Die armenische Athanasius-Überlieferung: Das auf Armenisch unter dem Namen des Athanasius von Alexandrien tradierte Schrifttum 9783110362046, 9783110354492

Table of contents :
Einleitung
1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung
Liste der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien
Kritische Edition des armenischen Athanasius-Korpus
Armenische Korpora
Armenische Übersetzungen als Quellen
Die Transformation des Athanasius in der armenischen Theologie
2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung
A Authentische Athanasiana
2.1 Epistulae IV ad Serapionem (CPG 2094)
Ad Serapionem IV,8–23 (CPG 2096)
2.2 Epistula ad Epictetum (CPG 2095)
2.3 Epistula ad Marcellinum (CPG 2097)
2.4 Epistula ad Adelphium (CPG 2098)
2.5 Vita Antonii (CPG 2101)
2.6 Epistulae festales (CPG 2102)
2.7 Epistula ad Amun (CPG 2106)
2.8 Epistula ad Rufinianum (CPG 2107)
B Pseud-Athanasiana
2.9 Homilia in illud: Nunc anima mea turbata est (CPG 2161)
2.10 Oratio in ascensionem domini (CPG 2171)
2.11 De incarnatione contra Apollinarium libri II (CPG 2231)
2.12 Homilia de passione et cruce domini (CPG 2247)
2.13 Disputatio contra Arium (CPG 2250)
2.14 Sermo contra omnes haereses (CPG 2251)
2.15 Historia de Melchisedech (CPG 2252)
2.16 Ad imperatorem Iouianum (CPG 2253)
2.17 Quaestiones ad Antiochum ducem (CPG 2257)
2.18 Narratio de cruce seu imagine Berytensi (CPG 2262)
2.19 De s. trinitate dialogi V (CPG 2284)
2.20 Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)
2.21 Didascalia 318 patrum Nicaenorum (CPG 2298)
2.22 Dialogus Athanasii et Zacchaei (CPG 2301)
2.23 Sermo maior de fide / Epistula ad Antiochenos (CPG 2803)
2.24 Expositio fidei (CPG 2804)
2.25 Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805)
2.26 De incarnatione et contra Arianos (CPG 2806)
2.27 Ad Iouianum (CPG 3665)
2.28 Quod unus sit Christus (CPG 3737)
C. Athanasiana armeniaca
Einführung
2.29 Sermo de virginitate (CPG 2145)
2.30 Contra eos qui dicunt homines dei iussu facere bonum et malum (CPG 2201)
2.31 Ad Arium (CPG 2202)
2.32 De trinitate (CPG 2203)
2.33 De nativitate Christi (CPG 2204)
2.34 In s. deiparam (CPG 2205)
2.35 In s. deiparam semper virginem (CPG 2206)
2.36 Encomium in s. crucem (CPG 2207)
2.37 Epistula in Iustinum Africanum (CPG 2208)
2.38 Visio Athanasii (CPG 2209)
2.39 Encomium in s. Stephanum (CPG 2210)
2.40 Commentarii in Epistulas catholicas (CPG 2211[4])
2.41 Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi (CPG 2212)
2.42 Vita Cyri et Johannis (CPG (7673))
2.43 De divina doctrina mystagogiae catechumenorum
2.44 Vita anachoretae/eremitae Pauli
2.45 Confiteor Athanasii et Ephraemi
2.46 Chronologia Athanasii cum genealogia secundum evangelium Matthei usque ad natum Sethi
2.47 Symboli alia/varia sub nominem Athanasii
a. Inc. Խոստովանիմ զՔրիստոս Յիսուս որդի աստուծոյ
b. Inc.
Եւ արդ խոստովանիմ եւ հաւատամ զհայր անսկիզբն
c. Das Credo des Ps.-Athanasius
2.48 Supplicatio/preces ad s. virginem Maria
2.49 In vivificam resurrectionem Christi
2.50 De magna feria quinta
3 Charakteristika der armenischen Übersetzungen
Sprache und „Ursprache“
Datierung
Gründe für die Übertragung ins Armenische
Theologie
Schlussfolgerung
Quellenverzeichnis
Maschtoz-Matenadaran Jerewan
Mechitharistenbibliothek zu Venedig
Mechitharistenbibliothek zu Wien
Bibliothek des Armenischen Patriarchats zu Jerusalem
Literaturverzeichnis
Tabellenverzeichnis
Register
Supplementum: Kritische Texte
In illud: Qui dixerit verbum in filium (Mt 12,32) – Ad Serapionem IV,8– 14:23
Epistula ad Iustinum Africanum (CPG 2208)
Ad imperatorem Iouianum (CPG 2253)
Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)
Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805)
Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)
Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805)

Citation preview

Anahit Avagyan Die armenische Athanasius-Überlieferung

Patristische Texte und Studien

Im Auftrag der Patristischen Kommission der Akademien der Wissenschaften in der Bundesrepublik Deutschland

Herausgegeben von Hanns Christof Brennecke und Ekkehard Mühlenberg

Band 69

Anahit Avagyan

Die armenische AthanasiusÜberlieferung Das auf Armenisch unter dem Namen des Athanasius von Alexandrien tradierte Schrifttum

DE GRUYTER

Das vorliegende Buch wurde 2010 als Dissertation an der Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg angenommen.

ISBN 978-3-11-035449-2 e-ISBN 978-3-11-036204-6 ISSN 0553-4003 Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2014 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Druck: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen ♾ Gedruckt auf säurefreiem Papier Printed in Germany www.degruyter.com

Vorwort Athanasius von Alexandrien ist einer der bedeutendsten Theologen der Armenischen Kirche, weshalb seine Theologie, seine Schriften, sein Umfeld, seine Wirkung und Bedeutung (und diese war nicht gering), sein „Viertes Jahrhundert“ und generell die in der Armenischen Kirche gebildete „athanasianische Tradition“ immer beliebte Arbeitsthemen für die Studierenden der Theologischen Einrichtungen Armeniens sind. In ihren Haus-, Diplom- und Magisterarbeiten (master thesis) liegen kleinere und größere patristische Forschungen über diesen Kirchenvater vor. So wurde das Thema meiner Magisterarbeit „Athanasius von Alexandrien in der armenischen Bibliographie“ formuliert. Aus dieser Arbeit, die auf die in der armenischen Literatur und in den theologisch-dogmatischen Katenen (Armat hawatoy, Girk‛ t‛łt‛oc‛, Knik‛ hawatoy, Oskep‛orik, Anania Sanahnec‛i) aufbewahrten Abschnitte und Zitate aus einzelnen Schriften des Athanasius von Alexandrien und die unter seinem Namen überlieferten Schriften einen Blick geworfen hatte, war die Idee entstanden, Athanasius von Alexandrien in der armenischen Überlieferung zu bearbeiten. Ein Promotionsstudium im Ausland abzuschließen, war eine Bedingung der neu gegründeten (1995) Theologischen Fakultät der Staatlichen Universität Jerewan, die noch über keinen Promotionsausschuss verfügt. Die Erlanger Athanasius-Forschungsstelle bot die besten Voraussetzungen für die Durchführung eines Dissertationsvorhabens zum Thema Athanasius, und ich hoffe, mit der vorliegenden Arbeit zu diesem Forschungsprojekt meinerseits etwas beigesteuert zu haben. Mein besonderer Dank gilt dem Lehrstuhl für Ältere Kirchengeschichte der Philosophischen Fakultät und des Fachbereichs Theologie, insbesondere dem Lehrstuhlinhaber und meinem Doktorvater Herrn Prof. Dr. H. C. Brennecke, seiner Assistentin Dr. Annette von Stockhausen und seinem Assistenten Christian Müller, Prof. Dr. H. Gazer, dem Lehrstuhlinhaber für Geschichte und Theologie des Christlichen Ostens, und PD Dr. phil. habil. Armenuhi Drost-Abgarjan, der Mitarbeiterin des Seminars für Christlichen Orient und Byzanz der Martin-LutherUniversität Halle-Wittenberg, die zum Entstehen dieser Arbeit durch ihre Hinweise und Ratschläge beigetragen haben. Von ganzem Herzen danke ich auch dem Maschtoz-Matenadaran-Institut der alten Handschriften von Jerewan und der Mechitharistenkongregation zu Wien für die Erlaubnis ihre Handschriftenbestände benutzen zu dürfen und für die Arbeit, die diese Bibliotheken leisten, um die armenischen Kodizes zu schützen und aufzubewahren. Ferner gilt mein Dank dem Deutschen Akademischen Austauschdienst (DAAD) für die Gewährung eines Vollpromotionsstipendiums, das ein Promoti-

VI

Vorwort

onsstudium in Deutschland ermöglichte, sowie dem Akademischen Auslandsamt der Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg für die engagierte Betreuung der ausländischen DoktorandInnen an der Universität. Einen letzten Dank schulde ich dem ersten Dekan und Gründer der Theologischen Fakultät an der Staatlichen Universität Jerewan, Erzbischof Shahe Ajemian, der eine Dissertation in Deutschland und anschließende Lehre an der Theologischen Fakultät der Staatlichen Universität Jerewan initiiert und befürwortet hat. In allen Höhen und Tiefen, die die Arbeit mit sich gebracht hatte, stand meine Familie mir beiseite, der ich zu Dank verpflichtet bin. Diesen Dankworten möchte ich noch zwei weitere hinzufügen, nämlich an Frau Michaela Durst, die das Manuskript so sorgfältig gelesen und die notwendigen sprachlichen und stilistischen Verbesserungen durchgeführt hat und in besonderer Weise auch der Patristischen Kommission der Union der Akademien der Wissenschaften in Deutschland für die Aufnahme dieser Arbeit in die Reihe „Patristische Texte und Studien“. Jerewan, April 2014

Anahit Avagyan

Inhalt Einleitung

1



Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung 6 Liste der armenischen Übersetzungen des Athanasius von 6 Alexandrien Kritische Edition des armenischen Athanasius-Korpus 15 18 Armenische Korpora 24 Armenische Übersetzungen als Quellen Die Transformation des Athanasius in der armenischen 25 Theologie

 A .

