Historia. NOWA EDYCJA. Podręcznik. Klasa 2. Zakres podstawowy [1 ed.] 9788302211348

Citation preview

Spis treści

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowani i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego, do nauczania historii, na podstawie opinii rzeczoznawcój prof. dr. hab. Grzegorza Kucharczyka, dr. Jana Chańki, dr Agaty Hąci. Etap edukacyjny: III "Typ szkoły: szkoła ponadpodstawowa (liceum ogólnokształcące i technikum) Zakres kształcenia: podstawowy Rok dopuszczenia: 2023

1. Nowe perspektywy: odrodzenie 2. Sztuka renesansu s Europejczycy odkrywają daleki świat Warsztat historyka. Analiza listu 4. Jak odkrycia geograficzne zmieniły Europę i świat . 5. Podział zachodniego chrześcijaństwa .. 6. Kościół katolicki wobec wyzwań reformacji Powtórzenie działu I Źródła - konteksty - polecenia

Numer ewidencyjny w wykazie: 1147/2/2023

Podręcznik wpisany do wykazu podręczników MEiN dopuszczonych do użytku szkolnego, uwzględniających podstawę programową kształcenia ogólnego określoną w rozporządzeniu

z dnia 30 stycznia 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 467, z 2020 r. poz.

1248, z. 2021

r. poz.

1537,

22022 r. poz. 622 i 1705 oraz z 2023 r. poz. 314).

14 21

24 31 37 46 52 55

. RZECZPOSPOLITA W XVI STULECIU

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

7. 8. 9. 10. 1%; 12.

Warszawa 2023

Wydanie I ISBN 978-83-02-21134-8

Opracowanie

merytoryczne i redakcyjne: Dorota Ślubowska

Rzeczpospolita i państwa ościenne Demokracja szlachecka. Rzeczpospolita Obojga Narodów..... 65 Pierwsi królowie elekcyjni .... 73 Rzeczpospolita Obojga Narodów - narody i religie . 78 Gospodarka Rzeczypospolitej Obojga Narodów... 84 Kultura złotego Wieku :::...)-:.:..iooreszesacooswa nr se zna sir o 89 Powtórzenie działu II . 98 Źródła - konteksty - poleceni . 101

. EUROPAWXUVII WIEKU

Redakcja techniczna: Iwona Białkowska Projekt okładki: Marta Staniszewska Projekt graczny: Hanna Michalska-Baran

„Państwo to ja”. Absolutyzm francuski 14. Rewolucja i triumf monarchii parlamentarnej w Angl 15. Wojna trzydziestoletnia. Rywalizacja mocarstw w XVII w. 16. Kultura europejska w XVII w. 13.

Ewa Pawińska, Paweł Pawiński, Marta Staniszewska (Warsztar historyka)

. . . . .

113 117 122 128 131

18. Kozacy, Moskwa i Rzeczpospolita w 2. poloww XVII w. 19, Rzeczpospolita i Szwecja: potop szwedzki ..................... 20. Rzeczpospolita i imperium osmańskie. Wiktoria wiedeńska Warsztat historyka. Analiza pamiętnika . 21. Rzeczpospolita w XVII w. - kryzys państwa . . 22. Kultura Rzeczypospolitej w XVII w. ..... . Powtórzenie działu IV . Źródła - konteksty - poleceni .

163 169 178 182

Powtórzenie działu III . Źródła - konteksty - polecenia

Fotoedyc Natalia Marszalek Skład i łamanic: Maria Dylewska Wydawnicewa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna

IV. RZECZPOSPOLITAW DOBIE WOJEN XVII WIEKU

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 KRS: 0000595068 Infolinia: 801 220 555

.

www.wsip.pl

Druk i oprawa: Quad/Graphics Europe Sp. z 0.0.

Publikaja którą nabyłeś, jesdzielem wórcy i wydawcy.Prosimy,abyś przestrzgał praw,jaki im przysługują udostępnić nicodplatnic osobomblis ym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty,nie ich ueści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

prawolubni

LZ

s

Szanujmy cudzą własn Polska Izba Książki

«

Wojny Rzeczypospolitej w 1. połowie XVII w.

Jak korzystać z podręcznika? Przeczytaj, zapamiętaj, dowiedz się więcej

23. Postęp techniczny i przemiany gospodarcze

24. 25. 26. 27. 28. 29.

wXUVIII stuleciu ... Oświecenie w Europie Rosja w XVIII w. - początki mocarstwa Absolutyzm oświeconyw Prusach i Austrii w XVIII w. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Naród przeciw królowi. Rewolucja francuska . Francja republiką Warsztat historyka. Analiza llustra Powtórzenie działu V Źródła - konteksty - polecenia .

Konstytuanta - zgromadzenie zło

żone z reprezentantów narodu, mające

zadanie

s

wA

SRA

uchwalenia

Koalicja (fr. coalition - związek) - so

SPORY,

DYSKUSJE,

OCENY

WARTO WIEDZIEĆ

Finis Poloniae

3

Po bitwie pojawiły sięw prasie

europejskiej doniesienia,

jusz mocarstw lub partii politycznych

zawiązany w v celu osiągnięcia określonych korzyści.

że wzięty

do niewoli Kościuszko, miał wypowiedzieć słowa: Finis Poloniae.

BIOGRAM

objaśnienia ważniejszych pojęć

-——

VI. RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEKU 30. Rzeczpospolita w dobie unii polsko-saskiej ... H R $ SRĄ 31. Próby reform i pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej

242 249

32. Kultura doby oświecenia w Rzeczypospolitej ...

255

33. Sejm Wielki i drugi rozbiór Rzeczypospolitej .

263

34, Insurekcja kościuszkowska. Upadek państwa

270

Powtórzenie działu VI Źródła - konteksty - polecenia .

przygotowania i

ŚLĄDY PRZESZŁOŚCI

278 282

Porządkuj wydarzeniai procesy historyczne sy okA K 4 M NOWOŻYTNOŚĆ :źf;:f:.

mń'ffxm

mn"„:f:ln-"mm

—

VII. OD EPOKI NAPOLEOŃSKIEJ DO WOJNY KRYMSKIEJ 35. Kształtowanie się systemu napoleońskiego w Europie ..... 286 Warsztat historyka. Analiza tekstu i obrazu 292

36. Napoleon a sprawa polska

296

39. Kongres wiedeński 40. Wiek pary i węgla. Rewolucja przemysłowa

314 320

37. Księstwo Warszawskie . 38. Upadek Napoleona ..

302 308

41. Główne nurty politycznew Europie w 1. polowneXIX w. 42. Władcy i narody 1815-1830 ... 43. Wiosna Ludóww Europie. Wojna krymska Powtórzenie działu VII ... Źródła - konteksty - polecenia . Indeks ważniejszych pojęć

.

330

338 343 350 356 361

Sprawdzaj wiedzę, ćwicz i doskonal umiejętności Powiedz, dlaczego Henryk VIII przywiązywał tak wielką wagę do rozbudowy floty wojennej. polecenia do ilustracji i map

1. Wyjaśnij, w jaki sposób wynalezienie druku zmieniło życie Europejczyków.

polecenia na zakończenie lekcji

POWTÓRZENIE

DZIAŁU V

powtórzenie najważniejszych wiadomości na zakończenie działów

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY

- POLECENIA

teksty źródłowe i polecenia powtórzeniowe

na zakończenie działów

Pamiętaj, by odpowiedzi do wszystkich zadań zamieszczonych w podręczniku zapisywać w zeszycie przedmiotowym.

Powtórzenie najważniejszych dat z klasy 1. n.e. . B

1453 r. - zdobycie Konstantynopola

przez Turków

1500

—

€

SA

Ą 1505 r. - konstytucja

nihil novi

1500 , KO

w

:Lź p RN 1096 r. - pierwsza

1054 r. - rozłam wchrześcijaństwie

— — 1000

Cesarstwa Rzymskiego

na Zachodzie

utworzenie

e 1000 966r.-

chrzest Mieszka I

I

Karola Wielkiego

476 r. - upadek

1364 r. -

w Krakowie

,M 800 r. - koronacja cesarska

wKrewie

uniwersytetu

o

krucjata do Ziemi Świętej

1385 r. - unia

500

500 —-

323 r. p.n.e. - śmierć

e

O

Aleksandra Wielkiego

500

500

753 r. p.n.e. -

tradycyjna data —e)

założenia Rzymu

1000 IVtysiąclecie p.n.e. pojawienie się pisma

1000 średniowiecze

3500

%

A |

3500

IX tysiąclecie p.n.e. -

początek rewolucji neolitycznej

POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO starożytność

m

prehistoria

m m m m

Humanizmi odrodzenie Wielcy artyści włoskiego renesansu Odkrycia geograficzne. Stary i Nowy Świat Reformacja i reforma Kościoła katolickiego

W pracowni drukarskiej, miniatura z XVI w.

Do szybkiego rozpowszechnienia nowych idei przyczynił się wynalazek czcionki drukarskiej.

ięki niemu książki można było drukować lu egzemplarzach i stały się bardziej

dostępne niż w średniowieczu.

-

Na podstawie ilustracji i wiadomości

zes. 10 powiedz, jakie czynności wykonują

a

p.n.e.

osoby przedstawione na ilustracji.

1. Nowe perspektywy: odrodzenie Odkrywanie kultury antycznej

1 m m m

U schyłku średniowiecza wzrosło zainteresowanie dzie-

Nowe perspektywy: odrodzenie

dzictwem antycznym, które rozpoczęło nowy okres

w dzicjach kultury curopejskiej, zwany odrodzeniem

lub renesansem (łac. renascire — odradzać się). Trwał on od XV w. do końca XVI w.

Nowożytność - nowa epoka Powrótkultury antycznej Pierwsi humaniści

Stało

się tak za sprawą uczonych, poetów i artystów działających we Włoszech w XIV i XV stulec Łączyła ich fascynacja kulturą starożytnej Gre' taro; ):mgu

udiowali literaturę antyc

ŚREDNIOWIECZE

1453

ZDOBYCIE KONSTANTYNOPOLA PRZEZ TURKÓW

Czasy nowożytne - cezury epoki

Procesy i przemiany, które nastąpiły w Europie u schyłku

XV w. i w początkach XVI w., otworzyły nową epokę w dzie-

jach — czasy nowożytne. Historycy próbujący dokładnic

określić początek tego okresu przedstawiali różne propozycje rzeń, które m

eczem a nowożytnością.

żna by uznać za cezurę między średnio-

tantynopola przez

Wśród nich znalazły

i precyzją klasycznej łaciny, pozbawioncj śmlniuwicc/nych n. Staralisię również naśladować antycznych mistrzów we własnej twórczo Za historiografią XIX w. azywamy

NOWOŻYTNOŚĆ

si

Turków w 1453 r., odkrycie

cie

ryki w 1492 r. czy upadek Grenady - ostatniego bastionu Maurów na Półwyspie Iberyj

1492

ODKRYCIE AMERYKI; UPADEK GRENADY

granice cpok, ponieważ. czło)

wiat nie zmien

zdnia na dzień. Tempo przemian zachod:

ich humanistami (łac. humanus — ludzki), co początkowo

ię

ych w poszcze-

gólnych regionach jest różne, o obliczu cywiliza cji decydują

raś procesy trwające

ata, a nawet dziesięciolecia

Dlatego określenie dnia czy roku, w którym zakończy jeden okres, a ął drugi, jest rzeczą trudną, muszą być w dużej mierze umown. yjmijmy zatem,

że przez pojęcie epoki nowoż rozumieć okres od schyłku XV w. do przełomu wieków XVIII i XIX. wó zasły W cywilizacji curopejskiej gruntowne zmiany, których skutkami długofalowymi były: nowy układ sił politycznych, przemiany gospodarcze, społecz-

cych się daleko poza horyzontami wyobra: średniow

oznaczało znawców języków, literatury i kultury starożytnej. Wzrost zainteresowania antykiem nieprzypadkowo jach włoskich. Wpłynęły na to obecApenińskim śladów cywilizac arożytachor e budowle i dzie ztuki — oraz kontakty handlowe i kuluralne z Bizancjum, którego kultura pod wieloma wz lędami nowiła kontynuację dokonań Grecji i Rzymu czasów starożytnośc Upadek iego spowodował równ apływ na grupy ludzi wy! i olum.m)du z tradycją antyczną.

Nowe spojrzenie na człowieka

znych, zgodnie z nauką Kościoła, życie było jedynie krótką chwilą dzieląc: Z tego względu do s raw doczesnych należało przywiązywać niewielką szym celem działania człowieka Dla ludzi średniowie«

było osiągnięcie zbawienia, do którego prowadzić miała droga pokory widziany

z perspektywy wi

dany każdemu na cej ziemi wydawał się marnoś ą.

Jednak nic odrzucali oni osiągnięć nauki (pierwsze uniwer-

sytety powstały już w XII w., a gotycki

zasady konstrukcji budowli rozpowszech ne były niemal w całej Europie). Pod wpływem dz ł powstałych w starożytności w poglądach humanistów pojawiło się nowe pod; ie du człowieka: zainteresowanie jednostką i jej możliwości;

Prąd umysłowy nazywany humanizmem charakteryzowa ala

Szkoła ateńska (1509-1511), fragment fresku Rafaela Santi (fresk można podziwiać w kompleksie Muzeów Watykańskich

w części Stanza Della Segnatura). Malarz ukazał tu starożytnych myślicieli. W środku stoją Platon i Arystoteles. Pierwszy wskazuje ręką niebo, a drugi ziemię. Niektórym postaciom artysta nadał twarze sobie współczesnych - np. Platon ma rysy Leonarda da Vinci.

Powiedz, dlaczego artysta ukazał tych filozofów na swoim fresku. Przypomnij sobie, kiedy żyli i czym się zasłużyli.

0

Humanizm (łac. humanus - ludzki) - prąd filozoficzny i kulturalny zmierzający do odrodzenia kultury na podstawie wzorów antycznych oraz postulujący koncentrację uwagi twórcówi uczonych naczłowieku i jego potrzebach.

BIOGRAM

| |

ERAZM Z ROTTERDAMU (ok. 1466 lub 1467-1536) Jeden z najwybitniejszych humanistów okresu odrodzenia. Pochodził z Niderlandów. Był człowiekiem świetnie wykształconym i niezwykle wszechstronnym:

filozofem, znawcą antyku prowadzącym studia nad starożytną greką, badaczem Biblii (przetłumaczył Nowy Testament z greki na łacinę), a jednocześnie

odważnym krytykiem nadużyć w Kościele. Piętnował też niewłaściwe postępowanie rządzących. Miał licznych uczniów i czytelników. Prowadził korespondencję z ludźmi z całej Europy, nie tylko z uczonymi, ale także z dostojnikami świeckimi i duchownymi,

a nawet z władcami. Przykład Erazma dowodzi, że wXVI-wiecznej Europie znajomość kultury antycznej

i nowe spojrzenie na świat nie były już wyłączną domeną Włochów.

Erazm z Rotterdamu

w swojej pracowni, portret autorstwa Hansa Holbeina

(czytaj: holbajna) młodszego.

JEX wyjaśnij, dlaczego Erazm został przed-

stawiony z księgą wrękach.

ciekawość świata i gotowość do poszukiwania odpowiedzi na pytania o to, kim jesteśmy i co się składa na nasze życie tu, na i. Wiele z nich dotyczyło biologi funkcjonowania poszczególnych organów w

Humaniści

atomii, ciele ludzkim.

skupiali się też na pragnieniach człowi

„jego

potrzebach i relacjach z innymi. Krąg ich zainteresowań najlepiej określało zdanie zaczerpnięte z dzieła komedio-

pisarza rzymskiego Terencjusza, żyjącego w I w. p.n.e.: „Człowiekiem jestem i

nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.

Myśliciele epoki szczególnie podkreślali twórcze możli-

wości człowieka. Wielu z nich uważało dążenie do wszechstronnego rozwoju jednostki za zadanie, które wyznaczył

sam Bóg. Ich badar

sprzyjały kształtowaniu się przeko-

nania o wartości aktywnego podejścia do własnego życia oraz korzyściach płynących z intelektualnych poszukiwań i anal z, które miały prowadzić do lepszego poznania świata.

-

1. Nowe perspektywy: odrodzenie

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

ŚLADY PRZESZŁOŚCI

BIOGRAM

Wynalazek Gutenberga

LEONARDO DA VINCI (1452-1519)

Drukowanie książek było możliwe dzięki upowszechnieniu ruchomych czcionek drukarskich, których wynalezienie przypi-

Był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli środowiska ar-

Człowiek

nychi wszechstronnych humanistów doby odrodzenia. Zasłynął w ówczesnej Europie nie tylko jako malarz, ale także architekt iuczony. Badał budowę ludzkiegociała, studiował matematykę i fizykę. Umiejętnie łączył do-

daVinci.

tystów, a zarazem utalentowa-

suje się niemieckiemu drukarzowi Janowi

Gutenbergowi (ok. 1400-1468). Wcześniej książki przepisywano ręcznie lub odl

pojedyncze strony. Tekst rzeźbiono na drewnianych tabliczkach.

| || ||

świadczenia płynące z prowadzonych badań, np. obserwacje

lotu ptaków poparte skomplikowanymi obliczeniami wykorzystywał do prób zbudowania

Strona z Biblii Gutenberga

przechowywanej w Muzeum

Proces drukarski: 1. Wzór czcionki odciskano na miedzianej matrycy. 2. Następnie

a następnie dociskano tłokiem, obracając śrubę. 7. Wyjęty z maszyny arkusz suszono.

Jeden z jej egzemplarzy znajduje się w Polsce.

Odrodzeme w Europie

zerszej

mskich korzeni

ji. Proces ten umożliwił także elitom intelektualnym w innych krajach poznanie stosunku starożytnych twórców i filozofów do człowieka i świata. Lektura tekstów antycznych autorów ukazała humanistom nie tylko piękno literatury greckiej i rzymskiej, lecz także szeroki obszar zainteresowań myśli starożytnej. U schyłku XV w. fascynacja kulturą antyczną i nowe podejście do człowieka dotarły do Francji, państw nie-

mieckich i Szwajcarii. W miarę upływu czasu docierały również do innych cz kontynentu. Jednym z najwybit-

niejszych przedstawicieli grupy humanistów wywodzących

spoza Włoch był Erazm z Rotterdamu, autor słynnego

dzieła Pochwała głupoty, w którym piętnował wady współczesnych mu ludzi (patrz: ramka na s. 9). Nowy sposób myślenia zdobywał popularność dzięki rosnącym nakładom książki drukowanej (choć wy' lazek druku nie oznaczał dotarcia do szerokiego kręgu odbiorców z powodu braku powszechnej alfabetyzacji

Autoportret

Leonarda daVinci.

machiny latającej. Pracował dla dynastii panujących w państwach włoskich i króla Francji.

witruwiański, rysunek Leonarda

Przygotowując kompozycje

obrazów,

Leonardo

prowadził

dokładne studia

nad proporcjami

ludzkiego ciała.

Rysunek przedstawia

sylwetkę mężczyzny wpisaną w kwadrat i okrąg. n

Sprawdź, od czego pochodzi tytuł studium. Co mówi

nam on o zainteresowaniach i inspiracjach twórców

odrodzenia?

Pierwszą książkę Gutenberg

wydrukował w 1455 r. - była

4. Utworzony na tacy tekst pokrywano farbą drukarską. 5. Do tacy przykładano zwilżony arkusz papieru. 6. Tacę z arkuszem wkładano do prasy drukarskiej,

10

Diecezjalnym w Pelplinie.

odlewano kolejne litery z ołowiu. 3. Z czcionek układano wyrazyw wierszownikach.

ły coraz

-

nią Biblia w języku łacińskim.

Człowiek renesansu

Ludzi nauki i kultury epoki odrodzenia cechowały

wszechstronność

do prowadze-

nia ba nad różnymi d łowanie do literatury i sztuk pięknych. Ich otwartość na

społeczeństwa) i podróżom humanistów na europejskie uniwersytety i dwory. W ten sposób na całym niemal kontynencie powstawał: ła wspólnora ludzi wykształconych, których huylo „nulow.l do kultury antycznej oraz podob:

świat, wiedzę i nowe doznania oraz odwaga, by realizować swoje marzenia, doprowadziły do wykształcei ia w epoce ideału człowieka renesansu. Do dziś mówimy „człowiek

dzenie otwartej dyskusji na wiele tematów.

(1452-1519) — malarz, architekt, konstruktor machin

Dla dalszego rozwoju nauki i filozofii ważny był fakt, że tworzyli oni środowisko, w którym możliwe było prowaLiteratura narodowa Rozprzestrzenianie się idei hum:

u przyniosło g ogromne ożywienie w literaturze europejskiej. Z jednej strony obcj-

mowało ono powrór do klasycznej łaciny i do antycznych

wzorów w poczji i prozie, z drugiej — coraz częściej pisa-

no utwory w językach narodowych. Proces literackiego

doskonalenia języków narodowych i kształtowania narodo-

renesansu” o kimś, kto ma rozległe i różnorodne zainteresowania, a t:

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli odrodzenia, którzy zasłużyli na to miano, był Leonardo daVinci

dziele Utopia — w przeciwieństwie do koncentrującego się na realiach sprawowania władzy Machiavellego— przedstadoskonałego społeczeństwa, zamieszkującecą wyspę, które zorgi zowano na sadach wolności, równości i wspólnej własności.

i uczony prowadzący badania w zakresie medycyny, matematyki i fizyki. Uznawany za geniusza z uwagi na skalę swych dokonań, uosabiał on jednocześnie właściwą wielu ludziom jego cpoki kreatywność.

Nauki społeczne

doświadczenia i obserwacje.

Szeroko rozumiane zainteresowanie człowiekiem rozcią-

twórców. Mistrzowie pióra, tacy jak Michel de Montaigne szel de mąteń) we Francji i William Szekspir wiekiem, jego dążeniami, namiętnościami i moralnością.

rządów zawierający analizę motywów działania w polityce,

podejmowali refleksję nad czło-

angielskifilozof Tomasz Morus (1478-1535). W swym

Rozwój nauki Ożywienie intelektualne epoki odrodzenia nie ograniczało się do czysto teoretycznych rozważań. Popularyzacja wiedzy na temat osiągnięć starożytnej nauki i stosowanych w niej metod badawczych przyczyniła się do poszerze-

gało się również na zasady rządzące życiem społecznym i polityką. Zagadnienia te stały się przedmiotem studiów prowadzonych przez humanistów. Najgłośniejszym dzi łem dotyczącym właśnie tych kwestii był Książę włoskiego pisarza i dyplomaty Niccoła Machiavellego (czytaj: nik-

wych literatur znacznie przyspieszył właśnie w okresie odrodzenia. Bogatsza stała się również tematyka poruszana przez

mechanizmów nią kierujących i wiele pragmatycznych rad pod adresem władców. Uważany jest za twórcę pojęcia , oznaczającego nadrzędność interesu państwa nad normami moralnymi. Innym przedstawicielem tego kierunku studiów był

kola makjawellego, 1469-1527) — traktat o sprawowaniu

nia zakresu badań naukowych szeroko wykorzystujących

Zainteresowanie człowickiem wpłynęło na rozwój medycyny, a zwłaszcza jej części zajmującej się budową organizmu — anatomii. Z kolei humanistyczna otwartość na świat zaowocowała pracami z zakresu biologii i geo-

grafii. Podejmowane przez Europejczyków wielkie wypra-

wy zamorskie sprzyjały rozwojowi kartografii, a coraz

doskonalsze mapy ułatwiały planowanie i prowadzenie kolejnych ekspedycji.

11

-

1. Nowe perspektywy: odrodzenie -

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

Przewrót kopernikański

BIOGRAM

Typowa dla renesansu odwaga myślenia, w tym poddawa-

nia krytyce wcześniejszych teorii naukowych, umożliwiała

MIKOŁAJ KOPERNIK (1473-1543)

uczonym podejmowanie wielkich problemów z dziedzin dotąd podlegających ograniczeniom ze względu na stanowisko Kościoła. Wraz z coraz doskonalszymi metodami obserwacj i pomiarów wpłynęła ona choćby na rozwój

Urodził się w Toruniu. Pocho-

dził zrodziny mieszczańskiej.

Po ukończeniu studiów na Akademii Krakowskiej kon-

astronomii.

W tej dziedzinie najwybitniejszym osiągnięciem epo-

ki było dzieło polskiego astronoma Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich, w którym uczony przedstawił teorię heliocentryczną (gr. hćlios — Słońce i łac. centrum — środek). Głosiła ona, emia wraz z innymi planetami

krąży wokół Słońca. Dzieło Kopernika zostało

skrytykowa-

ne przez Kościół, ponieważ było niezgodne z powszechnym wówczas poglądem, że ! Teorię Kopernika potwierdził Galileusz (15 włoski przyrodnik i astronom. Rzymska inkwizycja (patrz:

s. 49) wyto:

yła mu proces i

zmusiła

Procesy i przemiany, które rozpoczęły się w Europie u schyłku XV w., stały się początkiem epoki w dziejach określanej jako nowożytność lub czasy nowożytne.

|

|

Nastąpiła wówczas znacząca

tynuował naukę na uniwerMikołaj Kopernik, portret z 2. połowy

xVIw.

zmiana wyobrażeń na temat człowieka i jego miejsca w świecie. Dokonała się ona za sprawą humanistów - uczonych, poetów

sytetach w Bolonii (prawo) i w

Padwie

(medycyna).

Wszechstronne wykształce-

nieirenesansowa rozległość

i artystów zafascynowanych kulturą antyczną. Prąd umysłowy zwany humanizmem opierał się na ciekawości świata i gotowości do poszukiwania odpowiedzi na pytania oczłowieka, jego potrzeby i marzenia. Pod wpływem humanizmu ożywienie zaczęła przeżywać

literatura. Twórcy wykorzysty-

wali wzory antyczne, ale coraz

częściej pisali także w językach narodowych. Epokę w kulturze europejskiej, którą charakteryzowała fascynacja kulturą antyczną, ciekawość świata i gotowość do podejmowania problemów człowieka,

nazwano renesansem, czyli odrodzeniem.

zainteresowań pozwalały mu na prowadzenie badań

wzakresie astronomii, matematykii ekonomii. Prakty-

kował również jakolekarzi tłumaczył antyczną poezję (zgreki nałacinę). Zajmował się też kartografią. Wiele | lat spędził w Olsztynie i we Fromborku. Jako administrator dóbr biskupa warmińskiego odpowiadał za obronę zamków warmińskich podczas wojny z Krzy-

żakami w latach 1519-1521.

1. Powiedz, do jakiej tradycji kulturowej sięgali twórcy humanizmu. Co dziś oznacza określenie „wykształcenie humanistyczne”? 2. Wyjaśnij, w jaki sposób wynalezienie druku zmieniło życie Europejczyków. 3. Wytłumacz, dlaczego teoria Mikołaja Kopernika jest nazywana przewrotem kopernikańskim. 4. Opisz wzór człowieka renesansu stworzony przez humanistów. Kogo dziś określa się tym mianem? Wyjaśnij, jaki wpływ na rozwój nauki miały idee odrodzenia. Podobno po procesie Galileusz powiedział: „A jednak się kręci”. Sprawdź, czego symbolem stało się to powiedzenie.

o

du, że Ziemia krąży wokół Słońca.

do odwołania poglą-

|

Mowa o godności człowieka, autorstwa włoskiego humanisty - Giovanni Pico de Mirandoli (czytaj: dżiowanni pico, 1463-1494) - fragmenty ozumia em, dlaczego wszym, a przeto godnym największe-

Wydaje mi się jednak, że wreszcie z

człowiek jest

go podziwu zwierzęciem, i w końcu, jaki jest ów s

Układ geocentryczny Ptolemeusza i układ heliocentryczny Kopernika, ilustracje z XVII-wiecznego atlasu nieba. 1. Słońce. 2. Ziemia. 3. Planety krążące po orbitach.4. Sfera gwiazd stałych. n

Powiedz, na czym polegała zasadnicza różnica między tymi dwiema teoriami.

[RA Wyjaśnij, jakie konsekwencje dla światopoglądu współczesnych Kopernikowi mogła mieć teoria heliocentryczna.

przypadł mu w udziale wh stan, którego zazdrosz ta,lecz także gwiazdy najw y Ojciec, Bóg architekt, wz emncj mądrości ten oglądany przez nas dom świajjszą świątynię bosko: ] Gdy uk

daru, byś posiadł swobodni wa ogra

czym nieogranicz: ięki swej woli, w której mocy cię pozostawiłem, sam ją sobie wyznaczy: ieściłem cię pośrodku świata, byś amtąd dogodni t0, co jest w świecie. Nie uczynil

siebie, niczym wolny i z. nadania rzeźbiarz oraz. uwórca, „ ukochał piękno i zadzi- — wy swobodnie w formie, którą nad inne przedłożysz. Możesz wyrodzić się w ni ze stworzenia, w zwierzęta, i Timajos, gdy Bóg ukończył już wszystkie rzeczy, zamyślił — moi zostać odrodzony dz ki postanowieniom twojego stworzyć człowieka. umysłu w istotach wyższych i boskich”. [...] Niech opanuje nasz umysł to święte pragnienie, nie zadowałać się r eczami miernymi, ale pożądać n ch i osiągać je, natężając wszystkie siły, ponieważ możemy tego dokonać, jeśli chcemy.

[...] Stworzył On zatem człowieka, dzieło o nicokreślonej postaci, i umieściwszy go pośrodku świata, tak do by niego rzekł: „Nie przydajemy tobie Adamie ani ustalonego — wy:

miejsca, ani właściwego kształtu, ani żadnego szczególnego

A. Wyjaśnij, jak autor wyobrażał sobie miejsce człowieka we wszechświecie i jak oceniał ludzkie możliwości.

12

13

Sztuka renesansu Włoskie miasta kolebką renesansu Nawiązania do antyku Wielcy artyści odrodzenia Rzeźba Malarstwo Nowa architektura

Antyczne wzory i nowa sztuka

który w starożytnym Rzymie słynął z hojności

również wpływ na sztukę. W malarstwie i rzeźbie oprócz

we Włoszech był Wawrzyniec Medyceusz (patrz: s. 19).

Renesansowe podejście do człowieka i świata wywarło nadal dominującej tematyki religijnej pojawiły się dzieł:

poctów i artystów. Jednym z najhojni jszych mecenasów W XVI w. nowe wzory w sztuce przekroczyły granice

nego czy wątki nawiązujące do starożytnej mitologii.

państw włoskich i rozpowszechniły się w wielu krajach Europy.

stronność, z powodz

Architektura Do wzorów antycznych chętnie sięgali architekci. W archi-

dotyczące spraw świeckich, choćby sceny z życia codz

"Twórcy czerpali również wzory ze sztuki antycznej. Wielu z nich, zgodnie z ideami humanizmu, cechowała wszechniem zajmowali

malarstwem, rzeźbą i architekturą.

we

się jednocześnie

Nowe prądy artystyczne pojawiły się w XIV w. Włoszech. Istniały am warunki szczególn sprzyj

jące rozwojowi sztuk ji

pięknych. Półwysep Apeniński dzielił ęn b państwa i republi i miejskie. Rozkwit

się na niezależne handlu i rzemiosła sprawił, że wiele z nich (np. Wenecja,

Florencja, Mediolan) dysponowało ogromnymi bogactwami. Rywalizacja między tymi ośrodkami rozgrywała

ięę w sferze nie tylko polityki, lecz także L prestiżu, Jjaki ylko polity

zapewniało posiadanie pięknych i kosztownych budowli czy kolekcji dzieł sztuki.

W odrodzeniu zmienił się również stosunek do społecznej roli ztuki. Ś edniowi zne ałożenie, że jest ona

przede wszystkim sposobem głosze chwały Bożej, zostało uzupełnione przekonaniem, żeże je funkcją jest również upiększanie życia, zaspokajanie naruralnej dla człowieka potrzeby doświadczania estetyki w życiu codziennym.

Władcy i zamożni mieszczanie chętnie ściągali zatem do swych miast znanych artystów, których pr ace miały u:

ć wygląd rezydencji i budynków publicznych. Wi z dążeniem do piękna i modą na kolekcjonowanie dzieł sztuki poj awiło się zjawisko mecenatu, czyli opieki osób

majętnych nad twór ni liceratury, ludźmi nauki i sztuki. Jego nazwa pochodziła od wiska Mecenasa, bogacza,

14

wobec

tekturze renesansu pojawiły się nowe cechy, w dużej mierze będące wyniki m naśladowania rozwiązań stosowanych w Grecji i Rzymie okresu starożytności.

Przeważała prostota, budowle były oszczędne w formie, oparte na bryłach geometrycznych. Zamiast gotycl strzelistości zaproponowano harmonię proporcji oraz antyczne porządki architektoniczne. Na elewacjach budynków podkreślano linie poziome. Charakterystycz-

nymi elemer ami rencsansowych budowli są półokrągłe łuki oraz attyki — ozdobne zwieńczenia budynku osł niające dach. Malarstwo Epoka renesansu przyniosła również zmiany w malarstwi

Artyści odkry niem. tłem i

możliwości, jaki stwarza operowanie śv

Wzbogacili paletę stosowanych kolorów. Dzięki starannym studiom nad budową ciała ludzkiego potrafili w znacznie doskonalszy sposób oddawać ruch przedstawianych postaci.

0

Mecenas - osoba wspierająca finansowo konkretnych artystów lub zapewniająca środki pieniężne na rozwój sztuki.

'-J%" JA

:

Katedra Santa Maria del Fiore

we Florencji

Kopułę wieńczy ośmioboczna

latarnia ukończona w 1461 r.

Budowla ta jest przykładem płynnego przejścia od średniowiecza do renesansu. Gotycką bryłę świątyni wieńczy ogromna wczesnorenesansowa kopuła - dzieło Filippa Brunelleschiego (czytaj: bruneleskiego) - ukończona w 1436 r. Została zbudowana na planie ośmiokąta i nawiązuje do kopuły rzymskiego Panteonu. Jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych dzieł wczesnego renesansu oraz przykładem rozwoju ówczesnej myśli technicznej. Budowę gotyckiej katedry rozpoczęto w 1296 r. wokół wcześniejszego kościoła św. Reparaty, który później rozebrano. Do dzisiaj zachowały się jego podziemia.

3 142414.241)14 A

Kopuła ma rozpiętość 42 m, ajej wysokość wraz z bębnem

to 70 m. Jej przekrój ma kształt ostrego łuku charakterystycznego

dla architektury gotyku.

|

2

TI

Architekt zastosował nowatorskie

Bęben to część

budowli, na której opiera się kopuła. Znajdują się

rozwiązania. Konstrukcja kopuły oparta jest na ośmiu dużych żebrach i szesnastu mniejszych oraz poziomych ceglanych pierścieniach i ołowianych obręczach. Składa się z dwóch powłok - zewnętrznej i wewnętrznej z wolną przestrzenią w środku. Aby zmniejszyć ciężar budowli, w górnej części kopuły zamiast tradycyjnego kamienia zastosowano lżejszą cegłę.

w nim okrągłe

okna.

Wnętrze kopuły pokrywają freski przedstawiające scenę sądu ostatecznego. Namalowane zostały wbrew zamierzeniom Bruneleschiego, który celowo pozostawił sklepienie bez dekoracji.

/

Ramiona kościoła tworzą trzy absydy.

Wzmocnionoje

charakterystycznymi dla gotyku przyporami.

PRACA Z INFOGRAFIKĄ 1. Porównaj przedstawiony wyżej fresk ze znanymi

ci malowidłami średniowiecznymi. Powiedz, jakie

|

To kluczowa postać dla początków

renesansu.

różnice widzisz w sposobie przedstawienia postaci.

Był nie tylko

doskonałym

Coświadczy o tym, że autor fresku czerpał z antycznych

architektem,

WZorów?

2. Przyjrzyj się latarni wieńczącej kopułę. Wskaż elementy charakterystyczne dla renesansu i gotyku.

Fasada w stylu neogotyckim

została ukończona dopiero w 1887 r.

Do wnętrza prowadzą trzy portale.

16

Dzwonnica została ukończona w 1359 r.i ma wysokość 84 m. Jej budowę rozpoczął jeden z największych artystów późnego średniowiecza - Giotto di Bondone. Dekoracje na elewacji

przedstawiają porządek wszechświata oraz historię rodzaju ludzkiego.

złotnikiem, aleiwynalazcą. Urodził się w 1377 r. we Florencji. Zmarł w 1446 r. Jego szczątki znajdują się w krypcie katedry, która uczyniła go sławnym.

