650. Lire 150. 18. Vattasso, Marco. Frammenti d’un Livio del V secolo recentemente scoperti. Codice Va­ ticano latino 10695 (con tre tavole in foto­ tipia). 1906. pp. 18.3 tav. (facs.) 40 X 35 om. Lire 35. 19. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Hagiographica. 1908. pp. 185 [2]. Lire 35. 20. Vattasso, Marco. I codici Petrarcheschi della Biblioteca Vaticana. 1908. pp. x, 250 [2], 2 tav. pieg. (facs.). Lire 50. 21. Carusi, Enrico. Dispacci e lettere di Gia­ com o Gherardi, Nunzio pontificio a Firenze

e Milano (11 settembre 1487-10 ottobre 1490) ora per la prima volta pubblicati e illustrati. 1909. pp. C L X x n , 723. Lire 200. 22. Franchi de* Cavalieri, Pio. Note agiografiche. Fascicolo 3°. 1909. pp. [3], 122. Lire 35. 23. Tisserant, Eugène. Codex Zuqninensis re­ scriptus Veteris Testamenti. Texte grec des manuscrits Vatican syriaque 162 et Mus. Brit. additionel 14.665, édité avec intro­ duction et notes. 1911. pp. [2], lxxxv , 275 [2]. 6. tav. (facs.). Lire 35. 24. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografi­ che. Fascicolo 4°. 1912. pp. [4], 194. Lire 35. 25. Patzes, Μ . Μ. Κριτου του Π ατζη Τιπούκειτος, sive librorum L X Basilicorum sum­ marium. Libros I-X II graece et latine edi­ derunt Contardus Ferrini f Iohannes Mer­ cati. 1914. pp. xn vn , 203. 1 tav. (facs.). Lire 60. 26. Cerrati, Michele. Documenti e ricerche per la storia dell’antica Basilica Vaticana. Tiberii Alpharani De Basilicae Vaticanae antiquis­ sima et nova structura, pubblicato per la prima volta con introduzione e note. 1914. pp. L X i, 222. 7 tav. (2 pieg.). Lire 90. 27. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografi­ che. Fascicolo 5°. 1915. pp. [3], 135. Lire 35. 28. Vattasso, Marco. Rime inedite di Torquato Tasso raccolte e pubblicate. 1915. pp. 92. 2 tav. (facs.). Lire 25. 29. Carusi, Enrico. Lettere inedite di Gaetano Marini. I. Lettere a Guid’Antonio Zanetti. 1916. pp. 59. Lire 15. 30. Mercati, Giovanni. Se la versione dall’ebraico del codice Veneto greco V II sia di Simone Atumano arcivescovo di Tebe. Ricerca sto­ rica con notizie e documenti sulla vita dell’Atumano. 1916. pp. 64, 3. 2 tav. (facs.). Lire 25. 31. Mercati, Giovanni. Notizie varie di antica letteratura medica e di bibliografia. 1917. pp. 74. Lire 20. 32. Vattasso, Marco. Hortus caelestium delicia­ rum ex omnigena defloratione sanctorum patrum, moralium philosophorum et scripto­ rum spiritualium summa cura compositus.... a D. loanne Bona.... Opera scoperta ed ora per la prima volta pubblicata con un’am­ pia introduzione. 1918. pp. cvn [2]. 158. 3 tav. (ritr., facs.). Lire 45. 33. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografiche. Fascicolo 6°. 1920. pp. [2], 224. Lire 40. 34. Guidi, Pietro e Pellegrinetti, Ermenegildo. Inventari del Vescovato, della Cattedrale e di altre chiese di Lucca. Fascicolo I. 1921. pp. [2], 342. Lire 50. 35. Lanzoni, Francesco. Lo origini delle dio­ cesi antiche d’Italia; studio critico. 1923. pp. 3, 672. 1 c. geogr. pieg. Lire 70. Prima edizione dell’opera indicata al numero seguente.

35 [bis]. Lanzoni, Francesco. Le diocesi d’Ita­ lia dalle origini al principio del secolo vn

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

bl

A V

I

ih·:!· ■-.

P'

i

h

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4

t

'ί ■ i

X

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI ---------------------

108 -----------------------

RAMBERT DE’ PRIMADIZZI DE BOLOGNE

APOLOGETICUM VERITATIS CONTRA CORRUPTORIUM ÉDITION CRITIQUE PAR

DOM JEAN PIERRE MULLER, O. S. B. MOINE DE CLERVAUX PROFESSEUR À L ’ INSTITUT PONTIFICAL S. ANSELME, ROME

4 ^ CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MDCCCCXLIII

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

N

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P R É F A C E

Rambert de Bologne n ’est pas un auteur célèbre. Un seul de ses ouvrages nous est conservé dans un manuscrit unique. Les autres — car il en écrivit d’ autres — sont perdus, ou du moins n ’ ont pas encore été identifiés dans l’immense littéra­ ture scolastique médiévale. Si le nom de Rambert a été retenu par les annales de l’ histoire, c ’ est surtout parce qu’il fu t évê­ que de Castello (V enise) et qu’il gouverna cette église pen­ dant plusieurs années. Nous croyons pourtant que son rôle comme philosophe et théologien mérite d’ être connu. Disciple personnel de S. Tho­ mas d ’Aquin, Rambert appartient à la première génération de ces thomistes qui, avec autant 'd’ardeur que de convic­ tion, défendirent la doctrine « neuve » du Maître contre les attaques de l’ « ancienne» école. Celle-ci, placée sous l’ égide de S. Augustin, se révélait, au dernier quart du X I I I e siècle, comme fortem ent anti-aristotélicienne et partant antitho­ miste. L e mérite de Rambert de Bologne est justement d’avoir pris en considération les principaux représentants de cet anti­ thomisme et d’ avoir engagé la lutte. Il n ’ est pas le premier dé­ fenseur de S. Thomas; plusieurs Correctorium corruptorii, sinomteus, sont antérieurs à son Apologeticum veritatis, et lui w ^ ^ r v i de modèle et de source. Mais à lui revient l’ honneur d’ avoir élargi le champ de la discussion du Correctorium fra­ tris Thomae de Guillaume de la Mare et d’affronter ainsi d’autres adversaires : Matthieu d’Aquasparta, Richard de Medvavilla, surtout Henri de Gand et Gilles de Rome.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

vrli

PRÉFACE

Ces raisons nous ont déterminé à entreprendre Védition de VApologeticum veritatis contra corruptorium. L ’ ouvrage entre dans le cadre de la littérature des correctoires, parce qu’il est une réplique adressée à Guillaume de la M are; mais il déborde ce cadre par les réfutations des autres anti­ thomistes. On peut regretter qu’il soit incomplet; l’auteur aurait donné sans doute une liste plus exhaustive des adver­ saires et de leurs opinions. Tel qu’il est cependant, il nous ré­ vèle le rôle doctrinal de Rambert et une phase importante 'de cette longue lutte que dut soutenir le thomisme et qui aboutit au triomphe. L ’ édition de cet ouvrage nous fu t recommandée par le vétéran des études historiques sur la scolastique du moyen âge, Mgr. Martin Grabmann, qui, un des premiers, en signala l’importance. Qu’il veuille bien trouver ici le témoignage de notre gratitude. Nous sommes heureux d’ exprimer également notre vive reconnaissance à M. Domenico Fava, directeur de la Bibliothèque Universitaire de Bologne, qui a bien voulu mettre à notre disposition le manuscrit de Rambert en le com­ muniquant à la R. Biblioteca Casanatense de Rome, et au R. P . Thomas K appeli O. P ., président de l’Institut Historique Dominicain de Ste. Sabine, qui nous a prêté son précieux concours dans l ’ élaboration de la biographie de Rambert. Une .grande dette de reconnaissance nous Oblige aussi en­ vers Son Eminence le Cardinal Giovanni Mercati, qui a dai­ gné s’intéresser à cette publication, et envers le Rme. P . Dom Anselme M. Albareda, qui a bien voulu l’accueillir dans les Studi e Testi. Rome, le 22 septembre 1943.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TABLE DES MATIÈRES

INTRODUCTION : I.

Rambert de B o lo g n e ........................................................................ Pag.

II.

L’Apologeticum Veritatis contra Corruptorium..................... . . . »

XI X IX

III. Caractère de l’ ouvrage. Discussions scolastiques................................... » X X V II IV. L ’édition........................................................................................................ » X X X III T exte : Ramberti de Primadiciis Bononiensis, Apologeticum Veritatis contra Corruptorium.........................................................................................»

1

T ables : Table des a rticle s .........................................................................................8

211

Table des auteursc i t é s .....................................

»

213

Table alphabétiquedes m a tiè r e s .........................................

»

217

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

-V

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUCTION

I. RAMBERT DE BOLOGNE

Plusieurs anciens historiographes de l’ordre des Frères Prê­ cheurs se sont occupés de Rambert de Bologne, mais les données historiques qu’ils purent atteindre sont peu nombreuses. Quétif et Echard1 rassemblèrent ces matériaux dans l’article qu’ils lui consacrèrent. Leur plus ancien document est la brève notice que Bernard Gui (j- 1331) avait insérée dans sa liste des dominicains maîtres en théologie à Paris: « Frater Rambertus Bononiensis, postmodum factus episcopus Yeneciarum Castellanus per Bonifacium T i l l anno domini MCCCII0. Hic obiit Yenetiis anno domini MCCCYIII0 paulo ante festum sancti Martini; sepultus in conventu fratrum » 1 2. Ils ont corrigé la date 1302 en 1303 d’après Ughelli3, et ajouté, d’après Leandro Alberti 4, que Rambert était de la fa­ mille des Primadicii. Puis, le titre de son oeuvre littéraire, Apolo1 Scriptores O. P ., I. Lutetiae Parisiorum 1719, 504. 2 Cf. H. D e s t if l e , Quellen zur Gelehrtengeschichte des Predigerordens. Archiv für Litteratur-und Kirchengeschichte des Mittelalters, 2 (1886) 210-211. Bernard Gui a con­ sacré à Rambert une notice analogue dans sa liste des évêques dominicains, que QuétifEehard connurent: « Fr. Rambertus Bononiensis, magister in theologia, fuit factus epi­ scopus Castellanus in Yenetiis per dominum Bonifacium papam V i l i anno domini MCCCII0 circa Natale. Hic in conventu fratrum Venetiis obiit III vel IV die post festum sancti Martini anno domini MCCCVIII, sepultus ibidem in ecclesia fratrum». Dans la rédaction primitive de cette liste, conservée dans un seul manuscrit (Séminaire Histo­ rique de l’université de Berlin, sans signature) qui provient du couvent dominicain de Ss. Jean et Paul de Venise, la notice est plus courte: « Fr. Rambertum Bononiensem magistrum in theologia prefecit ecclesie sancti Marchi de Veneciis dominus Bonifacius papa V i l i paulo post Natale anno domini MCCCII0 ». Je dois ces deux textes au R. P. Th. Kàppeli O. P., président de Γ Institut Historique Dominicain, qui prépare une édition critique de tout l ’ouvrage de Bernard Gui. 8 Italia sacra, V, ed. 2. Venetiis 1720, 1272. 4 De viris illustribus O. P ., Bononiae 1517, 120 r.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X II

INTRODUCTION

geticum contra corruptorium, rapporté par Antonius Senensis (Lu­ sitanus) 1, qui devait lui-même ce renseignement à Ambroise Taegio 1 2. Enfin, une communication de D. Bernard de Montfaucon3 leur permit d attribuer à Lambert le « Speculum exemplare » se­ lon un manuscrit de Florence (Laurentiana, Plut. X X V I, n. 17) 45 . C’ est tout. Le renouveau des études scolastiques médiévales nous a valu de faire plus ample connaissance avec ce personnage et son rôle comme maître en théologie. Le P. H. Lénifié évoque son souvenir dans l’édition critique du catalogue de Bernard Gui s, et le P. A. Mortier signale quelques traits de sa vie intéressant l’histoire de l’Ordre 6. La recherche fit un grand pas en avant lorsque L. F ra ti7 eut révélé la présence de l’ApoIogeticum dans le cod. Iat. 1539 de la 1 Bibliotheca fratrum O. P ., Parisiis 1585, 163. 2 De insigniis O. P ., I. Archives Générales O. P., X IV , 54, f. 177 r: « Prater Rambertus de primaditiis Bononiensis, vir magne auctoritatis et fame clare scientie et reli­ gionis probate, doctrine sancti Thome defensor precipuus, librum edidit pro defensione prefate doctrine quem intitulavit Apologeticum contra corruptorium doctrine sancti Thome. Hic fuit episcopus Castellanus Venetiis. Claruit autem hic venerabilis doctor circa annum domini 1300 ». Nous ne savons pas de quelle source l’auteur a tiré ces renseignements. Elle est différente, semble-t-il, de la source d’où il a puisé la notice consacrée à Rambert dans sa Chronica amplior, II. Archives Générales O. P., X IV, 52, f. 28 r: «Eodem anno (1302) frater Rambertus Bononiensis, magister in Theologia Parisius, vir admodum doctus et fame preclarus, qui in electione duorum precedentium magistrorum plures habuit voces, per dominum papam Bonifacium V III factus est epi­ scopus Castellanus Venetiis, sic dictus a loco ubi cathedralis sedes est constituta, nondum enim erat sedes patriarcalis, circa festum natalis domini. Obiit autem ibidem sepultus in ecclesia fratrum». Cf. A. M ortier, Histoire des maîtres généraux de Vordre des Frères Prêcheurs, II. Paris 1905, 377 note 3. 3 Bibliotheca Bibliothecarum manuscriptorum nova, I. Parisiis 1739, 291. 4 J. A. F abricius , Bibliotheca latina mediae et infimae latinitatis, VI. Hamburgi 1746, 134, consacra un article à Rambert tiré entièrement de Quétif -E chard . La nou­ velle édition de la Bibliotheca publiée par M an si à Padoue en 1754 (réimprimée à Florence en 1858) corrigea le doute de Fabricius sur l ’épiscopat de Rambert. Voir aussi G. F antuzzi, Notizie degli scrittori bolognesi, VII, Bologna, 1789, 133-135. 5 Cf. p. X I, note 2. 6 Histoire des maîtres généraux de l’ordre des Frères Prêcheurs, II. Paris 1905. Le P. Mortier utilisa les documents suivants: 1. Une bulle de Nicolas IV du 13 août 1291, ordonnant à Rambert de Bologne, définiteur de la province de Lombardie au chapitre général de Palencia, de comparaître à la Curie Romaine (Orvieto) le joui· octave de Pâques 1292 avec les autres définiteurs et maître Munio, pour répondre des traitements infligés aux courriers pontificaux portateurs de la bulle qui déposait ce dernier de sa charge; 1. c. 274, note 2. Cf. E. L anglois , Les Registres de Nicolas IV , an. >67516760. Paris 1886-1893, 898. 2. La chronique de Galvagnus de la Flamma, ed. B. M. R eichert , Monumenta Ordinis Fr. Praed. Historica, II, 1. Romae 1897, 105; 1. c. 357, note 2. 3. La chronique de Sébastien de Olmeda, Archives Générales O. P., X IV , 26, f. 45; 1. c. 377, note 1. Cette chronique a été éditée depuis lors par M. Canjal Gomez, Analecta Sacra O. P., Années 41-43. Tiré à part, Rome 1936, 79. 4. La Chronica am­ plior de Taegio, cf. supra note 2; 1. c. 377, note 2. 7 Indice dei codici latini conservati nella R. Biblioteca Universitaria di Bologna. Studi Italiani di Filologia classica, 16 (1908) 349, n. 778.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I. RAMBERT DE BOLOGNE

xiii

Bibliothèque Universitaire de Bologne. Une étude directe fut bien­ tôt entreprise. Successivement deux savants s’y attelèrent, F. Ehrle 1 et M. Grabmann 1 2, et firent connaître les résultats de leurs recher­ ches dans deux études remarquables et remarquées. Les quelques éléments biographiques, qu’elles recélaient, ont reçu leur complé­ ment en 1929 par la publication, due à J. K och3, d’une citation de Jacques de Metz, qui nous mentionne Bambert de Bologne en rap­ port personnel avec S. Thomas d’Aquin. Grâce à ces travaux, Bam­ bert de Bologne occupe aujourd’hui le rang qui lui revient parmi les maîtres de l’université de Paris au X I I I e siècle 45 . Nous nous permettrons de retracer ici le détail de la vie de Bambert en nous basant sur ces documents et sur quelques autres, non encore utilisés, que nous avons pu recueillir en glanant à droite et à gauche. En même temps nous passerons en revue les résultats de nos devanciers. Notons d’abord que l ’orthographe du nom de Bambert n’est pas partout uniforme. Nous trouvons: Bambertus, Bampertus, Babertus, Bobertus, Baymbertus, Kambertus, Lambertus, Albertus. Parmi ces différentes formes, Bambertus présente seul le nom authen­ tique, tel qu’il est écrit dans tous les documents contemporains et dans la liste de Bernard Gui. Bambertus est du reste, comme l ’a fait remarquer déjà E. Ehrle s, un nom assez répandu à Bologne aux X I I e et X II Ie siècles, particulièrement dans la famille de notre auteur 6. 1 Der Kampf um die Lehre des hl. Thomas von Aquin in den ersten fünfzig Jahren nach seinem Tod. Zeitschr. f. kath. Theol., 37 (1913) 293-298. Id., I più antichi statuti della Facoltà Teologica dell’università di Bologna. Universitatis Bononiensis Monumenta, I. Bologna 1932, L X X I. 2 La scuola tomistica italiana nel X I I I e principio del X I V secolo. Biv. di Filosofia Neoscol., 15 (1923) 114-120. Nouvelle édition: Die itàlienische Thomistenschule des X I I I . und beginnenden X IV . Jahrhuriderts. Mittelalterliebes Geistesleben, I. München 1926, 348-354. M. Grabmann avait déjà parlé de l ’Apologetieum de Bambert antérieurement à F. Ehrle dans son article: Le « Correclorium corruptorii » du dominicain Johannes Quidort de Paris (f 1306). Bev. Néoscol. de Philos., 19 (1912) 417. 3 Jakob von Metz O. P ., der Lehrer des Durandus de S. Porciano O. P . Archives d ’Hist. doctrinale et littéraire du moyen âge, 4 (1929) 177 : « Unde dixit magister Baym­ bertus bononiensis Parisius in scolis suis, quod audivit a fratre Thoma quod intentio eius non erat Filium procedere per actum intellectus, ita quod Pater intelligendo se for­ marei Verbum... ». Pour les variantes du nom, cf. J. K o c p , 1. e., notes 1 et 2. Sur la datation de Jacques de Metz, cf. B. Ma r t in , La controverse sur le péché originel au début du X I V e siècle. Spicilegium Sacrum Lovaniense, 10. Louvain 1930, 188-192. 4 P. Glo rieu x , Répertoire des maîtres en théologie de Paris au X I I I e siècle, n. 51. Paris 1933, I, 170-171. 5 Der Kampf, 294. 6 Un « Bamberto di Primadizzo » est signalé dans plusieurs actes du X IIe siècle comme occupant des charges importantes à Bologne; cf. [L. Y. Sav io li ], Annali Bolo­ gnesi, Bassano 1784 sq., I, 1, 354; II, 1, 33.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X IV

INTRODUCTION

Eambert est issu de la famille noble des Primadicii ou Primadizzi1. Deux documents de l ’époque qui le désignent par ce nom nous sont conservés: le testament d’une certaine dame Bonafilia de Bologne (1268)1 2 et le testament de l ’évêque Jean Savelli (1302)3. L’inventaire de la bibliothèque des Frères Prêcheurs de Bologne de 1380 4 rattache Eambert à une autre famille noble de Bologne, à celle des « Prendipartes » 5. Le compilateur de cet inventaire, qui travaillait vers 1380, c’est-à-dire deux générations au moins après Eambert, a dû faire erreur. Confusion d’autant plus explicable qu’il y avait dans le premier quart du X IV e siècle, au couvent San Domenico de Bologne, un « frater Philippinus de Prendipartibus », comme il résulte de deux actes capitulaires du 12 mars 1313 et du 7 février 1317 6. Ughelli 7 donne à Eambert le surnom de « Polus », sans indiquer la source de son information; mais G·. M. Piò 8, plus ancien qu’IJghelli,

1 Sur cette famille, qui était une branche de celle des Geremei, cf. [L. V. Savioli], Annali Bolognesi, I, 1, 143, où il y a un arbre généalogique (X Ie-X IIe siècles). Les Statuts de Bologne de 1288, ed. G. L'asoli et P. Se l la , Studi e Testi, 73. Vaticano 1937, parlent de plusieurs palais des Primadicii: « Ante domos de Primadiciis et domini Barufaldini prope ecclesiam sancti Fabiani. Ante domum domini Ricardi Primadicii ». I, 87, 20-21. Ils contiennent aussi une signature d’un « d. Lança quondam d. Barufal­ dini de Primadiciis». I, 310, 28-29. 2 « Item fratri Ramberto Primaditio dicti ordinis [i. e. Praedicatorum] legavit quinque libras bononenorum pro libris sibi emendis ». Le document, conservé à Bologne, Archivio di Stato, San Domenico, 178-7512, a été publié par M. Sarti-M. F attorini, De claris archigymnasii Bononiensis professoribus. Bononiae 1888-1896, II, 218. Cf. ib.; I, 565. On peut y ajouter le catalogue des consulteurs du Saint Office de Bologne de 1299 publié par M. SabtI-M. F attorini , 1. c. II, 303 (Cf. plus loin, p. x v u , note 6). 3 « Ad omnia autem supradicta exequenda et adimplenda elegit et instituit suos comissarios et executores religiosos viros magistrum fratrem Rambertum de Primadiciis bononiensem ordinis fratrum Predicatorum de conventu bononiensi et... ». Ce document, conservé à Bologne, Archivio di Stato, San Domenico, 183-7517, a été publié par G. Z accagnini, Le scuole e la libreria del convento di San Domenico dalle origini al secolo X V I. Atti e Memorie della R . Deputazione di Storia Patria per le provincie di Romagna. Ser. IV, voi. 17 (1927) 300-304. 4 Cf. chap. II, p. X X III. 6 On rencontre des membres de la famille des Prendipartes ou Prindipartes dans les annales de Bologne du X IIe et X IIIe siècles; cf. [L. V. Savioli ], Annali Bolognesi, II, 1, 187; et dans les Statuts de Bologne de 1288, ed. G. F asoli et P. Sella , I, 86, 34; 87, 12; 310, 25; II, 124, 40. 6 Publiés par G. Z accagnini , Le scuole e la libreria del convento di San Domenico, p. 305-306. 7 Italia sacra, V. 2.a ed. Venetiis 1720,1272. De F. U ghelli dépendent: V. M. F on­ tana , Sacrum Theatrum dominicanum, Romae 1666, 159 a. G. M. Cavalier i , Galleria de’ Sommi Pontefici, patriarchi, arcivescovi e vescovi dell’ordine de’ Predicatori, I. Benevento 1696, 69-70. 8 Delle vite de gli huomini illustri di S. Domenico, II. Pavia 1613, 120: « .... come si può vedere nella sala del Palazzo Patriarcale in Venetia ove sono ritratti al naturale tutti i Vescovi e Patriarchi di quella chiesa, con i loro Elogii.... Ma notisi che quello,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I. RAMBERT DE BOLOGNE

XV

nous la fournit. C’est une inscription d’un soi-disant portrait de Rambert conservé au palais patriarcal de Venise. La patrie de Rambert est Bologne. L’appartenance à la famille des Primadidi, famille bolonaise, le suppose. Sur ce point d’ailleurs toutes les sources sont unanimes. La date de naissance de Rambert et la date de son entrée dans l ’ordre des Frères Prêcheurs nous sont inconnues. Le plus ancien document, qui nous le présente comme dominicain, est le testament déjà cité de dame Bonafilia, daté du 12 février 12681. Un legs de cinq livres bolonaises lui est fait pour acheter des manuscrits. S’il avait alors une vingtaine d’années, il serait né vers 1250 et il aurait pris l ’habit des Frères Prêcheurs dans sa première jeunesse. Il est difficile de préciser la carrière scolastique de Rambert. Rous savons qu’il a été maître en théologie actu regens. Mais quand a-t-il exercé cette charge, et quand a-t-il accompli le cycle des étu­ des préparatoires? Quétif et Echard pensaient qu’il a obtenu la licence entre 1280 et 1290 *1 2. Se basant sur l’ordre que Rambert occupe dans la liste des maîtres en théologie selon Bernard Gui, F. Ehrle proposa, avec une réserve très prudente, qu’il a reçu la licentia docendi entre 1295 et 1300 3. Cette hypothèse a été répétée plusieurs fois dans la suite sans les ré­ serves qui la nuançaient4*. P. Glorieux § admet, sur le témoignage de Jacques de Metz 6, que Rambert fut disciple personnel de S. Thomas d’Aquin. 11 dut par conséquent faire ses études théologiques à Paris dès avant 3272. Le même auteur pense qu’il y retourna pour prendre la licence vers 1290-1295 et pour y enseigner comme maître, et qu’il semble se trouver encore à Paris en 1303. La justification de ces dates 12901295 et 1301 n’a pas été donnée. Il semble, et effet, qu’on doive distinguer deux séjours de Ram­ bert à Paris: séjour d’études, terminé par le baccalauréat, et séjour che da nostri scrittori, è chiamato Ramberto Primaticcio, in questa sala è chiamato Ramberto P olo...». 1 Cf. p. X IV , note 2. MS tauream magisterii consecutus est inter 1280 et 1290 ». Scriptores O. P., I, 504. 3 « Er scheint die Doktorwürde zwischen 1295 und 1300 erlangt zu haben. Sicher geschah dies vor 1303 ». Der Kampf, 294. 1 M. Grabmann , Die italienische Thomistenschule, 349; J. K och;, in U eberwegG eyer , Grundriss der Geschichte der Philosophie, II. Berlin 1928, 539 ;,M. D e W tjle, Histoire de la Philosophie médiévale, II. Louvain 1936, 264. 6 Répertoire, n. 51, I, 170. M. G rabmann s’est rallié à cette opinion dans l’art. Rambert de’ Primadizzi, Lexilcon fur Théologie und Kirche, V ili, Freiburg 1936, 625. 6 Cf. p. X III, note 3.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

XVI

INTRODUCTION

d’enseignement comme maître. Le premier séjour doit être antérieur à 1288. Car au dire du chroniqueur Jérôme Borselli1 ( f 1197) Bambert était bachelier de Paris en cette année-là, lorsqu’il assista au chapitre provincial de la Lombardie célébré à Bimini. Mais Bambert a-t-il été disciple personnel de Saint Thomas d ’Aquin ? Ce n’est pas impossible en soi. Etant dominicain dès 1268, Bambert a pu se trouver à Paris pendant les années 1269-1272, lorsque S. Thomas y enseignait pour la seconde fois. Cependant le témoignage de Jacques de Metz, sur lequel on se base uniquement pour l’affirmer, est assez vague. II parle seulement de rapports per­ sonnels entre Bambert et Thomas, qui ont pu avoir lieu en dehors de l ’école, à Bologne par exemple, lors du passage de Thomas en décembre 12681 2. Toutefois, comme ces rapports ont dû être ceux de disciple et maître, il est permis d’appeler Bambert, dans un sens large, disciple personnel de S. Thomas. Admettons que Bambert quitta Paris — avant 1288, nous igno­ rons l’année précise — après sa lecture des Sentences. Ce n’est pas là un fait extraordinaire. On a signalé le cas d’autres domini­ cains qui quittèrent Paris entre le baccalauréat et la licence pour remplir des fonctions dans leur province 3. Pour quel motif Bambert est-il rentré à Bologne, nous ne le savons. Sa présence au chapitre provincial de Bimini en 3288 semble indiquer qu’il remplissait quelque charge dans sa province. Il a dû y jouir même d’une assez grande autorité pour être envoyé, à la Pentecôte 1291, comme définiteur de la Lombardie au chapitre général de Palencia. Là, Bambert fut mêlé à l’affaire du maître général Munio de Zamora4. Ayant été, à la suite de ce chapitre, convoqué à la Curie Bomaine (Orvieto) par une bulle de Nicolas IY du 13 août 12915, il dut com­ paraître avec tous les autres définiteurs le jour octave de Pâques 1292, et l ’on sait que les définiteurs se rendirent à l’appel6.

1 Cronica Magistrorum, Generalium O. Fr. Pr.... edita a Ven. Patre fratre I eronimo [ de B ursellis ] de Bononia prefati ordinis. Bologna, Biblioteca Universitaria, cod. lat. 1999 (saec. XV), f. 79 r: « Hoc anno (1288) Arimini celebratum est capitulum provinciale sub fratre Nicolao de Trivisio, in quo interfuit magister ordinis, et privavit consilio fratrem Iacobum de Voragine et fratrem Rambertum bononiensem, bachalarium Parisius. «Je dois ce renseignement à l ’ obligeance du R . P. Bartolomeo VignatoAX P. de Modène, qui prépare une édition de la chronique de Jérôme Borselli. 2 P. Mandonnet, Thomas d'Aquin lecteur à la Curie Romaine. Xenia Thomistiey, III. Romae 1925, 30 sq. 3 A g . de Guimaraes, Hervé Noël (f 1323). Etude biographique. Arch. Fr. Praed., 8 (1938) 33. 4 A. Mortier, Histoire des maîtres généraux, II, 251-276. 5 Cf. p. X II, note 6. 6 A. Mortier , Histoire des maîtres généraux, II, 276.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I. RAMBERT DE BOLOGNE

X V II

Nous ne savons pas en quelle année Humbert partit de nouveau pour Paris pour se présenter à la licence. Ce départ a pu avoir lieu dès l’été 1292. Par contre, nous sommes fort bien renseignés sur la date de son retour en Italie. Le dominicain Lanfranc, inquisiteur de Pavie (1292-1305), nous apprend, que ce fut vers la fin du mois d’avril 1299 que « Bambert rentra de Paris avec sept chevaux et de nombreux compagnons » 1 Bambert aura terminé son enseignement un peu avant la fête de Pâques, qui tombait cette année-là le 19 avril1 2. II est maître en théologie en 1299, car à peine rentré à Bologne, il figure avec ce titre dans les actes du Saint Office3. C’est donc entre l ’été 1292 et Pâques 2299 que Bambert a obtenu la licentia docendi et enseigné à Paris comme maître en théologie. De retour à Bologne, Bambert y remplit les fonctions de consulteur du Saint Office 4. Déjà auparavant il a dû travailler pour l ’ in­ quisition, comme il résulte de la notice de Lanfranc et de la somme que celui-ci lui versa à son retour de Paris 5. En 1299 et en 1301 il figure parmi les signataires des Consilia Sapientium dans les actes du Saint Office6. Le 20 décembre 1300, deux lettres de Boniface V I I I 7 l’ invitent à se mettre à la disposition de l’ inquisiteur, 1 Nous apprenons ce détail du registre des comptes de Lanfranc, qui versa à Bam­ bert à cette occasion la somme de 22 sous pour le compenser des services rendus à Γ in­ quisition: « Item quando fr. Bambertus venit de Parisiis cum septem equis et familia multa, qui plura fecerat pro officio et erat paratus in consiliis et alibi — s. X X II. » Archives Vaticanes, Collect. 133, fol. 46 v. Des extraits de ce registre sont publiés par G. B iscaro , Inquisitori ed eretici Lombardi (1292-1318). Miscellanea di Storia Italiana (B. Deputazione.... di Storia patria per le antiche provincie e la Lombardia), Ser. I li, voi. 19. Torino 1922, 520. La date se laisse préciser assez facilement. La notice relative à Bambert est la 15e des 18 inscrites au mois d’avril 1299. La l ére et la 4® enregistrent des dépenses faites le jour de Pâques, qui était le 19 avril. Le versement fait à B ambert a donc dû être effectué les derniers jours du mois d’avril. 2 A pareille époque S. Thomas termina son enseignement à Paris en 1272. Cf. A. W alz, Chromotaxis vitae et operum S. Thermae de Aquino. Angelicum, 16 (1939) 472. 3 Cf. infra, note 6. 4 Sur le Saint Office de Bologne cf. L. A ldovkakdi, Acta Sancti Officii Bononiae ab anno 1291 usque ad annum 1309. Atti e Memorie della B . Deputazione di Storia patria per le provincie di Bomagna, Ser. I li, 14 (1896) 225-300. 5 Cf. supra, note 1. 6 « Prater Bambertus de Primadiciis, magister in theologia, de ordine fratrum Predicatorum ». Catalogue des consulteurs du Saint Office de Bologne publié par M. Sarti M. Fattorini , De claris archigymnasii Bononiensis professoribus, II, 303. D’ après L. A ldqvr Andi (cf. note précédente), cette liste est tirée d’un ms. conservé aujourd’hui à la bibliothèque communale de l’Archiginnasio de Bologne (L. Frati , Opere della fyibliografia bolognese, I. Bologna 1888, n, 3088): Acta S. Officii Bononiae ab anno 1291 usque ad annum 1309 (saec. X III-X IV ). Aldovrandi en a publié quelques extraits. Une autre liste des consulteurs de l’ inquisition de Bologne, où figure également Bam­ bert à l’année 1299, se trouve dans le ms. des Archives Générales O. P., liber QQ. pp. 657-658. Cf. F. BobK, Der Este-Prozess von 1321, Anhang II. Arch. Fr. Praed., 7 (1937) 99. 7 G .D igard , Les Registres de Boniface V ili , nn. 3807-3808. II Paris, 1904, 871-875.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X V III

INTRODUCTION

fr. Guido de Vicentia, pour examiner, ensemble avec l’évêque de Bologne, Jean Savelli O. P. un cas d’bérésie. II dut avoir, à cette époque, une certaine renommée dans l ’Ordre, car aux chapitres généraux de 1300 et 3301 il figure comme candidat possible au généralat de l’Ordre1 2. Bambert est encore à Bologne le 5 jullet 1302, comme il résulte du testament de Jean Savelli3, qui le nomma parmi ses commissaires et ses exécuteurs testamentaires. Peu de temps après, le 20 février 1303, Bambert est nommé évê­ que de Castello par Boniface V i l i 4. Ce fait, que tant d’historiens ont rapporté, a suscité une erreur. On a dit, que Bambert a été nommé « patriarche de Venise, évêque de Castellane » 56 . C’est un anachronisme, contre lequel Taegio mettait déjà en garde e. Bam­ bert était simplement évêque de Castello, episcopus Castellanus 7. Les trois lettres que Boniface V i l i lui adresse en mars 1303 8 sont insignifiantes pour l’historien. Quelques actes de son admi­ nistration épiscopale ont été enregistrés dans les annales de Venise 9. Bambert mourut en 1308 aux environs de la fête de S. Martin, quelques jours avant ou après le 11 novembre10. Il fut enterré à Venise dans l’église des Frères Prêcheurs, SS. Jean et Paul. 1 C. E ubel , Hiemrchia catholica medii aevi, I, Monasterii 1913, 144. 2 A. Mortier , Histoire des maîtres généraux, II, 357, note 2;377,notesl et3. J érôme B orselli est très explicite à ce sujet dans sa Cronica Magistrorum Generalium O. Fr. Fr. Bologna, Bibl. Universitaria, cod. lat. 1999, f. 87 v: « In ista electione (chapitre de 1300) frater Rambertus bononiensis, magnus theologus et magister parisiensis, habuit quamplures voces ad magisterium. » f. 88 r: « In ista electione (chapitre de 1301), ut dicunt quedam cronice, factus fuisset magister ordinis frater Rambertus bononiensis, nisi fuis­ sent littere cardinalis hostiensis, scilicet fratris Nicolai de Trivisio, qui scripsit capitulo, quod nullo modo eligerent fratrem Rambertum predictum, sed fratrem Lambertum leodicensem. Electores autem grave ferentes, quod ordo privaretur libertate, nullum istorum elegerunt; unde convenientes in unum elegerunt fratrem Bernardum pre­ dictum... ». 3 Cf. p. XIV, note 3. 4 G. D igard , Les Registres de Boniface V i l i , η. 5133. I l l , Paris 1921, 700. 5 E. L ajard , Histoire littéraire de la France, 25, 648; P. Glorieux , Répertoire, n. 51. I, 170. 6 Cf. p. X II, note 2. 7 Castello fut un ancien évêché érigé sur la petite île Olivolo (d’où l’ancien nom Olivolensis, à partir du X I I e siècle Olivolen. seu Castellan., puis Castellan., de l’église cathédrale S. Pietro di Castello), jusqu’en 1451 suffragant du patriarcat de Grado (Graden). En 1451 Nicolas V supprima le patriarcat de Grado et l’évêché de Castello et créa le patriarcat de Venise. Le siège patriarcal fut fixé à S. Pietro di Castello, qui resta· lâTcathé­ drale de Venise jusqu’en 1807, année où la basilique de S. Marc lui succéda dans cette dignité. S. Laurent Justinien (1433-1456) fut le dernier évêque de Castello et le premier patriarche de Venise. Cf. P. E. K eh r , Italia Pontificia, VII, 2. Berolini 1925, 29 et 138. 8 G. D ig ar d , Les Registres de Boniface V i l i , nn. 5143, 5147-5148. I l l, 707, 710. 3 Cf. El . C ornelius, Ecclesiae Venetae antiquis monumentis.... illustratae. Venetiis 1749, II, 344; IX , 350, 397; X II, 154, 170, 274, 281; X III, 35 sq.; 241-251. 10 Bernard Gui qui nous donne ce détail, écrit dans la liste des évêques (cf. p. X I, n. 2) : « Obiit III vel IV die post festum sancti Martini », tandis que dans la liste des maîtres

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

II. L ’ a p o l o g e t i c u m

v e r it a t is

contra

c o r r u p t o r iu m

X IX

Nous' complétons cet essai biographique en signalant la mé­ moire posthume de sainteté qui lui fut attribuée par quelques auteurs du X V I Ie siècle1. II. L’ APOLOGETICUM VERITATIS CONTRA CORRUPTORIUM

Si nous savons peu de chose sur la vie de Rambert, nous sommes encore plus mal renseignés sur ses oeuvres. Ni les anciens catalogues des écrivains de l’Ordre dominicain, ni la liste de livres publiée en 1304 par l’université de Paris *1 23 ne font mention de. Rambert. Seul Taegio, qui dans son De Insigniis O. P. 8 continua la tradition des bibliographes plus anciens, cite l’unique ouvrage de Rambert qu’il put connaître, l’Apologeticum veritatis contra corruptorium, dont nous parlerons dans la suite. C’est par Antonius Senensis4 que ce renseignement parvint à Quétif et Echard 5. Ceux-ci attribuent aussi à Rambert, en se basant sur le manuscrit Plut. X X V I, n. 17 de la Bibliothèque Laure'ntienne de Florence 6, le Speculum exemplare qui y est contenu ff. 42r-79v. Mais le. manu­ scrit de Paris, Bibliothèque Nationale lat. 6368, qui. renferme le même ouvrage, cite un autre nom: « Ego signore condam petroboni bentivegne de bononia hoc opus scripsi-» (f. 142r). Qu’il s’agisse de l’auteur ou du copiste, peu importe; l’ouvrage en question ne sau­ rait être de Rambert de Bologne, puisque l’auteur cite un exemple du roi de France Philippe V, qui régna de 1315 à 1322 7. en théologie il dit: « Paulo ante festum sancti Martini ». C’est cette dernière indication qui a-trouvé la faveur des historiens, parce que de Bernard Gui la liste des'maîtres est seule éditée et par suite accessible. Q u é t i f et E c h a r d , qui connaissaient les deux listes, optent aussi pour cette même date, Scriptores O. P ., I, 504. Sur la légende de sa mort violente cf. F l . C o r n é l i u s , Ecclesiae Venetae, X III, 36. 1 A. M a s ïn i , Bologna perlustrata, I. Bologna 1656, 495, consacre à Bambert une brève notice au 19 octobre. Après avoir parlé du bx. Louis Bertrand O. P., l’auteur con­ tinue: « Nella medesima religione di natione bolognese in concetto di santità morirono.... F. Ramberto Primaticcio, huomo di santa vita.... » Masini indique comme source G. Μ. Piò, Delle vite de gli huomini illustri di S. Domenico, II. Pavia 1613, qui dit col. 120: « Fra Ramberto o Calberto Primaticcio, nobile Bolognese, di gran dottrina, di santa vita... ». 2 H. D enifée -E . Ch âtelain , Chartularium Universitatis Parisiçnsis, η. 642. II, Paris 1891, 107-112. 3 Cf. p. X II, note 2. 4 Bibliotheca fratrum O. P., Parisiis 1585, 163. 6 Scriptores O. P ., I, 504. 6 Cf. B. de Montfaitcon, Bibliotheca Bibliothecarum manuscriptorum nova. I. Paris 1739, 291. M. Grabmann , Die italienische Thomistenschule, 353, parle aussi de ce manuscrit, qui manque dans le Répertoire de P. Glorieux . 7 Cf. J. T h . W e l t e r , L'exeçnplum dans la littérature religieuse et didactique du moyen âge, Paris 1927, 272. 2. — Apologeticum Veritatis contra corruptorium.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

XX

INTRODUCTION

P. Glorieux1 met sur le compte de Rambert un sermon pour la fête de Pâques, 22 avril 1302, conservé dans Paris, B. X. lat. 3557, £f. 180 vb-183rb. Mais le ms. ne contient aucune indication d’auteur pour ce sermon. D ’ailleurs il est invraisemblable que Rambert se soit trouvé à Paris à cette date. Dans le ms. Paris, B. X. lat. 4046, un recueil de 29 opuscules composés au cours de la querelle des deux pouvoirs et de la contro­ verse sur la pauvreté, probablement d’origine espagnole1 2, se trou­ vent deux traités que Glorieux classe parmi les ouvrages douteux de Rambert. Le premier est intitulé « De potestate ecclesie ». Inc. : « Circa ecclesiasticam potestatem et secular em.... » Des.: o- ....ex istis potest videri quod rationes similes suprapositis non concludunt. » Suit un trait rouge et aussitôt, en rubrique: « Determinatio fratris Roberti Bononiensis de ordine predicatorum. Utrum Christus de­ derit nobis exemplum perfecte paupertatis....» Des.: « ....e t per hec que dicta sunt satis facile est respondere ad obiecta ». (f. 122ra) L’attribut1'on à Robert, qui ne doit pas être Rambert de’ Primadizzi, est à rapporter seulement à la question sur la pauvreté 3. Quétif et Echard, qui connurent ce manuscrit (jadis Colbert, 506), datent cette determinatio de 1320 et l’attribuent à un Robert de Bologne distinct de Rambert de Primadiciis, sur lequel ils ne purent trouver d’autres renseignements 4. Au tome 34 de l’Histoire littéraire de la France 5 1ST. Valois en fait mention dans l’article consacré à, Jacques du Duèze (le pape Jean X X II ), où est exposée toute la controverse sur la pauvreté suscitée par Bonagratia. Reste encore la rédaction abrégée et ordonnée systématiquement des Quodlibets de Henri de Gand, dont il sera question plus loin. En dehors des indications des bibliographes anciens et de la tradition manuscrite, nous disposons, pour dresser la liste des écrits d’un auteur scolastique, des données générales de l’histoire. Ram­ bert a dû composer un Commentaire sur les Sentences de Pierre Lombard, puisque c’était une condition essentielle pour la licence. C’est donc à juste titre que Glorieux en a inscrit un parmi ses oeuvres. Cet ouvrage, qui serait fondamental pour connaître la doctrine de Rambert, n’a pas encore été retrouvé. L’indication que nous fournit 1 Répertoire, n. 51, b. I, 170. 3 Cf. J. L e'clercq , Jean de Paris et Vecclésiologie du X H I e siècle. L ’Eglise et l’Etat au moyen âge, V. Paris 1942, 168. 3 Je dois ce renseignement, ainsi que le précédent, à l’obligeance de mon confrère, Dom Jean Leclercq, qui se propose de publier ces deux opuscules dans un recueil de textes ecclésiologiques. 4 Scriptores O. P ., I, 538. s Vol. 34 (1914), 453, note 4.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

II. L ’APOLOGETICUM VERITATIS CONTRA CORRUPTORIUM

XXI

Jacques de Metz 1 permettra peut-être de l’identifier un jour. Il est possible que Rambert, comme maître actu regens, ait disputé de quolibet. Cependant aucun renseignement à ce sujet ne nous a été conservé. L’oeuvre littéraire de Rambert de Bologne se réduit donc, dans l’état actuel de nos connaissances, à l ’Apologeticum veritatis contra corruptorium. Cet ouvrage nous est conservé, partiellement, dans un manuscrit, le cod. lat. 1539 (jadis B. III. 64) de la Biblioteca Universitaria de Bologne1 2. C’est un manuscrit en parchemin comp­ tant 55 ff. de 330 X 230 mm à deux colonnes, d’une écriture très serrée de la fin du X IIIe siècle. Il contient: 1. ff. l-26v: < Ramberti Bononiensis Apologeticum veritatis con­ tra corruptorium >. En haut du f. lr on lit une inscription récente (du X V IIe ou X V IIIe siècle) : « Fratris Roberti Bononiensis ordi­ nis Predicatorum: Apologeticum pro S. Thoma. » La première page de cet ouvrage présente une petite miniature dans l’initiale Q. Le début de chaque article a une lettrine à la plume, alternativement rouge et bleue, qui jusqu’au f. 15 (art. 8) est ornée de filigranes de la couleur opposée. Le fragment de l’Apologeticum comprend deux sexternions et un duernion. De celui-ci les deux derniers folios, re­ stés en blanc comme le f. 26v, ont été coupés; il n’en reste qu’un petit onglet. Le texte s’arrête brusquement f. 26v après la première ligne, au milieu de l’art. 16, soit que Rambert lui-même ait laissé son oeuvre incomplète, soit, hypothèse plus vraisemblable, que le co­ piste n’ait pas pu achever sa besogne. Ce copiste a dû travailler sur un modèle excellent et il l’a reproduit avec assez de soin. Une deuxième main a entrepris les corrections; celles-ci se font rares après les premiers folios et cessent presque complètement vers le milieu du fragment. 2. ff. 27r-43va et 45va-51ra: < Abbreviatio quodlibetorum Henrici Gandavensis >. Inc.: « < C >onsideratio nostra in opere horum quodlibet erit quadripartita. Primo namque considerabimus ea que pertinent ad essentiam divinam.... » Ce résumé des quodlibets d’Henri est ordonné systématiquement3. On trouve d’abord les questions qui traitent de l ’essence divine, puis celles qui se rapportent à la distinction des personnes, à la nature humaine assumée par Hotre 1 Cf. p. X III, note 3. 2 L. F r a t i , Indice dei codici latini conservati nella R. Biblioteca Universitaria di Bologna, p. 349, n. 778. F. E h rle , Der Kampf, 295. M. Grabmann , Die italienische Thomistenschule, 349. F. P elster , Richard von Knapwell O. P. seine Quaestiones dispu­ tatae und sein Quodlibet. Zeitschr. f. kath. Theol., 52 (1928) 491. 3 Sur cette abréviation voir une note de A. P elzer dans: Les Philosophes Belges, X IV , Louvain 1938, 275-277, note 2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X X II

INTRODUCTION

Seigneur, à la procession des créatures. Dans cette dernière partie il y a quelques subdivisions: de la créature en général, de la créature spirituelle. Suit sans indication précise une partie morale, dans la­ quelle l’ordre systématique primitif est troublé. On peut s'en ren­ dre compte en comparant cette partie avec Erfurt, Stadtbücherei, cod. Amplon. F. 79, ff. 207-211 \ où un fragment de cette même abréviation est conservé dans son ordre systématique. L’abrévia­ tion n’embrasse pas toutes les questions d’Henri. Il y a un choix des Quodlibets Ι-Υ Π Ι (en tout 142 questions), plus deux questions (1 et 32) du Quodlibet IX . La rédaction semble donc devoir dater de 1286, puisque le Quodlibet IX d’Henri ©st.de Pâques et le Quodlibet JC, inconnu de l’abréviateur, de Noël de cette même année. La question de l’auteur reste encore en suspens. On a mis en avant le nom de Eambert de Bologne1 2, ce qui est dû sans doute au fait que ce texte se trouve à la suite de 1’Apologeticum. Mais ce rappro­ chement matériel par lui-même ne prouve rien. Bien plus signifi­ catif est cet autre fait : Eambert dans son Apologeticum s’est occupé d’Henri de Gand et, détail frappant, il connaît les Quodlibets de celui-ci jusqu’au V IIIe inclusivement, et en plus, la première que­ stion du IX e, tout comme l’abréviateur. Mais cette question doit être réservée à une enquête spéciale. 3. ff. 43va-45va: (Anonyme) «Questio est, utrum ignis imme­ diate existens in concavo orbis lune possit corrumpi. Et arguitur primo quod non X rationibus. Ad primam autem rationem suppono duo: Primum est quod ex omni illo quod corrumpitur generatur contrarium.... » Des. : «.... ita quod ille ignis qui nunc est in sphera sua non est ille idem ignis numero qui fuit ibi ante X X millia an­ norum, si tum mundum creaverit, et hec est intentio Philosophi si videatur primo Meth’ et probationes non plus convincunt nisi quod non possit totus iste ignis simul corrumpi ». 4. ff. 51ra-54vb : < Eichardi Knapwell >: « Questio est, utrum secundum fidem de essentia humanae naturae verbo unitae opor­ teat ponere plures formas » 3. Cette question se trouve aussi, incom­ plète, dans le Vat. lat. 806, ff. 56v-61r 4.

1 Cf. J. P. Muller , Le Correctorium Corruptorii « Cireas» de Jean Quidort de Paris. Studia Anselmiana, 12-13. Rome 1941, X I. 2 P. G lorieux , Répertoire, n. 51, h. I, 171. P. Pelster , Richard von Knapwell, 491, pense que l’ abréviation a été faite par Henri de Gand lui-même. 3 Cf· P· P elster , Richard von Knapwell, 491. J. K och, Philosophische und Theotogische Irrtumslisten von 1270-1329. Mélanges Mandonnet, II. Bibliothèque Thomiste, 14. Paris, 1930, 308. 4 Cf. A. P elzer , Codices Vaticani latini, II, 1, Vaticano 1931, 143.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

II. I/APOLOGETICUM VERITATIS CONTRA CORRUPTORIUM

X X III

Le manuscrit 1539 de la Bibliothèque Universitaire de Bologne provient du couvent San Domenico des Frères Prêcheurs de la même ville L Au bas du f. lr on lit tracée d’une écriture différente de celle du texte, mais très ancienne, antérieure à 1301-1303, époque où la pro­ vince de Lombardie fut divisée en deux1 2,.une inscription en partie effacée par l’usage: « I s t e liber est fratris.... Ordinis Fratrum Predicatorum de Provincia Lombardie et ipsum magno (?) prestai Fra.... » D ’après l’ ancien inventaire de la « libraria » des Frères Prêcheurs de Bologne, composé, avant 1386, il se trouvait placé « in tertia bancha a latere dextro » en huitième lieu : « Item contra Impugnantes ductrinam beati ïh om e domini Baberti de Prendipartibus episcopi veneti et fratris nostri, et in eodem volumine abreviatio quarundam questionum magistri Heirici de Gandavo » 3. Cette description est exacte pour les deux traités principaux. Un autre inventaire de la bibliothèque de San Domenico, dû à Fabio Vigili (devenu plus tard évêque de Fo­ ligno, puis de Spolète) et composé vers 1511-1512 4, ne contient pas ce manuscrit. De ce fait on ne peut pas conclure qu’au début du XVI® siècle le manuscrit d.e Bambert ne figurait plus dans cette bibliothèque. Car cet inventaire, tout en étant plus complet par ses descriptions que celui de 1380, ne contient qu’un choix des ma­ nuscrits alors existant à San Domenico. A cette époque du reste on avait, dans le couvent même de Bambert, perdu toute notion de son oeuvre. Une étiquette, qui provient d’une ancienne reliure et qui est collée aujourd’hui à l’intérieur de la couverture, porte l’inscription suivante en écriture gothique de la fin. du X V e siècle: « Apologeticum contra corruptorium Thome incerto auctore. — Anonymus Miscellanea questionum Philosophie et Théologie ».. L’authenticité de l’Apologeticum veritatis, reconnue.par tous les auteurs récents qui ont eu l’occasion d’en parler5, n’a pas. encore fait l’objet d’un examen spécial. Dans le manuscrit, l’ouvrage est 1 L. F r a t i , Indice, p. 349, n. 7.78. 2 Cf. B. M. R eichert , Acta Capitulorum generalium, I. Monumenta Ordinis Fr. Praed. Hist., I l l , Romae 1898, 3Ó4 et 312. A. M ortier , Histoire des maîtres généraux, II, 3 8 b 3 3 M.-H. L aurent , Fabio Vigili et les bibliothèques de Bologne au début du X V I e sièch d’après le ms. Barb. lat. 3185. Studi e Testi, 105. Vaticano 1943, p. 204-205, n. [26]. Cf. C. Lucchesi, L ’antica libreria dei Padri Domenicani di Bologna alla luce del suo inventario. Atti e Memorie della R. Deputazione di Storia Patria per l’Emilia e la R o­ magna, V, (1939-1940) 222-223. G. Z accagnini, Le scuole e la libreria, 292, cite l’ouvrage d’après le même inventaire: « Nella seconda· (!) (banca) era anche un’ opera del Bolognese Roberto de’ Prendiparti che fu vescovo di Venezia, Contra impugnantes doctrinam sancti Thome ». 4 M.-H. L aurent , Fabio Vigili, 11-107. 5 F. E h rle , Der Kampf, 293. M. Grabmann , Die italienische Thomistenschule, 348. P. Glorieux , Répertoire, η. 51, c. I, 170.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X X IV

INTRODUCTION

attribué à Eambert (appelé par erreur Bobert) seulement dans une note du X V IIe ou du X V IIIe siècle1. Mais il y a d’autres preuves externes en faveur de cette attribution. D ’abord l’inventaire de 1380 de la bibliothèque de San Domenico l’ attribue à Babertus de Prendipartibus. Xous avons déjà expliqué qu’il y a erreur dans le nom de famille et qu’il faut comprendre Bambertus de Primadiciis. Puis, parmi les anciens historiens de l’Ordre, Taegio 1 2 le lui attribue éga­ lement. Ce témoignage de Taegio a de la valeur. On sait en effet que ce chroniqueur était un compilateur et qu’il reproduisait des sources plus anciennes, aujourd’hui perdues. Il a aussi une valeur intrin­ sèque. Car les mots: «Librum.... quem intìtulavit Apologeticum con­ tra corruptorium.... » montrent que celui qui les a écrits, avait une connaissance directe de l’ouvrage de Eambert. Celui-ci a en réalité fixé lui-même le titre dans son prologue. Il faut avouer que ces témoignages sont assez forts pour écarter tout doute raisonnable au sujet de l’authenticité de l’Apologeticum. Vainement avons-nous fait appel à des arguments de critique interne qui la confirmeraient. Eambert ne parle pas de lui-même dans cèt ouvrage, et comme, par ailleurs, on n’a pas encore retrouvé son Commentaire sur les Sentences, tout argument s’appuyant sur la doctrine reste exclu faute d’un terme de comparaison. Toujours est-il que la critique interne ne contredit pas cette attribution. A l’époque où fut écrit l’Apologeticum, Eambert pouvait en effet être à Paris et se consacrer à la rédaction de son ouvrage. Quelle, est donc la date de l’Apologeticum ? Eambert nous dit lui-même dans son prologue, qu’un certain laps de temps s’était écoulé depuis la rédaction du Correctorium fratris Thomae de Guillaume de la Mare3, qui date de 12784. L’oeuvre de Eambert n’est donc pas une de ces répliques qui suivirent de près l’écrit de Guillaume5; elle leur est postérieure de plusieurs années. Eam­ bert connaît et utilise au moins le correctoire de Jean Quidort, qui fut écrit vers 1282, au plus tard en 1284 6. A trois reprises 1 Cela ne suffit donc pas pour dire que l’auteur de cet ouvrage est « auf Grund der Handschriften sicher bestimmt». P. B ayerschmidt , Robert von Colletorto, Verjasser des Correctorium « Sciendum » ? Divus Thomas (Frib.) 17 (1939) 311-312. 2 De insigniis O. P., of. p. X II, note 2. De Taegio dépendent A ntonius Senensis, Bibliotheca, 163, et Quétie -E chard , Scriptores, I, 504. 3 « Quia igitur iam dudum quidam contra scripta venerabilis doctoris fratris Thomae de Aquino.... insurgentes in ipsp veritatem impugnare nituntur... ». Prol., p. 3. 4 P. Glo rieu x , La littérature des correctoires. Revue Thomiste, 33 (1928) 72. 5 Pour la datation des correctoires dominicains cf. R. Creytens , Autour de la littérature des correctoires. Archivum Pratrum Praed., 12 (1942), 313-330. 6 Cf. J. P. Mullek , Le Correctorium Corruptorii « Circa » de Jean Quidort de Paris, X X X V I. R. Creytens , 1. c., 315 et 330. Contre cette date, F. P elster , Scholastik 18 (1943) 129.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

II.

l ’ Ap o l o g e t i c u m

v e r it a t is

contra

c o r r u p t o r iu m

XXV

(art. 12, p. 163, art. 13, p. 167 et 170) il copie le texte de Jean Q uidort1. Le terminus a quo de l’Apologeticum se laisse préciser assez facilement à l’aide des citations parfois littérales empruntées à Henri de Gand. Les Quodlibets de cet auteur ont été datés avec toutes les précisions désirables1 2 ; nous pouvons par conséquent y trouver un point d’appui sûr. Eambert cite longuement le Quodlibet VIII, q. 9 d’Henri (p. 60-63), qui a eu lieu à Noël 1284 et dont le compte­ rendu a été publié sans doute dans les premiers mois de 1285 3. En outre il mentionne le Quodlibet IX , q. 1 (p. 102), daté de Pâques 1286, où Henri rétracta une opinion proposée dans son premier Quodlibet. Il s’ ensuit donc que l’Apologeticum a pu être écrit au plutôt fin 1286 ou début 1287. D ’autres considérations confirment cette date. Ainsi dans l’art. 16, relatif au mouvement local des anges, Eambert expose, à la suite de la critique de Guillaume de la Mare, l’opinion de Gil­ les de Eome qui, sur ce point, se sépara également de S. Thomas. Le texte est introduit par les paroles suivantes: « Et quia in bis.... non solum ab istis, sed etiam a quibusdam aliis, qui magni sunt et magni reputantur, contradicitur.... » (p. 185). En dépit, de ce pluriel, Eambert parlera dams la suite du seul Gilles de E om e4. Les citations sont empruntées au Commentaire sur le I er livre des Sentences que Gilles a lu vers 3275, avant sa condamnation et son éloignement de Paris56 . Sa réputation de « Magnus » lui a été acquise seulement après sa réintégration à l’université de Paris, au cours de son enseignement de 1285-1286. Elle alla toujours croissant, car en 1287 le chapitre général des Ermites de S. Augustin à Florence

1 A ces trois endroits c’est bien Rambert qui emprunte à Jean et non inversement. Car Rambert, qui cite rarement les « Philosophes » et jamais ailleurs Algazel, multiplie ici les citations d’Avicenne et d’Algazel à côté de celles d’Aristote et d’Averroès dans le même ordre que Jean de Paris, très compétent dans cette littérature. 2 Cf. P. Glorieux , La littérature quodlibétique die 1260 à 1320. Bibliothèque Thomiste, V. Kain 1925, 188. E. H ocedez , Richard de Middleton. Spicilegium sacrum Lovaniense, 7. Louvain 1925, 479. J. P aulus, Henri de Grand,, Etudes de Philos, médiévale, 25. Paris 1938, X V , note 1. 3 II semble en effet que Henri publiait ses Quodlibets séparément dans l’année même qui suivit la dispute. Cf. P. Glorieux , La littérature quodlibétique de 1260 à 1320, 53. Rambert a utilisé les comptes-rendus écrits publiés par Henri lui-même et non des Repor­ tationes. Voir Chap. I l l , p. X X IX . 4 Dans l’art. 11 (p. 138) Rambert introduit par une formule analogue au pluriel une opinion divergeante de Henri de Gand: « Non solum autem isti, sed et quidam alii magni huic positioni fortiter contradicunt dicentes... ». 6 E. H ooedez, Richard de Middleton, 478. Id. La condamnation de Gilles de Rome Recherches de Théol. ancienne et médiévale, 4 (1932) 34 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

XXVI

INTRODUCTION

le proclama solennellement docteur officiel de l’Ordre1. Les paroles de Lambert « qui magni sunt et magni reputantur » semblent faire écho à ce bruit qui se fit autour de Gilles à cette époque. Tous les auteurs, dont l’Apologeticum de Lambert discute les théories, indiquent cette même date. Nous avons déjà parlé d’Henri de Gand et de Gilles de Lome; mentionnons encore Lichard de Mediavilla, maître actu regens de 1284 à 1287, dont Lambert cite les questions disputées datées de la fin de 1284 1 2, et Matthieu d’Aquasparta, dont les questions De productione rerum, composées , à la Curie Lomame en 1280-1281., sont largement mises à profit3. Pour fixer le terminus ad quem le Cardinal Ehrle4 a mis en avant le passage suivant de Part. 11 (p. 146), où Lambert parle des propositions condamnées en 1277 par l’évêque de Paris Etienne Tempier: «Sed qui hoc Parisius defenderet, incideret in canonem latae sententiae, si tamen simplex excommunicatio sine forma con­ stitutionis ligat post 'mortem ferentis sententiam, nisi confirmetur vel renovetur per successorem ». Le successeur d’Etienne Tempier (f 3 sept. 1279), auquel Lambert fait allusion, ne peut pas être Jean des Alleux. Nommé évêque de Paris .le 23 mars 1280 par Ni­ colas III, il entra dans l’Ordre des Frères Prêcheurs le 20 avril sui­ vant 5. Il s’agit plutôt de Eanulphe d’Homblières, évêque de Paris du 17 juin 1280 au 12 novembre 1288 6. D ’où l’on inférait que l’Apo­ logeticum a été composé avant 1288. L’argumënt n’est pas absolument concluant. Ce successeur d’Etienne Tempier, que Lambert ne désigne pas, peut tout aussi bien être quelqu’autre évêque de Paris, même après 1288. Contentons-nous donc de dire, faute de pouvoir préciser davan­ tage, que le terminus ad quem de l’Apologeticum n’est indiqué que par la fin du séjour parisien de Lambert en 1299 7. 1 H. Denifi ,e-E . Châtelain , Chartularium Universitatis Parisiensis, n. 542, II, Paris 1891, 12. On trouvera un aperçu chronologique sur la vie et l'activité de Gilles de Rome dans: G. Bruni , Una inedita « Quaestio de natura universalis » di Egidio Romano {con un saggio di cronologia egidiana). Collezione di testi filosofici inediti e rari, II. Napoli 1935, 26-43. 2 E. H ocedez, Richard de Middleton, 27 sq. 3 V. D ouce T, Fr. Matthaei ab Aquasparta Quaestiones disputatae de gratia.... cum introductione critica. Bibliotheca Erancfscana Scholastica Medii Aevi, X I. Quaracchi 1935, C X IX . 4 Der Kampf, 296. 5 Cf. H. D eniele , Quellen zur Gelehrtengeschichte des Predigerordens. Archiv f. Litt. u. Kirchengeseh. dés Mittelalters, 2 (1886) 208, note 4. 6 C.. E ubel , Hierarchia catholica, I, 391. 7 Le R. P. F. P elster , dans l’art. Korrektorien, Lexikon für Theol. u. Kirche, VI. Ereihurg 1934, 215, date FApologeticum d’avant 1300. Il le fait suivre du Correctorium « Circa » de Jean Quidort, écrit d’après lui vers 1300. Or ΓApologeticum nous donne

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

-

III. CARACTÈRE DE L ’ OUVRAGE

X X V II

Il est hors de conteste que c’est à Paris que Rambert a composé son ouvrage. La discussion doctrinale avec les différents maîtres* suppose que l’auteur vit dans leur entourage. D ’ailleurs à propos des propositions condamnées en 1277 par Etienne Tempier, il dit: «Quamvis secundum sententiam, domni episcopi debeat dici....» (art. 11, p. 1-18). On voit donc, que l'évêque de Paris est pour lui l ’évêque tout court. Il pense, très justement du reste, que cette condamnation ne vaut que pour le diocèse de Paris1. S’il eût été loin de Paris, à quoi bon tant d’efforts pour éviter une censure, qui ne pouvait l’atteindre ?