27 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung Authentische Athanasiana 27 27 Epistulae IV ad Serapionem (CPG 2094) Ad Serapionem IV,8 – 23 (CPG 2096) 30 Epistula ad Epictetum (CPG 2095) 33 37 Epistula ad Marcellinum (CPG 2097) Epistula ad Adelphium (CPG 2098) 39 41 Vita Antonii (CPG 2101) Epistulae festales (CPG 2102) 55 57 Epistula ad Amun (CPG 2106) Epistula ad Rufinianum (CPG 2107) 58 Pseud-Athanasiana 59 59 Homilia in illud: Nunc anima mea turbata est (CPG 2161) Oratio in ascensionem domini (CPG 2171) 61 62 De incarnatione contra Apollinarium libri II (CPG 2231) Homilia de passione et cruce domini (CPG 2247) 63 64 Disputatio contra Arium (CPG 2250) Sermo contra omnes haereses (CPG 2251) 65 66 Historia de Melchisedech (CPG 2252) Ad imperatorem Iouianum (CPG 2253) 67 Quaestiones ad Antiochum ducem (CPG 2257) 70 Narratio de cruce seu imagine Berytensi (CPG 2262) 75 78 De s. trinitate dialogi V (CPG 2284) 79 Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295) Didascalia 318 patrum Nicaenorum (CPG 2298) 84 Dialogus Athanasii et Zacchaei (CPG 2301) 85 85 Sermo maior de fide / Epistula ad Antiochenos (CPG 2803)

. . . . . . . B . . . . . . . . . . . . . . .

VIII

. . . . . C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. b. c. . . . 

Inhalt

Expositio fidei (CPG 2804) 86 Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805) 86 97 De incarnatione et contra Arianos (CPG 2806) 98 Ad Iouianum (CPG 3665) Quod unus sit Christus (CPG 3737) 99 100 Athanasiana armeniaca Einführung 100 101 Sermo de virginitate (CPG 2145) Contra eos qui dicunt homines dei iussu facere bonum et malum (CPG 2201) 105 107 Ad Arium (CPG 2202) De trinitate (CPG 2203) 111 De nativitate Christi (CPG 2204) 113 116 In s. deiparam (CPG 2205) In s. deiparam semper virginem (CPG 2206) 118 120 Encomium in s. crucem (CPG 2207) 122 Epistula in Iustinum Africanum (CPG 2208) 125 Visio Athanasii (CPG 2209) Encomium in s. Stephanum (CPG 2210) 128 Commentarii in Epistulas catholicas (CPG 2211[4]) 129 130 Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi (CPG 2212) Vita Cyri et Johannis (CPG (7673)) 133 134 De divina doctrina mystagogiae catechumenorum 137 Vita anachoretae/eremitae Pauli 137 Confiteor Athanasii et Ephraemi Chronologia Athanasii cum genealogia secundum evangelium Matthei 138 usque ad natum Sethi Symboli alia/varia sub nominem Athanasii 138 138 Inc. Խոստովանիմ զՔրիստոս Յիսուս որդի աստուծոյ 138 Inc. Եւ արդ խոստովանիմ եւ հաւատամ զհայր անսկիզբն Das Credo des Ps.-Athanasius 139 140 Supplicatio/preces ad s. virginem Maria In vivificam resurrectionem Christi 140 De magna feria quinta 141 Charakteristika der armenischen Übersetzungen 142 142 Sprache und „Ursprache“ Datierung 143 Gründe für die Übertragung ins Armenische 146 147 Theologie

Inhalt

Schlussfolgerung

154

Quellenverzeichnis 156 172 Maschtoz-Matenadaran Jerewan Mechitharistenbibliothek zu Venedig 173 174 Mechitharistenbibliothek zu Wien Bibliothek des Armenischen Patriarchats zu Jerusalem Literaturverzeichnis

176

Tabellenverzeichnis

183

Register

IX

174

184

189 Supplementum: Kritische Texte In illud: Qui dixerit verbum in filium (Mt 12,32) – Ad Serapionem IV,8 – 189 14:23 193 Epistula ad Iustinum Africanum (CPG 2208) Ad imperatorem Iouianum (CPG 2253) 196 Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295) 198 208 Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805)

Einleitung Athanasius von Alexandrien gilt als eine der bedeutendsten Gestalten der christlichen Ökumene. In der Armenischen Kirche nimmt er eine besondere Stellung ein. Über 50 Schriften sind unter dem Namen dieses alexandrinischen Patriarchen überliefert, darunter stellen neben dem Athanasianum einige andere Bekenntnisschriften, das heutige armenische Missale (die armenische Athanasius-Anaphora) und die Athanasiusviten den στύλοϛ τῆϛ ἐκκλησίαϛ der Armenischen Kirche dar. Das Thema „Die armenische Athanasius-Überlieferung“ gibt einen Umfang vor, der in dieser Vollständigkeit und Gesamtheit zum ersten Mal untersucht wird. Die Arbeit ist in drei Kapitel gegliedert. Abweichend von der gebräuchlichen Regel, dass der Stoff einer Arbeit durch die Kapitel und Unterpunkte etwa gleichermaßen aufgeteilt werden soll, wird dem zweiten Kapitel „Athanasiusschriften in der armenischen Übersetzung“ das größte Gewicht beigemessen, indem in diesem Kapitel alle Schriften der Athanasiusüberlieferung behandelt werden. Die Zählung der Schriften ist trotz der Teilung in: A. Authentische Athanasiana B. Pseud-Athanasiana C. Athanasiana armeniaca fortlaufend. Die Teilung und Reihenfolge orientiert sich grundsätzlich an der Clavis patrum Graecorum (CPG) (mit Ausnahme der Schriften, die dort nicht aufgeführt sind, und entsprechend auf die Gruppen verteilt wurden, meistens dann in C.) und dient angesichts des heterogenen Bestandes der schnellen Orientierung. Das erste Kapitel „Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung“ dient dabei der Erstellung einer möglichst vollständigen Liste der Schriften, die darauf einzeln im zweiten Kapitel erörtert werden, und das dritte Kapitel „Charakteristika der armenischen Übersetzungen“ fasst die Ergebnisse dieser einzelnen Schriftuntersuchungen zusammen. Da die Schriften von sehr unterschiedlichem Charakter sind, wurde lange nach einem gemeinsamen Schema gesucht, das möglichst für alle Schriften gilt und ihre Vielfalt koordinieren und erkennbar machen konnte. So ist die folgende Darstellungsweise entstanden:

2

Einleitung

Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Druckausgabe(n) Der Text der jeweiligen Schrift anhand des Bestandes/Vergleich der Texte Titel Text Arm.-Griech./Lat. Textvergleich Einleitung Philologische Beobachtungen Schlussfolgerung(en)/Fazit Bei den athanasiana armeniaca entfällt selbstverständlich der Arm.-Griech./Lat. Textvergleich, Philologische Beobachtungen aber bleiben erhalten, da darauf nicht verzichtet werden kann (immerhin muss man diese Schriften als Übersetzungen betrachten und nach sprachlichen Hinweisen dafür suchen). Die athanasiana armeniaca enthalten zusätzlich eine kurze Inhaltsdarstellung. Einige Schriften weichen allerdings vom Schema ab. Bei den Epistulae festales (CPG 2102) entfällt das Schema sogar ganz. Es war aus manchen Gründen (nicht vorhandene griechische kritische Ausgaben, äußerst lange Schriften, großer Handschriftenbestand usw.) zudem nicht möglich, alle Schriften in gleicher Ausführlichkeit zu behandeln. Die Darstellung jeder Schrift im zweiten Kapitel beginnt mit der Auflistung der handschriftlichen Überlieferung in tabellarischer Form, in der je Handschrift Inhalt und Datierung mitangegeben werden. In den Beständen von vier Bibliotheken (im Maschtoz-Matenadaran-Institut der Alten Handschriften von Jerewan und der Mechitharistenkongregation zu Wien und zu Venedig sowie in der Bibliothek des Armenischen Patriarchats zu Jerusalem) wurden die armenischen Texte unter dem Namen des Athanasius recherchiert. Eine patristische Studie muss auch Fragen und Probleme des pseudonymen Schrifttums berücksichtigen. In der pseudathanasianischen Forschung wurde viel in den letzten Jahren in dieser Hinsicht deutlicher. Ein authentischer Autor (Markell von Ankyra, Apollinaris von Laodicea usw.) oder eine zu vermutende Verfasserschaft (Didymus der Blinde, Cyrill von Alexandrien usw.) wurde für einige Pseudathanasiana erwogen. Die Problematik, die eigentlichen Autoren der griechischen Pseudathanasiana festzustellen und die rege Diskussion darüber liegt allerdings nicht im Interesse dieser Arbeit. Zwar ging aufgrund der größeren Zahl der pseudathanasianischen Schriften in armenischer Übersetzung die ar-

Einleitung

3

menische Athanasius-Forschung direkt zu Pseudathanasius-Forschung über, aber der/die Verfasser dieser Schriften bzw. Übersetzungsstücken spielte/n keine Rolle mehr, sondern nur der Name des Athanasius der Überlieferung und der Bestand, der in armenischer Sprache vorliegt. Die armenischen Übersetzungen der (pseud)athanasianischen Texte sind aus dem Griechischen durchgeführt worden. Dies galt und gilt als „Faustregel“. Allerdings ist bei mindestens einem Text, nämlich dem Athanasianum, die Ausgangssprache der Übersetzung Latein. Die Arbeit ist mit Quellen-, Literatur-, Tabellenverzeichnissen und Namenund Ortsregistern versehen. Im Quellenverzeichnis sind die für das armenische Athanasiuskorpus relevanten Handschriften nach ihren Aufbewahrungsorten (Jerewan, Venedig, Wien, Jerusalem), im Literaturverzeichnis die armenischsprachigen Untersuchungen und Katalogbände getrennt aufgeführt. Die Register sind nach Bibelstellen, Personen der Antike und des Mittelalters, modernen Autoren und Orten untergliedert. Im Anhang sind kritische Texte fünf kürzerer Schriften angefügt: Ad Serapionem IV,8 – 14:23, Epistula ad Iustinum Africanum, Ad imperatorem Iovianum, Athanasianum, Contra theopaschitas/Ad Liberium. Es ist nicht das Ziel dieser Arbeit eine endgültige Antwort auf die Rezeption des Athanasius von Alexandrien in der armenischen Kirche, Theologie und Literatur zu geben. Die Arbeit will vielmehr einen Anstoß zu weiteren Recherchen geben und leitet vor allem die textkritische Ausgabe des armenischen Athanasiuskorpus in die Wege. Die Erforschung der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien wird hiermit erst begonnen und einzelne Fragestellungen und Lücken der vorliegenden Arbeit, die offen gelassen wurden, werden in nächster Zeit in einzelnen Artikeln behandelt.