17

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

Pałac Strozzich we Florencji, wybudowany w

latach

1489-1538. Gzymsy i boniowanie pałacu (czyli wykorzysty-

wana już w architekturze antycznego Rzymu dekoracyjna obróbka tynku naśladująca wygląd kamiennego muru) mają

za zadanie podkreślić poziome podziały budowli. Portal

Leonardo daVinci,

Ostatnia wieczerza, fresk

i okna zwieńczone są łagodnie zaokrąglonymi łukami.

z klasztoru dominikanów w Mediolanie. Artysta uzyskał efekt przestrzenny dzięki

Powiedz, czym różni sięta budowla od budowli gotyckich.

zastosowaniu linii, których

przedłużenia zbiegają się

Nowe techniki artystyczne wywarły wpływ na renesansowe malarstwo portretowe. Twórcy starali się odda

nie tylko rysy twarzy malowanej

w jednym punkcie.

osoby, ale także jej nastrój

i cechy charakteru. Najbardziej znanym przykładem tego

z mistrzów tego nurtu był

Omów kompozycję obrazu. Powiedz, w jaki sposób

malarz pokazał dynamizm postaci.

l Santi (1483-1520),

malarzi archit łynął jako autor serii wizerunków Matki Boskiej. Starał się wyrazić doskonałość świętej

postaci poprzez monięĘ kompoz)

przedstawianie zczegółów. W renesansi

sowanie naturą jako tłem dla działań człowieka. Szczególnie uwidoczniło się ono właśnie w malarstwie — portrety zaczęto malować na tle pejzaży, powstawały sceny rodzajowe (począt-

Wiernemu przedstawieniu postaci i ich gestów sprzyjały studia nad anatomią. Dzieła mistrzów renesansu od

1ego odróżniało też osowanie perspektywy zbieżnej, dzięki której artyści uzyskiwali głębię przestrzeni. Renesansowi twórcy umiejętnie stosowali też grę dła i cienia. W cen sposób tworzyli w żenie trójwymiarowości na płaskim obrazie. Inspiracja sztuką starożytną wyrażała się w dbałości o harmonię kompozy. , zachowanie proporcji i realistyczne malarstwa ś edniowi:

strzeni na płaszczyźnie, polegający na tym, że linie odda-

lające się od widza zbiegają się w punkcie na horyzoncie,

aobiekty położone dalej przedstawiane są jako mniejsze.

kowo w malarstwie niderlandzkim), a pod koniec XVI w.

pejzaż stał się samodzielnym tematem dzieł malarskich. Rzeźba

Wepoce renesansu znacznie udoskonalił się wars

stów. Rzeźbiarze studiowali dzieła antycznych mistrzów, zwracając uwagę na proporcj starożytnych posągów. Obserwacje, a nierzadko równi ż bada natomiczne *

pozwalały artystom dokładniej odewarzać

ludzkie posta-

cie, oddawać grę mięśni lub tworzyć wrażenie ruch: Do najwybitni

zych osiągnięć tego okresu należą

dzieła włoskiego rzeźbiarza i malarza Michała Anioła (właśc. Michelangelo Buonarroti, 1475—1564).

odrodzenia należał rządzący we Florencji ród Medyceuszy. Dzięki ich dążeniu do uświetnienia swego panowania mia-

XVI w. rozpocz: ogromne przedsięwzięci

m

rozwoju nauk przyrodniczych - pojawiło się także zaintere-

fizyczne piękno, idealne proporcje i har-

Perspektywa zbieżna - sposób przedstawiania prze-

pod wpływ.

Do najwybitniejszych mecenasów sztuki

największym we Wło "h ośrodkiem ży a artystycznego. Wśród osób finansujących twórców i ich dzieła znalazło się także wielu dostojników Kościoła, m.in. paież Juliusz II, któryw początkach

Obok postaci Maryi znajdują się św. św. Sykstus i Barbara.

Nowy sposób malowania znalazł również zastosowanie w twórczości podejmującej tematykę religijną. Jednym

Medyceusze

sto to przez długie lata pozostawało

Madonna Sykstyńska, obraz pędzla Rafaela Santiego.

typu malarstwa jest Mona Lisa Leonarda da Vinci.

WARTO WIEDZIEĆ

Dawid, jedna

przebudowy bazyliki św. Piotra w Rzymie, Prace nad nią trwały ponad sto lar.

z najsłynniejszych

Wawrzyniec

rzeźb Michała Anioła.

Medyceusz

Stanowi przykład charakterystycznego

(1449-1492),

połączenia wzorów sztuki

Wspaniałym,

zwany

dla odrodzenia

antycznej z wątkiem biblijnym - przekazaną

.

opowieścią o królu

/ ś

w Starym Testamencie

Dawidzie.

Wskaż podobieństwa

w przedstawieniu

postaci ludzkiej między

rzeźbą Michała Anioła

arzeźbami antycznymi.

d

”/4',

portret z połowy XVI w.

Władca Florencji był koneserem

i kolekcjonerem sztuki

oraz opiekunem wielu artystów, którzy pracowali na jego dworze. Wspierał m.in. Sandra Botticellego, Michała Anioła

oraz Leonarda da Vinci.

-

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

Nowe podejście do człowieka iświata sprzyjało rozwojowi sztuki odwołującej się do wzorów antycznych i coraz częściej podejmującej tematy świeckie. Nowe prądy artystyczne pojawiły się w XIV w. we Włoszech. WXVIw. rozpowszechniły się wwielu krajach Europy. Twórców epoki cechowała wszechstronność zainteresowań —

z powodzeniem zajmowali się malarstwem, rzeźbą i architekturą. Do najbardziej znanych z nich zaliczamy: Leonarda da Vinci, Rafaela Santi i Michała Anioła. ,

Renesansowi artyści doskonalili swój warsztat, studiując dzieła starożytnych mistrzów i prowadząc własne badania nad proporcjami ciała człowieka ijego budową.

= Nowe techniki artystyczne wzbogaciły malarstwo - jego przedstawiciele umiejętnie operowali światłem i cieniem, potrafili oddawać ruch przedstawianych postaci i stosowali perspektywę zbieżną.

Europejczycy odkrywają daleki świat m m

m

Przyczyny wypraw dalekomorskich Portugalscy odkrywcy Wyprawa Kolumba

Architektura renesansu nawią-

zywała do wzorów znanych z budowli Grecji i Rzymu okresu starożytności.

1. Powiedz, wjaki sposób renesansowe zainteresowanie człowiekiem znalazło odbicie 2. Wyjaśnij, co mogło być przyczyną aktywności artystów epoki odrodzenia w różnych 3. Przedstaw sposób postrzegania świata przez ludzi renesansu i jego wpływ na dzieła 4. Przygotuj krótką prezentację dokonań jednego z artystów odrodzenia. Podaj źródła

w sztuce tego okresu. dziedzinach sztuki. artystów tej epoki. swoich informacji.

NOWOŻYTNOŚĆ

ŚREDNIOWIECZE 1492-1493

Dlaczego organizowano wyprawy?

Od schyłku średniowi stopniowo ro: ego Europejczykom. Cora z częś j oni długie i ryzykowne wyprawy morskie. Skłaniało ich do tego kilka powodów. Jednym z nich vla chęć odnalezienia drogi morskiej do Indii. Prze-

i przypraw korzennych) drogą lądową wiązał się z dużym

Malarz, który posiadł znajomość natury nerwów, mięśni iścięgien, będz e wiedział [...J, który mięsień, nabrzmiewa-

jąc, jest przyczyną skrótu nerwu i jakie struny, zmi nione wnajdelikatnicj chrząstki, otaczają i skupiają ten mięsień. I tak stanie się pełnym rozmaitości i wszechstronnym dektóre łumaczą wszystkie czynności monstratorem mięś figur, i nie będzie czynił jako ci, którzyw przeróżnych posta-

wach pokazują zawsze te same szczegóły na rękach, nogach, piers ach i grzbietach, co zaliczyć trzeba do niemałych wad.

w jaki sposób mięśnie u ludzi starych lub uw

żaj, w jaki sposób te same m

nie przestrzenie leżące między ni

Starców powinno się przedstawiać w ruchach leniwych i powolnych, z nogami zgiętymi w kolanach, kiedy stoją, zestopami równymi i nieco od siebie oddalonymi, z grzbietem schylonym, z głową

mi nieco odstającymi od

na

zoną i z ramiona-

A. Powiedz, jak Leonardo da Vinci wyobrażał sobie przygotowania artysty do pracy nad nowym tematem. B. Wyjaśnij, w jaki sposób zalecenia autora tekstu odzwierciedlają idee odrodzenia i nowy stosunek do człowieka.

WYPRAWAVASCO DA GAMY

PIERWSZA WYPRAWA KRZYSZTOFA KOLUMBA

sprowadzanych stamtąd towarów (m.in. jedwabiu

Leonarda daVinci rady dla artysty (fragmenty)

1497-1498

ryzykiem i znacznymi kosztami ze względu na cła nakła dane przez Turków panujących nad szlakami handlowyr Bezpośredni handel morski ze Wschodem obniżyłby ceny importowanych stamtąd towarów i przysł europejskim kupcom ogromne z, ki. Istotnym motywem było rów i srebra. oszukiwanie złó: łota część wydobywanych kruszców EuropcjPonadto z czycy wywozi na Wschód, by płacić nimi „a sprowadzane

stamtąd towary.

Karawela - jednopokładowy,

dwu- lub trójmasztowy żaglowiec. Zastosowanie żagli trójkątnych, anie jedynie kwadratowych

czy prostokątnych, pozwoliło na zwiększenie szybkości

statku i łatwiejsze

manewrowanie nim

1519-1522

WYPRAWA FERDYNANDA

Z: nteresowa e wyprawami zamorskimi wynikało równi ytuacji wewnętrznej niektórych krajów. 'W przypadku Portuga i zna ną rolę odegrały ambicje

jej władców lub członków rodziny królewskiej. W Hiszpanii wyprawy dawały licznej, ubogicj szłachcie ansę na zdobycie sławy i zyski, takie jak ziemie, łupy czy stanowiska. W późniejszym czasie do emigracji mogły skł prześladowania religijne dotykające pewne grupy ludności w innych krajach curopejskich. Ważną nowiła również typowa dla cpok świata, w wielu przypadkach podsycana dodatkowo przez legendę o Eldorado - odległej krainic złota. Podcjmowanie dalekich wypraw nie byłoby możliwe bcz udoskonaleń w technice budowy statków o' hnienia się ulep do nawigacji: busoli (rodzaj kompas i astrolabium. pow

Astrolabium -

przyrząd stosowany

w żegludze do ustalania położenia

ikursu statku

za pomocą gwiazd.

przy zmiennych wiatrach.

Kompas - urządze-

zabezpieczały

wykorzystywane do określania kursu żeglugi. Igła magnetyczna ustawia się wzdłuż osi północ=

Przed wysoką falą wysokie burty

oraz podwyższenie

z przodu i z tyłu.

nie nawigacyjne

-południe.

20

21

'

3. Europejczycy odkrywają daleki świat

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

Do granic znanego świata Wielkie wyprawy zamorskie rozpoczęli już w połowie XV w. Portugalczycy. Dzięki ekspedycjom kierowanym przez księcia Henryka Żeglarza (1394-1460) założyli

oni wzdłuż wybrzeży Afryki szereg faktorii - niewielkich baz handlowych (sł h Europejczykom w wymianie handlowej z tubylcami).

BIOGRAM

KRZYSZTOF KOLUMB (1451-1506) Pochodził zGenui. W młodości zajmował się handlem zamorskim i z tym

ję dalekich rejsów włączyli się wkrótce

władcy Hiszpanii. W 1492 r. Krzysztof Kolumb, gcnucń-

dróżnicze. Na podstawie

stkie wyprawy płynęły wzdłuż wybr Aryki, a potem w kierunku wschodnim do Dotychczas w;

Krzysztof Kolumb prowadził urzy trójmasztowe żaglowce z okrętem flagowym „Santa Maria” na czele. W wyprawie

wzięło udział dziewięćd:

wyprawy Kolumb błędnie o:

skiej. Po dwumiesi

ąc osób. Podczas planowania zliwej podróży jego wypra

nego łądu. Była to wyspa na Morzu

zp. Święty

z doświadczonymi marynarzami uznał, że możliwe

Krzysztof Kolumb,

portret z początku XVIw.

jest dotarcie do wschod-

nich wybrzeży Azji w cią-

8U kilkunastu dni żeglugi. Jego plan został odrzu-

cony przez doradców władcy Portugalii. Kolumbowi udało się jednak zorganizować wyprawę pod banderą hiszpańską. Po powrocie do Hiszpanii został mianowany admirałem i namiestnikiem hiszpańskich kolonii. Nie odniósł jednak sukcesów na tym polu. Obciążono go winą za zbyt małe zyski, jakie jego wyprawy przyniosły krajowi, wskazywano również na jego odpowiedzialność za brutalne traktowanie tubylczej ludności.

z archipelagu Antyli i stałego lądu. Do śmierci był jednak onany, że dotarł do wybrzeży Indii, dlatego odkrymie nazwał Indiami Zachodnimi, a ich rdzennych mieszkańców — Indianami. Błąd ten sprostował dopie-

ro inny włoski żeglarz w służbie Hiszpanii — Amerigo Vespucci (czytaj: wespuczczi), króry zbadał wybrzeża kontynentu. eść tego podr a XVI-wieczni geo-

BY

Krzysztofa Kolumba (1492-1493) Vosco da Gamy (1497-1498) Ferdynanda Magellana (1519-1522) miejsceśmierci Magellana 27 kwietnia 1521 r.

Wielkie odkrycia geograficzne XV-XVI w.

Wskaż na mapie trasy ekspedycji Kolumba i Magellana.

|

Sprawdź w dostępnych źródłach, ile czasu trwały poszczególne

pokonać uczestnicy ekspedycji.

Ferdynand Magellan

w początkowym okresie żeglugi. Bkspedycja zakończyna Filipinach. W czasie długi

„ niebezpiecznej podróży

dopłynął do najdalej na południe wysuniętego krańca

śmierć poniosło również wielu innych uczestników rejsu.

'W latach 1497-1499 Portugalczyk Vasco da Gama odkrył drogę morską do Indii (po opłynięciu Przylądka Dobrej Nadzici jego wyprawa dotarła do Kalikatu na zachodnim wybrzeżu południowych Indii).

szym w dziejach, który opłynął kulę ziemską. Dokonania wielkich podróżników skłai

'W 1522 r. do Hiszpanii dotarł tylko jeden okręt z osiemnastoma żeglarzami. Ostatni statek Magellana był pierw-

y innych żeglarzy do organizowania podobnych przedsięwzięć, ki którym Europejczycy dysponowali coraz dokładniejszymi mapami i coraz większą wiedzą o świecie.

— Vasco da Gama

(1480-1521), portret — (ok. 1469-1524), por-

przywódcy wyprawy Cieśniną Magellana, wpłynęły na

la się sukcesem, choć koszty były ogromne. W 1521 1. odkrywca zginął podczas starcia z ludnością jednej z wysp

bie Hiszpanii, rozpoczął wyprawę, podczas której pierwszy

w

Południowej i przez cieśninę, nazwaną później od imienia

Nowa droga do Indii i opłynięcie kuli ziemskiej

W 1519 r. Ferdynand Magellan, Portugalczyk w służ-

22

ostała opłynięta Ziemia. Podobnie jak Kolumb zamieł on dotrzeć do Azji i w tym celu płynął w kierunku chodnim, by po okrążeni iemskiej powrócić do Europy. Flota składała u okrętów, na których znajdowało się dwustu pięćdz u marynarzy. Pokona ły one Atlantyk, opłynęły wschodnie wybrzeża Ameryki

grafowie nazwali odkryty przez Kolumba ląd Ameryką.

Aryki, później nazwanego Przylądkiem Dobrej Nadziei.

s

— — — 1

podróże. Zastanów się, jakie trudności i niebezpieczeństwa musieli

nicznany ocean. Magellan nazwał go Pacyfikiem, czyli Oceanem Spokojnym, ze względu na brak sztormów

W 1488 r. portugalski żeglarz Bartolomeu Diaz (Dias)

ń

n

agu Bahamów, a następnie dopłynął jako Kuba i Haiti.

OCEAN SPOKOJNY

studiów nad traktatami geografów oraz rozmów

Ziemia jest kulista, to dzięki posuwaniu się nieustan-

nie na zachód można dopłynąć do Indii. Żeglarz postanowił więc, że popłynie na zachód, przez wody Atlantyku.

OCEAN / SPOKOJNY „

związane byłyjego pierwsze doświadczenia po-

ski żeglarz pozostający w ich służbie, poprowadził wyprawę, której celem było odnalezienie najkrórszej drogi morskiej do Indii. Pomysł odkrywcy opierał się na przekonaniu, że jeśli

Grenlandia

zepoki.

„Nińa”

tret z 1. połowy XIX w.

Karawela „Pinta”

„Santa Maria”- okręt flagowy z pierwszej wyprawy Kolumba, przekrój: 1. pokład rufowy; 2. kabina kapitana; 3. ster;

4. stanowisko armaty i zbrojownia; 5. bączek (niewielka łódź wiosłowa); 6. zapasy mięsa suszonego i wędzonego, suchary w workach; 7. beczki z oliwą;

8. zapasy wody pitnej;9. zapa-

sowe żagle; 10. suszone owoce ibeczki z mąką; 11. kamienie

balastowe zapobiegające

wywróceniu się statku.

23

WARSZTAT HISTORYKA

Analiza listu W porównaniu z badającymi historię średniowiecza mediewistami, historyk studiujący dzieje epoki nowożytnej dysponuje obszerniejszą i bardziej urozmaiconą bazą źródłową. Wynika to z wielu zmian charakterystycznych dla tej epoki, m.in. upowszechnienia wynalazku druku, postępów alfabetyzacji związanych z powstawaniem szkół, czy też rozwoju instytucji państwa. Wśród źródeł, do których może sięgać historyk, znajdują się: korespondencja zy też rosnąca z czasem liczba akt prywatna, pamiętniki i dzieni wytwarzanych przez rozmaite gałęzie administracji, a także literatura piękna, prasa. Z kolei zamorskie wyprawy i odkrycia geograficzne przyczyniły się do rozwoju relacji z podróży (listów), które przez stulecia kształtowały świadomość Europejczyków oraz ich wiedzę o świecie.

Przekaz źródłowy List Amerigo Vespucciego z 1503 r. do florenckiego bankiera Lorenzo di Pierfrancesco de Medici zawierający opis mieszkańców Ameryki Południowej

Zacznijmy od ludzi. W tych kra-

jach spotkałem mnogość ludzi [...]

łagodnych i przyjaźnie usposobio-

nych. Mężczyźni i kobiety chodzą nago, jak ich matka natura stwo-

rzyła: rodzą się nadzy i tak samo Amerigo Vespucci (1451 lub 1454-1512), portret z epoki.

nadzy umierają. Mają kształtne cia-

ła i zbudowani są tak harmonijnie, że w pełni zasługują, by ich nazwać

foremnymi; są koloru prawie czerwonego, a to dlatego, że z powodu swej nagości łatwo gorzeją od słoń-

ca; włosy mają obfite i czarne. [...]

Twarze mają ładne i miłe, lecz sami szpecą je w niewiarygodny sposób dziurawiąc sobie policzki, wargi

i uszy; i wcale nie przekłuwają jednego małego otworu, lecz. wiele

dużych; zdarzało mi się widzieć takich, którzy mieli na twarzy siedem dziur, a każda z nich mogła w sobie

pomieścić śliwkę. Wydrążywszy ciało, wypełniają otwory błękitnymi,

albo przezroczystymi jak kryształ kamykami [...], kością słoniową,

bądź inną bielutką kością, a wszystko to mają zwyczaj obrabiać i upiększać z wielką sztuką. [...] Ludzie

ci ni używają tkanin z wełny, Inu

czy bawełny, bo ich nie potrzebują; nie mają też żadnej własności, lecz wszystko jest u nich wspólne. [. .]

Nie mają króla, ani żadnej władzy, każdy jest swoim własnym panem.

[...] Nie mają świątyń ani religii, ani

nawet nie oddają czci bożkom. Żyją zgodnie z naturą, podobni raczej do epikurejczyków, niż do stoików. ic ma wśród nich kupców, nie znają wymiany. Te ludy prowadzą ze sobą

wojny bez żadnego ładu. [...] Starzy podbechtują

młodych

i skłaniają

Lorenzo di Pierfrancesco de Medici (1463-1503), portret z epoki.

ich umysły do czego zechcą, i zagrzewają ich do wojny, w której ci

zabijają się nawzajem: wziętych do niewoli zachowują, by ich potem zabić i zjeść. Zwycięzcy zjadają pokonanych, mięso ludzkie jest stałym składnikiem ich diety.

Ludzie tutejsi są zapalonymi ry-

bakami, jako że morze obfituje we wszystkie gatunki ryb. Nie lubują się

w polowaniu, a dzieje się tak z powodu mnóstwa dzikich, budzących strach zwierząt żyjących w lasach.

ETAPY PRACY

1. Ustalenie podstawowych informacji * Przeczytaj uważnie zamieszczone

(

. POŁUDNIOWA ,

F

fragmenty źródła. * Korzystając z dostępnych ci źródeł informacji, ustal kim był autor listu. * Sprawdź na mapie, dokąd dopłynął wczasie swoich wypraw Amerigo Vespucci.

* Wymień państwa, które d;

* Odwołując się do zamieszczonej mapy oraz informacji zawartych w liście powiedz, której części Ameryki Południowej dotyczył opis.

3 * Omów, jak Vespucci opisał rdzenną ludność Ameryki Południowej. * Zastanów się, jakiego typu wiadomości na temat zamorskich krajów mogły budzić zainteresowanie Europejczyków. * Wyjaśnij, w jaki sposób podobne relacje zdalekich stron świata wpływały na wiedzę i wyobraźnię Europejczyków oraz stosunek

do otaczającego ich świata.

* Powiedz, czy list może służyć do badania Wyprawy Amerigo Vespucciego.

24

p

światopoglądu ludzi renesansu.

z

:!

TCsA

SRAA

:

zi

Stolica państwa Azteków Ź

.

A

Ś

5

W 1325 r. na wyspie najeziorze'łexcćco (czyt.a:i: ćgkskoko) Aztekowie założyli stolicę swego państwa - Tenochtitlan

/lepm

(czytaj: tenocztitlan). Na początku XVI w. miasto liczyło się

w nim

pałace,

d

pływające ogrody i zwierzyńce. Tenochtitlan było jednak

przede wszystkim centrum politycznym i religijnym

OD

ee

ą

] Imperium Azteków

LC:

,o

:

»

mw›

ok. 200 tys. km? (wpływy polityczne

P".a"".d.a ęchodkowa.

Najważniejszym

miast

*

ń

o So ś USJz. Sbęzali: Zamieszkiyał część terenów dzisiejszego

"1'”15(:: 1e pir "ŻmA SESCNONA Piramig

Wschodnią

Meksyku zajmowało państwo Majów.

Ą ZnaU SSECZON szczycie świątynią.

|

'D':u;gśfyf ni. RA KA

związanym

m z wróżbiarstwe 260 dni. iliczył

R::Znęźkl :ŚŁ: 5' ol›;dwu kaiendarz ch

Ą

F

przypadał tego samego dnia.

Ilustracja z Kodeksu Mendoza, dokumentu z początku

XV/ w. opisującego

Ie GAN pOzĄ azaczoNy,

PUR

był

kalehdarsał ! W pierwszym zy! Sh;"l'ecmlym U

|

Wciągu dwóch stuleci Aztekowie zbudowali na terenie dzisiejszego środkowego Meksyku imperium o powierzchni

NAA

biektem

LT

CŚ ic ŚPOKĘ

>

azteckiego imperium. Powstały tu najważniejsze świątynie, tu rezydował też władca.

:ć:g::':;z;%";"

- Zaloka

k s *n — Mehsykańska sohakA 3 . oorh E e L- jąś

ok. 200 tys. mieszkańcówi było jednym z najpiękniejszych i najludniejszych na świecie. Znajdowały

kamienny kalendarz zwał Kamieniem Słońca.

Składano tam ofiary

życie codzienne Azteków.

cei : ddania się ostatniej ol Przezistgwiams AZtEKÓW Cęoę(oezowi( atęrz' s.31) B wA CW

Złoty wisiorek,

DRL

y

wytwór Sztechich

Z SRSN

rzemieślników.

zludzi.

JR

"Ah Y so YYY E YY YY YY PYWYWYWY

M

U

#

YY YYY

nnn

Na głównym targu

| miasta sprzedawano produkty spożywcze

Świątynia Quetzalcoatla.

Z iwyroby rzemieślników.

Okrągłe świątynie Aztekowie budowali tradycyjnie

dla boga Quetzalcoatla (czytaj: kecalkoatla),

ssi czyli Pierzastego Węża. PETEJ

Przez położone na jeziorze

. miasto przepływało wiele | Ł

PRACAZINFOGRAFIKĄ 1. Sprawdź, jakie istniejące obecnie miasto powstało na terenie Tenochtitlan. 2. Powiedz, na czym polegała wartość informacyjna rysunków z Kodeksu Mendoza dla ówczesnych Europejczyków.

|W ogrodach otaczających miasto uprawiano

s

m.in. kukurydzę, dynie, kakao, pomidory i wanilię.

r

kanałów, po sześciu

s.

]

głównych można było żeglować.

3. Europejczycy odkrywają daleki świat -

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

n

5)

AM

Mapa z 1507 r. z zaznaczonym nowym kontynentem.

Których kontynentów brakuje na mapie? Sprawdź w dostępnych źródłach, kiedy zostały one odkryte przez Europejczyków. Powiedz, które rejony świata zostały przedstawione zgodnie z rzeczywistością, a które - najmniej wiernie.

PODSUMOWANIE Wielkie odkrycia geograficzne Ruiny Machu Picchu (czytaj: macziu pikcziu). Pozostałości

Majowie, Aztekowie i Inkowie W Ameryce Środkowej i Ameryce Południowej Hiszpanie

poznali kilka wysoko rozwiniętych ludów (m.in. Azteków, Majów i Inków). Pa

wa te były imperiami, które

powstały na skutek krwawych podbojów kosztem innych plemion ind

dawnego miasta Inków leżą na terytorium dzisiejszego Peru. Zbudowanoje na wysokości ponad 2 tys. m n.p.m. W XV w.

miasto stanowiło królewską posiadłość i ważny ośrodek administracyjny państwa Inków. W XVI w. opustoszało,

według jednych badaczy ze względu na klęski ponoszone

w wojnie z Hiszpanami, według innych - z powodu epidemii

ospy, która zdziesiątkowała imperium Inków.

Cywilizacj

na terenach d:

w południowej łeczności odgry!

rolę w tej spo-

ący znaczną wiedzę w dziedzinie matematyki, astronomii i medycyny. W XV w. potęgę Majów c poszczególne mi:

iły walki wewnętrzne toczone przez

Wysoki poziom rozwoju osiągnęły również cywilizacje

innych ludów indiańskich: Azteków na obszarze dzisiej szego Meksyku i Inków (dzisiejszy Ekwador, Peru, C

28

którym składały krwawe ofiary z lu ludzi. Wierzyły bow

że Słońce trzeba karmić krwią, niez ędną do urtrzy jego siły i promieniowani Podstawą gospodarki tych

społecz

ństw było rolnictwo. Indianie nie znali ż koła, posiadali jednak znaczne umiejętności in: czego dowodem są monumentalne, wznoszone niekiedy w trudnych warunkach terenowych ś tynie i pałace.

rozpoczęli żeglarze pozostający w służbie Portugalii i Hiszpanii. Krzysztof Kolumb odkrył drogę morską przez Atlantyk do wybrzeży Ameryki, którą uznał za wschodnią część Azji. Amerigo Vespucci zbadał jej wybrzeża i stwierdził, że jest ona odrębnym kontynentem.

Wyprawa Ferdynanda Magellana pierwsza opłynęła Ziemię.

Ekspedycje morskie podejmowanewXVI w. znacząco

powiększyły wiedzę Europejczyków o otaczającym ich świecie. Doprowadziły również do odkrycia drogi morskiej do Indiii nieznanego dotąd kontynentu - Ameryki.

Szczególną aktywność w zakresie podróży zamorskich wykazywali Portugalczycy i Hiszpanie.

Podejmowane w XVI w. wyprawy doprowadziły do zetknięcia się Europejczyków z wysoko rozwiniętymi cywilizacjami indiańskich ludów: Majów,

Azteków i Inków.

POLECENIA

Opisz przyczyny organizowania pierwszych wypraw geograficznych. Jaki cel miały ówczesne podróże zamorskie? Wymień najważniejszych odkrywców i ich dokonania. Powiedz, jakie były główne kierunki ekspansji europejskiej. Wyjaśnij, czy odkrycia geograficzne i ekspansja zamorska Europejczyków miały związek z przemianami intelektualnymi epoki odrodzenia.

29

I-

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

4

List Krzysztofa Kolumba do skarbnika królewskiego Rafała Sanxisa (czytaj: sanksisa) z 14 marca 1493 r. (fragmenty)

Na urzydziesty drugi dzień po wyjeździe z Kadyksu przybyłem na Morze Indyjskie i odkryłem tam bardzo liczne i gęsto zaludnione wyspy, które bez ci zyjegokolwiek protestu objąłem w posiadanie naszego najmiłościwszego króla przez uroczystą proklamację! zawieszenie flagi hiszpańskiej. Pierw „wyd. wyspi km„ Indowie* mianowali Guanal*, wkmrcgo oo AA pr/.yhyllsmy : i do innych ziem. Także wszystkie inne wyspy nowym imieniem, jedną Wyspą Matki Boskiej Niepokalanego Poc: drugą Wyspą Ferdynanda, inną Izabcli, inną Joanny i tak samo pozostałe rozkazałem ponazywać.

zwałem Wyspą Joanny, płynęliśmy wzdłuż jej wybrze wkierunku

hn(lulm ale n

wyspę, jeno Chataj |Chiny]. Jednak nie spotkałem w pobl żadnych miast i grodów, oprócz kilku w: i osad, z których mieszł cami nie mogłem się rozmówić, ponieważ ci, gdy tylko spostrzegli, rzucali się do uc zki. [...) M kańcy owych wysp nie ró ą się wcale co do wyglądu, oby jów lub języka i rozumi ją si jem. Ostar-

nia okoliczność j

tanowi ona c

* Salvador (hiszp.) - bawiciel

ałem, że jedni

li ze swego posi

potraw, przysmaków wśród nich potworów', jak wielu dzie bardzo potulni i dobrocliw "Teraz więc, Królu i Królowo”, wym królestwem i ze wszystkimi a szczególnie

mi, złóżmy podziękowani

Zbawi

adania

wyspy wynikające z przeko-

Indii.

Zdobycze konkwistadorów Podział kolonii Rozwój handlu Zniszczenie cywilizacji indiańskich

nnym,

NOWOŻYTNOŚĆ

itp. Nie spotkałem też mniemało, ale są to luwraz z całym szczęśli krajami ja chrze łowi naszemu

J sowi Chrystusowi, że nas takim zwyci czycił. [. .] Uradu się Chrystus [... poprzednio utracone dusze tak wielu narodów zostanę towane. Lecz ta że i my będziemy s czególni e wzrostu dóbr doczesnych, mie udział nic tylko Hiszpania, lecz cały

1519 PODBÓJ PAŃSTWA AZTEKÓW

Wyprawy Europejczyków na Wschód

Wyprawa Vasco da Gamy otworzyła Portugalczykom poszu! waną od dawna drogę morską do Indii. Dzięki temu zorganizowali oni w Azji liczne ośrodki handlowe, a nawet opanowali niewiclkie terytoria. Ich wpływy

w tym rejonie były zdecydowanie większe niż innych

A. Na podstawie fragmentów listu scharakteryzuj stosunek odkrywców do lokalnych ludów i ich kultury. B. Powiedz, w jakich kategoriach rozpatrywał Kolumb korzyści płynące z sukcesu jego wyprawy. C. Powiedz, w jaki sposób podobne relacje mogły wpływać na życie intelektualne, kulturę i naukę mieszkańców Europy.

PODBÓJ PAŃSTWA INKÓW

Północnej i Ameryki Południowej. Oba te kontynenty ywali Nowym Światem. W związku zęto nazywać Starym Światem

(Starym Kontynentem). Hiszpańscy zdobywcy,

zwani konkwistadorami . conquistador — zdobywca), Hernśn Cortćs n-

cisco Pizarro (czytaj: pisarro) podbili

odki finansowe, Dzięki temu do połowy XVII w. Holendrzy stali się największą potęgą curopejską w AZ WXVII w. na wyspach Oceanu Indyjskiego i u wybrzeży Indii pojawi. ło się równicż c aktorii handlowych zakładanych przez Anglików i Francuzów. Z biegiem czasu płacówki te rozrastały i obejmowały coraz więk: terytoria. Dzi na ch kompanic handlowe (przede wszystkim holenderska, angiels a i francuska) kały od swychwładców szerokie przywileje pozwa wymi

zdeterminowanym Europejczykom. Uż

Hotę i pokaźn.

które połączyło unią person stwa na Półwy

1533

Europejczyków. Dopiero w początkach XVII w. konkurencją dla nich stali ę Holendrzy, których dz łalnością handlową na Oc nie Indyjskim kicerow: Kompania

Wschodnioindyjs dy ka. Była to spółka posiadadająca ogromną

spełni

nia życzenia

" łac. procłamatio - odczwa ? Określenie rdzennej ludn

sądz dla nawrócenia ich na świętą wiarę chrześcijańską wszystkich owych wyspach każdy posiada, jak CzE dowiedziałem się, tylko jed żonę, oprócz książąt lub królów, którzy mogą po łać do dwudziestu. Zdajesię, ż biety pracują więcej od mężczyzn. Nie mogłem zaś dobrze mieć, czy jest u ch prawo własnośc albowiem

Jak odkrycia geograficzne zmieniły Europę i świat

hamllow.u między Eurqx)u._vkauu często prl.u.uduh się w starcia zbrojne. Podbój Ameryki

państwa Azteków

(w 1519 r.) i Inków (w 1533 r.). Mimo że oba ludy miały roz ętą kulcurę, silną władzę centra nad agresorem, nie były w s

ojeni w broń najeźdźcy budzili lęk wśród Indian, którzy nie

palną

znali koni.

W XVII w. hiszpańskie

kolonie obcjmowały już

olbrzymie terytoria w Ameryce Południowej, Ameryce

Środkowej i części Ameryki Północnej oraz wyspy na Morzu Karaibskim. Nie zabrakło tu jednak konkurentów z Europy. W XVI w. w Ameryce Południowej pojawili si Portugalczycy, którzy założyli kolonię w Brazylii. Wkrótce po nich nadciągnęli Holendrzy i Francuzi. Europejska ekspansja nieco później dotarła do Ameryki Północnej. Choć już w XVI w. południowe jej obsza-

ry

zajęli poszerz

jący swe zdobycze Hiszpanie, obecność

mieszkańców Starego Świata

ograni

ła

a tym kontynencie długo ę do niewielkich wypraw badających jego

Drugi ważny kierunek ekspansji zamorskiej Europcj-

czyków wyznaczyli Hiszpanie. Po sukcesach wypraw

Kolumba i Vespucciego oraz kolejnych podróży badawczych nadeszła pora na większe ekspedycje, których

30

celem było opanowanie nowych terytoriów Ameryki

Kolonia - terytorium pozaeuropejskie stanowiące wła-

sność państwa europejskiego. Kolonie mogły też należeć do europejskich kompanii handlowych.

|

31

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

4. Jak odkrycia geograficzne zmieniły Europę i świat OCEAN

ARKTYCZNY,

Wymiana gospodarcza między Europą,

Indiami i Dalekim Wschodem.

n Powiedz, jakie towary Europejczycy mogli zaoferować mieszkańcom Indii i Dalekiego Wschodu, a jakich sami potrzebowali.

Wyjaśnij, co lista towarów wywożonych

z Europy mówi nam o charakterze gospodarki europejskiej.

OCEAN SPOKOJNY

Poństwa kolonialne iich posładłości zamorskie w XVII w: . © Anglia . © Francja - © Hiszpania * Holondia [] » Portugalia * CHINY imperia pozaeuropejskie

SPOKOJNY OCEAN INDYJSKI

OCEAN INDYJSKI

Hiszpańskie kopalnie w Ameryce Środkowej i Południowej (zwłaszcza w Meksyku i Peru) dostarczały do Europy w ogromnych ilościach złoto i srebro, które stanowiły podstawę ówczesnego pieniądza. Ciągły napływ kruszców szlachetnych powodował jednak sp.ldck ich wartości, malała zatem również si natomiast ceny wielu produktów. Dro:

żywność. Działo się tak za sprawą zwiększania się

Kolonie europejskie

'W wyniku curopejskiej cksp: amorskiej ukształowało się kilka typów kolonii. Najmniejszymi z nich były faktorie handlowe pośredniczące w wymianie towarów z tubylcami. Na terenach łatwych do opanowania i dostarczających cennych dla Europejczyków upraw tworzono wielkie płantacje wykorzystujące często przymusową pracę tubylców. Z kolei na obszarach bogatych w złoża kruszców szlachetnych (przede wszystkim w hiszpańskich posiadłościach w Ameryce Południowej) zakładano kopalnie złota i srebra. Główną wartość innych kolonii stanowiła ziemia —

możliwość jej posiadania przyciągała na wschodnie

wybrzeża Ameryki Północnej tysiące ubogich osadni-

ków z Anglii, Francji i Holandii. Ich napływ prowadził

do coraz częstszych zatargów z broniącymi swych teryto-

riów plemionami Indian.