III. CARACTÈRE DE L’ OUVRAGE

DISCUSSIONS SCOLASTIQUES Rambert commence son Apologeticum par un prologue2, où il expose le but et la méthode de son oeuvre. Prenant occasion du texte de l’Ecclésiastique (27,10) : « Veritas ad eos, qui operantur illam, revertetur», et des paroles du Christ (Joa. 14,6): «Ego sum via, veritas et vita », il met en relief la nécessité pour tous de « pra­ tiquer la vérité » (veritatem operari), selon l’état de vie et les di­ verses circonstances dans lesquelles chacun se trouve. Ces considé­ rations élevées manifestent le but de l’Apologeticum dirigé contre le Correctorium fratris Thomae s. Dans cet écrit, que Rambert comme ses confrères veut intituler plutôt Corruptorium, notre auteur voit une attaque de la vérité elle-même, et il se croit obligé, comme maître et docteur, de la défendre et de revendiquer ses droits. Voilà pourquoi il a intitulé son ouvrage Apologeticum veritatis contra corruptorium.*2 3 la preuve que le Correctorium « Circa » lui est antérieur (cf. supra, p. X X IV ). Malgré la critique du R. P. Peleter, Scholastik, 18 (1943) 129, je continue à dater cet ouvrage de 1282-84; les réflexions qu’il y oppose n’on pas réussi à me convaincre. Quant à 1’Apologeticum, je me réjouis d’être d’accord avec le R. P. pour le dater d’avant 1300. ■ 1 « Sed qui hoc Parisius defenderet, incideret... ». Art. 11 (p. 146). 2 Publié par P. E hrle , Der Kampf, 295-296; commenté par M. Grabmaïtn·, Die italienische Thomistenschule, 349-351. Sur'le genre littéraire des prologues dans la lit­ térature scolastique, cf. M. Grabmann , Romanus de Roma O. P. (f 1273) und der Pro­ log seines Sentenzënkommentars. Ein Beitrag zur Geschichte der scholastischen -prologi und principia. Divus Thomas (Frib.), 19 (1941) 166-194. 3 Edité ensemble avec le Correctorium corruptorii « Q-uare », cf. p. X X V III, note 2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X X V III

INTRODUCTION

Bien que le titre diffère des Correctorium corruptorii publiés par certains confrères de Bambert, l’ouvrage leur ressemble pourtant par la méthode. Comme les auteurs des correctoires, Bambert suit pas à pas l’écrit de Guillaume de la Mare. Il expose article par ar­ ticle la thèse controversée de S. Thomas, puis la critique faite par Guillaume, et enfin il réfute cette critique et confirme la thèse tho­ miste. Il a en main la première rédaction du correctoire de Guil­ laume, n’ayant pas connu la seconde, que le B. P. Creytens O. P. vient de découvrir dans le Vat. lat. 4413 1. Dans l’exposé des opi­ nions de Guillaume, Bambert se sépare de l’auteur du Correctorium « Quare » 1 2; au lieu de reproduire tel quel l’ouvrage de l’adversaire, il en donne seulement le contenu en style indirect, comme l’a fait Jean Quidort dans son Correctorium « Circa » 3. Imitant encore Jean Quidort, Bambert s’applique aussi à multiplier les épithètes fortes, voire injurieuses envers son adversaire. Un point essentiel — et ceci n’a pas été noté jusqu’ici — dif­ férencie l’Apologeticum des correctoires et lui donne une valeur sin­ gulière. Bambert ne se limite pas aux opinions de Guillaume de la Mare, mais à plusieurs reprises (art. 6, 11, 16) il s’attaque aux posi­ tions d’autres auteurs, qu’il appelle « Magni », sans les citer nom­ mément. Ce sont par conséquent des auteurs vivants, des maîtres de l’université influants et écoutés, dont la réputation est univer­ sellement reconnue. Le premier de ces maîtres, celui qui est cité le plus souvent et le plus longuement, est Henri de Gand4, dont l’ enseignement à la faculté de théologie de Paris eut un éclat extraordinaire. Esprit de tendance augustiniste, mais très indépendant de toute « école », il attaqua en de nombreux points la synthèse thomiste et provoqua ainsi toute une littérature polémique, les « Defensoria », où les do­ 1 Autour de la littérature des correctoires. Archivum Fratrum Praed., 12 (1942), 317. Jusque là on ne connaissait de cette deuxième rédaction que quelques fragments dispersés à travers trois manuscrits de la Vaticane. Cf. R . Creytehs , 1. c. et A. P elzer, Codices Vaticani latini, II, 1, 486. Le fait que Rambert ne connaît pas la deuxième réda­ ction de Guillaume, n’est évidemment pas un argument contre la datation de cette dernière proposée par le P. Creytens. Ne voyons-nous pas aujourd’hui encore, que plus d ’un auteur ne connaît pas la dernière édition d ’un ouvrage dont il se sert ? La deuxième rédaction de Guillaume ne dut d’ailleurs pas avoir une très grande diffusion. 2.P. Glorieux , Le Correctorium corruptorii « Quare». Bibliothèque thomiste, 9, Kain 1927. 3 J. P. Muller , Le Correctorium corruptorii « Circa » de Jean Quidort de Paris. Studia Anselmiana, 12-13, Rome 1941. 4 Cf. J. P aulus , Henri de Gand. Etudes de Philosophie médiévale, 25, Paris 1938. P. Bayerschmidt , Die Seins- und Formmetaphysih des Heinrich von Gent in ihrer Anwendung auf die Christologie. Beitrâge zu Geschiehte der Philosophie und Théologie des Mittelalters, 36, 3-4. Munster 1941.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

III. CARACTÈRE DE L ’ OUVRAGE

X X IX

minicains défendaient contre lui la doctrine de leur confrère1. A Bambert de Bologne revient l’honneur d’avoir initié cette longue série de critiques thomistes de la doctrine henricienne. Dans le fragment de l’Apologeticum, qui nous est conservé, il discute les doctrines suivantes : 1. Compatibilité de la foi et de la science par rapport au même objet, art. 6 (p. 50). Bambert résume ici cette thèse qu’Henri de Gand a exposée tout au long dans plusieurs questions de sa Summa quaestionum ordinariarum, art. 13, qq. 4-7. Ferrariae 1646, 231b-239a. 2. Démonstration rationnelle de la création du monde dans le temps, et, par conséquent, impossibilité absolue d’une création ab aeterno, art. 6 (p. 60-71). Bambert cite mot à mot de longs extraits du Quodl. I, q. 7-8 (Venise 1613, I, f. 7ra-9vb) et du Quodl. VIII, q. 9 (Venise 1613, II, f. 23va-24ra)1 2. 3. Pluralité numérique des anges dans une même espèce, art. 11 {p. 138-143). Bésumé avec de longs extraits mot à mot du Quodl. II, q. 8 (Venise 1613, I, f. 54vb-57va). 4. Théorie de la triple matière, citée en passant, art. 4 (p. 36) du Quodl. I, q. 10 (Venetiis 1613, I, f. 14ra)3. 5. Conception de l’esseace abstraite, mentionnée art. 6 (p. 83) du Quodl. III, q. 9 (Venetiis 1613), I, f. 98v) 4. La liste serait sans doute bien plus longue, si nous possédions en entier l’Apologeticum. Telle que le fragment nous la révèle, elle suffit à nous convaincre du souci qu’a Bambert de relever et de discuter les principales thèses d’Henri en opposition avec la doc­ trine thomiste. Bambert a eu conscience qu’il est fort difficile de résumer les textes d’Henri de Gand5. Aussi préfère-t-il reproduire ses arguments mot à mot, au risque d’ être long, et il s’ en explique à deux repri­ ses 6. Bous y voyons la preuve que Bambert s’ est servi des comptes1 Une étude d’ensemble sur cette littérature antihenrieienne manque encore. On peut consulter: P. Mar do n ret , Premiers travaux de polémique thomiste. Rev. des sciences phil. et théol., 7 (1913) 46-69. A. P elzer , dans Les Philosophes Belges, 14, Louvain 1938, 275-277, note 2. 2 Cf. J. P aulus, Henri de Gand, 298 sq. 3 Cf. J. P aulus , Henri de Gand, 213 sq. 4 Cf. J. Paulus, Henri de Gand, 74 sq. 5 La même difficulté est signalée par J. P aûlus , Henri de Gand, X I. 6 Art. 6 (p. 72): « Quarum (rationum) aliquàs prolixe pcsui, sicut ponuntur ab eis, qui eas inducunt, ut pateat plenius earum virtus, et inducentes non possint calumniari, quod non sint fideliter recitatae». Art. 11 (p. 143): «Quae propterea tam diligenter inserui, ut et eis materia cavillandi auferatur, et difficultas quaestionis evidentius possit declarari».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

XXX

INTRODUCTION

rendus écrits des disputes quodlibétiques publiés par Henri iui-même et non de quelque Eeportatio d’un auditeur. Une fois d’ailleurs il le dit ouvertement: « Haec sunt omnia, quae tam contra positionem, quam contra positionis rationes scripta inveni » (art. 11, p. 143). Un autre adversaire contemporain de Eambert visé par son Apo­ logeticum, est Eichard de Mediavillax, franciscain, licencié en 1284 et maître actu regens de septembre 1284 à juin 1287. Dans son ensei­ gnement celui-ci recourt parfois à une solution intermédiaire.entre la doctrine de S. Thomas et celle de S. Bonaventure; par exemple, lorsqu’il s’agit de savoir, si une vérité peut à la fois être objet de foi et d.e science1 2, question à laquelle Eambert semble faire allu­ sion (art. 6, p. 51), et que Eichard exposa dans le Commentaire in III Sent. d. 24, q. 5 (Brixiae 1591, 268). Eambert donne aussi quelques arguments en faveur de la création dans le temps, art. 6 (p. 63), qui se trouvent dans les questions disputées de Eichard, q. 4 (Yat. lat. 868, f. 6vb et 7va). Matthieu d’Aquasparta3, confrère aîné de Eichard, est cité mot à mot à propos des arguments pour la création dans le temps, art. 6 (p. 64-65), qu’il avait exposés dans ses questions disputées De pro­ ductione rerum, q. 9 (éd. E. Longpré, Archives d’Histoire doctri­ nale et littéraire du moyen âge, I, Paris 1926, 301-302). Le dernier adversaire de Eambert est Gilles de E om e4. On sait que celui-ci n’est pas un thomiste orthodoxe, comme on a pu le croire autrefois. Bien au contraire, il s’oppose assez souvent aux thèses de S. Thomas, de sorte que les dominicains ont cru néces­ saire d’écrire contre lui, comme contre Henri de Gand, des « Defensoria » 5. Eambert cite de longs passages des questions que Gilles de Eome consacra aux divers problèmes du lieu des anges, art. 16 (p. 186-207), Commentaire in I Sent. d. 37, p. 2, pr. 1, q q .1 -3 Ve1 Cf. E. H ocedez, Richard de Middleton. Spie. saor. Lovan., 7, Louvain 1925. P. Glo ­ Richard de Mediavilla. La France Franciscaine, 19 (1936) 97-113. F. P elster, Das Heimatland des Richard von Mediavilla. Schoîastik, 13 (1938) 399-406. 2 Cf. H ocedez, Richard de Middleton, 302. M. Grabmann , De quaestione . Les noms des auteurs cités sont imprimés en Capitai.es, les titres de leurs ouvrages en italiques. Lies italiques sont employées égale­ ment pour les citations des livres sacrés, tandis que les citations littérales des autres sources sont placées entre guillemets « ». Les notes du premier apparat, auxquelles renvoient des lettres, indiquent toutes les graphies, à l’exception des orthographica, du manuscrit de Bologne ( = B), les corrections faites de seconde main, soit dans le texte, soit en marge, et les additions marginales. En outre il y a les variantes du Vat. lat. 8 5 3 ' ( = V), pour les textes d’Henri de Gand, et de l’édition de Venise 1521 ( = E), pour ceux de Gilles de Rome. Le second apparat est réservé aux citations que nous avons vé­ rifiées d’après les éditions indiquées dans les tables à la fin du vo­ lume. Les textes y sont donnés seulement dans quelques cas pour justifier l’ attribution que nous faisons.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

RAMBERTI DE PRIMADICIIS BONONIENSIS

APOLOGETICUM

VERITATIS

CONTRA CORRUPTORIUM

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

SIGLE S ET ABRÉVIATIONS

B

Bologne, Bibliothèque Universitaire, cod. lat. 1539.

E

Aegidii Bomani, Comment, in

V

Vatican, Bibliothèque Apostolique, cod. Vat. lat. 853.

I Sent. Venetiis 1521.

add.

addidit.

add.2

additions de seconde main, dans le texte.

cf.

conferatur.

corr.

correxit.

corr.2

corrections de seconde main, dans le texte,

exp.

expunxit.

mg.

in margine, toujours de seconde main.

< y

= additions faites par l’éditeur.

«

= citations littérales.

»

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Prologus )

Quia, sicut dicitur Ecclesiastico 271: Veritas ad eos, qui operantur t illam, revertetur, et in veritatis possessione omne bonum possidetur, quia ille habetur, qui de se ipso dicit, Joannis 14 1 2: Ugo sum via, veritas et vita, quo habito omnia bona habentur, libenter debent veritatis ama­ tores circa veritatis operationem se ipsos exercere, ut ex merito talis exercitii ad perfectam veritatis contemplationem, in qua ultima hominis perfectio consistit, possint pervenire. Est autem advertendum, quod veritatem operari contingit multi­ pliciter: aut secundum ipsam vivendo, et hoc est omnium; aut secundum ipsam radicando, et hoc est principum et praelatorum; aut ipsam mani­ festando et aliis declarando, et hoc est doctorum et magistrorum. Decla­ ratur autem et manifestatur veritas aut per ipsius investigationem sive inquisitionem, quod fit in studiosis contemplationibus et scholasticis disputationibus; aut per ipsius eruditionem, quod fit in sermonibus et lectionibus; aut per ipsius, cum impugnatur, defensionem, et hoc fit in apologeticis contra impugnatores responsionibus et ipsius veritatis sive per auctoritatem, sive per rationem:a confirmationibus. Quia igitur iam dudum quidam sive ex invidia, sive ex ignorantia contra scripta venerabilis doctoris fratris Thomae de Aquino, ordinis Praedicatorum, qui conscripsit sermones rectissimos et veritate plenos, insurgentes in ipso veritatem impugnare nituntur, visum est mihi, non quidem propriis viribus innitendo, nec de mea scientia, sed de veritatis auxilio et praefati doctoris meritis confidendo, ut veritatis particeps esse merear, contra libellum quendam, quem componentes vocant falso nomine Oorrectorium, alii autem verius appellant Corruptorium, aliquas apologeticas ° componere rationes ad ipsius honorem et gloriam, per quem omnis veritas et cognoscitur et declaratur, qui est Jesus Christus, Filius Dei benedictus in saecula saeculorum. Arnen.

a sive-rationem: mg.

litterae inter f ei s erasae sunt.

1 ra

° apologiticas: B.

1 Eco li. 27, 10. 2 Joa. 14, 6.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4

PROLOGUS

Huius autem opusculi ordo processus erit secundum ordinem impugna­ tionum, contra quas componitur. Modus vero erit, quia ponetur primo opinio impugnata, secundo impugnatio et impugnationis ratio, tertio confirmabitur id quod impugnatur et ostendetur eius rationabilitas et per consequens impugnantium irrationabilitas, quarto solventur rationes im­ pugnandi. Est autem libelli titulus, ut dicatur Apologeticum veritatis contra corruptorium. In nomine ergo Domini opus ipsum aggrediar.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 1 y

< Utrum ad videndam divinam essentiam requiratur species >. Primum igitur, quod impugnare nituntur, est illud, quod praedictus doctor egregius dicit in prima parte Summae, quaestione 32a, articulo 2°, quod ad videndam divinam essentiam, in cuius perfecta visione nostra beatitudo consistit, secundum illud Joannis 171: Haec est vita aeterna etc., non requiritur ex parte ipsius aliqua similitudo vel species, sub qua vel per quam videatur, quamvis ex parte intellectus videntis requiratur lumen gloriae confortans ipsum, ut in tam excellenti luce eius valeat infigi aspectus, Hoc ipsi figmentorum compositores, ut verbis eorum utar, dicunt sibi videri falsum et auctoritatibus sanctorum Patrum contrarium. Unde et ad hoc ostendendum ipsi inducunt auctoritatem A ugustini, quam ipsemet frater T homas 2 in opponendo inducit, IX ° De Trinitate ®, capi­ tulo 11°, secundum antiquam capitulationem, vel 27° secundum capitulationem novam: « Cum Deum novimus, quamvis meliores efficiamur quam eramus antequam noscerimus, maximeque cum eadem notitia placita digneque amata verbum est, fit aliqua similitudo Dei in nobis. Notitia tamen illa inferior, quia in inferiori natura ». Ex ista auctoritate dicunt, quod manifeste apparet, quod in mente noscente Deum fit aliqua eius similitudo, quae cum sit inferior eo, non est Dei essentia, cum divina essentia seipsa inferior esse non possit. Et quia frater Thomas in solu­ tione argumenti dicit 1 4*, / quod auctoritas ista loquitur de cognitione f. i rb. 3 2 Dei, quae in via. habetur, dicunt, quod hoc non est contra propositum eorum, quia saltem ex hoc habetur, quod ubi divina essentia praesens est per se ipsam, potest fieri similitudo ipsius, eo quod per similitudinem cognoscitur. Inducunt etiam pro se auctoritatem A nselmi, Monologion, capi­ tulo 32° &, dicentis: « Quamcumque rem mens cupit veraciter cogitare 1 Joa. 17, 3. Sum. Theol., I, 12, 2, 3 A u g u s t i n u s , De Trinitate, IX , 4 T homas , Sum. Theol., I, .12, 2, 3 A n s e l m u s , Monologion, 33. Ed. 2 T hom as,

2. obi. 11, 16. PL 42, 969. ad 2. Schmitt, I, 52.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

8

ARTICULUS 1

aut quia est inconveniens, sicut apud naturalem philosophum est inconve­ niens, quod caelum possit stare, quamvis non sit simpliciter impossibile. Si impugnatur quia impossibile, aut ista impossibilitas est ex conditione divinae essentiae, quae videri non potest nisi per speciem sive similitudi­ nem, aut ex conditione intellectus, qui non potest aliquid videre nisi per speciem et similitudinem, aut ex conditione utriusque, quia nec illa potest videri, nec ille potest videre sine specie sive similitudine. Quod non sit impossibile ex conditione ipsius divinae essentiae uni­ versaliter, quia non possit ab aliquo intellectu videri sine specie, patet, quia ex hoc sequeretur, quod ipsa seipsam sine specie videre non posset, quod ab omnibus tàm philosophis quam theologis communiter et rationaliter negatur. Illa enim sola per speciem, quantum est ex parte rerum intelligibilium, cognoscuntur, quae per se intelligibilia non sunt, sed fiunt intelligibilia per operationem intellectus, vel quae per suam essentiam non possunt illabi intellectui. Et ille solus intellectus indiget aliquo alio a se, ut intelligat, qui non est suum intelligere sive suus actus. Et ideo, cum divina essentia sit per se ipsam summe intelligibilis, quia ab omni potentialitate separata et per consequens sit suus actus et sua operatio, non intelligit se per aliquam speciem vel similitudinem, sed per se ipsam. Quod etiam positio non sit impossibilis ex conditione intellectus universaliter, quia nullus intellectus possit videre aliquid nisi per spe­ ciem a se differentem, patet, quia tunc sequeretur, quod intellectus divinus nec se posset intelligere nec alia, nisi per speciem ab ipso realiter diffe­ rentem. Quod, quantum ad cognitionem sui, patet esse falsum ex dictis. Quantum etiam ad alia, patet esse falsum ex hoc, quia cum species intelli­ gibilis se habeat ad intellectum per modum formae, sequeretur quod intellectus divinus esset in potentia et ab alio haberet intellectivam operationem et per consequens, quod ipse non esset prima causa, sed haberet causam et sui esse et suae operationis. Si ergo ista positio est impossibilis, hoc non est nisi quia divina essentia ab intellectu creato non potest videri nisi per speciem, non quidem quia ipsa non possit, quantum est ex se, ab intellectu creato sine specie videri, cum ipsa, sicut dictum est, per se et de se sit intelligibilis, sed ex hoc, quod intellectus creatus eam sine similitudine videre non potest. Quod autem ex hoc ista positio non habeat impossibilitatem, patet: quia ad hoc, quod intellectus quicumque creatus possit exite in actum intelligendi, non requiritur ex parte ipsius nisi quod sit informatus forma intelligibili secundum rationem suae intelligibilita+is, sive illa forma sit essentia rei intellectae, sive sit species et similitudo eius. Immo, cum naturaliter quaelibet res, si aeque bene potest exercere operationem per pauca sicut per plura, inclinetur ad operandum per pauciora, si intel­ lectus ex conditione rei intelligibilis non impediretur, potius appeteret intelligere per essentiam rei intellectae quam per similitudinem ipsius. Si ergo sunt aliqua, quae intellectus non potest intelligere nisi per spe­ ciem, hoc non est ex defectu intellectus, sed ex conditione rei intelligendae,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM AD VIDENDAM DIVINAM ESSENTIAM REQUIRATUR SPECIES

9

quae vel non est intelligibilis per se, cum sit materialis sive coniuncta materiae, nisi per actum intelleetus abstrahentis, vel si est intelligibilis ut segregata a materia et a materialibus conditionibus, sicut sunt sub­ stantiae separatae, non est tamen purus actus, et ideo non potest illabi intellectui per suam essentiam; propter quod oportet, quod cognoscatur per aliquam similitudinem. Si enim esset ex / conditione intellectus, nihil f. i vb omnino a intelligeret nisib per speciem, quod est falsum. Cum ergo divina essentia sit per se intelligibilis utpote separata ab omni materia et ab omnibus materialibus conditionibus et, quia est actus purus, possit illabi omni creato intellectui, patet, quod nec ratione sui, nec ratione intellectus requiritur aliqua species vel similitudo, qua mediante videatur. Et si dicatur, quod secundum hoc sequitur, quod ipsa videatur in vita praesenti, cum ipsa in vita praesenti illabatur intellectui, dicendum, quod quamvis ipsa sit in intellectu praesentialiter, non tamen est ibi secundum rationem suae intelligibilitatis sicut obiectum intellectus, sed solum secundum rationem suae causalitatis, i. e. sicut causa dans esse ipsi intellectui et conservans ipsum, secundum quod dicitur esse in qua­ libet re per praesentiam, essentiam et potentiam*1. Vel potest dici, quod hoc est propter defectum luminis supernaturalis, quod ex parte videntis, sicut infra patebit, ad ipsius visionem requiritur. Εχ dictis ergo patet, quod ista positio non est tamquam impossibilis reprobanda. Nec est ° etiam reprobanda tamquam inconveniens: quia d, cum semper sit melius, sicut dictum est supra, operari per pauciora, ceteris paribus, quam per plura, et divina essentia ita bene, immo melius possit videri per seipsam immediate sicut mediante specie, multo con­ venientius est dicere, quod per se ipsam videatur, quam quod videatur per aliquam speciem sive similitudinem. Patet igitur ex his, quae sunt causa impugnandi aliquam positionem, quod positio, quae dicit, quod divina essentia in patria non videbitur per speciem vel similitudinem aliquam, sed per se ipsam immediate, rationabiliter impugnari non potest. Hoc ipsum etiam θ patere potest ex his, quae sequuntur ad contrariam positionem. Sequitur enim primo, quod aliqua creatura possit esse sim­ plicior quam ipse Dèus, vel Saltem aeque simplex1. Quia, cum species semper sit simplicior, quam id cuius est species, vel saltem aeque simplex, species illa, qua mediante divina essentia videbitur, erit simplicior quam DeuS vel non ducet in perfectam ipsius cognitionem et, cum oporteat eam ponere creaturam eo quod habet esse in tempore, sequitur de neces­ sitate, quod aliqua creatura sit simplicior quam Deus.

a nihil omnino: mg. corr. ex nihilominus. b nisi: mg. quia quaedam: mg.

° subiecta: corr1 2.

De Anima, II, 6. 418 a 20.

2 Joa. 17,3.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

20

i.

3 rb

ARTICULUS 2

animae cognoscent Christum per species sibi ab ipso tamquam a Deo influxas, non per species ab ipso tamquam ab obiecto abstractas. Unde cum ista positio loquatur de cognitione naturali intellectus humani, im­ pugnare eam per ea, quae erunt in patria, est puerile et inconveniens. Ad illud, quod inducunt de Augustino, dicendum, quod ipse loquitur contra illos, qui dicebant sensibilia nullo modo posse cognosci per intel­ lectum etiamper divinam revelationem. Hoc autem egregius frater Thomas non ponit. Unde illa auctoritas non facit ad propositum. Constat enim, quod Augustinus non fuit huius opinionis, quod mens eodem modo et aeque directe c ignosceret spiritualia et corporalia. Ad tertium etiam patet responsio: quia ex hoc non sequitur, quod intellectus non cognoscat peccata, quae sunt actiones singulares, quia si sunt peccata, quae consistant in actione 'interioria, cognoscit eo modo, quo possunt cognosci particularia immaterialia. Si autem sunt peccata, quae consistant in actione exteriori, cognoscit ea indirecte per reflexionem ad sensum, sicut cognoscit alia particularia materialia. Patet etiam responsio ad quartum: quia illa ratio procedit ac si dice­ retur, quod intellectus nullo modo posset cognoscere singularia. Tunc enim bene sequeretur conclusio. Cum enim dicatur, quod intelligimus quidem sed indirecte, patet, quod non sequitur, quia talis cognitio sufficit, ut possit intellectus formare propositionem particularem et de particula­ ribus syllogizare. Ad quintum etiam patet responsio : quia nos non ponimus, quod intel­ lectus a particularibus exterioribus immediate abstrahat universale, sed mediante sensu, qui est cognoscitivus secundum Philosophum 1 speciei sine materia, sed non sine materialibus conditionibus, super cuius actum intellectus tamquam virtus superior se convertens abstrahit ab illis speciebus universale depurando ipsum ab omnibus materialibus conditio­ nibus. Ad sextum etiam facile est respondere: quia invenire rectam ratio­ nem de agibilibus non pertinet ad intellectum speculativum, de quo hic agitur, sed ad practicum. Sed quia practicus non differt essentialiter a speculativo, adhuc videtur stare obiectio. Et ideo aliter dicendum, quod si poneretur, quod speculativus nullo modo cognosceret singulare, nullo modo practicus posset rationes universales agibilium applicare ad particularia, sed suppo- / sito, quod aliquo modo cognoscat, ut dictum est, sicut intellectus speculativus potest syllogizare de particularibus, quae non sunt ab opere nostro, ita practicus potest syllogizare de particularibus, quorum causa nos sumus. Illud autem, quod ipsi dicunt ad rationem positionis, quod intellectus intelligit non solum per species universales et abstractas a conditionibus a interiori: corr.2 e x exteriori.

1 A ristoteles , D e A n im a , II, 12. 424 a 18.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U TR U M INTELLECTUS NOSTER COGNOSCAT SINGULARIA

21

materialibus, sed et per individuates, si intelligatur, quod aequaliter intelligat per utrasque et eodem modo, patet manifeste esse falsum. Quia aut ipsi dicunt, quod -inteliigit per species individuales exsistentes in ipso intellectu, aut per species individuales exsistentes in phantasia. Si per species individuales exsistentes in intellectu, sequitur, quod intel­ lectus sit virtus organica, quia species individuales, cum habeant rela­ tionem ad determinatum tempus et ad determinatum locum, non possunt esse nisi in virtute organica. Dicere ergo, quod intellectus sit virtus orga­ nica, est ponere eum gen-rabilem et corruptibilem, et erit impossibile, quod recipiat aliquam formam universalem, quia nulla virtus organica est susceptiva alicuius speciei universalis, cum universale abstrahat ab hic et nunc, quae sunt conditiones speciei individualis. Si autem intel­ lectus dicatur intelligere per species individuales, quae sunt in. phantasia, cum nulla virtus intelligat sive cognoscat per species exsistentes in alia potentia nisi reflectendo se super illam potentiam et super actus eius et super ea, quae sunt in ipsa, sequitur, quod sicut intellectus non directe cognoscit singularia, ita indirecte cognoscit per species individuales. Et hoc ponit expresse et plane venerandus doctor frater Thomas, sicut patet ex dictis.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 3 >

( Utrum scientia JDei sit -futurorum contingentium > Tertium, quod ipsi impugnare nituntur, est illud, quod idem egregius doctor dicit in eadem 14a quaestione, articulo 13°, ubi ipse quaerit, utrum scientia Dei sit futurorum contingentium, in responsione quaestionis, videlicet, quod Deus cognoscit futura contingentia non, solum prout sunt in causis suis, quia tunc non haberet nisi cognitionem coniecturalem de eis, cum de eis, secundum quod sunt in causis suis, non possit haberi cognitio nisi coniecturalis, sed etiam prout unumquodque est actu in seipso, quia secundum hoc potest de eis haberi certa et determinata cognitio. Quod autem hoc sit necessarium, ostendit ex natura aeternitatis, qua mensuratur divina cognitio, quae cum, sit tota simul, ambit totum tempus. Unde omnia, quae sunt in tempore, sunt Deo ab aeterno praesentia non solum ea ratione, quia habet rationes rerum apud se praesentes, sed etiam quia eius intuitus fertur super omnia ab aeterno prout sunt'in sua praesentialitate. Hoc ipsi dicunt continere manifestum errorem et non unum tantum, sed plures: quia cum ipse, sicut dicunt, non intendat dicere, quod Deus aeque certitudinaliter cognoscit futura contingentia ac si essent prae­ sentia et determinata in rerum natura, quod est verum, sed intendat dicere, sicut probant ex dictis, quod quia aeternitas praesens est omni tempori, et omnis differentia temporis aeternitati comparata sit realiter et actrraliter in aeternitate et sic subiciuntur divinae visioni, sequitur quod contingentia a, quae nondum sunt realiter et aetualiter in tempore, iam sunt realiter et aetualiter per naturas suas in aeternitate sua et subi­ ciuntur divinae visioni. Et hoc exprimunt verba sua, cum dicit, quod omnia, quae sunt in tempore, sunt in Deo ab aeterno, quia eius intuitus fertur super omnia prout sunt in sua entitate. Hoc est enim falsum et erroneum, quia hoc est ponere, quod omnia b contingentia et multo fertius necessaria fuerunt ab aeterno in aeternitate, licet sint producta in tempore de non esse ad esse.

a contingentia.... b omnia: mg. infer A

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SCIENTIA DEI SIT FUTURORUM CONTINGENTIUM

23

Quod autem hoc sit erroneum, ipsi probant per hoc: quia, sicut ipsi dicunt, res non possunt esse praesentes Deo nisi vel in sua ratione cau­ sali, vel in sua exsistentia actuali. Unde si omnia, quae sunt in tempore, sunt ab aeterno praesentia Deo non quia habet apud se rationes prae­ sentes, necesse est, quod omnia fuerint ab aeterno in aeternitate sub exsistentia actuali, sicut umquam fuerunt postea in tempore, quod est contra fidem. Dicunt etiam, quod hoc est contra rationem: quia si omnia erant ab aeterno in naturis suis et sic subdita divinae visioni, res ipsae actualiter exsistentes in aeternitate sufficiebant ad faciendum et cognoscendum omnia in tempore et ita superfluum esset ponere rationes ideales in Deo, quod est contra sanctos et philosophos. Dicunt etiam, quod ratio, in qua fundatur ista positio, est falsa et ex falso intellectu procedit: quia, quando dicitur, quod aeternitas ambit omne tempus, et quod omnis differentia temporis est praesens aeternitati, non sic intelligitur, quod aeternitas ambiat tempus et temporalia, quamdiu non sunt, et quod tempus et temporalia, quae nihil sunt in natura propria, sint praesentia aeternitati, sed hoc pro tanto dicitur, quod causales et ideales rationes omnium temporum et omnium temporalium sunt Deo praesentes ab aeterno. Et hunc intellectum videtur explicare A ugustinus X I° Confessionum,1, parum post medium, ita / dicens: «Cum videri f. 3 va dicuntur futura, non ipsa, quae nondum sunt, i. e. quae futura sunt, sed horum causa vel signa forsitan videntur, quae iam sunt. Ideo non futura, sed praesentia sunt iam intuentibus, ex quibus futura praedicunt iam animo concepta. Quae rursum conceptiones iam sunt et istas apud se intuentur, qui ista praedicunt ». Propter eundem sensum dicuntur omnia vita in Deo, quia rationes omnium in Deo vivunt. Unde A ugustinus homelia prima Super Joannem 1 2: Quod factum est in ipso vita erat 3, dicit : « Ipsa terra, quae facta est, non est vita; est autem in ipsa sapientia spiritualiter ratio quaedam, per quam facta est terra, et haec vita est ». Certe, si res ipsae in genere proprio fuissent ab aeterno, non dixisset universaliter Evangelista: Quod factum est in ipso vita erat, vel saltem Augustinus non transisset absque distinctione. Praeterea, hoc quod dicitur in praedicta ratione, quod quicumque cognoscit effectum contingentem in sua causa tantum, non habet de eo nisi coniecturalem cognitionem, secundum istos falsum esse constat, quia est contra rationem prophetiae. Credimus enim, quod prophetae certitudinaliter cognoverunt, quae immobili veritate praenuntiaverunt secundum definitionem prophetiae 4. Constat autem, quod ipsi futura non viderant in natura sua, sed in suis rationibus causalibus. Quod si quis negare voluerit de prophetis vel omnibus vel aliquibus, saltem de sanctis angelis 1 A ugustinus, Confessiones, X I, 18,24. PL 32,818. 2 A ugustinus, In Joannis Evangelium, I, 16. PL 35,1387. 2 Joa. 1, 3-4. 4 Cassiodorus, In Psalmos Praefatio, 1. PL 70, 12 B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

24

ARTICULUS

3

negare non potest, quin in verbo et in rationibus causalibus non prae­ videant multa futura non coniecturaliter, sed certitudinaliter et illa revelant prophetis et aliis sanctis secundum beneplacitum et dispensa­ tionem Dei. Tertium falsum et erroneum, quod ponit ista positio, est, ut dicunt, quod Deus alio modo cognoscit contingentia et omnia temporalia, quam prout sunt in suis causis, et etiam alio modo quam per rationes rerum, quas habet apud se praesentes, videlicet ferendo intuitum suum super ipsas res sibi actu praesentes ab aeterno. Hoc expresse habetur ex verbis suis. Nam dicit sic in praediata responsione: Deus cognoscit non solum prout sunt in causis suis, sed etiam prout unumquodque est actu in se ipso. Et parum inferius subdit: Omnia, quae sunt in tempore, sunt Deo prae­ sentia ab aeterno, non solum ea ratione, qua habet rationes praesentes apud se, ut quidam dicunt, sed quia eius intuitus fertur super omnia ab aeterno prout sunt in sua praesentialitate. Ex quibus verbis, ut dicunt, sequitur, quod Deus cognoscat creaturas per receptionem. Si enim cognoscit aliter quam per rationes rerum, quas habet apud se, et aliter quam prout sunt in suis causis, ferendo intuitum super ipsas res, hoc non potest intelligi vel saltem fingi nisi per receptionem. Deum autem cognoscere per receptionem est impossibile et secundum sanctos et secundum philo­ sophos, qui omnes concordant, quod scientia Dei est causa rerum et non causata a rebus sicut scientia nostra. Si enim cognosceret per receptionem, scientia eius esset causata a rebus. Item sequitur, quod scientia sua non sit sua substantia, quod est impossibile. Et ex hoc sequitur, quod non est actus purus, sed est sciens in potentia, et quod potentia sciendi perfi­ citur in ipso per creaturas, quae omnia sunt absurdissima. Ista sunt, ex quibus ista positio impugnatur, et inconvenientia, quae ad ipsam sequuntur. Et revera, si ita intellexisset istam positionem frater Thomas, sicut isti cavillatores intelligere nituntur, falsa esset et merito impugnanda. Et si inconvenientia, quae assignant, sequerentur ad illam, esset absurdis­ sima. Sed nec ipse sic intellexit, nec ista inconvenientia ad ipsam sequuntur, quin potius, ut vitaret ista inconvenientia, coactus fuit sequi istam posi­ tionem, ut non dicam invenire. Quia sicut patebit, ista non fuit sua positio, sed Augustini, Boethii, Anseimi et Bichardi et omnium, qui aliquid intellexerunt. Aliter enim salvari non posset certitudo et invariabilitas divinae scientiae et eius independentia et actualitas et excellentia ad nostram, nisi nos ponamus, quod Deus ab aeterno eodem modo cognovit creanda, quo cognovit creata, sicut dicit A ugustinus 1. Non autem cogno­ visset eodem modo creata et creanda, si creanda cognovisset tantum prout sunt in causis suis, cum creata cognoscat prout sunt actu in seipsis et in sua praesentialitate. Et si non eodem modo cognovisset tunc, et

1 A u g u s t in u s ,

De Trinitate, X V , 13, 22. PL 42, 1076.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SCIENTIA DEI SIT FUTURORUM CONTINGENTIUM

25

modo de necessitate sequeretur, quod eius scientia non esset aeque certa ab aeterno de rebus temporalibus sicut est modo, cum certum sit, quod scientia, quae habetur de futuris contingentibus prout sunt futura, per quem modum cognoscuntur in causis suis, non est ita certa, sicut scientia, quae habetur de eis prout sunt praesentia et actu exsistentia. Illa enim cognitio, quae habetur de futuro contingente prout futurum contingens est, quamvis sit praesens, tamen est contingens, sicut et illud, de quo est. Cognitio autem, quae habetur de contingente praesente, ad minus dum contingens est, necessaria est eo modo, quo scientia dicitur necessaria, quae est de necessario. Quia ipsum contingens, dum est, / necessarium f· 3 vb est, quamvis absolute consideratum sit contingens. Sequeretur ulterius, quod ex praesentia rerum temporalium aliquid accresceret divinae scientiae, quia omni scientiae, quae est certior ex praesentia rei cognitae quam esset prius, ex re cognita aliquid accrescit. Ex quo sequitur, quod prior scientia respectu huius erat imperfecta, et quod Deus ab aeterno non habuit de rebus temporalibus perfectam scientiam, sed acquirit ex tempore. Sequitur etiam ulterius, quod scientia Dei est mutabilis et variabilis et dependet a rebus creatis, et quod non est semper in actu, sed aliquando in potentia et perficitur per aliquid extraneum ab ipso, et quod non dif­ fert a nostra scientia. Quae omnia falsa et inconvenientia sunt et impos­ sibilia et absurdissima. Cum ergo ista inconvenientia- non possint aliter vitari, nisi nos pona­ mus, quod Deus eodem modo ab aeterno cognovit temporalia, sive ne­ cessaria, sive contingentia, quo cognoscit quando actu exsistunt, et quando actu exsistunt ipse cognoscat ferendo intuitum super actualem ipsorum praesentiam, necesse est dicere, sicut ista positio dicit, quod Deus ab aeterno cognovit ea, quae futura erant in suis rationibus idealibus, non solum prout erant in causis, secundum quem modum erant futura, sed prout sunt in seipsis, secundum quem modum sunt praesentia, non quidem quod res fuerint actu in seipsis ab aeterno, sicut isti dicunt fratrem Thomam intellexisse, sed quia ita erant cognita a Deo, ac si essent actu in seipsis, non solum ita certitudinaliter, ut isti dicunt, sed etiam ita praesentialiter, quia nulli cognoscenti potest dici res praeterita vel futura, nisi ei, cuius cognitio mensuratur a rebus transeuntibus et praetereuntibus, quod nullo modo potest de Deo dici. Et hanc rationem videtur insinuare A ugustinus , De Trinitate1, li­ bro XV0, capitulo 33°, ubi dicit, quod non ideo Deus scit res, quia sunt, sed ideo sunt, quia novit, et subdit1 2, quod propter hoc nihil est sibi praeteritum, nihil ex-pectat futurum, sed omnia sunt sibi praesen­ tia. Ubi est valde notandum, quod dicit, quod sibi nihil est praete­ ritum Vel futurum, quia per hoc ipse insinuat, quod aliquid potest esse in se et nobis, quorum cognitio dependet a rebus, ut praeteritum, quod 1 A u g u s t in u s , 2 A u g u s t in u s ,

De Trinitate, XV, 13, 22. PL 42, 1076. De Trinitate, XV, 7, 13. PL 42, 1066.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

26

f. 4 ra

ARTICULUS 3

tamen relatum ad divinam cognitionem est praesens. Sicut aliquid po­ test esse possibile et contingens in se et absolute consideratum, quod tamen relatum ad divinam cognitionem est necessarium. Cuius nulla alia ratio assignari potest, nisi quia sic fertur divina cognitio super omnia temporalia, sicut fertur visus alicuius super rem sibi praesentem. Unde cum sicut aliquo vidente aliquam rem sibi praesentem, necesse est rem ipsam esse, non necessitate absoluta, sed conditionata, scilicet dum videt, ita necesse est esse quicquid Deus scit, sive sit praesens, sive praeteritum, sive futurum, quia sicut dictum est, nihil prohibet aliquid esse praeteritum et futurum prout est in se et in causis suis proximis, quod tamen praesens est prout est in divina cognitione, sicut nihil prohibet aliquid esse materiale prout est in se ipso, quod tamen est immateriale prout est in intellectu; quia enim res sunt in cogno­ scente non per modum naturae suae sed < per > modum cognoscentis, sicut aliquid, quod est materiale in se et secundum naturam suam, potest esse immateriale prout est in cognoscente, ita quod est futurum secundum naturam suam, potest esse praesens prout est in cognitione divina. Sed quia aliqui non vident aiiquid simile in cognitione nostra, non credunt hoc posse esse in cognitione divina. Sed si nos considera­ mus, quae est causa, quare ea, quae sunt futura in se, non possunt esse nostrae cognitioni praesentia, satis facile erit videre, quomodo hoc potest esse in cognitione divina. Ratio autem, quare intellectus noster non potest cognoscere futura, nisi prout sunt futura et non prout sunt praesentia, ex tribus consurgit. Quorum primum est, quod intellectus noster non est suus actus nec suum intelligere, sed procedit in actum per aliquid aliud, scilicet vel per similitudinem acceptam a re vel per similitudinem repertam in causa rei cognoscendae. Per similitudinem acceptam a re non potest cognoscere antequam res est; per causam etiam non potest eam cognoscere nt praesentem, quia non repraesentat eam n:st ut futuram, loquendo de cognitione, qua cognoscitur res per causa n naturalem. Secundo sumitur ratio ista ex hoc, quod sua operatio non est tota simul, sed est in quadam successione et ideo successive cognoscit res secundum ipsarum successionem. Tertio, sumitur ex hoc, quod intellectus noster non est causa eorum, quae cognoscit, et si est causa aliquorum, non est causa totius, sed partis, scilicet formae et non materiae. Unde quantum ad id, cuius est causa, scilicet quantum ad formam, ita cognoscit rem quando est· absensa, sicut cognoscit eam quando est praesens. Artifex enim ita cognoscit praesentialiter arcam mediante arte quantum ad formam, sicut quando arca est, et si ipse esset causa materiae sicut est formae, nihil accresceret cognitioni suae per esse actuale ar- / cae, quia haberet b praesentialiter in anima sna quidquid est de ratione arcae secundum quod est actu. Cum ergo di­ vinus intellectus sit suum intelligere, et suum intelligere sit totum simul

quando.... absens: mg.

b haberet: con.2 ex habet.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Κ· . I J1I,MW W »I?PW SP [

UTRUM SCIENTIA DEI SIT FUTURORUM CONTINGENTIUM

27

carens omni successione et sit causa omnium rerum et quantum ad for­ mam et quantum ad materiam, necesse est dicere, quod ipse habet de rebus omnibus notitiam, qualem nos habemus de rebus praesentibus. Et ista est intentio a fratris Thomae. Et ista est intentio A ugustini, T.V° De Trinitate1, capitulo 37°, ubi dicit, quod in Dei verbo « praeterita et futura stant », et 38° 1 2, volens ostendere, quod non est fides philosophis adhibenda, dicit, quod «non fuerunt idonei, in aeternitate spiritualis incommutabilisque naturae aciem mentis tam constanter figere, ut in ipsa sapientia creatoris atque recto­ ris universitatis viderent volumina saeculorum, quae ibi iam essent et semper essent, hic autem futura essent huiusmodib, ibi non essent ». Et YI° libro, capitulo 27° 3, ubi loquitur de verbo Dei, dicit, quod « ibi novit Deus omnia, quae fecit, et ideo cum decedant et succedant tem­ pora, non decedit vel succedit aliquid scientiae Dei. Xon enim, quae creata sunt, ideo sciuntur a Deo, quia facta sunt; ac non potius ideo facta sunt v-el mutabilia, quia immutabiliter a Deo sciuntur». Et li­ bro XY°, capitulo 16° 4, loquens de iUcomprehensibilitate divinae sa­ pientiae, dicit: « Quis hominum valeat comprehendere istam sapientiam, qua novit Deus omnia ita nt nec ea, quae dicuntur praeterita, ibi prae­ tereant, nec ea, quae dicuntur futura, quasi desint exspectantur ut ve­ niant, sed et praeterita et futura cum praesentibus sunt circa praesen­ tia; nec singula cogitentur et ab aliis ad alia cogitando transeatnr, sed in uno conspectu simul praesto sunt universa ». Et circa finem capituli dicit 5*, quod « una, aeterna et incommutabili et ineffabili visione com­ plectitur cuncta ». Hoc etiam ipse expresse dicit 33° eiusdem libri XV1e, ita inquiens: « Universas creaturas suas et corporales et spirituales, non quia sunt novit, sed ideo sunt, quia novit. Xon enim nescivit, quae fuerat creaturus. Quia ergo scivit, creavit, non quia creavit, scivit. Xec aliter scivit creata quam creanda. Xon enim aliquid eius sapientiae acces­ sit ex eis, sed exsistentibus sicut oportebat, illa mansit ut erat. Ita enim scriptum est in Ecclesiastico, 237 : Antequam crearentur, omnia nota surd illi, sicut et postquam consummata sunt, sic ei nota sunt », Sic non solum certitudinaliter, sed etiam, ut dictum est, praesentialiter, quia alias non essent nota sic certitudinaliter. Hoc etiam ipse A ugu ­ stinus probat LX X X I I I Quaestionum8, quaestione 18a, ita dicens: a intentio: corr. mg. ex ratio.

t> B add. futura sunt.

De Trinitate, IV, 17, 22. PL 42, 903. 2 Ibid. 23. PL 42, 903. 3 Ibid. VI, 10, 11. PL 42, 931-932. 4 Ibid. X V , 7, 13. PL 42, 1066-1067. 6 Ibid. PL 42, 1067. 3 Ibid. 13, 22. PL 42, 1076. , Ecoli. 23, 29. 8 A u g u s t i n u s , De Diversis Quaestionibus L X X X I I I , 17. PL 40, 13.

1 A u g u s t in u s ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

30

ARTICULUS 3

4ab aeterno ’, non determinat hoc participium 4occidendus quia tunc sequeretur, quod ab aeterno fuisset occidendus et ab aeterno occisus, sed determinat hoc verbum 4cognovit ’ . Ad illud, quod dicunt, quod secundum hoc frustra ponerentur in Deo rationes causales et ideales rerum flendarum, quas ponunt sancti et philosophi, si omnia fuissent Deo praesentia ab aeterno, dicendum, quod hoc est falsum: quia aliud est cognoscere rem per causalem ipsius rationem, aliud cognoscere in causali sua ratione, sicut aliud est esse medium cognitionis et aliud esse obiectum. Per talem enim rationem tamquam per medium et praesentia cognoscuntur et futura, i. e. cogno­ scitur res et prout est futura et prout est praesens. Sed in causali ra­ tione, secundum quod ipsa dicit obiectum cognitionis, non cognoscitur res, nisi prout est futura. TJnde numquam dicit frater Thomas, quod Deus non cognoscat res per causales ipsarum rationes, secundum a quod sunt medium cognoscendi, sed quod non cognoscit tantum prout sunt in suis causis, sed prout sunt in actu in se ipsis, i. e. non solum cogno­ scit secundum esse, quod habent in causis suis, sed etiam secundum esse,, quod habent actu in se ipsis, quando actu sunt in rerum natura. Yel. potest dici, quod ideales rationes potius pertinent ad rationem practicam quam speculativam. Unde D io n y siu s 1 vocat eas praedeterminativas et praedefinitivas rerum voluntates. Unde sunt magis rationes faciendi quam cognoscendi. Et ideo, quia facere res actu esse non est nisi in tempore, cognoscere per ideas est b cognoscere eas quasi secun­ dum rationem suae temporalitatis. Cognoscere autem eas prout sunt actu in se ipsis secundum suam praesentialitatem, est cognoscere per modum divinae aeternitatis.- Uec tamen unus modus excludit alium, sicut dictum est supra. f. 4 va Praeterea, cum idea / sit id, quod intelligitur et non quo intelligitur, magis habet rationem obiecti quam rationem medii. Unde magis proprie dicetur res cognosci in rationibus idealibus quam per rationes ideales. Differt autem, sicut dictum est supra, videri aliquid per aliquod sicut per medium, et videri aliquid sicut obiectum: quia quod videtur per aliquid sicut per medium, nihilominus videtur secundum suam ac ualem exsistentiam, Sed secundum quod videtur in alio, non videtur se­ cundum actualem exsistentiam, nisi actualiter in ipso exsistat. Et con­ cederet bene frater Thomas et ipsius sequaces, quod quicquid Deus co­ gnoscit, cognoscit per rationes ideales, sed non quod cognoscat solum secundum esse solum, quod habent in ipsis rationibus idealibus, sed secundum esse, quod habent in se ipsis, quando actu exsistunt. Ad illud, quod ipsi dicunt, quod ratio, supra quam fundatur ista positio, procedit ex falso intellectu, dicendum, si frater Thomas sic intela secundum: corr. ex sed.

best: mg.

1 Ps. D ionysius , De Divinis Nominibus, V, 8. PG 3, 824 C.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SCIENTIA DEI SIT FUTURORUM CONTINGENTIUM

31

lex isset sicut isti dicunt eum, intellexisse, bene fuisset falsus. Non enim aeternitas sic ambit tempus et temporalia, quasi ipsa sint ab aeterno Deo coexsistentia, sed sic dicitur ambire, quia sunt suae cognitioni ab aeterno praesentia, non solum, in suis causalibus rationibus, ut isti di­ cunt, sed etiam secundum, actualem sui exsistentiam, non quam habe­ rent tunc, sed quam habent nunc. Hoc est dictu, quod actualis eorum exsistentia, qua modo sunt, fuit ei nota ab aeterno, quia tunc cogno­ vit esse, quod habent modo. Et quod inducunt de Augustino, non facit ad propositum, quia Augu­ stinus loquitur de futuris, quae praedicuntur ab hominibus coniecturaliter. Quod etiam inducunt pro simili de prima homelia Augustini Super Joannem, quod ita dicuntur temporalia Deo praesentia ab aeterno propter aeternas ipsorum rationes, sicut dicuntur secundum Augustinum ea, quae facta sunt, omnia vita in verbo propter vivas ipsarum ratio­ nes, non est ad propositum: quia non sequitur inconveniens, si res creatae aliter cognoscantur a Deo quam in suis rationibus idealibus, quod sequitur, si ponantur aliter vivere. Quia si ponerentur aliter vivere vel vixisse quam in causis suis, cum vivere sit actus viventis rei et praesupponat esse, sequeretur, quod fuissent ab aeterno. Hoc autem non sequitur, si ponantur aliter cognosci quam in suis causis natura­ libus sive idealibus, quia cognoscere est actus cognoscentis et sequitur naturam eius, qui cognoscit, non eius, qui cognoscitur. Et ideo cum co­ gnitio divina sit tota simul respectu omnium, quae cognoscit, nihil prohibet, ut dictum est, quod aliquid sit futurum secundum se et prout est in causis suis, quod tamen praesens est prout est in cognitione di­ vina. et prout praesens ab ipso cognoscitur. Nec est contra rationem omnino prophetiae sicut isti dicunt, quod cognoscere effectum in causa est cognoscere ipsum coniecturaliter, quia hoc non intelligitur nisi de cognitione, quae habetur per causas propinquas. Ende notandum est, quod, sicut dixerunt antiqui1, duplex est prophetia: una comminatio­ nis, in qua et per quam revelantur et praedicuntur effectus futuri secundum cursum causarum naturalium, et ista non semper impletur, ad minus sicut sonat. Et talis fuit prophetia Isaiae de morte Ezechiae 1 2. Alia est prophetia praedestinationis, in qua revelantur et praedicuntur futura secundum dispositionem voluntatis divinae, et hanc impossibile est non impleri. Et talis fuit prophetia de partu Virginis 3. Dicere ergo, quod cognoscere effectum, in causa naturali et cognoscere ipsum coniec­ turaliter, nec est .contra rationem prophetiae com,minationis, quia illa potest mutari, nec est contra rationem prophetiae praedestinationis, quia illa non est secundum causas, de quibus loquitur. Quod autem inconvenientia, quae ipsi dicunt sequi ex ista positio .e, nullo modo sequantur, sed potius vitentur et aliter vitari non possint, 1 Glossa ordinaria in Matti). 1, 22. PL 114, 71 D. 2 Is. 38, 2. 3 Is. 7, 14.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

32

ARTICULUS 3

patet ex dictis. Msi enim ponatur, quod Deus eodem modo cognovit ab aeterno omnia, quae cognovit modo, sequitur, quod eius scientia est mutabilis et augmentabilis. Si autem ponatur, sicut debemus ponere, quod eodem modo cognovit, quo modo cognoscit, cum modo non tantum cognoscat per rationes idéales a et prout sunt in causis suis, sed prout sunt in se ipsis, ferendo intuitum suum super actualem ipsarum exsi­ stentiam, necesse est dicere, quod ab aeterno sic cognovit. Et sicut ex hoc, quod ipse modo aliter cognoscit res quam prout sunt in causis suis, ferendo intuitum suum super res, non sequitur, quod ipse cogno­ scat per receptionem vel quod ipse non sit purus actus, ita non sequi­ tur, si ponatur, quod ab aeterno sic cognovit.

a cum.... ideates: mg. pro non per rationes ideates in textu exp.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 4 >

< Utrum omnium, quae Deus cognoscit, sint ideae in ipso >. Quartum, quod impugnare nituntur, est illud, quod dicit in 3° arti­ culo quaestionis 15ae, ubi tractat de ideis, et quaerit, utrum omnium, quae Deus cognoscit," sint ideae in ipso. Dicit enim, quod materia prima cum nullam habeat formam, non habet in Deo propriam ideam aliam ab idea compositi, quia non ponimus eam creatam sine forma. Dicit etiam in responsione secundi argumenti, quod facit ad pro­ bandum, quod generum et accidentium non sunt ideae, quod licet cognoscat genera et accidentia, ipsorum tamen non est idea a. Hoc ipsi dicunt erroneum videri, primo quantum ad id, quod ipse dicit de materia. Quia J cum Deus possit producere materiam sine forma, f· * et ipse habeat ideas omnium, quae potest facere, alias faceret nesciens, sequitur, quod materia habeat propriam ideam in Deo sine idea compo­ siti. Immo, sicut ipsi dicunt, magis est dicendum, quod materia habeat ideam quam compositum, cum secundum Commentatorem, Super I m Physicomm1,' in rebus artificialibusT quales sunt omnes creaturae re­ spectu Dei, causae sunt notiores apud artificem quam compositum, quia ex causis sicut ex materia et forma facit compositum. Secundo dicunt esse erroneum, quod dicit de genere: quia secundum eos falsum est, quod non possit esse aliquid in genere, quod non sit sub aliqua specie. Embryo enim, sicut dicunt, prius est animal quam homo vel equus 1 2. Unde cum sit quoddam individuum, constat, quod potest esse aliquod individuum, quod est in genere et non est in aliqua specie, et forma generis est in ep absque forma speciei. Falsum etiam dicunt esse, quod dicit de accidentibus inseparabili­ bus: quia illa possunt per se in esse produci sine subiecto, sicut patet in sacramento altaris. Ex quo sequitur, quod habent ideam propriam ab idea subiecti. a ipsorum.... idea: mg.

1 A verroes , In I m Physicorum, eom. 3. IV, f. 7 D-E. 2 A ristoteles , De Animalium Generatione, II, 3. 736 b 2. 5. — Apologeticum Y evitatis contra corruptorium .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 4

36

cem distinguuntur. Secundum autem quod particularia ad invicem con­ veniunt, non habet de eis nisi unicam ideam, scilicet ideam speciei. Unde secundum hoc alia est idea, qua cognoscit Socratem esse hominem, et secundum quam producit ipsum a in quantum est homo, et alia, qua cognoscit eum in quantum est Socrates, quia utrumque intenditur per se ab artifice, quod non contingit in generibus et accidentibus et forte nec in aliis speciebus, in quibus sola species intenditur. Quaedam autem sunt per se factibilia solum ex; potentia facientis et non ex; natura rei factae, ut accidentia, quae secundum suam naturam non habent esse nisi in subiecto, quamvis per divinam potentiam possint esse sine subiecto, et de talibus est distinguendum: quia si possunt fieri, aut ipsa fiunt b per modum creationis, et sic Deus de talibus oport?h habere ideam, aut per modum conservationis ipsa destructo subiecto in esse conservando, et sic non oportet, quod per aliam ideam 0 hoc faciat, quam per illam., per quam primo sunt in esse producta, sicut per eandem ideam cogno­ scit Socratem esse et fuisse. Et per hoc satis facile est respondere ad ea, quae isti contra istam positionem inducunt. Quia illud, quod ipsi dicunt de materia, est assumptio difficilioris. Quamvis enim, sicut ipsi dicunt, aliqui ponant, quod Deus possit facere' materiam sine forma, tamen multi sunt, qui aliter sentiunt, quorum opinio et verior videtur et rationabilior. Quia, sicut communiter dicitur, Deus non potest facere ea, quae implicant contradictionem, non quidem propter defectum, potentiae ex parte fa­ cientis, sed propter defectum factibilitatis ex parte rei flendae. Quod autem materia sit sine forma, videtur implicare contradictionem, sicut quod homo sit sine ratione. Cum enim ens secundum Philosophum 1 prima· divisione dividatur per ens potentia et ens actu, sicut impossi­ bile est, quod eadem res simul sit et non sit, ita est impossibile, quod una et eadem res sit simul et semel ens potentia et ens actu, ens sim­ pliciter et ens secundum quid, ens completum et ens incompletum, et quod aliquid conveniat alicui, quod est contra rationem eius. Cum enim materia definiatur per ens in potentia, quod est esse secundum quid et esse incompletum, dicere, quod Deus possit facere, quod materia sit per se subsistens et actu sine forma, est dicere, quod Deus potest facere, quod aliquid sit hoc aliquid et non sit hoc aliquid, quia nihil potest per se esse, nisi sit aliquid et sit hoc aliquid. Quia cum secundum istos materia sit per se aliquid et per formam sit hoc aliquid, quamvis magis forte sit e converso, sequitur, quod materia simul habeat formam et non habeat, quod est contradictoria simul verificari de eodem. Uec valet distinctio, quam quidam1 2 ponunt de triplici esse materiae, unum, a ipsum: mg.

b fiunt; mg.

° ideam: mg.

1 A ristoteles , Metaphysica, I X (Θ), 1. 1045 b 32. 2 H enricus G anbavensïs , Quodlibet I, 10: Utrum materia possit exsistere per se sine forma. « Est igitur secundum iam dicta in 'materia considerare triplex esse, scili-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M O M N IU M , QUAE D E U S COGNOSCIT, SIN T IDEAE IN IP SO

37

quod est aliquid condivisimi contra formam, aliud, quo est capax for­ mae, tertium esse, quod habet a forma, quia duo prima non differunt secundum rem, sed solum secundum rationem·; quia non est aliud se­ cundum rem materiam esse materiam et ipsam esse capacem formae. Tertium autem, etsi non sit idem cum primis duobus, tamen ipsa non possunt esse sine tertio, sicut esse hominem non est idem cum, esse ri­ sibili, et tamen unum non potest esse sine alio, quia, sicut istimet di­ cunt, Deus non potest facere hominem non risibilem. Ex quo sequitur, quod cum magis sit essentiale materiae esse in potentia, quam homini esse risibile, minus est possibile / materiam esse sine forma quam horni- 1 5 rb nem non esse risibilem. Quod autem magis sit essentiale materiae esse in potentia quam homini esse risibile, patet, quia esse in potentia cadit in ratione materiae, risibile autem non est de ratione homin's, et ideo praedicatio, qua praedicatur esse in potentia de materia, reducitur ad primum modum dicendi per se, in qua praedicatum est causa subiecti. Praedicatio autem, qua risibile praedicatur de homine, reducitur ad illum modum, quo subiectum. est causa praedicati. Et sic patet, quod non oportet ponere ideam materiae in Deo, secundum quod idea dicitur proprie de principio operandi, quamvis, secundum quod dividitur per rationem diffinitivam contra formam, possit dici, quod habeat ideam propriam, per quem modum possemus dicere, quod alia est idea entis, alia unius et alia· veri et alia boni, quamvis unum istorum non possit psse sine alio. Et propter hoc, quia licet una sit idea omnium istorum eroprie accepta, tamen, in quantum alia est ratio entis et alia unius, pnum potest sine alio considerari, et propter< ea > quodlibet istorum potest dici habere ideam propriam in Deo, secundum quod idea et ratio idem sunt. Yolunt ergo isti, sicut patere potest ex dictis, per minus certum, immo ut melius dicam, per falsum improbare verum et certum, quod non est scientis neque intelligentis. . Eec valet ad propositum, quod inducunt de Commentatore dicente, quod apud artificem notiores sunt causae quam compositum, quia ex causis sicut ex materia et forma facit compositum: quia non est simile de artifice creato et increato, nec quantum ad cognitionem, nec quantum ad operationem. Quantum enim ad cognitionem differunt artifex creatus cet esse simpliciter et esse aliquid duplex: unum, quo estformarum quaedam capacitas, aliud, quo est compositi fulcimentum. Esse primum, quo materia habet dici ens simpli­ citer, habet participatione quadam a Deo, in quantum per creationem est effectus eius sicut et alia, ut dictum est. Esse secundum, quo materia est capacitas quaedam, habet a sua natura, qua est id quod est, differens a forma. Et loquendo de tali esse, esse sunt diversa, quorumcumque essentiae sunt diversae. Esse tertium non habet materia nifei per hoc, quod iam capiat in se illud, cuius de se capax est. Unde et id, quod capit, dat ei tale esse. Et qpia illud forma est, quae non potest alteri dare nisi quod habet, esse igitur, quod habet forma ex natura essentiae suae per hoc, quod perficit potentiam et capacitatem materiae, communicat materiae et toti composito. Et tale est espe illud, quod materia habet in actu, et per quod habet actualem exsistentiam, ita quod, quantum est ex aptitudine naturae suae, nisi supernaturaliter conservetur, desineret esse». Venetiis 1613, I, f. 14 ra.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A R T IC U L U S 4

38

et increatus, quia artifex creatus nec uno modo, nec uno medio, nec uno actu cognoscit omnia, et ideo oportet secundum diversum ordinem rerum et secundum diversa media et diversimode diversa cognoscat. Secundum enim ordinem intentionis prius cogitat de fine operationis et operantis quam de his, quae sunt ad finem. Secundum autem ordinem exsecutionis prius cogitat de his, quae sunt ad finem. Et propter hoc secundum unum ordinem magis sunt sibi nota principia quam princi­ piata, secundum alium ordinem magis sunt sibi nota principiata quam principia. Artifex autem increatus uno modo et uno medio et uno actu cognoscit omnia, et ideo, quantum est ex parte cognoscentis, nec prius, nec melius cognoscit principia quam principiata, licet quantum ad res cognitas secundum unum ordinem magis sint nota principia quam prin­ cipiata et secundum alium magis principiata quam principia. Quantum etiam ad operationem differunt, quia artifex creatus, cum agat per mo­ tum, requirit subiectum, in quod agat, et ideo non potest esse causa totius, sed praesupponit materiam et inducit formam solam. Et ideo, quamvis secundum ordinem intentionis prius cogitet de fine quam de his, quae sunt ad finem, secundum tamen ordinem exsecutionis prius requirit materiam et postea inducit formam, quae est finis operationis et sic consequitur finem operantis. Artifex autem increatus, cum non agat per motum, est causa totius, materiae scilicet et formae et coniunctionis utriusque, et totum facit simul, et ideo non oportet, quod per aliam ideam operetur materiam et < per aliam > operetur a formam, quia quantum ad esse materiae et formae et fieri ipsarum non est ibi aliquis ordo prioritatis et posterioritatis nisi forte ordo intellectus, qui est diversus secundum diversos ordines. Et, ut dictum est, ad ordinem istnni intellectus non requiritur distinctum principium operandi, sed suf­ ficit distinctum principium cognoscendi. Et ideo dictum est, quod acci­ piendo large ideam pro quacumque similitudine et ratione, quae est prin­ cipium innotescendi, materia habet propriam ideam in Deo. Accipiendo ideam proprie prout est principium operandi, non producitur in esse nisi per ideam compositi, quia, sicut dictum est, nec est, nec esse po­ test nisi in composito. îsTec valet illud, quod ipsi adducunt de accidentibus remanentibus sine subiecto in sacramento altaris, quia per hoc non ponitur aliquid, quod sit contra rationem accidentis. Quia cum definitiones non dicant actum sed aptitudinem, esse actu in subiecto, sicut dicit A v ic e n n a 1, non est de ratione accidentis, sed aptitudo. Unde cum illa accidentia per hoc, quod sunt actu sine subiecto, non perdant aptitudinem ad subiectum, Deus faciendo accidens sine subiecto non facit aliquid contra rationem accidentis, inimo potius videtur esse secundum rationem eius. Quia cum accidens sit quaedam forma et sit principium essendi, quantum a operetur: mg. 1 Locum non inveni. Cf. T h o m a s , Quodl. III, 5, a d 2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

\ .