Formalia Armenische Texte, Titel, Incipits werden teils ohne Übersetzung angegeben. Die Zitate werden in kleinerem Schriftgrad, die etwas längeren auch eingerückt, wiedergegeben. Die lateinischen Arbeitstitel der Schriften werden stets kursiv angegeben. Im Text werden auch griechische, lateinische und armenische Wörter und Termini kursiv angegeben. Auch heute noch werden in Kodizes und manchen Bereichen der Armenologie die Ordinalzahlen durch das alphabethische Zahlensystem wiedergegeben (s. u. die Transkriptionstabelle). In dieser Arbeit werden diese Zahlen bzw. Buchstaben

4

Einleitung

durch entsprechende griechische Buchstaben ersetzt. Es kommen nur die folgenden Umschreibungen vor: Ա-Α, Բ-Β, Գ-Γ, Դ-Δ, Ե-Ε, Զ-Ζ. Für die Transkription wird in der armenologischen Forschung das System der Revue des Études Arméniennes (Système Hübschmann-Meillet-Benveniste) bevorzugt, das auch in dieser Arbeit verwendet wird. Transkription Ա ա a 

Բ բ b 

Գ գ g 

Դ դ d 

Ե ե e 

Զ զ z 

Է է ē 

Ը Թ Ժ Ի Լ Խ Ծ Կ Հ Ձ Ղ Ճ Մ Յ Ն ը թ ժ ի լ խ ծ կ հ ձ ղ ճ մ յ ն ə t‛ ž i l x c k h j ł č m y n               

Շ Ո Չ Պ Ջ Ռ Ս Վ Տ Ր Ց Ւ Փ Ք Օ Ֆ ՈՒ շ ո չ պ ջ ռ ս վ տ ր ց ւ փ ք օ ֆ ու š o č‛ p ǰ ṙ s v t r c‛ w p‛ k‛ aw f u              

Für eine einheitliche Darstellung der Handschrifteninhalte werden die folgenden Übersetzungen für die armenischen Bezeichnungen verwendet (mit Ausnahme der Wiener Katalogsbezeichnungen, da der Katalog bereits zweisprachig ist und über deutsche Bezeichnungen verfügt): Ճառընտիր Ausgewählte Homilien (ggf. Homiliar) Ճառընտիր-Տօնական Homiliar für alle Sonn- und Festtage/Sammlung der Festhomilien Հունձք Տայոց աշխարհին Hunjk‛ Tayoc‛ ašxarhin (dt. Ernte der Provinz Tayk‛) Վարք Հարանց Vitae Patrum Յայսմաւուրք Synaxarion (im Wiener Katalog: Martyrologium) Տաղարան Odarium/Hymnarium Թուղթք Ն. Շնորհալւոյ (ggf. Թուղթք Շնորհ.) Epistulae von N. Šnorhali Վարդան պատմ. Geschichte Vardans Պարապմանց Ս. Կիւրղի Scholia Cyrilli Ասանեթի Asanets Աղօթագիրք Gebetbuch Վեցօրէից Ս. Բարսղի Hexameron Basili Ժողովածու (ggf. Հաւաքումն) Sammlung Հաւաքումն Բանից նախնեաց Sprüchesammlung der Kirchenväter/Apophthegmata patrum

Einleitung

5

Հարց. Աթանասի Quaestiones Athanasii Ոսկեփորիկ Goldgrube Խմբագիր Katena Մատենացուցակ Pinax Զենոբ Պատմ. Geschichte (von Taron) des Zenob Glak Սաղմոսարան Psalmodium Աստուածաշունչ Bibel Մեկնութիւնք աստուածաշունչ գրոց Bibelkommentare Գիրք պատճառաց Liber Causarum (ggf. Buch der Ursachen) Ծաղկաքաղ Florilegium Քննութիւն կարգաց եկեղեցւոյ Analyse der Kirchenordnungen Կանոնագիրք Buch der Kanones Պատմագիրք հայոց Armenische Geschichtsbücher Տօնապատճառ Erklärung der Feste Յաճախապատում ճառք Oft vorgetragene Homilien Յաղագս գաւազան տալոյ Yałags gawazan taloy (dt. Über die Gewährung des Stabes)

Abkürzungen der Museen, Bibliotheken und Kodizes Brit. Mus. Ms. Or. Nr. Cod. Ven. Kodizes der Bibliothek der Mechitharistenkongregation zu Venedig Cod. Vind. Kodizes der Bibliothek der Mechitharistenkongregation zu Wien Etschmiadsin Ms. Nr. Kodizes der Bibliothek von Etschmiadsin Galata Kodizes der Bibliothek des Armenischen Patriarchats von Konstantinopel Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. Bibliothek der Vierzigknaben-Kirche von Aleppo Cod. Hierosol. Kodizes der Bibliothek des Armenischen Patriarchats von Jerusalem MM Maschtoz-Matenadaran-Institut der Alten Handschriften von Jerewan Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. Tbilisi, Staatl. Mus. Arm. Ms. Nr. St.-Petersburg, Orient. Ins. Arm. Ms. Nr.

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung Liste der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien Die bisherige Forschung über die armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien beschränkte sich auf Listen (Suk‛ias Somalean¹, Garegin Zarbhanalean², Joseph Muyldermans³, Hakob Anasyan⁴) und einzelne Artikel⁵. Letztere greifen (in der Regel) jeweils nur einzelne Aspekte heraus. Eine Ausnahme bilden die Artikel von Robert Casey⁶, Frederick Conybeare⁷ und Robert Thomson⁸, die umfangreichere Themen untersuchen⁹. Die Listen von Somalean, Zarbhanalean und Anasyan wurden in den Monographien dieser Autoren über die armenische (Übersetzungs)-Literatur aufgeführt. Diese Listen schließen mit Athanasiusviten ab¹⁰. Die Tabellen I, II, III bieten einen Überblick über die jeweiligen Listen und ihre Ergänzung bzw. Ausweitung¹¹:

 Suk‛ias Somalean (Hrsg.), Quadro delle opere di vari autori anticamente tradotte in armeno, Venezia 1825, 11– 13.  Garegin Zarbhanalean, Catalogue des anciennes traductions arméniennes (siècles IV-XIII) [Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց (Դար Դ-ԺԳ)], Venezia 1889, 278 – 288.  Joseph Muyldermans, Répertoires de pièces patristiques d’après le catalogue arménien de Venise, Le Muséon 47 (1934), 267.  Hakob S. Anasyan, Bibliologie arménienne: Ve-XVIIIe siècles [Հայկական մատենագիտություն Ե-ԺԸ դդ], Bd. I, Jerewan 1959, Kol. 321– 368.  Vgl. im Literaturverzeichnis. Diese Artikel werden unter den zugehörigen Schriften dargestellt.  Robert Pierce Casey, Armenian Manuscripts of St. Athanasius of Alexandria, Harvard Theological Review 24 (1931), 43 – 59.  Fred. C. Conybeare, On the Sources of the Text of S. Athanasius, The Journal of Philology 24 (1896), 284– 299.  Robert W. Thomson, The Transformation of Athanasius in Armenian Theology (A Tendentious Version of the Epistula ad Epictetum), Le Muséon 78 (1965), 47– 69.  Diese drei Artikel werden in den Unterpunkten Armenische Korpora, Armenische Übersetzungen als Quellen und Die Transformation des Athanasius in der armenischen Theologie des ersten Kapitels einzeln behandelt.  Tayec‛i schließt zwei Athanasiusviten am Anfang seiner Edition ein (Esayi Tayec‛i, S. Athanasii patriarchae Alexandriae homiliae, epistulae et controuersiae [Ս. Աթանասի Աղեքսանդրիոյ հայրապետի Ճառք, թուղթք եւ ընդդիմասացութիւնք], Venedig 1899, 1– 23 und 24– 26).  In der Tabelle werden nur die Forschungstitel der Schriften eingeführt. Die Informationen, die die jeweiligen Autoren in ihren Listen mit angeben, wenn sie über längere Titel und Incipits

7

Liste der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien

Tabelle I CPG

Somalean

Zarbhanalean Tayec‛i

       

       

. De incarnatione et contra Arianos . Quod unus sit Christus . Nunc anima mea turbata est . De incarnatione contra Apollinarium liber II . Epistula ad Liberium / Contra theopaschitas . Expositio fidei . Epistula ad Adelphium . Disputatio contra Arium

              

      –        

. Dialogus Athanasii et Zacchaei . Epistula I ad Serapionem . Epistula ad Epictetum . Vita Antonii . Narratio de cruce seu imagine Berytensi . Athanasianum . Missale . De trinitate . De nativitate Christi . Oratio in ascensionem domini . Encomium in s. crucem . In s. deiparam . In s. deiparam semper virginem . Encomium in s. Stephanum . Epistula ad Iustinum Africanum

– () – () – () – () – () – () – () – () – () – ()** – () – () – () – () – () – () – () – ()** – ()** – ()** – ()** – ()** – ()** – ()**

Դարձեալ յաղագս Հոգւոյն ընդդէմ Արիոսի.

– ()



Iterum de Spiritum contra Arium   Ad imperatorem Iovianum   Ad Arium   Quaestiones ad Antiochum ducem   Ad Iovianum   Canones Athanasii   Visio Athanasii  – Testimonia ss. patrum Athanasii et aliae de orthodoxa fide  () Vita Cyri et Johannis   Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi

– () – () – () – () – () – () – () – ()** – ()**

Ա. Բ. Գ. Դ. Զ. Է. Ը. Թ. Ժ. ԺԱ. Ե., ԺԴ. Ի. Լ. ԻԶ. ԻԴ. –

ԺԳ.* ԺԵ.* ԺԶ.* ԺԹ.* ԺԸ.* ԺԸ.* ԻԸ.* ԻԲ.*

ԻԱ. ԺԲ. ԻԳ. ԺԷ. –

ԻԷ.* –

–

ԻԹ.*

Anasyan B Β Β Β Β Γ Β Β Β Β Β Α Α Γ G Β B Β Β Β Β Β Β

Β Β Β Γ D Ζ – A Α

hinausgehen, werden entweder unter „Zur Liste von …“ oder unter der jeweiligen Schrift diskutiert. Dies erzielt eine möglichst vollständige Darstellung der bereits bekannten Angaben über diese Schriften. Die Reihenfolge der Spalten erfolgt mit Ausnahme von CPG chronologisch. Die Schriftenreihenfolge der Edition von Tayec‛i (s. Fußn. 10) wurde ebenfalls berücksichtigt.