32

i koloniach hiszpańskich w Ameryce Południowej. Wyjaśnij związek między wzrostem wydobycia metali szlachetnych akształtowaniem się cen w Europie.

Amerykańskie kruszce i europejskie ceny

Kolonie Europejczyków w XVII w. n Powiedz, które państwa europejskie dysponowały największymi posiadłościami kolonialnymi. Powiedz, gdzie się znajdowały największe kolonie państw europejskich. n Wymień towary i surowce, które eksportowano z kolor te, które tam przywożono.

wschodnie wybrzeża. U schyłku tego stulecia zaczęły tam jednak powstawać kolonie angielskich, francuskich i holenderskich osadników.

Wydobycie złota i srebra w Europie

Rozwój handlu

W wyniku odkryć geograficznych i związanej z nimi cks-

pansji kolonialnej Europejczyków prowadzony prz ich handel zmienił swój charakter. Obejmował już znacznie rozleglejsze obszary: z morskiego i lądowego stał się hand-

lem oceanicznym. Ponieważ w XVI i XVII w. nastąpiło zwiększenie ładowności statków, towary z Azji Ameryki

docierały do Europy w znacznie większych ilościach i dużo

szybciej. Zyski płynące z importu pomnażały bogactwo państw

posiadających kolonie. Ze Wschodu sprowadzano cenione

w Europie przyprawy (np. pieprz, gałkę muszkatołową,

cynamon) i luksusowe tkaniny. Z płantacyjnych kolo

w Ameryce i na Karaibach przywożono przede wszystkim cukier, kawę i tytoń.

Sprzedaż i zakup dużych ilości towarów umożliwiały

powstające w tym okresie giełdy — miejsca, w których regularnie spotykali się kupujący i sprzedający. Pierwszą giełdę otwarto w 1531 r. w leżącej na terenie Niderlandów Ancwerpii.

tys. kg

.

60

1

mm

złoto

srebro

licz-

by ludności w Europie i rozwoju wielkich miast. Szacuje się, że w XVI w. ceny wyrobów rzemieślniczych wzrosły trzykrotnie, żywności zaś — pięciokrotnie. Ów proces,

zwany w trwał do połowy XVII w. Jednym ze skutków odkryć gcograficznych był również dualizm w rozwoju gospodarczym Europy (patrz: s. 87). 'W przypadku niektórych państw europejskich (np. Hiszpanii i Portugalii) ekspansja zamorska przyniosła również negatywne skutki dla ich rozwoju gospodarczego. Wysokie zyski z handlu na nowych terenach lub napływ kruszców z kopalni w koloniach pozwalały na zastępowanie niektórych produktów własnej gospodarki wyrobami tańszymi, sprowadzanymi z zagranicy. W dłuższej perspektywie osłabiało to mechanizmy sprzyjające rozwojowi rodzimego rolnictwa i rzemiosła. Rewolucja cen - zjawisko spadku wartości pieniądza 1 i wzrostu cen w Europie w XVI w. spowodowane ogrom| nym napływem kruszców z kolonii oraz rosnącym zapo-

: trzebowaniem na towary, przede wszystkim na żywność.

kolonie

Europa ___ kolonie

[sasr.

Źródło danych: A. Wyczański, Historia powszechno. Wiek XVI, Warszawa 1983, s. 32.

Rywalizacja potęg kolonialnych Odkrycia geograficzne i ekspansja zamorska miały rów-

nież ważne skutki polityczne. W Europie wzrastała rola państw ciągnących zyski z handlu i eksploatacji kolonii. Wraz z odkryciami pojawiły się nowe obszary, o które warto było rywalizować. Prowadziło to często do starć zbroj-

nych, w których wyniku zamorskie posiadłości zmieniały

właścicieli. Konflikty Europejczyków w Azji i Ameryce

(np. wywołane rywalizacją handlową czy dążeniem do opanowania pewnych obszarów) wpływały również na sytuację

polityczną na Starym Kontynencie i prowadziły do zaostrza-

nia się stosunków między poszczególnymi państwami.

33

4. Jak odkrycia geograficzne zmieniły Europę i świat -

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

mieszkańców Europy. W XVII i XVIII w. na Starym Kon-

ŚLADY PRZESZŁOŚCI

tynencie pojawiły się nie rylko towary kolonialne, lecz także wytwory wzorowane na sztuce azjatyckiej, choćby

Ameryka Łacińska

chińskie altany i pawilony czy wyroby z porcelany.

Nazwą tą określa się kraje położone w Ameryce Południowej i Ameryce Środkowej oraz na wyspach archipelagu Wielkich Antyli będące dawniej koloniami Hiszpanii, Portugalii i Francji. Używa się w nich wywodzących się z łaciny języków romańskich. Na przeważającej części tego obszaru dominuje język hiszpański. W Brazylii mówi się po portugalsku, na Haiti — po francusku. Główną religią w Ameryce Łacińskiej jest katolicyzm.

Z każdą wyprawą Europejczycy dowiadywali się wię-

cej o otaczającym ich świecie. Wprawdzie informacje na

l›;JU›*U)

hi

pozacuropejski. W Ameryce Północnej i Południowej woj-

SPOKOJNY

ny wywołane pojawieniem się konkwistadorów oraz przywłeczone przez nich choroby (cholera, dżuma, grypa, ospa, tyfus) powodowały wyniszczenie tubylczych plemion.

Kraje z językiem:

I

K]

loma względami kopiami mia

ń-

skich. W koloniach nawracano rdzenną ludność na religi chrześcijańską. W ten sposób na kontynent amerykański docie!

Wschodem. Na stołach Europejczyków, początkowo jedynie najzamożniejszych, pojawiły się też nowe gatunki warzyw i owoców, np. pomidory, kukurydza, fasola, ananasy, pomarańcze. Szczególnie ważną rolę odegrały ziemniaki. Rozpowszechnienie ich

ły wzorce kultury europejskiej.

Własne zwyczaje, języki i kulturę przenosili do Ame-

ryki równi ż afrykańscy w kopalniach i na plant

niewolnicy sprowadzani do pracy jach, gd: tępowali Indian,

którzy źle znosili zbyt ci zką pracę fi nym przez europejską ekspansję przet

ą. Spowodowa-

nom kulturowym towarzyszyła zatem zmiana struktury etnicznej konty-

|

ę specyficznej nentu. Doprowadziło to do wytworzei będącej połączeniem rodzikultury Ameryki Łaciń ultur przybyszów. mych tradycji Popyt n ę roboczą w kolo Amerykach or

szały część ludów afrykańskich do szukania schronienia na niedostępnych, trudniejszych do zagospodarowania

Poznawanie świata

Ekspansja zamorska przyniosła niewątpliwie istotne skutki

cywilizacyjne i kulturowe. Kontakty z ludami z różnych

nne obyczaje, wi

terenach.

i

kulturę, poszerzyły wiedzę i horyzonty intelektualne

SPORY, DYSKUSJE, OCENY Ocena odkryć geograficznych Handel niewolnikami w Gujanie Holenderskiej (dzi Surinam), grafika z XVIII w. Od XVI do XIX w. na świecie

Istoty z zamorskich krain, ilustracje z XV-wiecznej kroniki. Przed odkryciami geograficznymi ludzie wyobrażali sobie, żedalekie lądy są zamieszkiwane przez dziwne istoty i stwory.

34

st portugalskich i hi

wadzone przez afrykańskich władców i arabskich handlarzy, powodowały straty demografi , pustoszyły znaczne połacie kontynentu, r zyły gospodarkę zmu-

portugalskim

Opisz przedstawione postacie.

pod wie-

obu Ameryk. Wyprawy mające na celu pozyskanie niewolników, pro-

holenderskim

stron świata, mającymi odmi

Z biegiem czasu, wraz z napływem białych osadników, na

niekorzystny wpływ na cyw z której sprowad ano niewolników do

hiszpańskim

]

Jednym z obserwowanych do dziś skutków odkryć geograficznych było urozmaicenie kuchni europejskiej. Na większą skalę zaczęto stosować pewne gatunki korzeni, czyli przypraw, takie jak cynamon, pieprz, wanilia, goździki. Znano je już wcześniej, były jednak trudno dostępne ze względu na ograniczone możliwości transportu w handlu lądowym ze

cywilizacje Azteków, Inków i Majów.

podbitych obszarach powstawały miasta będące

e świat

Nowości na europejskich stołach

kultury — zniszczone zostały stare, wysoko rozwinięte

okolic kół podbiegunowych nadal były skąpe, jednak horyzont geograficzny, np. wyobrażenie o wielkości kuli ziemskiej, znacząco się poszerzył. Zmieniła się też świadokrajów zamorskich i ich ludów. Legendy szkujących nie; lądy stopniowo odchodziły w przeszłość.

Odkrycia gcograficzne stopniowo zmieniały takż OCEAN

doprowadziły do zerwania ciągłości rodzimej, indiańskiej

Skutki odkryć geograficznych

Zniszczenie cywilizacji indiańskich

ŚLADY PRZESZŁOŚCI

ki dla dalszych dziejów Ameryki i jej kultury. Podboje

temat rozległych terytoriów wewnątrz Afryki, Azji, obu

Ameryk i Australii, wysp na Oceanie Spokojnym czy

y

Rozwój kolonii europejskich miał dalekosiężne skut-

kwitł, zgodnie z prawem, handel ludźmi. Biali handlarze

sprowadzali z Afryki miliony niewolników, których przewozili na swoich statkach w złych warunkach. Niewolnicy

sprzedawani byli głównie na amerykańskie plantacje bawełnyi

Odkrycia geograficzne jako zjawisko potwierdzające rozbudzoną renesansową ciekawość świata, poszerzające horyzonty geograficzne Europejczyków i zwiększające

uprawyw XVIII i XIX w. w znacznym stopn

rzy-

czyniłosię do znik: siątkujących ludność Starego Kontynentu. Odkrycia gcograficzne i eksploatacja zamorskich kolonii upowszechniły w Europie również pojawienie

się takich napojów jak kawa i herbata oraz

przywożonego z Ameryki kakao.

Masowa uprawa ziem-

niakóww Europie rozpoczęła się w XVIII w.; wcześniej hodowano je w doniczkach jako rośliny ozdobne.

ich wiedzę o świecie nie budzą szczególnych kontrowersji. Zdecydowanie więcej głosów krytycznych wywołują ich konsekwencje dla rdzennej ludności obu Ameryk,

wśród których wskazuje się np. na ograniczenie samodzielnego rozwoju wielu lokalnych kultur bądź ich unicestwienie,

a także wyniszczenie populacji rdzennych mieszkańców -

planowe lub spowodowane chorobami przeniesionymi z Europy. Podkreśla się również, że skutkiem odkryć geograficznych było ukształtowanie się systemu kolonialnego, który nakilka stuleci doprowadził do politycznego, gospodarczego i kulturowego uzależnienia ogromnych obszarów globu od europejskich mocarstw kolonialnych.

trzciny cukrowej.

35

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

u

" Na podbitych terenach Nowego Świata Portugalczycy, Hiszpanie, a następnie Holendrzy, Anglicy i Francuzi zakładali kolonie. Na wielu obszarach Azji, Afryki i Ameryki pojawiły się europejskie ośrodki handlowe. = Głównym celem odkrywców było czerpanie korzyści i zysków

z nowych ziem. W koloniach tworzono wielkie plantacje lub kopalnie,w których zmuszano do pracy Indian, a potem - sprowadzanych zAfryki niewolników.

= Na skutek odkryć geograficznych zwiększył się zasięg handlu prowadzonego przez Europejczyków.

Podział zachodniego chrześcijaństwa

" Do obiegu gospodarczego Europy wprowadzono ogromne ilości złota i srebra. = Wiele tubylczych ludów Ameryki zostało wyniszczonych przez przywleczone z Europy choroby czy niewolniczą pracę w kopalniach ina plantacjach.

= m

= =

Nadużycia w Kościele Krytyka Kościoła ze strony Marcina Lutra

Rozłam w Kościele i nowe wyznania Przyczyny sukcesu reformacji

O 1517

1. Scharakteryzuj główne kierunki europejskiego handlu zamorskiego. Jakiego rodzaju popyt zaspokajały towary sprowadzane z Azji i obu Ameryk? 2. Wymień główne typy kolonii europejskich. Jakie korzyści dla państw Starego Kontynentu wynikały z faktu posiadania kolonii?

3. Wskaż krótkotrwałe i długotrwałe skutki odkryć geograficznych. W swojej odpowiedzi uwzględnij konsekwencje kolonizacji dla mieszkańców podbitych terenów. 4. Opisz wpływ hiszpańskich podbojów w Ameryce na gospodarkę Europy. 5. Podaj przykład wpływu mieszania się kultur: europejskiej, afrykańskiej i indiańskiej na współczesną kulturę Ameryki Północnej i Południowej.

WYSTĄPIENIE

MARCINA LUTRA

1534

AKT SUPREMACJI -

HENRYK VI GŁOWĄ KOŚCIOŁA W ANGLII

O NOWOŻYTNOŚĆ 1541

UTWORZENIE

PRZEZ JANA KALWINA

GMINY WYZNANIOWEJ

W GENEWIE

Krytyka Kościoła

ainteresowanie doczesnym życiem człowicka, wyraźnie okazywane przez myślicieli odrodzenia, stało w sprzeczności z poglądami głoszonymi przez Kościół, w którego iemski żywot był jedynie krótkim etapem na naucza drodze do wieczności. Nie oznaczało to nieuniknione-

go konfliktu między humanistami i Kościołem (inicjatorem powstających w średniowieczu uniwersytetów). Wielu spośród kościelnych dostojników było zafascynowanych nową sztuką i literaturą, część z nich zasłynęła

O 1555

1572

1598

WAUGSBURGU

ŚW. BARTŁOMIEJA

NANTEJSKI

POKÓJ

NOC

WPARYŻU

EDYKT

WE FRANCJI

jako mecenasi artystów. Jednak odwaga w podejmowaniu

dyskusji i gotowość do odejścia od utartych schematów,

tak typowe dla tej epoki, zmieniły sposób myślenia wielu Europejczyków, zwłaszcza tych wykształconych. Dostarczyły też argumentów tym, którzy negatywnie oc duchownych i reprezentowaną przez nich instytucj; Na początki XVI w. przypada znaczny wzrost

osób domagających się reformy Kościoła. Główną przyczyną popularności haseł związanych z ego odnową był dostrze-

Relacja hiszpańskiego dominikanina Bartolomć de Las Casasa (czytaj: las kasasa) o zagładzie Indian z Hispanioli (dziś: Haiti) - fragmenty

ło zagłady tych ludów, zniszczyli janie, gdy i wyludnili w ten sposób, że zabierali Indianom kobiety aby się nimi posługiwać i na złe ich używać, zjawność, którą tamci zdobywali w pocie i trudzie, nie

zadowalając się tym, co dawali im dobrowolnie, odpowiednio do swych niewielkich możliwości. Indianie bowiem

nie zwykli mieć więcej nad to, co niezbędne i co kosztuje niewiele pracy, tak, ż ywność wystarczającą dla trzech domów czy dziesięciu osób na miesiąc zjada chrześcijanin w jeden dzień. Sprawiali im też wiele udręki, popełniali

gwałty i akty przemocy. Indianie zaczęli rozumieć, że ci

ludzie zapewne nie przybyli z nicba. Przeto jedni chowali żywność, drudzy - żony i dzieci, inni wreszcie uciekali do lasu, aby oddalić się od ludzi o tak straszliwych i trudnych do zniesienia obyczajach. Chrześcijaniebili ich, okładali kułakami i kijami, a nawet podnieśli rękę na władców państewek. [...] Odrąd Indianie poczęli szukać sposobów wypędzenia chrześcijan ze swoich ziem. Zaopatrzyli się w broń słabą, mało wytrzymałą i nie bardzo zdatną do ataku, a tym mniej do obrony - z tego powodu wszystkie ich

[.] wojny niewiele groźniejsze są od naszej bijatyki na kije Chrześcijanie przy pomocy swych koni, mieczy i włóczni rozpoczęli rzeź i wymyślne okrucieństwa.

Sprzedaż odpustów, rycina zXV w. Za odpowiednią opłatą

można było uzyskać

od wysłanników

papieskich specjalne dokumenty kościelne poświadczające odpuszczenie kary

za grzechy danej osoby.

K] Powiedz, dlaczego

36

A. Powiedz, jakie przyczyny doprowadziły do zagłady Indian.

odpuszczanie grzechów

B. Wyjaśnij, dlaczego Indianie nie byli w stanie pokonać mniej licznych Hiszpanów.

sprzeciw wiernych.

za pieniądze budziło

37

5. Podział zachodniego chrześcijaństwa

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

Pojawiła się też krytyka przywilejów, z których stan ten

korzystał. Wielu wiernych oburzało

Zasady wyznania ewangelickiego

zamiłowanie kleru

do świeckich uciech, bogactw i godności oraz nepotyzm

* Pismo Święte (Biblia) — jedynym źródłem

i symonia towarzyszące powierzaniu urzędów i stanowisk

wiary. Ponieważ słowo Boże powinno być dostępne dla wszystkich wiernych, postulowano przekład Biblii na języki narodowe.

ściele, a także zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich przez księży. Niechęć budziły również opłaty i podatki

pobierane przez Kościół, np. świętopietrze — danina na rzecz papieża wnoszona przez kraje uznające jego zwierzchnictwo.

/cza prowadzona przez

Ostrą krytykę wywoływała zwła: Na

stwo sprzedaż

, lata krytyka działań Kościoł;

a duchownych nie ozna , postulatami odnowy

* Nieuznawanie władzy papieży jako najwyższych zwierzchników Kościoła. + Uznawanie jedynie sakramentu chrztu. * Komunia udzielana pod dwiema postaciami — chleba i wina. + Odprawianie nabożeństw w językach narodowych.

ataku na religię. Wią

tylu

nego i przywrócen

zdyscyplinowania kleru, które wynikały także ze wzrostu

nej wiernych w cz Kolejni papieże nie podejmowali jednak prób naprawy

świadomości reli

sytuacji, co doprowadziło do spadku ich autorytetu wśród wiernych.

Marcin Luter (na

innych protestanckich reformatorów. Fragment obrazu

Wskrzeszenie Łazarza pędzla Lucasa Cranacha młodszego.

Wystąpienie Marcina Lutra

Dyskusja, która rozgorzała w Europie, wykraczała poza głoszone wcześniej nieprzychylne opinie na mat duchowieństwa i działań papieży. Badania prowadzone przez niektórych humanistów nad pierwotnymi, spisywanymi po grecku i heb, sku, wersjami Pisms Świętego skłaniały część krytyków do z kwestionowania sposobu, w jaki Kościół ol

zakwestionował jego nieomylność w sprawach wiary,

a także pozycję jako zwierzch a Koś (twierdził, że jest on jedynie biskupem Rzymu). Postulował rczygnację

duchownych z posiadania w

prawdy wi

ne, poniewa

awie Pisma Świętego udowodnili mu, m że nie ma . Ciągnący się spór os iągnął kulminację w 1520 r., kiedy to Luter publicz nie spalił papie bullę nakazującą

nego ze wszystkiego, czego nie można znale W 1517 r. ogromny rozgłos w krajach niemieckich

uzyskało wystąpienie Marcina Lutra, należącego do

zakonu augustianów. Ów doktor teologii i wykładowca na uniwersytecie w Wittenberdze ogłosił 95 tez przeciw

mu przyznanie się do błędu, papież zaś obłożył teologa ekskomuniką.

sprzedaży odpustów. Liczył na to, że w ten sposób rozpocznie publiczną dysku która doprowadzi do reformy

Nowe wyznanie - luteranizm

Kościoła. Papie nakazał jednak Lutrowi odwołać tezy

i publicznie uznać je za błędne. W odpowiedzi zakonnik Nepotyzm - powierzanie wysokich, dochodowych staSymonia - kupno i sprzedaż godności i urzędów ko-

ścielnych.

Odpust - darowanie całości lub części doczesnej kary

za grzechy przez odpowiednią władzę duchowną.

Ekskomunika (łac. excommunicare - wyłączyć ze społeczności) - klątwa, wyłączenieze społeczności wiernych.

38

w Niemczech dwie

. Było to

żało do Kościoła. Dopominał się również, by krytycy

asad. Domagano się równie

nowiski godności członkom własnej rodziny.

pierwszym planie, 1483-1546) wśród

|

Poglądy Lutr: zyskały duż oddźwięk w Niemczech. Skazany przez sejm Rzeszy na banicję, znalazł schroi nie w zamku jednego z książąt niemieckich. W następnych latach przełożył Biblię z łaciny na język niemiec ora , opracował zasady nowego wyznania religijnego, nazwanego od jego nazwiska luteranizmem. Zwolenników teologa zaczęto okreś lać mianem luteranów. te za jedyne źródło objaw Uznawszy Pismo Ś Luter odrzucił znaczną cz Ś , dotychc

we formy jego organizacji (zakony) oraz zwierzchnictwo papieża. Za głowę Ko; ła uznał Jezusa Chrystusa — jedynego pośrednika między Bogiem i człowiekiem. Istotną

rolę w luteranizmie odgrywało założenie, że to pochodząca

od Boga łaska wiary, a nie dobre uczynki, czyni człowicka godnym zbz nia. Uznano także, że wszyscy chrześcijanie mogą gło: prawdy wiary (w katolic mie jedynie następcy apostołów).

Duchowni byli wybierani przez współnotę wiernych. Podkreślono zwierzchność władzy świeckiej nad Kościołem — ale bez prawa do ingerencji w sprawy nauczania i wiary. / ży. W

esiono również celibat, czyli bezżeństwo księbożeństwach zrezygnowano z łaciny (używanej ele katolickim) na rzec z języków narodowych. Luterani howa rament chrztu, a komuedyn nię ud ali pod dwie: po: mi — chleba i wina. Komu protestancka różniła się od katolickiej tym, że

reformatorzy zakwestionowali wiarę w realną obecność

Chrystusa pod post: iami chleba i wina. Odrzu: kulc świ ych, uznali bowiem, że ludzie nie mogą decydować

o świętości drugiego człowieka, ponieważ wie o niej jedynie Bóg. Nie oddawali też czci relikwiom i świętym obrazom. Kalwinizm Przykład Lutra zainspirował innych reformatorów religijnych w różnych krajach europcj ich. Wśród nich najwię-

cej wyznawców zyskała nauka francuskiego teologa Jana

Kalwina. Jeden z jej fundamentów stanowiła koncepcja predestynacji (łac. praedestinatio — prze: naczenie); według niej Bóg, obdarza jąc ludzi łaską wiary lub im jej odmawiając, z góry określił, którzy z nich będą zbawieni, a którzy — potępieni. W swoim traktacie o zasadach religi chrześcijańskiej Kalwin stwierdzał, że ludzie zostają potęnie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, ż Ostae wyroki boskie są niczbadane,

zachęcał jednak do modlitwy i cnotliwego ż ia, ponieważ Bóg wynagradza za dobre uczynki.

* Możliwość głoszenia treści wiary przez wszystkich chrześcijan. » Założenie, że człowiek może być zbawiony tylko przez wiarę i łaskę Bożą.

* Zniesienie celibatu — możliwość zawierania związków małżeńskich przez duchownych. * Odrzucenie kultu świętych i oddawania czci relikwiom oraz obrazom. -

Wyjaśnij, dlaczego te zasady nie zostały

zaakceptowane przez Kościół katolicki.

Zagrożony prześładowaniami ze względu na głoszone

poglądy, udał się do Genewy, gdzie w 1541 r. przystąpił do organiz cji gminy religijnej nicuznającej władzy świeckiej. Rz dy ad mi stem obj storzem) nadzoru moralno ść i życie religijne mi

kańców według wprowadzonych pr

Kalwina zasad.

Głoszony przez niego rygoryzm moralny obejmował również potępienie błahych rozrywek. Wiązał się z tym

np. zakaz tańców podczas tradycyjnych jarm

arków

odbywaj; acych się w G ewie. Odstępstwa od reguł gały na winnych kary, niekiedy niczwykle suro-

we. Jeden z teologicznych przeciwników Kalwina pod

zarzutem bluźnierstwa został postawiony pr: ed sądem kościołów kalwińskich i spalony na stos to ozdobne obrazy świętych i poświęcone im ołtarze, aby y uwagi wiernych w cz ie nabożeństwa. WARTO

WIEDZIEĆ

Kościół ewangelicko-augsburski Dla zwolenników Lutra źródłem wiary jest Pismo Święte, zwła: wangelia, dlatego mi siebie nazywali ewangelikami. Ich przeciwnicy określali ich mianem protestantów, ponieważ zaprotestowali

przeciw inicjatywie cesarza i książąt katolickich, któ-

rzy chcieli zakazać wiernym przechodzenia na nowe wyznanie (ewangelicyzm).

Kościół, który założyli zwolennicy Lutra, z czasem

zaczęto nazywać Kościołem ewangelicko-augsburskim. Określenie to pochodzi od nazwy miasta Augsburg, gdzie zostały ogłoszone zasady wyznania luterańskiego.

39

'

5. Podział zachodniego chrześcijaństwa -

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

zabiegał u zwierzchnika Kościoła o rozwód, który dałby mu szansę na powtórne małżeństwo i zapewnienie sobie potomka płci męskiej. apież odmówił, co spowodowało zerwanie przez monarchę kontaktów z Rzymem. W 1534 r. angielski parlament ogłosił Akt suprema-

cji, który uczynił Henryka VIII głową Kościoła w Anglii i zniósł tym samym zwierzchnictwo papieskie. Powstał

w ten sposób podporządkowany królowi Kościół anglikański (narodowy), w którym w póź ejszych larach wprowadzono liturgię w języku angielskim i komunię pod

dwiema postaciami oraz zniesiono celibat duchownych. Król zachował większość katolickich obrz ędów i ceremonii, utrzymał też hierarchię kości

z b skupami na czele. Pod względem doktryny angl m był zbliżony howywał jednak sporo elementów do kalwinizmu, licurgii katolickiej. Przeprowadzono sekularyzację zakonów i konfiskatę ich majątków. Akt supremacji i rozwód króla doprowadził do konHiktu z papieżem i Habsburgami. Akt jednak wzmocnił i królewwładzę monarchy w k: 1i przyniósł korz skiemu skarbowi.

Jan Kalwin (1509-1564), portret

z połowy XVI w. Zdaniem Kalwina

za dobre uczynki Bóg wynagradza ludzi w życiu doczesnym.

Powiedz, jaki wpływ na życie ludzi mogła mieć ta zasada.

Wojny chłopskie w Niemczech

Zbór kalwiński, obraz z XVI w. Wnętrza kalwińskich świątyń (nazywanych w Polsce

Przypomnij sobie wygląd wnętrz kościołów katolickich i wskaż cechy, którymi różnią się od kalwińskich zborów.

Zwolenników Kalwina zwano kalwinistami. Urworzyli wa ta podoni Kościół ewangelicko-reformowany. kreśla przekonanie, że Kościół wymaga ciągłej odnowy

w duchu słowa Bożego. Zniesiono w nim całkowicie urzędy biskupów.

Przyczyny sukcesu reformacji w Europie Dyskusje o potrzebie zmian w Kościele i wydarzenia

acją społeczną i polityczną panującą w wielu krajach

Starego Kontynentu na przełomie XV i XVI w. Spory w kwestiach religijnych nakładały się na istnicjące kon-

Henryk VIII, portret autorstwa Hansa Holbeina. Opisz wygląd i postawę władcy. Jak interpretujesz wymowę tego portretu?

Mikty między różnymi grupami społecznymi (np. między chtą, rzemieślnikami i patrycjatem miejskim, chłopami i szlachtą). Do warstw znajdu

wywołane wystąpi niem Lutra doprowadziły do roz-

cych się na niższych szczeblach hierarchii przemawiały h ła Kościoła ubogiego czy idea wybiera-

Anglikanizm

decydowała nie tylko nasi

wyznaniach protestanckich. W wielu krajach o sukcesie reformacji zadecydowało wsparcie udzi elane jej przez władców świeckic| którzy narzucali nowe wyznania

biskupów, ale nie kwestie w

woju w Europie ruchu religijnego i społecznego określanego mianem reformacji. O popularności jej haseł jąca się krytyka obycz: duchowieństwa i praktyk w rodzaju sprzedaży odpustów.

Sprzyjały jej również dokonywane przez humanistów dumaczenia Biblii na języki narodowe. Rozwój druku i coraz szerszy ięg książki drukowanej umożliwiały z kolei docieranie nowych idei do coraz większego grona

odbiorców w Europie. Popularność postulatów reforma wynikała jednak nie tylko z odczuwanych przez wielu

40

ludzi rozeerek religijnych. Wiązała się również z sytu-

Kościół Anglii istnieje do dziś. Tytularną władzę

zwierzchnią, obejmującą m.in. prawo mianowania

mimo oporu części poddanych.

panujący monarcha (obecnie: król Karol II). Jego duchowym przywódcą jest arcybiskup Canterbury. Przez stulecia w wyniku dysput i sporów teologicz-

Anglikanizm

nia, funkcjonujące także współcześnie, najliczniej

Hikt króla Henryka VIHI Tudora (panował w latach

1509-—1547) z papieżem. Władca w trosce o losy dynastii

wą Kościoła. Niektórzy z nich, odwołując się do Biblii, postulowali nawet stworzenie sprawiedliwego umow społe ego opartego na zasadacl powstańców stanął Thomas Miinzer (czytaj tomas min-

cer, 1489-1525), zwolennik Lutra, który głosił odrzucenie każdej formy posłuszeństwa wobec władzy świeckiej.

nia kapłanów przez wiernych realizowana w niektórych

Na sukcesy reformacji w Anglii wpłynął z kolei kon-

ioła z hasłami politycznymi i społecznymi ujawnił się w pełni w krajach niemieckich. W lat ch 20. XVI w. stały się one widownią powstań wywoływanych przez chłopów prz ciwko ich panom. Przywódcy zrywów domagali się likwidacji pańszczyzny i ograniczenia władzy sądowej właścicie a związane z odnoziemskich, ale wysuwali równic: Splot postulatów dotyczących reformy Koś

zborami) miały surowy wystrój. W centralnym punkcie znajdowała się Biblia.

y, sprawuje nad nim

nych z anglikanizmu wyodrębniły się liczne wyzna-

w Stanach Zjednoczonych, m.in. metodyści, baptyści, purytanie i prezbiterianie.

Wystąpienia zostały krwawo stłumione przez

zwolenni-

ków zarówno papież: jak i Lutra. W wojnie zginęły dzie-

siątki tysięcy osób. Miinzer został schwytany i ś ięty. Luter

nie poparł powstańców, ponieważ obawiał się, że wysuwa-

ne przez nich radykalne hasła, mogą spowodować niechęć książąt do haseł reformatorskich.

Wojny religijne i pokój w Augsburgu

Rozwojowi reformacji sprzyjały także s piracje polityczne poszczególnych władców, którzy dążyli do wzmocnienia własnej pozycji w państwie i w Europie przez ogran czenie roli Kościoła czy wpływów politycznych papieża. 41

5. Podział zachodniego chrześcijaństwa -

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

TATLANTYCKI

Kierunki rozprzestrzeniania się wyznań reformacyjnych: Iuteranizmu kalwinizmu anglikanizmu rokustanowienia wyznania reformowanego religią państwową

granice Świętego

OCEAN

Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego,

KRÓLESTWO |: HISZPANIU ! 'Tnkdn

!

sł

MORZE CZARNE w

Masakra w noc św. Bartłomieja, obraz francuskiego hugenoty Frangois Dubois (czytaj: frąsła dibła) z 1572 r.

Rozwój reformacji w Europie w XVI w.

JE Wymień ośrodki, z których rozprzestrzeniła się reformacja. n

Na podstawie tekstu wskaż obszary poza Niemcami, na których wprowadzono luteranizm jako wyznanie panujące.

Działo się tak choćby w różnych częściach Niemie Rzeszę, czyli Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu mieckiego (tak nazywano państwo od końca XV w.), tworzyło kilk: stw, wolnych mias i dóbr ryce chnictwo cesarza. 'W połowie XVI w. sytuacja polityczna w Rzeszy zaczęła się zmieniać pod wpływem zaostrzającego się sporu poli-

tycznego. Dążenia cesarza z dynastii Habsburgów, który

pragnął wzmocnić swą władzę, natrafiły na opór części książąt i miast. Niepokój w kraju budził też fakt, że w ca

podejmował również

wów katolicyzmu.

iał;

i a na rzecz odbudowy wpły-

żąc wyznawała już lutera-

nizm, a nowe wyznanie zapewniało im zwierzchnictwo

nad Kościołem, umożliwiało przejęcie jego dóbr i dawało większą niezależność od cesarza — katolika.

Narastający konflikt doprowadził do trwających przez

kilka lat wojen. W 1555 r. zakończył je pokój w Augs-

burgu. Podpisujące go strony zaakceptowały istnienie na

42

Opisz, co widzisz na obrazie. Co można powiedzieć o ofiarach rzezi i o rozmiarach tego wydarzenia? Jaka jest wymowa

dzieła?

'W Europie wzrastała również rola

terytorium Rzeszy dwu wyznań panujących: katolicyzmu iluteranizmu. O wyborze wyz nia panującego w każdym państwie miał decydować jego władca.

przekroczył granice

Popularność nowych wyznań w Europie

nia protestanckie

W2. połowie XVI w. luteranizm dominował już na dwóch

ich terytorium Niemiec. Pojaw ę także w innych krajach europejskich jako wyz anie niektórych grup

(np. części mies

stwa) lub nawet wyznanie panujące

(np. w Szwecji i Danii) - wprowadzane przez władców tym chętniej, że luteranie uznawali zwierzchnictwo władzy świeckiej nad Kościołem. Z perspektywy monarchów dodatkowa korzyść wynikają z przyjęcia nowego wyznania wiązała się z flkum. protestanci odrzucali zakony jako formę orga ji życia religijnego, władze świeckie

miały zatem możliwość przejęcia dóbr rozwiązywanych

zgromadzeń zakonnych (W'

kalwinizmu, który

Szwajcarii i stał się popularny przede

władzę sądowniczą. Dawało im to silną pozycję mimo

a reformacji przenikały także do Europy Środkowej. W XVI w. luteranizm, kalwinizm i inne wyzna-

istnienia zgromadzenia reprezentującego poszczególne stany (tzw. Stanów Generalnych) i zatwierdzającego decyzje władcy w s rawie pri i podatków. Rola króla w państwie zmn jszyła się jednak w XVI w. z powodu

na Węgrzech i w Rz

i religijnych, które podzieliły jego poddanych.

wszystkim we Francji.

z,

ały zwolenników w Czechach, ypospolitej (patrz: temat 10).

Francja: wojny o troni wiarę

cji, począwszy od XIV w., panowała dynastia Walezjuszów. Wywodzący się z niej władcy decydowali We F

o polir

zagranicznej i wewnętrznej, mogli nakład

wydawać prawa. Sprawowali też najwyższą

Sekularyzacja

(łac. saecułaris

- świecki)

- działania

zmierzające do ograniczenia wpływu Kościoła na państwo i jego instytucje lub przejęcia majątku kościelnego przez władze świeckie.

ostrej rywalizacji politycznej oraz konfliktów społecznych

Waz z pojawieniem się kalwinizmu Francja stała się

widownią zamieszek i walk wewnętrznych. Wśród francuskich hugenotów (francuskich kalwinistów) znajdowało się wielu przedstawici a ty, którzy has reformacji traktowali również jako formę walki politycznej z dominacją wielkich rodów. a religijny spór między katolikam hugenotami nałożyło się powodujące liczne niepokoje dążenie różnych grup arystokracji do uzyskania wpływów w państwie i na dworze. Sytuacj

wojny między

ta doprowadziła w 1562 r. do wybuchu zwolennikami obu wyznań. Do jednego

z najbardziej wstrząsających epizodów doszło w Paryżu

43

5. Podział zachodniego chrześcijaństwa -

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

u

i innych miastach Francji z 23 na 24 sierpnia 1572 r., w nocśw. Bartłomieja (nazwa pochodzi od wspomnienia liturgicznego św. Bartłomieja, które w Kościele katolickim przypada na 24 sierpnia). Zwolennicy katolicyzmu wymordowali wówczas tysiące francuskich hugenotów.

Przyczyniło się to do zaostrzenia trwającej ponad trzydzieści lat wojny religijnej we Francji. Zakończyła się ona w 1598 r. wstąpieniem na tron Henryka IV (panował wlatach 1589-1610) i podpisaniem edyktu nantejskiego. Król prowadził samodzielne rządy. Nie zwoływał Stanów

Generalnych, ale nie ulegał również naciskom arystokracji. Wzmocniło to autorytet władzy monarszej.

Skutki reformacji

'W wyniku reformacji dokonał się w Europie rozłam chrześcijaństwa zachodniego. Na trwający od XI w. konflikt między chrześcijanami obrządku wschodniego i rzymskiego nałożył owy — między katolikami i protestantami. Bezpośrednim tego skutkiem był wzrost nienawiści między

" W1517r. wystąpienie Marcina

Lutra zapoczątkowało reformację. Niemiecki teolog ogłosił tezy przeciw sprzedaży odpustów. Po kilkuletnim sporze

przedstawicielami różnych wyznań, która często prowadziła do zamieszek, a nawet masowych rzezi przeciwników.

został wykluczony z Kościoła

katolickiego. Stworzył nowe wyznanie (luteranizm) i nowy Kościół (ewangelicko-augsburski).