UTRUM OMNIUM, QUAE DEUS COGNOSCIT, SINT IDEAE IN IPSO

39

est de ratione sua, magis debetur sibi esse per se quam esse in alio. Sed quia est forma imperfecta, non potest virtute naturae per se subsi­ stere. Sed quia virtus divina potest per se ipsam facere quidquid potest per causas inferiores, quae sunt in eodem genere causae secum, cum subiectum se habeat ad accidens non solum ut materia informata per ipsum., sed ut causa efficiens et sufficiens et dans esse, propter quod dicit Philosophus 1, quod « subiecta materia cum forma sunt causa acci­ dentium, » quamvis Deus non possit informari per accidens, potest tamen ipsum conservare in esse sine sublecto, quia sicut dicitur prima propo­ sitione De Causis 2 1: « Omnis causa primaria plus / est influens super i 5 va causatum causae secundae quam causa secunda ». Non sic autem est de materia, quia cum esse per se et per se subsistere non sit rebus a causa deficiente tantum, sed a formali, Deus autem, cum non possit esse forma alicuius rei, non potest dare alicui rei, quod per se subsistat, nisi per formam, nisi forte res illa sit forma, cui per se debetur esse tamquam ei, quod est aliis principium essendi. Illud etiam, quod ipsi inducunt ad probandum quod genera habeant ideam in Deo, de embryone, est contra principia totius philosophiae, quia omnes philosophi clamant, quod haec est differentia inter parti­ cularia et universalia, quia particularia nec possunt esse nec possunt intelligi sine universalibus, universalia autem, etsi possint intelligi sine particularibus, esse tamen sine eis non possunt. Ex quo manifeste se­ quitur, quod nullum particulare potest esse in genere, nisi sit in aliqua specie, nec aliquod genus potest esse, nisi sit in aliqua specie. Unde argumentum illud non tam dignum est solutione quam derisione, cum destruat principia philosophiae, sicut dictum est. Secundum enim hoc, quod dicunt, potest esse transitus ab uno extremo in aliud sine medio secundum naturam, quod omnes philosophi negant. Unde iste error vi­ detur eis accidere ex ignorantia philosophiae. Quamvis enim dicat Phi­ losophus 3, quod embryo prius est animal quam homo, non tamen se­ quitur, quod non sit in aliqua specie. Multae enim sunt species animalis nobis ignotae, quas etsi oporteret nominare, oporteret, quod per aliquas circumstantias nominaremus. Et secundum hoc posset dici, quod quam­ vis hoc embryo, in quantum hoc, sit particulare, tamen est in specie embryonis. Nec tamen ex hoc sequeretur, quod omnia embrya essent eiusdem speciei, sed tot essent species embryorum, quot sunt species animalium perfectorum, ut sic per quandam reductionem essent in eadem specie cum termino suae generationis, sicut secundum P hilo ­ soph um 4 motus est in eodem genere cum termino motus. Ex his ergo patet, quod argumentum et ex falsis procedit, quia dicunt, quod embryo non est in aliqua specie animalis, et ab insufficienti sufficit, quia non 1 Aristoteles , Physica, I, 9. 192 a 13. 8 Liber de Causis, 1. Ed. Steele, 161. 3 A r i s t o t e l e s , De Animalium Generatione, II, 3. 736 b 2. 4 A r i s t o t e l e s , Physica, Y ,2. 226 a 14-25.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A R T IC U L U S 4

40

sequitur, si non est homo, ergo non est aliqua species, vel si non est homo perfectus, ergo non est homo. Pari ratione posset dici: puer non est homo perfectus, ergo non est in specie heminis. Illud etiam, quod ipsi dicunt ad probandum, quod accidentia habeant ideam, quia sunt per se factibilia sicut patet de accidentibus corporis < Christi in sacramento altaris >, dicendum, quod satis potest de facili responderi: quia illa accidentia, quae consequuntur speciem, quae sunt inseparabilia secundum naturam a, non sunt per se faetibilia, quin sem­ per habeant aptitudinem ad determinatum subiectum, et ideo, sive in subiecto producantur, sive producta post destructionem subiecti in esse conserventur, sive per se ipsa immediate in esse producantur, non opor­ tet, quod habeant ideam, quae sit principium factionis eorum distinctam ab idea subiecti vel in quo sunt, vel in quo fuerunt, vel in quo apta nata sunt esse. Accidentia autem separabilia, quae non b habent deter­ minatum subiectum, sed possunt esse in diversis substantiis secundum speciem, non solum si per se flerent, oporteret ponere, quod haberent propriam ideam, sed etiam cum fiunt in subiecto, sicut expresse dicit frater Thomas. a quae.... naturam: mg.

b non: add2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 5 >

< Utrum universum, suppositis his rebus, possit esse melius >. Quintum, quod impugnare nituntur, est illud, quod praedictus doctor egregius frater Thomas dicit 6° articulo eiusdèm quaestionis, ubi tractans de potentia Dei inquirit, utrum Deus potuerit vel possit facere meliora, quae fecit, in solutione tertii argumenti dicit, quod suppositis his rebus, universum non potest esse melius propter decentissimum ordinem his rebus attributum, in quo bonum universi consistit, quorum si unum aliquid esset melius, corrumperetur proportio ordinis, sicut si una chorda plus debito tenderetur, corrumperetur melodia citharae. Hoc ipsi dicunt esse contra veritatem fidei, quae tenet, quod post iudicium non tantum universum poterit esse melius, sed etiam erit me­ lius, quando corpora caelestia et elementa mutabuntur in melius, muta­ tione facta in qualitatibus ipsorum et non in substantiis rerum, sicut dicit Glossa1 Oor. 6°: Praeterit figura huius mundi. Et dicunt, quod ratio dicti, quam assignat, non est sufficiens: quia proportio ordinis, quam dicit corrumpi meliorato universo non est de semper eodem modo se habentibus, sed variatur secundum diversa tem­ pora ab exordio mundi usque ad finem. Unde ipsi dicunt, quod exem­ plum, quod ipse ponit de cithara, cuius melodia corrumpitur per exce­ dentem tensionem chordae, non est conveniens: quia cum universum melioratur, nulla pars eius plus debito in bonitate extenditur, quia sicut una meliorabitur, ita proportionaliter melioratur et alia. Unde sicut manebit idem universum et eaedem partes melioratae, ita eadem pro­ portio, sed meliorata. Quod autem dicti huius im- / pugnatio ex puro rancoris livore pro- t cedat, patet ex hoc: quia si ipsi non calumniandi sed inquirendae veri­ tatis desiderio moverentur, inspexissent, quae ille venerandus frater Tho­ mas dicit in solutione principali quaestionis, numquam sic innocentem condemnassent. Ipse enim dicit, quod simpliciter loquendo Deus potest et potuit facere qualibet re a se facta aliam meliorem et quamlibet

5

vb

1 Glossa in I Cor. 7, 31. Venetiis 1603, YI, 256.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

42

A R T IC U L U S 5

rem, meliorem se ipsa bonitate accidentali non bonitate essentiali. Cuins rationem assignat: quia bonitates essentiales sunt sicut numeri, quorum species mutantur per additionem et subtractionem unitatum. Unde sicut Deus potest facere aliquem numerum maiorem quaternario, sed ipsum quaternarium non potest facere maiorem se ipso nisi materialiter et accidentaliter, quia de maioribus et melioribus rebus, sicut si diceremus, quod maior et melior est quaternarius angelorum quam hominum et hominum quam equorum, ita non potest facere hominem meliorem se ipso, loquendo de bonitate essentiali, quia non esset homo, et sic non est melioratio, quae dicit mutationem in eodem subiecto, sed novae creaturae productio, quamvis possit eum facere meliorem bonitate acci­ dentali mutando de vitio ad virtutem, de miseria ad beatitudinem. Es quibus omnibus patet, quod cum bonitas universi sicut et cuiuslibet alterius totius consurgat es bonitate partium et ordine ipsarum ad invi­ cem et ad finem, loqui possumus de melioratione ipsius dupliciter: Uno modo de melioratione quasi materiali, quae est per meliorationem par­ tium, sicut quodlibet totum dicitur meliorari partibus eius omnibus vel aliquibus melioratis et sic secundum diversum modum meliorationis partium est diversus modus meliorationis totius; quia sicut melioratis, partibus secundum bonitatem essentialem partes non manent eaedem, ita et totum non est idem. Quod autem Deus possit facere aliud uni­ versum materialiter, i. e. de aliis rebus melioribus simpliciter quam sunt istae, omnes concedunt, quamvis forte non possit facere aliud de eisdem secundum speciem et similiter melioratis partibus secundum bonitatem accidentalem. Universum etiam melioratur accidentaliter sicut omnibus hominibus exsistentibus virtuosis, totum universum esset melius mate­ rialiter loquendo. Loquendo autem de melioratione eius formali, sic, cum bonitas ista consistat in quodam ordine, secundum quod duplex con­ sideratur ordo in universo, dupliciter potest intelligi meliorari: aut quantum ad ordinem, quem habent partes ad invicem et ad totum, aut quantum ad ordinem, quem partes et totum habent ad finem. Si loquamur de melioratione ordinis, quem partes habent ad invicem et ad totum, sic certum est, quod manentibus rebus istis non possunt me­ lius ad invicem ordinari nec ipsius universi constitutionem quam sint dispositae et ordinatae. Cuius ratio est, quia ista dispositio sive iste ordo consistit in quadam proportione harmonica, quae non mutatur nec mutari potest nisi mutatis numeris. Uumquam enim octonario manente octonario et quaternario manente quaternario mutari potest proportio dupli et dimidii, quae est inter eos; senario manente senario et quater­ nario exsistente quaternario numquam, mutatur sesquialtera et subsesquialtera a proportio, quae est inter eos. Statina, autem addita yel dimi­ nuta aliqua parte ab uno numerorum, nisi fiat alteri proportionalis addi­ tio Vel diminutio, non solum proportio mutatur, sed destruitur. Sicut verbi gratia, si octonario addatur unitas, destruitur proportio dupla et B: sexqualatera et subsexqualateraria.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M U N IV E R S U M P O S S IT ESSE M E L IU S

43

subdupla, quae erat ipsius quaternarii. Nec ista proportio, quae est dupli et dimidii < salvatur > nisi utrique numero fiat additio dupli et dimidii, ut videlicet octonario addatur dualitas et quaternario unitas et sic in omnibus numeris, in quibus est proportio dupli et dimidii, quia semper oportet, quod minori addatur unitas et maiori dualitas, non quidem numeralis, sed proportionalis. Et ideo exemplum, quod ipse inducit de cithara, est conVenientissimum, quia si una chorda tendatur ultra debi­ tam proportionem, eX qua melodia consurgit, melodia destruitur, nisi aliae chordae proportionaliter tendantur. Et propter hoc ipse dicit, quod istis rebus suppositis universum meliorari non potest, quia non posset hoc meliorari, nisi mutaretur proportio, et per consequens mutaretur ordo, et tunc non melioraretur, quia, sicut dictum est, essentialis bonitas ordinis in proportione consistit, sicut bonitas essentialis hominis consi­ stit in ratione, et ideo si homo fieret angelus, non diceretur meliorari, / sed potius annihilari; ita si mutaretur proportio, quam habent partes universi ad invicem et ad totum, non mutaretur ordo, sed confundere­ tur, sicut mutata proportione chordarum confunditur melodia. Unde licet partes universi possint esse meliores et per consequens universum materialiter, formaliter tamen non potest esse melius universum, quia formaliter ipsius bonitas non consistit in bonitate partium, sed in pro­ portione bonitatis non quacumque, sed propria et determinata. Sicut melodia non consistit in quacumque proportione, sed in propria et de­ terminata, ut in proportione vel quae est quattuor ad tria, quae dicitur proportio numeri epitriti, de qua nascitur melodia, quae dicitur dia tessaron; vel quae est trium ad duo, quae dicitur proportio hemiolii, i. e. sesquialtera», de qua nascitur symphonia, quae appellatur dia pente; vel quae est quattuor ad duo, quae dicitur proportio numeri duplaris, de qua nascitur melodia, quae dicitur dia pason; vel quae est trium ad unum, quae dicitur triplaris numeri ^ proportio, de qua nascitur melodia, quae dicitur < dia pason kai dia pente; vel quae est quattuor ad unum, quae dicitur proportio quadrupla, de qua nascitur melodia, quae dicitur ° > dis dia pason ; vel quae est novem ad octo, quae est proportio numeri, qui dicitur epogdous d sive sesquioctava, de qua na­ scitur semitonium. Sunt ergo, sicut dicit M a c r o b i u s , Super Somnium Scipionisr, quinque melodiae: lina dia tessaron, quae constat eX duobus tonis et semitonio et oritur ex epitrito sive ex quintricia proportione. Secunda est dia pente, quae constat eX tribus tonis et semitonio et fit de numero hemiolio sive sesquialterae proportione. Tertia est dia pason, quae constat eX seX tonis et fit de numero duplari sive propor­ tione dupli et dimidii. Quarta est dia pason kai dia pentef, quae cona B: sexquaìatera. t> B: numerus. e B: sexqualateria. * B: kaidapente.1

°

restitui e x Macrobio .

1 Macrobius, Comment, in Somnium Scipionis, 586-587.

II,

d B:

f. 6 ra

epdaguse.

1, 24-25. Ed. Eyssenhardt,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A R T IC U L U S 5

44

stat ex novem tonis et dimidio et oritur de numero triplari sive pro­ portione tripla.Quinta est kai < dis) dia pason et fit ex proportione quadrupla et constat ex duodecim tonis. Et, sicut ipse dicit, nulla alia invenitur melodia nec in aliis proportionibus. Sicut ergo si muta­ rentur huiusmodi vocum proportiones, destrueretur melodia, ita si muta­ retur ordo, in quo bonum universi consistit, destrueretur consonantia partium ipsius et per consequens ipsum universum. Si autem loquamur de ordine universi in finem, potest intelligi. me­ liorari dupliciter: Uno modo per meliorationem finis; et sic impossibile est ipsum meliorari, quia finis ipsius universi est ipse Deus, qui cum sit optimus, non potest esse melior. Alio modo per meliorem relationem ad finem; et sic constat, quod melior est relatio, qua refertur res ad finem habitum quam illa, qua refertur ad finem habendum. Et sic po­ nimus universum meliorari in fine mundi, quando homine beatificato omnia quasi consequentur finem suum. Et de ista melioratione intelligitur, quod dicit Apostolus, Rom. 8°1, quod exspectatio creaturae revela­ tionem filiorum Dei exspectat·. Vanitati enim creaturae subtecta est non volens, sed propter eum, qui subiecit eam in spe; quia et ipsa creatura liberabitur a servitute corruptionis in libertatem gloriae filiorum Dei. Sed nec ista melioratio potest fieri rebus huius mundi sic se habentibus. Et ideo signanter dicit frater Thomas, quod istis rebus suppositis non po­ test esse melius universum. Iste tamen ordo, quo universum refertur ad finem, non est universo essentialis, sed quodammodo accidentalis. Et ideo tali ordine meliorato non dicitur universum melioratum simpliciter, sed secundum respectum ad finem. Sic ergo patet, quod ista positio, cum ponat universum expresse posse meliorari materialiter et secundum ordinem ad finem, licet dicat, quod secundum ordinem, quem partes habent ad invicem et ad totum non potest meliorari, in nullo fidei contrariatur, sed sic salvat fidem, quod non destruit rationem. Ron enim dicit, quod sic sit universum meliorandum, quod mutetur ordo essentialis partium ipsius, quia semper angelica natura secundum eandem proportionem se habebit ad huma­ nam, secundum quam se habet modo et e converso, quamvis quantum ad statum aliquem accidentalem et respectu aliquorum determinatorum sublectorum humana natura sit angelicae vel adaequanda vel praepo­ nenda. ; Εχ quo patet, quod ratio, qua isti moventur ex insufficienti procedit, ab eo scilicet, quod est secundum quid, ad id, quod est simpliciter, et ab eo, quod est particulare, ad id, quod est universale. Ron enim se­ quitur, quod si universum melioretur in aliquo, quod melioretur simpli­ citer vel universaliter, quia secundum hoc tolleretur omnis ratio motus et alterationis. Propter quod signanter dicit Glossa, quam ipsi pro se adducunt quod mutabuntur elementa in melius facta mutatione in qua­ litatibus eorum, non quia mutentur qualitates sequentes speciem, quia1 1 Rom. 8, 19-21.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M U N IVERS CJM P O S S IT E SSE M E L IU S

45

illae non possunt mutari nisi mutentur subiecta, / quia ipsae manentes f· 6 rb eaedem realiter vel aliae sequentes materiales rerum conditiones, quae requiruntur ad generationis conditionem, cessante ipsa generatione quo­ dammodo meliorabuntur vel per unaruma augmentationem, sicut di­ cimus, quod lux solis et lunae augmentabitur, vel per aliarum assumptio­ nem, sicut dicitur, quod terra aliam qualitatem < assumet > quantum ad quandana suae superficiei claritatem. Et per hoc satis patet solutio ad ea, quibus ipsi nituntur enervare huius positionis rationem. Quod enim dicunt, quod proportio et decentia ordinis universi non est de his, quae uno et eodem modo semper se habent, sed de habentibus esse in successione, patet manifeste esse fal­ sum, si intelligatur de ordine, quem secundum gradum et dignitatem naturalem et essentialem partes universi habent ad invicem. Constat enim, sicut dictum est, quod natura spiritualis semper et secundum eundem gradum proportionis erit nobilior et praestantior quam corpo­ ralis et incorruptibilis nobilior quam corruptibilis. Et sic ordo iste numquam mutabitur quantumcumque partes universi meliorentur nisi po­ neretur mutari secundum substantiam, et tunc vel non pertinerent ad istud, vel istud universum non esset idem cum illo. Si autem intelli­ gatur de ordine universi in finem, sic concedi potest, quod universi ordo non est de semper eodem modo se habentibus nec quantum ad partes, nec quantum ad totum. Sicut enim partes universi quantum ad suas substantias semper eodem modo se habent, quantum autem ad accidentalia mutantur et Variantur, sic totum universum quantum ad ordinem, qui sequitur ordinem naturae partium ipsius, non potest mu­ tari. Quantum autem ad ordinem, qui sequitur relationem partium ipsius in finem b, mutari potest et variari. Quod autem ipsi dicunt contra exemplum de cithara, quod ipse adducit, potius est pro ista positione quam contra ipsam. Quia si hoc est verum, quod nulla pars universi potest plus debito meliorari propter partium meliorationem se consequentem, constat, quod ordo, qui in proportionali bonitate consistit, semper idem manet, quamvis non sit eadem bonitas secundum quantitatem, sicut in numeris si fiat additio vel diminutio proportionalis utrique proportionatorum, quamvis mutetur quantitas, non tamen mutatur species proportionis, sicut si octonario addantur duo et quaternario unum, quamvis crescat uterque numerus secundum quantitatem, tamen eadem manet proportio, dupli scilicet ad dimidium. Quia sicut octo est duplum ad quattuor, ita decem ad quinque. Et sicut est in additione, ita est in diminutione. Quia si ab octo subtrahas duo et a quattuor unum, quamvis mutetur quantitas, non tamen mutatur proportio. unarum: mg.

b in finem: mg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

48

A R T IC U L U S

6

pertransita. Et quia ambas istas rationes ipse conatur solvere, invocant isti Deum in testem in conscientia sua, quod nec vere, nec apparenter, nec philosophice, nec theologice eas dissolvit. Et ad hoc ostendendum a ipsi ponunt solutionem, quam facit quorundam scilicet dicemium non esse inconveniens esse actu animas infi­ nitas, quorundam dicentium animam corrumpi corrupto corpore, et eorum, qui dicunt, quod ex omnibus animabus non remanet nisi una, et illorum, qui ponunt animam transcorporationem circularem < pati >. Et post istas absurdissimas, sicut dicunt, ponit dicens, quod possit ali­ quis dicere, quod mundus esset aeternus vel aliqua creatura, ut angelus, et non homo. Et sic secundum istos conatur defendere opinionem ponentium aeternitatem mundi et eam negare. Dicit Philosophus, cuins opinionem ipse defendit, in libro De Vegetabilibus1, quod « mundus to­ talis est perpetuus nec cessavit umquam generare animalia et plantas et omnes species suas ». Unde dicunt ipsi, patet, quod omni modo mentita est iniquitas < sibi >. Tertium autem, quod dicit cavendum esse, ne ad ea, quae sunt fidei, quis conetur adducere rationes necessarias, ipsi dicunt esse falsum et contra Scripturam sanctam, quia scriptum est Petr. 3° 2: Parati semper ad satisfactionem etc. Est etiam, ut dicunt, contra sanctos: quia Augustinus, De Trinitate et aliis libris suis, et Bichardus in suo libro De Trinitate nituntur pro­ bare, quod fides tenet de Trinitate et de aliis credendis. Et ipsemet fecit librum Contra Gentiles, adducens rationes contra ipsos. Si autem fides probari non posset nec deberet, inutiliter laborasset. Unde sicut illud est in favorem fidei, ita istud est in praeiudicium fidei et sanctorum. Est etiam contra rationem, sicut dicunt: quia si ratio est de fide red­ denda, sicut dicit Petrus3, et ratio demonstrativa potest b ostendi, ut ostensum est per Augustinum et Bichardum, magis expedit reddere ra­ tiones demonstrativas quam topicas vel sophisticas. Impugnatis igitur his, quae ista positione dicit et quae ad ipsam sequuntur, nituntur solvere rationes ponendi. Et ad illud, quod ipse dicit, quod fides est de non apparentibus, respondent, quod dicuntur non apparentia ea, de quibus est fides, quia non habent causam propter quid apparentem nobis, sed habent signa et effectus, quibus demonstra­ tur, quia non solum demonstratio propter quid facit scire, sed etiam demonstratio quia. Et praeterea dicunt, quod quando dicitur esse de non apparentibus, non intelligitur, quod omni tempore sint non apparentia, sed quamdiu de eis est fides. Postquam enim sunt apparentia, de eis non est fides a B : ostendunt.

b B: posset.

1 Ps. A ristoteles (Nicolaus D amascenus), De Plantis, I, 2. 818 b 38-40. 2 I Petr. 3. 15. 3 Ibid.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PISSE S IT A R T IC U L U S FIDEI

49

nisi interpretative: quia homo esset paratus ea credere, etiamsi nesciret ea per rationem et ob boo non evacuatur / meritum fidei. t. 6 vb Ad illud vero, quod dicit novitatem mundi et eius creationem inno­ tuisse per revelationem, respondent: quia etsi primo per revelationem innotuerit, potest tamen ab ingeniosis sciri et probari per demonstra­ tionem quasi deducendo ad impossibile. Mhil prohibet Deum posse ma­ nifestare innumerabiles veritates, quae sunt demonstrabiles. Sed fides non innititur huiusmodi demonstrationi, sed potius- veritati revelantis. Gaudet tamen demonstratione, quando poterit haberi. Ad illud, quod ipse dicit, quod principium demonstrationis est quod quid est, dicunt, quod non. omnis demonstrationis principium est quod quid est, sed solum demonstrationis propter quid. lion autem omnis demonstratio est propter quid, et per causam, sed aliquae sunt per ef­ fectus sive per signa. . . . Praeterea, non obstat, .sicut dicunt, quod non est nisi unus mundus, sicut non obstat, quod non est. nisi unica luna est unicus sol, quin pos­ sit demonstrari eclipsis de utroque demonstratione universali. Item dicunt, quod definitio subiecti non est medium in demonstratione, sed definitio passionis, scilicet maioris extremitatis. Ad illud autem, quod dicit de divina voluntate, quod ratione inve­ stigari non potest, respondent, quod licet non possit investigari per priora, potest tamen quantum se nobis manifestat per posteriora inve­ stigari. Unde dicunt, quod voluntas Dei de mundo creando ante ipsius creationem sciri non potuit nisi per revelationem, si fuisset, cui potuisset fieri revelatio. Sed post mundi creationem ex ipso creato potest sciri voluntas Dei, quia invisibilia Dei per ea, quae facta sunt etc. Eom. I 01. Haec sunt igitur impugnationes huius positionis et rationes impu­ gnandi et solutiones rationum eius. Sicut autem ex supradictis haberi potest, hic tres quaestiones impli­ cantur: Una est, utrum de credibilibus possit esse scientia. Secunda, utrum mundum non esse aeternum possit per demonstrationem ostendi. Tertia, utrum quis debeat niti ad demonstrandum ea, quae sunt fidei. Harum trium quaestionum duae primae, sicut patet ex; diversis ma­ gnorum opinionibus, quae sunt circa eas, sunt valde difficiles. Tertiae autem quaestionis, solutio ex primarum, solutione dependet. Unde ad veritatem a harum dubitationum plenius investigandam sunt, hic ponen­ dae opiniones, que sunt circa eas, et rationes earum, et est videndum, quae earum sit probabilior et probabilibus fulciatur rationibus. a veritatem: corr. mg. ex rationem.*6

1 Rom. 1, 20.

6. — Apologeticum Veritatis contra corruptorium .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

50

A R T IC U L U S 6

'< X. Utrum de credibilibus. possit esse scientia.}. Quantum ergo ad primam quaestionem, qua quaeritur, utrum de credibilibus possit esse scientia,, sciendum est, quod omnes doctores ca­ tholici in, hoc conveniunt, quod de credibilibus non solum potest esse scientia, sed etiam est scientia, alias theologia non esset scientia, nec scire vel discere theologiam esset aliquid discere vel scire, sicut dicunt quidam philosophantes, quorum sententia damnata est Parisius tamquam haeretica1. Sed in hoc est differentia sive diversitas, quod quidam 1 2 di­ cunt, quod de omnibus credibilibus etiam manentibus credibilibus, licet •non secundum quod sunt credibilia, sed secundum quod sunt vel fiunt per quoddam lumen gratis a Deo super lumen fidei infusum intelligibilia, potest esse non quocumque modo dicta scientia, sed scientia dicta simpliciter. Dicunt enim, quod sicut in scientia, quae acquiritur per virtutem luminis naturalis, sensus sive cognitio sensitiva est praevia et quasi fundamentum ad. cognitionem intellectualem et una non excludit aliam, ita cognitio credibilium, quae habetur per lumen fidei, est quasi via et fundamentum ad cognitionem scientificam, quae habetur per adiutorium-luminis divini infusi super lumen fidei, quod ipsi vocant lumen gratuitum 3, non quod gratum faciat, cum multi mali participent hoc lumen, sed quia gratis datur. Et ista cognitio non excludit cognitionem fidei. Et isti distinguunt inter scire et videre 4. Dicunt enim, quod videri proprie dicitur illud, quod per essentiae suae praesentiam· est in intel­ lectu. Et per talem visionem dicunt evacuari fidem. Talis autem visio non est nisi in patria. Sciri autem secundum istos dicitur omne illud, cui intellectus certitudinaliter adhaeret non ex auctoritate alicuius di­ centis, sed ex evidentia rei dictae quocumque lumine res illa fiat evi­ dens, sive lumine naturali, sive lumine gratuito. Unde licet ea, quae sunt fidei, non possint fieri evidentia per lumen naturale, possunt tamen fieri evidentia per lumen aliquod supernaturale a Deo infusum. . Et hanc suam opinionem isti nituntur confirmare per auctoritates. Augustini et; aliorum doctorum et per rationem. Dicunt enim A u g u ­ s t in u m hoc sensisse X I V 0 De Trinitate 5, capitulo 4°, ubi dicit, quod « huic scientiae tribuit non quidquid sciri ab homine potest in rebus. 1 Art. 153 damnatus a. 1277 a Stephano Tempier ep. Paris. : « Quod nihil plus, scitur propter scire theologiam ». Ed. Mandonnet, n. 182, p. 189. 2 H estbic us G a n d a v e r s i s , Summa [quaestionum ordinariarum], art. 13, qq. 4-7. Ferrariae 1646, 231b-239a. 3 H enricus G a r d a v e r s i s , Summa, art. 13, q. 4, n. 3. Ferrariae 1646, 231 b; q. 5,. n. 4, 1. c. 233 a. 4 Ibid. q. 7, n. 6. 1. c. 239 a. 5 A u g ttstin ijs , De Trinitate, X IV , 1, 3. PL 42,1037. Hunc textum citat B o r a v e r ttjba in quaestione: Utrum fides sit de his de quibus habetur cognitio scientialis, I I I Sent» d. 24, 2, 3. Ed. min. Quaracchi 1941, 514 b.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PISSE S IT A R T IC U L U S FIDEI

51

humanis, in quibus plurimum supervacuae et noxiae curiositatis est, sed illud tantummodo, quo fides saluberrima, quae ad veram beatitudinem est, gignitur, nutritur, defenditur, roboratur; qua scientia non pollent fideles plurimi, quamvis polleant ipsa fide plurimum. Aliud enim est scire tantum, quid homo credere debeat, aliud / scire quemadmodum hoc ipsum et piis opituletur et contra impios defendatur. Quam proprio nomine scientiam videtur vocare Apostolus ». Et propter hoc, sicut dicunt a, A ugustinus , Ad Valentinumr, dicit, quod orare debent fideles, ut quod fide tenent intelligant, quod omnino esset superfluum, si intelligere ea, quae sunt fidei, esset impossibile. Propter hoc etiam, ut asserunt, dicit in libro De Praesentia Dei ad Dardanum 1 2, quod « scien­ tia ex visis constat et creditis ». 'Confirmant etiam suam opinionem per rationem: quia si hoc esset verum, quod de credibilibus non posset esse scientia, frustra laborarent, qui student in theologia3. Unde dicunt, quod hoc dicere est retrahere a studio sacrae Scripturae. Aliorum 4 opinio est, quod licet credibilia omnia possint fieri intelligibilia et per consequens de his possit esse scientia, tamen quamdiu credibilia manent, non potest de eis esse scientia. Unde' secundum istos fides stat cum scientia quantum ad meritum b, non tamen stat quantum ad habitum °. E t . huic concordat A ugustinus , X I I I 0 De Trinitate 5, ubi dicit, quod « optabiliter rerum verarum in res easdem fides transit. Non enim dicendum est perit, quando ea, quae credebantur, videntur». Et subdit: «Numquid adhuc fides dicenda est, cum definita sit ab Apo­ stolo fides in epistola ad Hebraeos 6 dictumque est eam esse convictio­ nem rerum, quae non videntur ». Ex quo patet, quod istorum opinio est, quod scientia pellit fidem. Unde dicunt, quod de non apparentibus est fides quamdiu sunt non apparentia. Sed quando, incipiunt apparere, cedit fides et succedit scientia. Tertia opinio est quorundam 7, qui dicunt, quod ad huiusmodi quae­ stionis veritatem habendam est distinguendum et de credibilibus et de scientia. Quia dicunt, quod licet de aliquibus, quae fides dicit, possit esse scientia dicta simpliciter, non tamen de omnibus. Dicunt ergo isti, a dicunt: corr. mg. ex dicit. actum.

forte legendum habitum.

f. 7 ra

c forte legendum,

1 Augustinus, Epist. 214, 7. PL 33, 970: « Et quod pie creditis, ut etiam sapienter intelligatis, orate ». 2 A ugustinus, Epist. 187. Textus non invenitur in hac epist., sed in Epist, 147 (ad Paulinam), 3, 8. PL 33, 600. 3 H enricus Gandavensis , Summa, art. 13, q. 6, h. 4 et 13. Ferrariae 1646, 235 a, 237 a. 4 (?) R ichardus de Mediavilla , I I I Sent. d. 24, q. 5. Brixiae 1591, 268. 5 A ugustinus, De Trinitate, X III, 1, 3. PL. 42, 1015. 6 Hebr. 11, 1. 7 Thomas, G. Gent., I, 4 sq.; De Veritate, 14, 9; Sum. Theol., II II, 1, 5.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

52

A R T IC U L U S 6

quod eorum, quae , fides dicit, quaedam sunt, quae licet proponantur ut credenda sive propter hebetudinem eorum, quibus proponuntur, sive propter prolixitatem temporis, quae requiritur ad cognitionem ipsorum per demonstrationem cognoscendam, sive propter alias causas, quae pos­ sunt esse plures, tamen de se et per se homini in vita ista per rationem demonstrabilia sunt a, sicut Deum esse et ipsum esse unum et aeternum et similia. Et de istis proprie et simpliciter potest esse et est scientia, non tamen simul, nec respectu eiusdem. Dicunt enim, quod etiam de istis, quamdiu rationem credibilem habent, non est scientia dicta proprie, quia secundum istos fides et scientia dicta simpliciter non se compatiuntur in eodem subiecto secundum idem tempus respectu eiusdem obieeti, sicut nec scientia et opinio. Quaedam autem dicit fides, quae licet de se sint intelligibilia sicut quodlibet verum necessarium, tamen homo in vita ista ad plenum ipsorum intellectum pervenire non potest, sicut Deum esse unum et trinum et similia, quorum plena · cognitio beatum facit hominem. Et de talibus secundum istos non potest esse scientia secun­ dum omnem modum dicendi scientiam, sed scientia large dicta, secun­ dum quod scientia dici potest non solum cognitio, quam intellectus habet de aliquo ex evidentia vel ipsius rei cognitae, sicut est cognitio princi­ piorum per se notorum, vel ex evidentia rei notificatae per propria prin­ cipia ipsius cognitionis, sed illa etiam, quam habet ex suppositione prin­ cipiorum alterius scientiae sive per aliam scientiam notificatorum, etiamsi ignoret rationem eorum, quae supponit, sicut contingit in omnibus subalternatis respectu subalternantium. Licet enim nulla scientia probet suad* principia, tamen in hoc est differentia inter subait ernant es et subalternatas, quia subalternantes habent principia per se nota, subalternatae habent principia notificata per superiorem scientiam, ex quorum suppo­ sitione procedit. Ex quo sequitur, quod licet theologia sit scientia, est tamen de illo genere scientiarum, quae procedunt ex suppositione prin­ cipiorum in alia scientia notorum. Unde dicitur subalternari scientiae Dei et beatorum, quia articuli fidei, ex quorum suppositione procedit, sunt in scientia Dei notissimi et manifestissimi1. Et' huic sententiae videtur concordare, quod dicit A u g u s t in u s in libro De Vera Religione 1 2, ubi ait, quod « illa, quae primo credimus nihil nisi auctoritatem secuti, partim sic intelliguntur, ut videantur esse cer­ tissima, partim sic, ut videantur fleri potuisse et fieri oportuisse.» Hoc idem videtur insinuare in libro De Videndo Deum 3, ubi dicit, quod « scien­ tia nostra constat ex visis et creditis, et in his, quae videmus, nos ipsi testes sumus quae vero credimus, alterius testimonio tenemus ». sunt: mg.

b sua: mg.

1 T homas, Sum. Theol., I, 1, 2. 2 A ugustinus, De Vera Religione, 8, 14. PL 34, 129. 3 A ugustinus, Eyist. 147, 3, 8. PL 33, 600.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PIS S E S IT A R T IC U L U S FIDEI

53

Unde secundum istam opinionem quantumcumque intellectus huma­ nus in vita ista illustretur'et quocumque lumine illustretur, non potest de talibus habere habitum simpliciter scientificum, quia semper ille habitus invenitur suppositione articulorum. Et si aliquando contingat ex aliquo privilegio, quod actu illa videantur, sicut fuit in raptu Pauli, ex· illo actu non generatur habitus, vel si aliquis habitus generatur in vidente, non potest tamen alius ex illo similis in alio generari a. Et ista videtur et verior et rationabilior opinio. Patet autem veritas huius opinionis, si nos investigemus causam eius, quod dicit P hilosophus, I I 0 Metaphysicae1, quod intellectus noster se habet ad manifestissima naturae sicut oculus noctuae ad lumen solis, et eius, quod dicit beatus D ionysius , 1° capitulo Caelestis Hierarchiae 1 2, quod impossibile est aliter superlucere nobis divinum radium nisi circumvelatum velaminibus sacrorum signorum. Utriusque enim dicti vi­ detur esse ratio, quam tangit B oethius in libro De Consolatione 34 , ubi dicit, quod / cognitio sive actus cognoscendi non est secundum naturam f- i rb rei cognitae, sed secundum naturam cognoscentis. Si enim esset secundum naturam rei cognitae, cum natura rei cognitae sit una, uno et eodem modo ab omnibus cognosceretur, et sic, quod magis est cognoscibile b, magis cognosceretur, a quocumque cognosceretur. Sic etiam Deus non aliter cognosceret contingentia temporalia quam nos, quod idem B oe: thius 4 probat esse falsum. Si ergo ista est ratio, natura cognoscentis manente eadem natura et eodem modo disposita, numquam respectu eiusdem cognoscibilis diversa est cognitio; secundum speciem. Cum ergo cognitio fidei sit alia a cognitione scientiae secundum speciem, impos­ sibile videtur, quod homo possit intelligere ductu rationis quantumcum­ que illustretur et quocumque lumine, nisi illustretur lumine gratiae, ea, quae simpliciter excedunt virtutem intellectus humanam. Cum ergo, quamdiu in vita ista sumus, intellectus noster non sit aptus natus intel­ ligere nisi ea, quae per sensum vel per sensibilium similitudines apprehen­ duntur, et eorum, quae fides ut simpliciter credenda proponit, nulla possit similitudo in sensibus sufficiens inveniri, impossibile videtur, quod ea, quae sunt fidei, homo possit in vita ista scire, accipiendo scire simpli­ citer. Quia sic scire, secundum A ugustinum , V i l i 0 De Trinitate 5, nihil aliud est, quam mente conspicere firmiterque adhaerere. Ex quo patet, quod distinctio illa, quam quidam faciunt inter scire et ràdere, magis est secundum quandam vocabulorum appropriationem quam secundum ipsorum proprietatem. ; a trade.... generari: mg. inferA

5 cognoscibile: con. mg. ex corporale.

1 A ristoteles, Metaphysica, II (a), 1. 993 b 9. 2 Ps. D i o n y s i u s , De Caele.sti Hier archia, I, 2. PC 3, I2I B-C. 3 B o e t h i u s , De Consolatione Philosophiae, V, 4. Prosa. Ed. Weinberger, 117,12-14. 4 Ibid. 6. Prosa. Ed. Weinberger, 123, 29 sq. 6 A u g u s t i n u s , De Trinitate, V III, 6, 9. PL 42, 955.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A R T IC U L U S

54

6

Cum, ergo natura intellectus liumani, quamdiu est in vita, ab ista dispositione mutari non possit, quae est divina cognoscere in- speculo et in aenigmate, et manente eadem dispositione naturae cognoscentis, sicut dictum est, non possit mutari species cognitionis, et cognoscere sub aenigmate sit oppositum ei omnino, quod est cognoscere sine aenigmate, et cognoscere aliquid per habitum simpliciter scientificum sit cognoscere sine omni aenigmate, nisi velimus ponere, quod duo contraria simul esse possint in eodem subiecto, et quod homo possit in vita ista-esse beatus, sicut necesse est dicere, quod oculus noctuae manens in eadem disposi­ tione non potest videre lumen solis, ita intellectus humanus in vita ista non potest habere scientiam dictam simpliciter, i. e. secundum omnem et perfectam rationem scientiae, de his, quae fides ut simpliciter credenda proponit.. ■ Et hoc satis expresse dicit Apostolus, Cor. 5o1: Audentes,, dicit, scien­ tes, quoniam dum sumus in corpore, peregrinamur a Domino, per fidem enim ambulamus et non per speciem. Hoc etiam expresse dicit B ernardus, V° De Consideratione ad Dugenium 2, ubi definiens intellectum,‘fidem et opinionem dicit, quod «fides est quaedam voluntaria et certa praegustatio nondum propalatae veritatis; intellectus rei cuiusque invisibilis certa et manifesta notitia; opinio < est > quasi pro vero habere ali­ quid, quod falsum esse nescias ». Et paulo inferius, assignans differentiam inter fidem et intellectum, dicit: « Nempe et si non habet fides incertum magis quam intellectus, habet involucrum, quod non intellectus ». Et subdit: «Deinde quod intellexisti, non est de eo, quod ultra quaeras, aut si est, non intellexisti. Mhil autem malumus scire, quam quod fide iam scimus. Mhil supererit ad beatitudinem, quae cum iam certa sit, nobis erunt aeque et nuda ». Dicere ergo, quod ea, quae sunt fidei, omnia possunt in vita ista intelligi, est dicere, quod homo; potest esse in vita ista beatus. Videant ergo, qui ista dicunt, ne vel velint videri se videre, quod non vident, vel de se ipsis credant se videre, quod impossibile est videre, quia sicut dicit Bernardus 3, « frequenter opinio intellectus pu­ tatur, intellectus autem opinio-putari non potest». Et subdit: «Unde hoc accidit ? Quia opinio falli potest, intellectus autem non potest, aut si fallitur, intellectus non est ». Secundum ergo istam opinionem, quae, sicut ex dictis patet, verior est et rationabilior, cum quaeritur, utrum de credibilibus possit esse scientia, respondendum est cum distinctione. Quia de quibusdam, quae proponuntur nobis ut credibilia, potest esse scientia, non solum dicta large, sed etiam scientia dicta proprie; de quibusdam autem potest haberi scientia dicta large, sed non dicta proprie. Unde quando dicitur, quod potest de talibus haberi habitus simpliciter sciehtificus, dico, si acci-

1 II Cor. 5, 6-7. 2 B e k n a r d u s , De Consideratione, V, 3, 6. PL 182, 791 A.

3 Ibid. PL 182, 790 D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PISSE S IT A R T IC U L U S FIDEI

55

piatur simpliciter, sicut dicit Philosophus 1, quod simpliciter dicitur quod nullo addito dicitur, dico, quod est concedendum. Si autem accipiatur simpliciter pro eo, quod omnifariam et per omnem modum < dicitur >., dico, quod non est concedendum. Quia scientia sic dicta omnino tollit rationem speculi et aenigmatis, sine quibus in vita ista, sicut dictum est supra, divina-nobis innotescere non possunt, sicut expresse dicit beatus D ionysius 1 2. Quamvis ergo ea, quae sunt fidei, unus possit videre sub minori aenigmate quam alius, et propter hoc possit dici habere aliquo modo scientiam, quam non habet alius, et fidem clariorem, nullus tamen potest videre sine omni aenigmate, quia aut esset beatus, aut esset po­ nere aliquem statum medium inter viatorem et comprehensorem, quorum utrumque est impossibile. Si ergo duae primae opiniones, quae dicunt,; quod de omnibus / ere- f· 7 va dibilibus potest esse scientia, sic intelligantur cum distinctione, quam facit tertia de scientia, non sunt diversae ab ista, sed eaedem, et sunt verae. Si autem intelligantur indistincte, sic dico, quod sunt falsae. Ad primam enim sequuntur duo maxima inconvenientia, immo ut verius fatear, impossibilia.- Primum est, quod unum et idem potest esse simul intellectum et non intellectum. Quod patet ex hoc, quia creditum eo ipso quod creditum,· est non intellectum, cum creditum sit cum vo­ luero et intellectum sine voluero. Ex quo sequitur, quod contradictoria possint verificari de eodem, quod non solum est inconveniens, sed etiam impossibile. Aliud est, quia sequitur, quod homo in vita ista possit esse simul beatus et miser, viator et comprehensor. Miser et viator secundum quod habet fidem, beatus et comprehensor secundum quod habet scien­ tiam, quod non solum est falsum, sed etiam impossibile. Et quod hoc sequatur, patet per A ugustinum 3, qui dicit quod esse beatum est videre quod credimus. Nec valet, ad evasionem huius impossibilis distinctio, quam faciunt, de videre et scire sive intelligere: quia cum videre dicatur proprie de cognitione sensitiva, non dicitur de intellectiva nisi transsumptive: Unde sicut secundum P hilosophum 4 « intellectus est in anima sicut oculus in corpore», ita secundum quandam proprietatem intelligere est videre. Unde qui videt, intelligit, et qui intelligit, videt. Verum tamen est, quod sicut videmus, quod Oculo corporali unus melius videt quam alius, aut quia habet acutiorem visum, aut quia videt sub clariori lumine, et tamen non mutatur species cognitionis, ita videntium aliquid oculo intellectus unus videt subtilius quam alius, sed species cognitionis est eadem, nisi medium secundum speciem sit diversum. Unde cum habitus simpliciter scientificus faciat intelligere simpliciter, facit etiam simpliciter videre. Habitus autem'scientificus secundum suppositionem facit videre secundum 1 A r i s t o t e l e s , Topica, II, II. 115 b 29-30. 2 Ps. D ionysius , De Caelesti Hierarchia, I, 2. PG 3, 3 A ugustinus, De Diversis Qjiaestionibus L X X X I I I ,

121 B-C. 35, 2. PL 40, 24. 1 Aristoteles , Topica, I, 7. 108 a 11; Ethica Nicom. I, 4. 1096 b 29.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

58

A R T IC U L U S

6

retis; ergo si moveamini, curretis. Yel sic: nisi aliquid moveatur, non potest currere; ergo si movetur, potest currere. Si enim hoc esset verum, sequeretur, quod quicumque crederent, intelligerent, quod falsum est manifeste. Sicut enim licet rationale non possit esse sine sensibili, non sequitur, quod quicumque habet sensum, habet rationem, ita intellectus non possit esse sine fide etiam in aliis scientiis, quia secundum Philo ­ sophum in 1° Elenchorum1,· oportet discentem credere, non tamen se­ quitur, si credit, quod intelligat vel possit intelligere. Talis enim modus procedendi non tenet nisi in his, quae de se invicem conversim praedi­ cantur, ut homo et rationale, et homo et risibile. Unde nisi sit homo, non est rationale, et nisi sit rationale, non est homo, quamvis non sit eadem ratio utrobique nec idem modus praedicandi. Ex quo patet, quod cum fides et intellectus non de se invicem conversim praedicentur, quod < non > est huiusmodi consequens: nisi credideritis, non intelligetis; ergo si creditis, intelligetis. Credere enim non est causa intelligendi, nisi sine qua non. Yel potest dici,· quod debet exponi: nisi credideritis, non intelligetis aliquo modo; sed si credideritis, intelligetis aliqualiter, etsi non perfecte. Ad illud, quod dicunt de beato Petro, Parati sumus ad satisfactio­ nem etc., dicendum, quod, cum verbum illud dicatur ad omnes fideles universaliter, quod non ;est sic intelligendum sicut isti adducunt. Quia secundum hoc omnes, qui habent fidem, haberent scientiam, cuius con­ trarium dicit A ugustinus , X IV 0 De Trinitate 1 2: ·« Hac scientia non pol­ lent fideles plurimum, quamvis polleant ipsa fide plurimum ». Unde aut intelligitur de* maioribus, qui debent habere fidem explicitam et esse parati ad reddendam rationem, quae de talibus reddi potest, non quidem ostendendo quia sic est vel sic necesse est esse, quia secundum hoc pos­ sent homines cogi ad fidem per rationem, quod est contra A ugustinum 34 dicentem, quod cum cetera possit homo invitus, credere non potest nisi volens. Tolleretur etiam meritum fidei in his, qui talibus rationibus mo­ verentur ad credendum. Quia sicut dicit Gregorius 4 : « Pides non habét meritum, cui humana ratio praebet experimentum ». Sed ostendendo so­ lum, quod non est impossibile sic esse sicut dicit fides, et hoc sufficit ad f. s ra ser- / vandum quod dicit beatus Petrus. Εχ hoc non sequitur, quod de credibilibus possit < esse scientia >., quia licet possit probari, quod cre­ dibilia sint possibilia, non tamen potest probari, quod Sint necessaria. Vel potest dici, quod si verbum dicatur universaliter ad omnes fideles, sicut ex contextu verborum videtur dicendum, quod intelligitur de ra­ tione credendi, non de ratione veritatis credendorum.. Ad auctoritatem Augustini, De Vera Religione, dicendum, quod sicut potest patere ex supradictis, auctoritas ista plus facit pro ista positione 1 A ristoteles , De Sophisticis Elenchis, 2. 165 b 3. 2 A u g u s t i n u s , De Trinitate, X IV , 1, 3. PL 42, 1037. 3 A u g u s t i n u s , De Spiritu et Littera,, 31, 54. PL 44, 235. 4 G r e g o r ' iu s M a g n u s , Uornil. in Evangel., IT, 26. PL 76, 1197.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PISSE S IT A R T IC U L U S FIDEI

59

■quam faciat contra ipsam. Quia expresse insinuat Augustinus, quod eorum, quae nobis credenda proponuntur et quibus nos propter solam auctoritatem dicentis consentimus, quaedam sunt, quae ratione capi non possunt, quaedam autem, quae etsi possint ostendi non esse impossibilia, non tamen ostendi possunt esse necessaria. Et hoc dicit ista positio. Ad illud, quod inducitur de Bichardo, libro 1° De Trinitate, capi­ tulo 4°: Erit ita intentionis etc., dicendum, quod potest responderi mul­ tipliciter. Eno modo, quod licet hoc intenderet, tamen ipse non fecit et hoc non est magnum inconveniens. Si tamen volumus eius auctoritatem recipere, possumus dicere, quod intendebat si hoc Deus daret, per quod ipse insinuat, quod Deus potest necessarias rationes administrare ad pro­ bandum ea, quae sunt fidei, et hoc nullus negat. Sed quod ipse hoc fe­ cerit, adhuc non apparuit. Quia, sicut infra patebit in solutione rationum eorum, qui nituntur probare temporalem inceptionem mundi, adhuc nulla demonstratio facta est super aliquo, quod sit proprie articulus fidei. Yel potest dici, quod auctoritas non est fideliter introducta. Quod patet, quia statim quando dixit : « Credo namque sine dubio ad quorumlibet, quae necessaria sunt, explanationem non tantum probabilia verum etiam argu­ menta necessaria non deesse », et subdit: « Quamvis illa interim contin­ gat nostram industriam latere ». Per quod dat intelligere, quod quamvis ea, quae sunt fidei, sint de se et per se demonstrabilia, tamen nobis et nostro intellectui demonstrari non possunt. Cuius ratio est illa, quam tangit P h il o s o p h u s , I I 0 Metaphysicae 1, quod intellectus noster se habet ad manifestiora naturae sicut oculus noctuae ad lumen, solis. Ex his ergo, quae dicta- sunt, satis patere potest rationabilitas huius positionis circa primam quaestionem, qua quaerebatur, utrum de cre­ dibilibus possit esse scientia.

< 2. Utrum mundum non esse aeternum possit per demonstrationem ostendi >. His suppositis, accedendum est ad investigandum rationabilitatem positionis, qua dicitur, quod mundum incepisse in tempore et non fuisse ab aeterno est articulus fidei et sola fide creditur et per rationem de­ monstrari non potest. Patet autem sive aliqualiter potest patere rationabilitas huius po­ sitionis ex hoc: quia quidquid sit de eius veritate, tamen eorum, qui totam vitam suam in arte demonstrandi occupaverunt, a qua videtur dependere solutio huius quaestionis, multi dicunt, quod demonstrative ostendi non potest 1 2. Eorum autem, qui‘ dicunt hoc posse demonstrari et demonstrativas rationes se induxisse putaverunt, argumenta faciliter 1 A ristoteles, Meiaphysica, II (a), 1. 993 h 2 S i g e r u s d e B r a b a k t i a , Quaestiones super

9. libros Physicorum, VIII, 6. Ed. Ph. Delhaye. Les Philosophes Belges, XV". Louvain 1941, 200. Id., Opusculum De Aeterni­ tate Mundi. Ed. W. J. Dwyer. Louvain. 1937, 46 (fin. cod. C.).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

62

f. 8 va

A R T IC U L U S

6

Posse non esse ergo praecedit natura posse esse. Eestat ergo dubitatio, quid illorum praecedat duratione. Si autema alterum praecedit duratione, aut ergo de necessitate hoc b praecedit illud aut e converso, vel indifferenter utrumque illorum potest praecedere alterum. Et istud ultimum est impossibile, quia essentia creaturae indifferenter se haberet ad utrumque illorum et sic ad ipsa posse et ad actus eorundem. Nunc autem non aequaliter se habet ad actum exsistendi et non exsistendi, quia actum exsistendi non est nata habere nisi ab alio, actum vero non exsistendi a se ipsa. Et praeterea, si aequaliter se haberet ad ipsa posse et similiter ad actus eorum, ergo quantum est ex parte sua simul posset exire in diversos actus, quod est impossibile. Ex parte sui non °, nec ex parte agentis potest esse indifferentia, quia semper potentiae activae d correspondet potentia passivae et e converso secundum praedicta, ita quod secundum hoc essentia non diciturf proprie in potentia ad esse nisi prius fuerit in non esse aut e converso. Si vero alterum praecedit duratione et hoc de necessitate, si ergo in essentia creaturae praecedit duratione ipsum posse, cum ordo actuum sit secundum ordinem poten­ tiarum, ergo de necessitate exsistentia creaturae praecederet eius e posse non esse. Ita creatura non posset11 non esse ex se, nisi prius haberet esse ab alio : quia sic neque esset prius ex se1 non ens natura quam esset ens ab alio in duratione aliqua. Nihil enim convenit alicui prius natura, quod non est aptumk eidem, quantum est ex se, prius convenire duratione. Illud autem est impossibile, quia, ut dictum est, quod convenit alicui ex se, natura est prius illo, quod convenit ei ab alio, et sic possent simul esse duratione. Necessarium est ergo secundum membrum, quod de necessitate in esse creaturae duratione praecedit posse non esse, quia eius non esse non solum secundum naturam, sed etiam secundum durationem ita quod diversa contraria actu in essendo, semper quod prius convenit fei natura, convenit ei prius duratione. Convenire natura prius non duratione, hoc non convenit nisi ubi idem attribuitur diversis et uni per alterum, ut contingit de principiis mundi secundum P hiloso­ p h u m 1, quae possunt esse prius natura et non duratione. Restât ergo, quod creatura non possit habere esse ab alio a se, nisi prius duratione habeat non esse1 ex se. Et sic nullo modo poterit poni, quod possit fleri ab aeterno, sed ex tempore, non quod tempus praecedat suum esse, sed quia in primo instanti / temporis recipiat esse et prius in tota aeterni­ tate fuerit in non esse, quemadmodum modo productus est secundum

a autem: enim V. b hoc: posse hoe Y. c non: quare V. passivae Y. e passiva: activa V. 1 non dicitur: om. B. L posset: secundum durationem aliquam add. Y. i ex se: om. B. natum V. 1 esse: quod convenit ei add. V.

d activae: e eius: om. B. k aptum:

1 Aristoteles, De Caelo, II, 2. 286 b 5 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PISSE S IT A R T IC U L U S FIDEI

63

prophetiam Moysi1, et hoc secundum nonum modum essendi proposi­ tum 1 2, quem' solum dicimus creaturae mundi convenire ». Impugnatur etiam ista positio ex quibusdam impossibilibus, quae secundum quosdam sequuntur ad istam positionem. Et primum impossibile est, quia secundum eos, si ponatur mundus posse esse aeternus, sicut videtur sequi, si non potest demonstrari quod inceperit esse in tempore, sequitur, quod possit esse infinitum actu. Quod non solum est falsum, sed etiam impossibile. Et ex hoc sequitur, quod ista positio falsa sit et impossibilis. Et sic, ; quamvis indirecte, potest demonstrari, quod mundus non potuit esse aeternus. Quod autem ad positionem istam sequatur, quod non possit esse infinitum actu, probatur multipliciter. Primo, quia si mundus potuit esse aeternus, infinitae potuerunt esse circulationes 3. Et sic, aut fuisset impossibilea venire ad istam circulationem, aut infinitum potest pertransiri. Sed quia apud quosdam hoc non est inconveniens in successivis, sicut videtur velle Philosophus in 111° Physicorum 4, de die et agone, idcirco nituntur hoc' ipsum probare in permanentibus. Dicunt enim, quod sicut Deus modo potest omni die creare unum lapidem et conservare ipsum in esse quantum vellet, ita potuit ab aeterno, si mundus fuisset aeternus. Sed ex hoc sequitur, quod possent esse infiniti lapides actu, quod est falsum et impossibile. Ergo et illud, ex quo sequitur. Hoc idem ipsi probant, quia sequeretur, quod possent esse infinitae animae rationales, cum eas nos ponamus immortales. Quod autem hoc sequatur, ipsi5 Sic probant: Omnis creatura, quantum est de se, est a Deo aequaliter productibilis. Cum ergo homo sit quaedam creatura, a impossibile: possibile B. 1 Gen, 1, 1. G a n d a v e n s i s prius enumeraverat undecim modos essendi, Quodl. VIII, 9. Venetiis 1613, II, f. 19va. 3 R i c h a i îd u s d e M e d i à v i l l à , Quaestiones Disputatae, q. 4: Utrum angelus vel 'aliqua alia creatura creari potuit ab aeterno. Cod. Vat. lat. 868, f. 7va: « Ad haec etiam potest adduci sexta ratio talis: quia si mundus' potuit creari ab aetèrno, potuerunt infinitae revolutiones processisse et infiniti dies, et quolibet die Deus potuit unum lapidem creare et creatum conservasse, quo facto essent infiniti lapides in actu, et illos posset Deus continuare, et sic esset corpus infinitum in actu. Sequitur ergo, quod si mundus potuit creari ab aeterno, quod Deus potuit facere corpus infinitum in actu, quod est impossi­ bile, sicut probatum est in quaestione praecedenti ». — G o d e f r i d u s d e F o n t i b u s , Quodl. II, 3: Utrum mundus sive aliqua creatura potuit esse vel exsistere ab aeterno, citat hoc argumentum ut obiectio. Ed. De Wulf-Pelzer, Les Philosophes Belges, II. Lou­ vain 1904, 68. — Cf. B o n a v e n t u r a , I I Sent. d. 1, 1, 1, 2, ad oppos. Ed. min. Quaracchi 1938, 14a. 4 A ristoteles, Physica, III, 6. 206 a 22. 5 R i c h a r d u s d e M e d i a v i l l a , Quaestiones Disputatae, q. 4: Vat. lat. 868, f. 6vb; « Ratio secunda ad idem est haec: Si angelus vel aliqua alia creatura potuit creari ab ae­ terno, vir et mulier potuerunt creari ab aeterno in instanti competenti ad posse generare. Ergo aliquo tempore potuerunt generare et geniti ab eis generare et sic deinceps usque nunc. Ex quo sequeretur, quo possibile fuit, quod infiniti homines processissent per illud 2 H e n r ic u s

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

64

'

A R T IC U L U S

6

si aliqua creatura potuit produci ab aeterno, potuit produci homo. Sed homo in qualibet circulatione potuisset alium hominem generare. Ergo cum anima hominis sit immortalis, sequitur, quod possint esse animae infinitae immortales, quod, sicut dictum est, falsum et impossibile indi­ catin'. Aliud impossibile, ad quod deducunt hanc positionem impugnatores eius, est, quod secundum hoc sequeretur, quod creatura posset adae­ quari creatori saltem in duratione, quod est impossibile. Quod patet ex hoc: quia, quod est ex omni parte et simpliciter finitum, nullo modo potest adaequari ei, quod est es omni parte et simpliciter infinitum. Deus et creatura sic se habent ad invicem. Quia Deus est simples et es omni parte et in omnibus suis perfectionibus est infinitus, creatura autem ex omni parte et simpliciter finita. Ergo in nullo potest adaequari Deo, ergo nec in duratione. Ergo non potest esse aeterna, cum aeternitas sit duratio infinita. Tertium impossibile est, quia sequitur aut quod mundus modo fiat et non solum sit factus, aut quod possit intelligi sine fieri. Probant1 autem hoc per hunc modum: « Pactum esse in nulla re potest intelligi sine fieri vel praecedente per durationem vel concomitante. Cuius ra­ tionem assignant: quia omne, quod factum est, vel est factum succes­ sive sive per motum, et tunc fieri praecedit factum esse duratione; vel subito et sine successione, et tunc simul sunt fieri et factum esse. Si ergo, ut patet ex dictis, de omni re facta verum fuit dicere, quia fit, et hoc vel antequam facta esset, vel simul cum facta est, ergo de mundo, cum factus est, verum fuit dicere: fit, vel antequam factus esset, vel simul cum factus est. Si priusquam factus esset, ergo non fuit factus ab aeterno. Quia in illis, in quibus fieri praecedit factum esse, quod fit, nondum est, sed tunc primo, quando factum est. Si autem de mundo haec simul fue­ runt vera: fit et factum est, aut haec duo fuerunt semper vera, aut pro aliquo instanti signato. Si fuerunt semper vera, ergo modo sunt vera. Et sic verum est dicere modo : mundus fit, quod nullus dicit, cum mundus maxime ad aliquas sui partes sit permanentissimus. Si autem sunt vera pro aliquo instanti signato, tunc ante illud instans non fuit, quia nihil est antequam fiat vel factum sit. Ergo non potuit ab aeterno esse verum mundum esse factum ». infinitum tempus, quod esse potuit. Sed certum est, quod quilibet homo habet animam suam. Item certum est, quod anima cuiuslibet hominis est immortalis. Ergo sequeretur, quod Deus facere posset, quod modo essent actu infinitae animae, quod omnino est im­ possibile, quia, sicut probatum est in quaestione praecedenti, et tenetur communiter ab omnibus, Deus non potest facere aliquam multitudinem actu infinitam. Sequitur ergo, quod mundum fuisse ab aeterno vel aliquam aliam creaturam nullo modo fuit possi­ bile per quamcumque potentiam ». — Cf. B o n a v e k t u e a , I I Sent. d. 1,1, 1, 2, ad oppos. , Ed. min. Quaracchi 1938, 14b. 1 M a t t h a e u s a b A q u a s p â b t a , Quaestiones de productione rerùm, q. 9: Supposito secundum fidem quod mundus non sit aeternus, sed productus ex tempore, utrum potuit esse ab aeterno vel utrum Deus potuit ipsum ab aeterno producere. Ed. Longpré, Archives d’Histoire doctrinale et littéraire du moyen âge, I (1926), 302.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PISSE S IT A R T IC U L U S FIDEI

65

Aliud impossibile secundum istos est, quia sequitur, quod creatura simul sit et non sit. Hoc autem ipsi probant hoc modo : 1 Quia supposito, quod mundus sit ex nihilo, « aut hoc dicitur materialiter, aut negative, i. e. non ex aliquo, aut ordinaliter. Non materialiter, vel originaliter, quia nihil nullius materia esse potest vel origo. Non negative solum, quia solum propter hoc diceretur factus esse ex nihilo, quia est factus et non est factus ex aliquo. Pari ratione et propter eundem sensum deberet concedi: Deus Pater est ex nihilo, quia non est ex aliquo. Hoc autem nullus / concedit. Ergo nec illud conceditur propter sensum praedictum, f. s vb Bestat ergo, quod hoc dicitur ordinaliter. Aut ergo ordine naturae tantum, aut ordine durationis actualis. Si ordine naturae tantum, non entitas sive non esse non, praecedit suum esse. Ergo simul fuerunt non esse mundi et suum esse. Sed qua ratione aliquando simul fuerunt, eadem ratione et modo et semper. Non enim magis compossibilia sunt uno tempore quam quolibet. Ergo modo simul a sunt non esse mundi et esse. Ergo sicut modo verum est b, mundum esse, ita verum est, mundum non esse, quod constat esse falsum. Si autem ordine actualis durationis, tunc non esse mundi praecessit suum esse. Ergo esse mundi non est aeternum. Aeternum enim a nullo praeceditur ». Arguunt etiam contra istam positionem sic 1 2: « Si aliquid redigeretur in nihilum, desineret esse, nec posset habere durationem infinitam ex parte post. Ergo a simili, si aliquid producatur, ipsum incepit esse, nec potest habere durationem infinitam ex parte ante ». Deinde arguunt contra istam positionem ex hoc, quod videtur se­ qui, quod mundus habet esse ex necessitate et non potuerit non esse, et quod creatura habeat esse non acquisitum de non esse et habeat esse acquisitum. Hoc autem ipsi 3 probant dupliciter. Primo sic : « Creatura, ° quantum est de se, est non ens d, ita quod nec formaliter nec effective habet esse ex natura suae essentiae. Et ideo non solum habet esse ab alio, sicut habet Filius a Patre in divinis, vel sicut habet esse radius a sole si uterque sit aeternus, et non habet non esse de se θ radius nisi in intellectu, sed oportet quod ipsi creaturae acquiratur suum esse, ut Deus non solum det ei causam, ut sit in facto esse, sed ut faciat ipsam esse de non esse, quod appellatur creatio. Si enim Deus daret creaturae esse in solo facto esse, nec praeter hoc eam alio modo faceret, in nullo differenti modo Pater in divinis daret esse Filio et Deus creaturae, praeter hoc,

a simul om. B. b est: modo add. B. ° B = cod. Bononiensis 1539. V = cod. Vat. lai. 853, f. 3rb-4m. d de.... ens: ex se non est V. e de se: mg. B.

1. e. 301-302. 1. c. 302. 3 H e n b ic u s G aîs’ d a v e n s is , Quodl. I, 7-8: Utrum creatura potuit esse ab aeterno. Utrum repugnet creaturae fuisse ab aeterno. Veneriis 1613, I, f. 8rb-9vb. 1 Matthaeus a b A q u aspaeta,

2 M atthaeus a b A qu aspabta,

7 . — Apologeticum Vevitatis contra corruptormm .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

66

A R T IC U L U S 6

quod ibi l ’ilio datur esse iu substantia Patris, hic autem in aliena sub­ stantia. Quia cum omnis transitus factionis de non esse in esse sit trans­ mutatio et sit transmutatio naturalis, quando est circa subiectum praeexsi­ stens, actus creationis, etsi non sit vera transmutatio ut est illa, quae est naturalis, quia tamen est de non esse in esse, mutationis modum habet, non motus, ad modum actionis, qua rei acquiritur esse per gene­ rationem naturalem, et non est differentia, nisi quod generatio est ex materia, creatio vero ex nihilo.. Propter quod dicit A vicenna , FI° MetapJiysicae1 suae: «Invenimus quiddam a, quod est ex causa semper sine materia et quiddam b, quod est ex aliquo mediante. Oonvenit autem, ut omne, quod non est ex materia praeiacente vocemus non generatum, sed creatum ° ». Hunc autem omnis transmutatio, quae est subita actio, est indivisibilis durationis, non successiva, sed carens duratione et suc­ cessione et ex parte ante et ex parte post. Creatio autem d, qua unicui­ que e rei acquiritur esse, non potest esse ab aeterno. Actio etiam, qua esse rei acquiritur, necessario praeceditf actionem, qua fit conservatio, quae continuat esse in posterum. Quamquam ergo res in posterius pos­ sit conservari in esse, ut non desinat esse, propter continuationem actus conservandi, non tamen in ante posset esse, nisi incipiat post non esse, propter simplicitatem creationis, qua ei acquiritur esse. Unde patet, quod valde insipienter dicunt aliqui1 2, quod eadem actione Deus res « creat et conservat, sicut sol eadem actione causât et conservat lumen in medio. Si enim sol haberet esse ex se, nec aliquo modo ex natura sua conveniret ei non esse, et lucis natura procedens ab ipso ex natura sua haberet esse post non esse, quamquam eius conservatio esset * in con­ tinuo fieri, tamen necesse esset praecedere aliquod fieri, quo primo esse reciperet. Et ideo ponendo solem ab aeterno et non habere de se non esse, necesse est ponere simul1 radium eius ab aeterno non habentem esse post non esse nisi intellectu vel forte nec intellectu, vel solem nulla ne­ cessitate naturae sed libera voluntate radium producere. «Magnum etiam videtur esse inconveniens, quod esse creaturae, cum sit esse substantiale permanens, sit semper k in continuo fieri, licet non possit nisi ad praesentiam suae causae permanere. Unde sicut vi­ demus in generatione rerum naturalium i, quod agens particulare, quod est solum causa fieri rei, eo quod non habet °1 in se rationem totius spe­ ciei, per suam speciem causât sibi simile in materia, quo generato ces­ sat eius actio n, et non conservat illud in esse. Sed agens universale, quod a quiddam: quoddam esse Y. b quiddam: quoddam V. c sed creatum: non causatum B. d autem: ergo Y. e unicuique: cuicumque Y. 1 prae­ cedit: eius add. V. e res: cm. B. b esset: sit V. 1 simul: similiter V. b semper: mg. B. 1 naturalium: particularium B. m habet: esse add. V. n quo.... actio: ora. B.

1 Avicenna, Metaphysica, VI, 2. Venetiis 1508. f. 92 rb. 2 T homas, De Potentia, 5, I, ad 2; Siim. Theol., I, 104, 1, ad 4.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U N D U M IN C E PISSE S IT A R T IC U L U S FIDEI

67

habet in se rationem totins speciei a, ut corpus caeleste et eius motor, generat et conservat, licet b sit alia generationis actio et conservationis. Consequenter si agens universale primo rem ipsam per se et immediate generaret et generatam postmodum conservaret, actio eius alia esset generandi et conservandi, et sicut esset circa generatum, / ita esset 0 f. 9 ra circa creatum. Unde utriusque actionis distinctionem tangit A ugusti­ nus , cum dicit in libro De Immortalitate Animae 1: « Yis et natura in corpore effectrix corporis universi praesente potentia tenet universum. Aon enim fecit atque recessit effeetumque deseruit. Illa effectiva vis vacare non potest, quin illud, quod ah ea factum est, tueatur et ea spe­ cie carere non sinat, qua est, quodcumqne d est. Quod enim per se non est, si destituatur ah eo, per quod est, profecto non erit, et non pos­ sumus dicere id accepisse corpus, cum factum est, ut se ipso iam conten­ tum esse posset, etsi a conditore desereretur ». Unde secundum quod exponunt sancti illud Gen. 2° 2: Requievit Deus die septimo ab omni opere suo, quod patrarat, requievit ab opere e creationis, non autem ah opere gubernationis et conservationis secundum quod dicit Christus Joan. 8° 3: Pater meus usque modo operatur et ego operor. Unde A ugustinus , libro Contra Adamantium 4 istud verbum tractans dicit : « Bequievit ah omni­ bus operibus suis, quae fecit, ut iam ultra non faceret mundum cum omnibus, quae in eo sunt. Nec tamen a mundi administratione quie­ sceret, ut in faciendo mundo, a quo opere post factionem cessavit, sed in administrando operaretur ». Quia igitur Deus non potest res creare nisi in aliena substantia, per quam necessario habent de se non esse, non de sua substantia, quam de sef haberent non posse non esse. Ideo dicit A ugustinus , De Fide ad Petrum 5, capitulo 10°: «Deus, qui sine initio semper est, quod summe est, dedit rebus a se creatis ut sint, non tamen sine initio, quia nulla creatura eiusdem naturae est, cuius est ». « Et sic absolute dicendum est, quod creatura, cum sit s voluntarie a Deo de nihilo facta, non potest esse ab aeterno contradictione repu­ gnante. Quia eo quod ponitur b sine initio, ponitur1 habere esse sibi non acquisitum ab alio de non esse, et per hoc, quod est creatura, ponitur sibi a Deo esse acquisitum de non esse. Et quia forte diceret aliquis, quod de ratione creaturae, ut e^t creatura, non est, ut esse sit sibi acqui­ situm, ita ut ipsam oporteat habere non esse ante esse duratione, sed quod possit sibi fuisse acquisitum ab aeterno b Unde sicut id, quod ab a speciei: om. B. b generat.... licet: ut V. c esset: et in proposito add. Y. d quodcumque: quantacumque V. e opere: primae add. Y. 1 de se: mg. B. e cum sit: eo quod creatura est V . h ponitur: potentia B. 1ponitur: potest B. 1 ab aeterno: om. V.1 5 4 3 2

1 A u g u s t in u s ,

De Immortalitate Animae, 7, 14. PL 32, 1028.