8

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

     –  ?

Historia de Melchisedech Epistula ad Marcellinum de interpretatione psalmorum De canticis psalmorum Narratio vitae Athanasii per Timotheum discipulum eius et consedentem/assedentem

– () – ()**

ԻԵ. ԼԱ.

Α Ε

– ()** – ()

–

Z

Anasyan trug außerdem die folgenden Schriften in sein Verzeichnis ein: Tabelle II CPG      

Anasyan

   [] – –

Β Ad Serapionem III Β Ad Serapionem I und II¹² Β Contra eos qui dicunt homines die iussu facere bonum et malum Β Epistula ad Ecclesiam Antiochenam Β Encomium in s. crucem Christi dei nostri¹³ Β SS. patriarcharum Iohannis Chrysostomi, Ephraemi, Procli, Nectarii, Athanasii dictorum de s. protomartyre Christi¹⁴   ΒT De s. trinitate dialogus IV (armeniaca sub nominem Basili Caesariensis)   Epistulae festales  – Γ Das Credo des Ps.-Athanasius¹⁵  – Γ Supplicatio/Preces s. Athanasii patriarchae Alexandriae¹⁶  – Γ Confiteor Athanasii et Ephraemi  [] Ε Commentarii in Epistulas catholicas  – ΕT In der Katenae-Interpretation des Pentateuchs von Vardan Hałbat‛nec‛i¹⁷

 Hier entnahm Anasyan seine Angaben (Titel, Inc., Edition und Textvorlage) aus der Edition von Tayec‛i. Anscheinend erkannte Anasyan die Unterteilung in Ad Serapionem I und II an diesem Stückwerk noch nicht, obwohl Tayec‛i eine solche in seiner Einleitung signalisierte. Vgl. ausführlicher unter 2.1 Epistulae IV ad Serapionem.  Bezeugt durch Cod. Ven. 1554, fol. 185a – 192a (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 344).  Bezeugt durch MM 3795, fol. 15a – 25b vgl. MM 993, fol. 19b – 21a, MM 1007, fol. 16b – 25b, MM 2039, fol. 13a – 21a (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 345).  Vgl. unter 2.47 Symboli varia/alia sub nominem Athanasii.  Buch der Wunder der hochgepriesenen heiligen Gottesmutter gesammelt und übersetzt in die armenische Sprache aus verschiedenen Geschichten der italiensichen Autoren vom Archimandriten Zak‛aria Aknec‛i, dem Schüler des großen Abtes Mxit‛ar Sebastac‛i [Գիրք հրաշից

ամէնօրհնեալ սուրբ Աստուածածնին հաւաքեալ թարգմանաբար ի հայ բարբառ ի զանազան պատմութեանց իտալացի հեղինակաց ի հայր Զաքարիա վարդապետէ Ակնեցւոյ, յաշակերտէ Մխիթարայ մեծի աբբային Սեբաստացւոյ], Venedig 1772, 630 vgl. Brit. Mus. Ms.

Or. Nr. 2614, fol. 72v (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 359).  Bezeugt durch MM 1093, fol. 75b und MM 1136, fol. 38b vgl. MM 3291, fol. 473a (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 362).

Liste der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien

CPG  –  –  –    

– – – –

 –  –

9

Anasyan Kommentar zur Johannesapokalypse¹⁸ Ζ Vita et politeia s. magni Athanasii episcopi Alexandrinorum¹⁹ Ζ Narratio beati Athanasii patriarchae Alexandriae et patriarchae Cyrilli de/ex eadem urbe²⁰ Ζ Festum est ss. patriarcharum Alexandriae Athanasii et Cyrilli²¹ Ζ Vita et memoria ss. patriarcharum Athanasii et Cyrilli²² Ζ Patriarcharum Athanasii et Cyrilli²³ Ζ Gregor von Nazianz/Theologus: [Encomium] in Athanasium episcopum Alexandrinum Ζ Yovhannes Tałergu: Thesaurus ss. Patriarcharum Alexandriae Athanasii et Cyrilli ΖT alia in: a. Sokrates Maior; b. Sokrates Minor; c. Vitae Patrum

Die folgenden Schriften kommen in keiner dieser Listen vor: Tabelle III

       

CPG

Varia, inedita

       

Ad Serapionem IV, –  Epistula ad Amun Epistula ad Rufinianum Sermo de virginitate Homilia de passione et cruce domini Sermo contra omnes haereses Didascalia  patrum Nicaenorum (armeniaca sub nominem Euagrii Pontici) Sermo maior de fide/Epistula ad Antiochenos

 MM 1323, fol. 5a – 70b schreibt eine Interpretation der Johannesapokalypse Athanasius von Alexandrien zu, die aber tatsächlich das Werk des Andreas und Arethas von Kaisarea ist (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 363).  Ausgabe: Tayec‛i, 1– 23 basiert auf Cod. Ven. 812, fol. 36b – 51a, Cod. Ven. 17, fol. 51a – 57b vgl. MM 1521, fol. 22b – 26b, MM 3787, fol. 30a – 38b, MM 6196, fol. 72a – 81b und Cod. Hierosol. 1, fol. 166b (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 363).  Bezeugt durch MM 1524, fol. 118a – 120a (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 363).  Ausgaben: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1834, Bd. I, 36; PO 19, Paris 1926, 55 – 57 vgl. MM 4873, fol. 25b, MM 7433, fol. 201b, MM 7463, fol. 174b, Cod. Vind. 7, fol. 340b und Cod. Hierosol. 120, fol. 123 (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 364).  Ausgaben: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1706, 330 – 332; Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1708, 461– 463; Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1730, 327– 329 vgl. MM 1510, fol. 296a, MM 1511, fol. 294b, MM 7362, fol. 288b, Cod. Vind. 10, fol. 275a, Brit. Mus. Ms. Or. Nr. 4787, fol. 205v und Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. 151, fol. 436a (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 364).  Bezeugt durch MM 3658, fol. 124ab (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 365).

10

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

CPG

Varia, inedita

     

– – – – – –



–

Precationes das Ende eines asketischen Diskurses De divina doctrina mystagogiae catechumenorum Vita anachoretae/eremitae Pauli Ad eos, qui apud Panonium et contra Arianos Chronologia Athanasii cum genealogia secundum evangelium Matthei usque ad natum Sethi Symboli varia/alia sub nomine Athanasii Inc. Խոստովանիմ զՔրիստոս Յիսուս որդի աստուծոյ Inc. Եւ արդ խոստովանիմ եւ հաւատամ զհայր անսկիզբն Das Credo des Ps.-Athanasius

()

Anmerkungen Zur Liste von Somalean Als allererste Auflistung der armenischen athanasianischen Übersetzungen beinhaltet sie bereits einen heterogenen Bestand. Eine Quelle von Somalean stellt Cod. Ven. 818 dar.

Zur Liste von Zarbhanalean Ungeachtet ihres hohen Alters (1889) bleibt die Monographie des Mechitharistenpaters Garegin Zarbhanalean ein Standardwerk über die armenischen Übersetzungen der (alt)kirchlichen Väter. Zarbhanalean gibt armenische und griechische Titel²⁴ und etwas längere Incipits an. Allerdings ist die von Zarbhanalean aufgestellte Liste hinsichtlich der Identifikation der Schriften nicht unproblematisch. Erst mithilfe der späteren Bibliographien²⁵, aber vor allem mithilfe der Edition von Tayec‛i wurde es möglich, die oben eingeführte Liste anzufertigen. Einige Unstimmigkeiten verhinderten, dass die Schrift – (12) identifiziert werden konnte. Unter – (12) gibt Zarbhanalean die Schrift Դարձեալ յաղագս Հոգւոյն ընդդէմ Արիոսի (dt. Wiederum über den Geist gegen Arius) mit einem für seine Liste ungewöhnlich kurzem Incipit an Իսկ արդ մանաւանդ վասն զի (dt. Und nun besonders denn). Zu dieser Schrift merkt Zarbhanalean noch an: „Այս և հետևեալն՝ հատուածք են ’ի Սուրբ Երրորդութիւնն կոչուած ընդարձակ ճառին  Seine griechische Grundlage ist die Paduaner Ausgabe aus dem Jahr 1777. Bei den nur auf Armenisch erhaltenen Schriften gibt Zarbhanalean eine französische Übersetzung für die Titel an.  Anasyan, Bibliologie arménienne; CPG.