Inaczej ukształrowały się relacje między wyznaniami w państwie polsko-litewskim, w którym udało się uniknąć

starć i prześladowań wynikających z różnic wyznaniowych (patrz: temat 10).

= Państwa Rzeszy podzieliły się na katolickie i protestanckie. W 1555 r. między luteranami i katolikami został podpisany pokój w Augsburgu.

= WXVIw. pod wpływem nauk Jana Kalwina ukształtowało się nowe wyznanie - kalwinizm.

Jego wyznawcy utworzyli Kościół ewangelicko-reformowany.

= WAnglii naczele Kościoła

narodowego (anglikańskiego)

stanął Henryk VIII.

= Wyznania protestanckie odrzucały zwierzchnictwo papieża, dotychczasową formę organizacji Kościoła i celibat duchownych. Za jedyne źródło prawd wiary uznawały Biblię (którą przetłumaczono na języki narodowe).

WARTO WIEDZIEĆ Edykt nantejski

o konieczności zakończenia wyniszczającego Francję konfliktu, postanowił przejść na katolicyzm, wiedząc,

wano mu powiedzenie: „Paryż wart jest mszy”. Jednak po kilku latach w 1598 r. wydał tzw. edykt nantejski (od miasta Nantes, czytaj: nant) gwarantujący hugeno-

tom wolność sumienia i kultu w wyznaczonych miejscach oraz dostęp do urzędów.

. Wymień przyczyny sukcesów reformacji. Co sprawiało, że nauka Lutra była atrakcyjna dla wielu ludzi?

ms

że protestant nie może zostać królem Francji. Przypisy-

. Wyjaśnij, jakie znaczenie dla rozwoju reformacji i przemian religijności miało tłumaczenie Biblii na języki narodowe.

. Wskaż przykłady wpływu okoliczności politycznych na ekspansję protestantyzmu.

>

Henryk IV wywodził się ze spokrewnionego z Walezjuszami rodu Burbonów i był jednym z przywódców hugenotów. Drogę do tronu utorowały mu sukcesy wojenne i śmierć kolejnych rywali. Przekonany

. Czym była reformacja i w jakich okolicznościach się rozpoczęła. Omów hasła jej zwolenników.

ŚLADY PRZESZŁOŚCI

Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów Jednym z efektów sporów religijnych w Europie było

powstanie odrębnego państwa na terytorium części

Niderlandów, rządzonych przez Habsburgów hiszpańskich. Należały one wówczas do najbardziej rozwiniętych

gospodarczo i zurbanizowanych rejonów Europy. Wśród

mieszkańców miast niderlandzkich popularność zdobył kalwinizm. Bezkompromisowa postawa Filipa II wobec protestantyzmu musiała zatem wywołać niezadowolenie. Król odrzucał możliwość przyznania zamieszkującym

tam niekatolikom wolności religijnej. Prześladowania innowierców zaostrzyły istniejący od dawna konflikt narodowościowy między hiszpańskimi zarządcami kraju i ich niderlandzkimi poddanymi. W 1566 r. doszło do wybuchu zamieszek na tle religijnym stłumionych przez hiszpańskie wojska. Dalsze represje doprowadziły w 1572 r. do rozpoczęcia powstania. W jego trakcie,

95 tez Marcina Lutra, 1517 r. (fragmenty)

uczyciel nasz, Jezus Chrystus, mówiąc: „Pokutę »chciał, by całe życie wiernych było pokutą. [...] 5. Papież nie chcei nie może odpuszczać żadnych kar prócz tych, które nałożył według własnego sądu lub na podsta-

27. Wysoko stawiają człowieka ci, którzy twierdzą, że dusza ulatuje natychmiast, gdy tylko zadźwięczy moneta

w 1579 r., północne prowincje zawarły unię. W 1581 r.

20. A zatem papież, mówiąc o całkowitym odpuszczeniu

wincji Niderlandów (Holandii). Południowe Niderlandy (dzisiejsza Belgia) pozostały prowincją hiszpańską.

lecz te jedy

dusz, co byłoby rzeczą najsprawiedliwszą, gdy tymczasem nieskończoną ilość dusz uwolnił on dla podłej monety, złożonej na budowę bazyliki! - a więc rzeczy małej wagi?

ogłosiły niepodległość Republiki Zjednoczonych Pro-

1. Pan

wie kanonów. [

wszystkich kar, nie ma na myśli po prostu wszystkich kar, , które sam nałożył.

wpadająca do puszki. [...] 82. Dlaczego papicż nie uwalnia wszystkich dusz z ca z przyczyny najświętszej miłości

i najwyższej potrzeby

21. Mylą się więc ci kaznodzieje odpustów, którzy twierdzą, że przez odpusty papicża człowiek zostaje uwolniony

od wszelkich kar i zbawiony. [...]

24. Zwodzi się zatem większość ludu, głosząc ową dla

wszystkich bcz różnicy przeznaczoną wspaniałą obietnicę

zwolnienia od kary. [...]

" Luter wspomina tu o rozpoczętej

w XVIw. budowie bazyliki

św. Piotra w Rzymie. Koszty jej budowy finansowano m.in.

z pieniędzy uzyskanych dzięki sprzedaży odpustów.

A. Powiedz, z jakich powodów Luter potępiał sprzedaż odpustów.

' .r'.??.f'..%*

44

B. Wymień zarzuty, które teolog stawiał papieżowi.

45

6. Kościół katolicki wobec wyzwań reformacji -

Kościół katolicki wobec wyzwań reformacji Wyzwania stojące przed Kościołem katolickim w związku z sukcesami reformacji Przyczyny reformy Kościoła katolickiego Jezuici iich rola w działaniach Kościoła Sobór trydencki i kontrreformacja „Przez oczy do duszy” - sztuka jako instrument oddziaływania na wiernych

Ignacy Loyola przekazuje papieżowi

Pawłowi lll regułę zakonu jezuitów,

obraz z XVI w. Dzieło

pochodzącez Il Gesiu

(czytaj: ildżesu, patrz: s. 123),

głównego, macie-

rzystego kościoła

Towarzystwa Jezuso-

wego w Rzymie.

Opisz scenę

przedstawioną 1534

NOWOŻYTNOŚĆ

1545-1563

SOBÓR TRYDENCKI

ZAŁOŻENIE ZAKONU

JEZUITÓW

na obrazie. Powiedz, jaka jest wymowa dzieła w kontekście reguły zakonu

jezuitów.

Kościół katolicki - początki reformy

Wzrost popull arności wyznań protestanckich stanowił ogromne wyzwanie dla Kościoła katolickiego. Wśród — odegrało Towarzystwo Jezusowe, 7 duchownych ist iały liczne środowiska sympatyzujące Loyolę w 1534 r., zwane powszechnie zakonem jezuitów. z głoszonymi przez zwolenników reformacji postuł. Jego członkowie b; i zobowią ni do absolutnego posłumi likwidacji nadużyć, odnowy moralncj i pogłębienia eństwa wobec Kościoła katolickiego i papi ża. W zgrożycia duchowego kleru. Coraz więcej osób głosiło również — madzeniu duży nacisk kładziono na wykształce! , które przekonani reforma wewnętrzna jest niezbędna do miało pomagać zakonnikom w umac u wiary i zbiodbudowy autorytetu papicż . Były to warunki konieczne janiu argamentów przeciwników Koś oła. do odzyskani wiernych utraconych przez Kościół katoWykształceni j uici odgrywali naczącą rolę jako spolicki i przeciwstawienia się wyznaniom prote

nckim — wiednicy władców i dostojników, często potrafili kształ-

uznawanym za heretyckie. W połowie XVI w. podjęto zatem dział ce do reformy Kościoła i poprawy dyscyp stwa. Zreformowano administrację kościelną i utworzono

tować ich poglądy i wywierali wpływ na podejmowane przez nich decyzj . Byli też założycielami szkół — kolegiów jezuickich — o wysokim poziomie nauczania (patrz mka na s. 47).

BIOGRAM

I |

IGNACY LOYOLA

(1491-1556)

Wywodził się z zamożnego hiszpańskiego rodu szla-

checkiego. Jak wielu młodych szlachciców, w młodości służył w wojsku i prowadził dość awanturniczy tryb życia. Ciężko ranny podczas jednej z wypraw wojennych, postanowił odmienić swe życie. Zrezygnował z kariery wwojsku. Po miesiącach ascezy, modlitwi kontemplacji udał się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Po powrocie studiował teologię na kilku uniwersytetach. Stał się

46

Jezuickie misje Jezuici zasłynęli ko

misjonarze w koloniach his skich, portugalskich i francuskich, ale także w Indiach, Japonii i Chinach. Ich dzi wały cechy rzadko spotykane wśród innych duchownych:

umiejętność dostosowania

canych na chrz

ę do zwyczajów ludów nawra-

aństwo i otwartoś na kulturę autochtonów. Członkowie Towarzystwa Jezusowego nauczali

w miejscowych językach, starając się przy tym wykorzystywać pojęci a z lokalnych religii i systemów filozofic nych, np. chińskiego konfucjanizmu, uz awali bo) że zawarte w dami są zb

moralne pod wieloma nich zalece: ne do zasad moralności chrz

wzgl

kiej.

W koloniach w Ameryce Południowej zarządzali kilku-

dziesięcioma obszarami zamieszkanymi przez plemiona

Towarzystwo Jezusowe miało składać się z zakonni-

indiańskie. Jezuiccy misj arze nie tylko głosil ligię chrześcijańską, lec akże nauc i, leczyli, zapoznawali

wojskowych doświadczeń Loyoli. Jezuici mieli byćw pełni posłuszni wobec papieża i przełożonych oraz gotowi do podejmowania wszelkich zadań stawianych przed

ich przed niewolniczą pracą na plantacjach. Powracający z misji z konnicy poza zn ków przywozi cenne zbiory z zakresu botaniki

również cenionym kaznodzieją. Założone przez niego

ków doskonale wykształconych, zdolnych do działania na różnych polach. W jego regule zaznaczył się wpływ

nimi przez Kościół.

Indian z metodami uprawy roli i jednocześnie chronili

gii i zoologii, dzięki czemu w znaczący sposób wzbog: wiedzę Europejczyków o świecie pozaeuropejskim.

WARTO WIEDZIEĆ Szkolnictwo jezuickie Jezuici utworzyli sieć szkół przeznaczonych dla mło-

dych szlachciców. Kilkaset kolegiów jezuickich

rozsianych na kilku kontynentach miało podobną organizację. D liły się one na kolegia ni e i wyż-

cono w nich według tego samego programu nauczan . Nie ograniczał się on do wychowania moralnego i religijnego. Opierał się na studiach nad

klasycznymi teks

ami łacińskimi, co miało zapewnić

uczniom gruntowną

jomość gramatyki, umi

ność sprawnego formułowania myśli oraz kompetencje w zakresie sztuki oratorskiej. Nauczaniew tych szkołach

było bezpłatne, dzięki czemu ich popularność szybko

rosła. W porównaniu z nnymi ówczesnymi placów-

kami w kolegiach w ograniczonym zakresie stosowano kary cielesne. Jezui i przywiązywali również dużą wagę do kształcenia nauczycieli. Temu celowi służyć miały przede wszystkim akademie - szkoły wyższe zakładane przez zakonników Towa zystwa Jezusowego.

47

u

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

6. Kościół katolicki wobec wyzwań reformacji Kontrreformacja Działania na rzecz odnowy Kościoła i powstrzymania postępów protestantyzmu podejmow w 2. połowie

XVI w. i I. połowie XVII w. okre la mianem reformy początek część lub kontrreformacji. Z, historyków uważa uchwały soboru trydenckiego. Jeszcze w 1542 r. papież powołał Święte Oficjum

nadzorujące działalność lokalnych inkwizytorów, czyli duchownych wyznaczonych do walki z herezją i zwalczania wpływów reformacji. INDEX

Oskarżeni o odstępstwa od wiary katolickiej i nauki Kościoła stawali przed sądem inkwizytorskim i często byli skazy i na śm erć, jak np. Giordano Bruno (czytaj: dżiordano, 1548-1600), włoski filozof renesansowy, który w 1600 r. został spalony a stosie. Jednym z działań na rzecz powstrzymania reformacji, omówionym na soborze w Trydencie, było stworzenie Indeksu ksiąg zakazanych, czyli spisu dzieł uznanych za niczgodne z nauką Kościoła. Opracowało go Święte Oficjum, które sprawowało też nadzór nad drukarniami.

LIBRORVM

PROHIBITORVM, CYM REGVLIS CONFECTIS perPatresa TridentinaSynodo dele£tos, auGoritateSanctifs.D.N. Pij II LI, Pont. Max.comprobatus.

Obrady soboru trydenckiego, grudzień 1563 r., obraz z XVII w. W obradach wzięli udział także przedstawiciele cesarza, którzy reprezentowali polityczne i religijne interesy Rzeszy. Opisz ukazane na obrazie obrady soboru. Powiedz, dlaczego przemawiający musiał stać na mównicy.

Przypomnij sobie, jaka była sytuacja chrześcijaństwa w Rzeszy w momencie rozpoczęcia tego wydarzenia.

Sobór trydencki

Postulaty ruchu na rzecz odnowy Kościoła katolickiego

wsparł i rozwinął sobór powszechny obradujący w latach 1545-1563 w Trydencie, w północnych Włoszech. Zwołał

go papież Paweł III W czasie obrad podjęto wiele postano-

wień, które pozwoliły na wprowadzenie zmian w Kościele

katolickim i odzyskanie utraconych wpływów. Sobór try-

dencki jednoznacznie uznał papieża za najwyższy autorytet w Kościele i sprecyzował podstawy wiary uznawane przez katolików. Zebrano je w obowiązującym wiernych

wyznaniu wiary. Zgromadzeni dostojnicy wystąpili przeciw tezom głoszonym przez twórców reformacji. Podtrzymali Sobór powszechny - zgromadzenie kardynałów i biskupów debatujące i podejmujące decyzje w sprawach

wiary i Kościoła.

48

wyłączne prawo Kościoła katolickiegodo objaśniania Biblii i przekazów Tradycji « znaczenie wszystkich siedmiu

sakramentów (w odróżnieniu od wyznań protestanckich, które uznawały jedynie dwa z nich).

Sobór trydencki potępił ponadto naukę Lutra i przyjętą przez część wyz ań protestanckich doktrynę predestyna-

cji. Katolicy nadal micli wierzyć, że dzięki dobr, kom człowiek może zyskać odpusz ze ie ka y za grzechy. Podkreślono również znaczenie kultu świętych i związanych z nim pielgrzymek. Językiem liturgii pozostała łacina. W wyniku obrad powstały przepisy sprzyjające reformie duchowieństwa. Wprowadzono zakaz nepotyzmu

oraz łączenia godności i urzędów kościelnych, a więc też dochodów z nimi związanych. Na duchownych został nałożony obowiązek ukoń a seminarium. Zadaniem biskupów stało się wizytowanie podległych parafii, a księży

zobowiązano do noszenia sutanny i życia w celibacie.

VENETIIS,

M.

D.LXIIII.

Strona tytułowa Indeksu ksiąg zakazanych z 1564 r.

Przypomnij sobie dzieło Mikołaja Kopernika. Powiedz, dlaczego umieszczono je w spisie. Z jakich powodów można było uznać je za niezgodne z nauką Kościoła? Święty Dominik przewodniczy trybunałowi inkwizycyjnemu, obraz z końca XV w. Karę śmierci orzeczo-

ną wobec skazanych za herezję często wykonywano poprzez spalenie na stosie. Szczególnie złą sławę

w tym względzie zyskała inkwizycja hiszpańska.

Opisz przedstawioną scenę. Kto bierze udział

w widowisku? Wyjaśnij, jaki cel miały podobne publiczne egzekucje.

Sprawdź, kiedy żyłi czym się wsławił

św. Dominik.

49

6. Kościół katolicki wobec wyzwań reformacji -

I. POCZĄTKI ŚWIATA NOWOŻYTNEGO

—

'W Zadeksie... umieszczono nazwiska autorów uznanych za propagujących poglądy heretyckie. Za rozpowszechnianie ich dzieł groziły kary kościelne. W spisie znalazło się m.in. dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich.

Sztuka w służbie kontrreformacji

W dzial niach na rzecz osłabienia wpływów reformacji iscotną rolę odgrywały rozmaite środki oddziaływania

na wyobraźnię i emocje wiernych. Między innymi z tej

przyczyny na przełomie XVI i XVII w. pojawił się w sztu-

ce curopcjskiej styl zwany barokiem (patrz: temat 16). Wytwory artystów miały pobudzać uczucia religijne oraz dostarczać Kościołowi argumentów w sporach religijnych

przez wskazywanie godnych naśladowania przykładów

świętych wyznawców i męczenników. Właśnie dlatego protestantyzmowi zwalczającemu przepych w świątyniach

przeciwstawiono bogactwo sztuki.

Europa po reformacji Reformacja 7 nieniła oblicze

Starego Kontynentu. Bez-

protestantami i katolikami. Wywarła też ogromny wpływ na kulcurę duchową i intelektualną Europy. Spory o zasady

wiary sprzyjały pogłębianiu życia religijnego. Tłumaczenia Biblii i licurgia w językach narodowych wprowadzona w wyznani ch protestanckich zmieniały typ religijności europejskiej. Możliwość lektury Pisma Świętego czy udział w nabożeństwie prowadzonym w zrozumiałym języku

mogły umacniać wiarę i nadawać jej bardziej indywidu-

akter. nie, jakim dla Kościoła katolickiego oka protestantyzm, przyczyniło się do podni intelektualnego i moralnego duchownych oraz do wpro-

wadzenia nowych form oddziaływania na wiernych — np. przez rozwój katolickiego szkolnicowa czy sztukę. Wielu badaczy kultury jest również przekonanych o znaczeniu, jakie dla Europy ły obecny w etyce protestanckiej szacunek dla pracy oraz wiara, że powodzenie materialne jest wyrazem łaski Bożej. Poglądy

takie

sprzyjały rozwojowi aktywności gospodarczej i dąże do powięk która Przemiana mentalno:

pośrednim jej skutkiem był podział zachodniego chrze-

ścijaństwa i związane z nim konflikty religijne między

pojawieniu się wyz

prote-

j perspektywie przyczyniła się do dal-

" Wzrost popularności wyznań protestanckich stanowił zagrożenie dla autorytetu i wpływów Kościoła katolickiego. Z tego powodu podjął on działania, które zmierzały do likwidacji nadużyć, odnowy moralnej i pogłębienia życia duchowego kleru. * Jednym z elementów reformy było powołanie zakonu jezuitów

i zwołanie soboru trydenckiego, który obradował w latach 1545-1563. . Sobór określił ponownie

doktrynę katolicyzmu, zalecił reformę duchowieństwa oraz potępił naukę Lutra.

" Kościół katolicki chciał też oddziaływać na wiernych

poprzez szkolnictwo (zwłaszcza

przez rozbudowę sieci kolegiów

POŁNOCNE

podejmowane w 2. połowie

XVI w.i1. połowie XVII w. określa się mianem reformy katolickiej lub kontrreformacji.

3. Powiedz, w jaki sposób sztuka miała służyć kontrreformacji. 4. Sprawdźw dostępnych źródłach, za co został skazany na śmierć Giordano Bruno.

Sobór święty, pragnąc przywrócić tak bardzo. rozluźnioną karność kościelną i poprawić zepsute wśród duchowieństwa i chr ańskiego ludu oby. zaje, w

[ roikanie | [RBNJ protestanciczescy prawosławni [AEB] mozulmanie Ę granice Świętego | — Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego

50

postępów protestantyzmu

. Wyjaśnij, jaką rolę odegrał zakon jezuitów w działaniach na rzecz reformy Kościoła katolickiego.

więk-

kościelnym; sobór święty upomina łożonych kościołów [...],aby z u nad którą Duch Święty ustanowił ich kierownikami Kościoła Bożego [...), zachowywali czujność zgodnie z po-

ego i w zapobiegliwej gorliwości

służbę. Muszą zaś wiedzieć, że nie zdołają jej spełniać, jeżeli powierzone sobie trzody opuszczać będą na wzór

szych kościołów, nieskazitelność urzędników bowiem jest błogosławieństwem podwładnych. Kładąc tedy ufność

Wskaż państwa najbardziej zróżnicowane wyznaniowo.

Kościoła i powstrzymania

1. Wymień najważniejsze postanowienia soboru trydenckiego. W jaki sposób miały one wpłynąć na zatrzymanie reformacji?

że należy zacząć od tych, którzy są przełożonymi

Wskaż regiony, w których dominował protestantyzm lub katolicyzm.

" Działania na rzecz odnowy

Dekreto reformie duchowieństwa uchwalonego przez sobór trydencki w 1547 r. (fragmenty)

MORZE

ijny Europy w XVI w.

jezuickich) i twórczość artystyczną. W sztuce europejskiej na przełomie XVI i XVII w. pojawił się nowy styl, zwany barokiem.

się za rzecz konieczną, żeby ] powoływać tylko tych, któażą się najbardziej godnymi, a których uprzednic od wczesi do lat dojrzałych dostarcza świadectwa, że oddawali się chlubnie dyscyplinom

le

iem Apostoła i z wielką gorliwością spełniali swoją

najemników i nic zajmą się strzeżeniem swych owie

których krwi rachunku z ich rąk

Sęd

da; jest bowiem rzeczą najoczywistszą, że nie może być usprawiedliwiony pasterz wilk owieczki pożera, a pasterz o tym ni

A. Powiedz, w jakim celu zwołano sobór.

B. Wymień zadania, które dekret wyznaczył przedstawicielom Kościoła. praw polity. ych mies zzanom i chłopom oraz reformę szkolnictwa i prawa. Autor postu-

lował np. wprowadzenie bardziej surowych kar dla osób

piastujących w państwie wysokie stanowiska. Potępiał rów-

nież wojny zaborcze i głosił konieczność rozwi konfliktów między kraja mi na drodze negocjacji. Dzieło Modrzewskiego stało si znane poza

br.uw li rozważ

ainspirowało wielu myśli cych kwr tie prawa i ustroju. Jego postulaty w ówczes cj sytuacji w Europie okazały się jednak zbyt radykalne, by odważono się je zrea ować. W kraju napotkały opór cami Polski i

dominującej w życiu politycznym szlachty oraz Koś

ła zaniepokojonego niepochlebnym zdani temat papiestwa i wzmiankami o korz

0autora na

h płynących zistnienia niezale: nego Kościoła narodowego. Z, ostrą krytyką poglądów Modrzewskiego wystąpił Stanisław Orze-

chowski (1513-1566). W swych pismach bronił pozyc

politycznej szlachty w państwie, dowodząc, że jedynie przedstawiciel tego stanu jest prawdziwym obywatelem Rzeczypospolitej. Charakterystyczny dla epoki był fakt, że zarówno Modrzewski, jak i Orzechowski uzasadniali swe tezy, odwołując się do rozważań autorów antycznych na temat państwa, prawa i moralności.

93

Budowę ratusza rozpoczęto w roku 1591. WXVII i XVIII w.

Zamość - „miasto idealne”

przeprowadzano kolejne

zmiany i modernizacje budynku.

Zamość został założony w 1580 r. przez kanclerza wielkiego koronnego (późniejszego hetmana wielkiego koronnego) Jana Zamoyskiego. Na jego zlecenie włoski architekt Bernardo Morando opracował całościowy plan obejmujący kształt

Renesansowy pałac Zamoyskich to pierwszy obiekt

wybudowany po założeniu Zamościa. Od pozostałej

rynków, przebieg ulic, wygląd domów,

rezydencję kanclerza oraz fortyfikacje otaczające miasto - potężne jak na tę część Europy. Najważniejsze budowle wznoszono w

części miasta oddzielały go mury.

:

stylu renesansowym.

Kamiu!ice przy Rynkłn Wielkim. Centrum miasta

o wymiarach 100 na 100 m otoczony rynekpodcieniami. stanowił arkadowymi

W mieście działała drukarnia i założona przez Zamoyskiego akademia.

Rynek Wodny

BIOGRAM

n

JAN ZAMOYSKI (1542-1605) Wywodził się ze średniozamożnej szlachty.

W młodości studiował na uniwersytetach we Włoszech i we Francji. Po powrocie do kraju stał się jednym z przywódców ruchu egzekucyjnego. Zdolności i zręczność polityczna uczyniły zeń jedną z najważniejszych osobistości w państwie. Piastował m.in. urzędy kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnego. Zamoyski był również |

Akademia Zamojska

została założona w 1594 r. Była trzecią uczelnią w Rzeczypospolitej.

Rynek Solny

|

Synagoga.

Zamoyski zezwalał na osiedlanie się w mieście

przedstawici

ych

narodów i wyznań: Żydów, Ormian i Greków.

wybitnym wodzem. Talentów wtejdziedzinie dowiódł podczas wojen z Moskwą i Szwe-

! cją.W1588r. rozbił pod Byczyną wojska pretendenta do polskiego tronu Maksymiliana

Habsburga, który po ogłoszeniu go królem

fosa

przez część magnaterii próbowałsiłądocho-

PRACA Z INFOGRAFIKĄ

dzić swych praw. W trakcie długiej kariery

Zamoyski zgromadził ogromny majątek

FT TRR

złożony z ponad 20 miast i kilkuset wsi.

Jego osrodelk' stanowił założony przez het-

mana Zamość.

-

|

Przyjrzyj się

RRR

TREETNOA

modelowi Zamościa. Co

=

sA

wskazuje na to, że IYO :

to rryuałsto wzmęsuane weqług staraqnne opracowanego planu?

Coświadczy ojego funkcji obronnej?

Bezpieczeństwa miasta strzegły

mury z siedmioma bastionami.

Do środka można było się dostać

przez jedną z trzech bram.

Na zdjęciu muryz XIX w.

94

95

12. Kultura złotego wieku -

Il. RZECZPOSPOLITA W XVI STULECIU

» Pod koniec XV w. do Rzeczypospolitej dotarły idee odrodzenia 4

i wzory sztuki renesansowej.

Dużą rolę w rozwoju humanizmu i sztuki odrodzenia odgrywał dwór królewski. Zinicjatywy Zygmunta I Starego przebudowano w nowym stylu zamek królewski na Wawelu i wzniesiono w tamtejszej katedrze kaplicę Zygmuntowską.

= Przykładem realizacji myśli renesansowej jest także Zamość. Miasto założone przez Jana

Zamoyskiego, a zaprojektowane przez Bernardo Morando. . Zasięg oddziaływania nowych idei zwiększał się również dzięki rozwojowi drukarstwa.

" Upowszechnianie się reformacji przyczyniało się do wzrostu liczby publikacji w języku polskim.

" Do wybitnych pisarzy epoki należeli Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.

— „ Pisarstwem politycznym zajmował się m.in. Andrzej Frycz Modrzewski. O wysokim poziomie nauki

w Polsce świadczą badania Mikołaja Kopernika. XVI stulecie nazwano złotym wiekiem kultury polskiej.

Nagrobek Andrzeja Zborowskiego (zm. 1598) z nieistniejącego kościoła w Solcu-Zdroju. Renesansowy wzór rzeźby nagrobnej zkaplicy Zygmuntowskiej był wielokrotnie wykorzystywany przez twórców nagrobków możnowładców i zamożnej szlachty. Wskaż podobieństwa między płytami nagrobnymi Andrzeja Zborowskiego oraz władców pochowanych w kaplicy Zygmuntowskiej.

1. Przedstaw związek między koniunkturą gospodarczą i rozwojem kultury w państwie Jagiellonów w XVI w. 2, Powiedz, jaką rolęw rozpowszechnianiu kultury renesansowej odgrywał dwór królewski.

3. Wyjaśnij, w jaki sposób idee humanizmu oraz wzorce sztuki renesansowej docierały z centrum państwa do jego peryferii. 4. Omów wpływ rozprzestrzeniania się idei reformacji

w Rzeczypospolitej na rozwój kultury.

Wnętrze kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, zbudowanej na zlecenie Zygmunta I Starego. Kaplicę nazwano perłą renesansu

na północ od Alp. Jej centralny punkt stanowią wykonane

z czerwonego marmuru nagrobki:

Zygmunta I Starego i - powstały później - Zygmunta II Augusta. Tworzą one kompozycję

zwieńczoną antycznym łukiem

triumfalnym. Postaci zmarłych władców przedstawiono w sposób nieznany dotąd w polskiej sztuce. Zamiast popularnego wcześniej statycznego ujęcia

leżącej postaci zastosowano

rozwiązanie znane z renesan-

Traktat O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego, w którym autor podejmuje problem nierówności poszczególnych stanów wobec prawa (fragmenty)

zachłystują wywodząc, jaka to surowa w osądzaniu zabójstwa ludzi różnych s anów. [...] Jakże polsk , skoro mężobójców! do wieży na rok sadza. a podobieństwo [...] Niechże owo więzienie roczne będzie cięższe od kary — Boga stworzeni, skoro za ich zabicie mniej ci, która należałaby się za głowę szl chże wystarczy to, że plebcjuszom, choćby nie wiem jak ukami, odjęto wszelką możność jdo wysokich urzędów i że odczujszenie swych praw podstawowych. Są tacy, którzy się

Niechże się im jeszcze nie dodaje tej ostatecznej i z wszyst-

sowej sztuki włoskiej - figura

monarchy lekko wspiera się

nałokciu, położeniu ramion

odpowiada ułożenie nóg.

mężobójca — zabójca * plebcjusz — człowiek niższego stanu, nieszłachcic

kich najsroższej nędzy, że za ich głowę naznacza się tak mizerną zapłatę.

Całość sprawia wrażenie,

jakby postać właśnie układała się do snu lub się z niego budziła.

n

Powiedz, jakie elementy

rzeźb nagrobnych obu władców wskazują na królewską godność zmarłych osób.

9%6

A. Na podstawie tekstu powiedz, jaka kara groziła szlachcicowi za zabicie szlachcica, a jaka za uśmiercenie człowieka niższego stanu. B. Omów, jak Modrzewski oceniał prawa panujące w Rzeczypospolitej. C. Na podstawie powyższego tekstu wyjaśnij pojęcie systemu stanowego.

97

POWTORZENIE DZIAŁU II realnej pomiędzy tymi państwami. Przeciwni za sojuszu byli litewscy możnowładcy, którzyol utraty dominującej pozycji w Wielkim Księstwie Litewskim, jednak królowi i szł hcie udało się złamać ich opór.

RZECZPOSPOLITA W XVI STULECIU POLITYKA ZAGRANICZNA OSTATNICH

JAGIELLONÓW

Wiek XVI był wdziejach monarchii Jagiellonów stuleciem przemian politycznych, które na długo określiły ustrój i układ sił w państwi

W XVI w. państwo polsko-litewskie odgrywało ważną rolę w Europie Środkowo-Wschodniej. Jagiellonowie

dysponowali siłą pozwalającą im prowadzić aktywną politykę zagraniczną. W zależności od sytuacji mogli występować w roli sojusznika lub rywala Habsburgów, jednej

z najpotężniejszych dynastii ów.

Sukcesem Korony Królestwa Polskiego w polityce zagranicznej było doprowadzenie do likwidacji państwa zakonnego w Prusach. W latach 1519-1521 doszło

tniej wojny z zakonem krzyżackim. W jej wyniku

wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern przekształcił państwo zakonne w świeckie księstwo i jako jego władca złożył Zygmuntowi I Staremu hołd lenny. Państwo zakon-

się z ogromną

u schyłku XV Działani do uchwalenia konstytucji nihil novi (nic nowego), która stała się fundamentem ustroju państwa. Król zobowiązał się w niej, że nie postanowi nic nowego w sprawach ogólnopaństwowych i przywilejów szlacheckich bez współnej zgody obu izb scjmowych: senatu i izby poselskiej. novi ustrój Królestwa Polskiego (po unii lubelskiej Rzeczypospolitej Obojga

Od przyjęcia konstytucji

Narodów) nazywamy demokracją szlachecką.

ygmunta II

ne zwano od tej pory potocznie Prusami Książęcymi. Pozycję monarchii Jagiellonów wzmocniła też inkor-

poracja ostatnich części Mazowsza do Królestwa Pol-

skiego w 1526 r.

Żygmunt I Stary zawarł układ z cesarzem Rzeszy z dynastii Habsburgów, r mocy którego trony Czec h

i Węgier, po wymarciu

tameejszej linii Jagiellonów, przy-

onych grup na króla i sprawy państwa. Śred lachca wypr: -owała program polityczny egzekucji praw i dóbr. Dz ki jej działaniom uchwalono zwrot nieprawnie dzierżawionych dóbr królews ich i część

padły Habsburgom. W ten sposób zyskał spokój na granicy polsko-' niemieckiej. W XVI w. Polska i Litwa prowadziły wojny ze wschod-

dochodów z królewszczyzn przeznaczono na utrzyma stałego wojska (tzw. kwarcianego).

'W 2. połowie tego stulecia głównym teatrem walk stały się Inflanty. Udział w konflikcie wzięły tak: Szwecja

Ponieważ w przypadku bezpotomnej śmierci

nim sąś adem - Wielkim Księstwem Moskiewskim.

i Dar

|

r&wxx«

h A

M GOSPODARKA, :(gglla:

j z wyn

ZygmuntaII

Augusta związkowi Polski i Litwy mógł grozić rozpad, w 1569 r. nie w Lublinie doszło do zawarcia unii

1525 - hołd pruski v Y

śmierć Ludwika Jagiellończyka i objęcie władzy

wCzechach i na Węgrzech przez Habsburgów

' 1506 - początek panowania Zygmunta I Starego

:

R

pre

1526 - inkorporacja Mazowsza do Korony;

:

Y 1505 - pierwsza stała drukarnia na ziemiach polskich Y XVI w. - rozwój folwarków szlacheckich

Szwecji (siostrzeńca Anny Jagiellonki), który panował jako Zygmunt II Waza.

Do końca swego istnienia Rzeczpospolira Obojga Narodów miała wspólnego władcę i jeden sejm, a oddzielne: wojsko, sądy, urzędy i skarb.

STRUKTURA TERYTORIALNA I LUDNOŚCIOWA

Rzeczpospolita Obojga Narodów była państwem o ogromnym terytorium, mającym zróżnicowany stopień zaludnienia. Najgęściej zamieszkane były: Prusy Królewskie, Wielkopolska, Małopolska i Mazowsze, słabicj aś— Ruś (Ukraina), Wołyń i Podole. Przeważały średi małe miasta. Do największych ośrodków miejskich ańsk, Lwów, Wilno i Kraków. W XVI w. agiellonów, podobnie jak w Europie Zachodniej, nastąpił wzrost liczby ludności.

WOLNE ELEKCJE I PIERWSI WŁADCY ELEKCYJNI

Po bezpotomnej

ygmunta II Augusta pojawił się problem sposobu wyboru nowego król Zwołany w 1573 r. sejm konwokacyjny ustalił że kolejnych władców wy erać będzie cała szłachra spośród zgłoszonych wcześl j kandydatów. en sposób wyboru monarchy nazwano wolną elekcją. Sejmy elekcyjne miały się odbywać niedaleko Warszawy. W czasie bezkrólewia obowiązki

Państwo polsko-litewskie było wielonarodowe i wielowyznaniowe. Mieszkali tam m.in. Polacy, Litwini,

panującego powierzano interreksowi

i

1548 -

początek_

anowani muni

Aligusta Y

Żydzi,

Ormianie, Włosi i Szkoci. Obok

że będzi ego. Ustalone wówc dy i porządek dzi ązywały w czasie wybierania władców Rzeczypospolitej Obojga Narodów do końca XVIII w. Podczas pierwszej elekcji najwięcej głosów zdobył francuski książę HenrykWalezy. Obejmując tron, musiał zaprz anie podstawowych zasad ustroj Rzeczypospolitej, zwanych artykułami henrykowskimi, i pacta

iczni byli wyznawcy prawosławia. Rzeczpospolita, w przeciwieństwie do krajów zachodnich, nie sta areną wojen religijnych i prześ dowań na tle wyznaniowym. W 1573 r. sejm uchwalił akt nazwany konfederacją warszawską, który 4 się podstawą

także kolejnych władców elekcyjnych. Po kilku mi

Na opłacalność produkcji rolnej i koniunkturę gospodar-

conventa —

tolerancji religijnej w całym królestwie. ROZWÓJ

indywidualne zobowiązania. Dotyczyło to ią-

Augusta

m z woli szlachty ory. Nowy władakomity strat

Annę Jagiellonkę, której m

żę Siedmiogrodu

GOSPODARCZY

czą w państwie Jagiellonów miało wpływ zapotrzebowanie na produkty rolne w Europic Zachodniej. Spowodowa-

cach Walczy opuścił Polskę, by objąć tron we Francji. W 1575 r. nowym królem wybrano siostrę Żygmunta I

UNIA LUBELSKA

Y 1505 - konstytucja nihil novi. — — Y 1519-1521 - ostatnia wojna z zakonem krzyżackim

v koniec XV w. - początki renesansu w państwie Jagiellonów

ie

Stefana Batorego w 1587 r. na tron obrano syna króla

ło ono rozwój szlacheckich folwarków, w których pod nadzorem wła: a pracowali chłopi pań

skał zajętą przez Moskwę część Infłant. Po śl

1569 - unia lubelska; początek Rzeczypospolitej Obojga Narodów Y

Y 1573 - pierwsza wolna elekcja - wybór Henryka Walezego

YStefana 1575 - Batorego początek panowania

Y 1561 - wydanie pierwszego tłumaczenia Biblii na język polski 1573 - akt konfederacji ___

Warszawskiej Y

xvi

Y

=

1587 - elekcja Zygmunta Wazy

ie Akademii

1578 - utworzenie

Wileńskiej

Akademii

Wileńskiej

" 1580 - założenie Zamościa

xVI

1570 r.