2 Gen. 2, -2. 3 Joa. 5, 17. 4 A u g u s t i n u s , Contra Adimantum, 2, 1. PL. 42, 131. 5 Ps. A u g u s t i n u s (F u l g e n t i u s R u s p e n s i s ), De Fide ad Petrum, 3, 25. PL 40, 761.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

68

A R T IC U L U S 6

aeterno praedestinatum est fore, ab aeterno potuit non fuisse praedesti­ natum fore vel fuisse praedestinatum non fore, ita et si mundus habuit ab aeterno esse a Deo, et ita non sit ei esse acquisitum ab eo, quia tamen nulla necessitate naturae aut voluntatis immutabilis eohcomitantis na­ turam mundus habet èsse ab eo, ab aeterno potuit non habuisse esse ab eo et ita potuit sibi fuisse a esse acquisitum ab eo b, sicut nunc est secundum fidem ». Arguunt isti in contrarium dicentes: '« Omne, quod :est, quando est, necessario' est, ita quod oporteat, quod pro tempore, quo est, non est potentia, ut non sit, neque ex parte ipsius entis °, neque ex parte ali­ cuius efficientis, quia super hoc nulla potentia est, quia hoc esset facere contradictoria simul esse. Et similiter d, quod fuit, pro tempore quo fuit, necessarium est fuisse, et de eo, quod futurum est e, pro tempore quo futurum estf, necessarium est fore, ita quod in nullo istorum modorum est potentia ad contrarium pro eo tempore, quo ponitur actus. Sed si sit potentia ad contrarium, hoc est per potentiam positam in esse pro alio tempore, in quo potest actus impediri, quia contingens est, hoc enim modo, licet quod est, quando est, necessario est, non tamen absolute necessario est s, quia erat potentia in tempore praecedenti, per quam actus poterat h impediri, et propter hoc poterat1 absolute non esse pro tempore, quo est. Et similiter, quod fuit, quando fuit, necessario fuit, non tamen absolute necessario fuit, quia erat potentia in tempore prae­ cedenti, per quam poterat actus ille impediri, et propter k hoc potuit pro illo tempore absolute non fuisse. Similiter quod erit, quando erit, neces­ sario erit, non tamen absolute necessario erit, quia fuit vel est potentia vel erit potentia ante illud futurum, per quam actus ille poterit impe­ diri et per hoc poterit absolute non fore. Si ergo aliquando aliquid fuit nec umquam1 erat potentia praecedens, per quam actus essendi eius pro tempore, quo fuit, poterat impediri, absolute necessario fuit, quia non erat omnino potentia neque rei exsistentis neque causae efficientis, per quam poterat impediri ne tunc fuisset. Sed si aliquid semper esse habuit et ab aeterno, numquam erit potentia praecedens, per quam actus essendi eius possit impediri pro aliquo instanti in ante sumendo, neque rei exsistentis, nequem causae efficientis. Absolute ergo necessarium est illud semper fuisse. Si ergo creatura mundi ponatur n semper habuisse esse a Deo et ab aeterno, necessarium est absolute eam semper et ab aeterno fuisse, et sic numquam ab aeterno nec ex parte Dei, nec ex parte rei erat potentia aliqua, per quam potuit aliquando non fuisse. Et sic crea­ tura mundi, si ponatur habuise esse 0 ab aeterno a Deo, non solum num­ quam erat ei esse acquisitum p de novo ex aliquo temporis initio, sed a fuisse: om. B. b ab eo: a Deo V. c neque... entis: om. B. non ex hoc quod triangulus, sed ex hoc quod talis, isosceles sci­ licet aequicrurius, et aliquis ad hoc probandum assumeret aliquid, quod conveniret quidem illi triangulo et non assumeret ut conveniens illi trian­ gulo, sed ut conveniens omni, neo universaliter concluderet, quia tunc conclusio esset falsa, nec particulariter, quia etsi conclusio esset vera, non tamen sequeretur ex argumentatione. Quod etiam non sint demonstrationes negativae patet: quia sicut in demonstrationibus affirmativis oportet, quod illud, quod affirmatur, universaliter insit et per se, ita in negativis oportet, quod illud, quod negatur inesse, universaliter negetur et impossibile sit inesse. ïfunc autem etsi esse ab aeterno / universaliter negetur ab omni creatura, non tamen negatur nec debet negari, quod sit simpliciter impossibile, sed ex sup­ positione, quia fides dicit, quod facta est in tempore. .Quo supposito, impossibile est eam fuisse ab aeterno, sicut supposito, quod esset ab aeterno, impossibile esset eam fuisse in tempore. Quod etiam non sint demonstrationes deducentes ad impossibile patet: quia ea, quae assignantur impossibilia, aut non sunt impossibilia, aut non sequuntur de necessitate ad positionem istam. Ad hoc enim quod a aliquid: id quod B.

A ristoteles, Physica, VITI, 10. 267 a 5-6.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM M UNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

75

ratio deducens ad impossibile sit demonstratio, oportet et quod illud quod dicitur impossibile, sit simpliciter impossibile et quod sequatur ad positionem, quae impugnatur, et quod de necessitate sequatur. Quia si non esset impossibile rei non sequeretur ad positionem, vel si seque­ retur, non sequeretur de necessitate, non esset positio per demonstra­ tionem impugnata. Es; his ergo, quae dicta sunt et adhuc in solutione superius inductarum rationum dicetur, satis patere potest, quod 'mundum de necessitate ha­ buisse a Deo initium 'durationis, adhuc non est demonstratum. Et ideo nunc uberius considerandum est, utrum possit demonstrari. Ad cuius evidentiam advertendum est, quod aliquid potest dici in­ demonstrabile vel non demonstrabile, sicut et invisibile et non visibile, duobus modis: Uno modo in se, alio modo quoad nos. In se dicitur indemonstrabile aliquid uno modo propter evidentiam suae veritatis, quia non est aliquid eo notius vel manifestius, quo possit probari. Et sic prima principia dicuntur indemonstrabilia. Secundo di­ citur aliquid indemonstrabile ex necessitate inhaerentiae contrarii, si­ cut nos dicimus, quod non potest demonstrari diametrum esse commen­ surabilem costae, quia de necessitate inest ei contrarium, scilicet ineommensurabilitas ipsius ad costam. Et sic dixerunt aliqui philosophi, quod non potest demonstrari mundum habuisse initium durationis, quia ipsi posuerunt aeternitatem sibi de necessitate inesse, sicut patet ex ratio­ nibus, quas inducunt ad probandam mundi aeternitatem.. Alio modo dicitur aliquid non posse demonstrari solum proptera possibilitatem inhaerentiae contrarii, sicut nos dicimus, quod non potest demonstrari hominem esse album, quia possibile est ipsum esse nigrum. Et sic dicunt aliqui, quod non potest demonstrari mundum habuisse durationis ini­ tium, quia possibile est ipsum caruisse tali initio. Quoad nos dicitur aliquid indemonstrabile, quando in propositione, quae est demonstranda, quamvis praedicatum sit propria passio subieeti et universaliter et de necessitate subiecto conveniat et habeat diffinitivam rationem, per quam possit probari, tamen intellectus noster non sufficit ad videndam rationem inhaerentiae praedicati ad subiectum. Et hoc modo articuli fidei, qui proprie dicuntur articuli, dicuntur non posse demonstrari. Quantum ad primos duos modos indemonstrabilitatis nullus catho­ licus vel fidelis dicit hoc esse indemonstrabile, quia nec est ita manife­ stum, quod probari non possit, nec aeternitas sibi de necessitate inest, sicut aliqui philosophi dixerunt. Quantum autem ad alios duos modos indemonstrabilitatis diversificantur doctores. Quia quidam dicunt, quod neutro modo est indemonstrabile, nec propter hoc quod possibile sit ipsum esse aeternum, nec propter hoc quod ipsum esse temporalem sit articu­ lus fidei, aut quia hoc negant, aut quia credunt articulos fidei posse per

propter: mg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 6

76

demonstrationem probari. Aliorum autem, qui dicunt boc non a posse demonstrari, quidam hoc negant propter utramque rationem: et quia putant possibile esse mundum fuisse aeternum, et quia dicunt, quod mundum incepisse in tempore est articulus fidei. Quidam autem hoc negant, non quia credant ipsum potuisse esse ab aeterno, sed quia dato quod ipsum esse temporale sit de ratione ipsius, sicut quidam putant, et dato quod omnia illa inconvenientia, quae sequi dicuntur ad istam positionem, sequantur. Quia tamen in vita ista secundum eos nec ra­ tio inhaerentiae huius passionis ad hoc subiectum, nec ratio consequen­ tium inconvenientium, quae assignantur, patent nec patere possunt, sicut nec aliorum, quae sola fide tenentur, dicunt, quod hoc non potest demonstrari, sicut nec potest demonstrari, quod Deus sit trinus et unus. Et ista opinio iuvari videtur per id, quod dicit Apostolus, Hebr. 11° 1: Fide intelligimus aptata esse saecula verbo Bei. Ad hoc etiam facit aucto­ ritas utriusque symboli tam Apostolici quam Nicaeni. In Apostolico enim dicitur: Credo in Deum, Patrem omnipotentem, creatorem caeli et terrae. In Nicaeno dicitur: Credo in unum Deum, Patrem omnipoten­ tem, factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium. Ad hoc etiam valet determinatio quorundam, qui hoc demonstrare nituntur, qui dicunt, quod licet ea, quae sunt fidei aliquo modo possint intelligi et de eis per lumen quoddam supernatural a Deo infusum possit haberi habitus simpliciter scientificus, nullus tamen articulus potest per ra­ tionem demonstrari. Et ideo videtur valde mirabile, quomodo ipsi ni­ tuntur hoc demonstrare, cum sicut patet ex auctoritatibus inductis f. io rb mundum / esse a Deo creatum, sicut nos dicimus ipsum creatum, sit arti­ culus fidei, et ipsi dicant, quod nullus articulus fidei possit per rationem demonstrari. Nec potest dici, quod articulus fidei sit solum ipsum esse creatum, non autem esse creatum in tempore, et ideo ipsum creatum supponitur ex fide, sed ipsum esse creatum in tempore probatur ratione. Quia se­ cundum hoc philosophi, qui ponunt ipsum a Deo creatum sine initio durationis, etsi iudicarentur errare contra rationem dicendo, non tamen iudicarentur haeretici, sicut modo, si aliquis negaret solem esse maiorem terra, quamvis diceretur errare dicendo contra rationem, non tamen iudicaretur haereticus, nec sicut haereticus puniretur. Εχ quo sequitur, quod etiam modo, si aliquis diceret mundum esse creatum a Deo ab aeterno, non deberet puniri sicut haereticus, quod est falsum. Yalet etiam ad hoc considerare, quid est medium in demonstratione et quomodo oportet medium praecognoscere. Constat enim, quod se­ cundum Philosophum: medium in demonstratione tam subiecti quam passionis est definitio vel aliquid loco definitionis. Unde ipse dicit in a dicunt hoc non: corr.2 ex negant hoc.3

3 Hebr. 11, 3.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

77

principio I i De Anima1,; quod « omnis demonstrationis principium est quod quid est », ubi dicit Commentator 23 , quod intelligitur tam de de­ finitione subiecti quam etiam passionis, quia nisi ego sciam, quid est homo et quid est risibile, non potero demonstrare nec mihi poterit de­ monstrari, quod homo est risibilis. Et licet medium non oporteat praeco­ gnoscere quid sit, quia sic definitionis esset definitio et esset abire in infinitum, quod est contra rationem demonstrationis, oportet tamen de ipso praecognoscere aut per certitudinem aut per suppositionem quia est. Cum ergo de creatura in eo quod creatura non habeatur aliqua una definitio, quae conveniat omni creaturae, nec haberi possit, per quam exsistente semper eo, a quo habet esse, haec passio, quae dicitur omni inesse creaturae ex hoc quod creatura, possit probari de omni creatura, ut infra patebit, patet, quod omnem creaturam esse temporalem per demonstrativam rationem probari non poterit. Quod autem nulla talis definitio sit data de creatura patet. Quia illae definitiones, quae a quibusdam assignantur, nec omni creaturae conveniunt, nec cum creatura convertuntur, quae : ambo ad rationem definitionis requiruntur, sicut docet Philosophus in libro Topicorum 3. Quod autem definitiones datae de creatura non conveniant omni creaturae patet, quia ea, quae de necessitate consequentur ad illas de­ finitiones, non conveniunt omni creaturae. Ad illas enim definitiones de necessitate sequitur omnem creaturam ex se et de se sive ex natura sua esse destructibilem, quod non convenit omni creaturae. Quod autem hoc non conveniat omni creaturae, probari potest et per rationem osten­ sivam et per rationem deducentem ad inconveniens. Per rationem ostensivam sic: Quia nullum simplex, quantum est de natura sua, potest corrumpi. Sed aliquae creaturae sunt ita simplices, quod nec componuntur, ex aliis, nec componunt alia. Ergo illae creatu­ rae non possunt corrumpi vel destrui secundum suam naturam sive ex natura sua. Praeterea, nihil corrumpitur, nisi quod habet contrarium vel dependet ab aliquo habente contrarium. Sed aliquae creaturae sunt, quae non habent contrarium vel dependent a re habente contrarium. Ergo nulla talis creatura secundum suam naturam est destructibilis vel corrupti­ bilis. Praeterea, quae habent esse ab alio et non componuntur ex contrariis nec deferiuntur super re habente contrarium, non habent possibilitatem ad non esse, nisi quia illud, a quo habent esse, aut per violentiam aut per voluntatem potest ab eis suam causalitatem amovere. Quae autem ha­ bent talem possibilitatem, non dicuntur habere possibilitatem a se, sed ex alio. Ergo cum sint aliquae creaturae, quae non habent aliam pos­ sibilitatem ad non esse nisi illam, aliquae creaturae sunt, quae ex natura 1 A ristoteles , De Anima, I, 1. 402 b 25. 2 A verroes , In I m De Anima, com. 11. VT, 1, f. 5 D-E. 3 A ristoteles, Topica, VII, 5. 154 b 1-2.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 6

80

per hoc non potest demonstrari mundum esse temporalem, i. e. habuisse durationis initium. Praeterea, idem enim videtur omnino et secundum rationem, habere esse post non esse duratione et esse temporale vel non esse ab aeterno. Inter medium autem et conclusionem oportet esse differentiam, etsi non rei, tamen rationis, quia nihil potest per se ipsum probari. Cuius ratio est, quia illud, quod probatur, probatur per aliquid notius eo quod probatur. Se autem ipso nihil est notius.· Unde cum in omnibus rationibus prae­ dictis videatur illud, quod est in conclusione, supponi, in eis videtur peti principium. Ex quo sequitur, quod non solum non sunt demonstra­ tiones, sed sophisticae rationes. Praeterea, quod aliqua passio naturalis, qualis est esse ex tempore, probetur de aliquo subiecto per definitionem logicam, nec conveniens videtur, nec possibile. Cum ergo de creatura non possit dari definitio conveniens omni creaturae nisi logica et per consequens transcendens et varia, constat, quod per aliquam definitionem demonstrari non poterit mundum habuisse initium durationis. Quod autem de creatura non possit dari definitio conveniens nisi logica, patet. Quia multae creaturae sunt, quae non conveniunt cum aliis creatis nisi in genere logico. Et ideo, cum omnis definitio habeat dari per genus e t. differentiam, quale erit genus, f. 10 vb talis erit definitio. / Confirmatur autem haec ratio per id, quod dicit P hilosophus in libro De Anima 1, « quod aliorum secundum speciem alia sunt principia,» et loquitur de principiis intrinsecis essentialibus,cuiusmodi sunt materia et forma, non de extrinsecis, sicut sunt efficiens et finis. Quia nec diversitas nec identitas rerum attenditur penes efficientem et finem, quia tunc sequeretur, quod omnia essent unum, cum omnia habeant unum principium et unum finem. Quorum autem diversa prin­ cipia intrinseca, sunt diversae definitiones. De his autem, quorum sunt diversae definitiones, non potest una communis passio demonstrari ad minus demonstratione propter quid; sed nec demonstratione quia, quae est per effectum. Quia quorum sunt diversa principia, sunt diversi effectus, ad minus demonstratione propter quid convertibiles cum causa, quales oportet esse effectus per quos fit demonstratio quia. De his autem, quo­ rum effectus convertibiles sunt diversi, non potest aliqua communis passio demonstrari etiam demonstratione quia. Ex quo patet, quod mun­ dum non a esse aeternum non potest demonstrari nec demonstratione propter quid nec demonstratione quia. Praeterea, omnis demonstratio habet fieri per aliquod essentiale. Esse autem vel non esse non sunt essentialia creaturae. Quia si esse esset essentiale creaturae, impossibile esset creaturam non esse, quia omne illud, de cuius essentia est esse, necesse est simpliciter esse. Quod autem a non

add

..2

1 A ristoteles, De Anima, I, 1. 402 a 21-22.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTEUM MUNDUM INCEPISSE SIT AETICULUS FIDEI

81

est necesse esse, impossibile est non esse. Et si non esse actu esset de ratione creaturae, impossibile esset ipsam esse. Cum ergo neutrum sit creaturae essentiale, sicut per esse non potest : probari ipsam semper fuisse, ita per non esse non potest probari eam non semper fuisse. Unde nec philosophi ponentes mundum aeternum sumpserunt rationem es hoc, quod esse esset essentiale mundo, < sed > ex hoc, quod ipsi posuerunt ipsum ex necessitate naturae producentis, quia cum sit aeternus, opor­ tuit mundum secundum eos fuisse aeternum. Si enim posuissent ipsum productum voluntate et vidissent voluntatem divinam non indigere de­ liberatione, posuissent mundum nec de necessitate aeternum nec de ne­ cessitate temporalem, sed posuissent ipsum potuisse esse aeternum et temporalem secundum arbitrium voluntatis. Praeterea, non esset probare mundum non potuisse esse ab aeterno per hoc, quod ipsum est possibile non esse. Quia sicut se habet posse esse ad esse, ita se habet posse non esse ad non esse. Sed per posse esse non potest probari ipsum esse vel fuisse vel futurum esse. Ergo per posse non esse non potest probari ipsum non esse vel non fuisse aliquando vel non futurum esse. Uec valet ad evasionem huius rationis si dicatur, quod potentia essendi est sibi ab alio sicut et ipsum esse, potentia autem non essendi est sibi ex se, et ideo, licet ex potentia essendi non possit probari ipsum esse, tamen ex potentia non essendi potest probari ipsum aliquando non fuisse. Quia magis convenit creaturae non esse, quam aquae non esse calidam, et tamen ex non esse aquam calidam ex se non potest probari ipsam non fuisse semper calidam, si calefaciens semper exsistens simul ipsam potuisset producere et sine motu calefacere. Cum ergo Deus crea­ turam sine motu et mutatione producat et quantum ex se fuit, potuerit eam quando voluit producere, per hoc quod creatura potest non esse, non potest ostendi a ipsam non semper 'fuisse. Eec potest etiam hoc ostendi per possibilitatem essendi, quia sicut manifeste insinuat Philosophus in I I 0 De Anima1, potentia essendi non exiludit actum de necessitate et semper, alias enim cum dicitur, quod « anima est actus < corporis > physici organici potentia vitam haben­ tis », sequeretur de necessitate, quod prius esset corpus organi­ cum quam animatum non solum secundum naturam, sed etiam secun­ dum tempus, quod est contra auctoritatem Philosophi *2, qui ibidem in expositione dictae definitionis dicit, quod sic dicitur potentia vitam habens, quod « tamen non est abiciens animam corpus ». Et est etiam contra rationem: quia cum esse organicum habeat ipsum corpus ab anima, si sic esset in potentia vitam habens illud corpus quod abiceret animam, i. e. quod prius esset organicum quam animatum, et tunc sequeretur, a ostendi: per hoc

add.

B.

’ A bistoteles , De Anima, II, 1. 412 a 27-23. 2 A bistcteees , De Anima, II, 1. 412 a 25.

8. —

Apologeticum Vevitatis contra corruptorium.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 6

82

quod simul esset anima et non esset. Cum ergo natura non sit potentior in agendo quam Deus, et in operibus naturae, quae semper agit ex ma­ teria praesupposita, ex potentia essendi non possit probari actum non fuisse semper, quando fuit potentia, multo minus in operibus divinis per potentiam essendi rei operatae poterit probari opus non semper fuisse, quia in solis illis, quae procedunt in esse per motum, necesse est poten­ tiam praecedere actum secundum durationem et tempus. In illis autem, quae procedunt in esse per simplicem mutationem, non oportet, quod potentia praecedat actu quantum est ex natura ipsarum rerum. Alias enim impossibile fuisset materiam primam fuisse productam cum forma simul secundum tempus, cuius contrarium A ug u stin u s 1 asserit, a quo, quamvis aliqui discordent quantum ad veritatem facti ponentes infor­ mitatem materiae praecessisse suam formationem non solum natura, sed duratione, non tamen discordant quantum ad possibilitatem flendi, ii ra fluia / nall,is dicit, quod boc fuerit impossibile. Immo multi cum eo con­ cordant etiam quantum ad veritatem facti, ponentes quod omnia simul producta fuerint distincta secundum formas suas. Ex bis ergo, quae dicta sunt et quae adbuc dicentur in solutione ra­ tionum inductarum contra istam positionem, satis patet, quod non so­ lum < non > est demonstratum mundum non potuisse esse ab aeterno, immo nec demonstrari potest. Et secundum quod aliquibus videtur, contrarium non paucioribus nec minus fortibus rationibus < probari potest >. Hoc potest ostendi sic: Cum enim id, quod est absolute et simpliciter possibile esse, sit pos­ sibile semper esse, et mundum esse sit simpliciter et absolute possibile, possibile est ipsum semper esse. Quod autem id, quod est simpliciter et absolute possibile esse, possit semper esse, patet. Quia si non posset esse semper, non esset simpliciter possibile esse, sed in determinato tempore sive determinati temporis differentia, sicut illud, quod habet esse in ali­ quo loco determinato, non potest dici ubique. Quod autem mundum esse simpliciter et absolute sit possibile, patet. Quia tunc aliquid dicitur simpliciter et absolute possibile esse, sicut patet per Philosophum, V° Metaphysicae 1 23 , quando termini enuntiationis exprimentis esse ipsius nullam implicant repugnantiam. Sed cum dico : mundus est, vel: mundum esse est possibile, nulla in terminis implicatur repugnantia. Ergo mundum esse est simpliciter et absolute possibile. Ex quo sequitur, ut videtur, de necessitate, quod mundus potuerit esse ab aeterno, quia posse esse semper idem est quod posse esse ab aeterno. Praeterea, quandocumque aliqua res per indifferentiam se habet ad duo opposita, unum non magis inest nec potest inesse quam aliud. Cum igitur essentia cuiuslibet creaturae secundum A vicennam 3 indifferenter se habeat ad esse et non esse, non magis inest sibi non esse quam esse De Genesi ad Litteram, I, 15, 29 et V, 4, 13. PL 34, 257 et 326. 2 Abistoteles , Meta,physica, V (Δ), 12. 1019 b 28-29. 3 A vicenna, Metaphysiea, I, 7. Yenetiis 1508, f. 73 rb.

1 A u g u s t in u s ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

83

nec e converso. Omne autem illud, cui non magis inest sibi non esse quam esse, nec e converso, potest esse ab aeterno et non esse. Ergo mundus, qui continet omnes creaturas, potuit esse ab aeterno et non esse. Quia si non potuisset esse, magis sibi inesset non esse quam esse, et sic non indiffe­ renter se haberet ad esse et non esse. Et si non potuisset non esse, magis sibi inesset esse quam non esse, et sic etiam non indifferenter se haberet ad esse et non esse. Quod est contra dictum Avicennae supra inductum et etiam contra determinationem quorundam impugnantium hanc posi­ tionem, qui expresse determinant in quodam suo Quolibet1, quod potest esse et est res aliqua, quae indifferenter se habet ad esse et non esse, Praeterea, quandocumque alicuius rei esse totum'et totaliter dependet a voluntate agentis vel producentis, res potest esse quandocumqne agens potest velle ipsam esse. Oum ergo cuiuslibet creaturae esse totum et to­ taliter dependeat a voluntate divina, : quaelibet creatura potest esse quando Deus potest velle ipsam esse. Oum ergo Deus potuerit velle mun­ dum esse ab aeterno, mundus potuit esse ab aeterno. Quod autem id, quod totum et totaliter dependet ab alterius voluntate, possit esse quan­ documque agens potest ipsum velle esse, patet. Quia si non'esset vel posset esse quandocumque agens posset ipsum velle esse, non tota­ liter dependeret ab eius voluntate. Quod autem mundus totus vel esse mundi totaliter dependeat a voluntate divina, et fides tenet et auctori­ tas clamat et ratio persuadet et probat. Quod fides hoc teneat, patet. Quia si quis contrarium pertinaciter assereret, haeïeticus iudicaretur. Nullus autem iudicatur haereticus, nisi qui ponit aliquid contrarium fidei. Hoc etiam auctoritas canonis et sanctorum clamat. Dicitur enim Sap. 11° 2: Quomodo posset aliquid permanere nisi tu voluisses, aut quod a te vocatum non esset, conservaretur? Et Apoc. 4° 1 3 dicitur: Dignus es 2 Domine Deus noster accipere gloriam et honorem et virtutem, quia tu crea­ sti omnia et propter voluntatem tuam erant et creata sunt. Et Esther 13° 4 di­ citur, quod in ditione eius cuncta sunt posita. Et A ugustinus , TII° De Tri­ nitate 5, capitulo 6° dicit, quod « omnium visibilium et invisibilium facto­ rum nulla est alia causa nisi invisibilis et incommutabilis Dei voluntas ». Et infra, eodem capitulo 6 dicit, quod «universa creatura per creatorem suum, ex quo et per quem et in quo condita et instituta est », regitur et administratur. Et subdit, quod per hoc ostenditur, quod « voluntas Dei est prima et summa causa omnium corporalium specierum atque motio­ num, quia nihil visibiliter et sensibiliter fit, quod non de illa summi im­ peratoris aula aut iubeatur aut permittatur ». Et 13° capitulo eiusdem

1 H enricus Gan Davensis , Quodl. III, 9: Utrum sit ponere aliquam essentiam per indifferentiam se habentem ad esse et non esse. Venetiis 1613, I, f. 98v. 2 Sap. 11, 26. 3 Apoc. 4, 11. . . . 4 Estb. 13, 9. 5 A ugustinus, De Trinitate, III, 3, 8. PL 42, 872. . 3 Ibid. 4, 9. PL 42, 873.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

86

ARTICULUS 6

Nec valet etiam si dicatur, quod pari: ratione et pari modo Deus po­ test dici imperfectus, quia potentia creandi in ipso exsistens non est eoniuncta actui. Quia potentiam non esse coniunctam liuic actui, si lialoet plures actus, non est imperfectionis, sed non posse coniungi actui cuicum­ que valenti egredi ab ipsa, si boc non contingit ex suppositione sapientiae artificis. Sicut nos dicimus potentiam creandi non potuisse coniungi actui creationis priusquam fuerit eoniuncta, quia sic ipse ordinavit, est per­ fectionis. Sed aliquid posse et non posse illud nisi in determinato tem­ pore ex alia causa quam ex determinatione agentis, est imperfectionis. Praeterea, quandocumque Deus dicitur aliquid non posse èx natura rei factae vel flendae, dicitur simpliciter illud non posse. Quod autem est simpliciter impossibile, nullo tempore potest fieri, nec Deus potest ipsum aliquo tempore facere, sicut patet de verificatiofle contradicto­ riorum et similium. Ex quo sequitur, quod nec creatura potuit produci aliquo tempore, nec Deus eam producere potuit, quod est falsum. Nec valet, si dicatur, quod creaturam produci in esse non est simpli­ citer impossibile, sed ipsam produci sine initio durationis. Quia non posse esse' sine initio durationis non convenit creaturae nisi < dupliciter >': aut quia facta, aut quia facta de nihilo. Non quia facta, quia tunc nul­ lum factum posset esse coaevum facienti, quod est falsum. Nec quia facta de nihilo, quia cum esse de nihilo secundum A wsblmum 1 sit idem quod non de aliquo, si ex hoc quod creatura :non est de aliquo, necesse esset ipsam habere initium durationis, omne illud, quod est ab alio et non est de aliquo, necessario haberet initium durationis, et sic Filius Dei haberet initium durationis, sicut dicebat Arius,-quod est omnino falsum. Nec obstat, si dicatur, quod Filius est de substantia Patris. Quia cum illud ‘ de’ non importet nisi originem et substantialitatem, quamvis creatura non possit proprie dici de voluntate propter naturae diversi­ tatem, potest tamen dici ex voluntate Dei propter originis veritatem et iotalitatem, sicut A nselm us probat Proslogion, 5° capitulo 2. Sequitur etiam ex ista positione, quod creatura non tota vel tota­ liter a divina voluntate dependeat et quod non se habeat creaturae es­ sentia indifferenter ad esse et non esse, cuius contrarium sufficienter superius est probatum. Sicut ergo patet, quod licet creatura habeat esse ab alio et sit de nihilo, non propter hoc oportet, quod potentia essendi ipsius etiam activa praecedat esse ipsius ordine durationis de necessi­ tate absoluta, quamvis potuerit praecedere et praecesserit de divina or­ dinatione et voluntate, quae facit necessitatem conditionatam, sicut nos dicimus praedestinatum salvari, non de necessitate absoluta, sed conditionata. .Non etiam oportet, quod praecedat potentia passiva. Quia si hoc esset de ratione creaturae, impossibile esset, quod aliqua simul secundum tempus procederent in esse cum sua potentia. Quia sicut si triangulo,1 1 A nselmus, Monologion, 8. Ed. Schmitt, I, 23. a A nselmtjs, Proslogion, 5. Ed. Schmitt, I, 101.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

87

in quantum triangulus, convenit habere tres < angulos > aequales duo­ bus rectis, impossibile est esse aliquem'triangulum, cui non conveniat, ita si creaturae, in quantum creatura est, convenit, quod prius possit esse secundum potentiam activam sive secundum passivam, impossi­ bile est, quod aliqua creatura simul producatur in esse cum sua potentia, quod est contra Philosophum:, 1 qui dicit, quod « in perpetuis non dif­ fert esse et posse », et contra A ugustinum 1 23 , qui ponit omnia simul esse 5 4 producta distincta secundum formas suas et informitatem materiae non praecessisse duratione suam formationem, sed tantum natura, et com­ muniter contra doctores, qui ponunt primas rerum hypostases et angelos et caelum esse simul producta cum sua potentia. Oportet etiam secun­ dum hoc, quod potentia non solum in hoc singulari secundum numerum esset prior actu, sed in omnibus etiam secundum speciem, cuius contrarium P hilosophus probat IX 0 Metaphysicae A Sequeretur etiam, quod prima rerum principia essent imperfecta, ita quod prius fuisset semen quam homo et ovum quam gallina et semen quam planta, et sic natura ab im­ perfectis incepisset, quod est contra Philosophum 4 et contra B oe­ thium 5 et contra Commentatorem , sicut patet per ea, quae ipse dicit in I X 0 Metaphysicae 6. Si etiam potentia passiva essendi de necessitate praecedit actum,.sicut isti videntur: ponere, qui per posse non esse, quod ipsi dicunt de necessitate praecedere, probant creaturam non posse esse ab aeterno, id autem posse non esse non possit dici ratione potentiae activae, quae est in Deo, sed ratione potentiae passivae, quae est in crea­ tura, cui secundum se convenit non esse, sequitur, quod creationi ali­ quid praesupponatur es; parte rei creatae, in quo fundetur potentia non essendi et essendi. Hoc autem, sicut videntur sonare verba istorum, non est nisi ipsa essentia· creaturae, quae etsi non sit materia, habet tamen se ad esse sicut potentia ad actum. Ex quo sequitur, quod ante creatio­ nem sit creatura, cum essentia creaturae sit quaedam creatura, et quod sit aliquid non creatum a Deo, quod non est Deus. Unde ex ista opi­ nione / multa videntur sequia, quae sunt inconvenientia et secundum rationem et secundum fidem. Et propter hoc multo rationabilior videtur positio, quae dicit, quod de potentia absolute considerata tam ex parte Dei quam ex parte creaturae mundus potuit esse ab aeterno, licet non fuerit, nec esse potuerit ex impossibilitate, quae est ex conditione divinae sapientiae, quae aliter ordinavit, quam illorum, qui dicunt, quod hoc simpliciter et absolute est impossibile. sequi: quaedam add, B.

1 A ristoteles , Physica, III, 4. 203 b 30. 2 A ugustinus, De Genesi ad Litteram, I, 15, 29. PL 34, 257. 3 Aristoteles , Metaphysica, IX (Θ), 8. 1049 b 18 sq. 4 Ibid. 1049 b 23. 5 B oethius, De Consolatione Philosophiae, III, 10. Prosa, 5. Ed. Weinberger, 65, 1-3. 6 A vebeoes, In IX 'm Metaphysicae, eom. 13. VIII, f. 240 D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

90

ARTICULUS 6

subiective, sequetur, quod ante tempus sit tempus, quod etiam est fal­ sum, nisi secundum quandam imaginationem. Nec ex hoc implicatur incompossibilitas, sicut isti dicunt, quia etiam in his, qiiae sunt possi­ biles subiective, dicere quod materia simul est possibilis ex se et non ha­ bens esse, et habens esse a forma sive per formam secundum durationem, non est dicere, quod duo actus contrarii sint in eodem. Non enim dico, quod materia simul sit et non sit, sed quod materia simul est ens et non est ens ex se, sed a forma. Non est ens ex se, quia si dicerem, quod esset non ens, tunc bene implicaretur contrarietas. Unde A ugustinus 1, qui po­ suit; omnia creata simul et secundum formas distincta, posuit, quod ma­ teria simul secundum < durationem > esset in potentia ad formam et haberet esse et ex se non esset ens. Unde, quod ipsi postea dicunt: quod necesse est, quod creatura prius habeat possibile esse et non esse, qua ratione, si intelligatur de possibili subiective et de prioritate durationis, falsum est. Quia secundum hoc tolleretur ratio creationis, quia creatura non esset de nihilo, immo ante aeternitatem esset aeternitas, qua mensuraretur illa possibilitas, si crea­ tura esset ab aeterno, vel ante tempus esset tempus, quo mensuraretur ipsum possibile esse, si creatura esset in tempore. Et hoc de necessitate sequitur, si essentia rei et eius esse essentiae sunt aliquid reale ante esse actualis exsistentiae, sicut isti videntur ponere. Si autem nihil est, nisi in intellectu, non oportet, quod esse essentiae sive ipsa essentia prae­ cedat esse actualis exsistentiae, nisi secundum intellectum.- Unde quando dicitur : creatura prius est possibile esse et non habens esse quam habeat esse actu, si intelligatur de potentia dicta obiective et prioritate secundum intellectum, sic est verum. Sicut nos dicimus, quod licet ens, unum et bonum sint unum : et convertantur secundum substantiam, tamen se­ cundum intellectum ens est prius quam unum vel bonum. Concedo etiam, quod illud, quod est possibile esse et non est ens actu ex se, est possibile non esse. Et quod quaerunt: utrum simul sit possibile esse et possibile non esse, dico, si accipiatur de possibili subiective, prius est possibile esse quam possibile non esse. Quia possibile subiective acceptum non dicit omnino nihil, sed aliquid exsistens in potentia essendi. Possibile autem non esse correspondens illi possibili praesupponit ens actu et per con­ sequens ipsius potentiam sive possibilitatem. Si autem accipiatur pos­ sibile obiective, sic dico, quod sicut tale possibile non est possibile esse per aliquam; potentiam, nisi per potentiam facientis, ita non est possi­ bile non esse antequam sit actu, nisi per potentiam Dei volentis ipsum in esse producere vel numquam, vel non nisi in determinato tempore. Sicut si tota salus navis dependeret a voluntate nautae, possibile esset ipsam salvari per voluntatem nautae et possibile esset ipsam periclitari ex voluntate ipsius aliter se habente, volente scilicet ipsam periclitari vel non volente ipsam salvare, et non diceretur posse;non salvari, nisi 1 A ugustinus, De Genesi ad Litteram, I, 15, 29. PL 34, 257.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P'**’*'

UTKXJM MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

91

postquam esset actu per potentiam exsistentem in navi. I t a creaturam non est possibile non esse per potentiam exsistentem in: creatura, nisi postquam est actu. Quia enim creatura est de nihilo, si sibi relinquatur, vertitur in nihil. Quod ergo subiungunt, possibilitatem non essendi praecedere possi­ bilitatem essendi et ipsum esse, dico, quod est falsum, si intelligatur praecedere duratione. Nec ex hoc sequitur, quod duae potentiae con­ trariae sint / in eodem, quia aut neutra est in creatura, sed in Deo, f. 12 rb si su nt;plures, aut altera scilicet possibilitas essendi est in Deo et pos­ sibilitas non essendi est in creatura, aut non sunt diversae potentiae, sed una tantum . Non enim dicimus, quod diversa sit potentia, qua ali­ quid potest esse album et nigrum, sed eadem, quia secundum Philoso­ phum 1 eadem est potentia contrariorum. Dnde eadem est potentia ad diversas et contrarias formas. Unde posse esse et posse non esse non sunt diversae potentiae sed una. E x hoc enim, quod creatura non ex neces­ sitate est, sequitur, quod ipsa possit non esse. U nde, cum idem sit non necessarie esse quod possibile esse, patet, quod ex eodem est posse esse et posse non esse. Si ergo ita est, quod aut non sunt diversae potentiae realiter sed una, aut si sunt duae, neutra est in creatura sed in creatore, voi quod altera est in creatura, altera in creatore, patet,,quod conclusio, quam ipsi faciunt ulterius, quae possibilitas sit prior, nihil valet. Non enim ipsi probant possibilitatem essendi et possibilitatem non essendi esse diversas et, esse eas idem dicimus in creatura secundum idem. P o­ stea quicquid dicunt, nihil valet, cum totum fundetur super isto funda­ mento. E t quod istud sit falsum fundamentum, patet. Quia si hoc esset uni­ versaliter verum, quod in una et eadem re non possent esse contrariae potentiae, impossibile esset, quod aliqua res de se corruptibilis vel redigibilis in nihilum semper in esse conservaretur. Quia cum semper esse actu praesupponat potentiam semper essendi, si in una et eadem re non possunt esse contrariae potentiae, impossibile esset, quod aliqua res, quae dè se esset possibile non esse, posset continuari in esse, et sic motus, cum secundum Philosophum 2 ex se sit possibile non esse, non posset esse aeternus, nec ante nec post,, cuius contrarium ipse dicit.· Nisi ergo nos velimus dicere, quod ipse sit sibi ipsi contrarius, oportet dicere, quod illud, quod ipse scribit in De Caelo et Mundo 3, quod duae potentiae con­ trariae^ in eodem non possunt esse, non intelligitur universaliter, sicut isti adducunt, sed intelligitur, quod duae potentiae contrariae non pos­ sunt esse in aliquo ex se, sed bene possunt esse, si una insit ex se et alia

a contrariae: sunt add. B.1

1 Aristoteles , flthica Nicom., V, 1. 1129 a 13-14. 2 Aristoteles , Physica, VITI, 1. 252 a 4. 3 Aristoteles , De Caelo, I, 2. 269 a 14.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

94

f. 1 2

ARTICULUS 6

multa ponuntur, quae sunt valde dubia. Quia quod primo dicitur, quod essentiae specificae creaturarum, quantum est es: parte sui aequaliter .sunt possibiles esse prius quam in aliquo individuo receperint esse, forte melius diceretur, quod sunt aequaliter possibiles ex parte producentis, non ex parte sui. Quia illa, ad quorum esse plura requiruntur, minus sunt possibiles esse quantum est ex parte ipsorum quam illa, ad quorum esse requiruntur pauciora. Magis enim videtur possibile de angelis, ad quorum esse non requiritur, ut communiter dicitur, nec tempus nec locus, quam bomo, ad cuius esse requiritur utrumque. ' Unde aliqui sancti1 dixerunt, quod angeli creati fuerunt ante tempus et ante locum, i. e. ante creaturam corporalem, quod nullo modo intelligi potest de creatura pure corporali. Ex quo patet,, quod nisi esset omnipotentia creatoris, quae potest simul producere omnia ex parte creaturae non est aequalis potestas essendi in essentiis creaturarum. Sed non fìat vis in hoc, quia licet forte essentiae creaturarum in se consideratae non sint aequaliter possibiles esse, ut dictum est, tamen relate ad divinam potentiam aequa­ liter sunt possibiles. Et ideo posito, quod aequaliter fuerit possibile pro­ duci hominem sicut quamcumque aliam creaturam, et posito, quod mundus potuerit esse vel fuerit aeternus, adhuc non sequitur, quod fue­ rint vel esse potuerint infiniti homines. Quia cum generatio hominis non fiat in instanti, sed in determinato tempore, creato primo homine ab aeterno non statim fuisset secundus nec esse potuisset per viam na­ turae, sed ad minus post novem menses vel post septem. Et sic semper vb oporteret accipere aliquam determinatam / partem temporis, in qua fuisset secundus homo, et aliam, in qua fuisset tertius, et sic semper esset transitus a determinato tempore ad determinatum tempus. Et sic semper esset inter unam generationem et aliam tempus finitum, et sic esset devenire ad determinatum numerum revolutionum et per conse-quens ad determinatum numerum hominum et animarum. Et praeterea, quando dicitur, quod in qualibet revolutione potest generari unus homo, aut tu loqueris de revolutione diurna, aut de revolutione annuali. Si lo­ quaris de diurna, constat per antedicta, quod secundus homo non potuit generari in una die. Si autem loquaris de annuali, non videtur, quod istae sint infinitae, quia tunc sequeretur, quod tot essent anni quot sunt dies, et tot dies quot horae, et tot horae quot momenta. Hoc autem videtur falsum. Quantumcumque ergo mundus ponatur aeternus, si generatio ponatur fieri in tempore, sicut necesse est ponere, non sequitur, quod sint infinitae revolutiones, in quibus fit generatio et per consequens nec infiniti homines nec infinitae animae. Et si dicatur, quod Deus potuit in singulis momentis singulos homines creare et sic fuissent infinitae animae, dicendum, quod falsum est. Quia cum homo requirat determi­ natum locum, oportuissent esse infinita loca. Et cum duo corpora non1 1 Gregorius Nazianzenus, Oratio 38, 9. PG 36, 320 C-D. J oannes Damascenus, De Fide Orthodoxa, II, 3. PG 94,873. Complures sancti Latini citantur infra, art. 16, p. 194.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U TRU M MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

95

possint esse in eodem loco per viam naturae, et ultra infinitum nihil sit, sequetur, quod Deus non posset producere homines nisi sicut dictum est supra de lapidibus. Si autem dicatur, quod Deus saltem potuit produ­ cere singulas animas Vel singulos angelos in singulis momentis, dicendum, quod aut simpliciter non potuit. Quia etsi angelus et anima non sint in loco per essentiam, posito tamen loco, sicut necessarium est ponere si ponatur motus, quem necessarium est ponere si ponatur tempus, quod oportet ponere si ponantur momenta temporis, necessarium est dicere, quod tam angelus quam anima sint alicubi, et cum in corpore finito non possint esse infinita ubi, non potest dici, quod posito mundo in esse etiam ab aeterno Deus potuerit producere in singulis momentis singulas animas Vel singulos angelos. Si autem angeli ponantur producti ante mundum, sequetur, quod si Deus produxisset eos in infinito numero, non potuisset postea produxisse mundum. Quia tunc aut oportuisset esse infinita loca, aut oportuisset esse plures angelos in eodem loco. Sed quia ista responsio videtur forte aliquibus nimis detrahere divinae potentiae, propter hoc potest aliter dici, quod" licet Deus de potentia absoluta possit et potuerit producere in singulis momentis singulas animas vel singulos angelos, tamen de potentia ordinata non potest, quia hoc esset superfluum. Si antem in operibus naturae non potest super­ fluum inveniri, multo minus in operibus Dei: Et ideo Deus hoc facere non potuit, quia esset contra ordinem divinae sapientiae, quae omnia constituit in numero, pondere et mensura. Sicut enim si quaereretur: utrum Dens posset facere alium solem, posset dici: non, de potentia or­ dinata, quia alius esset superfluus. Ita potest dici, quod Deus a non po­ test producere in singulis momentis singulos angelos vel animas, quia hoc esset superfluum. Potest-etiam dici, quod licet Deus possit in hoc momento vel illo unam animam et unum angelum facere b, non tamen sequitur, quod in omnibus momentis, quae sola potentia continentur in tempore, possit facere singulas animas vel singulos angelos, quia se­ queretur, quod tempus componeretur ex instantibus et quod infinitum in potentia possit reduci in actum. Sicut quamvis ego possim dividere lineam in quocumque puncto, non tamen sequitur, quod in quolibet puncto, qui potentia continetur in ea, propter rationem praetactam. Cum ergo nec per viam generationis contingat multiplicari animas in infinitum etiamsi mundus sit aeternus, nec per viam creationip, quia sic possent multiplicari eo non exsistente aeterno sicut si esset aeternus, patet, quod ex hac positione non sequitur hoc, quod pro inconvenienti assignabatur. : Ad illud, quod dicunt, quod ex hoc sequeretur, quod creatura posset adaequari in aliquo creatori, dicendum, quod hoc est falsum. Quia dato, quod careret initio durationis, cum hoc non haberet a se sed ab alio, non adaequaretur ei, quamquam haberet hoc a se. Et praeterea, non

Deus: in singulis momentis add. B.

facere: rtig.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

96

ARTICULUS 6

videtur aliquibus inconveniens, quod creatura adaequetur creatori in his, quae important negationem, sicut facit carentia durationis. Ad illud, quod dicunt, quod factum esse in nulla re potest intelligi f. 13 ra sine fieri, concedo. Quod autem postea / dicunt, 'aut simul est fieri et factum esse, aut non simul, dico, quod sive mundus ponatur fuisse ab aeterno sive in tempore, simul duratione fuit ipsius fieri et factum esse, quia factus est non per motum sed per simplicem Dei operationein. Quod autem ulterius dicunt, quod aut fuit semper verum, quod mundus fieret et esset factus, aut fuit verum pro aliquo instanti, dico, qfiod si mundus fuisset ab aeterno, fuisset semper verum, quod factus est. Sed quod fieret, fuisset verum in instanti. Sicut modo dicimus mundum esse factum et non fieri, et tamen in aliquo instanti fuit verum ipsum simul fieri ét factum esse, vel totum secundum Augustinum, vel secundum aliquas ' partes eius. Quod autem ipsi dicunt ulterius, ergo ante illud instans non fuit mundus, hi decipiuntur imaginatione, quia videntur credere, quod ante quodlibet instans sit tempus, quod falsum est, nisi secundum quandam imaginationem. Unde non plus valet istud argumentum, quam istud: Deus simul elegit nos et electi sumus; aut semper simul elegit et electi sumus, aut in aliquo instanti. Non semper elegit et electi sumus, quia sic adhuc eligeret nos. Ergo in aliquo instanti fuit verum: elegit et electi sumus. Ergo ante illud instans non eramus electi, et sic non sumus electi ab aeterno. Sed non sic patet argumenti deceptio, quia arguitur per fieri et non per facere. Eodem autem modo posset formari sic: electum esse non intelligi < potest > sine eligi, quam electum esse, si simula. Aut ergo haec duo semper fuerunt et sunt simul vera, aut pro aliquo instanti. Si semper fuerunt et sunt simul vera, ergo modo eligimur. Hoc autem est falsum. Si autem pro aliquo instanti, ergo ante non eramus electi. .Nec valet ad huius argumentationis evasionem, si dicatur, quod non est simile de electione, quae est operatio manens in operante, quae esse potest de re nondum exsistente, et de creatione, quae termAuatur ad exteriorem materiam et non potest esse nisi sit res creata vel in fieri vel in facto esse, quia non est difficilius Deo creare mundum, quam eligere electos, cum utrumque a voluntate eius dependeat. Quamvis enim crea­ tio ad aliquid exterius terminetur, eadem facilitate producitur creatum quam creatio. Non autem sic est in operibus nostris, quia facilius procedit a nobis operatio quam operatum, quia operari est in voluntate nostra, operatum autem non. Unde patet, quod Velle argumentari ex operibus nostris vel ex operibus naturae, quae mensurantur tempore vel exce­ duntur a tempore, de operibus Dei, qnae nec tempore mensurantur nec a tempore exceduntur nisi sicut ipse vult, est vanum et frivolum. Et ta­ les sunt omnes inductae rationes, quia licet in operibus naturae verum sit, quod ante factum esse est fieri, non oportet, quod ita sit in ope­ ribus Dei. a locus videtur corruptus.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

97

Ad, illud, quod dicitur, quod supposito, quod mundus sit factus de nihilo, sicut oportet supponere, sequitur de necessitate, quod non esse mundi praecesserit, esse ipsius duratione, quia cum esse de nihilo non dicatur materialiter nec negative solum, sed ordinaliter, et si intelligatur de ordine naturae solum, sequitur quod non esse mundi simul fuerit cum suo esse, quod est impossibile, dicendum, quod ad istud argumentum potest dupliciter responderi: Uno modo, negando quòd dicunt, quod de nihilo non dicitur negative tantum, quia -secundum A n se l m u m 1 sine inconvenienti aliquo sic potest accipi, ut dicatur de nihilo, quia non de aliquo. Et ad illud, quod ipsi dicunt, quod pari ratione Pater posset dici esse de nihilo, dicendum, quod non est verum, quia Pater non est de aliquo materialiter, nec est de aliquo effective, et ideo non habet depen­ dentiam ad illud. Creatura autem, si negatur esse de aliquo materialiter, tamen habet dependentiam âd causam efficientem, ita quod, si sibi re­ linquatur, verteretur in nihilum. Unde licet possit esse creatura sine ordine ad nihilum affirmative dictum secundum actum, non tamen po­ test esse sine ordine ad nihil secundum aptitudinem. Unde etiamsi fuisset ab aeterno, quia potuit et potest non esse, habet ordinem ad nihil affir­ matum quantum est de se. Sed quod numquam fuerit nihil, nec umquam erit secundum actum, hoc a Deo habet. Uon sic autem est de Patre. Unde etiam etsi creatura dicatur de nihilo solum negative, non sequitur, quod Pater possit dici esse de nihilo, quia Pater nec secundum actum nec secundum aptitudinem habet ordinem ad nihil. Creatura autem quantumeumque careat ordine affirmato ad nihil ex divina virtute secundum actum, habet semper ordinem ad nihil ex se secundum aptitudinem, et hoc est de ratione omnis creaturae. / Vel potest dici, quod etiam si hoc, f· 13 rb quod dicitur de nihilo, importet ordinem ad nihil, tamen non importat ordinem ad actualem nihilitatem. Quia si hoc importaret, sicut fuisset impossibile creaturam fuisse ab aeterno ex parte ante, ita esset impos­ sibile ipsam durare in aeternum ex parte post, quod est falsum. Εχ quo sequitpr, quod, sicut dictum < est >, importat ordinem ad nihilitatem aptitudinaliter tantum. Uon autem est inconveniens, quod non esse aptitudinaliter sit simul cum esse actualiter. Et sic dico, quod semper sunt simul esse et non esse, et semper fuissent, si mundus esset aeternus, et semper erunt, quamdiu erit aliqua creatura. Quia non esse secundum po­ tentiam et esse secundum actum non sunt incompossibilia secundum aliquod tempus. Quia si incompossibilia essent secundum aliquod tempus, essent incompossibilia secundum omne tempus. Et ita solutio concordat cum dicto A vicen n ae 1 2, qui dicit, quod omnia primo excepto sunt pom­ posità ex possibili et necessario, et possibile habent ex se, necessarium autem ab alio. Ad illud, quod ulterius dicitur, si aliquid redigeretur in nihil ex parte post, desineret esse, nec posset habere durationem infinitam ex parte 1 A nselmus, Monologion, 8. Ed. Schmitt, I, 23. 2 A vicenna , Metaphysica, IX , 4. Yenetiis 1508, f. 104 vb.

9. —

Apologeticum Veritatis contra corruptoriam.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 6

98

post ; ergo a simili, si aliquid est ex nihilo, ipsum incepit esse, nec potest habere durationem infinitam es parte ante, dicendum, quod non valet, quia deficere convenit creaturae ex se, incipere autem convenit creaturae a Deo. Unde licet a ipsa ad nihil reducta non haberet nec esse nec dura­ tionem finitam vel infinitam, haberet tamen aptitudinem ad essendum et durationem infinitam ex potentia divina. Et sic ex parte ante quan­ tumcumque ex divina potentia habeat durationem infinitam, nihilominus tamen habet aptitudinem ex se ad non essendum. Unde non est facienda comparatio finis ad principium secundum actum utriusque, quia finis competit sibi ex se, et principium ex alio, sed secundum aptitudinem ex parte ante ad non essendum, si ponatur fuisse ab aeterno, et secundum aptitudinem ad iterum essendum, si ponatur destructa esse. Quia sicut quantumcumque ponatur esse actu, semper habet aptitudinem ut non sit, ita quantumcumque desinat esse actu, habet aptitudinem ut sit. Et praeterea, esse ex nihilo potest habere plures causas veritatis quam verti in nihilum. Verti enim in nihilum non potest intelligi aliquid nisi intellecta terminatione suae essentiae et sui esse et per consequens suae durationis. Esse autem ex nihilo, sicut patet per A ugustinum , De Civitate D ei], et A nselmum , Monologion 2, capitulo 8°, non solum po­ test intelligi post nihil, sed negative, i. e. non de aliquo. Unde processus iste non valet: si verteretur in nihilum, desineret esse et non haberet durationem infinitam ex parte post; ergo si est ex nihilo, incipit esse et non habet durationem infinitam. Verum est, si est ex nihilo, i. e. post nihil; et tunc, cum idem sit incipere et non habere durationem infinitam, idem probatur per se ipsum. Sed si accipiatur, sicut potest accipi secundum Anselmum absque omni inconvenienti salva creationeb, nisi fides et Scriptura ponerent contrarium, ex nihilo, i. e. non de aliquo, non est necessarium, quod incipiat esse et quod habeat durationem finitam, nisi necessitate, quae est ex suppositione fidei. Ad illud, quod postea dicitur, quod cum creatura ex se sit non ens, oportet, quod Deus creaturae non solum dedit esse in facto esse, sed ut faciat ipsam esse post non esse, non video, unde causetur ista conse­ quentia, nisi nos ponamus, quod de ratione creaturae sit non esse actu et non secundum aptitudinem tantum. Quo posito, impossibile est crea­ turam esse, et sic ista positio destruit se ipsam, quia ponit creaturam esse et non esse ens. Sed si nos ponamus creaturam non esse solum se­ cundum aptitudinem, non video, quare Deus non possit sibi dare esse in facto esse, cum, sicut dictum est supra, non esse secundum aptitudi­ nem compatiatur secum esse secundum actum.

a lioet: mg.

b salva creatione: corr. ex salvatur creatio.

1 A ugustinus, Confessiones, X II, 7-8. PL 32, 828-829; De Vera Religione, 18, 35-36. PL 34, 137. 2 A nselmus, Monologion, 8. Ed. Schmitt, I, 23.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM M UNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

99

Et quod ulterius dicunt, quod si Deus daret esse creaturae solum in facto esse et non faceret ipsam de non esse, nullo alio modo daret esse creaturae quam Pater Filio, dico, quod falsum est. Quia Pater sic dat Filio esse, quod nullo modo potest dici, quod det sibi esse de non esse nec secundum actum nec secundum aptitudinem^ quia dat sibi esse de suo esse. Oreaturae autem sic dat esse, quod quamvis non det sibi esse de non esse actu, dat tamen sibi esse de non esse secundum aptitudinem, quia dat sibi esse secundum voluntatem suam, quae est libera. Unde si creatura esset ab aeterno, non solum differret productio Filii a produc­ tione creaturae secundum terminum, ut Filius habeat esse in substantia Patris et creatura in alia substantia, sicut isti dicunt, sed etiam quantum ad principium, quia principium productionis Filii / est natura, et ideo £ i3 va est terminus eius. Et propter hoc Filius nullum ordinem habet ad nihil, nec habet dependentiam effectus ad causam. Principium autem productio­ nis creaturae est voluntas, quae agit secundum formam intellectam non naturalem. Et ideo creatura non solum in hoc differt a Filio, quod est alterius naturae, sed etiam in hoc, quod habet ordinem ad nihil, etsi non secundum actum, tamen secundum aptitudinem. Et ideo habet natura­ lem dependentiam ad voluntatem divinam tamquam ad causam et suae productionis et sui esse, ita quod, si sibi relinquatur, verteretur in nihil. Et quod ipsi dicunt, quoda omnis transitus de non esse in esse est transmutatio, et est transmutatio naturalis quando est circa subiectum; actus creationis, etsi non sit vera transmutatio ut est illa, quae est na­ turalis, quia tamen est de non esse in esse, mutationis modum habet non motus, admodum actionis, qua acquiritur esse rei per generationem naturalem, et non est differentia, nisi quia generatio est es materia, creatio vero, ex nihilo, non video, quare inducatur, nisi vel ad ostendendum, quod praeter differentiam, quam habet productio Filii a Patre in termino productionis, habet aliam differentiam in modo producendi. Quia Filius producitur non per modum transmutationis, creatura autem per modum transmutationis, ex quo videtur sequi, quod in hoc differt generatio b Filii a productione creaturae, quod Filius non producitur de non esse ad esse, creatura autem cum producatur per modum transmutationis, producitur de non esse ad esse. Quod quidem iam cum distinctione con­ cessum est, scilicet si intelligatur de non esse secundum aptitudinem, non autem est necesse, si intelligatur de non esse secundum actum. Vel potest induci ad ostendendum, quod sicut in transmutatione naturali, quod ht, fit es; non ente et praecedit potentia secundum tempus actum, ita in creatione, in qua producitur ens simpliciter, ens fit de non ente simpliciter, ita quod non ens praecedat ens duratione. Sed si ipsi adver­ terent, unde est, quod in naturali transmutatione non esse praecedat esse, satis facile est videre, quod non est simile de generatione naturali et crea­ tione. Quod enim non esse in naturali generatione praecedit esse dura­ tione, est propter realem contrarietatem, quae est inter terminos motus, ipsi.... quod: mg.

b generatio : corr. mg. ex productio.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

100

ARTICULUS

ad. quem sequitur generatio, et ex defectu agentis naturalis, qui non po­ test illam contrarietatem tollere in instanti. Si enim inter terminos mu­ tationis non esset contrarietas nisi purae negationis, statim ad praesentiam agentis sequeretur effectus, ita quod simul fieret et factum esset, sicut patet in illuminatione aeris. Quia enim in aere non est aliqua contrarietas ad lucem, statim praesente sole illuminatur et est illuminatus, et tamen vere dicitur de non illuminato fieri illuminatus et diceretur etiam si sem­ per esset et fuisset illuminatus. Iterum, si tanta esset virtus agentis, quod in instanti posset tollere contrarietatem, quae est inter terminos mutationis, simul mutaretur et esset mutatum, et tolleretur ratio motus et non remaneret nisi sola relatio rei productae ad producentem secundum dependentiam effectus ad causam, sicut propriissime et subtilissime di­ cunt, qui ponunt1 creationem non esse nisi quandam relationem realiter exsistentem in re creata et secundum rationem in creatore. Cum ergo inter terminos creationis non sit aliqua realis contrarietas, et si esset, tanta est potentia creatoris, quod potest ipsam tollere in instanti, sicut patet in operibus miraculosis, non oportet, quod in creatione non esse * praecedat esse secundum durationem ex natura productionis vel rei productae. Praecessit tamen et potuit praecedere ex voluntate et dispo­ sitione producentis. ITnde patet, quod generatio naturalis non solum differt a creatione in eo, quod generatio est de subiecto, creatio Véro de nihilo, sicut isti dicunt, sed etiam in hoc, quod generatio etsi non sit motus, est tamen mutatio sequens motum, et est inter terminos habentes realem contrarietatem et ab agente terminatae virtutis et operationis. Et ideo oportet de necessitate, quod non esse praecedat esse secundum durationem. Creatio autem nec est motus, nec sequitur motum, nec est inter terminos habentes realem oppositionem, nec est ab agente termi­ natae virtutis. Et ideo non oportet, sicut dictum est, quod inter non esse creaturae et esse ipsius sit ordo nisi naturae tantum et non durationis, quantum est, sicut dictum est, ex natura ipsius creationis vel rei crea­ tae, quamvis fuerit ex voluntate et dispositione creatoris, a qua, sicut dictum est, totum et totaliter dependet et esse et non esse creaturae. Quod autem ipsi dicunt ulterius, quod omnis transmutatio, quae est 1 . 13 vb subita actio, est indivisibilis durationis / non successiva, sed carens succes­ sione et duratione et ex parte ante et ex parte post, et propter hoc creatio, qua acquiritur esse rei, non potest esse ab aeterno, non video, ad quid inducatur. Quia si inducitur ad ostendendum, quod creatio non est actio subita, falsum est. Si autem inducitur ad ostendendum, quod illud, cui acquiritur esse post non esse, non potest accipere esse per creationem, quia creatio est subita actio, etiam falsum est. Si autem ipsi inducunt ad ostendendum, quod actio creationis, cum sit subita et de se non haTbeat durationem aliquam, ratione tamen eius, quod per creationem pro­ ducitur, quod habet esse acquisitum post non esse, non potest esse ab 1 T homas, De potentia, 3,3 c. Sum. Theol., I, 45, 3 c.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

101

aeterno, quia tune sequeretur, quod illud, quod per creationem produ­ citur, non haberet esse acquisitum, istud non valet, quia petunt princi­ pium. Quia supponunt illud, quod est in quaestione, utrum de ratione creaturae sit, quod acquiratur sibi esse post non esse duratione. Quo concesso, de necessitate sequitur, quod impossibile est creaturam fuisse ab aeterno. Dico enim, quod de ratione omnis rei creatae est, quod babeat esse acquisitum sibi ab alio et quod babeat esse acquisitum post non esse secundum ordinem naturae, sed non secundum ordinem durationis. Sicut aer non potest esse illuminatus, nisi acquiratur sibi lumen a sole, sed quod oporteat ipsum beri illuminatum de noD illuminato secundum durationema, hoc non est de ratione ipsius. Quia si hoc esset verum, Deus non potuisset produxisse solem ante quam aerem, vel solem simul cum aere, quod est omnino falsum et contra fidem. Ad illud, quod ipsi ulteiius dicunt, quod actio, qua acquiritur esse rei, necessario praeit actionem, qua. fit conservatio, qua continuatur esse in posterum, et propter hoc, licet in posterius possit conservari in esse, ut non desinat esse propter continuationem actus conservandi, non tamen in ante posset esse, nisi incipiat post non esse propter sim­ plicitatem actus creationis, non video, quare inducatur, nisi ad evaden­ dum illud, quod posset dici, quod si creatura de se est non ens, non potest habere esse nisi post non esse, videtur, quod necesse sit, ipsam desinere esse post esse. Quia secundum istos non est simile de conservatione et inceptione, quia res incipit per creationem, quae est simplex actio, durat autem per conservationem, quae est actio continua. Sed quod illud nihil valet, satis est facile videre. Primo, quia falsum est, quod alia sit actio secundum rem creatio et conservatio, quia nec creatio nec conservatio est aliud quam voluntas Dei sive velle ipsius. Per hoc enim creatura et accipit esse et conservatur in esse, quia Deus vult eam esse, et tamdiu erit et est, quamdiu ipse vult. Voluntas autem Dei non est nisi una, quamvis volita sint multa. Praeterea, dato etiam, quod creatio sit simplicior actio quam conser­ vatio, quod falsum est, sicut probabitur, constat, quod non dicitur sim­ plex, nisi quia est instantanea. Sed instantaneitas actionis non impedit, quin illud, quod accipit esse per ipsam, possit fieri et esse simul, sicut patet de illuminatione aeris, qui simul illuminatur et illuminatus est. Et si Deus voluisset, potuisset fieri et esse illuminatus simul, immo se­ cundum Augustinum forte simul factus est et illuminatus, et tamen habet illuminatioiKun acquisitam a sole. Quod etiam creatio non sit simplicior actio quam conservatio, patet. Quia aut tu dices, quod est simplicior per respectum ad agentem, et hoc est falsum. Quia inter divinas actiones secundum quod egrediuntur ab ipso, non est comparatio minoris et maio­ ris simplicitatis, cum omnes sint simplicissimae. Aut tu dices, quod est simplicior per comparationem ad terminum, et hoc est falsum. Immo

a secundum durationem: mg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 6

104

esse sine initio causali. Sic ergo patet, quod etiamsi mundus fuisset aeter­ nus, haberet esse acquisitum non de novo, nec de non èsse secundum actum, sed de non esse secundum potentiam, sicut bene et eleganter dicunt, qui inducunt rationem de praedestinatione, quae licet sit aeterna, tamen potuit non esse. Et ex quo sequitur, quod falsum est, quod ipsi ulterius dicunt, quod si mundus fuisset ab aeterno, neeesse esset ipsum esse et impossibile esset ipsum non esse, quia hoc non est verum nisi de necessitate et im­ possibilitate conditionata, sicut nos dicimus, quod impossibile est prae­ destinatum damnari et quod neeesse est ipsum salvari. Supposito enim, f. u rb quod mundus fuerit / ab aeterno, impossibile esset ipsum esse in tempore, sicut supposito, quod Deus voluerit ipsum producere in tempore, impos­ sibile est ipsum esse ab aeterno. Necessitas autem conditionata non excludit possibilitatem absolutam. Unde sicut nos dicimus, quod Petrum damnari est absolute possibile et ex parte rei factibilis et ex parte fa­ cientis, si consideretur eius absoluta potentia, impossibile autem impos­ sibilitate conditionata, ita dicendum est, quod mundus potuit esse aeternus de potentia absoluta tam activa quam passiva, et impossibile impossi­ bilitate conditionata ex suppositione divinae dispositionis, quae secun­ dum positionem fidei ordinavit ipsum fore in determinato tempore; et si fuisset ab aeterno a, fuisset impossibile ipsum esse in tempore ex eiusdem divinae voluntatis dispositione, quae voluisset ipsum esse ab aeterno. Unde sicut nos dicimus, quod electio nostra, quamvis sit aeterna, non tamen est necessaria, quia potuit non esse, ita etiam si mundus fuisset aeternus, non esset simpliciter necessarium ipsum esse, quia de poten­ tia absoluta potuit non esse. Unde ea, quae ipsi inducunt de necessitate praesentis, praeteriti et futuri, non probant nisi necessitatem conditionatam. Et propter hoc non est neeesse, sicut isti dicunt, quod aut mun­ dus habeat esse acquisitum de novo, aut quod ipsum esse sit necessa­ rium, quia bene potest aliquid habere esse acquisitum non de novo, et tamen ipsum non erit neeesse esse absolute, sed ex suppositione, sicut sancti habent esse electum acquisitum sibi non de novo, et tamen ipsos esse electos non est necessarium absolute. Nec valet, si dicatur, quod electio est vel potest esse de non exsistente, nnde semper" dicit respectum ad temporale, quia dato, quod sancti < electi > fuissent ab aeterno, adhuc electio eorum non habuisset aliam necessitatem, quam modo habeat. Esse enim vel non esse rei exterioris non imponit necessitatem aliquam divinae actioni. Unde supposito, quod mundus fuisset ab aeterno, non haberet aliam necessitatem, quam modo habet, et ideo, sicut modo habet necessitatem solum ex divina voluntate, ita habuisset tunc. De hoc autem, quod ipsi dicunt de intentione philosophorum in ista materia, non est multum curandum, quia illam intentionem seu intel­ lectum, quem ipsi dicunt, philosophi non habuerunt. Quia licet ipsi in hoc erraverint, quod posuerunt mundum aeternum, non forte intellea aeterno: non add. B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM M UNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