Liste der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien

11

յեօթն գիրս՝ ’ի կարգէ երկբայականաց“ (dt. Diese und die nächste [Schrift] sind

Teile der umfangreichen Homilie aus sieben Büchern aus der Reihe der Dubia)²⁶. Unter – (13) folgt die Schrift De trinitate (CPG 2203, Arm. Յամենասուրբ Երրորդութիւնն, dt. Über die allerheilige Trinität), die nur Armenisch überliefert ist. Zarbhanalean kennzeichnet Letztere mit keinem Doppelstern-Zeichen, die bei ihm für athanasiana armeniaca stehen. Es ist schwer zu beantworten, welche griechische Homilie über die Trinität, die aus sieben Büchern besteht, Zarbhanalean gemeint hat. Griechisch sind fünf, in einigen Ausgaben sogar sieben (mit den zwei Dialogen Contra Macedonianos) pseudathanasianische Dialoge über die Trinität überliefert. An dieser Stelle kann diese Frage nicht weiter erörtert werden, denn Zarbhanaleans Angaben stimmen nicht überein. Auf jeden Fall ist die nächste Schrift – (13) nur auf Armenisch überliefert und nicht als Teil einer anderen Schrift nachweisbar. Somit bleibt die Identifikation der Schrift – (12) offen. Evtl. wäre es denkbar, darunter einen der Serapionbriefe (II oder III) zu vermuten und den angegebenen Titel wie das Incipit für Druckfehler zu halten (sie sind identisch mit der (9)). Es ist offensichtlich, dass Zarbhanalean als Quelle mit wenigen Ausnahmen²⁷ nur Handschriftenmaterial diente. Außer den Titeln und Incipits, verfasst Zarbhanalean noch kleine Kommentare und kurze Fußnoten zu der ein oder anderen Schrift. Aus diesen Ergänzungen und mithilfe der Edition von Tayec‛i lässt sich schließen, welche Textquellen ihm zur Verfügung standen. Die Angaben sind aber auch nicht immer eindeutig. Beispielsweise merkt Zarbhanalean nach Epistula ad Serapionem (die elfte Schrift nach seiner Liste) das Folgende an: «Այս ամէն ճառից ընտիր բոլորգիր օրինակ մը կայ ’ի մեր Մատենադարանի, տեղ տեղ թերի առ հնութեան, գրչագրեալ ’ի Ս. Լամբրունեցւոյ»²⁸ (dt. All diese Homilien stehen in einem erlesenen Exemplar in bolorgir [Schriftart – A.A.] in unserer Bibliothek, stellenweise aufgrund der Alterung beschädigt, schöngeschrieben vom Hl. Lambrunec‛i). Bei dem „einen Exemplar“ mit den ersten elf Schriften (Zarbhanalean nennt sie alle Homilien, obwohl sie unterschiedliche literarische Genres darstellen), das in der Venediger Mechitharistenbibliothek vorhanden ist, handelt es sich um Cod. Ven. 818, wie wir der Edition von Tayec‛i entnehmen können (die Letzte ist nur zehn Jahre später als dieser zur Erörterung stehende Band er-

 Zarbhanalean, Catalogue, 281.  Vahan Bastameanc‛ (Hrsg.), Einleitung in das Gesetzbuch des Mxit‛ar Goš [Յառաջաբան Դատաստանագրոց Մխիթարայ Գոշի], Vałaršapat 1880; Yovhannēs Tēroyenc‛, Bibliographisches [Մատենագրական], Erewak 4 (1858), 40 – 47; Vitae Patrum [Վարք սրբոց հարանց եւ քաղաքավարութիւնք նոցին ըստ կրկին թարգմանութեան նախնեաց], Bd. I, Venedig 1855.  Zarbhanalean, Catalogue, 281.

12

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

schienen und es ist nicht ausgeschlossen, dass Tayec‛i damals die Arbeiten über den Athanasiusband schon begonnen hatte). Weitere Handschriften, die Zarbhanalean für seine Liste verwendet, sind: 1) 2. Ausgewählte Homilien (Cod. Ven. 1014), 2) Für Disputatio contra Arium hatte er zwei Handschriften zur Verfügung a) Cod. Ven. 818 b) Cod. Ven. 739 (19. Ausgewählte Homilien „Hunjk‛ Tayoc‛ ašxarhin“) 3) Etschmiadsin Ms. Nr. 920 = MM ? 4) Für Epistula ad Iustinum Africanum hatte er drei (mind.) Handschriften zur Verfügung a) 1. Apophthegmata patrum (Cod. Ven. 680) ? b) 3. Hexameron Basili (Cod. Ven. 352) ? c) Cod. Ven. 463 5) Für Epistula ad Epictetum hatte er mindestens zwei Handschriften zur Verfügung a) Epistulae von Šnorhali, des Athanasius usw. (Cod. Ven. 31) oder Geschichte (von Taron) des Zenob Glak (Cod. Ven. 44) ? b) 6. Scholia Cyrilli (Cod. Ven. 448) 6) Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 94 7) Für Quaestiones ad Antiochum ducem zwei/drei Handschriften a) ? b) Etschmiadsin Ms. Nr. 888 = MM ? c) ? 8) Für Narratio de cruce seu imagine Berytensi drei Handschriften a) ? b) 2. Ausgewählte Homilien (Cod. Ven. 1014) c) ? 9) Etschmiadsin Ms. Nr. 1945 = MM ? 10) Für Vita Antonii eine Druckquelle²⁹ und eine Handschrift a) Cod. Ven. 1638 (?) aus dem Jahr 1403 11) Manuskript (?) des Kolophons. Schriften wie Ի Սուրբ Երրորդութիւնն, Ի սուրբ Կոյսն, Ի Համբարձումն wurden als dubia bezeichnet³⁰. Deren griechische Bezugstexte sind ihm bekannt.

 Vgl. Fußn. 27.  Zarbhanalean, Catalogue, 281.

Liste der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien

13

Die Schriften „ohne griechische Originale“ markiert Zarbhanalean mit Doppelsternzeichen (**)³¹. Zwölf dieser Schriften stimmen nicht immer mit der entsprechenden Liste bei Tayec‛i überein (Tayec‛i markiert sie mit einem Sternzeichen im Inhaltsverzeichnis), obwohl den beiden Mechitharistenpatern die gleiche griechische Ausgabe³² vorlag, nämlich die von Padua (Patavion) aus dem Jahr 1777. Es ergibt sich folgendes Bild: Tayec‛i gibt Vita Cyri et Johannis und Յերգս Սաղմոսաց (De canticis psalmorum) nicht heraus, daher ist unklar, ob er irgendwelche griechischen Bezugstexte dieser Schriften kennt. Dagegen kennt Zarbhanalean griechische Originale der Visio Athanasii und von De trinitate, die Tayec‛i zur Kategorie „ohne griechische Originale“ zählt. Die Schrift Ad Arium ist nur im Armenischen überliefert. Allerdings merken das weder Zarbhanalean noch Tayec‛i an. Ein Grund dafür könnte die Unsicherheit der beiden Pater sein, ob sich unter den zahlreichen Schriften des Athanasius gegen Arius das Original dieser Schrift befindet³³.

Zur Liste von Anasyan In ihrer Rezension³⁴ zu Anasyans Bibliologie beschreibt Sirarpie Der Nersessian den Eintrag (entry) über Athanasius folgendermaßen: Of the Greek Church Fathers included in this first volume, the most important is Athanasius of Alexandria. Twenty-four pages (col. 321– 368) are devoted to the Armenian versions of his works; these are grouped under separate headings, according to their contents, giving each time full references to manuscripts, editions and critical studies. The majority of the Armenian versions were published in Venice in 1899, but there are still some unpublished texts which are worth mentioning, even though they may prove to be spurious works. These texts are the following: in Erevan, MS 1408, seven homilies which are commentaries on the Catholic Epistles of James, Peter, John and Jude (col. 360 – 361); in Erevan, MS 4618, a text entitled, ‘Against those who say that it is by God’s command that man does evil and good’ (col. 339, no. 9); in Erevan, MS 4188, a long passage on the Holy Spirit from the ‘Profession of Faith’ (col. 341, no. 13). In the bibliography I have noted only one major omission, namely the publication by Robert P. Casey, The Armenian Version of the Pseudo-Athanasian Letter to the Antiochenes and the Expositio Fidei (Studies and Documents 15; London-Philadelphia 1947). Casey’s study was based on MSS 629 and 648 of the Mekhitharist Library of Vienna, the only ones in which he had found this text. To these two we can now add MS 2196 of Erevan,

 In der Tabelle sind die Markierungen von Zarbhanalean und Tayec‛i aufgehoben.  Zarbhanalean, Catalogue, 285; Tayec‛i, 645. Allerdings hatte Zarbhanalean nicht immer konkrete Angaben über die griechische Ausgabe (bei ihm heißt sie „յոյն և լատին [տպագիրք]“ (dt. griechische und lateinische [Druckausgaben]), Zarbhanalean, Catalogue, 280, 281).  Andererseits sind Druckfehler nicht auszuschließen.  Sirarpie Der Nersessian, An Armenian Bibliology, Traditio 26, New York 1960, 423.

14

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

mentioned by Anasian, which contains the major part of the same text. In the bibliographical notices of the works of Athanasius, one should also mention an article by J. Lebon, ‘Pour une édition critique des œuvres de S. Athanase,’ Revue d’histoire ecclésiastique 21 (1925) 524– 530. Lebon stresses the importance of the Oriental versions, in particular of the Armenian version of De Incarnatione et contra Arianos, which should be taken into consideration in the discussions concerning the authenticity of this text.

Die Liste von Anasyan ist eine ausführliche Zusammenstellung³⁵ der armenischen Athanasiusüberlieferung, wo er auch schon erste Schritte unternimmt, verschiedene Editionen einzuordnen. Anasyan teilt die Übersetzungen inhaltlich in fünf Gruppen: A. Historische Werke (mit fünf Titeln + T /MM 5093/) Hierunter ordnet Anasyan Viten, Martyrien und – unerwartet – Narratio de cruce seu imagine Berytensi ein. B. Homilien, Epistulae und andere religiöse Werke³⁶ (mit 27 Titeln + T /MM 9134/ + Athanasiuszitate und -fragmente³⁷, wie auch Bruchstücke in den armenischen dogmatisch-homiletischen Florilegien (Sigillum fidei, „Widerlegung…“ des Timotheus Aelurus, Համառօտ հաւաքումն սրբոց վարդապետաց (dt. kleine Sammlung der heiligen Didaskaloi) von Vardan Aygekc‛i³⁸) und in einzelnen Handschriften (Cod. Hierosol. 362, MM 4248, MM 6453)). Γ. Dogmatische und liturgische Werke (mit sieben Titeln). Δ. Canones. Ε. Exegetische Werke (mit zwei Titeln + T). Ζ. Über Athanasius von Alexandrien: Bibliographische Materialien (mit zwei Titeln + T). Da Anasyan nicht die vollständige Liste der Schriften des MM 9134 (Verzeichnis, 19. Jh.) angibt³⁹, wird diese Liste hier zusammen mit Forschungstiteln (soweit sie vorhanden sind) aufgeführt:

 Anasyan verfügt nun über eine Fülle von Literatur, die Ende des 19. Jh. und in der ersten Hälfte des 20. Jh. erschienen ist, wobei ein großer Teil der Handschriften bereits in Matenadaran (Institut der alten Handschriften) in Jerewan vorliegt. Die Schriften sind in die Tabellen I, II und III eingetragen. Die Angaben über Quellen und Editionen werden unter der jeweiligen Schrift dargestellt.  Der Kern dieser Liste sind die Werke der Edition von Tayec‛i.  Anasyan, Bibliologie arménienne, 349 – 354.  Bezeugt durch MM 4425, fol. 165a – 166b, 177b vgl. MM 3295, fol. 343b – 345a, 357a und MM 1982, fol. 17b – 23a, 65b (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 353 – 354).  Anasyan, Bibliologie arménienne, 348. Die kursiv gedruckten Schriften (Markierung – A.A.) wurden von Anasyan ausgelassen, da sie in seinem Verzeichnis (eingeklammert stehen die Verzeichnisnummern) stehen (das ist der mögliche Grund der Auslassung seitens Anasyans).