P

.

TBBÓT.

se

j

99

POWTORZENIE DZIAŁU II

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA

wym. Do najwybitniejszych rodzimych twórców epoki

należeli Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. 'W tym samym czasie rozwijała się także myśl politycz-

na. Wśród pisarzy podejmujących zagadnienia państwa,

prawa i polityki czołową rolę odgrywał Andrzej Frycz Modrzewski, autor rozprawy o możliwościach poprawy ustroju Rzeczypospolitej. Najwybitniejszym przedstawi-

cielem polskiej nauki tego okresu był Mikołaj Kopernik. XVI stulecie w Polsce nazwano złotym wiekiem.

RENESANS W POLSCE

Idee odrodze! uki renesansowej docierały do państwa Jagiellonów dzięki cudzoziemcom przybywającym na dwór królewski (jednym z pierwszych był Kallimach) i Akademię Krakowską oraz Polakom kształcącym

(jak Grzegorz z Sanoka). Do popularyza przebudowa ządzona przez Zygmunta Starego. Przykładem

cji myśli renesansowej jest takż

amość — prywat-

ne miasto Jana Zamoyskiego. Rozprzestrzenianiu się idei powstałych na zachodzie kontynentu sprzyjała koniunktura gospoda za, która pozwalała szłachcie i bogatym mi czanom na kształcenie synów za granicą oraz budowę nowych dworów,

pałaców czy kamienic. Zasięg odd ływania prądów renesansowych zwiększał się dzi ki rozwojowi drukarstwa. Popularyzacja haseł reformacji przyczyniła się do wzrostu

WARTO

PRZECZYTAĆ

„ Dynastia Jągielłonów w Polsce,

* U. Borkows

Warszawa 20I1.

* Reeczpospolita-Europa. XVI-XVIII wiek. Próba konfrontacji, red. M. Kopczyński i W.

Tygielski,

Warszawa 1999,

* Staropolskie podróżowanie, red. B. Rok, F. Wolański, Wrocław

* A. Such

2016.

3rabowska,

Zygmiunt August. Król Polski

ś wielki książę litewski 1520-1562, Kraków 2010.

* J. Tazbir, Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w

Polsce XVI-XVII w., Warszawa 2009.

* J. Topolski, Przełom gospodarczy w Polsce XVI wieku i jego następstwa, Poznań 2000. + A. Wyczański, Polska w Europie XVI stnlecia, Poznań

król polskii wielki książę litewski

1506-1548

Gustaw I Waza

król szwedzki

1523-1560

król polski iwielki książę

litewski

1548-1572

Katarzyna

Anna Jagiellonka królowa polska

Jagiellonka

żona Stefana Batorego,

szwedzka

1575-1587,

królowa

króla polskiego

lSGk—lSBB

1576-1586

skupów, wojewodów, wi

Jan IllWaza król szwedzki 1568-1592

ZygmuntIII Waza król polski i wielki książę litewski 1587-1632, król szwedzki 1592-1599 Tablica uwzględnia jedynie wybranych członków dynastii.

Przyjrzyj się tablicy genealogicznej

i powiedz, kim dla Zygmunta I Starego

był Zygmunt III Waza.

_

Władysław IV Waza

królpolski iwielki książę litewski 1632-1648

ów, [...] uwia-

Rzeczypospolitej wołany. Więk taje ma to wszystko, co król postanowi ą uwagi nad przedmiotami i n mu [... ). Po wybraniu c ;dego powiatu o c7 adaniach] pr go sejmu, wybrać deputowanych [przedstawi z zupełnym pełnomocnictwem stanowienia wra enatem w sprawach

A. Opisz kolejne etapy zwoływania sejmu. B. Powiedz, jakie były kompetencje króla, a jakie - szlachty.

KarolIX Sudermański królszwedzki

1604-1611

obierać [.... króla, na państwo kezzora pnzsepoynezz a to dlatego, aby zawdy wiecznymi zym [...] wolne obierani zostało wsz n stanom koronnym; wrej zacnej Koronie [. ] niemało jest różnowierstwa [. ] warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą [osobną], ż w tej mierze w sprawie mają być w pokoju zachow: którą my obiecujemy urzymać w pokoju czasy wiecznymi. 4. O woji albo ruszeniu pospolitym nic zacz nie mamy n mo pozwolenie sejmowe [bcz zgody se wszech stanów [....].

Związki dynastyczne Jagiellonów i Wazów.

aje listy do bi-

| się następując

publicznych. achta zbiera się wtedy po swych ziemiach i powiatach na dy zwane partykularne, na których posłów wybiera . Po wybraniu posłów ns inne zjazdy z ane generalne [...). biskupi, wojewodowie i kasztelani każdej prowinc dzą o tym wszystkim, co ma być rozu © na wolno tam każdemu zdanie swe [...] powiedzieć [ Po czym król pierwszy przybywa na miejs cjmu, niedługo po nim sel aorowie [. Dnia następnego w pol nych izbach kanclerz lub w długiej mowie od tronu wylicz ko, co ma być oddane pod rozwagę sejmującyc! kończy się otwarcie sejmu.

1999,

Zygmunt I Stary

Zygmunt II August

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA

E Ę

ności folwarków oraz rozwój miast.

j odchodzili od łaciny, by pisać w języku narodo-

gi

na szlakach transportowych. Wyjątkową pozycję zdobył położony u ujścia Wisły Gdańsk. Źródłem bogactwa tamtejszych kupców był przywilej otrzymany od Kazimierza Jagiellończyka pozwalający na handel zbożem. Do końca XVI w. koniunkrura na zboże rosła, co przekładało się na wzrost dochodów szlachty, zwięks;

w języku polskim. Pisurze i poeci coraz

S

Wisłą. Dzięki temu na handlu skorzystały miasta leżące

/by publikacji

Q

Produkty rolne sprzedawano do miast lub eksportowano za granicę. Zboże spławiano do portów rzekami, głównie

Jan Kazimierz Waza

król polski i wielki książę litewski 1648-1668

Gustaw II Adolf królszwedzki 1611-1632

6.Cosię rów [0 zdniezaea zawdy zgodne [. konkludować [pos rać, abyśmy - 17. Osobliwie to warujemy [warana) podatpoborów żadnych [...] postanaw nie mamy, bez alnym [.. 21. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw pr wom, wolnościom, artykułom [...], wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojg rodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy i panowania.

C. Powiedz, jakie ewentualne działania monarchy miał zahamować artykuł 1.

D. Wymień ograniczenia, jakie nakładały na króla artykuły 4 i 17. E. Wyjaśnij, jakie zagrożenia niosła ze sobą treść artykułu 6. Czy mogła ona wpływać na samodzielność króla? Uzasadnij swoje zdanie. F. Na podstawie artykułu 21 powiedz, jakie konsekwencje groziły królowi za nieprzestrzeganie praw Rzeczypospolitej.

101

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA Juliusz Ruggieri o handlu w Polsce w XVI w. (fragmenty)

Polska prowadzi handel nie tylko z sąsiadami, lecz i z odle-

glejszymi krajami. Całe atoli prawie handlu skupienie jest

w Gdańsku [...]. W miesiącu si sierpniu odbywa

jarmark od św.

cy, Francuzi,

F

Dominika [...], na który zbi

się tu wielki Niem-

Flamandy, Anglicy, Hiszpanie, Portugalczycy i wtedy zawi do portu przeszło 400 okrętów naładowanych winem francuskim i hiszpańskim, jedwabiem, oliwą,

cytrynami, konfiturami i innymi płodami hiszpańskimi, korzeniami portugalskimi, cyną i suknem angielskim. Za-

stają w Gdańsku magazyny pełne pszenicy, żyta i innego

zboża, Inu, konopi, wosku, miodu, potażu, drzewa do budo-

którymi kupcy rozładowane swoje okręty na powrór ładują [.... Kraków także znaczny prowadzi handel z Niemcami,

wy, solonej wołowiny i innych drobniejs ych rze

Węgrami i Włochami. Z Niemiec sprowadzają płórno,

sukno [...), z Węgier wino, [...J, z Włoch malmazje [słodkie wino], oliwę, cytryny [...J. Na koniec Wilno ma znaczny handel z krajami skiewskimi, którym dostarcza płodów krajowych nicznych w zamian za futra różnego gatunku [...).

Wymień produkty wywożone z Rzeczpospolitej i te, które do niego sprowadzano. Czy autor postrzegał Rzeczpospolitą jako kraj bogaty? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Batory pod Pskowem, obraz Jana Matejki z 1872 r.

I

:

WXIX w. dzieło należało

do kanonu ikonografii

patriotycznej. Scena ukazana na obrazie nie jest wiernym przedstawieniem wydarze-

nia historycznego. Artysta

połączył dwa fakty z historii: poselstwo bojarów do Batorego po zdobyciu Wielkich Łuk oraz rokowania w Jamie Zapolskim. Przedstawił króla, przed którym korzą się moskiewscy bojarzy.

Jeden z nich trzyma w dłoni

tekst korzystnego dla Polski traktatu. Batorego otaczają

dowódcy i współpracownicy. Opisz, jak został przedstawiony Batory, a jak - bojarzy. Co wyraża postawa tych postaci? Wyjaśnij, dlaczego artysta tworzący w kraju podzielonym przez zaborców sięgnął po taki właśnie temat.

EUROPA W XVII WIEKU

POLECENIA Wyjaśnij, dlaczego każdy szlachcic Rzeczypospolitej mógł mieć poczucie, że wpływa na sprawy polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa. Wymień zasady i instytucje, na których opierała się demokracja szlachecka.

Powiedz, jakie znaczenie dla funkcjonowania ustroju i kształtowania stosunków społecznych w Rzeczypospolitej w okresie wolnych elekcji miały artykuły henrykowskie i pacta conventa. Czy w Rzeczypospolitej

102

w XVI w. panowała tolerancja religijna? Odpowiedź uzasadnij.

m Absolutyzm we Francji m Monarchia parlamentarna w Anglii m Europa w czasie wojny Ekstaza św. Teresy Giovanniego Lorenza Berniniego, jednego trzydziestoletniej z najbardziej znanych twórców barokowej rzeźby. Artysta ukazał m Kultura baroku świętą omdlewającą pod wpływem mistycznego przeżycia. Barokowa dynamika przedstawienia postaci sprzyjała wyrażaniu gwałtownych emocji i namiętności. Rzeźba znajduje się w kościele Matki Boskiej Zwycięskiej w Rzymie.

[] Odszukaj w dostępnych źródłach, kiedy żyła i kim była św. Teresa z Avili. Sprawdź, które z jej doświadczeń przedstawił autor rzeźby.

13. „Państwo to ja”. Absolutyzm francuski -

13

„Państwo to ja” Absolutyzm francuski

BIOGRAM

KARDYNAŁ ARMAND DE RICHELIEU (1585-1642) Wywodziłsięze średniej szlachty. Służba królowi wynio-

Droga do absolutyzmu Kardynałowie u władzy Merkantylizm Król Słońce i jego dwór

sła go do godności i zaszczytów w państwie. Od 1624 r. był pierwszym ministrem Ludwika XIII, faktycznie kierującym polityką Francji. Dążąc do stworzenia silnej

NOWOŻYTNOŚĆ 1643-1715 1643-1661 PANOWANIE KARDYNAŁ JULES MAZARIN LUDWIKA XIV PIERWSZYM MINISTREM KRÓLA FRANCJI

1624-1642 KARDYNAŁ ARMAND DE RICHELIEU PIERWSZYM MINISTREM KRÓLA FRANCJI

się w pełni formy rządów z

jącego w państwie. Próby zwiększenia

kresu realnej budowy podporządkowanej mu admim oraz

ograniczenia potęgi wielkich rodów podejmowano już we

Francja kardynała i króla

Głównymi przeciwnikami skuj

zym okresie. Towarzyszyły im działania propagandowe monarchów, podkr jące ich maj tati potęgę.

czały władcom publikowane dzieła filozofów i pisarzy gólną pozycję króla politycznych, uzasadniająci w państwie jako , tępcy Boga na ziemi”. Podkre no w nich koniecz: prawowania przez niego wła-

dzy absolutnej, która nie powinna być ograniczana ze względu na uprawnienia innych instytucji czy grup

również, bez wyroku sądu, więzić poddanych lub skazy-

wać ich na wygnanie.

(gr. władza

najlepszych)

|

|

x

stokratyczne (książąt, hrabiów, baronów itp.).

rmą dy riszelie) —

minister

tworzoną przez arysmkmqq Doprowadził również do dz, które przekazał im Henryk IV jako g wobody ncję bezpieczeńs wyznania. Kardynał uw: , że tego typu przywilej ogra-

nicza niezależność monarchy i osłabia państwo. Pozba-

- elita stanu

szlacheckiego złożona z rodów, których przedstawiciele od wielu pokoleń zajmowali ważne stanowiska w państwie, posiadających znaczny majątek oraz tytuły ary-

sł kardynał Armand

króla, kierujący polityką państwa. Richelicu był przekonany o tym, że dobro kraju wymaga silnej władzy króla, dlatego zwalczał opozycję

Rządzący może samodzielnie

| stanowić prawa, nakładać nowe podatki i podejmować decyzje o wojnie i pokoju. Mianuje i odwołuje urzędników oraz posiada całkowitą władzę nad armią. Może

władzy monarszej

de Richelieu (czyt:

ystem rządów, w którym pełnia władzy

| spoczywa w ręku króla.

Arystokracja

umocnienia

|

|

kierował się zasadą racji stanu, głoszącą, że wszystkie podejmowane działania muszą służyć interesowi

państwa. Zgodnie z tym przekonaniem w trakcie wojny trzydziestoletniej (patrz: temat 15) katolicka Francja

poparła walczące z Habsburgami kraje protestanckie. Kardynał zmierzał do rozszerzenia granic monarchii i wprowadzenia w niej scentralizowanych rządów podporządkowanych królowi. W swym testamencie politycznym pisał: „Pierwszą mą myślą był zatem majestat królewski, drugą wielkość państwa. [...] Choro-

bą Francji była swawola. Kochano godność królewską, ale nie władzę.”

a pełni rządów w pań-

stwie w ręku króla były wielkie dążące do zachowania niezależności od władzy centralnej. Realizacja planów monarchy oznaczała ograr ich przywilejów i roli politycznej w państwii między zwolennikami centralizmu i ich przeciwni Henryka IV. Za rządów trwały już w cz sach panow: jego następcy, Ludwika XIII Burbona (zasiad: na tronie w latach 1610-1643), wiele sukcesów w d: niu do

Argumentów w sporach z przeciwnikami dostar-

Absolutyzi

panującego miał

być gwarancją troski o dobro pod wo wewnętrzne i zewnętrz cych do wzmocnienia pozycji XV'.IRIŁ)'

i we Francji — trwał proces wzmacniania pozycji panu-

o

1685 ODWOŁANIE EDYKTU NANTEJSKIEGO

społecznych. Nadzwyczajny status

Wzmocnienie pozycji władcy W XVII w. w wielu monarchiach europejskich - w tym w Hiszpanii, Danii, Austrii, Brandenburgii, Szwecji władzy króla,

monarchii absolutnej, zwalczał opozycję arystokracji ihugenotów. Wspierał rozwój gospodarczy kraju przez rozbudowę manufakturi floty handlowej. W celu zwiększania dochodów skarbu podnosił podatki,co nie przysparzało mu popularności. W polityce zagranicznej

liwość praktykowania własnej religi Politykę Richeliugo kontynuował kardynał Jules

Mazarin (czytaj: żil mazarę, 1602-1661), pierwszy

Kardynał Armand de Richelieu,

portret z 1. połowy XVII w.

minister Ludwika XIV (król Francji w latach 1643-1715). Na początku panowania małoletniego władcy, w imieniu którego kierował krajem, udało mu się ostaec nać opozycję wielkich rodów i czę dowolonego z wysokich podatków. Tocz ię przez kilka lat wojna domowa zakończyła ę zwycięstwem wojsk królewskich. W 1661 r. kard n zmarł i od tej chwili Ludwik XIV rządził samodzielnie. „Państwo to ja”

W monarchii Ludwika XIV rola arystokracji

dzała się przede wszystkim do uświetn

lego dworu władcy. Jej p

sprowa-

swą obec-

ie odsunięci od wpływu na wszelkie spra-

wy państwa. Polityka i rządy

ały się domeną króla,

ŚLADY PRZESZŁOŚCI l l

Francuska trylogia Wydarzenia, do których doszło we Francji i w Anglii w czasach panowania Ludwika XIII, Ludwika XIV

i Karola I Stuarta (króla Anglii i Szkocji w latach

1625-1649), stały się tłem popularnej urylogii

napisanej w XIX w. przez

francuskiego autora.

Opowiada ona o przygodach czterech przyjaciół — żołnierzy francuskich kierujących się zasadą: „Jeden

za wszystkich, wszyscy za jednego”. W XX w. na jej podstawie powstało kilka filmów fabularnych.

n

Odszukaj nazwisko autora cyklu i tytuły

wspomnianych powieści.

któremu przypisywano powiedzenie: „państwo to ja”.

105

13. „Państwo to ja”. Absolutyzm francuski

lll. EUROPA W XVII WIEKU

Istotną rolę w państwie odgrywała też

jna policja

WARTO WIEDZIEĆ

dząca przeciwników króla. Do ich aresztowania nie był potrzebny wyrok sądu, lecz jedynic decyzja śl

Manufaktura

W cpoce nowożytnej upowszechnił się owy system produkcji. Bogaty rzemieślnik lub kupiec dysponujący środkami ądź surowcami ni zbędnymi do produkcji stawał się nakładcą, czyli przedsiębiorcą zatrudniającym

Jednymz przejawów postępującej centralizacji pań-

stwa,

razem zmiany stosunku do innowierców, było

nch rzemieślników M SRG Po e dkować sobielkilka misłych warszratów i powiezyc ur poezeztójnc cn

odwołanie w 1685 r. edyktu nantejskiego, gwarantującego hugenotom swobodę wyz Wielu nich (głównie

rzemieślników i kupców) emigrowało z Niderlandów i Prus.

Powstawała wówczas tzw. manufaktura (łac. 77a7us — ręka, facere — robić) rozproszona. W celu zmniej-

cji do Angl

szenia kosztów produkcji i zwiększenia zysków przedsiębiorca mógł również skupić wyrobników w jednym miejscu

i stworzyć manufakturę scentralizowaną. Pojawienie się manufaktur oznaczało konkurencję dla cechów, a

atem początek odchodzenia od średniowiecznych form organizacji produkcji opartych na systemie ograniczającym liczbę arsztatów rzemieślniczych i — w efekcie - podaż towarów.

Polityka gospodarcza Organizacja państwa oparta na nistracyjnym, rozbudowa armii i Hoty, uu

go dworu pociągały za sobą znaczne koszry. Pokrywa głównie z wysokich podatków n adanych na ludność.

ry te spadły przede wszyst n na barki chłopów i mieszczan. Duchowieństwo i szłachta były bowiem zwolnione ze świadczeń podatkowych. Władca starał ię też wspomagać rozwój eckonomic kraju prz „ wsparcie pewnych gałęzi produkcj nie gospodar przed zagrani rolę w tych dzi ałaniach odegrał pierwszy kontroler finansów Jean- Baptiuc Colbert (czytaj: ż [©

Francuski muszkieter królewskiej gwardii z czasów

Ludwika XIV (rysunek współczesny). Jego uzbrojenie stanowiły muszkiet (broń palna) i szpada (broń biała

kłująca o prostej klindze). Armia francuska była nowocześnie uzbrojona i należała do najliczniejszych w Europie. Na granicach państwa została zbudowana sieć fortec.

Miało ono zna

: król sam uosabia autorytet pań-

stwa. Monarcha opierał swe rządy na drobnej i reprezentantach bogatego mi

czan, szczególnie

w„t„w

lachcie

ństwa. Wielu miesz-

łużonych w służbie króla, otrzymyW ten sposób władca wynagradzał ich

skich ministrów. J.k„ zwolennik 6i po rozwój nowych gałęzi produkcji, sprowadzał specj z zagranicy i tworzył nowe manufaktury, a jedno narzucał wysokie cl a towary importowane, by klientów do kupowan ncuskich prodi Ogromne wydat

mu ministrów.

Pozycję władcy w państwie wzmacniał równi fakt, że pełnił on funkcję zwierzchnika armii. Była to armia

zawodowa opłacana z kasy państwowej. W czasie panowania Ludwika XIV liczba wojska wzrosła z 72 tys. do ponad 300 tys. żołnierzy.

106

Manufaktura w Paryżu, przedstawienie z końca XVII w. Obraz przedstawia kolejne etapy produkcji kart do gry:

zane z utrzyman

1. prasowanie papieru,2. suszenie, 3. sklejanie (kilku warstw),4. malowanie farbą, 5. lakierowanie i polerowanie,

oraz dworu budziły n lowolenie poddanych ob: żonych wysokimi podatkami. Stały się również przycz ną wybuchających co pewien czas rozruchów na ws

6. cięcie, 7. kontrola, 8. sortowanie, 9. pakowanie, 10. sprzedaż.

Powiedz, jaki typ manufaktury ukazał artysta na swoim obrazie.

Po latach doprowadziły państwo również do długotrwałego kryzysu finansowego (patrz: temar 28).

a

,m.l,›m,.,dk„w.u.„ królowi admin acji. Po 1614 r. monarchowie Francji przestali zwoływać Stany Generalne. Król mógł odrąd sam u awiać prawo i decydować o wojnie i pokoju. Rządził przez podległych

z

ŚLADY PRZESZŁOŚCI

Nobilitacja (łac. nobilitatio) - nadanie szlachectwa.

kolonialnej J | Ślady Y francuskiej JSRa ekspansji p

Merkantylizm (wł. mercante - handlowiec) - doktryna

brobycie państwa decydują jego zasoby złota i srebra

że należy dążyć do uzyskania dodatniego bilansu han-

dlowego, czyli przewagi eksportu nad importem towa-

rów z zagranicy. W ten sposób państwo miało zarabiać na sprzedaży własnych produktów, ograniczać odpływ

złota i srebra z kraju spowodowany kupnem towarów od cudzoziemców, a co za tym idzie - powiększać swoje zasoby kruszców.

od początków XVII w. napływali francuscy osadnicy. Większość mieszkańców kanadyjskiej prowincji Qucbec (czytaj: kebek), zwanej w 2. połowie XVII w. Nową

— króla Luizjaną (od fr. Louis — Ludwik). Jej stolicą do — — dziś pozostaje Nowy Orlean, którego nazwa nawiązuje — — do nazwy miasta we Francji — Orleanu.

Francja Ludwika XIV prowad:

i polityka ekonomiczna oparta na przekonaniu, że o do-

oraz pieniędzy. Zwolennicy merkantylizmu uważali,

kolonialną. Głównym obiektem j, zainteresowania były bogate w surowce terytoria w Azji i wyspy na Anty-

Francją, do dziś posługuje się językiem francuskim. Jest rzędowy język tej prowincj dem francuskiej XVII-wiecznej ekspansji kolonia nej jest równi nazwa jednego ze stanów w Stanach

aktywną politykę

ch, na których istniały sprzyjające warunki do rozwoju — Zjednoczonych. U schyłku XVII w. francuscy podróżplantacji. Podporządkowane królowi kolonie powstały — nicy i odkrywcy dotarli do ujścia Missisipi do Zatoki ! także w Ameryce Północnej, np. w Kanadzie, do której. — Meksykańskiej i założyli tam kolonię nazwaną na cześć

|

|

107

-

Ill. EUROPA W XVII WIEKU

13. „Państwo to ja”.

Absolutyzm

francuski

Dwór Króla Słońce

Symbolem potęgi Ludwika XIV, nazywanego Królem Słońce, był wspaniały dwór. Jego siedzibą stał się pałac w Wersalu. Gromadzili się w nim przedstawiciele naj

większych rodów francuskiej a bywać k: dy, kto zamierzał ubiegać się o godności, urzędy i stopn e wojskowe. Dwór odgrywał również ważną rolę kulturalną, król ogromną

wagę do rozwoju sztuki,

ego panowanie. Jako mecenas

otaczał opieką wielu artystów i uczonych. Dzieła s stały się też częścią rozbudowanej propagandy ma na celu ukazanie władcy jako osoby wyjątkowej, niemal boga. Ludwika XIV przedstawi, no na obrazach i rzeźbach

w postaci herosa lub cesarza rzymskiego. e dworu regulował drobiazgowo opracowany ceremoniał podkreś cy szczególną pozycję władcy w państwi związanych z

y etykiety odnosiły się do czynności powinny być os bą króła i wyjaśniały,

wykonywane. Ludwik XIV w;

z łóżka, był ubierany, jadł, spacerował, spotykał się z minis ni lub wysłuchiwał petentów według ściśle określonych zasad. WARTO WIEDZIEĆ

Francja wzorem dla Europy W krócszej perspektywie ustrój wzorowany na francu-

skim absolutyzmie ok:

monarchów curopejskich.

iezwykle atrakcyjny dla

W XVII i XVIII w. wielu

z nich — choćby władcy Szwecji, Danii czy poszcze-

gólnych księstw Rzesy — starało się naśladować styl rządzenia Ludwika XIV. Przejmowali także elementy ceremoniału obowiązującego w Wersalu. Język francuski, francusl sztuka i moda zdominowały dwory i clity uropejskie do końca XIX w.

Ludwik XIV Burbon w stroju koronacyjnym, portret

pędzla Hyacinthe'a Rigauda (czytaj: jasęta rigoda), 1701 r.

Nadworny malarz króla Francji przedstawił władcę w sposób, który stał się wzorem dla artystów malujących wizerunki władców absolutnych.

Powiedz, jakie insygnia władzy są widoczne

na obrazie.

Wskaż elementy kompozycji obrazu i stroju króla, które mogą świadczyć o propagandowej wymowie dzieła.

Pałac w Wersalu, obraz Pierre'a Patela (czytaj: piera patela), 1688 r. Siedzibą władcy i dworu stał się pałac w Wersalu,

PODSUMOWANIE

rozbudowany na polecenie Ludwika XIV. Była to rezydencja

w stylu barokowym (patrz: temat 16), otoczona starannie

zaplanowanymi ogrodami. 1. Brama wjazdowa. 2. Główna

część pałacu. 3. Skrzydła boczne. 4. Park z kanałami.

Tereny bagniste.

Przeczytaj fragment tekstu na s. 122 i wskaż na ilustracji rozwiązania typowe dla ogrodu w stylu francuskim.

Powiedz, jakie znaczenie dla organizacji życia dworskiego miały dziedziniec przed wejściem do pałacu iogród.

108

Wizerunek Słońca ozdabiał bramę wjazdową do Wersalu.

Słońce, uznawane za gwiazdę potężną, piękną i życiodajną,

było jednym z najczęściej wykorzystywanych symboli panowania Ludwika XIV.

Wyjaśnij, dlaczego Ludwik XIV zyskał przydomek Król

Słońce. Czemu miało to służyć?

WXUVII w. we Francji w czasie panowania Ludwika XIV wykształcił się sposób sprawo-

wania rządów nazwany absolutyzmem. Polegał on na skupieniu całej władzy w państwie, (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej) w ręku króla.

Od 1614 r. władcy Francji prze-

stali zwoływać Stany Generalne. Ludwik XIV ograniczył wpływy arystokracji i oparł swoje rządy na nowo powstałej szlachcie urzędniczej i reprezentantach bogatego mieszczaństwa.

Symbolem potęgi monarchy był wspaniały barokowy pałac wWersalu. Absolutyzm francuski stał się wzorem naśladowanym przez wielu władców państw europejskich.

-

lll EUROPA W XVII WIEKU

Rewolucja i triumf monarchii parlamentarnej w Anglii

1. Omów działania, które doprowadziły do przekształcenia Francji w monarchię absolutną. 2. Powiedz, które środowiska polityczne były przeciwne planom wzmocnienia władzy królewskiej, a które mogły stanowić wsparcie dla króla. Wyjaśnij, z czego to wynikało.

= » » =

w

- Wyjaśnij, jakie znaczenie ma prowadzenie polityki merkantylistycznej dla funkcjonowania monarchii absolutnej. Odwołaj się do przykładu Francji.

4. Powiedz, co chciał osiągnąć Ludwik XIV przez rozbudowanie etykiety i ceremoniału dworskiego.

Próby wzmocnienia władzy króla w Anglii Wojnadomowai wprowadzenie republiki Restauracja monarchiii chwalebna rewolucja Anglia monarchią parlamentarną

]

- Na przykładzie państwa Ludwika XIV podaj cechy monarchii absolutnej.

6. Wymień korzyści, które absolutyzm dawał krajowi, oraz te, z których czerpali poddani króla. Jakie były negatywne konsekwencje tej formy rządów?

1642 WYBUCH WOJNY DOMOWEJ

1649 ŚCIĘCIE KAROLA I; USTANOWIENIE REPUBLIKI

NOWOŻYTNOŚĆ 1653-1658 OLIVER CROMWELL LORDEM PROTEKTOREM REPUBLIKI ANGLII, SZKOCJII IRLANDII

Opinie Jacques'a Bossueta (czytaj: żaka bosłeta, 1627-1704), francuskiego biskupa, teologa i pisarza politycznego, na temat władzy królewskiej (fragmenty)

Ambicje władców i opór parlamentu

Caery przymioty są istotne dla władzy królewskiej: jest ona świętą, ojcowską, absolutną i zgodną z rozumem [...].

w Anglii. Już w XVI w. dochodziło tam do konflikrów między władcami d ącymi do wzmocniei a swej pozycji

Wszelka władza pochodzi od Bo;

]. Monarcho'

e

Nad wyrok monarchy nie masz wyroku wyższego [. Monanależy rchy przeto słuchać jak sprawiedliwe

ępcy na ziemi

Przez nich wykonywa On swą władzę. Z tego wy- — jakoczęści niezależności boskiej. Bóg jeno może sądzić ich osoba króla jest świętą, a kto się na nią porwie,

wyroki

się zbrodni. [...] Władza królewska jest władzą Państwu wychodzi na korzyść, jeśli ojcowską, a jej cechą j dobrotliwoś J się w jednym ręku. Odjąć władzę mor sze znaczy podzieWładza królewska jest absolutną. y [...). Król jest na Monarcha nie potrzebuje przed nikim zdawać spramocy swej władzy ojcem narodu, jego wielkość stawia go wy ze swych rozporządzeń [...]. Władza jego musi być ponad małostkowe interesy, jego wielkość i naturalny jego tak wielką, by nikc nie mógł się spod niej usunąć. Jedyną —- interes opierają się na utrzymaniu narodu, bo w braku naochroną człowieka prywatnego przed władzą publicz ą — roduon przestanie być królem. Dlatego najlepicj jest oddać

jest jego niewinność.

i

'W 1640 r. problemy finansowe związane z wybuchem

w Szkocji zmusiły K:

la I do zwołania parlaprzekonania go do uchwalenia nowych podatków.

swych stronników wywodzących się ze ików Kościoła anglikańskiego iej grupy najbogats ych kupców i finansi-i

WARTO WIEDZIEĆ

ania budziły natomiast opór w: lenników parlamentu: przedstawicieli drobnej

śred żnych kupców, rzemieślników i wolnych chłopów. Jednoczyła ich niechęć do absolutnej władzy króla mowolnie nakładanych przezeń wysokich

E. Odszukaj w dostępnych ci źródłach informacje na temat autora tekstu. Rozstrzygnij, czy jego poglądy mogły mieć wpływ na Ludwika XIV.

0

Purytanie (łac. puritas - czysto: WXVIiXVII w. zwolennicy reformy Kościoła anglikańskiego, która miała polegać na usunięciu pozostałości katolicyzmu zliturgii i teo-

logii.

Postulowali m.in. uniezależnienie Kościoła od władzy

świeckiej, uproszczenie obrzędów, rezygnację z szat litur-

gicznych, obrazów i rzeźb zdobiących kościoły czy używania instrumentów muzycznych podczas nabożeństw.

znych i religijnych.

Rewolucja. Król na szafocie

Prawo 'W Anglii nigdy nie została uchwalona konstytucja rozumiana jako jeden akt prawny regulujący ustrój państwa. Obowiązują tam liczne ustawy, uchwalane od średniowiecza. Do najważniejszych z nich należą Deklaracja praw i Habeas Corpus Act, czyli prawo

je.

D. Powiedz, czy autor jest zwolennikiem czy przeciwnikiem rządów absolutnych. Uzasadnij swoją odpowiedź.

110

z powodów polity

porozumienia z parlamentem — odmawiali jego zwoakładali podatki. Karol I mógł

B. Wyjaśnij, jaką rolę panujący powinien odgrywać w sprawach publicznych.

C. Jakiego typu argumentów używa autor, aby udowodnić słuszność swoich tez? Wymień

, głoszący bliskie kalwini zmowi hasła niezależności Kościoła od wład: i oraz ocz! zczenia go z liturgicznych i orga mu. W okresie samodzielnych pozostałości katol purytanów było przi adowanych — dów Karola I wie

Francji, dążyli do przejęcia pełni władzy i rządzili bez

A. Powiedz, z czego zdaniem autora miała wynikać nadzwyczajna pozycja władcy w państwie.

1688-1689 CHWALEBNA REWOLUCJA

zaś znajdowali się

a parlamenten cym ę utrzymać wpływ na sprawy pa stwa. Sytuacja zaostrzył: ię na początku XVII w. po ty I, gdy tron przypadł szkockiej dynastii Stuartów (czytaj: stjuartów). Jakub I Stuart (zasi dałteż na tronie Szkocji, więc oba kraje połącz vła unia perso-

całą władzę w państwie temu, kto ma największy interes w utrzymał 1i wielkości samego państwa.

1679 HABEAS CORPUSACT

podatków. Konflikt polityczny podsyca y spory religijne - obóz króla opowiadał si anglikanizmem, w którym wła ca był zwierzchnikiem Kościoła, w opozycji

Próby wprowadzenia absolutyzmu podejmowano także

nalna) i jego następca Karoł I, wzoruj

1660 PRZYWRÓCENIE MONARCHU W ANGUI

]

z 1679 r. zabraniające uwięzienia kogokolwiek bez

pisemnego nakazu sądowego.

Przypomnij sobie, który z przywilejów polskiej

szlachty zawierał podobny przepis. W którym roku został wydany?

111

Ill. EUROPA W XVII WIEKU

14. Rewolucja i triumf monarchii parlamentarnej w Anglii -

Parlamentarzyści nie tylko odmówili spełnienia życzenia władcy, lecz także zażądali od niego przestrzegania

prawa i wyznaczenia nowych doradców królewskich spo-

śród ludzi cieszących się ich zaufaniem. Odrzucenie tych

Problem Irlandii Północnej

ców parlamentu doprows

się terenem osadnictwa angielskich i szkockich protestantów. Jedynie oni mieli prawa polityczne, a wyspą zarządzał lord-gubernator z Londynu. Irlandczycy nie pogodzili się z obcą władzą i wielokrotnie wywoływali

postulatów oraz nieudana prób:

aresztowania

przywód-

y w 1642 r. do wybuchu

wojny domowej. Po kilku tach zmagań szala zw przechyliła się r stronę armii parlamentu, zorj i dowodzonej przez Olivera Cromwella.

Karol I stał

źniem swych poddanych. Oskarżo-

ny o zdradę i złamanie prawa, stanął przed sądem, który

skazał go na śmierć. Wyrok wykor no w 1649 r. W tym samym roku decyzją parlamentu w Angl

monarchię i wprowadzono ustrój republikańs

Wkrótce grupami rewolucji warstw),

w obozie zwycięzców doszło do sporu mi zadowolonymi z dotychc. a radykałami (przedst: ami uboższych głoszącymi hasła równych praw wyborczych niezależnie od pr danego majątku -zy postulaty wspólnego użytkowania zi Spory te o konflikt między armią

ścięty 30 stycznia 1649 r. Na malowidle widać ciało króla na szafocie. Obok stoją sędziowie i dwaj kaci. Jeden z nich trzyma głowę władcy, a drugi - zakrwawiony topór. Przyjrzyj się uczestnikom wydarzenia. Jak reaguje

i parlamentem, który chciał ograniczyć liczebność

tłum na egzekucję władcy? Czy obraz odzwierciedla opinie

zwolenników monarchii, czy raczej republiki? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Po podboju dokonanym przez Cromwella Irlandia stała

skierowane przeciw niej powstania. Po ostatnim z nich, w 1921 r., powstała niepodległa Iandia. Poza jej graalazła się większa część północno-wschodniej

i Ulster, zamieszkiwana głównie przez protestanckich potomków angiclskich osadników. Jako tzw.