105

Xerunt ipsum fuisse aeternum de necessitate. Quod satis haberi potest ex rationibus, quas ipsi induxerunt, quae etsi probabiliter concludant mundi aeternitatem, non de necessitate ipsam probant, sicut dicit expresse B abbi M oyses 1 in libri sui parte secunda, capitulo 16°. Et si ipsi credi­ derunt hoc esse necessarium, decepti fuerunt ex hoc, quod crediderunt Deum mundum produxisse ex necessitate suae naturae sive immutabi­ litatis. Ad quod bene sequitur, quod mundus habet esse de necessitate ab aeterno. Sed ponendo, sicut nos ponimus, habere esse, quandoeumque est vel fuerit, ex mera liberalitate divinae voluntatis, non sequitur, quod habeat necessitatem nisi secundum ipsius dispositionem. Et hoc non impedit, quin potuerit esse aeternus. Quia licet effectus procedens a causa de necessitate naturae ipsius sit de necessitate causae coaevus quantum est de se, nisi sit aliquod impediens, non tamen omnis effectus coaevus causae procedit ex necessitate naturae ipsius, sicut patet de voluntate non indigente deliberatione, a qua statim ut est potest pro­ cedere actus eius. Et ideo, licet sequatur, quod si Deus dedit esse creatu­ rae ex necessitate naturae, mundum esse aeternum de necessitate, non tamen sequitur, si mundus est ab aeterno, quod habet esse ex necessi­ tate* siòut nos dicimus, quod Deus vult ab aeterno salvari sanctos, et tamen potuit non velle. Ad illud, quod ulterius dicitur, quod coaeterna non possunt ab invi­ cem separari, dicendum, quod verum est, si sunt coaeterna simpliciter. Mundus autem, etsi careret initio durationis, non tamen esset Deo coaeter­ nus simpliciter, sed secundum quid. Ad illud, quod postea dicitur, quod sicut se habet substantia non causata ad substantiam causatam, ita se habet mensura eius ad men­ suram huius; sed substantiae creaturae repugnat, quod sit substantia Dei vel adaequetur ei; ergo sibi repugnat, quod mensura eius sit men­ sura substantiae divinae vel ei adaequetur, dicendum, quod sicut dicit B oethius in libro De Consolatione: 1 2 Etsi creatura non haberet initium durationis, mensura creaturae non esset aeternitas nec adaequaretur. Ad illud, quod ultimo dicitur, quod possibile est non esse, necessa­ rium est aliquando non fuisse, dico, quod falsum est. Et quod dicitur, quod si semper fuisset, haberet simul potentiam / ad semper essendum f· n et ad non semper essendum, dico, quod sicut dictum est supra, hoc non est inconveniens, quia potentia ad essendum semper est sibi a Deo, po­ tentia autem ad non essendum est sibi a se, sicut dicit Commentator in libro De Substantia Orbis 3, de caelo et de motu ipsius. Quicquid ergo sit de veritate positionis istius, quae ponit mundum potuisse esse ab aeterno et ipsum incepisse non posse demonstrari, per 1 Maimon.ides , Liber Moreh Nebuçhim, Doctor Perplexorum, II, 16, Ed. Buxtorf, Basile ae 1629, 227. 2 B oethius, De Consolatione Philosophiae, V, 6. Prosa, 6 et 9. Ed. Weinberger, 122, 20-24 et 123, 3-6. 3 Averroes, De Substantia Orbis, 7. Venetus 1550, IX , f. 7 vb 16 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

106

ARTICULUS 6

ante dicta patet, quod per aliquas rationes, quae adhuc sunt inductae, demonstratum non est, et saltem quantum ad id, quod dicit, quod non potest demonstrari, videtur habere necessitatem. Et si aliquae auctori­ tates inveniuntur, quae videntur sonare contrarium, dicendum, quod sancti loquuntur ex suppositione fidei et Scripturae. Et si assignant ra­ tionem ex hoc, quod creatura est ex nihilo, potius assignant rationem incongruitatis quam impossibilitatis, quia inconveniens videtur, quod illud, quod est de nihilo, fuerit semper, cum posito, quod non semper fuerit, liquidius possit per ipsam probari illud ad quod facta est, scilicet neces­ sitas exsistentiae creatoris et immensitas bonitatis et sapientiae eius, quam si fuisset semper. Vel potest dici, quod in ista materia sanctorum auctoritates non cogunt, cum nec per auctoritatem sacrae Scripturae nec per rationem hoc probent, et ponere contrarium in nullo fidei praeiudicet. Per ea ergo, quae dicta sunt tam ad principale quam ad rationes inductas, patet, quod sicut dictum est, nulla demonstratio adhuc est inducta, per quam dicta positio possit impugnari. Quia illud de infinitate animarum et de transitu infiniti, cui isti multum innituntur, soluta sunt. Et ideo patet, quam frivole et insipienter, ubi agitur de intelligibilibus, inducatur testimonium conscientiae. Hoc etenim modo quilibet rusticus posset impugnare positionem quamlibet et refellere quamlibet respon­ sionem, si diceretur sub testimonio conscientiae suae, quod suae respon­ sioni non esset responsum. Vere enim frater Thomas sic ad illam ratio­ nem respondit, sicut responderi debuit, quia non dicebatur aliquid de possibilitate exsistendi in infinitum, si mundus potuisset esse aeternus, sed de exsistentia infiniti, si fuisset, quod non sequebatur nisi suppo­ sito, quod homo fuisset aeternus. Msi ergo probaretur hominem fuisse vel potuisse esse ab aeterno, quantumcumque mundus fuisset vel potuis­ set esse aeternus, non sequebatur infinitum esse vel posse esse. Quamvis etiam potuisset esse ab aeterno, non sequebatur infinitum esse vel posse esse, sicut patet ex dictis. Nequaquam ergo mentita est iniquitas sibi, sicut isti inique mentiuntur, sed sibi veritas firmissima suffragatur, et solutio sua quantum ad id, ad quod probandum ratio inducebatur exclu­ dendum a peritioribus sufficiens reputatur. Illud autem, quod ipsi contra solutionem rationis, quam ipse ponit dicens, quod in actionibus instantaneis faciens de necessitate non prae­ cedit factum duratione, dicunt, quod non est verum universaliter, sed solum quando factum est de aliquo, non autem de eo, quod fit de nihilo, quia quod est de nihilo, aliquando fuit nihil, satis patet ex his, quae dicta sunt, quod hoc non est necessarium. Et ideo illud, quod ipsi dicunt contra exempla de vestigio et pede, et de igne et splendore, non est ad propositum. Quia etiamsi essent ex nihilo et naturalis concomitantia sit inter ea, statim uno exsistente aliud exsisteret. Et ideo, cum non plus < valeat > naturalis concomitantia aliquorum, quam velit divina vo­ luntas respectu eorum, quae non implicant contradictionem, sicut se concomitantur, ita simul exsistunt, ita etiam si Deus voluisset, mundus

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U TR U M MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

107

quantumcumque sit de nihilo potuisset esse ab aeterno, quia, sicut dictum est,'‘ nihil’ aut accipitur negative tantum, aut si dicit ordinem ad ni­ hil praecedens, non dicit nisi ordinem naturae quantum est de se, licet ex voluntate et dispositione divina possit dicere et dicat ordinem durationis. < 3. TJtrum quis debeat niti ad demonstrandum ea, quae sunt fidei >. Ex his, quae dicta sunt, patere potest, quam rationabiliter dicatur illud, quod isti tertio calumniari nituntur, videlicet quod ad demonstran­ dum ea, quae sunt fidei, nullus debet conari. Quia hoc, sicut patere po­ test et in particulari per ea, quae immediate dicta sunt de inceptione mundi, et in universali per ea, quae dicta sunt superius de cognitione scientifica, est omnino impossibile. Cuius ratio est, quia quamvis ea, quae sunt fidei, necessaria sint, necessitas tamen eorum non est nobis manifesta nec per aliquam rationem manifestari potest, quamvis possit fieri minus occulta. / Et ideo cum conari ad id, quod est impossibile, sit stultum, et sit his, qui sciunt, quid est demonstratio, causa irrisionis, nullo modo est tentandum demonstrare ea, quae sunt fidei simpliciter. Si quae tamen dicuntur in fide et ad augendum meritum vel propter he­ betudinem aliquorum, qui hoc ratione investigare non valent, credenda proponuntur, quae per rationem possint investigari, sicut quod Deus est, quod Deus est unus, quod est prima et universalis et immediata causa omnium creaturarum et similia, quae < non > pure sunt fidei, et ad illa demonstranda conari non est inutile. Licet enim ea, quae sunt pure fidei, non possint, ut dictum est, ostensive demonstrari, potest tamen ostendi, quod non sunt impossibilia, et hoc sufficit ad fidei defen­ sionem. Et ad talia rationes adducere, dummodo quis non credat vel dicat se demonstrasse, non est inutile, immo maxime quantum ad fideles, qui ex hoc vident, quod fides nostra non est irrationabilis, et gaudent se credidisse, est Valde utile. Et ideo tam sancti quam doctores non qui­ dem ad demonstrandum ita esse simpliciter sed ad ostendendum non esse impossibile, quod fides dicit, multas bonas et pulchras rationes ad­ duxerunt. Quod ergo venerabilis doctor frater Thomas dicit, quod non debet quis conari ad demonstrandos articulos fidei vel dicere se demonstrasse, non solum < non > est contra Scripturam et sanctos vel contra se ipsum, vel contra rationem, sicut isti dicunt, sed etiam secundum Scripturam et secundum a sanctos et secundum rationem. Quod enim mysteria fidei ratione investigari non possint, satis insinuat Dominus, qui per multas quaestiones, quas beato Job proponit, ostendit, quod non solum divina, sed nec etiam naturalia per humanam rationem possint sufficienter co­ gnosci. Et ideo velle per demonstrationem probare ea, quae subsunt

14 vb

a secundum: mg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 6

108

fidei, cum excedant·, sicut patet per ea, quae dicta sunt, omnem intel­ lectum creatum non solum humanum sed etiam angelicum, nisi sit per lumen gloriae super se ipsuma elevatum, < sit > atteutare impossibile, tentare autem impossibile sit stultum et praesumptuosum, non debet aliquis sapiens hoc tentare. Quia si ipse credit, hoc se posse facere per subtilitatem proprii ingenii, patet, quod dupliciter peccat: Primo per praesumptionem, quia putat suum ingenium praecellere omnia ingenia aliorum, et quia credit posse fieri, quod fieri non potest. Et propter hoc necesse est, quod adducat aut probabiles rationes tantum aut sophisticas. Hoc autem apud illos, qui aliquid intelligunt, est valde derisibile. Si autem ipse credit hoc se posse facere ex illustratione luminis divini, sic etiam dupliciter peccat: Primo, quia praesumit se solum hoc lumine esse il­ lustratum. Secundo, quia credit, quod possibile sit, quod in vita ista possit tolli a cognitione divinorum ratio speculi et aenigmatis, quod est contra Apostolum1 et contra D ionysium 2, qui dicit, quod « impossi­ bile est aliter nobis superlucere divinum radium, nisi circumvolatum ve­ laminibus sacrorum signorum ». Cum enim demonstratio praesupponat ex parte demonstrantis < et > causet ex parte eius, cui fit demonstratio, visionem, alias non possit dici demonstratio, sequitur, quod si ea, quae sunt fidei, possint demonstrari, quod possint videri, et per consequens quod fides vel possit evacuari in vita ista, vel quod possit stare cum visione, quorum utrumque falsum est. Et ideo, qui dicunt, quod nullus debet niti ad demonstrandum ea, quae sunt fidei simpliciter, multo con­ venientius et rationabilius dicunt quam illi, qui dicunt contrarium. Sicut multo convenientius dicerent, qui dicerent nullum impossibile esse alicui attentandum, quam illi, qui assererent contrarium, quia hoc asserere nihil aliud esset, nisi hominem periculo et irrisioni exponere. Ree obstat, quod dicitur, quod hoc est contra sacram Scripturam, quia in nulla sacra Scriptura invenitur, quod homo hoc facere debeat. Immo potius invenitur contrarium, sicut patet per illud, quod dicitur Ecclesiastico, 3° 3: Altiora te ne quaesieris, et fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae praecipit tibi Deus, cogita illa semper, et in pluribus eius operibus ne fueris curiosus. Non enim est tibi necessarium ea, quae abscondita stmt, videre oculis tuis. In supervacuis rebus noli scrutari multipliciter, et in pluribus eius operibus non eris curiosus. Multos enim supplantavit suspicio eorum, et in vanitate detinuit sensus eorum. Ratio autem, quare ista quaerenda vel tentanda non sunt, insinua­ tur Sapientia, 9° 4, ubi dicitur: Quis hominum scire poterit consilium Dei ? aut quis poterit cogitare, quid velit Deus ? Cogitationes mortalium tia ipsum: mg.

1I

Cor. 13, 12. 2 Ps. D ionysius , De Cadesti Hierarchia, 8 Eecli. 3, 22-26. 4 Sap. 9, 13-16.

I,

2. PG 3, 121 B-C.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM MUNDUM INCEPISSE SIT ARTICULUS FIDEI

109

ruidae et incertae providentiae nostrae. Corpus autem, quod corrumpitur, aggravat animam et terrena inhabitatio deprimit / sensum multa cogitantem, et difficile aestimamus, quae in terra sunt, et quae in conspectu sunt inve­ nimus cum labore. Quae autem in caelis sunt, quis investigabit ? Et propter hoc etiam dicitur Proverbiis, 23° x: Ne erigas oculos tuos ad opes, quas non potes habere, quia facient sibi pennas quasi aquilae et volabunt in cae­ lum. Et Ecclesiastico 43° 1 2 dicitur: Exaltantes eum replemini virtute. Sic laboretis, non enim comprehendetis. Quis videbit eum et enarrabit, et quis magnificabit eum sicut est ab initio t Quasi dicit nullus. Quod autem isti inducunt de beato Petro, quomodo debeat intelligi, dictum est supra, ubi quaesitum est, utrum de his, quae sunt fidei, pos­ sit esse scientia. Quod etiam ipsi dicunt de Augustino et Bichardo, est ibidem solu­ tum. Quod vero ipsi dicunt, quod ipse frater Thomas fecit librum Contra Gentiles, nihil ad propositum. Quia ipse numquam dixit Vel credidit se demonstrasse, nisi illa sola, quae licet ut credibilia proponantur, non tamen sunt tantum credibilia, sed etiam scibilia. Ad illa autem, quae sunt simpliciter credibilia, ipse etsi induxerit aliquam rationem, per quam fides potest defendi contra Gentiles, ostendendo quod ea, quae fides dicit, non sunt impossibilia, numquam tamen dicit eas demonstra­ tiones. Unde cum ipse non dicat, quod nulla omnino ratio sit pro fidei defensione inducenda, sed solum, quod non est tentandum ea, quae sunt fidei, demonstrare, patet, quod ipse faciendo librum Contra Gentiles non fecit contra illa, quae ipse dicit.

15 ra

1 Prov. 23, 5. 2 Ecoli. 43, 34-35.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 7 >

< Utrum in operibus instantaneis opoHeat, quod faciens praecedat factum duratione ). Qualiter autem possit et debeat defendi illud, quod venerandus doctor frater Thomas dicit eadem quaestione et eodem articulo in responsione primi argumenti, quod in operibus instantaneis non oportet, quod fa­ ciens praecedat factum duratione, quod ipsi septimo loco impugnare nituntur, satis patere potest per ea, quae dicta sunt in praecedenti ar­ ticulo, et ideo illa ad praesens repetere non oportet.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 8 >

< TJtrum in rebus incorruptibilibus non sit nisi unum individuum unius speciei >. Octavum, quod isti impugnare nituntur, est illud, quod frater Thomas dicit quaestione 47a, articulo 2°, quod in rebus incorruptibilibus non nisi unum individuum unius speciei invenitur. Cuius quidem rationem assignat, quia species sufficienter conservatur in uno. Et huius simile ipsi dicunt eum dicere 75a quaestione, articulo ultimo, in responsione principali. Hoc dicunt se reputare erroneum, quia cum anima intellectiva sit incorruptibilis, non essent plures animae intellectivaea differentes nu mero, sed tantum una, qui fuit error A vebbois , Super I I I 0 De Anima 1. Hoc etiam dicunt esse contra P hilosophum, 11° De Caelo et Mundo 1 2, qui dicit, quod « corpora rotunda facta sunt multa propter genera­ tionem ». Dicunt etiam, quod est contra Commentatokem, qui dicit super illud De Caelo et Mundo 3, Volumus de figuris stellarum etc., quod « omnia corpora caelestia sunt eiusdem naturae specie et quod sunt multa in­ dividua in specie ». Et ad rationem dicunt, quod non Valet, quia secundum ipsam in rebus corruptibilibus non deberent esse in uno et eodem tempore plura individua in una specie quam duo, quia in duobus sufficienter salvatur species. Ad sensum enim videmus contrarium in speciebus corruptibi­ lium animalium. Unde dicunt, quod corruptibilitas non est sola causa multiplicationis individuorum sub specie, sicut patet per auctoritatem Philosophi praeallegatam, scilicet, quod corpora caelestia facta sunt prop­ ter generationem. Ista sunt, quibus isti nituntur istud dictum invpugnare. a intellectivae: mg.

1 AvERKpiss, In I I I m De Anima, comm. 5. VI, 1, f. 138 Γ) sq. 2 A ristoteles , De Cado, II, 3. 286 b 6-7. 3 A vekroes, In II™ De Caelo (286 b 11), com. 59. V, f. 138 F.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

112

ARTICULUS 8

Sed quod huiusmodi impugnatio procedat aut ex invidia aut ex igno­ rantia, patet ex hoc, quia in nullius agentis operibus potest esse aliquid superfluum vel diminutum, nisi in operibus illius, in cuius actione potest esse peccatum. Et cum in actione primi agentis nullo modo possit esse peccatum vel defectus aliquis, multo minus in operibus eius superfluitas vel diminutio quam in operibus naturae, de qua dicitur, quod nec abundat in superfluis a, nec deficit in necessariis. Cum ergo Deus sit prima et summa et immediata causa productionis et multiplicationis omnium crea­ turarum, impossibile est, quod in numero creaturarum aliquid inveniatur superfluum vel diminutum. Esset autem ibi aliquid superfluum, si in rebus incorruptibilibus invenirentur plura individua sub una specie. Quod patet ex hoc, quod sicut communiter dicunt doctores omnes ca­ tholici, tota ratio multiplicationis et productionis creaturarum est com­ municatio et manifestatio communicationis divinae bonitatis. Unde, cum ita perfecte, immo perfectius manifestetur divina bonitas et poten­ tia et sapientia in uno individuo, postquam non potest corrumpi, sicut in pluribus, nisi nos velimus Deum agere vel praeter intentionem vel su­ perflue, non est necesse dicere, quod in rebus incorruptibilibus sint plura individua sub una specie, praecipue cum natura ipsa rerum incorrupti•is rb bilium hoc requirere videatur. / Quia cum forma sit causa unitatis et materia- sit causa diversitatis, nulla forma de se potest mu’tiplicari, nisi per multiplicationem materiae. Et ideo formae, vel quae non sunt in materia, vel sunt in materia non multiplicabili, de se sunt immultiplicabiles. Unde cum divina sapientia agat omnia secundum rationem, non videtur aliquo modo dicendum, quod in rebus non habentibus ma­ teriam, vel habentibus talem, quae multiplicari non potest nec per di­ visionem nec per generationem, sint plura individua sub una specie, cum talia omnia sint incorruptibilia et propter hoc possit salvari esse di­ vinum1, quod est esse in uno solo individuo. Et quod ista sit rationabilis positio, patet ex his, quae videmus in istis inferioribus. Quia nullam agens sive naturale, sive artificiale agit Vel operatur aliquid ultra illud, quod est necessarium fini suae intentionis etiam si possit plura facere quam finis ille requirat, nisi faciat propter alium finem. Unde etiam in productione prima creaturarum Deus non produxit etiam in rebus corruptibilibus, quae non multiplicantur per generationem, secundum distinctos sexusb masculini et feminini, nisi unum individuum in una specie, sicut unam pirum et unam ficum, et in aliis, ad quorum generationem requiruntur distincti sexus, non pro­ duxit nisi duo in una specie, quamvis posset plura producere, ad insi­ nuandum, quod de principali intentione non est < nisi > speciei pro-

a superfluitas B.

b sensus B.

1 A ristoteles , De Anima, II, 4. 415 a 29.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM IN INCORRUPTIBILIBUS SINT INDIVIDUA

113

ductio, quae si posset per se subsistere vel non corrumperetur, non pro­ duxisset plura individua sub una specie. Per ea autem, quae dicta sunt, facile est respondere ad obiecta. Àd illud enim, quod dicitur de anima, dicendum, quod quamvis anima sit incorruptibilis et possit per se subsistere sëparata a corpore, non tamen producitur in esse nisi cum corpore. XJnde ipsa non est species, sed pars speciei, nec in ea perfecte salvatur species hominis. Et propter hoc, quam­ vis sit incorruptibilis, tamen potest multiplicari, quia, quod dicitur, quod incorruptibilia non possunt multiplicari secundum numerum, ve­ rum est de illis, in quibus salvatur species. In his autem incorruptibilibus, quae sunt pars, non est verum, nisi alia pars sit incorruptibilis. Unde cum corpus hominis, quod est altera pars speciei, corrumpatur, necesse est ad continuandum esse specificum hominis, quod ipsum corpus per generationem multiplicetur. Multiplicata autem materia necesse est et formam multiplicari. Et quia forma illa non educitur de potentia mate­ riae, sed est ab extrinseco, non corrumpitur corrupto corpore. Quamvis ergo animae rationales a corpore separatae sint multae et sint incorrup­ tibiles, non tamen potest proprie dici, quod sint plura individua sub una specie, quia anima non est in genere vel specie per se et directe, sed per quandam reductionem sicut principium speciei. Ad illud autem, quod ipsi dicunt de Philosopho, dicendum, quod non fuit intentio Philosophi dicere, quod essent plura numero, sed specie differentia et quod quodlibet caelum esset ex tota sua materia et quod stellae cuiuslibet caeli essent partes ipsius caeli non differentes ab invi­ cem vel a caelo suo nisi secundum accidens. Sed posteriores philosophi, quia invenerunt, quod habebant proprios motus praeter motus ipsarum sphaerarum, diversos effectus etiam secundum speciem posuerunt, et quod erant diversae secundum speciem. Et ista est communior et ratio­ nabilior opinio. Ad illud autem, quod ipsi dicunt de Commentatore, dicendum, quod cum alii expositores1, qui ita bene sciverunt mentem Aristotelis sicut ipse, dicant, quod illa verba, quae dicit Philosophus de pluralitate illo­ rum corporum intelligantur de pluralitate secundum speciem, non est standum dicto, nisi in hac parte. Ad illud autem, quod ipsi dicunt contra rationem, quam assignat, quod secundum hoc non oporteret, quod simul essent plus quam duo individua specierum rerum corruptibilium, cum in duobus salvetur suf­ ficienter species individui, cuius contrarium nos videmus, dicendum, quod falsum est, quod in duobus sufficienter salvetur species rerum cor­ ruptibilium, quia cum sint corruptibilia, possunt subito corrumpi, et sic periret species. Et praeterea cum virtus generativa sit temporalis sicut et augmentativa, quamvis plus duret generatio quam augmentatio, nisi certo tempore similia ex similibus producerentur, species posset deficere. Ende licet pro illo tempore, quo essent illa individua, conserva1 T homas, In I I m De Caelo, lect. 16, n. 9. Romae 1886, 184.

10. —

Apologeticum Veritatis contra corruptorium.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

114

ARTICULUS 8

retur species, non tamen perpetuaretur in ipsis, tum propter suam cor­ ruptibilitatem, quia flnaliter deficerent, tum propter operationis generativae temporalitatem. Et ideo oportet, quod simul plura individua cuius15 va libet speciei rei corruptibilis sint, nisi species illa ex eodem individuo / corrupto iterum per aliam viam eadem species possit reformari, sicut de phoenice dicitur, in cuius specie est tantum unum individuum. Ex quo manifeste apparet, quod si aliae species possent perpetuari sic sicut illa, non solum in rebus incorruptibilibus esset tantum unum indivi­ duum, sed etiam in corruptibilibus. Et si dicatur, quod ita potuisset Deus facere de aliis speciebus rerum corruptibilium sicut fecit de phoenice, dicendum, quod licet potuerit, non tamen deeuit. Quia cum illa species aliquando non sit, sequeretur, quod quaelibet species posset aliquando per viam naturae non esse, et sic ab imperitis crederetur, quod Deus non potuisset dare speciebus rerum corruptibilium perpetuum et conti­ nuum esse, sed solum discontinuatum. Et si quaeratur, quare hoc fecit de phoenice, dicendum, quod ipse per hoc ostendere voluit potentiam suam. Per hoc enim manifeste dedit intelligi, quod ipse et in uno indivi­ duo et in pluribus poterat speciem conservare, ne, si solae species multo­ rum individuorum essent, crederetur, quod non possent esse species plurium individuorum. Quod ergo ipsi subiungunt, quod corruptibilitas a sola non est causa multiplicationis individuorum sub specie, non facit ad propositum, quia nec frater Thomas hoc dicit, sed dicit, quod est causa multiplicabilitatis. Propter hoc sunt factae a Deo multiplicabiles, quia cum sint corrupti­ biles, nisi possent multiplicari, possent deficere. Sed quod actu multi­ plicentur, causa est simul corruptibilitas et desiderium producendi ex se simile, per quod manifestatur perfectio rei corruptibilis, sicut dicit Philosophus in IV 0 Methaurorum1. a B oorporeitas.

1 Aristoteles , Meteora, IV, 1. 378 b 28 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 9 >

< Utrum, sit possibile esse aliam terram >. ISTonum, quod ipsi impugnare nituntur, est illud, quod ipse dicit in eadem quaestione. 47a, articulo ultimo, in solutione ultimi argumenti, quod non est possibile esse aliam terram, quia omnis terra naturaliter fer­ tur ad medium, ubicumque esset, et eadem ratio est de aliis corporibus, quae sunt partes mundi. Dicunt enim, quod cum esse vel posse esse aliam terram, cum ista non sit de operibus naturae, sed de operibus divinae potentiae, dicere non posse esse aliam terram, est dicere Deum non posse facere, quod derogat fidei, dicenti Deum omnipotentem. Et illud, quod pro ratione assignat, dicunt esse falsum, quia motus alterius terrae, si Deus eam faceret, non esset ad centrum huius mundi, sed ad centrum proprii mundi. Haec est huius dicti impugnatio et impugnationis ratio. Sed quod dictum istud iuste non possit vel debeat impugnari, patet, si nos diligenter consideremus illa, quae venerandus frater Thomas in diversis scriptis suis dicit de potentia Dei. Ipse enim in libro Contra Gen­ tiles 1 per multas rationes probat divinam potentiam non terminari ad aliquos determinatos effectus. Et postmodum 2, quando inquirit, qualiter Deus omnipotens dicatur aliqua non posse, ostendit, quod omnia, quae ipse dicitur non posse, ad quinque in genere reducuntur. Dicitur enim primo non posse, quod est contrarium suae naturae, ut posse moveri, pati, transmutari, deficere, fatigari. Secundo dicitur non posse, quod est contra naturam entis secundum quod est ens, cuiusmodi sunt omnia contradictoria et quae contradictionem implicant, sicut quod contraria et privative opposita sint simul in eodem, vel quod res sit sine suis prin­ cipiis essentialibus, vel quod contraria primorum principiorum scientiae, quae a accipiuntur ex essentialibus rerum principiis, non habent veritaa quae: mg. 1 Thomas , C. Gent., II, 16.

2 T homas , C. Gent., II, 25.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 10 >

ζ Utrum angeli sint compositi ex materia et forma >, Decimum, quod ipsi impugnare nituntur, est illud, quod ipse dicit quaestione 50a, articulo 2°, in responsione principali, ubi ipse dicit, quod angeli non sunt compositi ex materia et forma. Et liuius rationem as­ signat, quia si materiam haberent, essent distincta non nisi quantitate, qua remota remanet indistinguibilis, ut habetur 1° Physicorumi. In angelo autem non est quantitas, ergo nec materia. Secunda ratio est, quia operatio rei est secundum modum substan­ tiae. Intelligere autem quod est operatio angeli, est operatio penitus immaterialis. Ergo et angelus est immaterialis. ; Tertia ratio est ex auctoritate D io n ysii , 4° capitulo De Divinis No­ minibus 2, ubi ipse dicit, quod primae creaturae sicut incorporales ita et immateriales intelliguntur. Ex hac positione, sicut isti dicunt, videtur sequi aliquid contrarium fidei. Primo, quia fides ponit angelos pati, Matth. 25°3 : Ite maledicti etc. Secundum autem philosophos et sanctos illud, quod est immune a ma­ teria, est immune a passione. Et ita si angelus non habet materiam, non potest pati. Secundo, quia fides tenet et Scriptura docet solum Deum non muta­ bilem, et A ugustinus dicit X I I I 0 Confessionum i 4 , quod ubi mutatio, ibi materia. Ergo a destructione consequentis: ubi non est materia, non est mutatio aliqua, et ita si angelus non habet materiam, est immuta­ bilis, et per consequens ei datur, quod soli Deo proprium est. Tertio, quia fides tenet, quod bonus angelus et malus creatus est boni et malitiae capax, sicut vitii et virtutis et huiusmodi accidentium. Sed B oethius dicit libro De Trinitate 5, 2°: « Neque Deus subiectum fieri potest, forma enim est. Eormae autem subiectae esse non possunt. Nam quod ceterae formae subiectae accidentibus sunt, ut humanitas, non 1 A ristoteles , Physica, I, 2. 185 b 16. 2 Ps. D ionysius , De Divinis Nominibvs, 4, 1. PG 3, 693 C. 3 Matth. 25, 41. 4 A ugustinus, Confessiones, X II, 6, 6. PL 32, 828. 5 B oethius , De Trinitate, 2. PL 64, 1250 D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM ANGELI SINT COMPOSITI EX MATERIA ET FORMA

119

illa accidentia suscipiunt in eo quod ipsae sunt, sed in eo, quod in eis materia subiecta est. Dum enim materia subiecta humanitati / suscipit f· 16 ra quodlibet aliud accidens ipsa humanitas suscipere videtur. Forma vero, quae est sine materia, non potest esse subiectum ». Ergo ei angelus est forma sine materia, non est subiectum beatitudinis aut damnationis aut illuminationis nec alius alterius mutationis. Dicendum est ergo secundum istos, quod angelus est compositus ex forma et materia. TTnde dicit B oethius, De Unitate et Uno1: Aliud simplicium est unum, ut Deus; aliud simplicium coniunctione, ut ange­ lus et anima, quorum unumquodque est unum coniunctione formae et materiae. Item Commentator, Super I X 0 Metaphysicae 2 recitat hoc Themistium dixisse quod « sol et luna et stellae aut sunt formae sine materiis, aut habent materias per aequivocationem sicut est dipositio in materia intellectus ». Quod autem sit ponere materiam spiritualem, probant isti per A ugu ­ stinum , qui .dicit Y ° libro Super Genesim ad litteram 1 3, capitulo 8°: « Non 2 temporali sed causali ordine prius facta est informis formabilisque ma­ teries et corporalis et spiritualis, de qua fieret quidquid faciendum esset ». Item D amascenus 45 , II0 libro, capitulo 27°: «Angelus immaterialis et incorporeus dicitur quantum ad nos. Quantum ad Deum, qui solus est incorporalis, et crassum et materiale invenitur ». Item in Logica 5 sua, capitulo penultimo : « Angeli, daemones, animae quantum ad corpus immaterialia dicuntur. Sed quantum ad principium immateriale, i. e. Deum, materialia sunt ». Et quod quidam dicunt angelum non esse compositum ex materia et forma, sed ex potentia et actu, dicunt non referre, quia secundum Commentatorem , X I0 Metaplvysicae 67 , potentia inseparabiliter concomitatur materiam. Ait enim super illud X I0: Si fuerit substantia mo­ vens etc.: « Potentiae causa in rebus in quibus est potentia, est materia ». Item infra, eodem, super illud 7: Principium autem est Hind etc. : « Com­ positum est illud, cui admiscetur materia ». Item Super IV 0 Physicorum 89 , ubi dicitur: Nunc autem volumus pro­ bare, dicit, quod haec propositio est convertibilis, quod simplex est ca­ ret potentia, et quod caret potentia est simplex. Potentia enim est causa compositionis alicuius ex duabus substantiis. Haec dicit Commentator. Et B abbi M oyses in libro De Deo Benedicto 9 dicit, quod « omne, 1 Ps. B oethius (D ominicus Gundissalinus ), De Unitate. Ed. Correns, 9. 2 Averroes , In V IIIm Metaphysicae, com. 12. V ili, f. 220 H-I. 3 A ugustinus, De Genesi ad Litteram, V, 3, 13. PL 34, 326. 4 J oannes D amascenus, De Fide Orthodoxa, II, 3. PG 94, 868. 5 J oannes D amascenus, Dialectica, 67. PG 94, 672. 6 Averroes , In X I I m Metaphysicae (A, 3. 1071 b 12), com. 30. V ili, f. 315 B-C. 7 A v e r r o e s , In X I I m Metaphysicae (A, 7. 1072 a 30), com. 37. V ili, f. 320 B-C. 8 A verroes , In V IIIm Physicorum (10. 206 a 10), com. 78. IV, f. 424 I-K. 9 Ma I monides, Liber Moreh Netmchim, Doctor Perplexorum, 11, De exsistentia Dei etc. Prolegomena, Prop. 24. Ed. Buxtorf, Basileae 1629, 182.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

122

Æ TICXJLUS 1 0

bitur, non videtur esse nisi propter motnm et propter motum naturalem, qui est secundum locum vel ad localem est reducibilis. Unde cum formae, ut forma est, non sit moveri vel pati, sed tantum esse vel agere, non vi­ detur, quod necesse sit omnem formam esse in materia, quia cum ipsa sit principium essendi per se, magis potest esse sine materia, quam e converso materia sine forma. Unde, cum ipsi ponant materiam posse esse sine forma et formam non posse esse sine materia, ipsi videntur sibi ipsis esse contrarii, dum ex una parte deferunt divinae potentiae et ex alia derogare nituntur, et manifeste est contrarium rationi, quae dicit, quod multo possibilius est formam esse sine materia quam e converso materiam esse sine forma. Tertio videtur posse ostendi, quod ipsi licet indirecte incidunt in articulum damnatum \ qui dicit, « quod Deus multiplicare non potest plura individua sub una specie sine materia », quia si non potest facere unum sine materia, multo minus potest facere duos. Cum igitur isti po­ nant Deum non posse facere unum angelum sine materia, necesse babent ponere, quod nec duos sive eiusdem speciei sive alterius, quod multo est inconvenientius, ut videtur, quam dicere, quod non possit facere duos eiusdem speciei sine materia 2, quia multo essentialius se habet materia ad multiplicationem secundum numerum quam ad illam, quae est se­ cundum speciem. Praeterea, cum divina perfectio in hoc consistat, quod ipse est actus purus sine' materia et materialibus conditionibus, et perfectio materiae in hoc consistat, quod ipsa est pura potentia non tamen sine omnis entitatis conditione, quia saltem est ens in potentia, ita tamen quod non habet formam, sicut ergo non est impossibile ponere aliquam creaturam, quae careat omni forma secundum se et. tamen non careat omni condi­ tione formae, quia habet aliquam entitatem, etsi non in re, saltem in intellectu et consideratione, ita non est impossibile ponere secundum rectam rationem aliquam creaturam, quae careat omni materia, non tamen omni materiali conditione, et hanc nos vocamus angelum. Ex; his ergo, quae dicta sunt, satis patet, quod positio ista non potest nec debet tamquam impossibilis, reprobari. Quod autem ista sit multo rationabilior quam alia, potest patere, si nos consideremus inconvenientia, quae sequuntur ad contrariam opi­ nionem. Sequitur enim, si oportet de necessitate in angelis esse materiam non metaphorice dictam, quod angeli sint corporei, et quod nihil sit f. 1 6 va incorporeum nisi solus Deus. Sequitur etiam, quod / ipsi sint transmutabiles vel secundum omnem transmutationis speciem Vel saltem secun­ dum locum a, et quod sint in loco circumscriptive. Tertio, quod corpus locum: corr. mg. ex speciem. 1 Art. 96 damnatus a. 1277 a Stephano Tempier ep. Paris. Ed. Mandonnet, n. 42, p. 179. 2 Art. 81 damnatus a. 1277 a Stephano Tempier ep. Paris. Ed. Mandonnet, n. 43, p. 179.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM ANGELI SINT COMPOSITI EX MATERIA ET FORMA

123

non gloriosum possit esse simul cum aliquo corpore iu eodem loco, vel quod per corpus possint angeli arceri ab aliquibus corporalibus locis. Quarto, quod non possint angeli babere nisi corporalem operationem, et multa alia, quae sunt impossibilia. Quod sequatur angelos esse corporeos, si in eis est materia non meta­ phorice dicta, patet per hoc, quod Philosophus dicit in 1° Metaphysi­ cae 1, quod illi, qui posuerunt tantum materiale principium, non posuerunt principium rei rysi corporeum, per quod manifeste datur intelligi, quod ubicumque est materia proprie dicta, ibi necesse est esse corporeitatem. Cuius ratio est, quia, sicut dicit Commentator in libro Be Substantia Orbis 2 et De Lineis Indivisibilibus 1 3, semper in materia praeintelliguntur 2 quantitates interminatae, quae terminantur per adventum cuiuscum­ que formae. Nisi enim essent ibi huiusmodi quantitates, cum materia de se sit indivisibilis et indistinguibilis, non solum non possent esse plures res numero differentes,- sed nec specie, quia tota materia contineretur sub una forma. Et ideo, cum quamdiu esset sub illa, non posset esse sub alia, Deus non potuisset producere plures species simul, sed tantum suc­ cessive unam post aliam. Oportet ergo, sicut isti dicunt, in omnibus rebus creatis ponere materiam ad hoc, ut simul possint esse plures spe­ cies rerum, et quod materia, si proprie accipiatur, sit divisibilis, divisi­ bilis autem non potest esse sine quantitate, quia sicut dicit Philoso­ phus , 1° Physicorum 4, divisio et divisionis ratio per prius inest quanti­ tati. Ex quo manifeste sequitur, quod ubicumque est materia proprie dicta, ibi necesse est esse corporeitatem. Et ideo signanter dicit D io n y ­ sius 56 , quod « sicut incorporales dicimus angelos, ita et immateriales », i. e. qua ratione necesse est eos ponere incorporales, ea ratione necesse est ponere immateriales, quia non potest materia inveniri sine corporeitate; Et propter hoc Philosophus, VIII0 Metaphysicae 6 dicit, quod intelligentiae sive substantiae separatae non habent causam sui esse for­ malem, scilicet ab ipsis differentem. Quia non possunt habere talem cau­ sam, nisi haberent etiam et materiam, in qua forma illa reciperetur, et si haberent materiam, iam non essent substantiae separatae. Unde ma­ nifeste patet, quod dicere angelos habere materiam, est dicere eos non esse substantias separatas, et sic in rerum natura nihil est separatum a materia et nihil incorporeum. Quod isti manifeste concedunt, dum di­ cunt, quod verbum Dionysii, quo dicit, « sicut incorporales ita immate­ riales sunt angeli », intelligitur quoad nos. Si enim solum quoad nos vel per respectum ad nos, qui sumus magis corporales, dicuntur incorporales, sequitur, quod simpliciter et absolute sint corporales. Sicut enim aliquis,

1 Aristoteles , Metaphysica, I (A), 8. 988 b 24. 2 A verroes , De Substantia Orbis, 1. Venetiis 1550, IX, f. 3 rb 58 sq. 3 Locum non inveni. 4 Aristoteles , Physica, I, 2. 185 b 16. 5 Ps. D ionysius , De Divinis Nominibus, IV, 1. PG 3, 693 C. 6 A ristoteles , Metaphysica, V i l i (H), 6. 1045 b 4-5.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 1 0

126

scilicet tam intellectualitatis quam etiam intelligibilitatis requiratur im­ munitas a materia non solum corporali, ut isti dicunt, sed spirituali. Quod patet es hoc, quia nos primam causam ex hoc dicimus esse summe intelligentem et intelligibilem, quia ponimus eam ab omni materia et materiali conditione et proprietate separatam. Angelos autem et animam non dicimus summe intelligentes nec summe intelligibiles, quia etsi sint separati a materia, non tamen ab omni materiae proprietate et simi­ litudine]. Cum ergo, sicut ex dictis patet, positio ista, quae dicit, quod angeli non sunt compositi ex materia et forma, non possit reprobari tamquam impossibilis, et videatur multo rationabilior quam eius opposita, luce clarius apparere potest, quod ad eius improbationem nullus moveri po­ test nisi aut ex ignorantia aut ex invidia a. Quod ex ignorantia pro­ cedat impugnatio, patet ex debilitate rationum, quas ipsi contra istam positionem inducunt. Illud enim, quod inducunt primo de passione dae­ monum, patet esse frivolum ex hoc, quod, sicut infra plenius ostendetur, passio illa non est secundum ordinem naturae, sed secundum ordinem di­ vinae iustitiae, et ideo non oportet, quod propter illam passionem pona­ tur materia in angelis. Quia secundum hoc sequeretur, quod etiam si peccatum non esset in angelis, ipsi considerati in suis naturalibus possent pati a rebus corporalibus, quod numquam sane intelligens posuit. . Praeterea, dato quod in angelis esset talis materia, qualem ipsi po­ nunt, adhuc non sequitur, quod angeli possint pati ab igne inferni. Quia cum nos ponamus eum eiusdem naturae cum isto igne, qui est apud nos, et illa materia sicut ipsi dicunt, sit spiritualis, sequeretur, quod corpo­ rale ageret in spirituale naturaliter, et minus nobile in magis nobile se­ cundum naturam, quod est contra A ugustinum 1 et contra Philoso ­ phum;

2. 1

Et praeterea, dato quod in angelis esset materia spiritualis, sicut isti dicunt, constat quod esset multo nobilior quam materia corporum caelestium, quae est simpliciter incorruptibilis. Sed corpora caelestia non possunt aliquo modo pati ab istis corporibus elementaribus inferio­ ribus. Propter quod dicit P hilosophus in libro De Generatione 3, quod sic agunt, quod non patiuntur, et sic tangunt, quod non tanguntur. Ergo non est minus difficile assignare modum, quo daemones patiuntur ab igne ponendo ipsos habere materiam spiritualem, quam si ponatur non habere materiam. Non est ergo sufficiens ratio ponendi angelos mate­ riales passibilitas, qua pati possint ab igne inferni. a invidia: patere potest add. B.

1 A ugustinus, De Musica, V I, 5, 8. PL 32, 1167; De Genesi ad Litteram, X II, 16, 33. PL 34, 467. 2 Cf. T h o m a s , In III™ De Anima (3. 427 a 21 sq.), leet. 4. Ed. Pirotta, n. 617. 3 A ristoteles , De Generatione et Corruptione, I, 6. 323 a 28 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM ANGELI SINT COMPOSITI EX MATERIA ET FORMA

127

Εχ quo patet, quod positio ista, quae ponit angelos immateriales, in nullo contrariatur auctoritati evangelicae. Non enim negat, quin dia­ bolo et angelis eius secundum vocem veritatis sit paratus ignis aeternus ab origine mundi, in quo ipsi patiuntur, sicut fides dicit, sed quod non oportet propter hoc in angelis ponere materiam. Quin potius contraria positio, quae ponit eos non posse pati nisi sint materiales, derogat fidei et potentiae divinae, quae tantum defert ordini rerum naturalium, se­ cundum quem oportet, quod ea, quae agunt et patiuntur, ad invicem communicent in materia, quod videtur dicere, quod Deus non possit praeter illum ordinem aliquid facere, quod est negare omnia miracula. Non solum est contraria fidei, sed videtur ista positio sibi ipsi esse con­ traria, quia dum ponendo angelos materiales, ut ab igne inferni pati possint, nititur / servare ordinem, ut dictum est, rerum naturalium, in­ cidit in id, quod vitare intendit. Quia nihilominus ponendo istam mate­ riam spiritualem et istum ignem inferni corporalem, ponit, quod corpo­ rale agat in spirituale, quod ita videtur inconveniens, sicut quod mate­ riale agat in immateriale. Illud autem, quod ipsi dicunt de Boethio, etsi videatur in superficie valde contrariupi, quia tamen ipse dicit in libro De Hebdomadibus x, quod « omnis substantia naturae incorporeae nullius materiae innititur fun­ damento », nisi nos velimus dicere tantum doctorem sibi ipsi esse con­ trarium, oportet quod illa auctoritas libri De Trinitate aliter intelligatur quam sonet. Est autem advertendum, quod, sicut ipse dicit 1 2, in omni eo, quod est citra primum aliud est quod est et aliud ipsum esse. Et alibi dicit 3, quod in omni eo, in quo est aliud esse et id quod est, « id quod est potest habere aliquid praeter quam quod ipsum est. Ipsum autem esse, i. e. illud in quo est idem esse et id quod est, sicut est Deus, non potest esse aliquid praeter id quod est ». Hoc est dictu, quod omnia alia a Deo possunt habere aliquod accidens sibi et possunt esse subiecta acci­ dentium. In solo autem Deo nihil potest esse diversum ab esse eius vel ab eo quod est, cum ibi sit idem esse et quod est. Ex hoc ergo quod omnis creatura, sicut ipse dicit, potest aliquo alio participare, omnis creatura habet aliquid simile materiae, cuius proprium est subici et recipero. Unde ipse non accipit ibi materiam proprie pro eo, quod ponitur tertium prin­ cipium a Philosopho 4, quia illa, sicut ipse dicit, « semper imaginatur ad maleficium ». Sed accipitur ibi pro quadam materialis conditionis si­ militudine, sicut et ipsa materia in se considerata dicitur ens non pro­ prie, sed a quadam analogia, quam habet ad formam, ex qua res habet esse.

:. 17 ra

1 B oethius , Liber de Persona et Duabus Naturis, 6. PL 64, 1350 B-C. 2 B oethius , De Hebdomadibus. PL 64, 1311 C-D: « Omne simplex esse suum et id quod est unum habet. Omni composito aliud est esse, aliud ipsum est 3 B oethius, De Hebdomadibus. PL 64, 1311 C. 4 Aristoteles , Physica, I, 9. 192 a 14-15.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

128

ARTICULUS 1 0

Ex quo patet, quod licet angelus sit creatus, ut isti dicunt, virtutis et vitii, culpae, gloriae et miseriae < capax >, non tamen oportet propter hoc, quod sit compositus ex materia et forma, sicut patet ex verbis Boe­ thii superius positis. Ad hoc enim, quod aliqua res possit esse subiectum alicuius accidentis, sufficit compositio, quae ' ex essentia et esse, et ex supposito et natura, quam nullus negat esse in angelis. Conclusio ergo eorum qua ipsi dicunt, quod oportet angelum poni compositum ex ma­ teria spirituali non valet. Quia ponere materiam spiritualem est ponere materiam non esse materiam, quia licet materia et corporeitas non sint idem, tamen se invicem consequuntur, ita quod unum sine alio esse non potest, nec corporeitas sine materia, nec materia sine corporeitate. Prima enim forma, quae potest intelligi esse in materia, est corporeitas, et cum secundum Philosophum 1 non sit invenire materiam sine forma, etiam si materia posset esse sine aliis formis,. non tamen inveniri posset sine corporeitate. Unde licet ratio materiae, secundum quod dividitur contra formam, possit intelligi sine ratione formae, materia tamen non'potest intelligi sine forma. Et ideo cum prima forma exsistens in materia sit corporeitas, impossibile est materiam esse sine forma corporeitatis. Po­ nere ergo materiam spiritualem est ponere eam esse corporalem. Et hoc insinuat D ionysius 2 manifeste cum dicit, quod « sicut incorporales ita immateriales dicimus angelos », per hoc dans intelligere, quod materia non potest esse sine corporeitate. Praeterea, cum spiritualitas idem sit quod actualitas, quia ex hoc Deus dicitur maxime spiritualis, quia ipse est purus actus, et ex hoc una­ quaeque res habet spiritualitatem, quod accedit ad eius actualitatem, et quanto aliqua res est actualior, tanto est simplicior: ponere ergo ma­ teriam spiritualem est ponere materiam esse formam et esse actu et per consequens implicare contradictionem in adieeto. Nullo ergo modo, cum non sit ponere materiam aliquam spiritualem, est dicendum, quod in angelis est materia. Unde ad auctoritatem Boethii, quam inducunt De Unitate et Uno, dicendum, quod liber ille non est Boethii. Vel si Boethii est, ipse vocat ibi materiam ipsam angeli quidditatem, quae se habet ad esse per mo­ dum materiae, et ideo dicitur materia non proprie, sed propter simili­ tudinem materialis proprietatis. Ad illud, quod ipsi dicunt de dicto Themistii, dicendum, quod potius est contra eos quam pro eis. Quia per hoc insinuat, quod materia dicitur aequivoce:in spiritualibus et corporalibus rebus. Et illud ‘ sicut’, per quod videtur velle comparare materiam intellectus ad materiam corpo­ rum caelestium dicit similitudinem magis in genere aequivocationis et non in gradu ipsius. Quamvis enim in his, quae sunt univoca, non sit gradus, ut illud quod univoce praedicatur de pluribus, magis praedice­ tur de uno quam de alio secundum logicum, in aequivocationibus tamen1 2 1 A ristoteles, Metaphysica, V II (Z), 3. 1029 a 20. 2 Ps. Dionysius , De Divinis Nominibus, IV, 1. PG 3, 693 C.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM ANGELI SINT COMPOSITI EX MATERIA ET FORMA

129

est gradus, quia maior est aequivocatio in aequivocis respectu unius quam respectu alterius. Maior enim est aequivocatio, quando canis di­ citur de cane caelesti quam si dicatur de marino, quia ille habet mino­ rem similitudinem et convenientiam cum vero cane quam iste. Quanto autem est minor similitudo, tanto est maior aequivocatio. Unde licet secundum Tliemistium materia dicatur aequivoce in corruptibilibus et incorruptibilibus, et in corporalibus et in incorporalibus, tamen maior aequivocatio est, quando dicitur de spiritualibus quam quando dicitur de corporalibus et corruptibilibus. Ad illud etiam, quod ipsi inducunt de Augustino, Super Genesim ad litteram, ad probandum, quod est aliqua materia / spiritualis, dicendum, f. 1 7 rb quod Augustinus materiam spiritualem vocat ipsam naturam angelicam secundum:quod fuit producta informis, i. e. non formata per gratiam, quae de informi facta est formata. Unde ipsa natura angelica fuit materia spiritualis, de qua secundum quod non erat formata facta est ipsamet natura angelica natura formata, sicut si diceretur, quod homo niger vel non albus esset materia, de qua fleret homo albus, quia in omni transmu­ tatione sublectum transmutationis est loco materiae. Vel potest dici, quod materiam spiritualem vocat ipsam quidditatem, quae quamvis producta, sit cum ipso esse, tamen quia non ipsum suum esse quodam­ modo praeintelligitur ipsi esse, sicut materia praeintelligitur ei, quod fit ex ipsa, et tunc ly ‘ de ’ in auctoritate Augustini non eodem modo accipietur utrobique, sed respectu materiae spiritualis per modum trans­ mutationis quasi accidentaliter, sicut cum dicimus, de albo fit nigrum, respectu autem materiae corporalis accipietur proprie, sicut cum dici­ tur, de ferro fit cultellus. ' Ad illud etiam, quod ipsi dicunt de Damasceno, dicendum, quod cum Damascenus dicat, quod angeli non corporaliter figurantur neque tres habent dimensiones, quas necesse esset eos habere, si essent incorporales solum quoad nos, sicut superius est probatum, non potest dictum' suum intelligi sicut isti videntur intelligere, nisi ipse sit sibi contrarius. Et ideo oportet dicere, quod ipse loquitur secundum quandam considerationem infinitatis divinarum perfectionum, secundum quam omnes perfectiones creaturae sunt imperfectiones. Per quem modum potest dici, quod entia sunt non entia, et bona sunt non bona, et tamen sunt simpliciter entia et bona. Propter quem excessum, quia nomina creaturarum translata sunt a creaturis ad creatorem, ètiam de ipso creatore negatur. Et quod ita debeat intelligi, patet per id, quod ipse dicit ibidem: Solus enim, dicit ipse, essentialiter immaterialis et incorporalis est Deus, hoc est, quamvis sint aliqua alia vere incorporalia et immaterialia, sunt tamen incorpora­ lia et immaterialia non per essentiam, i. e. non a se, sed per participatio­ nem quandam divinae incorporeitatis et immaterialitatis, sicut licet sint aliqua vere bona et vere entia, solus tamen Deus est bonus et ens essen­ tialiter, alia autem per participationem solum. Quod autem ipsi dicunt, quod ponere angelum compositum ex po­ tentia et actu est ponere ipsum compositum ex materia et forma, est1 11. — Apologeticum Vevitatis contra corruptorium .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

130

ARTICULUS 1 0

simpliciter falsum, quia potentia in plus est quam materia accepta· pro­ prie, et actus in plus est quam forma. Illa enim proprie dicuntur componi ex materia et forma, quorum essentia, quae dicitur forma totius sive quidditas rei, resultat ex; coniunctione diversorum principiorum, quorum unum dicitur materia et aliud forma· partis. Sicut homo non solum se­ cundum quod significat suppositum, sed etiam secundum quod signifi­ cat naturam, quae idem est quod essentia sive forma totius sive quid resultans ex coniunctione corporis et animae, quae est forma partis ipsius corporis, quod est pars hominis. In his autem, in quibus essentia non resultat ex; diversorum coniunctione, sed est simplex, et tamen non sunt suum esse, quidditas sive natura respectu esse est in potentia et habet similitudinem aliquam cum materia. Et ideo in talibus nomen, quando significat naturam, significat rem simplicem non quidem exsistentem, sed potentem exsistere. Quando autem significat suppositum, significat ipsam naturam ut rem iam exsistentem, et ideo significat rem compositam ex essentia et esse, quorum neutrum est materia vel forma proprie lo­ quendo, sed habent se ad invicem per modum materiae et formae. Quid­ ditas enim prout consideratur ut distincta ab esse, se habet per modum materiae, esse autem per modum formae. Quod autem hoc sit verum, scilicet quod potentia in plus sit quam materia et actus in plus quam forma, patet per Philosophum in pluribus locis. Ipse enim in V il i 0 Metaphysicae 1, ubi inquirit de causa unitatis definitionis dicit, quod ex hoc definitio est una, quia partes eius se ha­ bent ad invicem sicut materia et forma, et sicut potentia et actus. Si enim idem essent potentia et materia, et actus et forma, dicto quod se habent sicut materia et forma frustra subiungeret quod vel sicut poten­ tia et actus. Et praeterea, si omnino idem esset potentia et materia, numquam distinxisset potentiam essentialem, quae est ad esse simpli­ citer, et potentiam accidentalem, quae est ad esse secundum quid. Eon distingueret etiam potentiam, quam quis habet ad scientiam ante acqui­ sitionem habitus, a potentia, quam habet post eius acquisitionem ad actualem considerationem. Ad illud etiam, quod ipsi inducunt de Commentatore, dicendum, quod cum tam ipse quam Philosophus in pluribus locis expresse dicant et probent, quod in substantiis separatis non est materia intelligibilis, quae est in mathematicis, nec sensualis, quae est in naturalibus, et tamen ponant in eis potentiam intellectus et voluntatis, per quam non solum movent, sed etiam moventur motu, qui est ab intra ex apprehensione alicuius exterioris, quod desiderant, nisi nos velimus dicere, quod ipsi sint sibi ipsis contrarii, de necessitate oportet dicere, quod quando Com­ mentator dicit, quod causa potentiae in his, quae habent potentiam, est materia, nisi accipiamus potentiam pro principio transmutationis proprie dicto, quae est vel ad esse vel ad ubi, ipse accipit materiam me­ taphorice pro materiae proprietate sive similitudine. Sicut enim dicit 1 A ristoteles , Metaphysica, V i l i (H), 6. 1045 a 23-24.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CITRUM ANGELI SINT COMPOSITI EX MATERIA ET FORMA

131

P hilosophus in 1° De Generatione 1 2, capitulo de tactu: Unumquodque naturalium nominum dicitur multifariam et inde est, / quod quidam in­ distincte accipientes huiusmodi nomina decipiuntur. Unde isti decipiuntur ex multiplicitate nominis materiae. Non enim ubique eodem modo ac­ cipienda. sunt ista nomina, sicut manifeste patet per dictum Themistii, quod ipsi superius induxerunt. Et ex hoc patet solutio ad < secundum ) verbum Commentatoris, quod inducunt. Quia sicut potentia dicitur multipliciter, ita et composi­ tum. Unde accipiendo potentiam proprie, quod habet potentiam proprie dictam est compositum proprie, et quod habet potentiam dictam large est compositum per extensionem nominis. Tertium etiam verbum eiusdem, quod inducunt, est solvendum eodem modo, quia simplex multipliciter dicitur sicut et compositum. Unde cum dicitur, quod haec propositio est convertibilis: quod est simplex caret potentia, et quod caret potentia est simplex, concedo, sed oportet di­ stinguere. Quia quod est omnino simplex sicut Deus, caret omni poten­ tia, et quod caret omni potentia est omnino simplex. Quod autem non est omnino simplex, non caret omni potentia, nec e converso. Nec tamen sequitur, quod si habet potentiam aliquam, quod habeat potentiam, quae est materia, sed habet talem potentiam, qualem requirit talis com­ positio. Unde cum non sit omnibus compositis aequaliter ratio composi­ tionis, non est ibi etiam aequalis ratio potentiae. Unde cum subdit, quod potentia est causa compositionis alicuius, ex duabus intelligit de poten­ tia transmutationis dictae proprie, quae est ad esse et non esse. Unde ipse fuit istius opinionis sicut patet per ea, quae ipse dicit in libro De Substantia Orbis 2, quod quia in caelestibus corporibus non est potentia ad esse, in eis non est materia. : Per eundem etiam modum solvendum est illud, quod inducunt de Babbi Moyse. Illud enim, quod habet potentiam ad aliquid essentialiter, habet materiam dictam proprie. Illud autem, quod habet potentiam ad aliquid accidentaliter, per potentiam dictam metaphorice sive large, habet etiam materiam dictam metaphorice sive large. Bationes autem, quas assignant, quare aliquando dicitur, quod in angelis non est materia, non sunt sufficientes, quia secundum tres primas rationes ita bene posset dici, quod in corporibus caelestibus hon esset materia. Quia materia ipsorum non est similis materiae corporali magis usitatae, quae est materia generabilium et corruptibilium. Convenit etiam tantum cum sua forma, quod illa corpora a Commentatore creduntur pura forma. Tota etiam materiae ipsorum potentia quietatur per suam formam. Quarta autem ratio, quam assignant, quare aliquando dicatur an­ gelus non habere materiam a, quia eius operatio per illam materiam cum

·· 17 va

a materiam: est add. B. 1 A ristoteles , De Generatione et Corruptione, I, 6. 322 b 30-31. 2 A verroes, De Substantia Orbis, 6. Venetiis 1550, IX , f. 6 va, 33 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

132

ARTICULUS 10

tota sit a forma absorpta non impeditur, videtur inconveniens. Quia cum materia de se et per se habeat impedire intellectualem operationem, non potest dici, quod propter hoc non impediatur, quia est absorpta a forma, nisi intelligatur sic absorpta, quod amittat rationem materiae et trans­ eat in rationem formae, et tunc necesse est dicere, quod in angelo non sit materia nisi aequivoce. Et cum hoc videatur impossibile, convenien­ tius est dicere, quod in angelo non sit materia, quam ponere materiam fieri formam, quia hoc est dicere, quod unum oppositorum flat aliud et fiat es; alio, quod est contra rationem et contra auctoritatem Philosophi in 1° Physicorum 1. Besponsiones etiam, quas dant ad rationem- ponendi, nec habent exsistentiam nec apparentiam. Quia quod dicunt primo, quod materia angeli cum sit spiritualis, non distinguitur divisioni sed numero, sicut cum unus punctus fit duo, et quod non dicunt, quod corporalium et spi­ ritualium sunt una materia sed alia, quia spiritualium est spiritualis et corporalium corporalis, multipliciter deficit. < Deficit > quantum ad hoc, quod dicunt aliquam materiam esse spiritualem, sicut supra pro­ batum est, cum; spiritualitas nihil aliud sit realiter quam actualitas, ponere materiam spiritualem est ponere materiam formam. Deficit etiam, in hoc, quod dicit, quod distinguitur non divisione sed numero. Quia aut ipsi accipiunt divisionem prout est species quanti­ tatis, aut secundum quod consequitur unitatem, quae convertitur cum ente. Si accipiunt primo modo, cum talis numerus causetur ex divisione continui, necesse est materiam illam, penes quam ipsi ponunt angelos numerari, esse quantitati subiectam et esse corpoream, et sic necesse est, quod ponant illud quod negant. Si autem accipiunt numerum, qui consurgit ex replicatione unius, quod cum ente convertitur, cum ab eodem res habeat esse et unitatem talem, et esse sit a forma, propter illum numerum, non oportet ponere materiam in angelis, quia talis nu­ meri non potest esse principium, sed forma. •Tertio deficit in solutione, quam ponunt dicentes, quod illa materia est sicut quando unus punctus fit duo. Impossibile est enim, quod unus punctus fiat duo, quia numquam ab aliquo uno possunt fieri plura rea­ liter nisi per divisionem. Punctus autem, cum partem non habeat, non potest dividi. 'Undo numquam unus punctus potest fieri duo realiter. Potest tamen fieri plures imaginatione, propter respectum ad diversa, sicut centrum circuli, quamvis sit unum realiter, tamen consideratur nt plures secundum pluralitatem linearum procedentium ab ipso ad cir­ cumferentiam. TJnde actu est unum, consideratione et virtute plura, quia ab uno et eodem puncto secundum rem; possunt procedere plures lineae, et plures lineae possunt terminari ad unum punctum. Eon ergo potest unus punctus fieri duo, nisi valde improprie, sicut facto uno poi. i 7 vb stea fiat aliud. Sed tunc quod prius erat / unum, per factionem alterius

1 A ristoteles , Physica, I, 5, 188 a 27.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U TR U M ANGELI SINT COMPOSITI EX MATERIA ET FORMA

133

factum est duo, ita quod, cum non posset dici prius nisi unus punctus est, nunc dici possit, quod sunt duo. Sed si punctus non haberet situm, talis connumeratio duorum punctorum esset sicut connumeratio duarum rerum specie differentium, sicut-si facto angelo fleret bomo, posset dici, quod una substantia esset facta duae. Ad talis autem numeri distinctio­ nem non requiritur materia, quia sicut habetur ex VIII0 Metaphysicae 1, in his, quae non habent materiam neque immaterialem neque sensibilem, unumquodque eorum statim est unum illud, quod est per essentiam suam. Quod etiam ipsi dicunt ad- secundum, quod non est verum, quod mo­ dus operationis rei sit secundum substantiam ipsius, patet esse falsum. Quia cum substantia rei et operatio ipsius se habeant ad invicem sicut causa et effectus, eo quod operatio est finis substantiae rei, dicente P hi­ losopho 2, quod res est propter suam operationem, et substantia est principium effectivum operationis, eo quod operationes sunt supposi­ torum, necessario oportet, quod operatio sit proportionata substantiae, et substantia operationi. Unde impossibile est, quod substantia immate­ rialis habeat operationem materialem materialiter exercitam, nisi me­ diante materia, et quod materialis habeat operationem immaterialem^ Est autem hic advertendum, quod sicut iam dictum est, cum sub­ stantia rei ordinetur ad operationem, secundum diversitatem operatio­ num materialium et immaterialium oportet ponere diversitatem rerum in materialitate et in immaterialitate. Unde sciendum est, quod opera­ tionum quaedam sunt omnino materiales et naturales, quae sunt cum motu et transmutatione , et exercentur mediantibus qualitatibus activis et passivis; et harum principia sunt formae omnino materiales. Quaedam autem sunt operationes, quae aliqualiter transcendunt naturam, sicut operationes, quarum principia sunt in operantibus, quae fiunt tamen mediantibus qualitatibus activis et passivis, sicut opera animae vegetativae. Quae si fiant per organum corporeum et virtute qualitatis cor­ poreae, tamen in hoc supergreditur operationem naturae, quia sunt a principio intrinseco, aliaium autem formarum motiones sunt a principio extrinseco. Quaedam autem sunt operationes, quae etsi fiant per orga­ num corporeum, non tamen fiunt per qualitates corporeas, cuiusmodi sunt operationes animae sensitivae. Quamvis enim ad bonam disposi­ tionem organi, quo mediante huiusmodi operationes exercentur, requi­ ratur debita proportio qualitatum activarum et passivarum, ipsa tamen operatio non fit virtute talium qualitatum. Sunt etiam quaedam aliae operationes, quae nec per virtutes exercentur corporeas, nec mediante organo corporeo. Et harum triplex < est > differentia: Quia quaedam sunt, quae exercentur mediante specie a rebus accepta, qualis est operatio animae humanae, quae in principio est sicut tabula rasa, in qua nihil est scriptum, quam ut exerceat operationem suam oportet pingi speciebus intelligibilibus rerum materialium. Quod quia fieri non potest nisi 1 A ristoteles , Metaphysica, V i l i (H), 6. 1045 a 36-b 1. 1 Aristoteles , Meteora, IV, 12. 390 a 10.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

134

ARTICULUS 1 0

mediantibus sensibus, qui sunt virtutes organicae, buiusmodi operatio, etsi non exerceatur per organum corporeum, sine ipso tamen in vita ista exerceri non potest, et ideo modum habet quendam materialium ope­ rationum. Aliud autem genus intellectivae operationis est, quae exerce­ tur quidem per species differentes ab ipso intellectu non tamen a rebus acceptas, sed ipsi intellectui concreatas. Et ista est operatio intellectus angelici, quae etsi non fiat per organum nec aliquo modo ab organo de­ pendeat, tamen non est idem quod ipsa substantia angeli. Tertia opera­ tio intellectiva est divina, quae nec per organum fit, nec per speciem dif­ ferentem ab ipso intellectu, in que est idem intelligens et intellectum et intelligere et medium intelligendi. Ex quo patet manifeste, quod sicut dictum est, et operatio rei est secundum naturam substantiae eius, et substantia est secundum exigentiam operationis. Unde illud, quod ipsi inducunt ad reprobandam et falsiflcandam re­ gulam istam de anima sensitiva, quae cum sit totaliter alligata materiae, tamen recipit species sensibiles sine materia, patet omnino esse frivolum. Quia si ipsi dicunt animam sensitivam et partes eius esse ita omnino al­ ligatam materiae sicut sunt aliae formae inferioris ordinis, quod videtur sonare adverbium ‘ totaliter ’ , falsum dicunt, quia ex hoc sequitur, quod aut nulla res aliquid sentiat, aut quod omnia habeant sensum, quorum utrumque falsum est. Si autem dicant totaliter esse alligatam materiae quia non potest esse vel subsistere sine materia, verum dicunt, sed non facit ad propositum, quia sicut non potest esse sine materia, ita nec ope­ rari sine materia. Quamvis enim recipiat species sensibiles sine materia, non tamen recipit quantum ad sensus exteriores nisi praesente materia, nec quantum ad interiores sine materialibus conditionibus, quod sufficit ad probandam materialitatema substantiae eius. Εχ hoc enim quod habet aliquam elevationem super alias formas materiales secundum na­ turam suae speciei, sequitur etiam, quod habeat etiam aliquas opera­ tiones magis immateriales quam aliae formae naturales. Ex hoc ergo quod non est simpliciter elevata super materiam, non potest aliquid f. is ra operari nisi ad prae- / sentiam materiae vel cum conditionibus materia­ libus. Ex quo patet, quod praedicta regula, qua dicitur modus opera­ tionis est secundum modum substantiae, per inductam instantiam falsificari non potest, quia illud ‘ secundum ’ dicit similitudinem proportio­ nis non aequalitatis. Propter quod non oportet, quod eandem vel aequa­ lem habeant abstractionem sive immaterialitatem operans et operatio et medium operationis, sed proportionalem, ut tam operans sive forma, quae est principium operationis, quam ipsum medium tantum habeant de immaterialitate, quantum requirit operatio, ad quam ordinantur, et e converso talis sit operatio, qualem patitur natura operantis. Vel po­ test dici, quod licet recipiat species rerum sensibilium sine materia ipsa­ rum, non tamen recipit sine materia sui ipsius, quia species illae reci­ piuntur in organo corporali, quod concernit materiam. a materialitatem: immaterialitatem B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

tJTRIJM ANGELI SINT COMPOSITI EX MATERIA ET FORMA

135

Quod etiam, ipsi inducunt de anima rationali, quod cum ipsa sit quid particulare, recipit tamen formas universales, non falsifient praedictam regulam, quia licet anima non sit quid universale in praedicando, habet tamen quandam, universalitatem sive quendam universalitatis modum in operando et causando. TJnde dicit P h il o s o p h u s in I I I 0 De Anima 1, quod omnia, quae sunt, quodammodo est anima, sive quantum ad hoc quod est omnia fieri per intellectum possibilem, sive quantum ad hoc quod est omnia facere per intellectum agentem. Vel potest dici, quod forma illa licet sit universalis quantum ad praesentationem, non est tamen universalis quantum ad essentialem eius rationem, qua dicitur, quod universale est quod de pluribus praedicari potest. Et similiter anima, quamvis sit quid particulare quantum ad naturalem conditionem, est tamen quodammodo universalis quantum ad cognitionem. Vel dici potest brevius, quod cum comparatio fiat in praedicta regula de substan­ tia ad operationem, et ipsi dent instantiam de medio operandi sive de obiecto, eorum instantia nihil valet. Unde cum omnes solutiones, quas ad praedictam rationem inducunt, super falsa instantia fundetur, patet quod non solvunt. Unde quod quasi concludendo subiungunt, quod sicut potentiae sen­ sitivae, quamvis sint materiales, possunt recipere intentiones rerum ma­ terialium sine materia, sic intèllectiva, quamvis sit perfectio materiae spiritualis, potést recipere formas omnino abstractas a materia et a ma­ terialibus conditionibus, est etiam falsum, quia potentiae sensitivae non recipiunt species rerum immaterialium simpliciter sine materia, sicut dictum est; quia etsi recipiant sine materia ipsorum sensibilium, non tamen recipiunt sine materia, cuius potentiae ipsae sunt perfectiones. Propter quod etiam species ipsae sunt singulares et non possunt esse principium nisi cognitionis singularis. Unde probat A v ic e n n a in VI° De Naturalibus 1 2, quod habent determinatum situm et locum et quanti­ tatem in organo, in quo describuntur. Et ideo, si materia spiritualis, quam isti dicunt esse in angelo et in anima, esset proprie materia, impos­ sibile esset, quod in angeio vel in anima essent formae universales et simpliciter abstractae. Immo, ut videtur, magis essent singulares quam species, quae recipiuntur in virtute sensitiva asini vel equi vel cuiuscumque alterius animalis. Quia cum secundum istos in animabus aliorum ani­ malium non sit huiusmodi materia spiritualis, ut probabitur, magis immediate se haberent ad materiam species in intellectu receptae sive angelico sive humano quam species receptae in imagination e vel sensu asini, et per consequens essent magis singulares et minus abstractae, cum forma, quanto est magis immediata materiae, magis est indivi­ dua. Quod autem in animabus aliorum animalium non sit huiusmodi materia spiritualis, patet. Quia aut animae illae essent per se subsistentes,