Kritische Edition des armenischen Athanasius-Korpus

15

fol. 30a Աթանասի Աղեքսանդրու Հայրապետին (Athanasii Patriarchae Alexandriae) « յաղագս Հոգւոյն սրբոյ հայհոյողաց → Ad Serapionem IV,8 – 23 « յաղագս Խորհրդածութեան մկրտելոց → De divina doctrina mystagogiae catechumenorum « յաղագս Կուսութեան → Sermo de virginitate « յաղագս յայտնութեան Տեառն Contra Apollinarium II (Β4) « յաղագս տասն հարցման Պօղոսի Սամոստացւոյ → ? « սահմանք հաւատոյ որ ’ի նիկիա առ Պօղոս Սամոստացի → ? « ընդդէմ ամենայն հերձուածոց → Sermo contra omnes haereses « Ի չարչարանս և Ի յարութիւն Տեառն → In passionem et crucem domini « Աղօթք Precationes « Թղթակցութիւն ընդ Կիւրղի Quaestiones ad Antiochum ducem (Β27) « Սաղմոսի մեկնութիւն Epistula ad Marcellinum de interpretatione psalmorum (Ε2)

Kritische Edition des armenischen Athanasius-Korpus 1899 gab Pater Esayi Tayec‛i von der Venediger Mechitharistenkongregation einen Band heraus⁴⁰, der bis heute die einzige Gesamtausgabe der armenischen Übersetzungen des Athanasius von Alexandrien bleiben sollte. Sein Anliegen formuliert der Mechitharistenpater folgendermaßen: „[…] Diejenigen, die einmal die goldquellenden Worte des Patriarchen Chrysostomus schmeckten, bleiben auch nicht unberührt von der schönen und weisen (Dogmen)-Lehre desjenigen, dessen Größe des Geistes und des Denkens wahrscheinlich keiner der Kirchenväter

Teilweise ließen sich diese Schriften später in der handschriftlichen Überlieferung nachweisen (Cod. Ven. 629). Eine Quelle der Liste des MM 9134 ist anscheinend das Kolophon der „17+5 Schriften“, denn die Titel der Schriften der Liste sind so formuliert wie sie im Kolophon stehen: die Schriften lassen sich identifizieren, da gewiße Entsprechungen zwischen dem Kolophon und Cod. Ven. 629 existieren (vgl. Casey, Armenian Manuscripts, 52– 55). Der Verfasser dieser Liste selbst kennt höchstwahrscheinlich nur die Titel: vgl. MM 9134, fol. 30a (Kolophon des Schreibers) Բաց ’Ի թերի մատենագրութեանց որ աստղանիշ կան յառաջին ցանկին, որոց անթերի օրինակքն կարևորք են և պիտանի. Խնդրին և աստէն շարեալքս որք բնաւ անգիւտք են առ մեզ, և անուանքն ևեթ ծանօթ ’ի ստոյգ յիշատակարանաց:  Durch die Untersuchungen von Casey, Egan, Thomson, Conybeare und Qyoseyan wurden weitere Übersetzungen dieses Kirchenvaters veröffentlicht (vgl. Robert W. Thomson (Hrsg.), A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD, Corpus Christianorum, Brepols/ Turnhout 1995, 36 – 37).

16

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

glich“⁴¹. Die Edition von Tayec‛i enthält 31 Schriften und zwei Viten des Athanasius. Als Quellen für seine Edition verwendet Tayec‛i 39 Handschriften und drei Druckausgaben. In der Einleitung zu seiner Ausgabe wurden die Handschriften kurz beschrieben. Im Folgenden nur eine Aufreihung der verwendeten Handschriften mit Bezeichnungen, wie sie bei Tayec‛i zu finden sind⁴²: A. Handschriften 1. Cod. Ven. 6 Խմբագիր ԺԳ.⁴³ → eigentlich Cod. Ven. 2393 Աթանաս Աղեքսանդրացի Է. (13. Katena → 7. Athanasius von Alexandrien) 2. Cod. Ven. 17 Ճառընտիր Ա. (1. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 3. Cod. Ven. 31 Թուղթք Շնորհ. Աթանասի եւն. (Epistulae von Šnorhali, des Athanasius usw.) 4. Cod. Ven. 44 Զենոբ Պատմ. (Geschichte Zenobs) 5. Cod. Ven. 57 Ոսկեփորիկ Ա. (1. Goldgrube) 6. Cod. Ven. 295 Հարց. Աթանասի Բ. (2. Quaestiones Athanasii) 7. Cod. Ven. 299 Ճառընտիր ԺԶ. (16. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 8. Cod. Ven. 345⁴⁴ → eigentlich Cod. Ven. 346 Հաւաքումն ԺԶ. (16. Sammlung) 9. Cod. Ven. 352 Վեցօրէից Ս. Բարսղի Գ. (3. Hexameron Basili) 10. Cod. Ven. 375 Աղօթագիրք Գ. (3. Gebetbuch) 11. Cod. Ven. 398 Ասանեթի Դ. (4. Asanets) 12. Cod. Ven. 402 Յայսմաւուրք Ժ. (10. Synaxarion) 13. Cod. Ven. 445⁴⁵ → eigentlich Cod. Ven. 425 Ճառընտիր ԻԲ. (22. Homiliar/ Ausgewählte Homilien) 14. Cod. Ven. 448 Պարապմանց Ս. Կիւրղի Զ. (6. Scholia Cyrilli) 15. Cod. Ven. 456 Ճառընտիր ԺԸ. (18. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 16. Cod. Ven. 463 Ճառընտիր ԺԳ. (13. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 17. Cod. Ven. 512 Ճառընտիր Գ. (3. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 18. Cod. Ven. 536 Վարք Հարանց Դ. (4. Vitae Patrum) 19. Cod. Ven. 569 Ճառընտիր ԼԵ. (35. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 20. Cod. Ven. 653 Ճառընտիր ԻԹ. (29. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 21. Cod. Ven. 657 Ճառընտիր ԻԸ. (28. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 22. Cod. Ven. 680 Հաւաքումն բանից նախնեաց Ա. (1. Apophthegmata patrum)

 Tayec‛i, v. Armenisch: … որոց գամ մի առեալ զճաշակ ոսկիաբուղխ բանից Ոսկեբերան հայրապետին, մի՛ անմասն գտանիցին և իմաստնագեղ վարդապետութենէ այնր՝ որոյ մեծութեան ոգւոյն և մտաց չհաւասարեաց թերևս ոչ ոք ի հարց Եկեղեցւոյ:

 Weitere Angaben zu diesen Handschriften vgl. im zweiten Kapitel (unter der jeweiligen Schrift) und im Quellenverzeichnis.  Höchstwahrscheinlich eine alte Nummer und Bezeichnung.  Höchstwahrscheinlich ein Druckfehler.  Höchstwahrscheinlich ein Druckfehler.

Kritische Edition des armenischen Athanasius-Korpus

17

23. Cod.Ven. 710 Յայսմաւուրք ԻԳ. (Գրիգորի Անաւարզեցւոյ) (23. Synaxarion von Grigor Anawarzec‛i) 24. Cod. Ven. 731 Ճառընտիր ԻԶ. (26. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 25. Cod. Ven. 739 Ճառընտիր ԺԹ. oder „Հունձք Տայոց աշխարհին“ (19. Homiliar/Ausgewählte Homilien oder „Hunjk‛ Tayoc‛ ašxarhin“) 26. Cod. Ven. 791 Պատմ. Սոկրատայ Ա. (1. Geschichte des Sokrates) 27. Cod. Ven. 812 Ճառընտիր ԼԳ. (33. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 28. Cod. Ven. 818 Ճառք Ս. Աթանասի (Homilien des Athanasius) 29. Cod. Ven. 944 Ճառընտիր ԺԷ. (17. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 30. Cod. Ven. 985 Ճառընտիր Դ. (4. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 31. Cod. Ven. 986 Ոսկեփորիկ ԺԸ. (18. Goldgrube) 32. Cod. Ven. 1001⁴⁶ → eigentlich Cod. Ven. 1949 Հարց. Աթանասի Ա. (1. Quaestiones Athanasii) 33. Cod. Ven. 1014 Ճառընտիր Բ. (2. Homiliar/Ausgewählte Homilien) 34. Cod. Ven. 1244 Վարդան պատմ. Բ. (2. Geschichte Vardans) 35. Cod. Ven. 1252 Թուղթք Ն. Շնորհալւոյ Ժ. (10. Epistulae von N. Šnorhali) 36. Cod. Ven. 1260 Թուղթք Ն. Շնորհալւոյ Ա. (1. Epistulae von N. Šnorhali) 37. Cod. Ven. 1286 Հաւաքումն Բանից նախնեաց Գ. (3. Apophthegmata patrum) 38. Cod. Ven. 1371 Տաղարան ԺԵ. (15. Odarium/Hymnarium) 39. Cod. Ven. 1533 Թուղթք Ն. Շնորհալւոյ ԺԵ. (15. Epistulae von N. Šnorhali) 40. Cod. Ven. 1553 Ճառընտիր Ե. (5. Homiliar/Ausgewählte Homilien) B. Druckquellen 1. Vitae Patrum [Վարք 2. 3.

սրբոց հարանց եւ քաղաքավարութիւնք նոցին ըստ կրկին թարգմանութեան նախնեաց], Bd. I, Venedig 1855, 17– 80. Yovhannēs Tēroyenc‛, Bibliographisches [Մատենագրական], Erewak 4

(1858), 41– 46. Mesrop Tēr-Movsēsean (Hrsg.), Kirchengeschichte des Sokrates Scholastikos [Սոկրատայ Սքոլաստիկոսի Եկեղեցական պատմութիւն], Vałaršapat 1897.