Dyktatura Cromwella

Egzekucja Karola I, fragment obrazu z XVII w. Król został

PRZESZŁOŚCI

woj-

ska, umożliwiły Cromwellowi w 1653 r. ustanowienie dyktatury. Jako łord protektor Republiki Anglii, Szkocji i Irlandii, popierany przez wiernych mu żołnierzy, miał

niemal nieograniczoną władzę.

Irlandia Północna ze stolicą w Belfaście pozostała

śmierci Cromwella w 1658 r. stanowisko protektora objął jego syn. Nie odziedziczył on jednak zdolności politycznych ojca i jego nieudolne rządy doprowadziły do chaosu politycznego. P Parlament, obawiający si owej wojny domowej i pra nący odzyskać swe znaczenie polityczne, w porozumii ścią dowódców uchwalił przywrócenie monarchii.

W 1660 r. na tron powołano syna

tego króla - Karoła II (panował w latach 1660-1685).

ścię-

Chwalebna rewolucja Działania Karola II

OLIVER CROMWELL (1599-1658) Wywodził się ze średniej szlachty. Karierę polityczną rozpoczął jako deputowany do parlamentu. Po wybuchu wojny domowej zyskał sławę

jako utalentowany wódzi organizator. Stworzona przez Oliver Cromwell (czytaj: niego Armia Nowego Wzoru kromłel), portret pędzla składała się z drobnych właPetera Lely'ego (czytaj: ścicieli ziemskich, rzemieślpitera liljego). nikówi chłopów. O jej sukcesach decydowały ogromna dyscyplina i religijny, purytański zapał żołnierzy. Oficerów niechętnych wojnie z królem zastąpili wybrani na ich miejsce dawni szewcy, krawcy, woźnice, chłopi.

kolejnych konfliktów z poddanyn i

do włączenia prowincji do Irlandii. W latach 60. XX w. wybuchł w Irlandii Północnej krwawy konflikt między zwolennikami tego rozwiązania a tymi, którzy uważali,

że ta część wyspy powinna pozostać częścią Wielkiej

Brytanii. Po serii zamachów terrorystycznych i starć oddziałów paramilitarnych spór zakończyło pod koniec XX w. porozumienie podpisane przez rządy obu państw i uznane przez główne partie polityczne Irlandii Północnej. Na jego mocy mieszkańcy prowincji zyskali gwarancję, że w przyszłości będą mogli zadecydować w referendum o dalszych losach wyspy.

jego córki Marii i zięcia Wilhelma. Wywodził się on z rządzącej w Holandii protestanckiej dynastii orańskiej. Obcjmując władzę w 1689 r., nowi władcy zaprzysięgli Deklarację praw (Bill of Righis, czytaj: bil of rajts), która ograniczała uprawnienia panuj: ącego i rozsze! ała prawa parłamentu. Na jej mocy katolicy nie mieli praw do tronu. Dokument został zaakceptowany przez parlament

i obowiązuje do d:

Wydarzenia z lat 1688-1689, nazwane chwalebną

(sławetną) rewolucją, doprowadziły do utrwalenia

w Anglii pacłamentarnej, monarchii według zasady: „król

nie uspokoiły syt

BIOGRAM

w Wielkicj Brytanii. Katolicy z Ulsteru dążyli jednak

. Obu

władcom katolic; nu

ia w państwie ącej oraz dążenie do wzmocnienia wł; astający spór doprowad

ł w 1688 r.

do detronizacji króla przez parlament i powołania na tron

panuje, ale nie rządzi”.

ys

ten uks

ałcow ał się w pełni

w XVIII w., po połączeniu w 1707 r. Szkocji i Anglii unią

realną. Od tego momentu państwo nazywano Zjedno-

czonym Królestwem Wielkiej Brytanii, a kolejni panujący posługiwali się tytułem władców Wielkiej Brytan (Anglii, Szkocji i Irlandii).

Ich poparcie pomogło Cromwellowi w przeprowadzeniu

czystkiw parlamencie, z którego usunięto przeciwników wodza. To z kolei umożliwiło postawienie króla przed są-

dem parlamentu, który wydał wyrok skazujący. W 1649 r. Cromwell podbił Irlandię. Zdobyte ziemie rozdano oficeromiżołnierzom Armii Nowego Wzoru. W 1651 r. pokonał Szkotów popierających syna ściętego króla. Szkocja została przyłączona do Anglii. Jako Lord Protektor RepublikiAnglii, Szkocjii Irlandii posiadał nieograniczoną władzę. Liczył się jednak z republikańskimi nastrojami w armii, dlatego odrzucił proponowaną mu koronę. Po przywróceniu w 1660r. Stuartów na tron zwłoki Cromwella wywleczono z grobu w opactwie Westminster, wystawiono na

widok publiczny (powieszono), a następnie pogrzebano w nieznanym miejscu na terenie Londynu.

Lord protektor Republiki Anglii, Szkocj (tac. protector — opiekun, obrońca) - tytuł przyjęty przez_| Olivera Cromwella po objęciu dożywotnich rządów dyk- | tatorskich w Anglii. Monarchia parlamentarna - ustrój polityczny, w którym król pełni funkcję głowy państwa, a rządzący ministrowie muszą dla swych działań uzyskać poparcie parlamentu. Opisuje go formuła: „król panuje, ale nie rządzi”. Z kolei ustrój polityczny, w którym konstytucja określa zakres i sposób sprawowania władzy przez króla i organy przedstawicielskie, nazywany jest monarchią konstytucyjną.

Maria ll Stuart

(1662-1694), córka

Jakuba II, portret Petera

Lely'ego. Wraz z mężem Wilhelmem III Orańskim

(1650-1702) - objęła

tron angielski i wspólnie

sprawowali rządy.

113

Angielska monarchia parlamentarna po chwalebnej rewolucji Ponad 330 lat temu zdecydowano: „król panuje, ale nie rządzi”. 13 lutego 1689 r. parlament uchwalił Bill of Rights, który zapoczątkował w Anglii okres monarchii parlamentarnej. Od tego momentu faktyczna władza w państwie należała do parlamentu. Władza królewska została bowiem poddana kontroli parlamentu, co uczyniło Anglię pierwszą na świecie monarchią parlamentarną.

Pałac Westminster w Londynie, siedziba Izby Gmin i Izby Lordów, widok współczesny. W tym miejscu od XIIIw. _

obradował angielski parlament. Obecny neogotycki budynek powstał w latach 1840-1870 po pożarze poprzedniego.

KRÓL

DWUIZB

„panuje, ale nie rządzi”.

KR

Izba Lordów wyższa izba parlamentu

UPRAWNIENIA:

e mianuje i odwołuje ministrów wywodzących się zugrupowania, które uzyskało większość w Izbie Gmin;

e mianuje nowych członków Izby Lordów; e ma prawo rozwiązania parlamentu i zarządzenia nowych wyborów oraz prawo łaski.

GABINET MINISTRÓW

GABINET

MINISTRÓW

—

PARLAME i

Izba Lordów

Posiedzenie Izby Gmin, ilustracja z początku XVIII w.

Układ sali obrad przetrwał w Wielkiej Brytanii do dziś.

!

Izba Gmin -

SKŁAD: e ministrowie wybrani przez stronnictwo, które uzyskało większość w Izbie Gmin. UPRAWNIENIA: e kieruje polityką zagraniczną i wewnętrzną państwa.

Izba Gmin

ł

|

niższa izba parlamentu

©) Spiker. ©) Miejsce lidera opozycji. €) Miejsce premiera rządu. Ę) Miejsca opozycji.( Miejsca członków gabinetu

IZBA LORDÓW SKŁAD:

SKŁAD:

e dziedziczni przedstawiciele arystokracji (tzw. parowie),

» deputowani hrabstw i miast. .

B,Zybiskupli :biskspi

Kościoła anglikańskiego.

UPRAWNIENIA: e przyjmuje, odrzuca lub poprawia uchwały

ministrów. ©) Tron królewski w Izbie Lordów.

IZBA GMIN

Izby Gmin.

)

UPRAWNIENIA:

— * Uchwala podatki i stanowi

|

prawa;

» podejmuje decyzje większością głosów; e uchwały parlamentu

nie mogą być zawieszane ani odwoływane przez króla.

WYBORCY:

1. Przyjrzyj się schematowi na s. 115. Czy w monarchii angielskiej organizacja władz i podział ich uprawnień zabezpieczały przed próbami wprowadzenia absolutyzmu przez króla? Uzasadnij swoją odpowiedź.

» wszyscy właściciele ziemscy i mieszkańcy miast posiadający określony dochód roczny;

» profesorowie uniwersytetóww Cambridge i Oksfordzie.

WYBORCY

115

lll. EUROPA W XVII WIEKU

= Próby wprowadzenia absolutyzmu przez władców zdynastii Stuartów w Anglii WXVII w. napotkały opór

ze strony parlamentu.

Spór miał charakter polityczny

i wyznaniowy.

W 1642 r. wybuchła wojna domowa, w której wojska parlamentu pokonały armię króla.

" Karol I Stuart został oskarżony o zdradę i złamanie praw.

W 1649 r. król na mocy wyroku trybunału został ścięty.

Anglia stała się na ponad dziesięć lat republiką. Na jej czele jako Lord Protektor Republiki Anglii, Szkocji i Irlandii stanął Oliver Cromwell, który miał nieograniczoną władzę.

Wojna trzydziestoletnia. Rywalizacja mocarstw w XVII w.

" W 1660 r. parlament przywrócił na tron Stuartów, ale w wyniku

chwalebnej rewolucji w 1688 r. odsunięto ich od władzy. Parlament powołał na tron Wilhelma lll Orańskiego.

m = "

Przyczyny konfliktu Charakter wojnyi jej konsekwencje Rywalizacja Burbonów z Habsburgami

= Wilhelmi Maria zaprzysięgli Deklarację praw. W Anglii utrwalił się ustrój monarchii parlamentarnej.

OŻYTNOŚĆ 1618-1648

WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA

Wojna trzydziestoletnia - konflikt ogólnoeuropejski

1. Przypomnij sobie, jakie były przyczyny konfliktu władców z dynastii Stuartów z parlamentem w . połowie XVII w.

Największym konfliktem zbrojnym XVII-wiecznej Euro-

2. Powiedz, kim był Cromwelli jakie były jego zasługi dla Anglii.

wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Jej bczpotało się ogranicze praw protestantów

3. Omów genezę wybuchu wojny domowej w Anglii.

reskim rządzonym przez olickich Habsburgów. W 1618 r. wybuchło antył burskie powstanie wPr łze, zapoczątkow: tzw. dh estracją praską, które szybko ogarnęło całe Czechy, a następnie całą Rzeszę.

4. Sprawdź, co wjęzyku potocznym oznacza słowo „purytanizm”. 5. Wyjaśnij, na czym polegał system rządów według zasady: „król panuje, ale nie rządzi”.

Wyrok trybunału powołanego przez Izbę Gmin (Izba Lordów nie chciała współdziałać w tej kwestii) w sprawie króla Karola I z 27 stycznia 1649 r.

Sąd_niniejszy, kierując się rozumem oraz sumieniem, | doszedł do przekonania, że wspomniany Karol Stuart l

ponosi winę za wszczęcie wojny przeciw parlamentowi i ludowi [...), że był on i pozostał sprawci inicjatorem | i kontynuatorem wymienionej zwyrodniałej, okrutnej

stanu, morderstw, grabicż , pożarów, ze szkodą ludu [ nowił, że wszystkie te zdradziec

gwałtów, spustoszeń

ąd

niniejszy postazbrod-

nie wspomniany Karol Stuart pow — zdraj , morderca i wróg dobrych ludzi tego narodu, ukai krwawej wojny i wobec tego winien jest zbrodni zdrady rany śmiercią prz

A. Powiedz, w jaki sposób trybunał uzasadniał wyrok wydany na Karola I. B. Zaproponuj argumenty, jakie przeciwko zasadności wyroku mogliby wysunąć zwolennicy absolutyzmu.

C. Zastanów się, dlaczego Izba Lordów nie chciała współdziałać z izbą Gmin w sprawie sądzenia króla Karola I Stuarta.

* cesarz

» Szwecja

* książęta katoliccy

* książęta protestanccy

Rzeszy * Hiszpania

Rzeszy * Francja » Holandia * Dania (przejściowo)

Defenestracja praska ach, w których nadal popularne były nauki Husa, czeskiego duchownego i reformatora Kościoła czna część społeczeństwa porzuciła katon i przeszła na protestantyzm. W czasie pano-

wania w Rzeszy cesarza Macieja II Habsburga (cesarz w latach 1612-1619) na tronie Czech (1617 r.)

(1618 r.) zasiadł Ferdynand Habsburg (późn

i Węgier

szy cesarz Ferdynand II), zagorzały katolik. Obaj władcy z; prowadzić politykę wymierzoną przeciw protestantom. 23 maja 1618 r. w zamku królewskim na Hradczanach

w Pradze doszło do kłórni między przedstawicielami protestanckiej czeskiej szlachty a katolickimi wysłannikami cesarza, podczas której ci ostatni zostali wyrzuceni

przez okno. Wprawdzie namiestnikom cesarskim nic się nie stało, jednak samo zdarzenie wywołało skandal i stało się zarzewiem buntu. Zdarzenie to nazwano

defenestracją praską (łac. de — z, fenestra - okno).

116

trzydziestoletniej

WARTO WIEDZIEĆ

[

!

Strony walczące podczas wojny

Defenestracja praska, rycina z XVII w.

[K opisz scenę przedstawioną na ilustracji i odszukaj w dostępnych ci źródłach informacje na temat okoliczności tego wydarzenia.

117

15. Wojna trzydziestoletnia. Rywalizacja mocarstw w XVII w. -

pi

e za el sei

|

| *

KRÓL.

NORWEGII $

teruniizDanią) |

>

Y

| |

sj

gg

A

PAŃSTWO

nandia /

MOSKIEWSKIE

” >

* KRÓL. * ANGLII

l

>

NAN TWO

KRÓLES

! FRANCJI

|

£

Bitwa pod Białą Górą w 1620 r., obraz Pietera Snayersa. 8 listopada 1620 r. wojska czeskich protestantów, wsparte przez niemieckich, holenderskich i węgierskich współwyznawców, starły się z wojskami koalicji katolickich Habsburgów. Powstańcy ponieśli druzgocącą klęskę. Zwycięscy Habsburgowie krwawo rozprawili się z przeciwnikami. Kilkuset czeskich szlachciców zostało skazanych na śmierć, a ich majątki skonfiskowano. n Powiedz, jakie było ukształtowanie terenu, na którym stoczono bitwę. Na podstawie ilustracji i relacji Maksymiliana I (patrz: tekst źródłowy na s. 121) wyjaśnij, w jaki sposób jedna z walczących stron starała sięje wykorzystać. Czy przyniosło to

oczekiwany przez nią skutek?

1

[Ż

dzy cesarza i prowadzoną przez niego polityką z lczania wpływów protestantyzmu. Inni władcy curopejscy obawial ę domina ji Habsburgów na kontynencie.

pokoju zwanego westfalskim (od Westf gdzie toczyzył on potęj Habsburgów ły się rokowania). Ogra w Europie, a dał korzyści przeciwnikom cesarza. Jego kosztem Francja otrzymała Alrację oraz kilka miast w c stwie. Szwecja umocniła się na południowych wybrzeżach Bałtyku, zająwszy część Pomorza Zachodniego ze Szczeciwładzy nem. Traktat uniemożliwił również wzmocn

w Europie doprowadziło w końcu do wybuchu wojny, wkkórej wzięły ud. niemal wszystkie najważniejsze pań-

ność książąt niemieckich. Mogli oni samodzielnie zawierać sojusz zy sobą lub z władcami innych krajów, o ile

Sytuację z dnia na dzień zaostrzały utrzymująca się nienawiść na tle religijnym między atolikami i protestan-

szy (mimo pokoju augsburskiego : awartego , obawy książąt przed wzmocnieniem wła-

cesarskiej w Rzeszy i na długie

ętrzenie konfliktów religijnych i politycznych

stwa Europy. W pierwszym etapie wojna domowa ogarnęła

tereny Rzeszy. W drugim protestanckie państwa — najpierw Dania, a potem Szwecja — zorganizowały antyhabsburski obóz, który włączył się do walk. Ostatecznie do zmagań po stronie protestantów przystąpiła też Francja rządzona wprawdzie przez katolika, ale zagrożona przez Habsbur-

gów, których posiadłości otaczały jej granice.

|

Pokój westfalski

i skutki wojny

Zwycięsowa wojsk francuskich i szwedzkich nad wojskami

|

i|

cesarskimi zmusiły obóz katolicki do rokowań. Po sz

u

latach negocjacji wojnę zakończyło w 1648 r. podpisanie ›l

118

nycl

Swobodę wyznania zagwarantowano jednak tylko

katolikom, luteranom i kalwinistom. Święte C

Wskaż tereny, które w wyniku wojny trzydziestoletniej utraciła Rzesza, i powiedz, czy te zmiany mogły mieć znaczenie

dla Rzeczypospolitej.

Wskaż terytoria znajdujące się pod panowaniem Habsburgów hiszpańskich i austriackich w XVII w. H Przyjrzyj się mapie i powiedz, dlaczego Ludwik XIV uważał imperium osmańskie, Szwecję i Rzeczpospolitą za cennych sojuszników.

dużych połaci kontynentu (zwłaszcza obszarów Święte-

go Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego) i straty demograficzne sięgające w niektórych rejonach Rzeszy

i powodowały często zaległości w wypłacie żołdu, co

nawet 50 % ludności. Wynikało to z nienawiści na e

wyznaniowym walczz ych stron, ale takż z charakteru

skłaniało nicopłacane oddziały do rabunków i nakładania

wojenne wyczerpyw

Ambicje Króla Słońce

zmagających stanowiły wojska z

arstwo

Rzymskie Narodu N mieckiego potwierdziło niepodleązku Szwajcarskiego. głość i suwerennoś Działania wojenne, prowadzone przez obie strony z ogromnym okrucieństwem, przyniosły zniszczenie

imporium osmańskieiJego lenna posiadłości Hobsburgów austiackich J posiadłości Habsburgów hiszpańskich granice Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego

Europa po pokoju westfalskim.

nie były wym

zasady, piono również od zawartej w pokoju augsburskim w myśl której rządzący decydowali o wyznaniu podda-

Rzeczpospolnaijejlenna

0

W XVII w. ich podstawową siłę

Kontrybucja (łac. contributio - zbieranie,

Po zakończeniu wojny trzy. iestoletniej w polityce curo-

składani

danina pobierana w czasie wojny od ludności okupowanego terytorium. Także odszkodowanie płacone przez

państwo, które przegrało wojnę.

kontrybucji na okoliczną ludność.

!

l

pojskiej dominującą rolę odgrywała Francja. Ludwik XIV uważał, że najważniejszym zadaniem francus zagranicznej jest osłabienie pozycji państw rz

przez Habsburgów. Dzięki skutecznym d dyplomatycznym oraz pomyślnym wynikom wojen 119

15. Wojna trzydziestoletnia. Rywalizacja mocarstw w XVII w. -

Ill. EUROPA W XVII WIEKU

BIOGRAM

GUSTAW II ADOLF (1594-1632)

" Największą wojną w Europie

wXVII w. była wojna trzydziestoletnia, która toczyła się w latach

1618-1648 i stanowiła ostatni

LewPółnocy - taki przydomek nosił król Szwecji, pocho-

etap wojen religijnych epoki nowożytnej. Wzięły w niej

dzący z dynastii Wazów. Panował od 1611 r. i był jednym

z najwybitniejszych władców i wodzów swojej epoki.

Wśród spraw państwowych najwięcej uwagi poświęcił

udział niemal wszystkie najważniejsze państwa Europy.

reformie armii. Dzięki odpowiedniemu systemowi szkolenia i finansowania licząca ok. 2,5 mln ludzi Szwecja

Cesarz, katoliccy książęta Rzeszy oraz Hiszpania walczyli w niej przeciw książętom protestanckim Rzeszy, Szwecji, Francji

« Zmagania wojenne zakończył pokój westfalski, który ograniczył potęgę Habsburgów w Europie. = W2. połowie XVII w. wpływ na układ sił na Starym Kontynencie wywierała Francja

iHolandii. = Działania wojny trzydziestolet-

Ludwika XW, która rywalizowała z Habsburgami.

niej spowodowały zniszczenie dużych obszarów Europy.

była wstanie wystawić 40-tysięczne wojsko. Stosowana

przez króla taktyka polegająca na łączeniu szybkości

działania kawalerii z siłą ognia piechotyi artyleriizapew-

niła mu wiele zwycięstw w toczonych przez niego wojnach,m.in. zMoskwą i Rzecząpospolitą (patrz: temat 17). W1630 r. Gustaw Adolf włączył się do wojny trzydziestoletniej po stronie książąt protestanckich z nadzieją na zdobycie terytoriów na południowym wybrzeżu Bałtyku. Odniósł wówczas szereg sukcesów. W 1632 r. poległ w zwycięskiej dla Szwedów bitwie pod Liitzen (czytaj: licen) w Niemczech.

1. Przedstaw przyczyny wojny trzydziestoletniej. Jakie obozy w niej walczyły? 2, Omów skutki wojny trzydziestoletniej dla Rzeszy i Europy. 3. Scharakteryzuj politykę zagraniczną Ludwika XIV.

Gustaw Il Adolf podczas bitwy pod Breitenfeld w 1631 r.,

obraz z epoki.

Powiedz, jakie cechy i umiejętności króla zostały podkreślone na obrazie.

|

List Maksymiliana I, władcy Bawarii i przywódcy książąt katolickich w Rzeszy, do papieża Pawła V po bitwie pod Białą Górą (fragmenty)

wyga: ono mo

Ludwik XIV chciał t sięgnąć po koronę burgów dyplomacja francuska wspie wrogów E panii i cesarza. Istotną rolę w jej działaniach odgrywały

Najświętszy Ojcze w Chrystusie i Na jlaskawszy Panie! [...] Okazał Bóg w końc swą k łowi, i pogromił Jego nieprz

o|›r/.yv_hylm› Szwcql i n„.-„_yposp„ e. Rywali jący z Francją Habsburgowie mogll

na poparcie Holandii i Anglii. Wprawdzie oba państwa

konkurow: e sobą w handlu europejskim zamorskim, jednak czuły się zagrożone przez rosnące wpływy Ludwika XIV.

SEP

WARTO WIEDZIEĆ

Twierdze i bastiony 'W wojnach toczonych w XVII w. ważną rolę odgrywały twierdze, które blokowały nieprzyjacielowi drogę w głąb

kraju. Gromadzono w nich zapasy żywności i amunicji

dla własnej armii. Potrzeba posiadania silnych twierdz sprzyjała szybkiemu rozwojowi sztuki budowania fortyfikacji. Coraz grubsze mury nie stanowiły już wystarjącej ochrony przed szturmem wspieranym przez ciężkie działa. Inżynierowie i architekci starali się zatem

poprowadzić linię umocnień w taki sposób, by ogień

umieszczonej na nich artylerii w jak największym stopniu pokrywał przedpole i utrudniał nieprzyjacielowi atak.

Główny element fortyfikacji

stanowiły bastiony — wielo-

N: dujących kątne budowle wysunięte przed mui się w nich platformach ustawiano d a a. Poszczególne bastiony były połączone odcinkami umocnień zwanymi kurtynami, które w większości twierdz układały się w kilka I Rozbudowie fortyfikaobwarowa blężniczej. W armiach cji towarzyszył rozwój sztul europejskich coraz większą rolę odgrywały wojska inżynieryjne, do których zadań należały m.in. budowa okopów i podejść prowadzących do twierdzy oraz zakładanie min.

zi „ma.yv gdyl przyległej do n ta należy przede a najlepsze

szukać oparcia w mocy Bożej, uderzyliśmy z niedogodnego, niżej położonego m

ca na nieprzyjaciela. Nasze

wojsko zrazu jakby chwia ię poczęło, lecz odz rychło ducha, z taką szybko; poszło na wrogą, opanowało wielkie działa spiżow zbiegowie, rażeni i rąbani niprzyjaciele, poszli na zupełną zagładę [.] Oprócz tych mnogich nieprzyjaciół, któali w pień wycięci, dostało się kilkuset z nich do A bitwa ta, jako się rzekło, wypadła w oktaniewoli wę W

kich Świętych, którzy tak dotkliwie wywarli

zemstę na swych wrogach.

A, Czy relacja Maksymiliana I mogła być wykorzystywana w walce kontrreformacji z protestantami? Odpowiedź uzasadnij. B, Powiedz, co - zdaniem przywódcy katolików w Rzeszy - zadecydowało o zwycięstwie nad protestantami. C, Wyjaśnij, dlaczego władca Bawarii określił czeskich powstańców jako wrogów wszystkich świętych.

|

litycznych Europie

pokój

westfalski

121

Kultura europejska w XVII w. Barok w krajach katolickich i protestanckich Teatr i muzyka doby baroku Rozwój nauki: empiryzm i racjonalizm

„Przez oczy do duszy”

ijaństwa i sobór trydencki wywarły znaczny wpływ na kulturę curopejską. W krajach katol ich zreformowany Kościół stał się największym mecenasem sztuki. rzeźba i architektura mi ły pokazać jego Dzieła mala Rozłam chrześt

wielkość i siłę oraz wzmocnić oddziaływanie na wiernych. Na przełomie XVI i XVII stulecia miejsce dominującego wcześniej renesansu zajął styl zwany barokiem (od portugalskiego słowa barroco, oznaczającego perłę o dziwnych kształcach).C, "howały go bogata, czasem wręcz pr

omamentyka, bogactwo form i barw oraz tros

ne, dynamiczne przedstawianie podjętych tematów. W myśl

(w przeciwieństwie do surowych, pozbawionych dekoracji

zborów protestanckich) wypełniały pr gaj se wzrok Styl ten i pobudzaj: ce wyobraźnię obrazy, freski i r dominował w kulturze curopejskiej do połowy XVIII w. Architektura

%echami charakterystycznymi śv yń budowanych w stylu barokowym były bogato zdobione fasady, dziclone kolumnami lub naśladującymi je płaskimi elementami dekoracyjnymi zwanymi pilastrami. sady wieńczyły wzorowane na budowlach s arożytnej G cji frontony, ąza były czyli trójkątne szczyty. Typowym rozwiązaniem również n

ze, w których umieszczano rzeźby świętych.

do łączeWarchitekturze baroku widoczna jest tendencja nia przeciw sow, np. lin prostych z łukami i falami. W budownictwie sakralnym kra ów katolickich szczegól

nie rozpowszechnił się stył po raz pierwszy zastosowany Wnętrze kościoła Il Gesii. W kościołach wypełnionych bogatymi zdobieniami uwagę przyciągały malowidła

ścienne, często wywołujące złudzenie optyczne, polegające np. na poszerzeniu lub podwyższeniu wnętrza.

122

wjezuickim kościele Najświętszego Imienia Jezus w Rzyil dżezu). mie (ll Gesin, c Barok w architekturze świeckiej to przede wszystkim rezydencje władców i arystokracji. Wzorem dla wielu projektantów stał się pałac Ludwika XIV w Wersalu (patrz: temat 13). Podobne rozwiązania — kształe budowli, jej rozplanowanie i otoczenie — rozpowszechniły się niemal w całej Europie. Wszystkie precyzyjnie za planowane elementy posiadłoś miały służyć celom reprezentacyjnym, a sam pałac m I ś adczyć o potędze świetne i władcy. Przed głównym w m znajdował się dziedziniec otoczony murem lub parkanem. Po drugi j stronie rezydencji rozciągał się ogród, w którym starannie przystrzyżonym drzewom i krzewom nadawano geometryczne formy. Równie dokładnie projektowano linie alej i trawników W Europic taki typ ogrodu określano m nem francuskiego.

16. Kultura europejska w XVII w.

lll EUROPA W XVII WIEKU

Rzeźba i malarstwo

Utwory komponowano często na za

adzie przeciw;

tawie

tematów. Rzeźbili postacie pełne dynamiki, która miała

nia sobie dwóch pojęć. W XVII w. rozwinęły się również publicystyka i pisarstwo polityczne. Wepoce baroku rozkwit przeżywał teatr. W specjalnie przeznaczonych na ten cel budynkach wystawiano sztu-

wiść, ból, zachwyt. Charakterystyczne dla rzeźb barokowych są przesadne, teatralne gesty i wyr: ta mimika ukazywanych osób. Barok to też ok: s wspaniałego rozwoju malarstwa.

współczesnych, ośmieszając ich wady i błędy. W XVII w. narodziła się we Włoszech opera. Popularnoś yskały

'Twórczość barokowych rzeźbiarzy cechowała — podobnie

jak w renesansie — doskonała znajomość anatomii czło-

wieka. Różnił ich jednak sposób przedstawiania podjętych

wyrażać gwałtowne lub intensywne uczucia, np. niena-

Artyści umicjętnie operowali światłem i eniem oraz per-

spektywą. Przedstawiane przez nich sceny były dynami ne, pełne ruchu i często wywoływały uczucie niepokoju,

spotęgowane dodatkowo przez kontrast między obszarami rozjaśnionymi i za iemnionymi.

W dziełach twórców działających w krajach kato-

lickich w; ny temat stanowiły wątki r igijne. Chętnie sięgano również po opowieści mitologiczne i wydarzenia

historyczne.

Sztuka protestanckiej Północy

Odrębny nurt sztuki barokowej rozwijał się w krajach

protes nckich, zwłaszcza w Republice /jednoczonych ProwincjiJ Niderlandów (Holandii), P północnych Niemy« czech oraz krajach skandynawskich. W roli mecenasa

występowało tam bogate mieszczań: wo, zamieszkujące przede wszystkim duże o rodki handlowe (m.in. Amsterdam, Hagę, Utrecht, Lejdę). Niechętnie finansowało ono budowę monumentalnych i nadmiernie zdobionych gma-

chów. Wspierało za to wznoszenie kamienic, kantorów kupie kich, ratuszy czy giełd, które miały być ozdobne i funkcjonalne. W

Prot

Holandii

stantyzm

ególnie rozwinęło się malarstwo. ograniczył podejmowanie tematyki reli-

gijnej (nie malowano postaci świętych), dlatego malarze holenderscy chętnie tworzyli portrety, sceny rodzajowe,

pej

że i martwą naturę. Zwracali uwagę na realizm w przedstawianiu postaci. Do najwybitniejszych artystów

holenderskich z tego kręgu zaliczano Rembrandta i Jana Vermeera.

ki zarówno pisarzy renesansu, np. Williama $ zekspira (1564-1616), jak i ówcz snego dramatopisa a Moliera (1622-1673), który krytycznie prz dstawiał swoich

oratoria. Jednym z najwybitniejszych ich twórców był Georg Friedrich Hindel (1685-1759, czytaj: hendel). Gatunkowo zbliżone do oratoriów były pasje — nawiązujące do Ewangelii monumentalne kompozycje poświęcone męce Chrystusa. Wśród nich za arcydzieła uchodzą

utwo-

ednego z najwybitniejszych kompozytorów w historii muzyki — Jana Sebastiana Bacha (1685-1750). Rozwój nauki Druga połowa XVII w. przyniosła ogromne ożywienie

w nauce. Postęp w tej dziedzinie dokonał się dzięki udoskonaleniu przyrządów do badań (m.in. mikroskopu i tele-

skopu). Powstawało coraz więcej towarzystw naukowych, których działalność wpływała na rozwój różnych dyscyplin wiedzy. Próby stworzenia niezawodnych zasad w tym obszarze doprowadziły do wypracowania dwóch metod poznawania rzeczywistości. Zwolennicy racjonalizmu

dac. ratio — rozum) uważali, że prawdziwą wiedzę człowiek może osiągnąć za pomocą samego rozumu, bez konieczności odwoływania się do doświadczeń. Twórcą tej koncepcji był francuski matematyk i filozof Kartezjusz. Druga meto-

da, zwana empiryzmem (gr. empciria — doświadczen e), opierak się na twierdzeniu, że prawdziwa wiedza pochodzi wyłącznie z wcześniejszych obserwacji i doświadcze Dopiero dostarczane przez nie informacje dają podstawę do wniosków i uogólnień. Czołowym przedstawicielem tego kierunku był angielski fizyk, astronom i matematyk Isaac Newton (czytaj: zaak niuton).

- gatunek sztuki scenicznej łączący muzykę,

śpiew, taniec i grę aktorską. Dzieło operowe ma fabułę

Literatura, teatr i muzyka

opowiadaną przez libretto (wł. książeczka), recytowane

wspólnych. Należą do nich zamiłowanie do kwiecistego,

orkiestrowych, solowych i chóralnych.

dwornego i ozdobnego stylu, wymyślna składnia oraz stosowanie niecodziennych metafor czy rozbudowanych

porównań. Ważną rolę, zwłaszcza w poezji, odgrywał kon-

cept — oryginalny pomysł, ciekawy sposób ujęcia

tematu.

((zytaj: karawadżjo, 1571-1610). Włoski artysta

uznawany jest

44 prekursora malarstwa barokowego. Malarze tworzący w XVII w. wykorzystywali wiele zastosowanych przez niego rozwiązań, m.in, charakterystyczny światłocień. Mężczyźni siedzący przy stole lo celnicy zajęci liczeniem pieniędzy. Po prawej stronie artysta umiościł św. Piotra i Jezusa, który wskazuje ręką Mateusza. Opisz gesty i mimikę postaci przedstawionych na obrazie.

List miłosny, obraz niderlandzkiego malarza Jana Vermeera (1632-1675). Artysta namalował scenę, w której służąca

przekazuje swojej pani list miłosny.

Na jakim pomyśle opiera się kompozycja obrazu? Jakie wrażenie wywołuje u widza? Sprawdź w dostępnych ci

źródłach, co symbolizuje obraz o tematyce marynistycznej wiszący na ścianie komnaty.

Lekcja anatomii doktora Tulpa,

obraz Rembrandta (1606-1669).

Holenderski malarz w realistyczny

sposób przedstawił publiczną sekcję zwłok. Doktor Tulp chirurgicznymi szczypcami rozchyla mięśnie rozciętej ręki i objaśniajej budowę. Widzowie słuchają i obserwują go w napięciu. Niektórzy jednak

kierują wzrok w naszą stronę,

jakby zauważyli kogoś stojącego Opera

'W literaturze barokowej można wyodrębnić wiele cech

Powołanie św. Mateusza, obraz Michelangela Caravaggio

lub śpiewane przez solistów i chór. Składa się z partii Oratorium - utwóro tematyce biblijnej lub mitologicz-

nej wykonywany przez solistów, chóri orkiestrę, łączący partie muzyczne i recytowane.

obok.

Przyjrzyj się grze światła

icienia zastosowanej przez artystę. Który fragment obrazu został najlepiej oświetlony, a który najsłabiej? Jak myślisz, czemu miało to służyć?

Wyjaśnij, dlaczego mówi się

o realizmie ówczesnego malarstwa holenderskiego.

125

16. Kultura europejska w XVII w. -

ll. EUROPAW XVII WIEKU

BIOGRAMY BLAISE PASCAL

ISAAC NEWTON (1643-1727)

(czytaj: blez paskal,

Isaac Newton, portret

zepoki.

dań polegającej na krytycznej

analizie wniosków płynących zdoświadczeń. Był prezesem Towarzystwa Królewskiegow Londyniei członkiem

francuskiej Akademii Nauk.

Wwieku szesnastu lat sformułował twierdzenie w zakresie

tematów.

w

nego ciążenia. Zajmował się

badaniami ruchu ciał niebieskich, a także optyką. Należał do zwolenników metody ba-

Już jako nastolatek zadziwiał otoczenie zdolnościami

rze europejskiej dominował styl zwany barokiem. Cechowały go bogata, czasem wręcz przesadna ornamentyka, bogactwo form

1623-1662)

Był angielskim fizykiem, astronomemimatematykiem. Sformułował słynne trzy zasady dynamiki i prawo powszech-

Blaise Pascal, portret

zepoki.

dziedzinie

matematyki.

zepoki.

w matematyce, którą uważał

za królową nauk. Całkowicie

na dworze królewskim. W Anglii do dziś uważany jest za narodowego twórcę. Bach nigdy nie opuścił granic

Rzeszy. Był kompozytorem cenionym, choć nie tak modnym jak Hindel. Pełnił funkcję kantora (kierow-

nika muzycznego) w protestanckim kościele św. Tomasza w Lipsku. Było to stanowisko zaszczytne, ale nie

126

z protestantyzmem.

" Odrębny nurt sztuki barokowej rozwijał się w krajach protestanckich, zwłaszcza w Holandii. W roli mecenasa

UUtejatura: teatr

Opea:

" Dokonałsię też dalszy rozwój

nauki. Kartezjusz sprecyzował podstawy racjonalizmu, a Newton - empiryzmu.

za arcydzieło francuskiej prozy.