1 Aristoteles , De Anima, III, 5. 430 a 14-15. 2 A vigenna , De Anima {VI. Natural.), II, 2. Venetiis 1508, f. 6 vb.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

136

ARTICULUS 1 0

quod est falsum, aut oporteret, quod materia inveniretur in aliis formis etiam non per se subsistentibus. Quod si esset verum, necessario in for­ mis et in materiis abiretur in infinitum, quod non solum est inconve­ niens, sed etiam impossibile. Nec valet ad huius rationis evasionema si dicatur, quod materia, cuius anima sensitiva est actus vel forma, est corporalis, et ideo species in ea recepta est singularis et situalis, materia autem, cuius forma est intellectus, est spiritualis, et propter hoc potest in ea recipi forma uni­ versalis. Quia illa materia, cum sit secundum eos principium individuationis substantiae angeli et animae, sicut patet per hoc, quod per talem materiam ipsi probant plures angelos numero differentes esse sub eadem specie, impossibile est, quod in illa materia aliquid recipiatur nisi indif. is rb viduatum et individualiter. Nullum autem individuum vel individu aliter acceptum potest esse principium universalis cognitionis. Ex hoc etiam patet, / quod alia solutio, quam ipsi inducunt, quod licet species, per quas angeli intelligunt res naturales, sint immateriales, similitudines tamen sunt rerum materialium, et propter hoc sicut non est inconveniens, quod in rebus spiritualibus sint species rerum materia­ lium, ita non est inconveniens, quod in re spirituali, quae est anima, re­ cipiatur materia spiritualis, nihil valet. Quia si ipsi ponant materiam spi­ ritualem in anima secundum esse intelligibile tantum, sicut nos ponimus similitudines rerum materialium in angelis, sic nos negamus materiam esse in anima sicut obiectum cognitionis. Quia licet materia de se et per se non sit cognoscibilis, cognoscitur tamen per analogiam ad formam. Et ideo, cum cognitum oporteat esse in cognoscente aliquo modo sicut materia est in intellectu ut obiectum, non ut pars essentiae ipsius sive sicut subiectum sustentationis ipsius. Si autem per hoc, quod species rerum materialium eo quod sunt spirituales recipi possunt in re spiri­ tuali obiective sive in ratione medii, ipsi volunt ostendere, quod non est inconveniens, quod in spirituali sit materia quantumcumque spiri­ tualis subiective sive in ratione fundamenti et partis, patet, quod simi­ litudo claudicat. Quia prima receptio non facit compositionem nec inducit imperfectionem nec tollit rationem intellectualitatis vel intelligibilitatis -angelo vel animae. Secunda autem et compositionem facit et imperfectio­ nem, et tollit angelo et animae intelligibilitatis et intellectualitatis ra­ tionem, sicut probatum est supra. Quod etiam ipsi dicunt ad auctoritatem Dionysii, patet esse frivo­ lum et irrationabile, quia ex eorum solutione sequitur angelos esse sim­ pliciter corporales sive corporeos. Quia quod per solum respectum ad aliud est incorporeum, simpliciter est corporeum, sicut illud, quod est frigidum solum per comparationem ad ignem, est simpliciter calidum. Dicere autem angelos esse corporeos est contra omnem doctrinam sancto­ rum et doctorum et totius Ecclesiae. a evasionis rationem B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 11 >

( Utrum sint plures angeli eiusdem speciei >. Undecimum, quod ipsi impugnare nituntur, est illud, quod venera­ bilis doctor dicit 50a quaestione, articulo 4°, de distinctione angelorum. Dicit enim, quod angeli non solum diversarum bierarchiarum vel ordi­ num, sed etiam eiusdem ordinis distinguuntur ab invicem secundum speciem, ita quod impossibile est, quod sint duo angeli eiusdem speciei. Et huius rationem assignat, quam ipsi tangunt. Dicit enim, quod ea, quae conveniunt in specie et differunt secundum numerum, sunt unum in forma et distinguuntur secundum materiam. Unde cum angeli non sint compositi ex materia et forma, sicut supra ostensum est, sequitur, quod impossibile est esse duos angelos unius speciei, sicut impossibile esset, quod essènt plures albedinës separatae, cum albedines non sint plures, nisi secundum quod sunt in pluribus subiectis. Et addit, quod etiam si in:angelis esset materia, non possent esse plures eiusdem speciei, quia tunc materia esset principium distinctionis eorum, non quidem se­ cundum divisionem quantitatis, cum sint incorporei, sed secundum di­ versitatem potentiarum, quae causât diversitatem generis. Et hanc po­ sitionem confirmat per dictum Philosophi et Dionysii; Quia dicit Ph i ­ losophus x, quod in his, quae sunt eiusdem speciei, non est invenire prius et posterius. D ionysius 2 autem dicit, quod in angelis eiusdem ordinis sunt primi, medii et ultimi. Hoc idem ipse dicit 75a quaestione eiusdem partis, articulo ultimo. Hanc positionem veritatis adversarii dicunt videri contrariam fidei catholicae, quia secündum eos derogat divinae potentiae. Quia cum unitas vel pluralitas sive multiplicatio angelorum quaecumque non sit operatio naturae sed potentiae divinae, dicere, quod impossibile est esse duos angelos eiusdem speciei, est dicere, quod Deus non potest hoc facere vel fecisse, ut videtur, quod est condemnatum per episcopum Parisiensem et magistros 3.1 3 2 1 A ristoteles, Metaphysica, III (B), 3. 999 a 12. 2 Ps. D ionysius , De Caelesti Hierarchia, IV, 3. PG 3, 181 A-B. 3 Art. 81 damnatus a. 1277 a Stephano Tempier. Ed. Mandonnet, n. 43, p. 179.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

140

ARTICULUS 1 1

et quoddam necessarie esse, tam propter separationem a materia quam propter indifferentiam esse a supposito. Unde ponendo plura separata a materia et ipse posuit plures deos et plura necessarie esse, quod est omnino impossibile ». Unde dicunt isti, quod « non est mirum, si Philosophus posuit, quod in formis < separatis > in una specie non est nisi unum individuum, quia hoc de necessitate sequitur, non ex illo, quod falso posuit non esse plura individua sub eadem specie nisi per materiam, quam ex alio sacrilego, quod tamquam sacrilegus posuit, quod scilicet quaelibet earum deus quodammodo sit et quodammodo necesse est esse ». Et ideo quasi invehentes contra huius positionis defensores, quod ipsi « volunt sequi Philosophum in hoc concludentem, quod in formis se­ paratis sub una specie non potest esse nisi unum individuum, necesse est ut eum sequantur non tam in antecedente primo, quod propter de­ fectum materiae non sint plura individua sub üna specie, quain in ante­ cedente secundo, quod quaelibet earum sit deus quidam et quoddam ne.cesse esse, in quo non differunt essentia et esse, et suppositum èt exsi­ stentia. Aut si negant hoc primum antecedens et ponant secundum, quod formae separatae sint essentiae creabiles et nihil de se nisi solum essen­ tiae in intellectu divino exsistentes ab aeterno sicut essentiae aliarum creaturarum, quod extra intentionem essentiae earum ut sunt essentiae absolutae sit intentio suppositi, subsistentiae et exsistentiae, necesse habent ponere,-quod quaelibet earum sit multiplicabilis per plura sup­ posita. Tamen si non multiplicantur actu, tamen actu multiplicari pos­ sunt, quia in hoc non est defectus nisi ex parte materiae, quia nullam habent ». Unde dicunt, quod si Philosophus aliquam essentiam creaturae im­ materialem posuisset, < posuisset > eam multiplicabilem quantum est de se, numquam tamen actu multiplicatam propter defectum materiae, per quam habet fleri secundum eum huiusmodi multiplicatio, f. is vb « Εχ hac autem positione sequuntur, sicut isti d cunt, duo / maxima inconvenientia: Unum est, quod aliquid < esset > in potentia et in fun­ damento naturae, scilicet possibilitas multiplicationis per plura suppo­ sita, et numquam per quodcumque agens possit deduci ad actum, et ita esset ibi frustra, quod est contra Commentatorem , Super principium Metaphysicae1, qui dicit, quod in fundamento naturae nihil est otiosum, et hoc ab omnibus est concessum. Ex quo, sicut isti dicunt, planissime patet, quod Philosophus nullam formam creaturae posuit esse formam separatam nec aliquam formam separatam creaturam, sed naturam quandam divinam. Quia si posuit eam creaturam, quocumque modo fuisset separata, quia non esset suum esse, necesse fuisset, quod ipse posuisset eam multiplicabilem. Et cum ipse non ponat eam posse mul­ tiplicari nisi pér materiam, posuisset aliquid otiosum in fundamento naturae. 1 A verroes,

In IIm Metaphysicae,

com . 1; V i l i , f. 28 K -L .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SINT PLURES ANGELI EIUSDEM SPECIEI

141

« Secundum inconveniens, ut isti dicunt, est, quod aliquid esset pos­ sibile in fundamento naturae, quod non posset reduci in actum per vir­ tutem infinitam creatoris, et sic sequeretur, quod non esset Vere omnibus omnipotens, quia non posset agere quidquid ex parte rei possibile esset fieri. Et quia aliqui forte dicerent ad evasionem huius inconvenientis, quod hoc non sequitur, quia hoc non est possibile completa possibili­ tate, eo quod ad hoc, quod forma sit possibilis multiplicari perfecta pos­ sibilitate ad actum reducibili, requiritur, quod ipsa sit ad materiam pos­ sibilis, et quod possibile sit materiam esse eius susceptibilem. Et ideo, cum huiusmodi forma non sit possibilis ad materiam, quia nulla potest esse susceptibilis, ipsa quantum est de se est multiplicabilis possibilitate incompleta et non est defectus a potentia completa nisi a parte mate­ riae, sine qua secundum ipsum multiplicari non potest. Et sic Deus, quantum est ex parte sui, bene posset illam potentiam ad actum redu­ cere, si esset completa possibilitas rei susceptibilis,'et hoc non derogat divinae potentiae, sicut quod non potest facere id, de quo in rerum na­ tura non est potentia aliqua, et ita fieri omnino non potest. Dicunt, quod in hac responsione includitur unum inconveniens, et supponitur unum falsum. Inconveniens, quod includitur, est, quod possibilitas multipli­ candi saltem incompleta esset in natura praedictae formae et esset otiose, quod est inconveniens non solum quoad potentiam completam, sed etiam incompletam, quia nihil omnino otiosum debet esse in fundamento na­ turae, quin saltem per divinam potentiam et sapientiam ad finem suum debitum sit ordinabile. Falsum Vero, quod ibi supponitur, ut dicunt, est, quod non potest esse formae multiplicatio nisi per materiam, cum possit fieri per rationem suppositi et subsistentiae, quam non habet es­ sentia formae de sé, sed sumit eam ab alio ut ab efficiente, a quo potest illam sumere ab omni materia quantum est de se. Unde potest unius et eiusdem essentiae fieri multiplicatio et diversificatio per plura supposita, ut iam dictum est. Unde sicut positio ista damnata est inter articulos a ab episcopo Parisiensi damnatos, quorum unus dicit1, « quod Deus non potest multiplicare plura individua sub una specie < sine materia > ». Alius 1 2, « quod formae non recipiunt divisionem nisi per materiam », quod,' sicut ibidem dicitur, est « error, nisi ihtelligatur de formis eductis de potentia materiae ». Tertius 3, « quod quia intelligentiae non habent materiam, Deus non potest facere plures unius speciei ». Ex hoc ulterius concludunt isti, quod « errant qui ponunt in angelis materiam, ut per materiae divisionem ponant in angelis distinctionem plurium sub eadem specie, quasi individuatio illa fieri non possit, cuius a articulos: nuper add. V.

1 Art. 96 damnatus a. 1277 a Stephano Tempter ep. Paris. Ed. Mandonnet, n. 42, p. 179. 2 Art. 191, ibid. η. 110, p. 184. 3 Art. 81, ibid. η. 43, p. 179. ■

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

144

ARTICULUS 1 1

tur inconveniens, tum propter imperfectionem et diminutionem naturae angelicae, quae secundum Commentatorem 1 videtur esse causa, quare in aliquibus speciebus inveniuntur plura uno, et propter amicitiam et iocundam societatem, quae debet esse inter angelos, non tamen dicunt hòc esse contra fidem. Secundum, quod dicit ista positio, est, quod non solum non sunt plures, sed nec possibile est esse plures. Et dicunt isti hoc esse contra fidem, quia ex hoc sequitur, quod angelus sit sua singu­ laritas, quod est proprium solius essentiae divinae, et quia videtur hoc derogare divinae potentiae, cuius opus est productio angelorum. Ideo hoc dicunt esse damnatum in articulis superius positis. Sed quod primum nullo modo sit inconveniens, immo sit rationabiliter dictum, potest ostendi ex iisdem principiis, ex quibus procedunt huius positionis impugnatores. Dicunt enim, et est verum, quod in operibus naturae secundum naturalem ordinem operantis nihil potest esse super­ fluum, quia hoc esset vanum et otiosum, quod nullo modo potest esse, sicut isti dicunt. Cum ergo multo minus possit esse superfluum aliquid in operibus divinis immediate a Deo procedentibus, sicut procedunt angeli, quama in operibus naturae, et in rebus incorruptibilibus, sicut ostensum est supra, ita bene manifestetur et communicetur divina bo­ nitas, quae est finis productionis creaturarum, per productionem unius individui sub una specie sicut per productionem plurium, non videtur irrationabiliter dictum, quod plures angeli non sint sub una specie, etiamsi possibile sit, sicut isti dicunt, nisi nos velimus in operibus divinis ponere aliquid superfluum, quod est inconveniens. Et si vellemus, per istum modum possemus evadere etiam illud, quod ipsi afguunt ex secundo dicto, quod impossibile est esse duos angelos sub eadem specie, dicendo, quod hoc non dicitur impossibile quidem ex f. 19 rb natura rei'factibilis, sed ex inconvenienti quidem sequitur, / quod sci­ licet in operibus divinis esset aliquid superfluum, quia secundum A n SÈLMUM 2 minimum inconveniens Deo est impossibile. Unde hanc viam sequendo, nec sequeretur, quod angelus esset sua singularitas, nec in aliquo potentiae divinae derogaretur, quia diceretur impossibile, quia non convenit, sicut dicit A ugustinus 3, quod Filius dicitur non generare, < non > quia non possit, sed quia non oportet. Nec in aliquem articu­ lum incideremus. Et tunc ad rationem Commentatoris de diminutione et imperfectione, quae est causa multitudinis individuorum, esset dicendum, quod intelligit non de quacumque diminutione, quia tunc cum quaelibet creatura a quam: mg.1 3 2

1 A verroes , In I m De Caelo, com. 4. V, f. 4 H. 2 Anselmus, Monologion, 15. Ed. Schmitt, I, 28. 3 A ugustinus, Contra Maximum Arianorum Episcopum, Π , 12, 3* PL 42, 768. Cf. Petrus L ombardus, Sent., I, 7, 1. Quaracchi 1916, I, 54.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SINT PLURES ANGELI EIUSDEM SPECIEI

145

sit aliqualiter diminuta et imperfecta, sequeretur, quod sub qualibet specie essent plura individua, quod patet esse falsum in sole et luna, sed de diminutione et imperfectione in specie, quando in uno individuo non continetur quidquid pertinet ad perfectionem, speciei, sieut in rebus naturalibus, ad quarum speciem requiritur materia, et quodlibet indi­ viduum, in quo non continetur tota materia possibilis ad illam formam, dicitur imperfectum et· diminutum. Propter quod etiam dicit P h il o s o ­ p h u s 1, quod si homo constaret ex omnibus carnibus et omnibus ossibus, non esset nisi unus homo. Unde cum talis imperfectio non sit in angelis, quia quilibet angelus habet quidquid pertinet ad perfectionem suae speciei, non oportet, quod angeli : multiplicentur secundum numerum. Ad illud autem, quod dicunt de amicitia et.societate angelorum, di­ cendum, quod propter differentiam secundum speciem non tollitur ami­ citia et iocunditas societatis, si utraque species apta est ad amicitiam. Quod patet ex hoc, quod inter angelos et homines potest esse amicitia sive dilectio amicitiae et iocunda societas, quamvis sint diversarum specierum. Licet autem praedictus modus respondendi sit satis bonus ad eva­ dendum inconvenientia inducta contra positionem, et videatur responsio ad hominem,- et per hoc rudiores salvare possint positionem, non tamen sufficit ad excusationem ponentis, quia ista non videtur fuisse intentio eius, sicut patet ex rationibus ponendi, quas assignat, quae omnes fun­ dantur super immaterialitate et incorporeitate angelorum. Et ideo, tam­ quam ex principio redeundo, ostendendum est, quod etiam positio ista secundum intentionem ponentis nec debet nec potest rationabiliter im­ pugnari. . Et quia veritas primi, quod dicit haec positio, quod' non sunt plures angeli sub una specie, videtur fundari super secundo, scilicet quod hoc non sit possibile, idcirco considerandum est, quomodo hoc dictum possit habere veritatem absque aliquo inconvenientium, quae superius assignata sunt, et per consequens absque hoc, quod defendens incidat in canonem latae sententiae.· Ad hoc. autem videndum oportet scire, quod secundum regulam P h i ­ losophi 1 2, si unum oppositorum dicitur multipliciter, et reliquum. Sicut enim possibile dicitur multipliciter, ita et impossibile. Dicitur enim impos­ sibile simpliciter et secundum quid. Impossibile simpliciter dicitur du­ pliciter: Uno modo, secundum quod simpliciter tale dicitur, quod omni­ bus modis et quacumque suppositione facta est tale. Et sic omne illud, quod implicat contradictionem vel aliquid, ad quod sequitur implicatio vel verificatio contradictionis, est impossibile. Et istud dicitur impos­ sibile primo et . per se, quia quod sit impossibile non habet, ab alio, et quacumque suppositione facta semper est impossibile. Alio modo dicitur impossibile simpliciter, secundum quod simpliciter dicitur aliquid _tale

1 A r is t o t e l e s , 2 A r is t o t e l e s ,

De Caelo, I, 9. 278 a 33-35. Metaphysica, X (I), 3. 1054 b 14.

12. —- Apologeticum Veritatis contra corruptorium .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

f 146

f.

19 va

A K T icu L T js 1 1

sine aliqua additione, quamvis secundum aliquam considerationem vel suppositionem possit esse non tale. Sicut nos dicimus, quod esse eclipsim solis luna exsistente in oppositione eius est simpliciter impossibile, quam­ vis relatum ad divinain potentiam vel voluntatem sit possibile et factum fuerit in passione Christi. Secundum hanc ergo duplicem acceptionem impossibilis, hoc quod dicitur, quod impossibile est esse duos angelos vel plures unius speciei, potest habere duplicem intellectum: Uno modo ut intelligatur de prima impossibilitate et sic bene posset concludi, quod Deus non posset hoc facere. Sed qui hoc Parisius defenderet, incideret in canonem latae sententiae, si tamen simplex excommunicatio sine forma constitu­ tionis ligat post mortem ferentis sententiam, nisi confirmetur vel reno­ vetur per successorem1. Et forte nisi esset propter periculum excommu­ nicationis, hoc posset propter implicatam contradictionem absque omni inconvenienti sustineri. Hoc tamen non dico nec assero nec etiam dico negandum propter aliqua inconvenientia, quae adhuc sint assignata. Quia illud, < quod > dicitur < de > identitate suppositi et naturae, ex hoc non sequitur, quia quantumcumque nos ponamus, quod non est possibile plures angelos esse sub una specie nec posse multiplicari, propter hoc non sequitur quod angeli essentia sit suum suppositum vel suum esse, quia nec unitas individui tollit differentiam essentiae et suppositi, nec differentia esse et essentiae est causa multiplicationis individuorum sub una specie, sicut patet in materialibus, in quibus non est nisi unum in­ dividuum sub una specie. Per hoc etiam in nullo derogatur divinae potentiae, quia hoc non esset ex defectu potentiae / in ipso, sicut forte illi intelligebant, contra quos lata est praedicta sententia, sed ex defectu possibilitatis ex parte factibilis. Unde sicut nos sine diminutione Vel iniuria divinae potentiae dicimus, quod ipse non potest contradictoria Verificare, non quia sit defectus potentiae in ipso, sed quia illud non ca­ dit sub distributione huiusmodi signi *omnis ’, cum sit nihil, ita forte posset dici, quod per hoc in nullo derogatur divinae potentiae, quia, sicut dictum est, hoc esset solum ex defectu possibilitatis ex parte rei flendae. Sed quia per istum modum ponendi non videretur quis sententiam excommunicationis vitare, ideo dicendum est, quod quando dicitur, quod impossibile est duos vel plures angelos esse eiusdem speciei, intelligitur de secundo modo impossibilitatis, quo aliquid dicitur impossibile in se et secundum se consideratum, quamvis relatum ad divinam potentiam fieri possit vel esse, sicut si ego dicerem, quod hominem secundum se et secundum naturam suam consideratum impossibile est volare, quamvis relatum ad divinam potentiam non sit impossibile. Et isfa forte fuit intentio fratris fi hornae, nec eam quisquam, ut

1 Cf. Glossa ordinaria ad Decretales Gregorii I X , 1. V, tit. 39, c. 21 : « A nobis », ad verba: « Non nisi subditi ». Lugduni 1554, 173Q.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SINT PLUSES ANGELI EIUSDEM SPECIEI

347

verbis A ugustini, Super Genesim ad litteram1, libro II0, capitulo 2°, utar, ita refellere debet; ut dicat secundum omnipotentiam Dei, ciii pos­ sibilia cuncta sunt, oportere nos credere plures esse sub una specie, quia nunc, quemadmodum Deus instituit naturas angelorum nos convenit quaerere, non quid in eis vel es: eis ad miraculum potentiae suae velit operari. Unde sicut secundum eum multi sine nota erroris dixerunt na­ turam aquarum sine ulla distinctione super sidereum caelum esse non posse, quia sic habent ordinatum pondus suum, ut vel super terram flui­ tent vel in aere terris proximo vaporaliter ferantur, ita.sine alicuius ve­ ritatis praeiudicio potest dici plures angelos eiusdem speciei esse non posse, quia sic habent ordinatam naturam propter immaterialitatem suam, quia sicut dicit P hilosophus in VIII0 Metaphysical 1 2, statim ut sunt, unum sunt, et ideo per plura dividi non possunt. Unde sicut ha­ bito respectu ad naturam aquarum impossibile est, quod supra caelum sidereum sint aquae, ita habito respectu ad ipsam naturam angelicam impossibile est esse plures angelos unius speciei. Posito enim quod angeli sint formae simplices per se subsistentes, sicut forinae per se debetur esse, ita sibi debetur unum esse, quia ens et unum convertuntur. Et sicut .impossibile est aliquod singulare in plura multiplicari, ita impos­ sibile est naturam angelicam per plura individua distingui, quia licet ipsa non sit sua singularitas, ut infra patebit, ipsam tamen concomitatur natura singularitatis ex eo, quod sicut dictum est, quilibet angelus colligit in se quidquid est de perfectione suae speciei. Et ideo secundum se considerata natura angelica, non potest per plura individua multipli­ cari, quia sicut dicit Commentator 3, et sicut isti allegant, causa, quare aliquid invenitur plus quam unum, est diminutio et imperfectio non quae­ cumque, quia sic, cum a in qualibet specie cuiuslibet creaturae invenitur aliqua diminutio et imperfectio, sequeretur,; quod in aliqua specie crea­ turae non posset esse unum tantum individuum, cuius contrarium isti concedunt de corporibus caelestibus, sed diminutio eorum, quae spectant ad speciei perfectionem b. Et quia causa cuiuslibet diminutionis et imper­ fectionis eorum, quae sunt de perfectione rei, est materia, propter hoc Philosophus 4 causam multiplicationis individuorum, in una specie po­ suit materiam. Quod autem formae per se debeatur esse, patet ex hoc, quia omne esse est a forma, et ideo forma, licet ab alio habeat esse ef­ fective, formaliter tamen non habet esse ab alio quam a se. Si enim ha­ beret esse ab alia forma, esset abire in infinitum, Quod autem aliquae formae sunt, quae per se non subsistunt, non contingit ex hoc quod fora cum: mg.

b sed... perfectionem: mg.

1 Augustinus, De Genesi ad Litteram, II, 4, 7-5, 9. PL 34, 265-267. 2 A ristoteles, Metaphysiea, V III (H), 6. 1045 a 36-b 1. 3 Averroes, In I m De Caeb, com. 4. V, f. 4 H. * A ristoteles, Metaphysica, X II (A), 8. 1074 a 31-38.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 1 1

150

1, qui dicit, quod in quolibet ordine sunt primi, medii et ultimi. Quod autem nullum haberent ordinem, patet ex hoc, quod ordo in substantiis separatis non attenditur nisi secundum diversos gradus intellectualitatis. Unde si essent plures in eodem gradu, inter eos non esset ordo. Patet ergo ex his, quae dicta sunt, quod positio ista, quae dicit, quod in una specie non est nec esse potest nisi unus angelus, sane intellecta non potest impugnari. Quia, sicut supra dictum est, cum de naturis rerum agitur, est considerandum, non quid de eis possit facere Deus, sed quid natura rerum patiatur. Sicut autem positio ex se non est sufficienter impugnata, ita nec ratio positionis est bene soluta. Falsum enim est quod dicitur, quod ver­ bum Philosophi dicentis, quod inter ea·, quae sunt eiusdem speciei, non est prius et posterius, intelligatur, ut isti dicunt, de priori, per quod con­ stituitur posterius, sicut per genus constituitur species, quia hoc patet lippis et tonsoribus, quod ratio unius particularis non dependet a ratione alterius sicut species dependet a genere, sed intelligatur de priori et po­ steriori secundum diversum gradum perfectionis, qui attenditur secunra dum maiorem et minorem participationem eius, in quo consi- / stit spe­ cies. Nequaquam enim Petrus est magis homo quam Martinus. Quilibet autem angelus est quolibet alio vel magis vel minus intellectualis. Unde cum penes diversum gradum intellectualitatis diversitas speciei in angelis ponatur, necesse est dicere, quod non sunt plures angeli in una specie. Quod autem quolibet angelo quilibet angelus alius sit magis vel minus intellectualis, patet ex hoc, quia secundum beatum D ionysium 2 quilibet angelus illuminat et illuminatur a excepto primo, qui per alium angelum non illuminatur, et ultimo, quii» alium non illuminat, quod non esset Verum, si omnes vel aliqui essent unius speciei. Uec obstat, si dicatur, quod inter homines sunt aliqui illuminantes et aliqui illuminati, quia hoc non est Verum, quod quilibet illuminet et illuminetur. Et praeterea, alia ratio reformat pactum. Quia in hominibus principium intellectivum coniungitur corpori ut forma, et ideo, licet non dependeat simpliciter a corpore, tamen operatio eius dependet a virtu­ tibus quibusdam dependentibus a Corporis complexione, quae salva veri­ tate speciei humanae recipit latitudinem, et ideo secundum diversas complexiones diversi diversimode ad intelligendum disponuntur. Et inde accidit, quod licet unus homo non sit magis homo quam alter logice lo­ quendo, unus tamen in his, quae spectant ad perfectionem operationis specificae, est perfectior alio. In angelis autem quantum ad ea, quae sunt speciei, cum sint immateriales, non est aliqua latitudo, sed tota consistit in uno indivisibili, et ideo quilibet diversus gradus intellectuasium

f.

20

a illuminat et illuminatur: mg.

b ultimo qui: mg.1 2

1 Ps. D ionysius , De Caelesti Hierarchia, X . PG 3, 972-973. 2 Ps. D ionysius , De Caelesti Hierarchia, VII, 3. PG 3, 209 B ; X , 2. PG 3, 273 B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

«Bfssw

UTRUM SINT PLURES ANGELI EIUSDEM SPECIEI

3 51

litatis facit speciem et stat in uno et ideo multiplicari non possunt. Illa enim sola numeraliter secundum suam naturam multiplicari possunt, sicut dictum est supra, quae non continent totum illiid, quod pertinet ad perfectionem speciei*. Et quia sola materialia sunt talia, inde est, quod sola materialia secundum numerum multiplicari possunt, non qui­ dem omnia, sed illa sola, quorum materia tota non continetur sub forma. Quod igitur inducitur contra exemplum, quod ponit de albedine, de diversis albedinibus in sacramento altaris, non est ad propositum tri­ plici ratione: Primo, quia licet sint sine snbiecto mediato, quod'est sub­ stantia, non tamen sine subiecto a immediato, quod est quantitas, quae saltem situ et loco distinguitur ab alia quantitate. Secundo, quia licet modo sint sine subiecto, habent tamen relationem ad subiecta, in quibus fuerunt et inde habent distinctionem. A distinctis enim subiectis sepa­ rata fuerunt, et ideo distinctionem non amittunt. Tertio, quia hoc est per miraculum divinae potentiae, nos autem loquimür de his, quàe in rerum natura considerata fieri possunt. Ad auctoritatem autem Damasceni dicendum, quod aut ipse non in­ tellexit sicut isti dicunt, aut si intellexit, locutus est secundum conside­ rationem divinae omnipotentiae et non secundum quod natura ange­ lica in se consideratur. Nihil enim prohibet aliquid esse impossibile in se et secundum se consideratum, sicut dictum est, quod tamen relatum ad divinam omnipotentiam est possibile, sicut patet secundum Augusti­ num de locatione aquarum super caelum. Yel potest dici, quod Dama­ scenus fuit huiusmodi opinionis, et sua auctoritas non cogit, cum beatus Dionysius, a quo nos habemus quidquid de angelis cognoscimus, vi­ deatur esse contrariae opinionis. Quod'autem dicunt angelos habere materiam, quam irrationabiliter dicatur, si proprie accipiatur materia, patet per id, quod dictum est in ^praecedenti articulo, et ideo multiplicari non oportet. Et quod ipsi dicunt materiam illam non multiplicari per divisionem quantitatis vel diversarum potentiarum, sed per multiplicationem numerabilitatis, sicut cum unus punctus fit duo, frivolum est et inane, quia unus et idem punctus < non > fit duo nisi per divisionem, etsi non sui, tamen alterius, scilicet lineae, sicut et plures fiunt unus per coniunctionem diversarum linearum, quia unus punctus est potentia duo, non per potentiam exsistentem in ipso, sed per potentiam divisibilitatis unius lineae, cuius ipse est terminus. Ad illud, quod postea opponitur, quod omnis forma creata est de se multiplicabilis Vel per materiam, si est forma materialis, vel per supposita, si est immaterialis, dicendum, quod si hoc, quod dicitur ‘ de se ’, intelligatur, quod de ratione omnis creaturae sit posse multiplicari, falsum est. Quia si secundum eos potentiae passivae respondeat sua potentia activa, oporteret, quod omnis creatura per diversa individua multipli-

a mediato.... subiecto: mg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

154

f. 2 0

va

ARTICULUS 1 1

et tales formae non multiplicantur, et tales formae sunt corporum cae­ lestium. Quaedam autem sunt formae, quae non continent totam mate­ riam possibilem ad ipsam, sicut formae rerum corruptibilium, et istae multiplicantur per multiplicationem materiae. Es: quo patet, quod tota ratio multiplicationis et multiplicabilitatis formae est es; dispositione sui cum materia vel ad materiam, linde subtracta omni materia et omni dispositione ad materiam, sicùt necesse est subtrahere in angelis secundum praedeterminata, non est possibile plures angelos esse sub eadem specie. ISTec est verum, quod ipsi dicunt, quod sicut se habet materia ad for­ mam et e converso, ita se habet essentia ad suppositum. Quia suppositum non dicit rem multiplicabilem sed potius incommunicabilem et per con­ sequens immultiplicabilitatem, materia autem de se dicit rem multi­ plicabilem. Unde per hoc, quod essentia recipitur in supposito, non habet multiplicabilitatem, nisi suppositum sit materiale et tali etiam materia, quae non tota contineatur sub forma. Quicquid autem Aristoteles senserit de simplicitate intelligentiarum et singularitate et necessitate / earum, patet, quod supposito hoc solum antecedente, quod ipsae sint immateriales, sicut ipse ponit, sine aliquo inconvenienti nos possumus eum sequi in isto consequenti, quod angeli non possunt per plures differentes numero multiplicari absque eo, quod nos sequamur eum in hoc antecedente, quod angeli sint sua singularitas vel suum esse, et absque eo, quod nos dicamus, quod ipsos esse sit ne­ cesse. ; Et huius ratio est, quia, sicut dietimi est, nec a identitas suppositi et essentiae impedit multiplicationem suppositorum, sicut patet in divinis, nec diversitas essentiae et suppositi est causa multiplicationis individuo­ rum, sicut patet in corporibus caelestibus. Quantumcumque enim dif­ fert essentia ab esse et a supposito, nisi ad actualem exsistentiam essen­ tiae requiratur materia, nec essentia est multiplicabilis, nec esse, nec suppositum. Suppositum enim a supposito differt aut materialiter et formaliter simul, sicut suppositum Socratis et Petri, aut formaliter tan­ tum, sicut suppositum angeli a supposito alterius angeli. In his enim, in quibus differentia suppositorum est materialis, potest esse et est mul­ titudo individuorum sub una specie. In his autem, in quibus supposita differunt formaliter tantum, non potest esse quantum est de se multitudo individuorum, quia formalis differentia facit differentiam in specie. Quod ergo dicunt, quod quaelibet essentia, quae est forma sola sine dispositione ad: suppositum, potést esse in diversis suppositis, est simpli­ citer et absolute falsum. Quia sicut formarum, ut patet per supradicta, quaedam sunt, quae habent dispositionem ad materiam indeterminatam, ut mathematica, quaedam, quae habent dispositionem ad materiam de­ terminatam, ita essentiarum creatarum sunt, quae habent dispositionem ad indeterminatum suppositum, quaedam ad determinatum. Et illae, neo: mg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SINT PLURES ANGELI EIUSDEM SPECIEI

155

quae habent dispositionem ad indeterminatum suppositum, si per se •considerentur, possunt esse in pluribus suppositis. Quae autêm habent dispositionem ad determinatum suppositum non possunt esse in pluribus. Sicut ergo, licet omnis forma differat realiter a materia, et possit materia per se considerari sine forma, non propter hoc oportet, quod sit vel esse possit in diversis materiis, nisi materia possit multiplicari, ita quamvis omnis creata essentia differat a supposito et possit per se considerari, non oportet, quod sit vel esse possit in pluribus suppositis, nisi supposito quod sit per materiam multiplicabile, ut dictum est. Licet enim singula­ ritas formae creatae, ut dictum est, non sit de ratione ipsius, est tamen de consequentibus ipsam, sicut unitas consequitur ens, tamen nob est de ratione eius. Unde sicut quodlibet ens est unum quantum est de se et non potest multiplicari nisi vel per multiplicationem materiae vel per operationem divinae virtutis, ita quaelibet essentia de se et per se una non potest multiplicari nisi vel per materiam, si habet materiam partem sui, ut sunt essentiae rerum corporalium, vel per virtutem divinam solum, si non habent materiam partem sui, sicut sunt essentiae rerum incorpo­ ralium. Quamvis autem nulla essentia creata habeat rationem subsistentis vel suppositi neque exsistentis nec per se ipsam possit coniungi actui ex­ sistendi, et sint duo quaedam in supposito essentia et exsistentia, et non sit sua singularitas, sicut isti hic dicunt, quamvis forte alibi aliter dicant, non tamen propter hoc sequitur, quod quaelibet essentia creata sit de se mul­ tiplicabilis, nisi suppositum sit multiplicabile. Licet enim essentia creata non sit suum esse nec suppositum, non tamen potest esse nisi in suppo­ sito. Secundum enim quod est in intellectu divino non est creata sed creatrix essentia. Secundum etiam quod est in intellectu angelico vel humano, non habet rationem nisi rei intellectae. Unde nisi suppositum, in quo recipit actualem exsistentiam, sit multiplicabile, essentia non est multiplicabilis. Supposita enim in eadem natura non possunt multiplicari nisi per operationem relationis originis, sicut supposita, in quibus non multiplicatur natura, vel per multiplicationem materiae. Unde cum in angelis non sit materia, supposita angelorum non possunt ab invicem di­ stingui nisi per principia formalia, quorum distinctio sive differentia faciunt differentiam specificam. Ex quo sequitur, quod quilibet angelus facit suam speciem, et quod quantum est de se species illa per plures dif­ ferentes numero distingui non potest. Per ea ergo, quae dicta sunt, satis patere potest rationabilitas impu­ gnatae positionis et irrationabilitas impugnationis et impugnantium. Kec sicut isti imponunt Aristoteli, sequitur ex hoc, quod sint plura necesse esse eo modo, quo aliquid dicitur necesse, quia de ratione eius est esse, quia sic unum solum necesse est esse, sed eo modo, quo necesse dicitur non cessans esse. Hoc enim modo, sicut probat Philosophus in fine I I i Physicorum1 multa sunt necesse esse, quia postquam habent esse, 1 A r is t o t e l e s , Physica, II, 9. 199 b 34 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

156

ARTICULUS 1 1

non possunt quantum est de se non esse. Sicut ergo, quamvis impossi­ bile sit ignem esse frigidum vel non calidum, non sequitur ipsum esse suam caliditatem, nec ipsum esse calidum sit necesse eo modo, quod caliditas sit de ratione ignis, ita, quamvis·forma specifica angeli non possit per plura individua multipli- / cari, non sequitur, quod ipsa sit sua sin­ gularitas, sed quod habet ab alio singularitatem talem, qualem sustinet et requirit natura sua. hiatura autem angelicae formae cum sit omnino immaterialis, non requirit nec sustinet aliquam’ distinctionem nisi for­ malem, quae est causa differentiae secundum speciem. Istam ergo viam sequendo ad istam positionem nullum sequitur in­ conveniens nec secundum philosophiam nec secundum theologiam. Ad illam autem, sicut patet ex superioribus, secundum philosophiam et theo­ logiam plura sequuntur. Ad auctoritates autem Damasceni, quas isti inducunt,’ dicendum, quod Damascenus loquitur sicut logicus1, qui 'considerans secundum inten­ tiones iudicat de primis sicut de secundis, et aliquando aequivocat in genere et specie accipiendo speciem pro genere et appellans genus speciem ratione suae subalternationis, quia quod est genus respectu inferiorum est species respectu superiorum, et ipsas species vocat individua transfe­ rendo nomen unius intentionis ad aliam. Logicus enim non considerat modum essendi nec quid patiatur natura rerum, sed modum dicendi et quid possit vere dici, et ideo ipse dicit, quod asinus ita bene participat rationem animalis sicut homo. Naturalis autem,, quia considerat, qiiod semper altera differentiarum, quae dividit genus, se habet per modum privationis, diceret, quod asinus non ita perfecte participat rationem ani­ malis sicut homo. Similiter Damascenus considerans, quod quantum ad modum praedicandi angelus praedicatur de Michaele et Gabriele, credidit, quod eodem modo praedicaretur, quo praedicatur homo de Socrate et Platone, cum tamen illa praedicatio non sit proprie speciei de individuis, sed generis de speciebus per supposita distinctis, < sicut·) cum animal praedicatur. de Brunello et Platone. Aliter enim praedicatur animal de homine et asino, et aliter de Brunello et Socrate. Quando enim dicitur: homo est animal, asinus est animal, est praedicatio generis de specie tantum et modus pure logicus. Quando autem dicitur: Socrates est animal, et Brunellus est animal, aliquid additur. Si enim nihil adderetur, posset inferri: homo est species, ergo Socrates, quod est falsum. Ad ea autem, quae dicunt de Avicenna, didendum sicut dictum est de Damasceno, quod ipse loquitur sicut logicus loquens solum secundum considerationem et non secundum naturam rerum. Quaedam enim suit vera secundum considerationem, quae non sunt vera secundum rem, sicut patet de mathematicis, quae quamvis possint in consideratione esse sine subiectis, non tamen possunt esse sine eis secundum rem. Ex 1 Of. J oakkes Quidort, Gorredorium Corruptorii « Circa », art. 28. Ed. -Muller, 159, 95.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM SINT PLURES ANGELI EIUSDEM SPECIEI

157

hoc autem contingit multos errare volentes de rebus radicare secundum considerationem. Credunt enim, quod cuicumque convenit aliquid se­ cundum quod est in sola consideratione, illud possit sibi convenire se­ cundum quod est in re, quod est simpliciter falsum. Homini enim secundum quod est in consideratione convenit esse speciem et praedicari de multis, quod non potest sibi convenire secundum quod babet esse in re, quia in re non potest esse nisi singulare quoddam et particulare quod de pluribus praedicari non potest. Unde si homo realis, sicut dicit Philosophus 1, constaret ex omnibus carnibus et omnibus ossibus sicut sol ex; tota sua materia, non esset nisi unus homo sicut non est nisi unus sol. Et sicut natura solis, prout est in sola consideratione posset habere rationem mul­ tiplicabilis et tamen multiplicari non potest, ita supposito quod esset unus solus homo constans ex; omnibus‘carnibus et omnibus ossibus, quae sunt et quae futura sunt et quae fuerunt et quae possent esse, nihilominus possint considerari illae carnes et illa ossa ut multiplicabiles, et .per con­ sequens posset etiam homo esse multiplicabilis secundum consideratio­ nem, Unde ex; hoc isti videntur decepti in cogitatione sua, quod quia ipsi viderunt, quod essentia creaturae prout est in nuda consideratione habet rationem multiplicabilis modo quo dictum est supra, quia de ra­ tione eius non est singularitas, crediderunt, quod posset multiplicari secundum rem, quod est omnino falsum. Quia si hoc esset verum, quod posset realiter multiplicari et non multiplicaretur, esset aliqua potentia otiosa in natura,, quód isti habent non solum pro inconvenienti, sed etiam pro impossibili. Et per hoc patet solutio ad omnia, quae inducuntur con­ tra istam positionem.

1 A bistoteles, De Caelo, I, 9. 278 a 33-35.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

■

< Articulus 12 >

< Utrum in rebus immaterialibus genus et differentia accipiantur secundum considerationem >. Duodecimum, quod ipsi impugnare nituntur, est illud, quod ipse dicit eadem quaestione et eodem articulo in solutione primi argumenti, ubi sècundum quod isti imponunt ei ipse dicit, quod in rebus immate­ rialibus genus et differentia accipiuntur secundum considerationem. In quantum enim res illa accipitur ut quid indeterminatum, est ibi natura generis; in quantum vero accipitur ut quid determinatum, est ibi natura differentiae, non autem sicut alia et alia natura, alioquin oporteret, quod omnia animalia irrationabilia essent unius speciei, vel quod esset aliqua alia forma perfectior quam anima sensibilis.

£. 2 1

Hoc isti dicunt esse errorem et sequi ex duobus aliis erroribus, quorum unus est, ut dicunt, quod res spirituales, ut angelus et animat, non sunt compositae es; materia et forma; alius, quod sit in homine tantum una forma substantialis et similiter in quolibet animali, quem errorem ipsi dicunt se infra declaraturos. Unde, quod hic dicit, secundum ,eos patet esse falsum. Quia si ita esset, tunc in rebus materialibus numquam esset simul genus et differen­ tia apud eundem intelligentem. Quando enim quis intelligit rem istam ut indeterminatam, non intelligit eam ut determinatam, et ita quando intelligit eam sub ratione generis, tunc non posset ei copulare rationem ra differentiae nec e converso, quod patet esse / falsum. Item, sicut dicunt, propter considerationem nostram non attribuun­ tur rebus praedicata accidentalia, quia si considero angelum ut bonum, non propter hoc est bonus, vel si ut malum, non propter hoc est malus, et si considero eum ut scientem quae ventura sunt usque ad mille annos, non propter hoc scit. Similiter de rebus materialibus. Si enim considero corvum vel aethiopem nitentem candore, non tamen propter hoc sunt tales. Si ergo consideratio nostra non potest rebus attribuere praedicata accidentalia, multo fortius nec essentialia, qualia sunt genus et differentia. Ex; quo sequi videtur, quod ista positio sit falsa. Ad rationem autem ponendi respondent, quod illud, quod ipse habet

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM IN REBUS IMMATERIALIBUS GENUS ET DIFFERENTIA

159

pro inconvenienti, quod in brutis sit aliqua forma nobilior quam sensi­ tiva, non est inconveniens, immo hoc consuevit póni antiquitus commu­ niter. Ista sunt, ex quibus dictum et ratio dicti impugnatur. Sed quod ex pura malitia ista impugnatio -procedat, ' patet ex falsitate, quam sibi imponunt. Sicut enim intuenti manifeste potest apparere, frater Thomas non dicit, quod in rebus immaterialibus genus et differen­ tia accipiantur secundum considerationem nostram. Licet enim, consi­ derando genus et a differentiam secundum rationem generis et differentiae, si secundum quod convenit eis ratio generis et differentiae, cum haec Sint nomina secundarum intentionum, hoc sit verum, quia sola consi­ deratio primis intentionibus, quae sunt animal et rationale, ut appre­ hendit alterum tamquam praedicabile de pluribus differentibus mate­ rialiter, dat uni rationem generis et alteri rationem speciei vel differen­ tiae, non tamen est verum, quod id quod est genus et id quod est diffe­ rentia;, hae primae intentiones, ut animal et rationale, differant solum secundum considerationem nostram. Immo nostra consideratio quae facit differentiam inter secundas intentiones, .ex hoc est vera, quod inter pri­ mas intentiones est, differentia. Non enim ab eo, quod intellectus vel propositiones sunt verae vel falsae, sunt res verae vel falsae, sed ex hoc, quod res sunt verae vel falsae, sunt intellectus vel propositiones verae Vel falsae. Et ideo dicit P hilosophus x, quod tunc est intellectus verus, quando dividit divisa et componit composita, tunc est falsus, quando dividit composita et componit divisa. Unde numquam frater Thomas dixit, quod in rebus esset genus et differentia quantum ad rem generis et differentiae ex nostra considera­ tione, sed dicit et verum dicit, quod id quod est genus et id quod est differentia, non differant sicut diversae res sive diversae naturae ut sunt' in eodem, sed sicut una natura indeterminata differt a se ipsa determi­ nata. Quae quidem differentia non est solum in apprehensione nostra,, sed in re. Eationale enim non est aliud quam animal determinatum, ir­ rationale autem, etsi dicat animal determinatum, non tamen ita perfecta determinatione sicut dicit animal rationale; animal autem simpliciter dictum dicit quid indeterminatum. Quod quidem potest esse solum in consideratione et non in re, quia non potest esse genus, nisi sit in assi­ gnata specie, nec species, nisi in assignato individuo. Et ex tali indeterminatione habet animal, quod possit praedicari de pluribus, et quia illa plura differunt formaliter, habet rationem generis. Eationale autem, licet sit magis determinatum quam animal, non est ita determinatum, quin non in pluribus esse possit, sed tamen differentibus materia, et ideò attribuitur sibi ratio speciei. a genus et: mg. 1 A r is t o t e l e s , Cat., 1. 2 a 7; 10. 13 1) 10; 12. 14 b 20. Peri Herm., 1. 16 a 10-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

160

f.

21

ARTICULUS 1 2

Volens ergo venerandus doctor frater Thomas respondere ad id, quod obiciebatur, quod differentia erat nobilior genere, dixit, quod non erat nobilior sicut alia natura, sicut nos dicimus, quod homo est nobilior bove, sed sicut ^terminatum, et proprium dicimus nobilius quam in­ determinatum vel commune, sicut quod cuprum figuratum esset nobi­ lius quam infiguratum, vel quod figura perfecte lineata esset perfectior quam designata. Obiciebatur enim sic: « Cum differentia sit nobilior ge­ nere,· quae conveniunt in eo, quod est nobilius, conveniunt in differentia et conveniunt in specie. Sed angeli omnes conveniunt in intellectuali­ tate, quae est nobilius, quod possit esse in angelis. Ergo omnes angeli sunt unius speciei i Ad hoc respondens dicit sic: « Dicendum, quod differentia est nobi­ lior genere sicut determinatum indeterminato, et proprium communi, non sicut alia et alia natura ». Et subdit rationem, quare sic differant et non aliter: quia si sic non differrent, in nullo differrent. Si in nullo differrent, bene sequeretur conclusio non solum in'angelis, sed etiam in animalibus, quia sequeretur, quod omnia animalia essent eiusdem spe­ ciei, quod patet esse falsum. Oportet ergo, quod aliquo modo differant, sed non sicut alia et alia natura. Quia si sic differrent, sequeretur, quod etiam in angelis esset aliqua forma perfectior quam sit intellectualitas, quod patet esse falsum. Et in animalibus essét aliqua forma perfectior quam anima sensibilis, quod etiam patet esse falsfim. Sic ergo, quamvis omnia animalia conveniant in hoc, quod est esse sensibile, tamen diffe­ runt secundum speciem secundum diversos gradus determinationis narb turae sensitivae, ita angeli, licet conveniant in hoc quod omnes / sunt intellectuales, differunt tamen specie secundum diversos, gradus natu­ rae intellectivae. Haec sunt verba fratris Thomae, quibus etsi aliqua sint addita ad declarationem, nihil tamen est mutatum de sententia. Εχ quibus manifeste patet, quod nullam omnino mentionem facit 'de nostra acceptione, cum. declarat, quod differentia nobilior sit quam genus. Sed solum dicit, quod differentia dicitur nobilior 'quam genus, non quasi alia natura, sicut substantia nobilior dicitur quam accidens, vel sicut dicitur angelus nobilior quam homo, sed solum sicut determinans vel determinatum dicitur nobilius indeterminato. Quod autem hoc sit verum, multipliciter potest ostendi. Primo osten­ ditur ex hoc, quod genus praedicatur de differentia. Dicitur enim, quod rationale est animal, et est praedicatio per se eo modo, quo per se dicitur illud, in cuius ratione cadit praedicatum, qui est primus modus dicendi per se. In omni autem praedicatione per se oportet, quod 'praedicatum sit cum subieeto, et quanto est idem sibi, tanto praedicatio est verior. Unde B oethius 1 dicit, quod nulla est verior praedicatio quam illa, in qua idem de se ipso praedicatur. Cum ergo ista, sicut dictum est, sit

• 1 Locum non inveni.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M IN R E B U S IM M A T E R IA L IB U S GEN U S E T DIFFERENTIA

161

praedicatio per se primo modo dicendi per se: rationale est animal, ra­ tionale non potest esse diversum ab animali, quia illa, quae realiter dif­ ferunt, ad minus de se et per se et de.se invicem praedicari non possunt. Quamvis enim realiter sint idem, tamen differunt ratione. Et quia ratio animalis secundum se est prior quam ratio rationalis, sicut ratio com­ munis est prior ratione proprii, et prius natura dicitur illud, a quo non convertitur consequentia, non ita proprie praedicatur differentia de ge­ nere sicut genus de differentia. Praeterea, si differentia adderet aliquid supra genus realiter diffe­ rens ab ipso, cum genus et differentia sint partes definitionis, definitio non esset aliquid unum nisi per aggregationem, quod est expresse contra Philosophum , IV 0 Metaphysicae x. Praeterea, si differentia sic esset pars speciei, quod esset realiter aliud a genere et non contineretur aliquo modo in ipso, sicut pars integralis non praedicatur de toto nec de aliqua parte, ita animal non praedicaretur de specie nec de differentia. Sicut enim non possum dicere, quod paries sit domus vel fundamentum, ita non possem dicere, quod ly ‘ animal’ esset homo vel rationale. Cum ergo genus de specie praedicetur et diffe­ rentia, constat, quod comparatur ad speciem sicut totum universale ad partem subiectivam, ad differentiam autem sicut totum ad partem, propter hoc, quod differentia dicit totam speciem, et sicut pars ad partem, se­ cundum quod species componi dicitur ex genere et differentia. Haec autem est differentia inter totum universale et totum integrale, quod ratio totius universalis conservatur in qualibet eius parte et ideo praedicari potest de qualibet parte, et una pars speciei de alia, quia illud idem, quod di­ cit una, dicit alia, et quod dicit pars, dicit totum, sed non eodem modo. Quod enim dicit animal, dicit homo, et quod dicit homo, illud dicit ani­ mal, et quod dicit homo, dicit rationale, et quod dicit rationale, dicit animal rationale; sed animal dicit indeterminate, homo, rationale vel animal rationale dicit determinate. Sed si homo vel rationale adderet rem aliquam super animal, homo vel rationale nec diceret aliquid unum nec unum signaret, quod est contra Philosophum , qui dicit in IV 0 Metaphysicae 1 2, quod quodlibet nomen significat tantum unum, et qui non intelligit unum, nihil significat. Si ergo quodlibet nomen significat ali­ quid unum, cum homo significat animal rationale, quia secundum Ph i ­ losophum 3, quod definitio significat explicite, nomen significat impli­ cite, animal rationale sunt aliquid unum. Aut ergo unum voce, et hoc est falsum, aut unum ratione, et hoc etiam est falsum, quia animal dicit rationem generis et rationale speciei, aut unum re, et hoc secundum praedicta est necesse. Quia si < non > significaret unam et eandem rem sive naturam, falsa esset ista praedicatio: homo est animal. Per copulam

1 Aristoteles , Metaphysica, V i l i (H), 6. 1045 a 13. 2 A ristoteles , Metaphysica, IV (Γ), 4. 1006 b 12 et 7. 3 A ristoteles, Metaphysica, VII (Z), 4. 1030 a 7 sq. 13. — Apologeticum Veritatis contra corruptorium .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A R T IC U L U S 1 2

162

f. 2 1

enim verbalem, quae importatur iu verbo est, significatur identitas subiecti ad praedicatum, et per negationem additam significatur diversitas. Unde cum per propositionem affirmativam affirmans hoc intendat si­ gnificare, si ipsa non essent idem, falsa esset propositio et falsus esset intellectus. Quia in hoc, sicut dictum est, est falsitas vocis et intellectus, quod ea, quae non habent ad invicem unitatem, unit, vel ea, quae ha­ bent unitatem, dividit. In hoc autem est eius veritas, quod ea, quae habent unitatem, unit, et ea, quae non habent, dividit. Cum ergo ego intelligo vel dico, quod homo est animal, ex hoc habet intellectus vel pro­ positio quod sic est in re sicut significo voce, apprehendo intellectu, quia Veritas nihil aliud est quam adaequatio in intellectu. In omni ergo pro­ positione affirmativa importatur unitas praedicati et subiecti, sed di­ versimode. Quia quando praedicatum est essentiale, unitas illa est uni­ tas realis et substantialis, ita quod sunt substantialiter unum. Quando autem praedicatum est accidentale, unitas illa est accidentalis. Uec obstat, quod Philosophus 1, ubi probat, quod ens non potest esse genus, quia non potest sibi fieri additio alicuius, quod sit extra na­ turam entis, videtur velle a, quod differentia sit extra naturam generis, quia accipit ibi naturam pro intentione entis. Mhil enim potest addi enti, cui non conveniat intentio entis et cui convenit intentio et natura. Differentia quidem est extra intentionem generis, i. e. non est de ratione eius, sed non est extra naturam, quia multa sunt extra intentionem aliva cuius / rei, quae tamen non sunt extra naturam, quia si essent omnino extra naturam, nullo modo ex eis posset fieri unum simpliciter. Εχ eo enim, quod est omnino extra naturam, et eo, extra cuius naturam est, non potest fieri unum simpliciter, et inde est, quod actum et potentiam ad hoc, ut ex eis fiat simpliciter unum, oportet esse in eodem genere. Uee obstat, si dicatur, quod definitio est sermo habens partes correspondentes partibus definiti. Quia partes definitionis, licet habeant modum partium definiti, quia una se habet per modum materiae et alia per mo­ dum formae, non tamen habent rationem partis simpliciter, quia quae­ libet significat totum et a toto accipitur, alias una de alia praedicaretur. Dicuntur autem partes definitionis correspondere partibus definiti prop­ ter eundem modum comparationis sive propter similitudinem modi ad invicem se habendi, quia una se habet ad aliam sicut actus ad potentiam, non propter diversitatem realem, quae sit inter eas, cum una de alia praedicetur et quaelibet dicat totum, sicut dictum est. Non est ergo error dicere, quod genus et differentia non differunt sicut alia et alia natura, sed sicut determinatum et indeterminatum, sed est sincera veritas, sicut patet ex dictis.

a velle: vel add. B.

b non: mg.

1 Aristoteles, Metaphysica, III (B), 3. 998 b 22-27.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M IN RE B U S IM M A T E R IA L IB U S GENUS ET DIFFERENTIA

163

Confirmatur1 autem haec positio per id, quod dicit A vicenna , V° Metaphysicae 1 2 suae, capitulo 3°, quod « differentia non est extra inten­ tionem generis quasi ei adiuncta, sed contenta in eo, et est pars, sicut praediximus. Hoc autem iudicium non est generis solius, sed omnino uni­ versalis ». A lgazel etiam in principio suorum, Physicorum 3 dicit, quod cum corrumpitur aliquid « discedens a specie, cuius erat, discedit tota », i. e. corrumpitur usque ad materiam penitus primam et non usque ad formam generis tantum, ut quidam dicunt. Et subdit causam: « quia substantialitas et specialitas ». Εχ quo patet, quod secundum eum non est alia forma generis etiam generalissimi a forma differentiae speciei specialissimae. In primo etiam tractatu suae Metapliysicae 4, ubi ipse hac de materia tractat, dicit, quod cum quaternario adiunguntur mures vel homines, fit additio alicuius, quod est extra essentiam quaternarii, non sic autem cum dicitur numerus quaternarius. Bon procedit etiam hoc ex aliquo errore, sicut isti dicunt. Quia non est error, quod angeli non sint compositi ex materia et forma, sed veritas, sicut probatum est. Bec error est etiam, sed veritas, sicut infra patebit, quod non est nisi una forma substantialis. Ad illud ergo, quod ipsi dicunt, quod si hoc esset verum, numquam in rebus materialibus esset simul genus et differentia apud eundem intelligentem, dicendum, quod potius deberent concludere contrarium, quod numquam unum posset sine alio intelligi, nec ab uno intelligente, nec a pluribus. Quia eorum, quae sunt eadem per omnem modum, unum sine alio intelligi non potest. Sed quia ista responsio ita est contra Thomam sicut pro, advertendum est, quod ea, quae sunt unum re et differunt ra­ tione, simul et diversim possunt considerari, et erit semper veritas in intellectu, sed si considerentur diversim secundum quod sunt diversa, et Simul secundum quod sunt unum. Cum ergo genus et differentia realiter sint unum., ut dictum est a, et differant solum secundum rationem determinantis et determinabilis, genus consideratum secundum rationem suae indeterminationis poterit esse apud intelligentem sine considera­ tione differentiae, et differentia considerata solum secundum rationem determinativae virtutis erit solum apud intellectum. Sed si genus consi­ deretur ut iam determinatum, vel differentia ut actu determinans, unum sine alio intelligi non poterit. Quia genus non habet rationem determinati nisi a differentia, nec differentia habet rationem actu determinantis sine genere, sicut nec materia habet rationem exsistentis actu sine13 forma, nec forma potest dici actu informans sine materia. a ut.... est: mg.

a actu sine: mg.

1 Cf. J oannes Qtjidobt, Correctorium Corruptorii « Circa », art. 11 (12). Ed. Muller 70, 28 sq. 2 Avicenna , Metaphysica, V, 6. Venetiis 1508, f. 90 rb. 3 A lgazel , Metaphysica, pars II, I, 1. Ed. Mucide, 133. 4 A lgazel , Metaphysica, pars I, I, 2, 4. Ed. Mucide, 31.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

164

i. 2 1

A R T IC U L U S 1 2

Ad illud, quod ipsi dicunt, quod propter considerationem nostram non attribuuntur rebus praedicata accidentalia realia, quare nec essen­ tialia, dicendum, quod sine dubio propter considerationem nostram rebus non attribuuntur praedicata essentialia sicut nec a absoluta. Quia sicut dicitur in libro Peri Eermenias x, propter nostrum affirmare vel negare nihil mutatur in re, sed solum in intellectu. Et ideo, quantum ad id, quod in genere et differentia est reale, nihil facit nostra consideratio, quia nec animalitatem nec rationalitatem habent animata vel rationabilia ab in­ tellectu. Quia tamen nec animal secundum esse reale, quod habet in par­ ticularibus, est praedicabile de pluribus, sed solum secundum esse, quod habet in intellectu dante sibi rationem universalis unius exsistentis in multis et abstracti de multis, cum ex hoc habeat nomen et rationem ge­ neris et differentiae, quae sunt nomina secundarum intentionum, patet, quod genus habet ab intellectu rationem generis et differentia rationem differentiae. Sicut enim intellectus genus subalternum, quod idem est in re secundum diversos respectus, quos habet ad superiora et inferiora, accipit sub alia et alia ratione, et nominat ipsum nunc genus, nunc spe­ ciem, ita accipiendo rem generis ut indeterminatam, determinatam sive determinabilem, dat sibi nomen et rationem generis. Accipiendo tamen ipsam eandem rem ut determinantem vel ut determinatam, dat sibi ra­ tionem differentiae et speciei. Nec propter hoc sequitur, quod ex nostra consideratione rebus attribuantur praedicata essentialia. Quia licet, animal et rationale praedicentur essentialiter, tamen genus et differentia secun­ dum quod genus et differentia, cum sint nomina secundarum intentio­ num, non praedicantur essentialiter. Quia si omnino idem esset homo et species, sicut dicitur: Socrates est homo, ita dici posset: Socrates est species; et sicut dicitur: homo est animal, ita posset dici: homo est ge­ nus, quod falsum est. Ex quo patet, quod ipsi aequivocant in nomine generis et differentiae, cum dicunt, quod sunt praedicata essentialia, accipientes genus et differentiam pro re generis et differentiae sive pro vb prima intentione, quae / sine dubio sunt praedicata essentialia, et non pro genere et differentia prout sunt nomina secundae intentionis, quia secundum hoc sunt accidentalia. Unde etiam secundum istam acceptio­ nem fiunt paralogismi accidentis. Quod autem ipsi dicunt, non esse inconveniens in brutis esse aliam formam nobiliorem anima sensitiva, et quod antiquitus sic consuevit poni, quam inconvenienter dicatur, patebit inferius, cum tractabitur de unitate formae.

a nec: sequitur spatium vacuum.

i A 1 A r is t o t e l e s ,

Peri Hermenias, 9. 18 b 39.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 13 >

< TJtrum multiplicatio secundum numerum intendatur ab agente, y Tertium decimum, quod ipsi impugnare nituntur, est illud, quod ipse dicit in solutione ultimi argumenti eiusdem quaestionis et articuli. Dicit enim, quod multiplicatio secundum numerum, cum possit proce­ dere in infinitum, non intenditur ab agente, sed solum multiplicatio secundum speciem. Hoc isti dicunt esse erroneum, primo, quia cum multiplicatio homi­ num et aliorum animalium non possit fieri secundum speciem, sed se­ cundum numerum tantum, quia per generationem animalium non mul­ tiplicatur species, sed tantum individua, sequeretur, quod Deus per illud, quod dixit Gen. 1° et 9o1: Crescite et multiplicamini, praecepisset, quod non intendebat impleri, vel etiam, quod nec homo nec aliqua alia natura in aliis animalibus intenderet implere. Praeterea, primum, agens causans homines, multiplicationem electo­ rum et reparationem angelicae ruinae intendebat, quod patet per effectum, et idem intendere debet homo generans. Haec autem hominum multipli­ catio et angelorum reparatio non fit nisi per multiplicationem individuorum secundum numerum. Hanc ergo intendit primum agens et secundum. Ad rationem autem dicunt, quod non valet, quia secundum hoc homo non intenderet dividere lineam vel aliquod continuum nec numerare aliquam rem, cum dividi possit linea in infinitum et numerus crescere in infinitum, hiemo enim intendit dividere lineam, quantum potest di­ vidi, vel augere numerum, quantum potest augeri, sed solum quantum sufficit ad propositum suum. Sic etiam primum agens intendit multipli­ cationem secundum numerum, non quantum potest in infinitum, sed quantum sufficit ad propositum suum. Haec est huius dicti impugnatio et impugnandi ratio et haec solutio rationis. Quae, quam sit frivola et irrationabilis, patet ex eo, quod dicit frater 1 Gen. 1, 28; 9, 1.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ARTICULUS 1 3

166

Thomas ex dicto, ad quod ipse remittit in 47a quaestione primae partis Summae, articulo ultimo, < in solutione > secundi argumenti. Dicit enim ibi, quod « nullum agens intendit multiplicationem materialem ut finem, quia multitudo materialis non habet certum terminum, sed de se intendit infinitum. Infinitum autem repugnat rationi finis ». Quod quam ratio­ nabiliter et subtiliter sit dictum, patere potest manifeste omnibus, qui studiose et malitiose a luce veritatis visum non avertunt a. Constat enim, quod sicut ex ipso nomine finis datur intelligi, de ra­ tione' finis est terminare et perficere. Quod patet ex signo et ex causa: Βχ signo quidem, quia res quaelibet, habito fine, quem intendit, quiescit et delectatur in ipso. Unde A vicenna in sua Metaphysica1 dicit: «Finis verus est non nisi, apud quem est quies ». Unde finis, ex hoc quod habet quietare, habet terminare motum. Et ex hoc, quod habet delectare, habet perficere, quia cum delectatio sit naturalis, perficit operationem secundum P hilosophum 1 2, et per consequens ipsam rem. Unde nos vi­ demus in motu rerum naturalium, quod quando veniunt ad locum sibi convenientem secundum naturam, quod quiescunt et perficiuntur ibi. Εχ causa etiam hoc potest apparere, quia sicut dicit Philosophus 34, finis et bonum idem. Propter quod dicit ipse, quod qui tollit finem, tollit bonum, et e converso. Bonum autem habet rationem perficientis, quia cum bonum sit, quod omnia appetant, et omnia appetant propriam perfectio­ nem, constat, quod bonum aut est ipsa perfectio rei, aut causa perfectio­ nis. Id autem, quod causaliter vel formaliter est ratio perfectionis aliis, in se oportet esse perfectum. Perfectum autem non potest esse aliquid, nisi quod est actu. Εχ quo patet, quod nihil exsistens in potentia potest habere rationem finis vel boni. Cum ergo infinitum actu esse non possit, sed sit tantum in potentia, patet, quod non potest habere rationem per­ fecti nec perficientis, et per consequens nec finis. Εχ quo sequitur, quod b, sicut dicit venerandus frater Thomas, repugnat rationi finis. Id autem, quod repugnat rationi finis, a nullo potest ut finis intendi. Cum ergo multiplicatio secundum numerum quantum est de se possit, sicut ipse dicit, in infinitum protendi, ipsa per se intenta esse non potest. Sicut enim infinitum secundum praedicta non potest habere rationem finis, ita nec illud ad quod sequitur infinitum esse vel posse esse. Et ideo, cum ad multiplicationem rerum secundum materiam sive secundum nu­ merum, quod idem est, sequatur infinitum posse esse in ipsa, ut finis intendi non potest. Uec tamen propter hoc sequitur, quod nullo modo intenditur. Quia licet proprie loquendo secundum Philosophum 4 « voluntas finis sit, et a avertit B.

b quod: tng.