Casey schreibt: „This edition contains all the material then available in the Mechitarists’ library at Venice but is not based on a complete survey of the sources. Furthermore, the manuscripts employed are (with the one exception of Cod. Ven. 818) collections of various patristic writings, and do not contain corpora of Athanasius’s works such as commonly found in Greek“⁴⁷.

 Vgl. im Quellenverzeichnis.  Casey, Armenian Manuscripts, 43.

18

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

In den weiteren Kapiteln der Monographie werde ich häufig auf die Edition von Tayec‛i zurückkommen.

Armenische Korpora Hans-Georg Opitz bezeichnet die Artikel von Casey, die in Harvard Theological Review 1931 (Armenian Manuscripts of St. Athanasius of Alexandria) und 1933 (An Armenian Version of Athanasius’s Letter to Epictetus) erschienen sind, als „eine sehr lehrreiche Studie“⁴⁸. Casey beginnt seinen Artikel mit der Erwähnung der den abendländischen Wissenschaftlern bekannten vier Quellen über die armenischen Übersetzungen des Athanasius. Diese sind, zu seiner Zeit, die Liste von Zarbhanalean und die kürzere Liste von Somalean (1), die Untersuchungen von Conybeare über Dialogus Athanasii et Zacchaei (2) und über De incarnatione et contra Arianos und Quod unus sit Christus (3), sowie die Edition von Tayec‛i (4). In diesem Artikel beschäftigt sich Casey hauptsächlich mit drei Sammelhandschriften der armenischen Athanasiana. Er behandelt ausführlich die beiden Wiener Korpora (Cod. Vind. 629 und 648), die Grundlage der Edition von Tayec‛i – Cod.Ven. 818, und ob die armenischen Korpora und das Kolophon (gemeint ist hier das Kolophon der „17+5 Schriften“) sich auf irgendeine griechische Sammlung beziehen. Dies hängt mit der Methode von Casey zusammen, die er bei der Untersuchung athanasianischer griechischer Korpora verwendete: „Casey versuchte […] auf Grund des Ordo der Traktate in den Korpora Zusammenhänge zwischen den einzelnen Gruppen der Hss. zu rekonstruieren“⁴⁹. Der Vergleich griechischer und armenischer Korpora miteinander beweise, dass „neither the corpus of the Cod. 629 and the colophon, nor either modification of it in Cod. 648 and Cod. 818, was derived from any of the known Greek collections“⁵⁰. Nach der Darstellung des Kolophons geht Casey daher zur kurzen Erörterung der Entstehung der armenischen Übersetzungen über. Casey (Armenian Manuscripts, 58) formuliert sein Fazit mit folgenden Worten: At various times between the fifth and eight centuries works of a dogmatic and edifying character attributed to Athanasius were rendered into Armenian. Shortly after this an unknown editor assembled a corpus of these translations, some of which, with questionable

 Hans-Georg Opitz, Untersuchungen zur Überlieferung der Schriften des Athanasius, Arbeiten zur Kirchengeschichte 23, Berlin-Leipzig 1935, 7.  Ebd.  Casey, Armenian Manuscripts, 56 – 57.

Armenische Korpora

19

insight, he ascribed to ‘the first translators,’ others, with definite knowledge, to Stephen of Siunik. On the basis of this corpus and with but slight alterations was formed the corpus now found in Cod. Vind. 629; more radical modifications produced the collections in Cod. Venet. 818 (twelfth century) and Cod. Vind. 648 (thirteenth to fourteenth century). Neither the original corpus nor any of its dependents appears to have been influenced by the Greek corpora. Other works of Athanasius were probably translated into Armenian at an early period but were not included in the original corpus.

An dieser Stelle ist es sinnvoll, die Sammlungen der armenischen AthanasiusÜberlieferung durchzusehen. Nur drei Korpora der athanasianischen armenischen Übersetzungen lassen sich zurzeit auf der Welt finden (Cod. Ven. 818, Cod. Vind. 629, Cod. Vind. 648). Casey beschreibt diese ausführlich und stellt erste Vermutungen über die Entstehung der Kodizes an. Die Beschreibungen finden sich ebenfalls in den Katalogen der Mechitharistenbibliotheken⁵¹, für Cod. Ven. 818 außerdem in der Einleitung der Edition von Tayec‛i. Im Folgenden werden die Kodizes in ihren Hauptdetails beschrieben und die Überlegungen Caseys erörtert. –

Cod. Vind. 629 19. Jh.; 200x170; 237 fol.; 23 linn.; Papier Schreiber Lehrer Galust Tēr Połosean Samat‛iac‛i Der Kodex verfügt über ein Kolophon, aus dem wir die genaueren Angaben über Zeit, Ort, Besteller und Schreiber des Originals des Kodex entnehmen können. Fol. 231a Ewiger Ruhm, Ehre und Anbetung jenem höchsten König, dessen Macht unbesiegbar, [dessen] Weisheit unendlich und [dessen] Liebe unerforschlich ist, ihm immerwährender Segen, unaufhörbares Lob, nie schweigendes Lobsingen und Dank mit Anbetung immer und unendlich in Ewigkeit, Amen. Dass er mir, nutzlosem Geringem, in dieser trübseligen, ermüdenden (?), vollendeten Zeit das Können gewährte, göttliche und geisterhaltene Bücher zum Ende zu bringen, in der Stadt Schosch in Ispahan während des Katholikosats in Hl. Eǰmiacin des Katholikos Astuacatur⁵² und in dem Gebiet des Priesters Davit‛ während des Königtums des Schahs Aschraf⁵³, der in diesem Jahr König wurde, im Jahr des Heilands 1726 und am 20. des Monats März. Lakune (zwei Zeilen)

 Vgl. Hamazasp Oskian (Hrsg.), Katalog der Armenischen Handschriften in der Mechitharisten-Bibliothek zu Wien [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մխիթարեան Մատենադարանին ի Վիեննա], Bd. II, Wien 1963 (Casey verwendete noch die handschriftliche Fassung dieses Bandes). Sahak Čemčemean (Hrsg.), Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. VIII, Venedig 1998.  Astuacatur I Hamadanc‛i (1715 – 1725).  Schah Afschâr (1725 – 1729).

20

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

Siehe, dieses Kolophon enthielt das handschriftliche Original dieser Schrift in bolorgir [Schriftart – A.A.], das ein gewisser Mönchspriester namens Aharon zu seinem Nutzen von einem gewissen Priester namens Mkrtič‛ niederschreiben ließ⁵⁴.

Das Kolophon kann entweder als ein Teil angesehen werden (so Oskian im Katalog), oder zwei Teile unterschiedlicher Schreiber: bis zur Lakune als Kolophon des Originals und nach der Lakune als Kolophon des Kopisten (da die Handschrift gleich ist, kann angenommen werden, dass der Schreiber/Kopist das Kolophon des Originals mit abschrieb). Datierung Die Katholikosatsjahre von Astuacatur I Hamadanc‛i fallen auf den Zeitraum zwischen 1715 bis 1725. Die Afschâridendynastie beginnt mit der Selbstkrönung des Nâder Châns zum Schah im Jahre 1736. Allerdings herrschte Nâder Chân schon seit 1722 im Iran, nachdem die Safawidendynastie ausgelöscht wurde⁵⁵. So ergibt sich aus den Katholikosatsjahren und der Herrschaft des „Schahs Afschâr“ ein gemeinsamer Zeitraum von 1722– 1725. Erst hier beginnt die Aufgabe der Datierung der Handschrift, denn im nächsten Satz des Kolophons wird berichtet, dass sie „während des Königtums des Schahs Afschâr, der im diesem Jahr, im Jahr 1726 des Heilands, am 20. März zur Herrschaft kam“ entstand. Diese Kontroverse kann auf eine spätere oder sekundäre Hinzufügung des ganzen Kolophons oder seiner einzelnen Teile hinweisen. Casey datiert die Isfahaner Kopie mit dem „späten 18. Jh.“, aber schreibt dazu: „its late date is no prejudice to its authority, and the omission of many pages indicates that the archetype of Cod. 629 was probably a manuscript of respectable age which had suffered some damage in the course of an itinerant career in the Orient“⁵⁶. Die Isfahaner Kopie ist aufgrund der Katholikosatsjahre des Astuacaturs und der Herrschaftsjahre des Schahs Afschârs auf die 1. Hälfte des 18. Jh. zu datieren. Das von Casey vorge Armenischer Text des Kolophons: Fol. 231a Փառք պատիւ երկրպագութիւն մշտնջենականք, այնմ գերագունոյ արքային, որոյ զօրութիւնն է անյաղթելի, իմաստութիւնն անբաւելի, և սէրն անքննելի, նմա օրհնութիւն միշտ, գովութիւն անդադար, փառաբանութիւն անլռելի, և շնորհակալութիւն հանդերձ երկրպագութեամբ միշտ և անզրաւ յաւիտենիս ամէն: Որ ետ կարողութիւն անպիտան նուաստիս ’ի բազմավիշտ և ’ի յոքնավտակ (?) և վերջացեալ ժամանակիս, յաւարտ հասուցանել զաստուածային և զհոգեխառն գիրքս, ’ի շօշ քաղաքիս ’ի սպահան ’ի հայրապետութեան սուրբ Էջմիածնի Տեառն Աստուածատուր կաթուղիկոսին, և ’ի յայսմ նահանգիս տեառն տէր դաւթին, ’ի թագաւորութեան Շահ աշրաֆին, որ յայսմ ամի թագաւորեաց ’ի թուականն փրկչին .ռէճիզ.ումն, և ’ի յամսեանն մարտի .ի.: Lakune (zwei Zeilen) Ահա զայս ունէր բոլորագիր ձեռագիր գաղափարն գրոյս, յիշատակարան, զոր ահարոն անուն աբեղայ ոմն, գրել տուեալ էր տէր մկրտիչ անուն քահանայի ումեմն, ’ի պէտս իւր:  Vgl. Monika Gronke, Geschichte Irans, München 2006, 82.  Casey, Armenian Manuscripts, 44.