2. Wskaż różnicew rozwoju sztuki barokowej w krajach katolickich i protestanckich. Wytłumacz, z czego wynikały. 3. WXVII w. powstała opera. Powiedz, jakie przedstawienie operowe widziałaś / widziałeś w teatrze lub telewizji. Czy taka forma artystyczna jest dla ciebie atrakcyjna? Uzasadnij swoją odpowiedź. 4. Omów, czym zasłużyli się Kartezjusz i Newton. Jakie podstawy rozumowania sformułowali?

odrzucał poznanieświata za pośrednictwem zmysłów:

5. Wyrazem uznania dla osiągnięć wielkich uczonych jest zwyczaj nadawania nazw pochodzących od ich nazwisk jednostkom miar, programom czy językom programowania. Sprawdź w dostępnych ci źródłach, w jaki sposób upamiętniono zasługi lsaaca Newtona i Blaise'a Pascala.

wzroku, słuchu, dotyku, węchu i smaku. Twierdził, że

są zawodnei nie dostarczają pewnych danych. Słynne zdanie: „myślę, więc jestem” (łac. cogito, ergo sum) stanowiło podstawę systemu filozoficznego Kartezjusza. Sądził, że jedyne, co jest pewne, to fakt, że człowiek myśli, a miarą poznania jest rozum. Napisał Rozprawę

ometodzie - dzieło, które stało się podstawą nowożyt-

nego racjonalizmu.

WARTO WIEDZIEĆ

Obaj pochodzili z Saksonii. Hindel starał się zdobyć sławę (i pieniądze), podróżując po Europie. Osiadł na stałe w Londynie, gdzie zyskał ogromne uznanie

WXUVII w. rozkwit przeżywały

1. Wyjaśnij, jaką rolę odgrywała sztuka w planach kontrreformacji. Jak wpłynęło to na cechy dzieł artystów okresu baroku? Podaj przykłady.

Opis Ekstazy św. Teresy Berniniego autorstwa polskiego historyka sztuki Jana Białostockiego (1921-1988) - fragmenty

przynosiło wielkich dochodów. Bach był protestancem, skomponował jednak wspaniałą katolicką mszę dla swego władcy - elektora saskiego, który jako August III (patrz: temat 30) zasiadł na tronie polskim. Dzieło to przyniosło mu tytuł nadwornego kompozytora króla polskiego.

Bach zasłynął też jako twórca kantat — kompozycji

wokalnych o tematyce nie tylko religijnej, lecz także

świeckiej. Jedna z nich poświęcona była zamiłowaniu do picia kawy. Obyczaj ten zyskał popularność w Europic | w 2. połowie XVII w.

yistny teatr; przy czym widzimy zarówno

vidownię. Wspaniała, wykładana marmura oltarzow: ię ku nam i pośrodku zapada tworząc ciemną niszę, na której tłe rozgrywa się nieco- — udziałem elementu zmysłowego. Suknia jej rozwiewa się dzienna sc święta popada w ekstazę religijną, jej oczy — w fałda tak delikatnych, ch iż trudno, doprawdy, uwierzyć, nie widzą świata rzeczywistego, lec „wizję niebiańsk; iż wykute są ardego marmuru. Całość sceny oświetlotej wi st nam je nak poka; ym z ukrytego pod belkoprawie kobiecej urodzie, o lel im uśmiechu na wdzięcznej waniem ołtarza okienka, którego wid. spostrzec. twarzyczce, wznosi prawą ręką złotą strzałę - strzałę miłoWnikliwość obserwacji i przemyślane użycie środków ja

baroku

mieszczaństwo.

umacniać katolików w wierze i wspomagać Kościół w walce

wa dotyczącego mechaniki płynów (prawo Pascala).

Ogląd.

Hiindel i Bach - najwybitniejsi kompozytorzy

występowało tam bogate

struował również maszynę liczącą. Zajmował się także fizyką. Jest autorem pra-

(czytaj: rene dekart, 1596-1650)

Kartezjusz, portret

= Dzieła artystów miały

twierdzeniem Pascala. Skon-

RENE DESCARTES - KARTEZJUSZ

>

ittroska o efektowne, dynamiczne przedstawianie podjętych

geometrii, do dziś nazywane

Wostatnichlatach życia poświęcił się teologii. Związane z tym Myśli, wydane po śmierci uczonego, uznawane są

Francuski matematyk, fizyki filozof. Podjął próbę stworzenia niezawodnej metody badań możliwej do zastosowania wkażdej gałęzi nauki. Uważał, żenależyją oprzeć na wzorach rozumowania stosowanego

Od przełomu XVI i XVII w. do połowy XVIII stulecia w kultu-

ści bożej — i kieruje jąą ku sercu omdlew:

Usta '

są rozwarte bezwładnie, oczy jakby niewidome ukryv się częściowo pod powiekami, jej ciało pozba

tworzących iluzję poł

efektu i wywołania v

podatnego na religijne wzi

e są dla stworzenia potężnego

enia porywającego duszę widza

A. Porównaj opis Ekstazy św. Teresy autorstwa Jana Białostockiego z ilustracją na s. 103 przedstawiającą tę rzeźbę. Czy twoim zdaniem analiza historyka sztuki jest trafna i Bernini właśnie tak chciał ukazać tę scenę? B. Wymień środki artystyczne zastosowane przez Berniniego.

127

POWTÓRZENIE DZIAŁU III

EUROPA W XVII WIEKU WZMACNIANIE WŁADZY KRÓLAW PAŃSTWIE W XVII w. w wiel monarchiach curopejskich rwał rozpoczęty już wcześniej proces wzmacni: ia pozycji władcy

racji oraz ograniczenie potęgi

Sam decydował o najważ iejszych sprawach w państwie i był

kich rodów. Efektem tych działań było ukształrowani: w pełni absolutyzmu, czyli rządów monarchy nicogran

el-

nych przez inne siły polityczne. Wzorem dla władców europejskich stał się ustrój Francji za panowania Ludwika XIV.

Ustrój zwany absolutyzmem ukształcował się we Francji panowania Ludwika XIII i Ludwika XIV. Do wzmocnieni: a

władzy królewskiej przyczynił się kardynał Richelicu od lat 20. XVII w. pierwszy mi ster w radzie królewskiej Ludwika XIII. Kardynał sterował francuską polityką,

czało,

najwyższym prawodawcą, podlegały mu sądy, wojsko, mi: sterstwa. Ważne urzędy powierzał wykształconym mies czanom, którzy b) nu w pełni oddani. Dzi i merkantylistycznej polity: systemowi podatków król dysponował sporymi sumar na

rozbudowę armii, utrzyman

się racją stanu, co ozna-

nteres państwa i króla był dla niego najważniejszy. Richelicu zwalczał opozycję tworzoną przez arystokratów,

Król Ludwik XIV wraz z dworem wyprowa

ża do Wersalu, gdzie w:

Na jego dworze przebywał k

cych ię poszerzeniu władzy królewski . Pozbawi ich prawa posiadania twierdz, które zdobyły wojska królewski:

pozostawił prawo swobodnego wyznawania religii. Dopiero

w 1685 r. Ludwik XIV zniósł edykt nantejski i zabronił wyznawania we Francji kalwinizmu.

iedy małoletni Ludwik XIV objął tron, pierwszym ministrem został kardynał Jules Mazarin, który kontynu-

ował politykę swego poprzednika. Wraz ze śmiercią Mazarina

POLITYKA

I

IWOJNA l

| | |

U

SE m&›ą

,@)[—61 v"

(

łą rezydencję.

y, kto chciał pozostawać ską. Życie tam było jed-

etykiety. Monarcha był mecenasem artystów i uczonych. Kultura francuska zdominowała dwory europejskie wielu władców absolutnych wzorowało się na sztuce i ceremoniale Wersalu.

o charakterze politycznym i wyznaniowym, bowiem wielu przeciwników Karola I wywodziło się z kręgu purytanów

1624-1642 - kardynał Richelieu

pierwszym ministrem króla Francji v

W 1649 r. król został ścięty. W Anglii ogłoszono upadek

monarchii i ustanowiono republikę. Na czele państwa (od

1653 r.) stanął Oliver Cromwell, jedcn z przywódców

armii parlamentu. Powierzono mu godność

lorda protek-

tora Republiki Anglii, Szkocji i Irlandii. Dysponował władzą niemal dyktatorską.

1642 - wybuch wojny domowej w Anglii v

1643-1660 - Jules MazarinH

Po śmierci Cromwella parłament, pragnący odzyskać swe na zenie polity. , podją decyzję o restauracji (powrocie) monarch i powołał na tron syn tego króla — Karola II. Kolejne spory w sprawach politycznych iowych między władcą a p

Jamentem dopro-

ły w 1688 r. do ponownej detronizacji. Na miej-

sce obalon

*

pierwszym ministrem króla Francji v

1643-1715 - panowanie Ludwika XIV v

sąl

Ś :

('r'Ą

z panującej w Holandii dynastii orańskiej. Wstępując na tron w 1689 r., zaprzysiągł on deklarację określającą z władzy króla i parłamentu. Wydarzenia z lat 1688-1689 nazwano chwalebną (sławetną) rewolucją.

stanowienie praw należało do parlamentu. Monarcha mianował ministrów spośród przed: twa, które/(Iuhylo większość w wyborach do Izby Gmin.

'W I. połowie XVII w. przez Europę przetoczyła się największa wojna tego stulecia - wojna trzydziestoletnia (trwała w latach 1618-1648). Wzięły w niej udział n al wszystkie najważniejsze państwa Europy. Na czele obozu katolickiego stanęli ce; i katoli cy książęta Rzeszy oraz Hiszpania. Walczyli prz iw książętom protestanckim Rzeszy i prote: anckim państwom: Szwecji i Holandii, także katolicl Francji, która wsparła ich

ze wlglqdów poli

czył potęgę H.Ibsl›urhnw w uzyskały suwerenność (nie mogły jed!

wymierzonych przeciw Rzeszy i c

stwo Rzymskie potwierdziło uupmllq„h›x

W 2. polowie XVII w. ogromny wpływ na układ sił

w Europie wywierała Francja Ludwika XIV, rywalizuj: skutecznie z Habsburgami.

* 1653-1658 - Oliver Cromwell Lordem Protektorem

Republik epubliki Anglii, Irlandii Szkocji i i Irlandii Anglii, Szkocji

—

Na przełon pojawił s

XVI i XVII w. w kulturze europejskiej . Typowe dla niego zowały się boga ą

ornamentyką, róż n i dynamizmem w przedstawieniu podjętych tematów. Barok dominował w kulturze curopejskiej do połowy XVIII w. Zna zna

część jego twórców dz alała pod wyraźnym wpływem

kontrreformacji. Sztuka miała wspomagać Kościół - hoj-

nego mecenasa

— w walce

ntyzmem, głosić jego wielkość i wzmacniać religijne uczucia wiernych. Celom

-

Ś.

-

- ” 1660 - przywrócenie monarchii w Anglii

owienie republiki w Anglii

SZTUKA BAROKOWA

prote:

tym zostały podporządkowane środki artystyczne i treści dzieł sztuki.

ki określonej wysoko;

9 - ścięcie Karolal;

WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA

o monarchy parlament powołał Wilhelma

mentarną. Zgodnie z zasadą: „król panuje, ale nie rządzi”,

Na początku XVII w. w Angli rastał konflikt między parłamentem a monarchami z dynast Stuartów, którzy dążyli do wprowadzenia władzy absolutnej. Karol I nakładał podatki bez zwoływania parłamentu. Spowodowało to spór

i i v trzydziestoletnia

chy. Karol I stanął przed sądem, który skazał go na śmierć.

W Anglii utrwa

WOJNA DOMOWA W ANGLII I USTANOWIENIE REPUBLIKI

1618-1648 - wojna

ix

esiono okaz

się Pary-

Dlisko seei eiezzei siejczo nak regulowane ścisłymi przepis ami

doprowadził też do pokonania hugenotów, sprzeciwi ją-

la a przeciwnikami władcy (popierającymi parlament). W wojnie tej wojska parlamentu pokonały armię monar-

MONARCHIA PARLAMENTARNA W ANGLII

DWÓR W WERSALU

ABSOLUTYZM WE FRANCJI

n postępowaniu kierował

|

1640 r. w Anglii

zaczął się społeczno-polityczny konflikt, który w 1642 r. przerodził się w wojnę domową pomiędzy obozem kró-

w 1661 r. skończyły się we Francji lata rządów pierwszych / ministrów. Ludwik XIV, zwany Królem Słońce, zaczął | wówcza modzielne rządy ie dzielił się władzą z nil im.

w państwie. Służyły temu rozbudowa podporządkowanych królowi armii i adn

Iskich zwolenników Kalwina. W

AS

1679 - Habeas Corpus Act Y

KULTURA — | Y barok - przełom XVIi XVII w. IRELIGIA do połowy XVIII w.

—

P, %is R l M

e

"'Jł y

— Y 1688-1689 - chwalebna (sławetna) rewolucja

Y 1685 - odwołanie edyktu nantejskiego

xvII 1670 r.

129

POWTORZENIE DZIAŁU lll

RÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA Jeden z gości odwiedzających dwór Ludwika XIV o panujących tam zwyczajach (fragmenty)

Pierwszą rzeczą rzucającą się w oczy jest wprowadzony

tam zwyczaj, że osoby, przebywające stale na dworze, udaja się każdego nka, by być obecnymi przy wi awaniu króla z łoi Niemniej przestrzega się tam różnych stop podług których jest się dopuszczonym. Pierwsze m zajmuj ąc którzy mają prawo znajdować sięIĘ F przy tzw. małym wstaw „ na które wolno im we : są to pokojowi,

jako pierwszy szambelan, pełniący służbę, wielki mistrz garderoby, pierws nerdyner i lektorzy królewscy [...]. Przywilej ten, czy też prawo u

stniczenia w „pierw-

szym wejściu”, nadaje tym urzędom wielkie znaczenie

[...]. Zdarza się nier w przedpokojach królewskich wyczekują książęta krwi, kardynałowie lub inni m nie posiadający prawa „pierwszego wejścia”;

ty, w której król wstaje, w Wer

alu

drzwi komna-

ałego apartamentu,

gdzi ię kładzie i ubiera, stoją przed nimi

W „drugim wejściu” przy tzw. „wielkim w: rą zazwyczaj udział

również

książęta i magnaci

pierwszego stop-

od stóp do głowy w obecności „ulę podaje mu żę krwi [...). Istnicje uroczystość kładzi a się króla do snu, lecz. jest li wstawanie.

A. Opowiedz, jak przebiegał ceremoniał wstawania króla.

- Wyjaśnij, czemu miała służyć taka ceremonia.

Polityk i dyplomata szwedzki J.A. Salvius, bliski współpracownik Gustawa Adolfa, o złupieniu Magdeburga przez wojska cesarskie w 1631 r. (fragmenty) Kolumnada wokół placu przed bazyliką św. Piotra w Rzymie zaprojektowana przez Giovanniego Lorenza Berniniego (1598-1680).

Hojnymi mecenasami sztuki byli papieże. Sfinansowali oni m.in. wykonanie kolumnady dookoła placu.

le bogatego mi ństwa dużych ośrodków handlowych. Barok niderlandzki unikał monumenta

zmu i nadmiernego zdobnictwa. W malarstwie ogr czono tematykę religijną (nie malowano postaci świętych) na rze , portretów, scen rodzajowych, martwej natury przedstawianych w sposób realistyczny.

TEATR, MUZYKA I NAUKA ach baroku rozkwit przeżywał teatr, rozwijała literatura i powstawało wiele nowych dzieł mu

We

W XVII w. narodziła się opera. Dokonywał dalszy rozwój nauki. Największe zasługi na tym polu położyli Kartezjusz i Newton. Dążenie do stworzenia 130

iczawodnych zasad prowad: doprowadziło do sprecyzowania dwóch doktryn filozoficznych: racjonalizmu, uzna osiągnąć można za pomocą samego ro empiryzmu, twierdzącego, że wiedza pochod

śniejszych obserwacji WARTO

i doświadczei

PRZECZYTAĆ

* Ch. Hill, Oliver Cromuell i Rewolucja Angielska, Warszawa 1988,

+ W.S. Magdziarz, Ludiwik X/V, Wrocław 1991. + T. Munck, Europa XVII wieku: 1598-1700. Państwo, konflikty i porządek społeczny, Warszawa 1998.

w popiołach. W fortecy było jedns ponad 2000 lud gdy wróg przed jej mur: 24 000; przeto 1 lecz bezustannie dniem ł szturm po szturmie. [...] Nazajutrz a [...] Falkcnbergowi [dowódcy obrony a) ofiarowano kwaterę, on jednak nie chciał przyjąć, podobnic jak żołnierze (gdyż, jak mówiono, głównym warunkiem nicprzyjaciela było, by żołnierze i obywatele

uznali papieża i poddali się cesarzowi na łaskę i niełaskę).

Tedy Falkenberg pozostał na rynku, tam został do naga rozebrany i ograbiony [zamordowany], po czym martwe jego zwłoki lec ono do domu, stojącego w płomi jgorzej obszedł się nieprzyja z pastorami; niach szy ich we własnych bibliotekach, spalił ich następnie wraz z książkami; żony i córki, przywiązane do koni, zawłeczono do obozu, gdzie je gwałcono i straszliwic okal zono. Kościół św. Jana był przepełniony kobietami, które, jak mówią, zamknęli z zewnątrz, a przez okno podpalili wnętrze.

C. Wymień strony konfliktu i powiedz, jaki miał on charakter. D. Powiedz, która ze stron zwyciężyła i jak obeszła się z pokonanymi.

E. Zktórą ze stron sympatyzował autor opisu? Uzasadnij swoją odpowiedź.

131

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA Oświadczenie parlamentu angielskiego o podjęciu wojny z Karolem I z 11 lipca 1642 r. (fragmenty)

Gdy w ten sposób J.[ego] K.[rólewska] Mość rozpoczął nia poddanych zgodnie parlamencu i wszystkich w publicznej s kierować będzie zawsze

z prawem, oraz bezpieczeństwa tych, których używałon dla celów Zamiarami jego i pocz najpoważ roj zapobie-

żenia wojnie domowej i wynikającym z niej [...] opłaka-

nym skutkom, jeżeli tylko można będzie tego uniknąć bez

na niebezpieczeństwo zmiany religii [...]. Pozostaje więc tylko, by urodzony w wolności naród an lski rozważył, czy chce przechylić się na stronę króla wraz pardamencem [...] czy też króla uwiedzionego przez podszepty jezuitów i kawalerów!, którzy przygotowują nam wszystkim niewolę i zamęt. erowie (ang. cavalier — rycerz) — nazwa stronników króla wywodzących się z arystokracji.

" kaw,

Powiedz, jakie niebezpieczeństwa dla kraju dostrzegł parlament w działaniach króla i jego stronników. Wyjaśnij, w obronie czego występowali parlamentarzyści.

Oblężenie miasta Groenlo w Niderlandach przez wojska hiszpańskie w 1606 r., fragment obrazu Pietera Snayersa vi

Opisz wygląd twierdzy przedstawionej na obrazie. Wskaż linie umocnień. Powiedz, jakie działania

musiały podejmować wojska próbujące zdobyć twierdzę. Jakie trudności wiązały się z prowadzeniem długotrwałego oblężenia?

IV. RZECZPOSPOLITA W DOBIE WOJEN XVII WIEKU POLECENIA Opierając się na przykładach Francji i Anglii, porównaj dwa systemy: absolutyzm i monarchię parlamentarną. Wskaż różnice w organizacji władz, ich uprawnieniach i sposobie rządzenia państwem. Wymień najistotniejsze zmiany, które zaszły w polityce europejskiej w połowie XVII w. Które państwa straciły na znaczeniu, a których potęga wzrosła? Wyjaśnij, czym były spowodowane konflikty między państwami europejskimi XVI i początków XVII w. Przypomnij postanowienia soboru trydenckiego i powiedz, jak wpłynęły one na sztukę barokową. Znajdź informacje na temat Newtona. Wyjaśnij, dlaczego jest on uważany za twórcę nowożytnej nauki. Jaki wpływ na jego pracę badawczą miały empiryzm i racjonalizm?

132

Wazowie na tronie polskim Wojny ze Szwecją, Turcją i Moskwą Powstania kozackie Kryzys Rzeczypospolitej w 2. połowie XVII w. Kultura XVII w. w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Jan III Sobieski (panował w latach 1674-1696) z synem Jakubem Ludwikiem, fragment obrazu z epoki.

Władca wywodził się z rodu magnackiego.

Odebrał wszechstronne wykształcenie, przede wszystkim

był jednak żołnierzem doświadczonym w wojnach z Kozakami, Szwecją, Moskwą i Turcją. Dowodząc

niewielkimi siłami, potrafił zadać Turkom i Tatarom dotkliwą klęskę. Jakub Ludwik po śmierci ojca był

pretendentem do tronu Rzeczypospolitej. .

Opisz wygląd i postawę króla. O czym świadczą?

[8] Powiedz, w jaki sposób został przedstawiony syn władcy. Jak myślisz, dlaczego?

Wojny Rzeczypospolitej w 1. połowie XVII w. m m m

Wojny owybrzeże Bałtyku Dymitriady i wojna z Moskwą Wojna zimperium osmańskim

1600-1629 WOJNA ZE SZWECJĄ

1604 PIERWSZA DYMITRIADA

1605 BITWA POD KIRCHOLMEM

NOWOŻYTNOŚĆ

1607 DRUGA DYMITRIADA

1609-1619 WOJNA Z MOSKWĄ

Pospolite ruszenie

W I. połowie XVII stule a Rzeczpospolita była jednym z największych i na Iniejszych państw w Europie. rszał jednak fakt, że — nawet w obliczu

szlachta niechętnie zgadzała się na wydatki ększenia liczby wojska. Nawet gdy podjęła ą decyzję, rezygnowała kontynuowania nakładów

1610 BITWA POD KŁUSZYNEM

1620 TWA POD CECORĄ

1621 BITWA POD. CHOCIMIEM

1632-1634 WOJNA Z MOSKWĄ

zaciężnych, siły Rze

wojsk stałych i pospolitego ruszenią go, ale mało zdyscyplinowanego i słabo wyszkołonego. Stało się to szczególnie niebezpieczne w 1. połowie XVII w., gdy na granicach kraju niemal jednocześnie rozgorzały różne konflil Północ. Wojna ze Szwecją

saraz. po pierwszych większych sukcesach militarnych. Wynikało to nie tylko z niechęci do ponoszenia kosztów utrzymania stałej armii, lecz kże z obawy przed wzmocnieniem władzy króla. Z aczna część szlachty

Konflikt na północnych rubieżach Rzeczypospolitej odżył po powołaniu na tron polski w 1587 r. szwedzkiego królewicza Zygmunta Wazy. Po śmierci ojca stał się on dziedzicem korony szwedzkiej. Jako katolik i zwolen-

jącą gwarancję bezpieczeństwa państ

w luterańskiej ojczyźnie. Na tron powołano zatem jego stryja - Karola Sudermańskiego. W odpowiedzi /

uważała bowiem, że pospolite ruszenie

stanowi wystarcza-

a. Natomiast silne,

posłuszne królowi regularne oddziały mogłyby posłużyć mu do złamania przywilejów szl

W rezuliaci podczas gdy p: enne zwykle iadały liczne, dobrze wyszkolone armie złożone z wojsk

nik kontrreformacji nie cieszył się jednak popularnością

munt II przyłączył do Rz ypospolitej nal ącą do Szwecji Estonię, co s ało się bezpośrednią przyczyną wybuchu

Bitwa pod Kircholmem, obraz Pietera Snayersa z 1630 r. W 1605 r., 27 września, pod Kircholmem doszło do bitwy, w której 4 tys. żołnierzy oddziałów polsko-litewskich pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza zmierzyło się z 11-tysięczną armią Karola Sudermańskiego. Obie strony zajęły stanowiska na przeciwległych wzgórzach. Chodkiewicz, aby sprowokować Szwedów do rozpoczęcia ataku, upozorował odwrót. Podchodząca pod górę piechota szwedzka i osłaniająca ją jazda zostały rozbite szarżą chorągwi husarskich w centrum i na polskim lewym skrzydle. Kiedy jazda polska rozbiła także wojska atakujące prawe skrzydło, cała armia Karola Sudermańskiego rzuciła się do ucieczki. Straty Szwedów wyniosły kilka tysięcy zabitych irannych, Polaków - około trzystu osób. Obraz przedstawia decydujący moment bitwy. Po której stronie artysta przedstawił oddziały polsko-litewskie, a po której - szwedzkie? Po czym można to rozpoznać?

konfliktu zbrojnego.

BIOGRAM Zygmunt Ill Waza (panował w latach 1587-1632), portret pędzla M. Kobera.

Jego matka Katarzyna pochodziła z dynastii Jagiellonów (patrz: tablica genealogiczna na s. 100). Od niej przejął katolicyzm.

Jego ojciec - król szwedzki - był luteraninem. Władysław IV Waza (panował w latach

1632-1648), portret pędzla P. Rubensa.

Starannie przygotowywał się do rządów

(m.in. od młodości przysłuchiwał się obradom

sejmowym), odbył podróż do zachodnich krajów Europy, był też przygotowany do żołnierskiego trybu życia.

JAN KAROL CHODKIEWICZ (1560-1621) Był jednym z najwybitniej-

szych dowódców swojej epo-

ki. Kształcił się w prowadzo-

nej przez jezuitów Akademii

Hetman Jan Karol

Chodkiewicz, portret z epoki. Na obrazie widoczna buława,

symbol władzy hetmańskiej.

Wileńskiej. Przed rozpoczęciem kariery wojskowej odbył

kilkuletnie studia za granicą. W początkach XVII w. byłjuż doświadczonym dowódcą znanym z umiejętności wykorzystywania w bitwach oddziałów husarii. Zwycięstwo

pod Kircholmem w 1605 r. było jego zasługą. W dowód wdzięczności otrzymał godność hetmana wielkiego litewskiego. Dowodził też wojskami w wyprawie na Moskwę w latach 1617-1618, a w 1621 r. - obroną Chocimia przed Turkami, w czasie której zmarł.

135

17. Wojny Rzeczypospolitej w 1. połowie XVII w. -

IV. RZECZPOSPOLITA W DOBIE WOJEN XVII WIEKU

WARTO WIEDZIEĆ

WARTO WIEDZIEĆ

Bitwa pod Oliwą Wdniu 28 listopada 1627 r. u wejścia do portu w Gdańsku doszło do bitwy zakończonej zwycięstwem polskiej Hoty. Po obu stronach walczyło w niej szesnaście jednostek, w tym dziewięć galeonów - okrętów wojennych, na których pokładach znajdowało się po kilkadziesiąt dział. Flota królewska odparła atak szwedzkiej eskadry, która utraciła dwa galeony i lkuset marynarz) 'W rocznicę bitwy w 1918 r. ówczesny Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał rozkaz o utworzeniu Polskiej

Husaria, fragment malowidła z epoki. Powiedz, jakie znaczenie podczas bitwy mogły mieć skrzydła. Jak wpływały

na wizerunek husarii?

Marynarki Wojennej.

ą armią, w której było wielu wybitnych dowódięki niej władcy kraju zamie plan podboju wybrzeży Bałtyku i uczynienia wewnętrznego morza (tzw. dominium Maris Bałtici, cz)

władzewo Morza Bałtyckiego). Wojnę w 1600 r. rozpocz; atak Szwedów na polską część Inflant.

Po śmierci Karola Sudermańskiego w 161 1 r. tron obj

jego syn — Gustaw II Adolf (patrz: temat 15). Dzia

wojenne w tym czasie ogarnęły terytoria Prus Królewskich

i Książęcych. Sukcesy szwedzkie zagroziły odcięciem Rzeczypospolitej dostępu do portów bałtyckich, tak istotnego

Husaria

dla jej gospodarki. Wojska najeź cy zablokowały port w Gdańsku. Walki toczyły ę ze zmiennym szczęściem. W 1629 r. przerwał je niekorzystny dla Korony i Litwy rozejm, na mocy którego Szw

Inflant

zatrzymała zdobytą część

i część portów pruskich (z wyjątkiem Gdańska,

Pucka i Królewca), a także zyskała prawo pobie! od handlu morskiego, w którym pośredniczył Gd Po kilku larach wznowiono negocjacje.

'Trudna sytu-

ja Szwedów uwikłanych wówczas w wojnę trzydzi

'stO-

letnią zmusiła ich do pewnych ustępstw. Już za rządów Władysława IV Wazy (panował w latach 1632-1648), syna Żygmunta III, w myśl rozejmu zawartego w 1635 r.

w Sztumskiej Wsi, opu ili oni porty pruskie i stra i

prawo do pobierania cła, ale zatrzymali Infłanty. WARTO WIEDZIEĆ

Hetmani

Siły zbrojne Rzeczypospolitej składały się z wojsk

koronnych i litewskich. Dowództwo nad każdą z nich sprawowało dwóch hermanów. Naczelnym wodzem był hetman wielki. Wspomagał go hetman polny, który w czasie pokoju odpowiadał za bezpieczeństwo granic, zwalczał pustoszące kraj zagony tatarskie i kierował wywiadem. Powierzone hetmanom zadanie obrony granic było trudne do wykonania ze względu na niewielką liczebność stałej armii. Z tego powodu w wielu bitwach musieli oni mierzyć się ze znacznie liczniejszym przeciwnikiem. Przewagę liczebną wroga udawało się zniwelować dzięki dobremu wyszkoleniu wojsk koronnych i litewskich oraz umiejętnościom wybitnych hetmanów.

skrzydła mocowane początkowo do siodeł, apóźniej na plecach jeźdźców

Wschod Dymntnady wolnaz Moskwą

ństwo moskiewskie pogrą-

7y|n się w kryzysie wewnętrznym, nazwanym wielką smutą (ros. smutnoje wriemia — czasy zamętu), spowodowanym buntami chłopskimi i rywa cją pretendentów do tronu.

Jeden z nich podawał się za Dymitra - nicżyjącego syna Iwana IV. Został — jak twierdził - cudownie ocalony z rąk wrogów. Uzyskał poparcie części polskich magnatów, którzy

byli zainteresowani ekspansją w kierunku wschodnim. Dzię-

ki pomocy prywatnych wojsk magnatów wyprawa rzekomego Dymitra (zwanego Samozwańcem) podjęta przez niego

w 1604 r. zakończyła się zdobyciem Moskwy. Wydarzenia te nazwano dymitriadą. Wkrótce jednak Samozwaniec zginął w powstaniu wywol nym przez mieszkańców stolicy.

"Trzy lata później w Rzeczypospolitej pojawił się nowy

kandydat do korony podający się za Dymitra i rozpoczę-

ła się kolejna dymitriada. Tym razem wsparcia udzielił

jazdy stosowano przede wszystkim do przełamywania obrony przeciwnika. Chorągwie husarskie składały się z czw. towarzyszy wystawiaj na własny koszt poczet złożony z rzy zwanych pocztowymi. Służba w tej forr wiązała się ze znacznymi wydatkami na uzbrospecjalnie wyszkolone konie. Stanowiła jednak zaszczyr. Od innych chorą

charakterystycznym wyglą-

dem - jak opisywał jeden 7

cych Rzeci

pospolitą cudzoz la zbroi noszą skórę tygrysią lub lampar pazurami na lewym ramieniu. Z tyłu mieli zwyczaj przyczepiać duż skrzydła sępie, które w pędzie czyniły wielki szelest”.

mu również Zygmunt III Król sądził, że aistniała sytuacja daje możliwość interwencji w sprawy wewnętrzne Moskwy, zdoby: a je tronu i włączenia w orbitę wpły-

wów papiestw

oby to autorytet samego władcy w Rzeczypospolirej i z większyło jego szans odzyskanie korony szwedzkiej. Pierwsza faza rozpo ę

tej w 1609 r. wojny zakończyła się sukcesem. Po zwycięstwie pod Kłuszynem w 1610 r. i dostaniu się do niewoli cara Wasyla Szujskiego, wojska polsko-litewskie pod wodzą hetmana Stanisława Żółkiewskiego wkro-

y do Moskwy. Przedstawiciele rodów bojarskich

z l])r()')nll()wall koronę synowi Zygmunta III, królewiczowi Władysławowi, pod warunkiem, że nowy wła

sam bowiem za m' zał asi ć na tronie moskiewskim. Sytuację zmi ł jednak wybuch powstania w Moskwi Polska załoga na Kremlu broniła się do 1612 r., ostatec: musiała skapitulować.

Nowym władcą Moskwy został wybrany przez bojarów Michał Romanow. [ nia wojenne zakończył w 1619 r. rozejm w Dywilinie, na mocy którego Rzecz-

pospolita zatrzymała zdobyte ziemie: smoleńską, czernihowską i siewiersk:

Próbę odzyskania tych terenów podjęła Moskwa

po śmierci Zygmunta III. W 1632 r. armia moskiewska

obległa Smoleńsk, ale otoczona przez posiłki przybyłe

137

17. Wojny Rzeczypospolitej w 1. połowie XVII w. -

IV. RZECZPOSPOLITAW DOBIE WOJEN XVII WIEKU

Scena kapitulacji wojsk moskiewskich, obraz nieznanego malarza z XVII w. (fragment). Władysław IV Waza razem

z bratem i hetmanami odbiera hołd dowódcy sił moskiew-

skich po zwycięstwie pod Smoleńskiem. Twierdza ta miała ogromne znaczenie. Panowanie nad nią umożliwiało kontrolę nad tzw. Bramą Smoleńską - obszarem, przez który wiodła najłatwiejsza do przebycia dla wojsk droga do Moskwy

lub doWilna.

Opisz przedstawioną scenę. Jaka jest jej wymowa?

Południe. Wojna i pokój z imperium osmańskim Hetman Żółkiewski prezentuje w sejmie cara Wasyla Szujskiego i jego braci, wziętych przez Polaków do niewoli, ilustracja

z epoki. Drogę do Moskwy otworzyło zwycięstwo nad oddziałami cara w bitwie pod Kłuszynem. Po wkroczeniu wojsk Żółkiewskiego do stolicy car trafił do niewoli i został wywieziony do Polski, gdzie zmarł.

pod wodzą nowego króla - Władysława IV - poddała się. W 1634 r. w Polanowie zawarto pokój. Władysław IV

zrezygnował z pretensji do tronu moskiewskiego, Rzeczpospolita zachowała jednak wszystkie dotychczasowe

Na południu Rzeczpospolita graniczyła mperium osmańskim. Oba państwa w XVI w. łączyły pokojowe stosunki. Pogarszały je jednak wyprawy Tatarów krymskich,

lenników sułtana, na polskie pogranicze oraz łupieżcze

zdobycze terytorialne. W ten sposób stała się drugim naj-

Kreml

większym państwem w Europic (po państwie moskiew-

skim). Powierzchnia kraju była największa w jego dziejach i obejmowała 1 mln km*.

kich: na Wołoszczyźnie żowany w rywalizację z Habsowany konfliktem z Pols

BIOGRAM

STANISŁAW ŻÓŁKIEWSKI (1547-1620) Wywodził się ze średniej szlachty. Karierę polityczną i wojskową rozpoczął jako dworzanin hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, którego poparcie znacznie pomogło mu w dalszej drodze. Przede wszyst-

kim jednak wykształcenie i niezwykły talent przyniosły Żółkiewskiemu rozliczne godnościi urzędy, m.in. kanclerza wielkiego koronnego i wojewody kijowskiego. Sławę wybitnego dowódcy zdobył po zwycięstwie

odniesionym w wojnie z państwem moskiewskim.

138

Żółkiewski poległw 1620 r. w bitwie z Turkamii Tatara-

mi pod Cecorą, gdy wycofujące się wojsko ogarnął popłoch. Odciętą głowę hetmana umieszczono na jednej zbramdo pałacu sułtańskiego. W miejscu jego śmierci, na kurhanie kryjącym prochy poległych żołnierzy, jego syn wystawił pomnik. Na cokole umieszczono tablicę z łacińską sentencją: Quam dulce et decorum est pro patria mori (Jakże słodko i pięknie jest umrzeć za ojczyznę).

Kreml moskiewski, zdjęcie współczesne.

Początkowo przebiegała ona niepomyślnie dla Rzeczypospolitej - wojska koronne pod komendą hetmana kiewskiego wkroczyły do Mołdawii, uznawanej za lenno sultana, a stoczona pod Cecorą bitwa zakończyła się ich klęską. W drugi fazie wojny oddziałom polsko-litewskim pod wodzą hetmana Jana Karola Chodkiewicza udało się pod Chocimiem powstrzymać marsz Turków. W 1621 r. zawarto pokój, który nie przyniósł żadnych zmian tery-

torialnych. Sułtan zobowiązał się jednak do powoływania przychylnych Rzeczypospolitej władców (hospodarów) zależnej od siebie Mołdawii.

Początki Kremla datuj ę na XII w. Od XIV stule był ufortyfikowaną re; dencją wielkich ks

moskiewskich, a następnie - carów rosyjskich. Dz

stanowi siedzibę prezydenta Federacji Rosyjskiej. W obrębi murów znajdowały arskie pałace iliczne świątynie. Kreml był o odkiem sprawowania władzy i miejscem koronacji władców. Wojska

polskie stacjonowały w nim w latach 1610-1612.