1 A vicenna , Metaphysica, VI, 5. Venetiis 1508, f. 93 vb. 2 A ristoteles , Ethica Nicom., X , 3. 1174 b 23. 3 A ristoteles, Ethica Nicom., I, 1. 1094 a 18-22. 4 Aristoteles , Ethica Nicom., III, 4. 1111 b 26-27.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M M U L T IP L IC A T IO SE C U N D U M N U M E R U M INTENDATUR

167

intentio eorum, quae sunt ad finem », tamen et finis dicitur intendi et ea, quae sunt ad finem. Multiplicatio ergo rerum, sicut dicit frater Tho­ mas, propter se sive ut finis, quod idem est, intenta esse non potest. Quia tamen species, quas per se Deus ut perfectum a quid intendit, non omnes sunt incorruptibiles, sed propter conditionem finis sive operationis, ad quam ordinantur, aliqua ex eis requirunt materiam subiectam contrarietati, propter quam deficere possunt ab esse, necesse fuit ad speciei conservationem individua multiplicari. Ex quo patet, quod propter aliud, non propter se, huiusmodi multiplicatio intenditur. Confirmatur1 autem haec sententia per id, quod dicit Philosophus in 11° Be Anima 1 2, quod virtus generativa, quae est / virtus producendi ex se simile sibi, propter hoc data est animalibus, ut continuetur esse divinum, i. e. esse speciei secundum Commentatorem 3. Confirmatur etiam per A lgazel dicentem IY° tractatu Metaphysicae 4 suae, quod multiplicatio individuorum sub specie non est nisi propter speciem et non propter se. Hoc idem dicit A vicenna , VI0 Metaphysicae 5, capitulo 5°: « Individua, inquit, generata, quae sunt infinita, i. e. quia sunt infinita, non sunt fines essentiales naturae, quamvis possint esse fines accidentales ». Et subdit rationem quare: « Eam finis essentialis naturae est ut sit sub­ stantia, quae est homo vel equus vel palma, ut illud esse sit stabile. Esse autem hoc fuit impossibile in uno individuo designato. Omne enim, quod generatur, concomitatur necessario corruptio, scilicet generatum ex hyle corruptibili. Postquam autem hoc fuit prohibitum in individuo, remansit in specie. Prima ergo intentio naturae est, ut permaneat natura humana vel individuum perpetuum non designatum». Et subdit parum post: « Si enim possibile esset hominem permanere semper, sicut permanet sol et caelum, profecto non esset opus generatione et multiplicatione per generationem ». Quod autem hoc sit rationabiliter dictum, patere potest, si nos conside­ remus causam multiplicationis partium universi. Propter hoc enim, quod divina bonitas, cuius communicatio et manifestatio est causa productionis rerum, non potuit perfecte communicari et manifestari in una et per unam creaturam secundum omnem gradum suae communicabilitatis et perfectionis, oportuit, quod secundum diversos gradus in diversis crea­ turis communicaretur. Ex quo sequitur, quod illa sola per se a Deo sunt intenta, in quibus sive inter quae talis diversitas gradus invenitur. Haec autem sunt solae species, non individua, cum secundum Philosophum , imperfectum B.

1 J o a n n e s Q u id o r t , Correctorium Corruptorii «Circa», art. 12 (14). Ed. Muller, 74, 26 sq. 2 Aristoteles , De Anima, II, 4. 415 a 29. 3 A verroes, In II™ De Anima, com. 34. VI, 1, f. 67 E-E. 4 Algazel, Metaphysica, pars I, IV, 3, 6. Ed. Muckle, 118, 5. 5 Avicenna , Metaphysica, VI, 5. Venetiis 1508, f. 94 rb.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

168

A R T IC U L U S 1 3

II I 0 MetapJiysicae 1, inter individua unius speciei non est prius et poste­ rius secundum perfectum et imperfectum, sed solum secundum tempus, sicut dicit A lgazel 2. Inter species autem secundum Philosophum, I I 0 Posteriorum 3 et VII0 Metaphysicae 4 est analogia magis perfecti et minus perfecti, sicut in speciebus diversis numerorum. Unde solae species a Deo, sicut dictum est, per se et propter se intenduntur ut finis, multiplicatio autem individuorum aut est propter conservationem speciei tam in hominibus quam in aliis rebus corruptibilibus, vel propter impletionem numeri electorum vel propter restaurationem ruinae angelicae. Unde frater Thomas numquam dixit nec dixisset, quod multiplicatio in­ dividuorum nullatenus esset a Deo intenta, sicut isti nituntur ei impo­ nere, quia ex hoc sequeretur, quod talis multiplicatio esset a casu et for­ tuna, vel ex necessitate materiae tantum et non ex necessitate finis. Quod non solum ipse reprobat, sed etiam Philosophus, qui in fine IP Phy­ sicorum 6 probat necessitatem in naturalibus ex fine. Haec est autem differentia inter causam multiplicationis specierum factam per opus institutionis et causam multiplicationis individuorum, quae scilicet multiplicatio individuorum fit per opus administrationis, quae est opus divinum sicut et institutio naturae, quamvis non ita im­ mediate, quia scilicet illa multiplicatio specierum specialiter est primo et per se et principaliter intenta sicut terminans intentionem et opera­ tionem agentis, quo habito ipse, sicut dicitur Genesi6: quievit ab omni opere, quod patravit; ista autem quasi per accidens et secundario, sicut id, quod est ad finem, quod non terminat nec intentionem nec opera­ tionem agentis. Oum ergo venerandus frater Thomas in solutione quarti argumenti U articuli 50ae quaestionis dicat, quod multiplicatio secundum numerum non intenditur ab agente, supplendum, per se et principa­ liter, ut finis. Et quod ita debeat suppleri, patet per locum, ad quem ipse remittit, scilicet per id, quod ipse dicit 47a quaestione, articulo ultimo, in solutione secundi argumenti. Uon ergo est istud dictum erroneum, ut isti falso dicunt, sed verum et consonum tam rationi quam auctoritati non solum Peripateticorum, sed etiam Pythagoricorum. Pythagorici 7 enim videntes, quod infinitum non potest habere rationem boni et per consequens nec finis, posuerunt infinitum in coordinatione malorum. Ex his ergo, quae dicta sunt, patet quod dictum istud non nisi ex malitia vel ignorantia impugnatur. Unde rationes, quae contra istud dictum inducuntur, solvere, non est difficile. Quia cum dicitur, quia si hoc esset verum, sequeretur, quod Deus, cum dixit Genesi 1° et 9°: Crescite et multiplicamini, praecepisset 1 Aristoteles , Metaphysica, III (B), 3. 999 a 12. 2 A lgazel , Metaphysica, pars I, I, 6. Ed. Muckle, 41. 3 A ristoteles , Anal. Post., II, 13. 97 b 30. 4 Aristoteles , Physica, VII, 4. 249 a 22 sq. 5 A ristoteles , Physica, II, 9. 199 b 34 sq. 6 Gen. 2, 2. 7 Cf. T homas, In I m Ethicae Nicom. (4. 1096 b 6), leot. 7. Ed. Pirotta, n. 87.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

s&j^w'i^yrerv·-

UTRUM MULTIPLICATIO SECUNDUM NUMERUM INTENDATUR

169

aliquid, quod non intendebat, dicendum, quod hoc est falsum. Non enim sequitur, si non intendebat ut finem, nullo modo intenderet, cum utendi aliquo ut fine sit duplex modus: Intenditur enim aliquid ut finis, et hoc modo Deus non intendebat multiplicationem, quam praecipiebat, quia ipsa, sicut probatum est, rationem finis habere non potest. Alio modo dicitur aliquid intendi, ut id quod est ad finem. Et iste modus potest dici intentio operis, et sic Deus multiplicationem secundum numerum intendebat quando ipsam praecipiebat. Quod patet ex hoc, quia si inten­ disset eam sicut finem, praeceptum adhuc duraret, cum praecepta, quae dantur de fine, sint perpetua, et sic peccatum esset vovere castitatem, quod falsum est. Quando ergo dicitur, quod nullum agens intendit multiplicationem secundum materiam vel secundum numerum, quia potest protendi in infinitum, si intelligatur de intentione operis, propositio falsa est, et ly ‘ quia ’ non reddit sufficientem causam dicti; et ideo valet argumentum adductum in contrarium de praecepto dato Genesi 1° et 9°, et exemplum inductum contra rationem assignatam de divisione lineae, quia non obstante, quod linea est divisibilis in infinitum, aliquis ex intentione alicuius operis faciendi potest dividere lineam, non quidem ut finis. Sic autem non intellexit praedictus doctor frater Thomas. Si autem intelligattir sicut ipse intellexit, de intentione finis, sic est propositio vera, et ly ‘ quia ’ dicit rationem sufficientiae, quae tacta est supra. Quia cum talis multiplicatio possit procedere in infinitum in potentia, talis autem non habet rationem finis, nec intenditur / ut finis sive propter se, sed propter aliud. Unde materiam, quia est in potentia ad complementum, nullus intendit propter se, ut finem, sed propter formam. Unde in formis propter se subsistentibus non est materia. Est ergo universaliter verum, quod nullum agens propter se, ut finem, intendit multiplicationem secundum numerum sive secundum materiam. Quod patet discurrenti per singulos modos multiplicationis substantia­ rum. In substantiis enim, quae sunt formae simplices, sicut sunt angeli, est multitudo secundum formam et secundum speciem, et non secundum materiam sive secundum numerum, sicut patet per ea, quae dicta sunt superius. In substantiis autem corporalibus incorruptibilibus est multi­ plicatio materiae secundum formam, quia cum quaelibet contineat to­ tam suam materiam, tot sunt ibi materiae, quot sunt formae, et ideo illae substantiae secundum numerum multiplicari non possunt. In sub­ stantiis autem corruptibilibus quandoque est multiplicatio materiae se­ cundum formam, ut in his, quae differunt specie, quandoque solum se­ cundum materiam, ut in his, quae sunt eiusdem speciei. Quocumque autem modo accipiatur multiplicatio materiae, sive sit multiplicatio materiae secundum formam, sive sit multiplicatio formae secundum materiam, verum est, quod multiplicans non intendit multiplicationem materiae propter se sive ut finem, sed solum propter aliud, sive illud mul­ tiplicans sit Deus, sive natura, sive angelus, sive homo. Oum enim homo dividit lignum et multiplicat secundum materiam, non intendit multi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 14 > < Utrum angelus secundum suam naturam sit incorruptibilis. > Quartum decimum, quod ipsi impugnare nituntur, est illud, quod ipse dicit eadem quaestione, articulo ultimo, in responsione principali de causa incorruptibilitatis angeli. Dicit enim, quod cum angelus sit ipsa forma subsistens, impossibile est, quod eius substantia sit corrup­ tibilis, quia quod convenit alicui secundum se, numquam. ab eo separari potest. Quod autem convenit alicui per aliud, potest separari ab eo, se­ parato eo, per quod convenit sibi. Eotunditas enim non potest a circulo separari, quia convenit ei secundum se ipsum, sed circulus aeneus bene potest amittere rotunditatem per hoc, quod circularis figura separatur ab eo. Esse enim secundum se convenit formae, quia unumquodque est actu per / formam suam. Compositum ergo ex materia et forma desinit esse actu per hoc, quod forma separatur a materia. Sed si ipsa forma sub­ sistat in suo esse, sicut est in angelis, ut dictum est non potest amittere esse. Ipsa igitur immaterialitas angeli est ratio, quare sit incorruptibi­ lis secundum substantiam. Hoc dictum isti impugnant dicentes, quod ibi aliquid dicit verum, scilicet quod angelus secundum naturam suam est incorruptibilis, et aliquid, quod est erroris fomentum, scilicet quod angelus est immateria­ lis. Cuius rationem assignant, quia si sic esset angelus, non esset capax alicuius accidentalitatis et per consequens nec culpae, nec gratiae, nec poenae, nec gloriae, ut alibi est ostensum a. Et ideo, cum angelus ma­ teriam habeat spiritualem, cui dat esse formaliter, sicut potest intelligi huiusmodi forma non b dare esse, ita secundum hoc potest angelus in­ telligi0 non esse vel corrumpi, et ideo non dat veram causam incorruptionis angeli. Item quod dicit, quod angelis convenit esse secundum se, et ideo non potest esse separari ab eo, sicut nec rotunditas a circulo, dicunt isti, si ‘ secundum se ’ dicat rationem causae, hoc est dicere, quod angeli convenit esse secundum se, i. e. non per aliam causam, quam per suam ostensum: quaestione X a supra adà. mg.

t> non: mg.

intelligi: mg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M AN G E LU S IN C O R R U PT IB ILIS

173

formam, quia forma dat esse, non alia causa, verum est, sed nihil ad pro­ positum, quia forma non dat esse sibi, sed materiae vel composito. Si autem ly ‘ secundum se ’ dicat conditionem subiecti, hoc est falsum, quia forma secundum quod forma non est subiectum, nec alicuius secundum se, ut dicit B oethius in libro De Trinitate x, capitulo 2°, et ideo secundum se non habet esse subsistens in genere substantiae. Praeterea, nec re nec intellectu, sicut dicunt, separari potest rotun­ ditas a circulo a, quia convenit ei secundum se. Sed ab angelo potest intelligi separari esse, quia omnis creatura potest intelligi non esse, se­ cundum A nselmum , Proslogion 2, 3° capitulo. Igitur angelo non conve­ nit esse secundum se sicut rotunditas circulo. Haec est huius dicti impugnatio et impugnandi ratio. Sed quod doctor venerandus frater Thomas verum dicat non solum in hoc, quod dicit angelum esse incorruptibilem secundum suam naturam, sicut dicunt isti, sed etiam in causis, quas assignat, et quod ipse veram et sufficientem dicti sui causam assignet, et propter hoc dictum istud nec possit nec debeat impugnari, potest patere manifeste, si nos consi­ deremus, quid est corruptibilitas, et utrum sint aliqua b corruptibilia °, et unde in eis causetur corruptibilitas. Si enim aliqua sunt corruptibilia et ratio corruptibilitatis est materia vel aliquid consequens materiam, quamvis ipsa materia forte non sit tota et sola ratio corruptibilitatis, quia secundum hoc forte sequeretur, quod omnia materialia essent cor­ ruptibilia, satis patebit, quod immaterialitas angeli est vera et sufficiens ratio, quare angelus est incorruptibilis, quamvis forte non sit sola et tota ratio, quia etiamsi esset materialis, ex hoc non sequeretur, quod esset cor­ ruptibilis, alias enim oporteret dicere, quod corpora caelestia essent cor­ ruptibilia d, quod nullus concedit. Quantum ergo ad primum sciendum est, quod sicut generatio secundum Philosophum 3 est mutatio de non esse ad esse, ita corruptio est muta­ tio de esse ad non esse. Ex quo sequitur, quod corruptibilitas nihil aliud sit quam mutabilitas sive potentialitas, qua aliquid est possibile mutari ab esse ad non esse. Quod autem aliqua sic sint mutabilia, patet ex ipsa mutatione. Quia cum actus praesupponat potentiam, et nos videamus con­ tinue multa mutari, sic necesse est dicere, quod sint aliqua corruptibilia. Quod autem ista mutabilitas sive potentialitas non essendi insit a materia vel ab aliquo consequente materiam, licet non insit omnibus rebus materialibus, patere potest, si nos consideremus, quid est mutatio secundum quod de ea hic loquimur. Constat enim, quod licet mutatio a a circulo: mg. corr. mg. ex caelestia.2 3 1

b aliqua: mg.

° incorruptibilia B.

d corruptibilia:

1 B oethius , De Trinitate, 2. PL 64, 1250 D. 2 A nselmus, Proslogion, 3 et 22. Ed. Schmitt, I, 102 et 116. 3 Aristoteles, De Generatione et Corruptione, I, 5. 320 a 12-13.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

174

f. 2 2

ARTICULUS 1 4

non proprie motus sit, est tamen terminus motus. Nam P hilosophus 1 dicit, quod est motus de subiecto in non subiectum. Quamvis igitur non possit argui, quod ubicumque sit motus, ibi sit talis mutatio, quia non est terminus cuiuscumque motus, sed alterationis solum, quae est motus inter opposita secundum formam, tamen bene potest concludi, quod ubi non est nec potest esse aliquis motus, non potest esse talis mutatio, Εχ quo ulterius sequitur, quod cum motus sit actus exsistentis in poten­ tia, et materia sit illud, per quod cuilibet inest potentia, sive per quam quaelibet res est in potentia, sicut forma est illud, per quod cuilibet rei inest actus, sive per quod quaelibet res est in actu, propter quod dicit P hilosophus 2, quod omne pati est a materia, omne agere est < a > forma, manifestum est, quod mutabilitas, qua aliquid est mutabile de esse ad non esse, quod idem est quod corruptibilitas, etsi non sit simpli­ citer a materia, est tamen ab aliquo, quod non invenitur nec potest in­ veniri nisi in re materiali et ratione materiae, ab eo scilicet, quod est posse pati et alterari. Ε χ quo sequitur, quod ubi nulla est materia, nullo modo potest esse corruptio. Si ergo hoc est verum, quod in angelis nulla est materia, sicut pro­ batum est, et corruptio sive corruptibilitas inest cuicumque ratione mavb teriae vel ratione alicuius consequentis materiam, / sufficienter et patenter probatum est angelum secundum suam naturam esse incorruptibilem, i. e. non habere aliquid in sui natura, unde possit corrumpi. Sicut autem ex angeli immaterialitate sufficienter probatur, quod ipse non habet in se vel in natura sua causam corruptibilitatis, ita ex ipsa potest probari, quod ipse habet causam in se suae incorruptibilitatis. Sicut enim ex hoc aliquid dicitur corruptibile, quod potest mutari de esse ad non esse, ita aliquid ex hoc dicitur incorruptibile, quod non po­ test mutari de esse ad non esse. Iiatio autem, quare aliquid non potest mutari de esse ad non esse, est aut quia a est principium essendi formaliter, etsi non effective, et ideo non potest ab ipso separari, et per com sequens non potest non esse, et sic est in angelis, ut ostendetur, aut si non est principium essendi, sic coniungitur principio essendi, quod ab ipso separari non potest, sicut est in corporibus caelestibus. Quod autem in angelis principium essendi sit ipsa earum substantia, patet ex hoc, quod cum angelus nec sit materia, nec ex materia, sed sit quaedam substantia, et substantia non sit nisi vel materia vel forma vel compositum ex utroque, necesse est angeli substantiam esse formam per se subsistentem. Et ideo, cum forma sit principium essendi omnibus entibus, substantia angeli, postquam recepit esse, non potest non esse, quia non potest separari a principio essendi, quod est forma, cum ipsamet sit forma. a quia: sequitur spatium vacuum.1 2 1 A ristoteles , Physica, V, 1. 225 a 10. 2 Aristoteles, De Generatione, et Corruptione, II, 9. 335 b 30.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M AN G E LU S S IT IN C O R R U PT IB ILIS

175

Ex diotis ergo patet, quod immaterialitas cuiuslibet rei est causa suf­ ficiens incorruptibilitatis naturae ipsius. Et ideo supposito quod angeli sint immateriales, sicut est praesupponendum per ea, quae dicta sunt superius, quaestione 10a, patet, quod venerandus doctor frater Thomas veram et sufficientem causam et rationem assignavit de incorruptibili­ tate angeli. Ad hoc enim, quod aliqua substantia corrumpatur, oportet ipsam esse compositam vel partem compositi eius, quod per se corrum­ pitur. Ouius ratio est, quia cum corruptio sit mutatio de esse ad non esse, non potest esse nisi eius, cui convenit esse per aliud. Gomposito enim convenit esse per formam, partibus autem compositi convenit esse per esse totius. Quamvis ergo non quodlibet compositum corrumpa­ tur, vel quaelibet pars compositi, tamen nihil potest corrumpi, nisi com­ positum vel pars compositi. Cum ergo angelus non sit compositus nec pars compositi, non potest aliquo modo corrumpi, et hoc totum sibi convenit ex sua immaterialitate, quia nihil est compositum vel pars compositi, nisi ratione alicuius materialitatis a vel proprie vel metapho­ rice dictae. Unde super immaterialitate ipsius fundatur etiam alia ratio, quam assignat de incorruptibilitate ipsius angeli. Εχ hoc quod angelus nec est materia nec compositus ex materia et forma, sequitur ergo, quod cum sit quaedam substantia, quod ipse sit forma. Eormae autem, cum sit principium essendi, per se debetur esse. Quia quod aliquae formae per se non sunt, convenit eis ex hoc, quod sunt formae imperfectae. Unde sic sunt principium subsistendi, quod ipsae in se non subsistunt. Quicquid autem convenit alicui per se, semper ei convenit. Eormae ergo quantum est de se semper convenit esse et, si non convenit semper, hoc est per accidens, ex hoc videlicet, quod sunt tantum principium essendi et non subsistentes. Cum ergo angeli, sicut probatum est, sint formae per se sub­ sistentes, eis semper convenit esse. Esse autem semper est incorrupti­ bile, cum corruptibile dicat, quod potest non esse. ISTon esse autem non possunt nisi illa, quorum esse est in tempore et sub tempore et tempore mensuratur. Causa enim corruptionis tempus est, sicut dicit P hiloso­ phus , IV 0 Physicorum, 1. Unde secundum ipsum nisi esset virtus motoris infinita, quae continuat motum primi mobilis, motus eius, cuiuscumque proprii subiecti mensura est tempus, deficeret. In tempore autem proprie non sunt nisi illa, quae accipiunt esse per motum vel mutationem conse­ quentem motum. Et ideo, cum angelus et anima rationalis et quinta essentia non acceperint esse per motum et mutationem, ipsa quantum ad esse non sunt sub tempore, et ideo quantum est de se semper sunt et non esse non possunt. Sufficienter ergo ex immaterialitate b eorum frater Thomas probavit a immaterialitatis B.

b materialitate B.

1 Aristoteles , P h ysica IV, 13. 222 b 19-20.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

176

A R T IC U L U S

14

angelorum incorruptibilitatem. Ex hoc enim sequitur, quod ipsi non subduntur nec possunt subdi mutationi, cuius proprium et primum sub­ lectum est materia, et per consequens nec corruptioni. Ex hoc ulterius sequitur, quod eis per se debetur esse, propter quod ab eis non potest separari, propter quod nec possunt corrumpi. Ex hoc etiam sequitur, quod eorum esse non mensuratur tempore, propter quod possunt semper esse et non possunt non esse postquam ponuntur esse. Haec omnia probantur in libro De Causis. Ibi enim in 7a proposi­ tione 1 probatur, quod « intelligentia est substantia simplex, quae non dividitur ». Ex quo habetur, quod non est composita ex materia et forma. In 28a autem probatur 1 2, quod « omnis substantia simplex est substantia per se ipsam », et in 26a probatur 3, quod « omnis substantia stans per se ipsam est non cadens sub corruptione », et medium probans est quod ponit frater Thomas, quia non potest separari a principio essendi, cum ipsa essentia eius sit forma. Non est ergo ratio venerandi doctoris fratris Thomae, sed auctoris libri De Causis, quem si isti diligenter inspexissent, forte istam rationem non ita improbassent. Quod etiam oporteat ad hoc, quod aliqua substantia possit corrumpi, quod ipsa sit composita, pro­ batur 27a propositione 4, ubi dicitur, quod « omnis substantia destructi­ bilis non sempiterna aut est composita, aut delata est super rem ali­ quam ». Nihil ergo eius, quod dicit fratèr Thomas est erroris fundamentum, sed veritatis et fidei fulcimentum. Unde quod dicitur, quod si ponatur angelus esse immaterialis, se­ quitur, quod ipse non sit capax alicuius accidentis, et per consequens i. 23 ra nec culpae, nec gratiae, nec poeaae, nec gloriae, est omnino / falsum. Non enim hoc sequitur, nisi sic ponatur immaterialis, quod sit purus actus omni carens potentialitate, quod nullus dicit, quia tunc sequeretur, quod angelus esset Deus. Unde cum nos dicamus eum compositum esse ex actu et potentia, non sequitur, quod ipse non sit capax aliquorum ac­ cidentium. Non est autem idem, aliquid esse compositum ex materia et forma, et ex quo est et quod est. Quia in his, quae sunt composita ex materia et forma, materia sive potentia non est substantia rei, sed pars substantiae, alias omnes formae essent accidentia, cum in his, quae sunt composita ex quo est et quod est, sive ex substantia et esse, ipsa po­ tentia est substantia, et e converso actus est ipsum esse. Praeterea, in his, quae sunt composita ex materia, esse non est actus materiae, sed totius substantiae, cum materia proprie non sit, sed sub­ stantia ex ipsa et forma composita. In his autem, quae componuntur ex substantia et esse, esse actus est substantiae, quia substantia est id quod est.

1 Liber de Causis, 7. Ed. Steele, 167. 2 Ibid., 29, p. 183. 2 Ibid., 26, p. 181. 4 Ibid., 27, p. 182.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M A N G E LU S S IT IN C O R R U P T IB IL IS

177

Praeterea; in compositis ex materia et forma, forma non est esse. In'liis autem, quae componuntur ex substantia et esse, esse est ipse actus. Et per hoc patet solutio ad primum et ad secundum. Quia cum angelus non sit compositus ex materia et forma, sed solum ex substantia et esse·,. et illa substantia sit quaedam forma, et formae, sicut probatum est secundum se-debeatur esse, illa forma etsi possit intelligi non infor­ mari per esse, postquam tamen est, non potest non informari. Unde quamvis angelus possit intelligi non esse, non tamen potest intelligi corrumpi, sicut expresse dicit auctor libri De Causis super illa proposi­ tione1: « Omnis substantia stans per se ipsam est non cadens sub cor­ ruptione ». Quia cum corruinpi praesupponat esse, si posset intelligi corrumpi, posset intelligi, quod separaretur esse ab ipso non solum se­ cundum intellectum, sed etiam· secundum rem, quod falsum est. Quia supposito angelo semel in esse, impossibile est ipsum non esse. Ad illud, quod postea obiciunt, quod cum dicitur, quod esse conve­ nit angelo secundum se sicut rotunditas circulo, si ly ‘ < secundum > se ’ dicit rationem causae, verum est, quia tunc est sensus, quod non con­ venit sibi per aliam causam nisi per formam suam, sed hoc nihil ad pro­ positum; si autem dicat rationem subiecti, sic falsum est, quia forma secundum se non est subieetum alicuius, dicendum, quod forma secun­ dum se est causa essendi in compositis, et secundum se est subieetum in simplicibus. Sed hic non tenetur proprie in ratione causae, sed in ra­ tione subiecti, quia id quod est, non est nisi ipsa forma, quae in quantum recipit esse ab alio habet rationem subiecti. Et cum dicitur, quod forma secundum se subieetum esse non potest, dicendum, quod licet formae ex hoc quod forma, < non > habeat rationem subiecti, tamen formae se­ cundum se debetur esse. Sed quod ipsa differat ab esse et quod se habeat ad ipsum sicut potentia ad actum, hoc habet ex hoc, quod non est pura forma, sed habet aliquid potentiae admixtum. Unde aliud est dicere, forma est secundum se subieetum, aliud est dicere, formae secundum se debetur esse. Quia quando dicitur, quod formae secundum se debetur esse, sensus est, quod formae est subsistere et per se exsistere, quod non convenit materiae in compositq nisi per formam. Quando autem dicitur, formae secundum se convenit esse subieetum, est sensus, formae secun­ dum se convenit substare, et hoo est falsum, quia substare non convenit nisi materiae vel ratione materiae. Non ergo formae sic debetur secun­ dum se esse, quod propter hoc ei conveniat secundum se esse subieetum. Quia licet in aliquo esse formarum creatarum differat ab essentia, et propter hoc ipsa comparetur ad essea, hoc accidit formae, quod ipsa non sit suum esse, alias Deus non posset facere esse suum esse. Quando ergo dicitur, formae secundum se debetur esse, ergo forma secundum esse: sequitur spatium vacuum.*1 4 1 Liber de Causis, 26. Ed. Steele, p. 181. 14. — Apologeticu/m Veritatis contra corruptorium .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

178

A R T IC U L U S 1 4

se est subiectum, falsa est consequentia, quia sequitur ex propositione falsa, quae requiritur ad huius consequentiae veritatem. Oportet enim, quod si debeat esse vera, quod ista sit vera, quod omne illud, quod ha­ bet esse per se, vel cui debetur esse per se, sit subiectum vel habeat ra­ tionem subiecti. Quia si formae ex hoc quod habet esse per se, convenit per se esse subiectum, ut isti dicunt, cuicumque convenit esse per se, convenit esse subiectum, et sic, cum Deo maxime conveniat esse per se, maxime conveniat sibi esse subiectum, quod est omnino falsum. Melius ergo conclusissent, si dixissent: formae convenit esse per se, ergo sibi non convenit esse subiectum, quam concludendo: formae convenit essa per se, ergo sibi convenit esse subiectum per se. Ad illud, quod dicunt, quod non sic convenit angelo esse sicut rotun­ ditas circulo, quia angelus potest intelligi non esse, a circulo, autem ro­ tunditas etiam per intellectum separari non potest, dicendum, quod frater Thomas non ita accepit stricte illud, sicut isti faciunt, ac pro simili om­ nino, sed pro simili aliquo modo, quia sicut rotunditas, quae convenit circulo per se primo modo dicendi per se, nec re nec ratione sive intel­ lectu non potest separari, quia est de ratione eius, ita ab angelo, cui convenit esse per se secundo modo dicendi per se, sicut proprietas eius, non potest separari ipsum esse in re. Et quia de separatione, quae est secundum rem, agebatur, non de illa, quae est secundum intellectum, sicut patet ex titulo quaestionis, quae tractabatur, quaerebatur enim, utrum angelus esset corruptibilis secundum naturam suam, quod est quaerere, utrum ab angelo possit separari esse secundum rem, unde talis èst ista ratio, qualis esset ista: sicut homo non potest esse sine rationali, quia convenit sibi per se, ita non potest esse sine risibili, quia convenit sibi per se, licet alio modo accipiatur per se.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

< Articulus 15 >

< TJtrum post resurrectionem corpus Christi fuit tale, quod in ipsum possit cibus converti >. Quintum decimum, quod impugnare nituntur, est illud, quod egregius doctor frater Thomas dicit quaestione 51a, articulo 3°, in solutione quinti argumenti. / Dicit enim ibi, quod quamvis post resurrectionem Ohristi cibus non converteretur in corpus eius, sed resolveretur in praeiacentem materiam, tamen ipse tale corpus habebat, sive talis naturae, quod in ipsum poterat cibus convertia.

1

23

rb

Hoc, ut isti dicunt, videtur esse erroneum. Et huius rationem as­ signant quia cum cibus non convertatur in corpus t> comedentis, nisi vel propter restaurationem deperditi, aut propter augmentum quanti­ tatis, dicere quod in corpus Christi gloriosum cibus convertatur vel po­ tuerit converti, est dicere, quod vel in eo potuerit esse aliqua deperditio, quod est contra dotem impassibilitatis, vel quod in corpore Christi non fuit perfecta et fixa quantitas, cuius contrarium tenet fides. Haec est huius dicti impugnatio et impugnationis ratio. Sed si diligenter consideretur, ista impugnatio non soium irrationabilis, sed et periculosa et contra fidem videtur esse. Quia si Christus post re­ surrectionem suam non habuit tale corpus, quod posset secundum suam naturam cibus converti in ipsum, sicut isti videntur velle, sequitur, quod ipse non habuerit corpus eiusdem naturae, cuius erat prius, quod fuit damnatum in Concilio Oonstantinopolitano, contra quem errorem dis­ putat beatus Geegorius 1. Sequitur etiam, quod ipse Christus ostendit se aliquid posse facere post resurrectionem suam, quando comedit cum discipulis suis, quod facere non poterat. Ex quo duo inconvenientia se­ quuntur: Unum est, quod in operibus veritatis fuit aliqua simulatio sive falsitas, aliud, quod corpus illud vere vivum non erat, quia opera vitae facere non poterat. Et sic totum, quod fides dicit de resurrectione Christi, a convertere B.

b corpus: cibum B.

1 Gsegokius Magxiis, Moralia, X IV, 56 (Ree. 29), 72-73. PL 75, 1077-1079.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

180

A R T IC U L U S 1 5

fictio quaedam est, et argumenta, quibus se ipsum vivum praebuit di­ scipulis suis per dies quadraginta apparens eis, omnia falsa fuerunt et illusiones quaedam. Quae cum sint omnia blasphema et auribus fidelium horrenda, patet, quod dicere, quod cibus post resurrectionem Christi in corpus eius non potuerit converti, est magis contra fidem sive doctrinam fidei, quam eius oppositum. Sed quod potuerit converti, est fidei con­ sonum, et illud est fidei contrarium. Ad cuius evidentiam considerandum est, quod sicut communiter di­ citur, gloria etsi naturam perficiat, non tamen destruit ipsam. Et ideo omnia illa, quae sunt de perfectione naturae, manent in corpore glori­ ficato. Quae autem pertinent ad imperfectionem eius, illa tollentur per gloriam. Et ideo, si nos velimus videre, utrum cibus post resurrectionem potuerit in corpus Christi converti, oportet quod nos videamus, utrum posse convertere cibum in se sit de perfectione et integritate naturae vel non, quia si spectat ad-integritatem ·et perfectionem naturae, constat, quod potentia illa per gloriam non tolletur, et;per consequens-quod corpus Christi per gloriam illa potentia privatum non erat. Est igitur advertendum, quod licet indigere cibo sive cibi conver­ sione sit imperfectionis, posse tamen in se cibum convertere, non est' imperfectionis, sed perfectionis. Ista enim potentia- inest viventibus ex anima, quae est actus et perfectio corporis. Indigentia autem cibi inest corpori ex conditione corporis. Quod quidem corpus propter imperfectio­ nem in ipso animae acquirendam oportuit esse compositum ex contrariis et proficere secundum determinatum tempus ad debitum terminum quantitatis. Et-ideo quando anima perfecta erit per gloriam, cessabit quidem indigentia cibi, quia corpus totaliter subdetur animae, sed non cessabit potentia comedendi, quae spectat, sicut dictum est, ad perfectio­ nem naturae. Et ideot sicut dicit beatus A ugustinus , X III0 De Cimiate Dei 1, capitulo 21°, quod eorporibus gloriosis « nOn potestas sed egestas edendi et bibendi auferetur ». Kon autem esset in illis corporibus edendi et bibendi jrotestas, si non posset cibus in ipsa converti, quia licet actua­ lis conversio non fiat nisi vel propter perfectionem debitae quantitatis vel propter restaurationem deperditi, tamen potentia conversionis inest et potest messe sine tali deperditione. Talis autem potentia non est nisi virtus animae vegetativaé, quae non erit minus potens quam prius. Quia cum per illam potentiam cibus non possit converti in animam sed in corpus, sicut anima ante resurrectionem ita post, quantum est de se, potens est convertere cibum non in se ipsam, sed in corpus, quod corpus, quantum est de se, est talis naturae, quod in ipsum potest cibus converti, Kec tamen ex hoc sequitur, quod in eo possit esse aliqua deperditio, quia potentia conversionis non excludit impossibilitatem deperditionis, nisi illa impossibilitas ponatur esse corpori naturalis. Kos autem non dicimus, quod impossibilitas deperditionis insit illis corporibus ex natura, sed

1 A ugustinus, De Civitate Dei, X III, 22. PL 41, 395.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM

P O ST RESU RRECTION EM CORPUS C H R IST I

18Ï

es gloria, sive ut melius dicatur, ex virtute divina. Nihil enim prohibet, quod ea, quae videntur incompossibilia secundum naturam, sint simul ex virtute divina. Velle ergo indicare de illis corporibus secundum cur­ sum praesentis status, secundum quem ubicumque est .potentia conver­ tendi, cibum in corpus, non solum est potentia deperditionis, sed neces­ sitas, est dicere, quod illa corpora non erunt alterius status, aut quod alterius naturae, quorum utrumque est falsum, cum dicat beatus Gb e g o bius 1, quod corpora illa erunt quidem eiusdem naturae, sed alterius gloriae. « Futurae enim resurrectionis corpus, sicut dicit beatus A ugusti­ nus , libro VI0 Quaestionum conira Paganos, sive in Epistola ad Deogratias 1 23 , imperfectae felicitatis erit, si cibos sumere non potuerit; imperfectae felicitatis, si cibis indiguerit ». Quantum ergo ad naturam spectat, po­ terunt illa corpora cibo uti. Ita erit in eis illa eadem potentia, qua modo cibis utuntur, quantum ad statum, nec erit eadem nec ulla indigentia. Nisi'enim nos sic ponamus, impossibile / est dicere, quod Christus post resurrectionem suam aliter comederit quam comederint angeli in cor­ poribus assumptis, qui cum a non vere comederint, sicut ostendetur, Chri­ stus non Vere comedit, et sic se facere simulavit, quod non faciebat; Et si aliter quam angeli comedere non potuit, vivum corpus non habuit sicut nec angeli, sed vel phantasticum vel ad tempus assumptum, quae omnia sunt falsa et secundum fidem impossibilia. Quod autem angeli non comederint vere, sed apparenter solum, patet et pèr auct ritâtem et per rationem. Per auctoritatem quidem, quia dicit angelus Tob, 12° 3: Cum vobiscum essem, videbar quidem manducare et bibere, sed ego potu invisibili et cibo utor. Per rationem hoc idem potest ostendi, si nos consideremus, quid est comestio et quae ad actum come­ stionis verae requiruntur. Est enim comestio actus viventis per virtutem animae assumpti cibi ad vitae conservationem vel continuationem in corporis substantiam conversivus. Ex quo patet, quod ad istum actum requiritur cibus, qui possit converti, requiritur corpus, in quod possit, requiritur virtus animae, per quam possit, et ipsa cibi assumptio per instrumenta, ad hoc determinata; et ista siint de necessitate actus.'Re­ quiruntur etiam quaedam alia, sine quibus potest esse vera comestio, sicut contritio et masticatio, et actualis ipsius conversio et vitae continuatio. Sine eo enim b, quod cibus convertatur, aliquis Vere comedere dicitur, sicut patet in his, qui patiuntur quandam speciem dysenteriae, in qua cibus sicut sumitur ita egeritur. Frequenter etiam cibus assumitur et vitae continuatio non sequitur. Sine eo etiam, quod aliquid masticetur, aliquid potest in cibum sumi per modum potus. Εχ quo patet, quod ista < non > sunt actui comestionis necessaria. Angeli ergo in corpoa cum: mg.

f. 23 va

b eniïn: etiam B.

1 Gregorius Magnus, Moralia, X IV , 57 (Ree. 30), 77. PL 75, 1080 C. 2 A ugustinus, Epist. 102, I, 6. PL 33, 372. 3 Tob. 12, 18-19.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

184

A R T IC U L U S

16

Hoc idem probant per hoc, quod dicitur in officio commendationis animae1: «Egredienti animae splendidus angelorum chorus occurrat». Et infra: «Ministri satanae iter tuum impedire non audeant». Et per id, quod in exsequiis mortuorum Ecclesia cantat1 2: «Subvenite sancti Dei, occurrite angeli». Occursus autem et impedimentum itineris ,non possunt fieri nisi illis, qui transeunt per medium spatium. Ex quo se­ quitur, quod animae separatae transeunt per medium, et pari ratione angeli. Et ne argumenta frivola reputentur, subiungunt, quod non tantum auctoritatem officii dicunt esse condemnandam quasi falsam, sed hoc etiam ipsi nituntur per rationem probare sic: Sint a et d duo extrema, b et c medium sint. Tunc quaero :. ubi est angelus, quando transit ? Uon est in a, quia dum est in a, non transit, sed quiescit ; non est in d, quia quando est in d, quiescit. Ergo dum transit, vel nusquam est, vel est in b c. Sed'non est dare, quod nusquam sit, quia dicit A ugustinus in libro De Immortalitate Animae 3, quod « quicquid est, nusquam esse non potest ». Bestat ergo, cum angelus- transit, quod est in medio. Praeterea, res mobilis magis indiget loco dum movetur et transit, quam quando quiescit, quod patet, ut dicunt, per hoc, quod dicit Ph i ­ losophus in IV ° Physicorum4: « Quare quaereretur locus nisi motus aliquis secundum locum esset». Ubi dicit Commentator 5, quod motus magis proprie significat locum esse quam quies; et sic patet-maior. Sed angelus non potest non esse in loco dum quiescit. Ergo multo fortius dum movetur et transit. Minor, ut dicunt, patet per se et per hoc etiam, quod oppositum eius condemnatum est Parisius 67 , scilicet quod angelus nusquam sit, et quia est contra Evangelium Matthaei, 18°7: ■Angeli eorum in caelis semper vident ». ■ Hoc etiam dicunt esse contra D a m ascen u m 8, II0 libro, 3° capituloa: « Circumscriptibile est, quod loco vel tempore vel comprehensione com­ prehenditur. Ineircumscriptibile, quod -nullo horum continetur. Igitur incircumscriptibilis solus quidem Deus, angelus autem et tempore cir­ cumscribitur, incepit enim esse, et b loco, etsi intelligibiliter ut praedixi­ mus, et comprehensione, etenim ad invicem naturam sciunt ».

a primo libro capitulo ultimo add. mg.

b et: in B.

1 Cf. Rituale Romanum, V, 7, 4. « Commendo te... ». 2 Cf. Rituale Romanum, V, 8, 3. 3 Augustinus, De Immortalitate Animae, 1, 1. PL 32, 1021, 4 Aristoteles, Physica, IV, 4. 211 a 12-13. 5 A vep.roes, In IV m Physicae, com. 32. IV, f. 134 E-F. 6 Art. 218 et 219 damnati a. 1277 a Stephano Tempier ep. Paris. Ed. Mandonnet, nn. 53 et 54, p. 180. 7 Matth. 18, 10. 8 J oannes Damascenus, De Fide Orthodoxa, I, 13. PG 94, 853.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M AN GE LU S P O S S IT PERTRANSIRE

185

Dicunt etiam hoc esse contra P hilosophum in 1° De Caelo et Mundo1: « Omnes, inquit, homines conveniunt in loco huius corporis primi mobilis, quod est locus spiritualium. Graeci scilicet et alii ex gentibus, qui fatentur Deum et eius potentiam creandi et non confitentur hoc, nisi in quantum est res, super quam non cadit corruptio, neque ingreditur eam rembtio, oportet, quod sit in loco ». Nova autem translatio, ut dicunt, sic habet: « Omnes enim homines de diis habent aestimationem. Omnes euma qui sursum Deo locum attribuunt et Barbari et Graeci et quicumque quidem putant esse deos palam ut immortali immortale coaptant impossibile esse aliter . . . . . . Idem probant per T u l l iu m in libro De Tusculanis Quaestionibus 1 2 loquentem de animabus miserorum separatis et dicentem sic: «Si apud inferos miseri non sunt, nec sunt apud inferos ulli. Ergo ubi sunt, quos tu miseros iudicas, aut quem locum incolunt ? Utrum nusquam sunt 1 Et nusquam ego prorsus illos esse puto. Ergo nec esse quidem ». Ergo a simili, qui ponit angelos nusquam esse, ponit eos non esse. Qui autem pbnit eos transire de extremo in extremum aliquando ita quod non sint in medio, ponit eos aliquando nusquam esse, ergo non esse. Haec est impugnatio positionis et rationes, quibus impugnatur. Et quia in his, quae venerandus doctor frater Thomas dicit circa istam materiam de esse angeli in loco et de motu eius in loco, non solum ab istis, sed etiam a quibusdam aliis 3, qui magni sunt et magni reputan­ tur, contradicitur, ut plenius pateat veritas omnium, in quibus sibi circa istam materiam contradicitur, utile est, istam materiam aliquantulum diffusius pertractare et declarare. Quod ut competentius possit fleri, oportet septem t> facere: Primo enim oportet ponere, quae sunt, quae dubitantur circa esse angeli in loco. Secundo, quae sunt, quae dubitantur circa moveri. Tertio, quae est causa -dubitandi utrobique. Quarto, quid de singulis dubitationibus frater Thomas dicat. Quinto, quae sunt illa, quae in singulis determinationibus patiuntur contradictionem, et rationes contradicendi. Sexto, quomodo dictum fratris Thomae possit sustineri. Septimo, quomodo possit refelli contradictio et solvi contradicendi ratio. eum: enim B.

b septem: quinque B.

1 Aristoteles , De Caelo, I, 3. 270 b 6 sq. 2 Cicero , Tusculanos. Disput., I, 6. Ed. Pohlenz, 222. 3 A egiditts R omaìtus, I Sent., d. 37, 2, 1, 1-3. Venetiis 1521, f. 194 va-196 rb. Cf. Incerti auctoris Impugnationes contra Aegidium Romanum contradicentem Thomae Super Primum Sententiarum. Ed. Bruni. Bibliotheca Augustiniana Medii Aevi, Ser. I, 1. Vati­ cano 1942, 95 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

188

A R T IC U L U S 1 6

mundum sensibilem creati. Quod cum sine praeiudicio veritatis sustineri possit, patet, quod ad perfectionem universi talis connexio necessaria non est. Nec obstat, si dicatur, quod tunc non erat universum perfectum, supposito quod illa esset vera, quia licet idem universum, quod, modo est, non esset, erat tamen quoddam universum, sicut si non esset nisi creatura corporalis, ipsa haberet - rationem universi. Ex quo sequitur, quod ad perfectionem universi connexio non requiritur. Nec valet, si dicatur, quod licet non requiratur ad perfectionem cuiuslibet universi, requiritur tamen ad perfectionem huius universi, quia talis necessitas non est necessitas absoluta, . sed ex suppositione talis universi. Unde cum Deus potuerit facere aliter et aliud universum, patet, quod probatio non est universalis, et per consequens non necessaria. Praeterea, si concedatur, quod ad perfectionem. cuiuslibet universi requiratur connexio partium ad invicem, adhuc non sequitur, quod re­ quiratur tab's connexio, quod propter illam connexionem, nisi sit alia causa, oporteat angeli substantiam esse in loco. Primo, ex opinione illorum, qui posuerunt intelligentias movere orbes sicut quiddam desideratum et concupitum ab animabus orbium, qui f. 2 4 rb salva- / veruni, connexionem universi et tamen dixerunt intelligentias in loco non esse. Nec valet, si dicatur, quod illa positio est reprobata1, quia non est reprobata propter hoc, quia tollit connexionem universi, quae non exsistente angelo in loco adhuc potest salvari, sed quia nega­ batur illud, quod fides dicit, videlicet quod angeli aliquo modo sunt in loco. Si enim non esset alia ratio ponendi angelum esse in loco nisi talis connexio, sicut infra patebit, articulus damnatus non vitaretur. - Secundo patere potest, quod talis connexio ad perfectionem universi non requiritur, et per consequens, quod ista non sit sufficiens ratio, quare debeat dici, quod angeli substantia sit in loco, propter hoc, quod ad per­ fectionem universi et unitatem principatus sufficit, quod omnes partes ab uno dependeant et ad unum finem ordinentur. Hoc autem potest esse etiamsi creatura spiritualis dicatur non esse in loco. Nec valet, si dicatur, quod partes universi debent habere non solum ordinem ad unum principium et ad unum finem, sed· etiam inter se sicut partes exercitus. Quia licet ibi debeat esse aliquis ordo, non tamen ordo mutuae depen­ dentiae, quia sic dependere debent inferiora a superioribus, quod non superiora ab inferioribus. Secundum autem istam positionem sicut crea­ tura corporalis dependet a spirituali, ita spiritualis a corporali. Secun­ dum enim positionem istam nec angelus potest esse sine corporali crea­ tura, nec creatura corporalis sine spirituali. Quia si partes universi de necessitate oportet esse connexas, una sine alia esse non potest. . Et ad istam positionem duo inconvenientia sequuntur: Unum, quod prius dictum est, scilicet quod sicut creatura corporalis dependet a spi­ rituali, ita e contra spiritualis a corporali, immo, quod peius est, magis. 1 Art. 92 damnatus a. 127? a Stephano Tempier ep. Paris. E I. Mandonnet, n. 73, p. 181.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

UTRUM ANGELUS POSSIT EERTRANSIRE

189

Quia créatura corporalis dependet a spirituali et de necessitate, quin possit esse sine spirituali. Creatura- autem spiritualis non potest esse sine corporali secundum istam positionem. Quia si non potest esse, quin semper circa corpus aliquod operetur, sicut isti nituntur. ostendere, se­ quitur, quod, si corpus non esset, angelus non esset, sicut si homo non posset esse, quin semper actu intelligeret aliquid determinatum esse, non exsistente eo, quod intelligi deberet, homo non esset. Et sic sequitur, quod spiritualis creatura dependet a corporali et non e converso, quia creatura corporalis bene potest esse absque eo, quod creatura spiritualis operetur aliquid circa eam. Sed creatura spiritualis non potest esse, quin operetur aliquid circa corporalem, e t. sic damnati sunt omnes sancti Graeci, qui posuerunt, quod creatura spiritualis producta fuerit ante corporalem. Aliud inconveniens est, quia : sequeretur, quod esse creaturae non dependeat a sola voluntate divina, sed ab alio, et quod non voluntate sed necessitate utramque creaturam produxit. . Εχ praedictis ergo apparet., quod non solum insufficiens, sed etiam inconveniens est ista positio. Videtur etiam ista positio sibi ipsi esse contraria in hoc, quod dicunt angelum esse in loco per operationem, quam facit circa locum vel locatum applicando virtutem suam et quodammodo tangendo eum, non quidem per continuationem vel per contiguationem, sed per virtutem et operationem* et postea dicit, quod ista operatio non est semper corporis transmutatio, sed aliqua virtutis. applicatio circa ipsum. Ista enim videntur incompossibilia, quia sicut communiter dicitur, et habetur a P hilosopho a Metapliysicae1, operationum duplex est differentia: Quaedam enim sunt operationes manentes in operante, quae sunt perfectiones ipsius operantis, ut intelligere et‘ velle et huiusmodi. Quaedam sunt transeuntes in exte­ riorem materiam, et harum quaedam sunt, ex quibus post operationes non relinquitur aliquod operatum, sicut citharizare et huiusmodi. Et licet istae magis sint ad perfectionem operantis quam eius, circa quod operantur, tamen non sunt sine- aliquo motu et transmutatione utriusque. Quaedam autem sunt, ex quibus post operationem relinquitur aliquid in eo,, circa quod operatur, et istae sunt perfectiones rerum operatarum. Si ergo angelus operatur semper circa aliquod corpus, de necessitate oportet, quod ad aliquem praedictorum modorum operationis reducatur. Oum ergo non possit reduci ad primum modum, quia illae operationes abstrahunt ab hic et nunc et ab omni loco et ab omni tempore, oportet, quod reducatur ad secundum vel tertium modum, vel ad utrumque. Ad tertium non potest reduci, quia in tali modo operandi, etsi non Jiat mua Philosopho: sequitur spatium vacuum.

1 Cf. T homas, In VIm Melaphysicae (E, 1. 1025 b 19 sq.), lect. 1. Ed. Cathala, n. 1152; In X I m Metaphysicae (K, 7.. 1064 a 10 sq.), lect. 7. Ibid. n. 2253.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

192

t

24

A R T IC U L U S 1 6

Ad huius autem dubitationis solutionem est advertendum, quod licet omne verum in quantum verum cum reduplicatione est necessarium, non tamen simpliciter quicquid est verum, est necessarium. Si enim qüicquid est verum esset simpliciter necessarium, quod semel esset verum, semper et quacumque suppositione facta < esset verum >, ut cum te nasci semel fuerit verum, te nasci semper esset verum. Patet ergo, quod non omne verum est necessarium necessitate absoluta, quamvis omne verum possit esse verum necessitate conditionata. Hoc supposito, quando quaeritur, utrum substantia angeli sit in loco, distinguendum est. Quia aut tu quaeris de veritate, aut de necessitate; hoc est, aut· tu quaeris, utrum verum sit substantiam angeli semper esse in aliquo loco, aut tu quaeris, utrum sit necessarium substantiam angeli esse semper in aliquo loco. Si sic quaeris de necessitate, dico, quod est duplex’ necessitas: TJna alicuius rei, qua dicitur esse aliquid necessarium, quod impossibile est aliter esse quacumque suppositione facta, necesse est sic esse, sicut nos dicimus Deum, esse de necessitate. Alia est necessitas ex positione, sicut nos dicimus, quod posito, quod sit locus, necesse est dicpre, quod Deus est ubique. Quia tamen locus potest non esse, et ali­ quando non fuit, esse ubique nec ab aeterno nec necessario absolute convenit Deo. Si ergo quando quaeritur, utrum substantia angeli de ne­ cessitate sit semper in aliquo loco, sit quaestio de necessitate absoluta, vb ita quod impossibile sit ipsum non esse / in loco, dico, quod de tali necessitate non est semper in aliquo loco. Et quod hoc sit verum, patet ex duobus: Primo ex positione sanctorum Graecorum, qui omnes in hoc convenerunt, quod angeli facti fuerunt ante mundum istum sensibilem. Εχ quo sequitur, quod nisi nos demus angelo locum metaphorice dictum, vel quod sancti Graeci falsum dixe­ runt, quorum· utrumque inconveniens videtur, necesse est dicere angeli substantiam de necessitate absoluta non esse in loco. Hoc etiam patet per hoc, quia, sicut communiter dicitur, spiritualia non dependent a corporalibus. Et ideo non exsistente creatura corpo­ rali potest esse spiritualis, quod nullo modo esset verum, si substantia angeli de necessitate absoluta esset in loco. . Tertio patere potest ex hoc, quod intellectualia quantum est de se abstrahunt a loco et tempore. Propter quod consuevit dici, quod univer­ salia sunt ubique et semper, quia quantum est de se non determinantur ad locum vel ad tempus, licet ex hoc, quod habent < esse > ab intellectu et in intellectu, non sunt nisi ubi et quando est intellectus. Cum ergo angeli sint quaedam substantiae intellectuales, quantum est de se non sunt in loco vel in tempore, licet, sicut infra patebit, ex quadam posi­ tione necesse sit eos esse in loco. Quarto patet hoc idem per id, quod dicit A n s e l m u s , Monologion1, 22° capitulo, quod « non videtur lege loci et temporis cogi nisi ea, quae

A nselmus, Monologion, 22. Ed. Schmitt, I, 39.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M A N G E L U S P O S S IT PERTRANSIRE

193

sunt in loco et tempore, ut loci spatium aut. diuturnitatem temporis non excedant. Quare sicut de his, quae huiusmodi sunt, unum idemque totum simul non posse esse, in diversis locis et temporibus omni veritate asse­ ritur, ita in his, quae huiusmodi non sunt, idipsum nulla necessitate concluditur. Iure namque dici videtur, quod cum huiusmodi rei sit ali­ quis locus, cuius quantitatem locus circumscribendo continet et conti­ nendo circumscribit, quod eius solius sit aliquod tempus, cuius diutur­ nitatem tempus metiendo aliquo modo terminat et terminando metitur. Quapropter, cuius amplitudini aut diuturnitati nulla meta a loco -vel tempore ponitur, ibi nullum esse locum Vel tempus vere proponitur. Quo­ niam namque neque locus facit illi, quod locus, nec tempus, quod tempus, non irrationabiliter videtur, quod nullus locus est eius locus, nec aliquod tempus est eius tempus. Quod Vero nullum tempus Vel locum habere conspicitur, id profecto nullatenus loci aut temporis legem subire con­ vincitur. Nulla igitur lex loci aut temporis naturam illam aliquo modo cogit, quam nullus locus aut tempus aliqua continentia claudit». Ex auctoritate ista Anseimi potest haberi, quod substantiam angeli esse in loco vel tempore, non est necessarium necessitate absoluta, ita quod aliter esse non possit. Quia si iure, ut ipse dicit, dici videtur, quod tantum huius rei sit aliquis locus, loquendo de necessitate absoluta, cuius quantitatem locus circumscribendo continet et continendo circum­ scribit, et quod eius solus sit aliquod tempus, cuius diuturnitatem tempus metiendo aliquo modo terminat et terminando metitur, cum ista angelo non conveniant, sequitur, quod substantia angeli de necessitate abso­ luta in loco non sit. Et hoc idem non irrationabiliter videtur, quia, ut dicit, quod eius rei nullus sit locus Vel tempus, quia nec locus facit, quod locus, nec tempus facit, quod tempus. Quod autem angelis locus non faciat, quod locus, nec tempus, quod tempus, patet, si consideremus, quae facit tempus et locus. Locus enim, sicut haberi potest per Ph i ­ losophum 1, ad minus tria facit: quia continet, mensurat et salvat, si est locus, qui debeatur naturae illius rei. Constat autem, quod angelus non comparatur a ad locum ut contentum, sed potius ut continens1. Quia si verum est, quod dicit Philosophus in VIII0 Physicorum1 2, quod corpora contenta sunt possibilia respectu continentium, et quod unum­ quodque continens comparatur ad contentum sicut forma ad hyle, se­ queretur, quod si angelus compararetur ad locum ut contentum, quod ipse esset in potentia respectu loci, et quod locus compararetur ad ipsum sicut forma ad materiam, qüod est falsum, quia corporalia sunt in po­ tentia respectu spiritualium, non e converso. Et sic patet, quod ange­ lus non est in loco ut contentus. Secundo, eo nec etiam mensuratur a cooperatur B.

1 A ristoteles, Physica, 2 A ristoteles, Physica, 15.

—

IV, 4. IV, 4.

210 b 34; cf. 211 b 11.

12.

212 a 18.

Apologeticum Veritatis contra corrwptorvwm.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

194

f. 25 ra

A R T IC U L U S 1 6

vel potest mensurari a loco. Quia cum mensuratum et mensuram opor­ teat esse liomogenea, spirituale a corporali mensurari non potest. Non potest dici etiam, quod salvatur a loco vel in loco. Quia cum non con­ veniat loco, nisi ratione alicuius influentiae, quam habet respectu locati, sequeretur, quod corporalia haberent influentiam super spiritualia, quod est falsum. Sequeretur etiam, quod angelus posset corrumpi, quia omnia salvantur in loco. Si diu extra illum fuerint, corrumpuntur. Sequeretur nihilominus, quod angeli non potuissent ante istum mundum sensibi­ lem fuisse, cuius contrarium probatum est supra et per rationem et per auctoritatem sanctorum Graecorum. Potest etiam probari per auctoritates sanctorum Latinorum. Primo per auctoritatem Hilarii. Dicit enim H ilarius in libro De Trini­ tate'1, 12°: «Quid magnum est, ut Deus ante terram Dominum no­ strum Jesum Christum genuerit, cum angelorum origo terrae creatione inveniatur antiquior ? » Dicit etiam beatus A mbrosius in 1° Hexae­ meron1 2: «Angeli, dominationes, potestates, etsi aliquando coeperunt, erant tamen iam, quando hic mundus factus est ». Hoc idem dicit bea­ tus H ieronymus super illud < ad > Titum, 1° : Ante tempora saecu­ laria 3. Sic dicit ibi: « Sex millia necdum temporis nostri implentur an­ norum , et quantas prius aeternitates arbitrandum est, quanta tempora, quantasque saeculorum origines fuisse arbitrandum est, in quibus an­ geli, throni, dominationes servierunt Deo absque temporum motibus atque mensuris, et Deo iubente substiterunt ». Et habetur ista auctori­ tas 11° libro Sententiarum 4, distinctione 2a, capitulo Simul igitur. Beatus etiam Serenus abbas in Collationibus Patrum5, collatione VIIIa, dicit, quod « ante conditionem huius visibilis creaturae spirituales caelestes virtutes Deum fecisse / nullus fidelium dubitat». Et infra: «Ante istud temporale principium, quod a Moyse dicitur, omnes illas potestates cae­ lestesque virtutes Deum cieasse non dubium est ». I sidorus etiam, De Ordine Creaturae 6, dicit, quod « ante omne tempus visibilium rerum dia­ bolum fuisse, potest originaliter deprehendi». Εχ quibus omnibus sequitur, quod locus, sicut dictum est, angelo exsistenti etiam in loco non facit, quod locus, quia non continet, nec mensurat, nec salvat, quae loco conveniunt secundum P hilosophum, 1V° Physicorum 7, secundum quod ipsum, i. e. secundum quod locus. Et ex hoc ulterius sequitur, secundum regulam Anseimi, qui dicit, quod eius rei nullus est locus vel tempus, «cui nec locus facit, quod locus, nec tempus facit, quod tempus», quia angelis, quantum est de se sive

1 H ilarius, De Trinitate, XII, 37. PL 10, 456 A. 2 A mbrosius, Hexaemeron, I, 5, 19. PL 14, 142 C. 3 H ieronymus, Commentar, in Ep. ad Titum, I. PL 26, 594 B. 4 P etrus L ombardus, Sent., II, 2, 3. Quaraochi 1916, I, 315. 5 J oannes Cassianus, Coll. V I I I , 7. PL 49, 730 B et 732 A. 6 I sidorus, De Ordine Creaturarum, 8, 7. PL 83, 932 C. 7 Aristoteles, Physica, IV, 4. 210 4 34; cf. 12. 212 a 18.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

->·>·.;;■ ί···;·~

r

?

jiiijìL lgjjjLjipL,j!|IWi!Im.U.,JJy.

U T R U M AN GE LU S P O S S IT PERTRANSIRE

195

de absoluta necessitate nullus est locus. Quod etiam tempus non faciat, quod tempus, patet, si nos consideremus, quid facit tempus rebus, quae sunt in tempore. Tempus enim, sicut dicit Philosophus in < 1V° > Physicorum1, ea, quae sunt in tempore, continet et corrumpit a. Quod autem contineat, ipse ostendit per hoc, quod dicuntur esse in tempore talia sicut in numero numerante. Quae autem sunt in aliquo sicut in numero numerante, a numero exceduntur et per consequens continen­ tur, sicut ea, quae sunt in loco excedente locata continentur a loco. Secundum, quod facit tempus, est quod est in rebus, quae sunt in ipso proprie, quod est causa corruptionis. Cuius ratio est, quia cum tempus sit numerus motus, motus autem distare facit rem motam ab eo, quod est sibi secundum naturam *>. Cum ergo esse angeli.non excedatur a tem­ pore, quia eius diuturnitas nec a tempore exceditur, nec a tempore pa­ tiatur, quia eius substantia non subicitur motui, ratione cuius res tem­ porales a tempore patiuntur et in tempore corrumpuntur, patet, quod tempus non facit angelo, quod facit tempus et per consequens, quod ipsius quantum· est do se et de absoluta necessitate nullum est tempus. Quamvis autem, sicut ex dictis patet, substantiam angeli esse in loco non sit necessarium necessitate absoluta, quia secundum hoc nec posset esse nec posset movere non exsistente vel destructo loco, nec potuisset esse ante mundum, ut omnes sancti communiter dicunt, tamen loquendo de necessitate, quae est ex suppositione, videtur necessarium angelum semper esse alicubi, non quidem secundum leges loci, ita quod contineatur a loco vel eommensuretur vel aliquid recipiat ab eo, sed solum secundum quandam determinationem ad certum locum, non quidem ad hunc vel illum, sed ad aliquem. Supposito, sicut dicit D amascenus 1 2, quod caelum sit continentia visi­ bilium et invisibilium creaturarum^ et quod angeli sunt in universo et non extra universum, et quod illud quod est, aut est in toto, aut in aliqua parte, ratione cuius dicitur esse in loco, sicut dicimus aliquid esse in aere, quia est in aliqua parte aeris, et quod angelus non est ubique, neces­ sario sequitur, quod ipse sit alicubi et quod numquam sit nusquam* Si enim caelum est continentia tam visibilium quam invisibilium crea­ turarum, et creatura invisibilis non est in qualibet parte ipsius, vide­ tur de necessitate sequi, quod sit alicubi, ut, sicut universale quamvis non sit ante intellectum, qui dat sibi rationem universalis, nec sit nisi ubi est intellectus, dicitur esse ubique et semper, ita angelus quamvis de se et secundum naturam suam non habeat determinationem ad locum, dicatur tamen in loco determinato, quia non est nusquam neque ubi­ que. Et tunc ratio exsistendi in loco est, quia loci spatium non excedit a corrumpit: conservat B.

b naturam: sequitur spatium vacuum .

1 Aristoteles , Physica, IV, 12. 221 a 28-b 3. 2 J oannes Damascenus, De Fide. Orthodoxa, II, 6. PG 94, 880 B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

198

A R T IC U L U S 1 6

illud, in 'quo est, sit susceptivum operationis. Operationis autem susceptiva èsse non possunt illa, ad quae non potest esse virtualis con­ tactus. Quae autem sic tanguntur, magnitudinem habent secundum Philosophum , 1° De Generatione1, capitulo de tactu. Ex quo sequitur, ut isti dicunt, quod angelus in loco indivisibili esse non potest. Unde ad huius dubitationis veritatem manifestandam, quinque de­ terminare nituntur : « Primo, quod angelus non potest esse in loco punctali. Secundo, quod non potest· esse in tam parvo loco, quin possit esse in minori. Tertio, quod potest esse in tam magno, quod non possit esse in maiori. Quarto, quod possit esse in pluribus locis prout ordinantur ad unum. Quinto, quod non potest esse in pluribus locis, ut sunt plura. « Primum, quod angelus non possit esse in loco punctali, determi­ nant dupliciter. Primo sic: Angelus est in loco per operationem. Punctus autem non est operationis susceptivus, quia virtualis contactus, secundum quem est actio et passio, ad punctum esse non potest. Et dato etiam quod ad punctum esse possit applicatio virtutis angelicae, propter talem applicationem non sequeretur, quod angelus esset in puncto. Quia ali­ quid esse in aliquo, sicut dicunt, dupliciter potest intelligi: Primo, quia intra ambitum magnitudinis illius exsistit; et sic nihil est nisi in re quanta, eo quod res extensa sive quanta habet talem ambitum. Secundo dicitur aliquid esse in aliquo, quia est in essentia eius et conservativum esse ipsius; et sic solus Deus in genere causarum agentium est in rebus. Nam beat materia et forma sinta causa esse rei, inter causas tamen agentes solus Deus proprie et directe causât esse rei. Si igitur angelus ponitur esse in aliquo indivisibili, hoc non poterit esse quia intra am­ bitum b illius continetur, cum per ° bypothesim indivisibile ponatur. Nec hoc erit, quia exsistens in essentia eius esse ipsius conservat, quia hoc soli Deo inter causas agentes attribuitur. Nullum ergo indivisibile po­ test esse loous angeli, cum in eo esse non possit ». Et ideo subdunt : «Dicamus ergo, quod sicut angelus, cum circa alium angelum operatur, in illo esse non dicitur. Quia cum angelus sit quid indivisibile, in eo non potest esse aliquid, quod non sit conservativum essentiae eius, sicut si angelus erga puncta vel aliquid indivisibile operatur, non dicetur esse in eo, quia repugnat indivisibilitati eius, quod aliquid sit in eo, nisi quod conservat ipsum in esse. Conveniunt autem ih hoc omnia indivisibilia, quia nihil in eis esse potest, quod non conservet ea in esse. Nec hoc impedit, ut dicunt, quia puncti et angeli non est indivisibilitas unifor­ mis ». Et sic dicunt de primo, scilicet quod angelus non potest esse in loco punctali. Deinde declarant secundum, scilicet quod angelus non potest esse . in tam parvo loco, quod non possit esse in minori. Et declarant per hunc a sint: sit B.

1 A r is t o t e l e s ,

*> ambitum: magnitudinis add. E.

c per: om. B.

De Generatione et Corruptione, I, 6. 323 a 5.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M AN GELU S P O S S IT PERTRANSIRE

199

modum, quia dicunt, quod'ad hoc «quod operatio alicuius terminetur ad aliquod obiectum et non possit terminari ad· minus, dupliciter potest contingere: Primo ex parte agentis, secundo exparte ipsius obiecti. Εχ parte agentis dupliciter: Primo, si agens agit / ex necessitate naturae, et ideo ignis tantum calefacit, quantum potest, quia non est dominus sui actus. Sed si esset agens per cognitionem et libertatem arbitrii, quia tale agens ageret secundum ' ordinem sapientiae, non oporteret ipsum in tantum a obiectum agere, in quantum posset. Secundo hoc potest contingere, si huiusmodi agens per cognitionem utitur in stia· actione cognitione sensitiva, quia sensus semper requirit determinatam quan­ titatem. Sic agens posset agere in tam modicum, quod non in minus agere posset, quia sib ponèretur, quod minus, non faceret sensum. Ex parte acti hoc etiam dupliciter contingere posset: Primo, si ipsum actum debeat habere per sé esse secundum determinatam speciem. Eam si aliquod agens non posset agere nisi in aliquid, quod esset determinatae speciei et haberet per se esse, ut si posset agere in ° aliquid, quod non esset aqua d, posset agere in tam modicum obiectum, quod non posset in minus, quia si poneretur e minus, iam non esset in tali specie. Eam ut probatur in 1°Physicorum^, est dare minimam aquam et minimam carnem. Et ita isto modo verum esse posset quod anima posset esse in tam parvo corpore, quod non posset esse in minori. Eam cum corpus, in quo est anima, sit de necessitate determinatae4 speciei, potest esse tam mo­ dicum corpus tale, quod si esset minus, non remaneret in eadem specie. Secundo hoc potest contingere, si talis actio potest e terminari ad punctum, quia aliquid minus puncto reperiri non, potest. «Eon igitur dicere possumus angelum esse in tam parvo loco, quod non possit esse in minori, quia agat ex necessitate naturae. Eam cum sit intellectualis substantia, agit per libertatem arbitrii. Eursus dicere non possumus, quod agendo utatur cognitione sensitiva, nam in eo est solum cognitio intellectiva. Eec hoc etiam dicere possumus, quod id, < in > quod agit, requiratur esse quid per se exsistens et determinatae speciei, nam non unitur corpori secundum esse, sed secundum opera­ tionem. Et ideo, licet anima requirat corpus determinatae speciei, quia ei unitur secundum essentiam, propter quod ex ipsa et corpore tertia natura conflatur, angelus autem quia unitur corpori mediante virtute, potest agere in aliqua parte corporis cuiuscumque speciei exsistat. Si ergo anima possit esse in tam parvo corpore, quod non possit esse in minori, quia requiritur illud corpus per se exsistens et determinatae speciei, angelus semper in minori corpore operari poterit, et ita esse in a tantum: totum B. A poneretur: in add. B. om. B.

t> si: om. B. ° in: om. B. 4 determinatae: om. B.

25 va

d aqua: aqua add. B. s contingere.... potest:

1 A r is t o t e l is , Physica, I, 4. 187 b 37 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

200

A R T IC U L U S

16

minori loco. Quarto hoc non potest contingere, quia illud, in quo est angelus, est locus indivisibilis, quia in loco indivisibili esse non potest, ut ostensum est. «Declaratum est ergo, ut isti dicunt, id quod secundo declarandum dicebatur, scilicet angelum non esse in tam parvo loco, quod non a pos­ sit esse in minori ». « Quod autem possit esse in tam magno, quod non possit esse in maiori, quod tertio proponebatur15, de facili ostendi potest, .ifam cum virtus angeli sit finita, et agere in maius obiectum requirat maioritatem virtutis, ut probatur VII0 Physicorum x, poterit agere angelus ° in tantum obiectum, quod non poterit in maius. Et quia non est proprie loquendo d nisi ubi operatur, poterit esse in tam magno loco, quod non poterit esse in maiori. « Ex; quo, ut dicunt, patet quartum. Quia es; quo angelus semper est in loco quanto et magnitudinem habente, aut erit totus in toto et totus in qualibet parte, vel totus in toto et pars in parte. Pars in parte esse non poterit, quia cum angelus et quaelibet natura spiritualis sit substantia, quae non dividitur, non habet partem et-partem. Erit ergo totus angelus in qualibet parte eius, in quo exsistit. Hoc autem videre e possumus, si bene consideremus modum, secundum quem anima est in corpore. Nam si dicimus animam esse totam in toto corpore et totamf in qualibet parte corporis, quia non educitur de potentia materiae, prop­ ter quod extensione materiae non s extenditur, multo magis angelus po­ terit esse totus in aliquo corpore toto et totus in qualibet parte. Quia si hoc concedimus de anima, quae aliquo modo dependet a corpore se­ cundum esse, licet non simpliciter dependeat a corpore ut ceterae formae, quia corrupto corpore non corrumpitur anima, multo magis de angelis hoc debemus concedere, qui cum non uniatur corpori secundum esse, sed secundum virtutem et operationem, nullo modo secundum esse de­ pendebit a corpore. Igitur nullo modo 11essentia sua, cuius actus est esse, sequetur legem corporis ut extensione corporis extendatur. Erit ergo totus in toto et totus in qualibet parte, ut singulae particulae ad illud totum ordinentur, sicut anima est tota in toto corpore et tota in sin­ gulis membris, ut omhia membra ordinantur ad totum. « Advertendum tamen, quod, sicut dicunt, licet angelus possit esse in pluribus locis prout ordinantur ad unum, in pluribus autem, ut plura sunt, esse non potest, quod quinte declarandum dicebatur. Nam cum habeat essentiam finitam, oportet habere operationem finitam. Si igitur posset esse in pluribus locis, ut plura sunt, non esset in loco deflnia quod non: quin E. b ostendendum add. E. ° angelus: ora. B. d loquendo: om. B. e videre: intelligere E. f in toto.... totam: om. B. ε non: om. E. b secundum.... modo: om. B.

1 A ristoteles , Physica, VII, 5. 249 b 30 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M A N G E L U S P O S S IT PERTRANSIRE

201

tive, et ideo operationem limitatam non haberet. Eo ipso ergo quod esse eorum finitum est, et in terminis a clauditur, operatio eius, quae sequitur modum essendi, finita· erit et infra b terminos clausa, quod non esset, si simul in diversis locis, ut diversa sunt, operari posset. Solus igitur Deus, qui est ipsum esse purum non finitum, operationem limi­ tatam non habebit et esse poterit in pluribus, ut plura sunt. Dicamus ergo, quod omnis creatura, cum: sit hoc vel illud, quia ad genus vel speciem est contracta, operatur in hoc vel in illud. Deus autem, qui est ipsum esse, ad quod intelligendum oportet removere hoc et illud, non habebit operationem limitatam, ut solum operetur in hoc vel ° in illo, sed simul operabitur in hoc et in illo. Quia sicut omne particulare esse in suo esse unico continetur, ita omne particulare operatum sua operatione unica sustentatur. Eam licet effectus sint multi, unica ta­ men est operatio, ut in ipso exsistat ». Ista sunt, quae super huiusmodi dubitationis solutionem isti indu­ cunt. Quae revera, si diligenter con- / siderentur, continent quidem ve- ί· 25 vb ritatem quantum ad principalem conclusionem et conclusionis rationem, quoad hoc scilicet, quod dicunt, quod angelus non potest esse in pluribus locis simul, et in hoc cum fratre Thoma concordant. Quantum autem ad alia, quae ipsi declarare nituntur, nec veritatem continent nec pro­ babilitatem, nec ad ea, quae ipsi alibi dicunt, habent consonantiam sive conformitatem. Hoc autem patere potest discurrendo per singula. In hoc enim, quod ipsi dicunt, angelum in loco punctali vel indi­ visibili esse non posse, ipsi sibi et veritati contradiciint. Quia cum ipsi, sicut patet ex dictis in praecedenti quaestione, ponant angelos esse in caelo empyreo per applicationem virtutis suae ad ipsum sine aliqua ipsius transmutatione, si ista est ratio, quare operatio angeli non po­ test terminari ad punctum, quia punctus < non > est susceptivus con­ tactus virtualis, ad quem sequitur actio et passio, de necessitate oportet alterüm de tribus concedere: vel quod angelus non sit in caelo empyreo per operationem, quod isti pro inconvenienti habent; vel quod ipsi trans­ mutent caelum empyreüm per operationem suam, quod est inconveniens; vel quod eius operatio possit terminari ad punctum; et sic ex dictis eorum sequitur contrarium eius, quod ipsi ponunt. Praeterea, cum ipsi dicant, quod angelus non est nisi intellectus et voluntas, et per applicationem harum virtutum vel alterius earum ad locum ipsi dicant angelum esse in loco, et quaelibet istarum viitutum aeque bene possit applicari ad locum punctum sicut ad quantum, ex dictis eorum sequitur, quod angelus potest esse non solum in loco divi­ sibili, sed etiam indivisibili. Eb sic patet, quod dictum istud non habet ad alia dicta eorum consonantiam et conformitatem, sed manifeste sibi ipsis contradicunt. Contradicunt etiam veritati in hoc, quod dicunt, quod contactus a in terminis: intra certos terminos E.

b infra: intra E.

° vel: et B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

202

ARTICULUS 1 6

virtualis, ad quem sequitur actio et passio, non potest esse in puncto. Quia cum corpora caelestia tangant ista, inferiora per radios suos, qui sunt quaedam lineae visuales, non tangunt nisi in puncto, et tamen sequitur tactorum realis transmutatio. Et si dicatur, quod tangunt superficialiter, constat, quod hoc non est per unum radium, sed per plures. Videmus etiam in speculis comburentibus, quod lignum positum in puncto pyramidis, quae fit in aere ex reverberatione radiorum solis · ad speculum, alteratur et movetur, et tamen non tangit nisi in puncto, secundum quod punctus potest accipi in corporibus naturalibus, de quo loquitur frater Thomas x, cum dicit, quod angelus potest esse in loco indivisibili, quia in corpore naturali forte nihil est simpliciter indivisi­ bile,- sed vel eo modo, quo est ponere minimam carnem vel indivisi­ bile secundum sensum. ISTec obstat, si dicatur, quod angelus non utitur sensu, potest tamen applicare virtutem suam ad aliquod ita minimum, quod non erit divisibile nisi secundum intellectum, et hoc est esse indi­ visibile. ' Hoc etiam esse videtur contra sententiam episcopi Parisiensis, qui iudicat erroneum dicere1 2, «quod si angelus non moveret aliquod corpus, non clauderetur in universo ». Quia si verum est, quod angelus non est in loco nisi per operationem, ad quam sequitur talis actio et passio, cum in passione includatur motus, sequitur, quod non est in loco nisi movendo corpus. Illud autem Philosophi, quod ipsi pro se adducunt, si diligenter inspexissent, nequaquam induxissent. Quia causa, quare illa, < quae > agunt et tangunt, 'oportet habere magnitudinem, non est quod tangunt se secundum magnitudinem, sed quia, sicut ipse dicit 3, de ratione tactus est, ut quae se invicem tangunt, habeant simul ultima. Et quia ulti­ mum proprie non habent, nisi quae habent magnitudinem, necesse est, quod se tangentia habeant magnitudinem, non quia tangunt se secun­ dum magnitudinem, sed secundum ultima. Ultima autem corporum sunt superficies, et superficierum lineae, et linearum puncta. Ex quo sequitur, quod ex tactu, qui est secundum puncta, sequitur tactus na­ turalis·, si ea, quae tangunt, sunt apta nata agere et pati ad invicem. Et ista videtur esse intentio Philosophi, quod si est verum in his, quae dum tangunt tanguntur, multo est -verius de his, quae sic tangunt, quod non tanguntur, cuiusmodi sunt corpora caelestia, quae per radios li­ neares in puncto tangunt et tangendo transmutant. Et si hoc est verum de corporibus caelestibus, quae mutando situm non tangunt, multo ma­ gis verum est de substantiis spiritualibus, quae per applicationem vir­ tutis indivisibile tangunt. Patet ergo, quod angelus potest esse'in loco indivisibili, si vult, quia potest applicare virtutem suam ad indivisibile. Quod quia isti 1 T hom as,

Sum. Theol., I, 52, 3. 2 Art. 77 damnatus a Stephano Tempier ep. Paris. Ed. Mandonnet, n. 50, p. 180. 8-A r is t o t e l e s , De Generatione et Corruptione, I, 6. 323 a 5-6.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

'

U T R U M AN GELU S P O S S IT PERTRANSIRE

203

«vadere non possunt, dicunt, quod si lioc concedatur, sicut concedi necesse est, quod applicatio virtutis angelicae possit esse ad punctum, quod propter talem applicationem non sequeretur, quod angelus esset in continente vel in loco indivisibili exsisteret, quia, sicut dicunt; esse alicubi dupliciter potest intelligi: Primo, quia in ambitu illius magni­ tudinis exsistit, et sic non est nisi in re composita, eo, quod sola res extensa sive res quanta talem ambitum habet. Secundo dicitur esse in aliquo, quia est in essentia eius et est conservativum esse illius, qualiter solus Deus dicitur esse in rebus. Ex quo secundum istos sequitur, quod cum angelus, secundum istos, non possit, esse in loco, nisi quia infra am­ bitum loci continetur. Et ex hoc ulterius sequitur, quod non potest esse in loco indivisibili. Sed quod illud dictum ab insufficienti procedat, patet. Quia si non esset alius modus essendi in loco, nullo modo angelus vel aliqua spiritualis creatura esset in loco, quia nec in ambitu loci continetur, quia sic sunt in loco sola corpora, / quae continentur et circumscribuntur loco, nec t. 2 6 ra esset ut conservans esse loci, quia sic solus Deus est in loco. Et sic se­ queretur tertio, quod angelus nusquam esset, quod est damnatum. Et ideo oportet ponere tertium modum ponendi aliquid esse in loco defi­ nitive per impossibilitatem exsistens in pluribus locis simul et propter concomitantiam essentiae ad operationem. Si enim angelus posset circa diversa corpora simul operari, cum sua essentia semper concomitetur talem operationem, ipse in pluribus locis posset esse simul. Ex quo se­ quitur, quod si operatio posset esse in puncto, sicut probatum est, et sicut istimet videntur confiteri, quod essentia sua possit esse in puncto, cum, sicut dicunt isti, ipse non sit in loco nisi per operationem, si enim operatio possit esse in puncto et essentia sua non possit esse in puncto, sequeretur, aut quod essentia alicubi esset, ubi non operaretur, et tunc aut tota esset ibi, quod est inconveniens, quia sic posset esse in pluribus locis simul, cum enim per hypothesim necesse sit eam esse, ubi opera­ tur, et si est ibi et alibi, est in pluribus locis simul, quod est incon­ veniens, quia qua ratione posset esse in duobus, eadem ratione in tribus et sic in infinitum; aut esset ibi secundum partem, et sic omnes angeli haberent partem et partem, quod est inconveniens. Cum ergo sicut patet ex dictis, necesse sit dicere, quod angelus possit applicari ad lo­ cum punctalem et per talem applicationem ipse sit in loco, patet, quod angelus possit esse in loco punctali. Et quod non sunt tantum illi duo modi essendi in loco, quos ipsi ponunt, sed est tertius, qui est per appli­ cationem virtutis, propter cuius limitationem essentiae ad virtutem concomitative essentia angeli dicitur esse in loco non ut simul contentive sint a passive vel active, sed definitive. Et sic patet, quod non est ve­ rum, quod ipsi se primo declarasse dicebant, quod angelus non potest esse in loco indivisibili sive punctali.

a simul.... sint: con. mg. ex totum.... possint.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

204

A R T IC U L U S 1 6

Es; quo etiam patet, quod non est verum illud, quod ipsi dicunt se declarasse secundo, videlicet quod non potest esse in tam parvo loco, quod non possit esse in minori. Quia si potest in indivisibili esse, cum indivisibili non sit aliquid minus, potest esse in tam parvo, qucd non potest esse in minori. Potest etiam et hoc patere per aliam rationem, dato etiam, quod angelus non possit esse in loco indivisibili. Sicut enim isti dicunt, angelus est in loco per contactum virtutis, ad quem sequitur actio et passio. Huiusmodi autem contactus non sunt susceptiva nisi corpora naturalia. Unde licet angelus non sit ex se determinatus plus ad unum corpus quam ad aliud, tamen ex genere determinationis determinatur ad de­ terminatum corpus naturale. Et quia nihil est in genere, quod non sit in aliqua specie, et nec aliquid in specie est, quod non sit in individuo, et non quodlibet corpus est suseeptivum cuiuslibet operationis, oportet, quod in determinatis corporibus operetur determinatas operationes. Et quia in quolibet corpore cuiuslibet speciei potest deveniri ad minimum, ita quod, si amplius , non erit eiusdem speciei nec idem individuum nec eiusdem operationis suseeptivum, necesse est dicere, quod angelus potest esse in tam parvo loco, quod si sit in minori, non erit in eodem loco, in quo erat prius. Cuius exemplum manifestum est in ope­ ratione solis, qui licet non determinetur ad aliquod corpus, non tamen quamlibet operationem operatur in quolibet. Et ideo, cum per divisio­ nem possit mutari species cuiuslibet corporis naturalis, tantum posset aliquod corpus dividi, quod non operaretur sol nec posset operari in eo illam operationem quam operabatur prius, nec operari diceretur circa illud corpus. Unde si sol esset in loco a solum per operationem, mutata natura eius, circa quam operabatur, non diceretur esse in eodem loco, in quo erat prius. Quia ergo nec eandem operationem, nec circa idem corpus operabatur, sequitur, quod àngelus, si per divisionem mutetur natura eius, circa quod operabatur, quod potest esse in tam parvo loco, quod non potest esse in minoii, nisi mutet locum. Et sic patet, quod non est verum, quod angelus non possit esse in tam parvo loco, quin possit esse in minori, quod est secundum, quod ipsi dicunt se declarasse. Tertium, quod dicunt, est, quia dicunt, quod angelus potest esse in tam magno loco, quod non potest esse in maiori. Quod quamvis verum sit per accidens, quia est alique d corpus, in quo non est nec esse potest aliud maius, simpliciter tamen et absolute non est verum. Cum enim ipsimet, sicut in solutione tertii argumenti, quod inducunt ad probandum, quod angelus possit esse in pluribus locis simul, ipsi concedant, quod virtus angeli excedat quodlibet corpus, circa quod operatur, patet, quod non potest operari circa aliquod ita magnum, quod non possit operari circa maius, si esset. Quia licet virtus angeli sit finita, non est tamen finita, ad suum inferius, quod est corpus, sicut dicit Com-

a loco: esset add. B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M AN GE LU S P O S S IT PEETRANSIRE

205

mentum super 16a propositione libri De Causis1, sed solum ad suum superius. Unde quantum'ad motum et transmutationem secundum lo­ cum nullum corpus adaequat virtutem angelicam, quia nisi esset propter ordinem universi, qui est a suo superiori, respectu cuius ipse est finitus, secundum quosdam ipse posset levare molem terrae super globum lunae. Quod ergo angelus operans circa caelum movendo ipsum est in tam magno loco, quod non potest esse in maiori, non est nisi quia non est aliquod corpus maior illo. Si enim esset vel esse posset, angelus posset esse in maiori loco. Et sic patet, quod si illud, quod dicunt, quod angelus potest esse in tam magno loco, quod non potest esse in maiori, non est verum nisi per accidens, et quod ex eorum ratione non sequitur. Quartum etiam, quod ipsi declarasse se dicunt, est valde improprie dictum a, quod scilicet angelus possit esse in pluribus locis, non ut sunt plura, sed ut sunt unum. Quia quod non est in pluribus, ut sunt plura, sed ut sunt unum, non potest dici esse nisi in uno. Quia ubi unum prop­ ter alterum, ibi unum tantum. Quamvis enim lapis exsistens in terra possit dici per accidens esse in aqua, in qua est terra, / et in aere, in f.2 6 rb quo est aqua, et in igne, in quo est aer, non tamen potest dici, quod esset in pluribus locis simul, quia non dicitur proprie esse nisi in loco immediato, ita angelus, licet possit dici esse in qualibet parte corporis, circa quod operatur, non tamen potest dici esse in pluribus locis, licet sit in qualibet parte corporis, quae est corpus quoddam, tamen non potest dici, quod sit in pluribus corporibus, nec in quantum plura, nec in quantum unum proprie loquendo. Et sic patet, quod quartum eorum dictum est valde improprie dictum. Quod autem quinto concludunt et declarant, quod angelus non po­ test esse in pluribus locis in quantum plura, licet aeque bene vel melius diceretur sine reduplicatione, quamvis forte posset per ea, quae dicta sUnt, sufficientius declarari, quia tamen concordat cum dictis fratris Thomae, ad eius ampliorem declarationem non insto. Hoc unum legen­ tibus advertendum insinuo, quod in omnibus, quae isti satis diffuse tractant, nihil videtur esse, quod habeat veritatem, nisi illud, in quo ipsi concordant cum venerabili fratre Thoma. Ista ergo de secunda dubitatione dixisse sufficiant.

. Circa autem quaestionem, qua dubitatur, utrum plures angeli pos­ sint esse in eodem loco, licet non inveni aliquem, qui contradicat fratri Thomae in positione, quia omnes conveniunt in hoc, quod non possunt a improprie dictum: impeditum B. 1 Liber de Causis, com. 16: « Et virtus quidem eius (i. e. intelligentiae) non est facta infinita nisi inferius, non superius... ». Ed. Steele, p. 174.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

206

ARTICULUS 1 6

esse plures angeli in eodem loco, in ratione tamen ponendi sibi aliqui1 videntur contradicere. Dicunt enim, quod cum angelus agat per libe­ rum arbitrium et voluntatem,· non oportet, quod agat semper secundum totam suam virtutem, nec secundum totam illam, quae requiritur ad operationem, ·per quam ipse est in loco. Quia, secundum quod dicunt, « sicut non oportet, quod semper agat in tantum a obieotum extensive, in quantum potest extensive, ita non oportet, quod agat in totum- in­ tensive. Unde sicut quando non agit in tantum obiectum b, in quantum potest extensive, in illa parte, in qua non agit, potest alius spiritus esse, ita quando non agit in quantum potest in illa eadem parte, in qua erit spiritus unus, poterit esse alius, quia cum agat remisse et intense secun­ dum voluntatem suam absque insufficientia virtutis poterit non educere in actum perfectum illud, circa quod operatur». Et pro tanto, quando frater Thomas 1 2 dicit, quod propter hoc plures angeli non possunt esse in eodem loco, quia « unus angelus agens in virtute imperii divini est sufficientis virtutis ad educendum in actum totum illud, quod virtute divina operatur », in nullo autem genere causae est possibile, quod duae causae completae sint immediate unius et eiusdem effectus, dicunt, quod non assignat sufficientem rationem. Et ideo nituntur assignare aliam di­ centes, quod propter hoc plures angeli non possunt esse in uno loco, quia «licet plura secundum diversas rationes possint esse in eodem, ut color et sapor in pomo, secundum tamen eandem rationem plura in eodem esse non possunt. Unde non possunt in eodem pomo esse duae albedines, nec album et nigrum, nec quicumque alii colores, quia quodammodo eodem modo in ipso coexsistunt, quia sunt in eodem mediante superficie. Proprium enim est superficiei primo loco colorari. Et ideo quaecumque sunt in aliquo secundum eundem0 modum, illa simul in eodem esse non possunt, sicut dicunt. Unde dicunt ipsi, quia corpora sunt in loco per quantitatem dimensivam quantumcumque specie differant, quia eodem modo comparantur ad locum, ut d per quantitatem, licet aliquid maiorem vel minoreme habeat, duo corpora simul naturaliter esse non possunt in eodem naturaliter loquendo. Sic etiam, quia quaelibet anima compa­ ratur ad corpus eodem modo, quia unitur ei immediate et ut forma, numquam duae animae possunt esse in eodem corpore. Ea autem, quae secundum diversas rationes comparantur ad aliqua plura, talia plura in eodem esse non repugnat. Et ideo videmus animam et corpus simul esse, quia secundum rationem unam non sunt, ubi sunt. Propter hoc Philosophus in libro De Anima 3 loquens contra eos, qui dicebant, quod a tantum: totum B. t> in.... obiectum: om. B. d ut: quia B. 0 minorem: quantitatem add. E.

° eundem: unum E.

1 A egidius R omanus, I Sent., d. 37, 2, 1, 3: Utrum plures angeli possint esse in uno loco. Venetiis 1521, f. 196 ra B-196 rb G. 2 T homas, Sum. Theol., I, 52, 3. 3 A ristoteles , De Anima, I, 5. 409 b 3,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

U T R U M A N G E LU S P O S S IT PERTRANSIRE

207

anima erat corpus, dicit, quod hoc erat ponere, quod duo corpora erant in eodem ». Et propter eandem rationem angelus, corpus et anima pos­ sunt esse in eodem et similiter alia, quae non secundum unam rationem sunt in loco. Es; quo concludunt, quod «cum omnes angeli quodammodo eodem modo comparentur ad locum, quia omnes sunt in loco per virtutem et operationem quantumcumque differant specie, quantumcumque unus alio maiorem habeat virtutem, simul esse non poterunt, sicut nec duo cor­ pora quantumcumque differant specie, quantumcumque quantitate a se excedant b, simul esse non ° possunt in eodem loco, quia uniformiter com­ parantur ad locum. Sunt enim corpora in eodem loco, quia per quanti­ tatem suam commensurantur loco ». Hac de causa, dicunt isti, quod plures angeli non possunt esse in eodem loco. Sed quidquid sit de veritate positionis, quod ista non sit bona ratio, patere potest ex duobus: Primo, quia in ista ratione sibi ipsis contra­ dicunt. Secundo, quia contradicunt ei, quod apparet ad sensum. Quod contradicunt sibi ipsis, patet ex hoc, quod ipsi supra dixerunt, quod angelus potest esse in tam magno loco, quod non potest esse in maiori. Cuius rationem ipsi dicunt esse, quod virtus angeli cum sit finita et agere in maius obiectum requirat maioritatem virtutis, ut probatur V II0 Physicorum1, poterit angelus in tantum obiectum, quod non po­ terit in maius. Si ergo ita est, cum omnis virtus creata per adiunctionem alterius virtutis augmentetur, sequitur, quod si sit aliquod obiectum, quod requirat duplo maiorem virtutem quam sit virtus huius angeli, puta Eaphaelis, si adiungatur ei alius angelus aequalis virtutis cum eo, ipsi ambo poterunt agere in illud obiectum, in quod non poterat agere unus. Et sic non obstante, quod ambo erunt ibi secundum eandem ra­ tionem, scilicet per operationem, erunt plures in eodem loco. Cum ergo ex dictis eorum sequatur contrarium rationis, quam hic assignant ad osten­ dendum, quod duo angeli non possunt esse in eodem loco, patet < quod > ipsi sibi ipsis contradicunt. Contradicunt etiam rationi et sensui. Quia licet verum sit, quod plura in ratione causae materialis vel formalis secundum eandem rationem in eodem esse non possint, tamen bene possunt esse plures causae efficientes imperfectae, non obstante, quod omnes secundum unam rationem com­ parentur ad ipsum, sicut nos videmus ad sensum, quod plures homines ad invicem congregati trahunt navem, quam non potest trahere unus, et tamen omnes comparantur ad ipsam / sicut nos videmus ad sensum, quod plures homines ad invicem congregati trahunt.... a quantitate: quantitates B. sunt: possunt esse B.

b excedant: extendant B.

f. 26 ra

° simul.... pos­

1 A ristoteles, Physica, VII, δ. 249 b 30 sq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

gvwipqg***'

ADDENDA

P.

XXX,

note

5:

et

j f ■

CORRIGENDA

ajoutez: Cf. P . P elster , Thomistische Streitschriften gegen A egidius von Horn und ihre Verfasser: Thomas von Sutton und Robert von Orford Ο. P . Gregorianum 24 (1943) 135-170.

P.

15, ligne 4

au mot quidam, ajoutez la référence: T homas , De Ver., 8,1. c.

P.

28

»

au lieu de: dependent, lisez: dependet

P.

37

»

P.

39

»

13

au lieu de: deficiente (sic B .), lisez: efficiente

P.

57, note

2

au lieu de: M etaphysica..., lisez: De Partibus Animalium. I, 5. 644 b 31-33.

P.

58

3

au lieu de: De Spiritu et L ittera..., lisez: In Ioannis E van­ gelium, X X V I , 2. PL 35, 1607.

P.

61, ligne 18

P.

64

»

18 sq. cet argument et les deux suivants se trouvent aussi chez Guillaum e de la M a k e , Correctorium fratris Thomae, art. 7. Ed. P . Gl o r ie u x , Le Correctorium Corruptorii « Quare », Bibliothèque Thom iste IX , Kain 1927, p. 41-42. Il n ’est donc pas prouvé que B am bert a critiqué direc­ tement Matthieu d ’Aquasparta. On voudra bien corriger ce qui est dit à ce sujet dans l ’ Introduction, p. x x v i et X X X .

P.

68

»

8-9

au texte: « Omne ... necessario est », ajoutez la référence: A r i ­ stoteles , P eri P erm ., 9. 19 a 23.

P.

97

))

38

au lieu de: ita, lisez: ista

P. 102

))

26

lisez: libera voluntate «(radium producere), falsum au lieu de: nullam, lisez: nullum

38

23-26 le premier mot de chaque ligne doit se lire comme suit: (23) esse, (24) proprie, (25) unum, (26) potest

»

au lieu de: sed est, lisez: sed et

P. 112

»

31

P. 114

»

20

P. 128

»

5

P. 143

))

17

au lieu de: curam, lisez: curavi

P. 178

))

13

au lieu de: circulo, autem, lisez: circulo autem

P. 189, note

1

P. 194, ligne 7

v

lisez: plurium au lieu de: quae ex, Usez: quae est ex

ajoutez: A ristoteles , Metaphysica, ΙΧ (Θ ), 8. 1050 a 24. lisez: salvantur in loco, si diu

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

i J -

}

*5

\·)

. -I ·¥

I

· :.f

i. ■)

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

T A B L E S

16. — Apologeticum Veritatis contra corruptori/um.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

T A B L E DES ARTICLES Les chiffres mis entre parenthèses à la suite des articles renvoient à la Somme Théo­ logique, I e partie, de S. Thomas.

P ro lo g u s...............................................................................................................Pag. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

3

Utrum ad videndam divinam essentiam requiratur species (12, 2 c).......... 5 Utrum intellectus noster cognoscat singularia (14, 11, ad 1 ) ...................... 17 Utrum scientia Dei sit futurorum contingentium (14, 13 c ) ......................... 22 Utrum omnium quae Deus cognoscit sint ideae in ipso (1δ, 3, ad 3et 4). . 33 Utrum universum suppositis his rebus possit esse melius (25, 6, ad3).. . . 41 Utrum mundum incepisse sit articulus fidei vel conclusio demonstrabilis (46,2 c). 46 1. Utrum de credibilibus possit esse scie n tia ................................................. 50 2. Utrum mundum non esse aeternum possit per demonstrationem ostendi. 59 3. Utrum quis debeat niti ad demonstrandum ea quae sunt fidei . . . . 107 Utrum in operibus instantanées oporteat quod faciens praecedat factum duratione (46, 2, ad 1 ) ................................................. ... ..........................................110 Utrum in rebus incorruptibilibus non sit nisi unum individuum unius speciei (47, 2 c ) ................................................................................................................... 111 Utrum sit possibile esse aliam terram (47, 3, ad 3 ) ...........................................115 Utrum angeli sint compositi ex materia et forma (50, 2 c ) ........................118 Utrum sint plures angeli unius speciei (50, 4 c ) .......................................... 137 Utrum in rebus immaterialibus genus et differentia accipiantur secundum con­ siderationem (50, 4,ad 1 ) ....................................................................................... 158 Utrum multiplicatio secundum numerum intendatur ab agente (50, 4, ad 4) . 165 Utrum angelus secundum suam naturam sit incorruptibilis (50, 5 c ) ............... 172 Utrum post resurrectionem corpus Christi fuit tale quod in ipsum possit cibus converti (50, 3, ad5 ) ...............................................................................................179 Utrum angelus possit pertransire de extremo in extremum non pertransito medio (53, 2 c ) ........................................................................................................ 183 I. Quae sint quae dubitantur circa esse angeli in l o c o ............................186 1. Utrum angelo aliquo modo conveniat esse in l o c o ...................................186 2. Utrum unus angelus possit esse in pluribus locis sim ul........................... 197 3. Utrum plures angeli possint esse in uno l o c o ..........................................205

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

T A B L E DES A U T E U B S CITES Les chiffres après les deux-points (:) renvoient aux pages de notre édition. La croix (f) qui précède un titre, indique un ouvrage pseudépigraphique. PG = Migne, Patrologiae.... series Graeca. PL = Id., series Latina.

A e g id iu s R o m a n u s .

Comment, in I Sent. (Venetiis 1521): 185 186-187 190 191 197-201 206-207. Algazel (Algazel’s Metaphysics ed. J. T. Muckle, Toronto 1933). Metaphysica: 163 167 168. Physica, 163. A m bro sio s .

Hexaemeron (PL 14) : 194. A nselmus (Opera ed. F. S. Schmitt. I, Seccovii 1938). De Casu Diaboli·. 28. Monologion: 5 6 86 97 98 144 192. Proslogion: 86 173. A ristoteles (Opera ed. I. Bekkerus, Berolini 1831 sq.). Anal. Post. I: 1415 46 72 73 79. II: 168. Categ.: 60 159. De Anima i : 57 77 80 196 206. II: 18 19 20 81 112 120 167. I l i : 6 18 28 29 124 135. De Animai. Generat. II: 33 39 170. De Caelo I : 61 69 91 117 138 139 145 153 157 185. II: 62 111. De Generat, et Corrupt. I : 126 131 173 198 202. II: 174. f De Plantis: 48. De Sophist. Elenchis: 58. Ethica Nicom. I : 55 166. I l l : 166. Y: 91. X : 166. Metaphysica I (A): 13 123. II (a): 13 53 59. I l l (B): 137 138 162 168. IV (Γ): 161. V (Δ ): 73 82. VII (Z): 128 161. V i l i (H ): 123 130 133 147 153 161. IX (Θ): 36 61 70 87 88. X (I): 61 145. X II (A): 57 121 138 147. Meteora IV : 114 133.

Peri Hermeneias: 159 164. Physica I : 39 118 121 123 127 132 199. II: 155 168. I l l : 63 71 87. IV : 73 124 175 184 193 194 195. V : 39 174. V I: 125. VTI: 14 15 168 190 200 207. V III: 74 78 91 125. Topica I : 55. II: 55. V I: 79. V II: 73 77. V ili : 121. Articuli damnati a. 1277 a Stephano Tempier ep. Paris. (Èd. P. Mandonnet, Siger de Brabant, II. Les Philoso­ phes Belges VII. Louvain 1908): 50 122 137 141 184 186 188 191 202. A ugustinus (PL 32-46). Confess. X I : 23. X II: 98 118. Contra Adimantum: 67. Contra Faustum Manichaeum: 11. Contra Maximum Àrianorum Ep.: 144. Contra Sermonem Arianorum: 71. De Civitate Dei X III: 180. X X II : 17. De Diversis Quaesi. 83: 27 28 34 55. t De Fide ad Petrum: 67. De Genesi ad Liti. I: 82 87 90. II: 147. V : 119. X II: 126. Da Immortal. Animae: 67 184 186. De Musica V I: 126. De Spiritu et Littera: 58. De Trinitate III: 83 84. IV : 27. V I: 27. V i l i : 53. I X : 5 13. X III: 51. X IV : 50 58. X V : 24 25 27. Locus non inventus: 7. De Vera Religione: 47 52 98. Epist. 28: 10. 147: 51 52. 214: 51. Tract, in Joannis Ev. : 23. Averroes (Aristotelis.... opera.... Averrois Cordubensis in ea opera.... com­ mentaria, Venetiis 1574). De Substantia Orbis: 105 123 131.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

214

TABLE DES A U T E U R S CITES

In De Anima I : 77. II: 111 167. I l l : 6. In De Caelo 1: 61 92 142 144 147. II : 111. In Metaphys. II: 140. I l l : 138. V III: 119. I X : 70 87. X I I : 119. In Phys. I : 33. IV : 184. V III: 119. Avicenna (Opera [Philosophica], Venetiis 1508). De Anima (VI. Nat.): 7 135. Metaphysica I : 82 92 143. V : 143 163. V I: 60 66 69 166 167 170. V III: 60 61. I X : 97 125. Sufficientia I : 170. I I : 186. Locus non inventus: 38. Bern ardus . De Consideratione (PL 182): 54. Bïblia Sacra. Gen.: 63 67 165 168 Tob.: 181. Esth.: 83. Prov. : 109. Sap.: 83 108 142. Eccli.: 3 27 108 109. Is.: 31 47. Matth.: 118 184: Joan.: 3 5 17 19 23 67. Rom.: 44 49 142. I Cor.: 10 11 56 84' 108. I I Cor.: 54.' Hébr.: 46 47 51 76. I Petr.: 47 48. I Joan.: 10. Apoc.: 29 83. Boethius (PL 64). De Consol. Philos, (ed. G. Weinberger, Corp. Script. Eccl. Lat. 67, Vindo­ bonae 1934) III: 87. V : 28 53 105. De Hebdomadibus: 127 186. De Trinitate: 118 152 173. t De Unitate (ed. P. Correns, Beitrâge zur Geseh. d. Phil. d. M. A., I, 1, Münster 1891): 119. Liber de Persona et duabus Nat.: 127. Locus non inventus: 160. B onaventura. Comment, in lib. Sent. (Ed. min., Quaracchi 1934 sq.) I: 63. I l : 64. III: 50. Cassiodorus. In Psalmos Praefatio (PL 70): 23. Cicero. Tusculanae Disp. (ed. E. Pohlenz, Lipsiae 1918): 185 186. D ionysius , P seudo (PG 3). De Caelesti Hierarchia: 53 55108 137 150.

De Divinis Nominibus: 7 14 30 35 118 123 125 128. D omintous Gundissalinus. De Unitate, cf. B oethius . F ulgentius R uspensis . De Fide ad Petrum, cf. A ugustinus. Glossa in Bibliam Sacram (PL 113-114). In Cant.: 9. In Matth.: 31. In I Cor.: 41. Glossa ordinaria ad Decretales Gregorii I X (Lugduni 1554): 146. Gregorius Magnus (PL 75-76). Homil. in Evangel.: 58. Homil. super Ezech.: 47. Moralia X IV : 179 181. Gregorius Nazianzenus. Oratio 38 (PG 36): 94. G odeeridus de F ontibus. Quodlibet II (ed. M. De Wulf-A. Pelzer, Les Philosophes Belges, II. Louvain 1904): 63. H enricus Gandavensis. Quodlibeta (Venetiis 1613) I : 36 65-71 102. II: 138. III: 83. V III: 60-63. I X : 102. Summa (Ferrariae 1646): 50 51. H eraclitus. Ex Aristotele. I Metaphys.: 13. H ieronymus . Comment, in ep. ad Titum (PL 26) : 194. t Epi-st. 9 [pseudepigr.] (PL 30): 183. H ilarius . De Trinitate (PL 10): 194. ISIDORUS.

De Ordine Creaturar. (PL 83): 194. J oannes Cassianus. Goliath V i l i (PL 49): 194. J oannes Damascenus (PG 94-95). De Fide Orthodoxa I : 184. II: 78 94 119 186 190 195 196. · De Duabus in Christo Voluntatibus: 142. Dialectica: 119 138. Institutio Elementarie ad Dogmata: 143. J oannes Quidort . Correctorium Corruptorii (ed. J. P. Mul­ ier, Studia Anselmiana, 12-13. Romae 1941): 156 163 167. Liber de Causis (ed. R . Steele, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, X II. Oxonii 1935): 39 176 177 205.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

215

TABLE DES A U T E U R S CITÉS

RICHARDES DE MEDIAyiLLA.

M a c r o b iu s .

Comment, in Somnium Scipionis ( d. F. Eyssenhardt, Lipsiae 1893): 43. M a im o n id e s .

Moreh Nebuchim (ed. J. Buxtorf, Basileae 1629): 105 119. M atth aeu s

ab

A quasparta.

Quaestiones de productione rerum (ed. E. Longpré, Archives d’Histoire litt. et doctr. du moyen âge, I. Paris 1926) : 64-65. N ic o l a u s D a m a s c e n u s . De Plantis, cf. A r is t o t e l e s . P e t ru s J o a n n is O l i v i .

Quaestiones in I I Sent. (ed. B. Jansen, Bibi. Eraneisc. Scholast. medii aevi, IV. Quaracchi 1922): 187. P etrus L om bard us.

Libri Sententiarum I: 9 144. II: 194.

Comment, in I I I Sent. (Brixiae 1591): 51. Quaestiones Disp. (Cod. Vat. lat. 868): 63. R ic h a r d trs

a

S. V i c t o r e .

De Trinitate (PL 1961 I: 47. I l l : 28. Rituale Romanum·. 184. S en e 'c a .

Epist. 28 (ed. 0 . Hense, Lipsiae 1914): *17. De Moribus (ed. E. Haase, Lipsiae 1878): 17. S e ren u s A b b a s , cf. J oan n es Ca s s ia n u s . SlGERUS DE BRABANTIA.

Opusc. de Aeternitate Mundi (ed. W . J. Dwyer, Louvain 1937): 59. Quaestiones super lib. Physicorum (ed. Ph. Delhaye, Les Philosophes Belges, X V . Louvain 1941): 59.

P lato.

Phaedo (ed. L. Robin, Paris 1934): 13. Ex Augustino, De Diversis Quaest. 83: 34. Ex Thoma, In I Eth. Nicom.: 152. P o r p h y r iu s .

Isagoge (ed. A. Busse, Comment, in Aristotelem Graeca, IV, 1. Berolini 1887): 125 153. P y t h a g o r ic i .

Ex Thoma, In I Eth. Nicom.: 152 168. R a b b i M o y s e s , cf. M a im o n id e s .

T h o m as A q u in a s .

Contra Gent. I : 51. II: 115. In Eth. Nicom. I : 152 168. In De Anima III: 126. In De Caelo II: 113. In Metaphys. I : 152. V I: 189. X I : 189. In Sent. II: 92. I l l : 116. Quaestiones Disp. De Potentia·. 66 100 102. De Veritate: 34 51. Quodlibeta III: 47. V I: 116. Sum. Theol. I : 5 13 52 66 100 102 197 202 206. II II: 51. I l l : 116 182.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TABLE ALPHABÉTIQUE DES MATIÈRES

Abstractio: 18. Accidens (obiectum per): 19. -Accidentia, eorum subiectum: 38 128. —· eucharistica: 38-40 151. — quomodo a Deo cognoscantur: 33 40. Actus et potentia, of. compositio. Aeternitas Dei: 22-32. Aeternitas mundi (mundum non esse aeter” num non potest demonstrari): 46-49 59-107. — argumenta pro novitate mundi: 60-72. — eorum refutatio: 88-105. — argumenta pro possibilitate aeternita­ tis mundi: 82-87. Agens particulare, a. universale: 170. Angelus, amicitia et societas: 145. — cognitio: 124 134. — comestio apparens in corpore assumpto: 181-182. — compositio ex essentia et esse: 128-130 146. -----—ex potentia et actu: 129-130 176-177. — creatio ante mundum sensibilem: 94 187 192 194. — distinctio specifica: 137-157. — forma simplex: 147. — illuminatio: 149-150. — incorruptibilitas: 172-178. — independentia a loco et tempore: 94-95 193-195. — immaterialitas : 118-136. — locus: 183-207. — ordo hierarchicus: 149-150. — praesentia in loco: 183-207. — virtus intelligendi et volendi: 190 201 206. Anima beata, cognitio: 5-16. Anima humana (unita), cognitio: 53-59 133-135. • -------de seipsa: 13. — ·— de singularibus: 17-21. — relatio ad corpus: 113.

Anima sensitiva, cognitio: 134. Appetitus naturalis rationalis creaturae: 10. Articuli fidei: 48 107-109. Artifex creatus: 26 37-38. — increatus: 37-38. Bonitas creaturae: 41-42. Bonitas divina: 112 167. Bonum = finis: 166. Christus, verum corpus habuit post resur­ rectionem: 179-182. Cibus, conversio in corpus: 179-182. Cognitio (in genere): 34. — est secundum naturam cognoscentis : 53. — angeli: 124 134. — animae beatae: 5-16. — animae humanae (unitae): 53-59 135. de seipsa: 13. ------ - de singularibus: 17-21. — animae sensitivae: 13-14 134. — divina: 22-32. Comestio: 181-182. Compositio, ex essentia et esse: 127-130 153-155 176-178. -------non est causa multiplicationis in­ dividuorum: 146 154. — ex potentia et actu, materia et forma: 129-131 176-177. — ex supposito et natura: 127-130. Concilium Constantinopolitanum: 179. Conservatio divina: 66 93 101-102. Contactus virtualis: 201-202 204. Contingentia futura: 22-32. Corpora caelestia: 126 131 173 202. Corporeitas radicatur in materia: 128. Corruptibilitas: 173-174. Creatio, possibilis ab aeterno: 59-107. Creatura, bonitas: 41-42. — differentia essentiae et esse: 153-155. — perfectiones sunt imperfectiones, si comparantur ad Deum: 129.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

218

TABLE ALPH AB É TIQ U E DES MATIÈRES

Creatura, ratio productionis: 112.

Gloria non destruit naturam: 180.

Daemones, passio: 126-127. Damnatio articulorum ab episcopo Pari­ siens! : 146 148. Definitio: 161-162. • — creaturae: 77-82. Demonstrabile, indemonstrabile: 75. Demonstratio: 72-75 76-82. — de articulis fidei non facienda: 48 107109. Derogatio divinae poteùtiae: 121 137 146. Deus, aeternitas: 22-32. — bonitas: 144 149. — conservatio: 66 93 100-102. i— essentia: 8-16 122 127. — ideae: 25 29 30 33-40. -— intellectus: 8-16 26 134. — in operibus Dei nihil superfluum: 95 112 144 149. — potentia, quae faeere non potest: 115116 147-149. —- scientia: 22-32. Differentia essentiae et esse, cf. compo­ sitio. Differentia et genus in immaterialibus: 158-164. Dimensio, dimensibilitas: 124. Divisio: 132.

Habitus scientificus: 53-55.

Exemplares rationes: 33-40. Pactibilia: 35-36. Femina: 170. Fides et scientia: 46-47 50-59. —- demonstratio de articulis fidei non fa­ cienda: 48 107-109. Finis: 166-168. Forma intelligibilis: 8. Forma substantialis, causa unitatis: 152. — non de se multiplicabilis: 112 151-154. — principium essendi per se: 122 147148 172-178. -— relatio ad materiam: 153-155 cf. com­ positio, materia. — unitas: 163 164. Futura contingentis, quomodo cognoscan­ tur a Deo: 22-32. — a nobis: 26. Generatio, corruptio: 173-175. Generatio hominis: 93-95 170-171. Generativa virtus: 113-114. Genus, et differentia in immaterialibus: 158-164. — quomodo habeat ideam in Deo: 33 39.

Ideae in Deo: 25 29 30 33-40. Illabi intellectui: 8 sq. Impossibile, pluries dicitur: 145-146. Impugnatio alicuius positionis: 7-8 121. Incorruptibilia habent unum individuum unius speciei: 111-114. Individuatio: 111-114. — principium individuationis non est differentia essentiae et esse: 142-143 146 cf. materia. Infernus, ignis: 126-127. Infinitum, actu: 63-64 92-95 106. — non potest cognosci: 15. — repugnat rationi finis: 166 168. Intellectus, in genere: 8 sq. -— possibilis: 12. Intelligibile: 8. Intentio finis, intentio operis: 166-170. Intentiones, primae, secundae: 156 159. — visibiles: 6. Locus, angelorum: 183-207. — corporum: 116 124. — punctalis: 198 201 203. Logicus: 156. Lumen, fidei: 50. — gloriae: 5-16 108. — infusum super lumen fidei: 50 108. Materia , aequivoce dicitur : 128-129130-131. — prima non potest fieri sine ferma: 36-38. — causa multiplicationis individuorum : 147. — causa pluralitatis: 112 152. — impedit intellectualem operationem: 124 132. — principium corporeitatis : 123 128. — principium motus: 125. — pura potentia: 122. -— radix corruptibilitatis: 173-174. — spiritualis: 119-J20 128-129. — triplex (Henricus Gandavensis) : 36-37. Matrimonium: 170. Melioratio creaturae: 41-45. Melodiae: 43-44. Modi dicendi per se: 148 160-161. Motus: 125 174. Multiplicatio secundum numerum, causa­ tur a materia: 112-114. — non intenditur ab agente ut finis: 165171.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

TABLE ALPH AB E TIQ U E DES MATIERES

Multiplicatio, partium universi: 167-170. — terrarum: 116-117. Mutatio: 173-174. Naturalis (philosophus): 156. Nomen, quid significet: 161. Numerus: 149. — melodiae: 43-44. Obiectum per se, per accidens: 18-19. Operatio, angeli, ratio exsistendi in loco: 187 196-198. -—- immanens, transiens: 189-190. — intellectiva in homine: 150. — quomodo se habeat ad substantiam rei: 118 120 133-136. Pauciora (per), melius est operari quam per plura: 8-9. Phoenix: 114. Possibile: 88-92. Potentia et actus, cf. compositio. Potentia, passiva, activa: 16. Praedicatio: 160-161 162 164. Prophetia: 23 31. Proportio, inter cognoscens et cognitum: 15 53. — inter substantiam et operationem: 118 120 133-136. — harmonica numerorum: 42-45. Punctus, locus: 198 201 203. — multiplicatio: 132-133 151. Rationes ideales in Deo: 25 29 33-40. Scientia: 13 sq. — et fides: 46-47 50-59. Scriptura sacra nullam falsitatem continet:

10.

219

Sensus: 13-14 134. Similitudo, cf. species intelligibilis. Similitudo symbolica: 14. Simplex: 131. Species et genus: 39 161. Species intelligibilis: 5-16. — individualis: 21. Speculum comburens: 202. Spiritualitas est actualitas: 128. Spiritualia, abstrahunt a loco et tempore: 192-195. — non dependent a corporalibus: 188-189 192. Substantia ordinatur ad operationem: 133. Superfluum, nihil in operibus naturae: 95 112 140 144 148. Suppositum: 154-156. Tempus, causa corruptionis: 175. Terra, alia ab ista impossibilis: 115-117. Theologia: 50-52 57. Totum universale, integrale: 161. Transitus angeli per medium spatium: 183-185. Universale: 135 196. Universum: 41-45. — partium connexio (Aegidius Romanus) : 187-191. Verbum: 11 13. Veritatis operatio: 3. Verum et falsum: 159 162 163 192. Visio beatifica: 5-16 19. Visio in raptu: 53.· Vivere non est de ratione rei vivae nisi secundum aptitudinem: 15.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Finito di stampare nelle Officine Grafiche Fratelli Stianti Sancasciano Val di Pesa (Firenze) Febbraio 1944

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

.'"■Μ

-%

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

(an. 604); studio critico. Faenza, F. Lega. 1927. pp. xn , 1122. Lire 125. 36. Schiaparelli, Luigi. Il codice 490 della Bi­ blioteca capitolare di Lucca e la scuola scrittoria lucchese (see. vni-rx). Contributi allo studio della minuscola precarolina in Italia. 1924. pp. [3], 115. 8 tav. (facs.). Lire 40. 37-42. Miscellanea Francesco Ehrle. Scritti di storia e paleografia pubblicati sotto gli auspici di S. S. Pio X I, in occasione del­ l’ottantesimo natalizio deli’E.mo cardinale Francesco Ehrle.... 1924. 5 vol. e 1 album. 111., tav., facs. Lire 450. 43. Lanzoni, Francesco. Genesi, svolgimento e tramonto delle leggende storiche; studio critico. 1925. pp. [2], vm , 304. Lire 40. 44. Mercati, Giovanni. Per la cronologia della vita e degli scritti di Niccolò Perotti arci­ vescovo di Siponto; ricerche. 1925. pp. xm , 170, 9. 5 tav. (facs.). Lire 50. 45. Sussidi per la consultazione dell’Archivio Va­ ticano, a cura della direzione e degli archi­

visti. Volume I. Schedario Garampi. Registri vaticani. Registri lateranensi. Rationes Ca­ merae. Inventario del fondo concistoriale. 1926. pp. I X , 222. 8 tav. (facs.). Lire 80. 40. Mercati, Giovanni. Scritti d’Isidoro il Car­ dinale Ruteno e codici a lui appartenuti che si conservano nella Biblioteca aposto­ lica Vaticana. 1926. pp. xn, 176, 6, 9. 6 tav. (facs.). Lire 50. 47. Schiaparelli, Luigi. Influenze straniere nella scrittura italiana dei secoli vin e ix ; note paleografiche. 1927. pp. 72. 4 tav. (facs.). Lire 35. 48. Nogara, Bartolomeo. Scritti inediti e rari di Biondo Flavio, con introduzione. 1927. pp. ex em , 282. 4 tav. (facs.). Lire 110.

49. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografiche. Fascicolo 7°. 1928. pp. [3], 253. Lire 50. 50. Borghezio, Gino e Vattasso, Marco. Gio­ vanni di M.o Pedrino depintore, Cronica del suo tempo edita.... con note storiche di Adamo Pasim. Vol. I (1411-1436). 1929. pp. vu, 564. Lire 80. 51. Patzes, Μ. Μ. Κριτοΰ του Πατζη Τιπούκειτος, librorum L X Basilicorum summa­ rium. Libros X III-X X III edidit Franciscus Doelger. 1929. pp. x v n i [2], 226. Lire 40. 52. Vattasso, Marco. Statuto di Rocca de’ Baldi dell’anno M C C C C XLvm pubblicato.... con in­ dice e glossario di Pietro Sella. 1930. pp. 55. Lire 15. 53. Norsa, Medea e Vitelli, Girolamo. Il papiro Vaticano greco 11. 1. Φαβωρίνου περί φυγής 2. Registri fondiari della Marmarica. 1931. p p . X X III, 70. 15 t a v . in parte pieg. (facs.) 43,5 X 32 cm. Lire 100. 54. Rom e, Adolphe. Commentaires de Pappus et de Théon d’Alexandrie sur l’Almageste; texte établi et annoté.... Tome I. Pappus d’Alexandrie, Commentaire sur les livres 5 et 6 de l’Almageste. 1931. pp. lx x , 314. 111., dis. Lire 50. 55. Sussidi per la consultazione dell’Archivio Vaticano. Volume II. Katterbach, Bruno.

Referendarii utriusque Signaturae a Mar­ tino V ad Clementem IX et praelati Si­ gnaturae supplicationum a Martino V ad Leonem X III. 1931. pp. xlv , 408. Lire 80.

56. Mercati, Giovanni. Notizie di Procoro e De­ metrio Cidone, Manuele Caleca e Teodoro Meliteniota ed altri appunti per la storia della teologia e della letteratura bizantina del secolo xiv. 1931. pp. xn, 548. 12 tav. in parte pieg. (facs.). Lire 130. 57. Devreesse, Robert. Pelagii diaconi Ecclesias romanae In defensione Trium Capitulorum. Texte latin du manuscrit Aurelianensis 73 (70), édité avec introduction et notes. 1933. pp. Lin, 76. Lire 30. 58. Rationes decimarum Italiae nei secoli Χ ΙΠ e XIV, Tuscia: I. La decima degli anni 1274-1280, a cura di Pietro Guidi; con carta topografica delle diocesi nel see. x m . 1932. pp. LTV, 367. 4 c. geogr. pieg. (in busta). Lire 100. 59. Wilmart, André. Analecta Reginensia. Extraits des manuscrits latins de la reine Christine conservés au Vatican. 1933. pp. 377. Lire 75. 60. Rationes decimarum Italiae nei secoli Χ Π Ι e XIV. Aemilia. Le decime nei secoli x m · xlv, a cura di .Angelo Mercati, Emilio NasalliRocca, Pietro Sella. Con carta topografica delle diocesi nei see. xm -xrv. 1933. pp. vni, 514. 1 c. geogr. pieg. (in busta). Lire 125. 61. Savio, Pietro. Statuti comunali di Villanova d’Asti; introduzione, testo, franchigie, do­ cumenti, indici e glossario. 1934. pp. x o i, 446. 5 tav. (facs.). Lire 90. 62. Borghezio, Gino e Vattasso, Marco. Giovanni di M.o Pedrino depintore, Cronica del suo tempo edita.... con note storiche di Adamo Pasini. Vol. II (1437-1464) ed appendice (1347-1395) 1934. pp. 525. 2 tav. (facs.). Lire 80. 63. Graf, Georg. Catalogue de manuscrits ara­ bes chrétiens conservés au Caire. 1934. pp. X [2], 319. Lire 100. 64. Kuttner, Stephan. Kanonistische Schuldlehre von Gratian bis auf die Dekretalen Gre­ gors IX . systematisch auf Grund der handschriftlichen Quellen dargestellt. 1935. pp. xxn, 429. Lire 80. 65. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografiche. Fascicolo 8°. 1935. pp. [3], 409 [2]. Lire 70. 66. Cassuto, Umberto. I manoscritti Palatini ebraici della Biblioteca Apostolica Vaticana e la loro storia. 1935. pp. vm , 183. 2 tav. (facs.). Lire 45. 67. Levi Della Vida, Giorgio. Elenco dei ma­ noscritti arabi islamici della Biblioteca Va­ ticana, Vaticani Barberiniani Borgiani Rossiani. 1935. pp. x x ix . 347, 41*. Lire 110. 68. Mercati, Giovanni. Per la storia dei mano­ scritti greci di Genova, di varie badie basiliane d’Italia e di Patmo. 1935. pp. xn , 360. 5 tav. (facs.). Lire 80. 69. Rationes decimarum Italiae. Aprutium-Molisium. Le decime dei secoli xin-xrv, a cura di Pietro Sella. Con carta topografica delle diocesi. 1936. pp. xn. 458. 1 c. geogr. pieg. (in busta). Lire 120. 70. Mercati, Angelo. La provenienza di alcuni oggetti delle collezioni vaticane. 1936. pp. 48. 17 ili., 2 tav. Lire 12. 71. Kuttner, Stephan. Repertorium der Kanonistik (1140-1234). Prodromus Corporis glos­ sarum I. 1937. pp. X X , 536. Lire 120. 72. Rome, Adolphe. Commentaires de Pappus

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

et de Théon d’Alexandrie sur l’Almagcste; texte établi et annoté.... Tome II. Théon d’Alexandrie, Commentaire sur les livres 1 et 2 de l’Almageste. 1936. pp. [Lxxxm]-crvi [315J-805. ili., dis. Lire 100. 73. Fasoli, Gina e Sella, Pietro. Statuti di Bo­ logna dell’anno 1288. 1937. pp. xxxvi, 598. Lire 100. 74. Sella, Pietro. Glossario latino emiliano. 1937. pp. XXIV, 407. Lire 75. 75. Mercati, Giovanni. Codici latini Pico Grimani Pio e di altra biblioteca ignota del secolo XVI esistenti nell’Ottoboniana e I co­ dici greci Pio di Modena, con una digres­ sione per la storia dei codici di S. Pietro in Vaticano. 1938. pp. x [2], 326. 8 tav. (facs.). Lire 100. 76. Mercati, Giovanni· Opere minori raccolte in occasione del settantesimo natalizio, sotto gli auspici di S. S. Pio X I, Vol. I (18911896). 1937. pp. vm , 552. 7 7 . ------Voi. Π (1897-1906). 1937. pp. 540. 7 8 . ------ Vol. I l i (1907-1916). 1937. pp. 529. 79. -------Vol. IV (1917-1936). 1937. pp. 550. 8 0 . -------Vol. V. Indice dei nomi e delle cose notevoli. Indice dei manoscritti citati. Bi­ bliografia degli scritti. Notizie biografiche. 1941. pp. 220. 1 ritr. I 5 voi.: Lire 450. 81. Tedesco, Venanzio—Vaccari, Alberto—Vattasso, Marco. Il Diatessaron in volgare ita­ liano; testi mediti dei secoli xm-xrv. 1938. pp. xn, 382. Lire 100. 82. Carusi, Enrico. Lettere inedite di Gaetano Marini. II. Lettere a Giovanni Pantuzzi. 1938, pp. [2], 392. Lire 90. 83. — — III. Appendici: Due lettere a G. A. Zanetti. Lettere di Giovanni Pantuzzi a Gaetano Marini. Prefazione e indici. 1940. pp. x x x v m , 168. Lire 70. 84. Rationes decimarum Italiae. Apulia. Le de­ cime nel sec. xrv. A cura di Domenico Vendola. 1939. pp. 463. 3 grandi c. geogr. pieg. Lire -260. 85. Fasoli, Gina e Sella, Pietro. Statuti di Bologna dell’anno 1288. Tomo II. 1939. pp. 303. Lire 70. 86. Andrieu, Michel. Le Pontifical romain au moyen âge. Tome I, Le Pontifical romain du X II° siècle. 1938. pp. xx, 308. 8 7 . ------Tome II. Le Pontifical de la Curie romaine au X III siècle. 1940. pp. rv, 588. 8 8 . ------- Tome Π Ι. Le Pontifical de Guil­ laume Durand. 1940. pp. xx, 691. 1 3 volumi costituenti l’opera e le tavole della medesima (num. 99): L. 600. Non si vendono separatamente.

89. Friedlander, Paul. Spàtantiker Gemàldezyklus in Gaza, des Prokopios von Gaza Έκφρασις είκόνος. 1939. pp. vn, 122, 12 tav. Lire 50. 90. Mercati, Giovanni. Ultimi contributi alla storia degli umanisti. Fase. I : Traversariana. 1939. pp. vm , 143. Lire 60. 91. Mercati, Giovanni. Fase. I I : Note sopra A. Bonfini, M. A. Sabellico, A. Sabino, Pescennio Francesco Negro, Pietro Summonte e altri. 1939. pp. xn , 128, 85a. 1 tav. Lire 80. 92. Levi Della Vida, Giorgio. Ricerche sulla formazione del più antico fondo dei ma­ noscritti orientali della Biblioteca Vati­

cana, 1939. pp. vm , 528. 21 tav. Li­ re 160. 93. Devreesse, Robert. Commentaire de Théodo­ re de Mopsueste sur les Psaumes (I-LX X X ) 1939. pp. x xxn , 572. Lire 220. 94. Tannery, Paul. Quadrivium de Georges Paeliymère, ou Σύνταγμα των τεσσάρων μαθημάτων άριθμητικής, μουσικής, γεωμε­ τρίας καί άστρονομίας. Texte révisé et établi par le R. P. E. Stéphanou A. A. 1940. pp. en, 458. tav. pieg. a colori, facs., dis. Lire 250. 95. Mercati, Giovanni. Nuove note di lette­ ratura biblica e cristiana antica. 1941. pp. vi, 160. 4 tav. (facs.). Lire 80. 96. Rationes decimarum Italiae nei secoli X III e X IV. Venetiae-Histria-Dalmatia, a cura di Pietro Sella e Giuseppe Vale. 1941. pp. XLvm, 572. L. 130. Le due carte geografiche corredanti il volume si pubblicheranno a parte.

97. Rationes decimarum Italiae nei secoli X III e X IV. Campania, a cura di Mauro Inguanez, Leone Mattei-Cerasoli, Pietro Sella. 1942. pp. vm , 644. Lire 150. La carta geografica si pubblicherà a parte.

98. Rationes decimarum Italiae nei secoli X III e X IV. Tuscia, II. Le decime degli anni 1295-1304, a cura di Martino Giusti e Pie­ tro Guidi. 1942. pp. x x x i, 428. 1 c. geogr. pieg. Lire 300. 99. Andrieu, Michel. Le Pontifical romain au moyen-âge. Tome IV. Tables alphabéti­ ques. 1941. pp. xi, 446. Queste tavole e i 3 voi., costituenti l’ opera (num. 81, 87 e 88): L. 600.

100. Tavole e indici generali dei primi cento v o­ lumi di « Studi e Testi ». 1942. pp. x x m , 183. Lire 50. 101. Mercati, Angelo. Il Sommario del pro­ cesso di Giordano Bruno con appendice di documenti sull’eresia e l’Inquisizione a Modena nel secolo X VI. 1942. pp. 155. Lire 65. 102. Almagià, Roberto. L’opera geografica di Luca Holstenio. 1942. pp. x, 172. Lire 75. 103. Vale, Giuseppe. Itinerario di Paolo Santoniuo in Carintia, Stiria e Carniola ne­ gli anni 1485-1487 (codice Vaticano latino 3795). 1943, pp. x, 303 1 tav. L. 100. 104. Fragmentum Vaticanum De eligendis ma­ gistratibus, e codice bis rescripto Vat. gr. 2306 edidit Wolfgangus Aly. Acce­ dunt tabulae IH. 1943. pp. 53. 3 tav. (1 pieg.). L. 50. 105. Laurent, M. H. Fabio Vigili et les bi­ bliothèques de Bologne au début du X V Ie siècle d’après le ms. Barb. lat. 3185. 1943. pp. XLvm, 416. 2 tav. (facs.) 106. Rome, Adolphe. Commentaires de Pap­ pus et de Théon d’Alexandrie sur l’Almageste; texte établi et annoté... To­ me III. Théon d’Alexandrie. Commen­ taire sur les livres 3 et 4 de l’Almageste. 1943. p p . [ c v i i ] - o x x x i x , [807]-1086. 107. Patzes, Μ. Μ. Κριτοϋ τοϋ Πατζή Τιπούκειτος. Librorum L X Basilicorum summa­ rium. Libros X X IV -X X X V II ediderunt Stephania Hoermann nata de StepskiDoliwa et Erwin Seidl. 1943. pp. xli , 338.

Si trovano vendibili presso la Biblioteca Apostolica Vaticana - Città del Vaticano www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.