W 2004 r., w rocznicę ich kapitulacji, uznano dzień 4 listopada za święto państwowe Rosji.

Wołoszczyzna i Mołdawia - państwa położone na te-

rytorium dzisiejszej Rumunii i Republiki Mołdawii pozostające w zależności lennej od sułtana. Na ich obszarach ścierały się wpływy polityczne imperium osmańskiego iRzeczypospolitej.

139

-

17. Wojny Rzeczypospolitej w 1. połowie XVII w. -

IV. RZECZPOSPOLITAW DOBIE WOJEN XVII WIEKU

j

'

|

| "

] Sztokholm

'

/

GA ty

/KRÓLESTWO SZWECJI

łalmy,

J KRÓLESTWO.

*

*

v

»

o 0

»

200km __

4

Lisowczycy

Byli oddziałem najemników zorganizowanych przez pułkownika Aleksandra Lisowskiego pod-

* $

zenia

wojny podjazdowej polegającej na nagłych uderze ach i szybkich odwrotach lub rajdach na zapłecze przeciwnika. Zna odwagi, sprawno-

ści oraz bezwzględności, lisowczycy uchodzili za 1

jedną z najlepszych forma

awalerii w Europie.

Jeździec polski lub Lisowczyk, obraz Rembrandta.

Postać na obrazie ubrana jest w strój polski:

momKról

1.jedwabny żupan, 2. obcisłe spodnie i 3. skórzane buty z wysokimi cholewami. Na głowie nosi

©

obszyty futrem 4. kołpak, czapkę wywodzącą się

(Czeskie ,,

poskich

—

pruskich

Y- nekawienpowina| TE A ważniejsze bi powstania

© jgnieschiym

%%- osboszyjć ubianako

N

x

IMPERIUM

X

II l

,

|

Powstanie kościuszkowskie i trzeci rozbiór Rzeczypo spolitej.

Rzeź Pragi, obraz Aleksandra Orłowskiego. Wtrakcie szturmu na Warszawę i po jego zakończeniu oddziały rosyjskie dopuściły

się masowych mordów na ludności cywilnej. W wydarzeniach zwanych rzezią Pragi zginęło, według różnych szacunków, od 7 do 20 tys. mieszkańców tej części stolicy. [EX Powiedz, co robią rosyjscy żołnierze przedstawieni na obrazie. Kim są ich ofiary?

274

[EX Wskaż bitwy, które powstańcy wygrali, i te, w których ponieśli klęs kę. E Wskaż rzeki graniczne między Prusami, Austrią i Rosją. : zż h : Ą [EA Pokaż na mapie miejsce, w którym obecnie mieszkasz. W granicach którego z państw zaborczych się znajdowało?

!

|

l!

VI. RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEKU

SPORY, DYSKUSJE, OCENY

34. Insurekcja kościuszkowska. Upadek państwa Wraz z innymi przywódcami

Finis Poloniae W ostatniej fazie bitwy maciejowickiej, podczas odwrotu wojsk polskich, koń Kościuszki przewrócił się, gdy pokonywał rów. Ranny naczelnik dostał się do niewoli rosyjskiej.

insurekcji został wywieziony do Petersburga, gdzie więziono go aż do śmierci Katarzyny II w 1796 r. Po bitwie pojawiły się w prasie europejskiej doniesienia, że wzięty do niewoli Kościuszko miał wypowiedzieć słowa: Finis Połoniae (łac. koniec Polski). Nie ma o tym wzmianki we wspomnieniach polskich i rosyjskich uczestników bitwy.

Trzeci rozbiór Rzeczypospolitej i abdykacja Stanisława Augusta Austria nie wzięła udziału w zwalczaniu insurekcji, ponieważ była zajęta wojną z Republiką Francuską. Jednak

u schyłku 1794 r. wraz z Prusami i Rosją rozpoczęła rokowania w sprawie przeprowadz ostatecznego rozbioru Rzeczypospolitej. Traktaty rozbiorowe podpisa w 1795 r. Pod naciskiem carycy Stanisław August zrzeki tronu w akcie abdykacji, „zaklinając Najjaśniejszą Imperatorową, ażeby macierzyńską swą dobroczynność

na tych

rozciągnęła, których królem byliśmy i to wielkości jej duszy

Wśród historyków trwały więc spory dotyczące wiarygodności tej relacji.

W XX w. ustalono,

że informację o wypowiedzi

Kościuszki pierwsze podały gazety pruskie w kilka dni pobitwie.

Zastanów się i powiedz, dlaczego

gazety pruskie były zainteresowane rozpowszechnieniem takiej wersji wydarzeń.

działanie wielkim swym sprzymierzeńcom udzicliła” (patrz: tekst źródłowy na s. 277). Ostatnie lata życia były król spędził w Petersburgu. Rzeczpospolita przestała istnieć. Upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów odbił się głośnym echem wśród Europejczyków, śledzących wydarzenia polityczne na kontynen e. Wielu obserwatorów zwracało uwagę na prze: ie granic Rosji zachód ie Rzeczypospol j, stanolub zauw: żeż unicestwi wiącej rodzaj państwa buforowego między Rosją, Prusami i Austrią, w przyszłości może doprowadzić do konfliktu między tymi mocarstwami.

DOCHODY SKARBOWE PRUS, AUSTRII, ROSJI I RZECZYPOSPOLITEJ W 1788 R. (WTONACH SREBRA)

ARMIE PRUS, AUSTRII, ROSJI I RZECZYPOSPOLITEJ W 2. POŁOWIE XVIII W.

DOCHÓD SKARBOWY

STAN LICZEBNY ARMII

Prusy

150 000

Prusy

425

Austria

250 000

Austria

960

Rosja

350 000

Rosja

960

Rzeczpospolita*

57 000

* po 1788 r. (armia została powiększona dzięki reformom

Sejmu Wielkiego)

Rzeczpospolita*

60

* po 1788 r.

Źródło danych: K. Gutowski, Europo. Nasza historia. Historia w źródłach, obrazach i odwołaniach do współczesności, t. 2, Warszawa 2017,s. 71i 72. Porównaj stan liczebny wojsk i dochody skarbowe Rzeczypospolitej z państwami

276

|

iennymi. Sformułuj wnioski.

Ę l

'" Politycy, którzy po drugim rozbiorze Rzeczypospolitej udali się na emigrację, przygotowali powstanie mające na celu stopniowe uwolnienie terenów zajętych przez państwa ościenne. = Wdniu 24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko ogłosił akt insurekcji na Rynku w Krakowie.

Został Najwyższym Naczelnikiem Sił Zbrojnych Narodowych.

" Aby zachęcić chłopów do udziału w powstaniu, Kościuszko wydał uniwersał połaniecki.

" Oddziały powstańcze odniosły kilka zwycięstw (w tym pod Racławicami), ale ostatecznie poniosły

klęskę w listopadzie 1794 r., po zdobyciu warszawskiej Pragi przez wojska rosyjskie. W 1795 r. Prusy, Austria i Rosja porozumiały się i dokonały trzeciego rozbioru. Stanisław August abdykował. Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła zmapy Europy.

1. Opisz okoliczności i przyczyny wybuchu insurekcji. Jakie były jej cele? 2. Powiedz, pod jakim względem insurekcja kościuszkowska różniła się od woje n prowadzonych wcześniej przez Rzeczpospolitą. 3. Przypomnij sobie, jaki wpływ na przebieg powstania wywarły wydarzen ia rozgrywające się pod koniec XVIII w. w Europie.

4. Powiedz, które grupy społeczne zaangażowały się w walki o odzyskanie ziem utraconych przez Rzeczpospolitą. Co zrobił Kościuszko, by przekształcić zryw w ogólnonarodowe powstanie? 5. Opisz okoliczności ostatecznego upadku Rzeczypospolitej.

Akt abdykacji z 23 listopada 1795 r. (fragmenty)

My Stanisław August z Bożej łaski król Polski,

do korony polskicj, do Wielkiego Księstwa Litewskiego

gu królowania naszego innych kości lub zamiarów, jak stać ym Ojczyźnie zej, byliśmy także tego zdania,

iż opuścić

należy tron

w okolicznościw ach których , rozumieliśmy, że oddalenic

i innych należących do nich krajów

cych się w nich posesyi i przynał

C ten uroczysty

abdykacyi korony i rządu Polski w ręce Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosyi składamy dobrowolnie i z tą rzetelnością, która postępowaniem naszym w całym ży-

nasze przyłożyło się do powiększenia szczęścia współ-

ciu kierowała; zstępując z tronu dopełniamy ostatniego

nieszczęścia.

Imperatorową,

ziomków naszych, lub też przynajmniej umn

i ich

[...] postanowiliśmy przeto, z przywiązani

do spokojności publicznej,

świadczyć, tak jako też. szym aktem ogłaszamy, że wolnie i z własnej woli wyrzekamy się bez ekscepcyi [wyjątku] wszelkich praw naszych

obowiązku królewskiej godności, zaklinając Najjaćniejszą ażeby macierzyńską swą dobroczynność

na tych rozciągnęła, których królem byliśmy i to wielko-

ści jej duszy działanie, wielkim swym sprzymierzeńcom udzieliła.

A. Powiedz, do jakich argumentów odwoływał się król w uzasadnieniu swoj ej abdykacji.

277

POWTORZENIE DZIAŁU VI

RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEKU CZASY SASKIE Wczasie elekcji w 1697 r., po śmierci Jana III Sobieskie-

go, ogłoszono zwycięstwo dwóch kandydatów do tronu: francuskiego księcia Contiego, popieranego przez króla Francji Ludwika XIV, i elektora saskiego Fryderyka Augusta I z dynastii Wettinów, którego wspierały państwa ościenne (Rosja, Prusy, Austria). Ostatecznie tron objął Fryderyk August, który wkroczył do kraju na czele wojska saskiego i koronował się na króla, przyjmując imię August II. Rzeczpospolita została połączona z Saksonią unią personalną. Nowy monarcha starał się to wykorzystać do wzmocnienia pozycji Wettinów Z tego powoukcesji tronu w wojnie północnej (1700-1721) z nadzieją szwedzkich Inflanc i uczy! twem Wettinów. Do reali: cji tych płanów jedn

doszło. Wojna spowodowała olbrzymie zniszczi

terenach Rzeczypospolitej i doprowadziła do umocnienia obcych wpływów w państwie. Klęski Augusta II w wojnie ze Szwecją doprowadziły w 1704 r. do zawiązania przez część polskiej szlachty konfederacji, która ogłosiła detronizację Wettina. Podczas elekcji przeprowadzonej w asyście wojsk szwedzkich królem obrano Stanisława

wspierani przez cesarza, Rosję i Prusy, ogłosili królem syna

Leszczyńskiego, którego jako kandydata na tron wskazał Karol XII. Nowy władca zawarł ze Szwecją korzystny dla niej traktat wiecznego przymierza. Wydarzenia te doprowadziły do wybuchu wojny między zwol kami obu pretendentów do korony. Po klęsce wojsk szwedzkich pod Połtawą w 1709 r. rządy w kraju ponownie objął August II Mocny. August II starał się również wzmocnić władzę króla w państwie (w Saksonii był władcą absolucnym). Utrzymywał w Rzeczypospolitej saskie wojska i usiłował spra-

z prośbą o mediację do cara

Piotra I. Doszło

do wybuchu wojny domowej (1715-1716). W 1717 r. Sejm niemy zatwierdził ugodę, na mocy której ministrom saskim zabroniono zajmowania się sprawami Rzeczypospolitej, a obce oddziały musiały opuścić jej granice. Sejm wprowadził też reformę bowo-sądową, m.in. uchwalił podatki z dóbr królewskich, duchownych i szlacheckich

na utrzymanie stałej arm W 1732 r. Rosja, Austria i Prusy zawarły traktat, by

nie dopuścić do zmian ustrojowych w Rzeczypospolitej. Z tego powodu postanowiły kontrolować wybór nowe-

go króla po śmierci Augusta

II Mocnego. Podczas elek-

cji w 1733 r. głosy większości padły na powracającego z emigracji Stanisława Leszczyńskiego. Jego przeciwnicy,

zmarłego monarchy - elektora saskiego. Dzi w kraju wojsk saskich i rosyjskich udało mu się koronowaći zasiąść na tronie jako August IIL. Za jego panowania Rzeczpospolita nie prowad ejm, którego zrywanie

stało się stałą praktyką. W ten sposób kryzys polityczny w kraju się pogłębiał. Dopiero pod konicc rządów

Wertinów pojawiły się w nim pierwsze oznaki ożywienia

gospodarczego. Wiązało się to z d

m popytem na zbodochody s hcie.

że w Europie, co przyniosło z aczne W dobrach magnac h powstawały manufaktury i huty. ta zaczęły się podnosić upadku. Wi stko to sprawiło, że rządy obu Wettinów zyły ę wśród szlachty

znaczną popularnością. 'W połowie XVIII w. ukazały się w Polsce pisma poli-

tyczne, których autorzy nawoływali do reformy państwa:

przypisywany Stanisławowi I

ńskiemu Głos wolny

wolność ubezpieczający oraz traktat Stanisława Konar-

skiego O skutecznym rad sposobie albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów. WYBÓR PONIATOWSKIEGO NA KRÓLA POLSKI. PIERWSZY ROZBIÓR

liberum veto. W 1764 r. Familia, przy wsparciu ze strony

Katarzyny ll, osadziła na polskim tronie swojego kandy-

data — Stanisława Poniatowskiego, który przyjął imiona Stanisław August. W pierwszych latach jego panowania udało się przeprowadzić w Rzeczypospolitej kilka reform,

obejmujących m.in. zniesienie stosowania liberum veto

w sprawach skarbowych, zwiększenie dochodów skarbu

państwa czy utworzenie komisji dobrego porządku dba-

jących o infrastrukturę miast. Reformy wywołały opór części szlachty przyw anej do dawnych zasad ustrojowych wzbudzil zaniepokojenie sąsiednich mocarstw. Jako pretekst do ingerencji w sprawy wewnętrzne Rze-

zniesienia ograniczeń praw politycznych wierczej.

W 1768 r. sejm uchwalił równouprawnienie szlac

j oraz tzw. prawa kardynalne (uznawane szość szlachty za podstawę złotej wolności), zapewniające nienaruszalność fundamentów ustrojowych Rzeczypospolitej (m.in. wolnej ekcji, liberum veto i prawa do rokoszu). Ich gwarantką z stała Katarzyna 1. KONFEDERA

RZECZYPOSPOLITEJ

W2. połowie XVIII w. powstało stronnictwo polityczne Czartoryskich i Poniatowskich zwane Farnilią — ze względu na więzy pokrewieńst ce przywódców. Postulo-

wało ono reformy wzmacniające państwo, m.in. zniesienie

Przyznanie praw politycznych innowiercom, ingeren-

w sprawy ustroju Rzeczypospolitej oraz prze-

konanie, że król jest bezwolnym narzędziem w rękach carycy, doprowadziły w 1768 r. do zawiązania konfederacji w Barze. Konfederaci barscy deklarowali, występują w obronie religii katolickiej suwerenności

1791 - uchwalenie Konstytucji 3 maja v

Ś v 1697 - elekcja Augusta II Mocnego POLITYKA IWOJNA

1732 - traktat trzech czarnych orłó

Y 1700-1721 - wojna północna

EDUKACJA

1. poł. XVIII w. - początek

IKULTURA

—

oświecenia w Rzeczypospolitej v

]

ćfL

nii

k

zode

xVII

1690 r.

278

ee

v 1733 - elekcja Augusta III

1768-1772 - konfederacja barska v

1764 - elekcja

Stanisława Augusta v

1747 - utworzenie Biblioteki Załuskich v

C er

N

:

5 - założenie Szkoły Rycerskiej; ątek wydawania „Monitora” v

XxVIII

1700 .

mor.

1720r.

1730r.

1760r.

BARSKA

v 1792 - konfederacja targowicka i wojna z Rosją

marzec 1794 - wybuch insurekcji

kościuszkowskiej v

1788-1792 - obrady Sejmu Wielkiego v

. 1793 - drugi rozbiór Rzeczypospolitej

Y 1772 - pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej

Y 1795 - trzeci rozbiór Rzeczypospolitej;

abdykacja Stanisława Augusta

* 1770-1777 - wydawanie „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” Y 1773 - powstanie Komi:

Edukacji Narodowej

XIX

POWTÓRZENIE DZIAŁU VI Rzeczypospolitej. Domagali się ustąpienia wojsk rosyj-

skich z kraju i detronizacji Stanisława Augusta. Przez czte-

ry lata w kraju trwała wojna podjazdowa toczona przez oddziały konfederatów z siłami carskimi i królewskimi. Zakończyła się ona klęską konfederatów. W 1772 r. Rosja, Prusy i Austria, wykorzystując zamęt panujący w Rzeczypospolitej, doprowadziły do jej pierwszego rozbioru. Państwo polsko-litewskie utraciło tereny ważne ze względów gospodarczych, m.in. ujście Wisły (istotne z powodu handlu zbożem).

OŚWIECENIE W RZECZYPOSPOLITEJ

Król i zwolennicy reform ustrojowych byli przekonani,

że powodzenie przebudowy państwa zależy od zmiany

chty. Osiągnięciu tego celu miała służ m.in. reforma edukacji. Pierwszą placówkę nauczającą w duchu oświecenia — Collegium Nobilium - założył w 1740 r. Stanisław Konarski. W 1765 r. z inicjatywy króla powstała w Warszawie Szkoła Rycerska. Zadanic gruntownej reformy systemu oświaty powierzono utwomentalności

rzonej w 1773 r. Komisji

Edukacji Narodowej. Poza

przeorganizowaniem szkolnictwa opracowała ona nowe

podręczniki oraz programy nauczania. Celem KEN było

wykształcenie młodego pokolenia, które rozumiałoby potrzebę reform państwa. W tym samym

rozwijała się też prasa. Od

1765 r. ukazywał się „Monitor”, główne narzę

pagowania idei oświecenia w Rzeczypospol

twórców kultury wspierało plany przebudowy państwa, krytykowało wady jego ustroju i przywary szlachty. Istotny wpływ na życie kulturalne kraju wywierał

mecenat króła finansującego rozwój sztuk pięknych oraz

chętnie otaczającego się poctami i pisarzami. Władca spo-

nimi podczas słynnych obiadów czwartkowych. ach panowania Stanisława Augusta rozwinęła się wa. Budowano w niej nowe kościoły i pałace, powstało założenie pałacowo-parkowe w Łazienkach — letnia rezydencja monarchy, a Wojciech Bogusławski powołał do życia Teatr Narodowy. Za przykładem króla szło wiele rodów magnackich, które chętnie pełniły funkcję mecenasów sztuki. Najsłynniejszym ośrodkiem kulturalnym stał się dwór Czartoryskich w Puławach. 'W życiu społecznym popularność zdobył nowy wzór

postawy obywatelskiej — oświecony sarmatyzm, który miał charakteryzować nowoczesnych patriotów czer-

piących z tradycji sarmackiej i kultury cudzoziemskiej wyłącznie to, co najlepsze.

s

otniejszych reform w państwie należało ustaa sejmie rozbiorowym Rady Nieustającej, jszego organu władzy wykonawczej. Składała i przedstawicieli posłów i senatorów. Dzie-

Po drugim rozbiorze część przywódców stronnictwa reform znalazła się na emigracji. We współpracy z konspi-

liła się na pięć departamentów (ministerstw). Dalej idące

ratorami w kraju rozpoczęli oni przygotowania do zrywu zbrojnego w obronie ziem odebranych przez zaborców. Na jego przywódcę wyznaczono Tadeusza Kościuszkę.

i imperium osmańskim zmniejszyło możliwość kon-

wiczan redukcja liczebności wojska polskiego. Kościuszko przybył do kraju i 23 marca 1794 r. objął funkcję Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej. Na Rynku w Krakowie złożył przysięgę, w której zobowiązywał się prowadzić walkę w celu odzyskania suweren-

reformy były niemożliwe do przeprowadzenia ze względu na brak zgody ze strony Katarzyny II, która była gwarantką opartego na prawach kardynalnych ustroju Rzeczypospolitej. Jednak zaangażowanie Rosji w wojny ze Szwecją trolowa

W 1788 r., pod wpływem id

do reform polityków, rozpoczął obrady sejm nazwany

ze względu na czas jego trwania Wielkim lub Czterolet-

nim (do 1792 r.). Sejm czy, że nie obowiązywało obrad przewagę zyskała nictwem patriotycznym

został skonfederowany, co znana nim liberum veto. W trakcie grupa posłów nazywana stron— niechętna Rosji, przeniknięta

Wybuch insurekcji przyspieszyła rozpoczęta przez targo-

ności Rzeczypospolicej i jej dawnych granic. Działania powstańcze objęły również Warszawę i Wilno. W dniu

4 kwietnia Polacy pokonali wojska rosyjskie w bitwie pod Racławicami. O zwycięstwie zadecydował atak chłopskich kosynierów. Aby zachęcić chłopów do udzi łu w walkach, Kościuszko ogłosił uniwersał połaniecki, w którym przyznano im prawo do opuszczania wsi po

ideami oświecenia. Stronnictwo zamierzało zawrzeć sojusz.

go o!

z królem sejm l)m,k: wqml( iałaniu jego przedstawi większył prawa uchwalił powiększenie armii do 100 tys. polityczne mieszczan z miast królewskich. Rozpoczęto też prace nad gruntowną przebudową

i Wielkopolski. Przeciw powstańcom wystąpiło jednak także państwo pruskie, co znie osłabiło ich

formy ustrojowe.

systemu politycznego w kraju. W dniu

posłowie uchwalili

3 maja 1791 r.

konstytucję, pierwszą w Europie,

a drugą na świecie. Na jej mocy zniesione zostały prawa

kardynalne, a szlachtę nieposiadającą ziemi pozb prawa do udzia w której król stoi na czele włamonarchią konstytucyj dzy wykonawczej, ale jego ministrowie są odpowiedzialni

za swe decyzje przed sejmem.

usuwalność z uprawia

wymiar pańszczyzny. Zryw przei

radykalnej walki z przeciwnikami politycznymi i ukarania osób oskarżanych o zdradę. Propagowanie haseł rewolucji francuskiej doprowadziło do zamieszek w Warszawie i w Wilnie, w których wyniku stracono kilku targowiczan. W p: ierniku Kościuszko poniósł klęskę pod Maciejowicami i dostał się do niewoli rosyjskiej. Wilno, Kraków i Warszawa zostały zdobyte przez zaborców. W listopadzie wojska carskie dokonały rzezi m

INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWS

WIELKI (1788-1792)

się na tereny Litwy

wo. W czerwcu 1794 r. oddzi

ały dowodz

kę przegrały bitwę pod $ zczekocinami.

a władz powstańczych starali się wywierać polscy jakobini, którzy domagali się

mieszkańców warszawskiej Pragi.

W 1795 r. mocarstwa zaborcze dokonały trzeciego rozbioru ziem Rzeczypospolitej. Król Stanisław August abdykował. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała isenieć.

WARTO

PRZECZYTAĆ

* T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski 1772-1793-1795, Warszawa 1990,

* B. Jagiełło, Pod rządami Sasów, Warszawa 1986, * J. Michalski, Stanisław August Poniatowski, Warszawa 2009,

* K. Mrozowska, By Polaków zrobić obywatelami, Kraków 1993. * E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej.

i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 19G6.

Geneza

* B. Szyndler, Potstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 200I.

* A. Zahorski, Spór o Stanisława Augusta, Warszawa 1988,

Wieszanie zdrajców w Warszawie 28 czerwca

1794 r., rysunek Jana

Piotra Norblina. Wpływ jakobinów doprowadził do przeprowadzenia

wWilnie i Warszawie

KONFEDERACJA TARGOWICKA

W 1792 r. przeciwnicy reform i Konstytucji 3 maja zawiązali konfederację targowicką i zwrócili się o pomoc do

Rosji. W odpowiedzi na ich prosbę Katarzyna II wysłała

egzekucji na niektórych

targowiczanach.

Wstolicy lud podburzony przez zwolenników rewolucji

dokonał samosądu na osadzonych w areszcie

swoje wojska do Rzeczypospolitej. Mimo kilku zwycięstw

osobach podejrzanych

przeciwnika. Król zadecydował o przerwaniu działań

także symboliczne egzekucje

objęli targowiczanie, którzy obalili Konstytucję 3 maja. W 1793 r. Rosja i Prusy przeprowadziły drugi roz-

osób, których nie udało się złapać. Kościuszko potępił

słabsza liczebnie armia polska nie była w stanie odeprzeć

wojennych i przystąpił do targowicy. Władzę w kraju biór ziem Rzeczypospolitej.

o zdradę. Przeprowadzano

(wieszanie portretów)

samosądy i nakazał karanie

ich organizatorów.

281

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA

ŹRÓDŁA - KONTEKSTY - POLECENIA Jagnię i wilcy

AE

- Powiedz, czy tę bajkę można uznać za rodzaj komentarza do sytuacji, w której znalazła się Rzeczpospolita Obojga Narodów.

granicę bardziej wyraźną

i mniej sporną.

ego pańswa oraz wolności narodu [

A. Wymień argumenty, których użyła Katarzyna II, aby uzasadnić konieczność rozbioru ziem Rzeczypospolitej. B. Powiedz, co zdaniem carycy skłoniło mocarstwa ościenne do działania. C. Powiedz, kto miał odnieść korzyści z dokonanego rozbioru Polski.

: Ętr'&nil muthu Elqmeńfdrz): dią śkM )›a;'ańblnyf.:h h ndfndowych (1785), wydanego przez Towarzystwo D. Przyjrzyj się tej ilustracji i powiedz, czego uczniowie

mieli się uczyć w szkole. Jaki był wpływ idei oświecenia na zaproponowany dobór przedmiotów?

Wyjaśnij, jakie wnioski powinien wyciągnąć z tekstu czytelnik przejęty losem ojczyzny.

Dekret kró!@ Prus z 1793 r. o objęciu zdobytych ziem prawem pkuśkl m (fragmenty) My, Fryderyk Wilhelm z łaski bożej, król Prus, [...] chcemy [...., żeby zdobyte przez nas kraje były traktowane we-

dle wprowadzonych w Naszym królestwie Prus [...] praw i rządów. [...]

Następnie chcemy, [. .]

żeby wszystkie sprawy załatwiano w języku niemieckim, ten zaś, kto ni jest władny tego języka, ma posługiw: się u zem zarówno żeby złożyć coś w sąd e, jak i — by rozumieć rozkazy i zarzą-

dzenia.

- Powiedz, w jakim celu król wydał takie zarządzenie. Dlaczego zała twianie spraw urzędowych wjęzyku niemieckim było dla niego takie ważne?

ZYWIĄ

Y

Sztandar nadany oddziałowi kosynierów

krakowskich przez Tadeusza Kościuszkę w 16 sierpniu 1194 [; H. Opisz sytuację w Rzeczypospolitej w chwili nadania sztandaru. !. Wyjaśnij znaczenie hasła zamieszczonego na sztandarze.

J. Przypomnij, dlaczego i w jaki sposób Kościuszko zabiegał o udział chłopów w postaniu.

"

Jest rzeczą niewątpliwą, ż pod swoją władzę i przyłą do swoich posiadłoś nowią zaledwie skromne wynagrodzenie za to wszystko, co powyżej zostało udowodnione. [...] to ustępstwo gwarantuje obu państwom wzajemną korzyść ze względu na

283

"

jednomyślnego przystąpienia do dzieła odbudowy w Polsce porządku i spokoju, podtrzymywania konstytucji [ustroju]

Jednocześnie Jej Cesarska Mość Carowa Wszechrosi,

m

Rosyjski dwór cesarski, będąc zmuszony ze względu na inerey własngo imperium położyć wreszcie wlasnymi zachodzące w Polsce nieporządki, przeszkodzić upadkowi. państwa, jak również zabezpieczyć sobie sprawiedliwe zaspokojenie swych legalnych praw, wszedł w całkowite porozumi z cesarskim i królewskim dworem oraz z Jego Wysokością królem pruskim, aby na drodze uzgodnionych wysiłków i posunięć osiągnąć te cele, tak nicodzowne ze względu na

Zawidy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. Dwóch wilków w lesie nadybali jagnig: Już. go micli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?” „Smacznyś, słaby i w lesie!” — Zjedli niezabawem.

Bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w Wilnie, przebudowywana w latach 1777-1801

1 . Wymień

przyczyny słabości Rzeczypospolitej w czasach saskich.

2 . Podaj przykłady ożywienia gospodarczego w Rzeczypospolitej za panowania Wettinów.

3. Przypomnij sobie przyczyny zawiązania konfederacji barskiej i jej skutki.

4, . Omów działania, jakie podjęto w 2. połowie XVIII w. w celu poprawy sytuacji w Rzeczypospolitej. Dlaczego nie przeprowadzono głębszych reform?

5. Powiedz, jaki wpływ na społeczeństwo i próby przebudowy Rzeczypospolitej Obojga Narodów

miała reforma edukacji z 2. połowy XVIII w.

6. Wyjaśnij, w jaki sposób idee oświeceniowe wpłynęły na postanowienia zawarte w Konstytucji 3 maja. 7. Oceń panowanie Stanisława Augusta. Wymień jego największe sukcesy i niepowodzenia.

VII. OD EPOKI NAPOLEOŃSKIEJ DO WOJNY KRYMSKIEJ m Wielkie Cesarstwo l

m

Cesarzi

ą

Polacy

Ą

„Ę

ongres wiedeński - stary nowy ład Rewolucja przemysłowa z ź WI?Sna Ludów

Wojna

krymska

Nupołefm Ina tronie cesarskim, obraz Jeana-Auguste'a-

-Dominique'a Ingres'a (czytaj: żana augusta dominika

ęgra). Artysta przedstawił władcę w stroju koronacyjnym nawiązującym do symboliki państwa frankijskiego: purpurowym płaszczu z gronostajami i tunice haftowanej, W złote pszczoły. Berło, które Napoleon trzyma w prawej dłoni, jest zwieńczone statuetką Karola Wielkiego.

?

Wskaż na obrazie symbole władzy oraz elementy

nawiązujące do tradycji antycznej i średniowiecznej. M Powiedz, co symbolizuje wieniec laurowy na głowie władcy.

35. Kształtowanie się systemu napoleońskiego w Europie

Kształtowanie się systemu

napoleońskiego w Europie =m =m m

m =

NAPOLEON BONAPARTE (1769-1821)

Zwycięstwa Napoleona Bonapartego Zamach 18 brumaire'a Konsulat

Napoleon cesarzem Francuzów Napoleoński system władzy

1799 NAPOLEON PIERWSZYM KONSULEM

1796 POCZĄTEK KAMPANII WŁOSKIEJ NAPOLEONA

NOWOŻYTNOŚĆ

1805 1804 BITWA POD AUSTERLITZ; KODEKS NAPOLEOKA; KORONACJA NAPOLEONA | — BITWA POD TRAFALGAREM NA CESARZA FRANCUZÓW

Zachwiana równowaga sił

Wostatnich latach XVIII w. chwian: ała w Europic równowaga sił, czyli sytuacja, w której żadne z mocarstw

nie miało wyraźnej przewagi na kontynencie. Przykładem tego był upadek Rzeczypospolitej i w konsekwencji ogromny rozrost terytorialny Austrii, Prus i Ro Na zachodzie trwała wojn; państw przeciwnych rewolucji. żniejs

wkroczyła do Holandii, w której ustanowiła republikę. Sytuację państwa poprawiło też. wycofanie się z wojny

Prus, które w 1795 r. zawarły z Francją pokój.

Początki kariery Bonapartego

W 1796 r. zarówno Francja, jak i koalicja przeciwników

. Walki wybuch-

wały wśród nich Austria, Prusy i Wielka Brytania.

jące koło Nicei —

Francja pod rządami dyrektoriatu Obalenie dyktatury jakobinów (patrz: temat 29) i rządy dyrektoriatu nie poprawiły trudnej sytuacji we Fran-

cji. W kraju nadal panowało silne napięcie.

Ożywiły się

nadzieje na przywrócenie monarchii. Zabiegali o to na dworach curopejskich francuscy arystokraci przebywający na emigracj Z kolei na prowincji pod h obrony monarchii i reli „ władzami republiki walczyły oddziały partyzantów. chęconych poborem do wieństwa katolickiego. rezygnowali również Lepiej powodziło

Sprzyj; la im część chłopów zniewojska prześladowaniami duchoZ ambicji powrotu do władzy nic zwolennicy jakobinów. się Francuzom na polach bitew.

Po zdobyciu i przyłączeniu w 1794 r. Niderlandów (Bel-

gii), należących wcześniej do Austrii, armia francuska

1806 UTWORZENIE ZWIĄZKU RENSKIEGO

jął terytoria

ów. Wywołało to entuzjazm wśród Włochów liczących na utworzenie zjednoczonego państwa włoskiego. Dotąd na Półwyspie

Apenińskim istniało wiele odrębnych państewek rządzonych przez Habsburgów, Burbonów lub lokalne dynas włoskie. Na zajętych terenach Bonaparte powołał republ

uznające protektorat Francji. W 1797 r. pokonana Austria

ła upokarzający traktat pokojowy w Campo Fortaj: kampo formio), na mocy którego cesarz tracił Lombardię w północnych Włoszech, Belgię

oraz posiadłości na zachód od Renu. Egipski miraż

Bonaparte prowadził rokowania i ustanawiał władze nowych państw bez czekania na instrukcje dyrektoriatu.

Zwycięstwa zapewniły mu jednak ogromną popularność

286

Urodził się na Korsyce, należącej do Francji. Pochodził z niezbyt zamożnej ro_dzinyszlacheckiej. Dzięki stypendium królewskiemu kształcił się wszkołach oficerskich we Francji. W chwili rozpoczęcia rewolu cji był młodym oficerem artylerii. Sukcesy wojenne przyniosły mu błyskawiczny awans do stopnia generała. Ęonaparteokazal się niezwykle zdolnym dowódc ą. Potrafiłdoskonale wPwaąc na emocjei nastroje podkomendnych idzięki temu tworzyć poczucie więzi między nimi oddziałem. Imponował też osobistą odwagą . W 1796 r. podczas›bitwy podArcole, aby pociągnąć za sobą żołnierzy, ze sztandarem w ręku rzucił się na most ostrzeliwany przez Austriaków. Od Pierwszej kampanii włoskiej Bonaparte zasłynąłjako dowódca odznaczającysię nigzwyklą skutecznością działania - dzięki sprawn ej organizacji marszu i zdolposci motywowania żołnierzy jego oddziały mas zerowały szybciej od przeciwników. Podziw budziły także jego umiejętności atychmiastowej reakcji Bonaparte na moście pod Arcole, na poly bitwy i podejmowania ryzyka. Dowodząc mni ejszą liczebnie armią, obraz Antoine'a Jeana Grosa. pptrahl dzielić sxe siły tak, byw wybranym miejscu i czas ie uzyskać nad wroi i Blem przewagę. W przeciwieńst do wi wieleu starszych generałów nit i się do ostrożnych manewrów. Jedna z przypisywanych mu zasad brzmiała: „Nawiązać v›xlralkgę, a pgł':mr;l;oz%r::clcz ;ąf Uwazal,vze- szt_ul-(a Wojenpą qie polega na minimalizowa niu ryzyka porażki. Dążył do zniszczenia sił nieprzyja ciela w walnej bitwie i uniemożliwienia mu prowadzenia woj ny.

wśród francuskiej opinii publicznej i przysporzyły

Francji znacznych korzy ści politycznych i finansowych, dlatego władze w Paryżu tolerowały poczynania generała.

u wojny z Austrią stanął on armii, której zadaniem było opanowanie Egiptu, należącego wów. s do Tur i

tego kraju wzmocniłoby pozycję F ncji w basenie Mo dziemnego i zmniejszyło znaczenie

ii po wojny. Egipr mógł st:

ącej

nią nadal w stanie

azą wypadową do ataku

Napoleon Bonaparte na Przełęczy św. Bernarda,

obraz Jacques'a-Louisa Davida. Artysta przedstawił epizod z kampanii 1800 r. przeciw Austrii, kiedy to Bonaparte na czele swej armii przekroczył Alpy,

wychodząc niespodziewanie na tyły przeciwnika.

Zakończony sukcesem przemarsz przez góry ugruntował sławę Napoleona jako dowódcy. Na skale, przedstawionej w lewym dolnym rogu obrazu, wyryte są nazwisko Bonapartego oraz imiona

Hannibala i Karola Wielkiego, którzy wcześniej

pokonali Alpy na czele swych wojsk.

3 wyjaśnij cele propagandowe tego dzieła i wskaż środki służące ich osiągnięciu.

287

ViI. OD EPOKI NAPOLEOŃSKIEJ DO WOJNY KRYMSKIEJ

WARTO

WIEDZIEĆ

Odkrywanie starożytnego Egiptu

W wyprawie egipskiej wzięli udział także francuscy naukowcy zaproszeni do udz łu w niej przez Boi

partego. Mieli oni prowadzić