Armenische Korpora

21

schlagene „späte 18. Jh.“ lässt sich nicht halten. Leider ist über den „Archetypus“ der Isfahaner Kopie nicht viel Weiteres festzustellen. Die Lakunen und Blattverluste des Cod. Vind. 629 werden mit denen der Isfahaner Kopie erklärt, wie eine Notiz des Schreibers des Kodex zeigt: fol. 110a յօրինակին պակաս էր աստի: (dt. im Exemplar fehlt es ab hier). Sie können, aber müssen nicht dem „Archetypus“ zugeschrieben werden. Schreibort Shūsh (Shoosh), Provinz Esfahan (heute in der Provinz Chûzistân) Besteller Mönchspriester Aharon Schreiber Priester Mkrtič‛ Notizen 1) Cod.Vind. 629, linke Seite des Vorsatzblattes: Գնեցաւ ի Կ.Պոլ. ի Տ. Յովհ. քհ. Մկրեանէ, 1898. (dt. Es wurde in Konstantinopel vom Priester –Yovh[annēs] Mkrean erworben, 1898). 2) Cod. Vind. 629, fol. 231a: ծան“. Գրիչ գրքոյս է պատուելի Գալուստ վարժապետն Տէր Պօղոսեան Սամաթիացի իմ բարեկամն սիրելի: Յ. քհ. Մկրեան. Casey übersetzt die Notiz folgendermaßen: „Note: The scribe of this book is the Venerable Galoust, a teacher, son of Paul of Samathia, my dear friend. John, Priest, Mkrean“⁵⁷. Er fügt noch eine Information über Priester Johannes Mkrean hinzu, wobei seine Quelle jedoch ungewiss ist⁵⁸: „Father Mkrean was a Constantinopolitan priest who engaged in an extensive traffic in manuscripts, and Galoust, the son of his old friend, was evidently employed to copy manuscripts of exceptional interest which passed through his hands or to which he had access“⁵⁹. Casey muss hier „Տէր Պօղոսեան Սամաթիացի“ als Patronymika verstanden haben, denn er übersetzt es „son of Paul of Samathia“. M. E. war die Endung „–ean“ im 19. Jh. bereits als Nachnamenendung etabliert, so dass man „Տէր Պօղոսեան Սամաթիացի“ als Nachname und Abstammungsort des Lehrers Galust annehmen, und die Notiz folgendermaßen übersetzen kann: „Notiz: Der Schreiber des Buches ist der ehrwürdige Lehrer Galust Tēr Połosean Samat‛iac‛i, mein lieber Freund. Priester Y. Mkrean“. 3) fol. 110a յօրինակին պակաս էր աստի: (dt. im Original fehlte es ab hier). 4) fol.111b Վա՜յ քեզ եղկելի գծօղ տէր մկրտիչ բիւրոց բիւր անգամ: (յօրինակին էր բանս) (dt.Wehe dir elender Schreiber Priester Mkrtič‛ tausend und tausendmal! (im Original standen diese Worte)). Die weiteren Notizen auf vielen Folien des Kodex lassen sich auf eine Hand zurückführen, die die Texte dieses Kodex mit der Edition von Tayec‛i verglich und  Casey, Armenian Manuscripts, 44.  Evtl. stammt die Information von Pater Akinian oder Prof. R. P. Blake, denen er im Artikel ein Dankwort für ihre Hilfe und Vorschläge widmet (Casey, Armenian Manuscripts, 43, Fußn. 6).  Casey, Armenian Manuscripts, 44.

22

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

einige Randnotizen hinterließ (dies ist wohl nach dem Erscheinen der Edition von Tayec‛i, d. h. schon im 20. Jh. geschehen). –

Cod. Vind. 648 14. Jh.?; 165x120; 152 fol.; 30 linn.; Papier Schreibort Kloster Mecop‛ (Provinz von Vaspurakan im Gebiet der heutigen Türkei, zwischen den Seen Van und Urmia (Kaputa)). Notizen auf Cod. Vind. 648, fol. 1a. 1) Գնեցաւ յամին 1898 ի Կ. Պոլիս ի Մկրեան Յովհ. քահանայէ փոխանակութեամբ գրոց: (dt. Es wurde im Jahre 1898 vom Priester Yovh[annēs] Mkrean in Konstantinopel durch den Bücheraustausch erworben). 2) նումրա. […] (dt. Nummer […]) [№]: 1789 […]2 –

Cod. Ven. 818 12 Jh.; 170x235; 44 fol.; 40 linn.; Papier Schreiber Nersēs Lambronac‛i (1153 – 1198) Schreibort Drazark bzw. Tarson

Ein weiteres Korpus der athanasianischen armenischen Übersetzungen ließ sich in den Jerusalemer Katalogbänden⁶⁰ entdecken.

 Norair Bogharian (Hrsg.), Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. X, Jerusalem 1990, 462– 464. Die Bibliothek des Armenischen Patriarchats von Jerusalem ist zurzeit für das breitere Publikum unzugänglich und geschlossen. Deshalb konnte diese Handschrift sowie die anderen nicht gesichtet werden, so dass die Angaben aus den Katalogbänden übernommen wurden.

Armenische Korpora

23

–

Cod. Hierosol. 3494 1816; 270x200; 428 fol.; 26 linn.; Papier Schreiber Mkrtič‛ Aristakesean Schreibort Tełi Dieser Kodex ist eine Abschrift des Originals (des Archetypus) des Cod. Vind. 629: Die Reihenfolge der Schriften entspricht denen des letztgenannten Kodex, außerdem enthält er (Fol. 426) dasselbe Kolophon wie Cod.Vind. 629 (Fol. 231a) ohne die Hinzufügung des Kolophons des Kopisten des Wiener Kodex. Synoptische Darstellung der inhaltlichen Struktur der vier armenischen Athanasius-Korpora und des Kolophons der „17+5 Schriften“⁶¹:

Tabelle IV №

Cod. Vind.  . Jh.

Cod. Hierosol.  Kolo- Cod. Vind.  Cod. Ven.   phon . Jh.?  Jh.

. . . .

Epistula I ad Serapionem Epistula II ad Serapionem Epistula III ad Serapionem Epistula ad Ecclesiam Antiochenam Epistula ad Epictetum Ad Adelphium Ad Liberium Expositio fidei Sermo contra omnes haereses De incarnatione et contra Arianos Epistula IV, –  ad Serapionem Disputatio contra Arium I Disputatio contra Arium II Dialogus Athanasii et Zacchaei De divina doctrina mystagogiae catechumenorum Homilia de passione et cruce domini (+Praecationes) Sermo de virginitate

   

A.



A. A.

 

     

A. A. A. A. A. A.

     



A.

  

A. A. A.



A. 



A. 



A. A. 

. . . . . . . . . . . . . .



   

 

 Hier wird das Schema von Casey (Armenian Manuscripts, 55) wiedergegeben und mit der Kolumne des Cod. Hierosol. 3494 ergänzt. Im erwähnten Artikel führt Casey eine vorläufige Analyse der Reihenfolge der Schriften dieser Korpora durch.

24

№

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

Cod. Vind.  . Jh.

. (+Fragment of an ascetic discourse) . Ad Iovianum . Ad imperatorem Iovianum . Quod unus sit Christus . Nunc anima mea turbata est . Contra Apollinarium (liber) II

Cod. Hierosol.  Kolo- Cod. Vind.  Cod. Ven.   phon . Jh.?  Jh.

    

B. B. B. B. B.

    

  

Armenische Übersetzungen als Quellen Die Existenz der armenischen Übersetzungen ist eine wertvolle Hilfe, wie Conybeare in seinem Artikel zum Ausdruck bringt: ‘There is still everything to be done towards the revision of the text (of Athanasius) on a critical basis,’ says Mr A. Robertson in the prolegomena of his translation of this father’s works. A most important aid towards this revision of the text will be found in the old Armenian Version. This is executed in the purest Armenian of the fifth century, to the first half of which in the judgement of all competent critics it belongs. It is preserved in beautifully written MSS in the Mechitarist library at Venice; and these MSS of the version are themselves older than the Greek MSS hitherto used for the Greek text⁶².

Dass die armenische Version aus dem Jahre „c. 450“ stammt, scheint der Ausgangspunkt seines Urteils zu sein. Er kollationiert De Incarnatione et contra Arianos⁶³ und Quod unus sit Christus. Dabei sind seine griechischen Vorlagen PG 26, 983 ff. und PG 28, 124 ff. und armenische Vorlage müsste Cod.Ven. 818 bzw. die Edition von Tayec‛i sein (Conybeare hatte Zugang zu der noch im Druck stehenden Ausgabe), denn nur Letzterer überliefert diese zwei Schriften. Mithilfe der Kollationen findet er heraus⁶⁴, dass „the Armenian represents an as yet uninterpolated copy of Σ“⁶⁵ und dies stellt er schematisch⁶⁶ so dar:  Conybeare, On the Sources of the Text of S. Athanasius, 284.  „I select [de Incarnatione et contra Arianos] for comparison as being the first in the volume of their Ancient version of Athanasius, which the Mechitarists of Venice are about to publish.“ (Conybeare, On the Sources of the Text of S. Athanasius, 283 – 285).  Die einzelnen Ergebnisse werden unter den entspechenden Schriften ausführlicher behandelt.  Conybeare, On the Sources of the Text of S. Athanasius, 286.  Ebd., 288.

Die Transformation des Athanasius in der armenischen Theologie

25

Es scheint heute, dass Conybeare mit seiner Grundannahme etwas voreilig war. Als seine Quelle ist das Kolophon der „17+5 Schriften“ von Zarbhanalean und als Sprachstufe die der oben genannten zwei Schriften denkbar, die jedoch nicht immer klassisch-armenische Sprachformen aufweist. Quod unus sit Christus gehört vielmehr in die Liste der fünf späteren Übersetzungen durch Stephanus von Syunik‛. Generell gilt heute, dass die Übersetzungen aus späterer Zeit als dem 5. Jh. stammen. Conybears Schlussfolgerung dürfte im zweiten Punkt stimmen, nämlich, dass Armenisch weitgehend frei von den Nachträgen des griechischen Textes blieb: „in deciding what stood in Σ, paramount authority will attach to the Armenian as a fifth century witness thereof, manifestly free from interpolations which orthodox scribes have foisted into all its existing Greek examples“⁶⁷.

Die Transformation des Athanasius in der armenischen Theologie Die These, die Thomson aufstellt und anhand der Epistula ad Epictetum belegt, lautet: „… the Athanasius known to the Armenians was different from the Athanasius familiar to modern Patristic students. He was known as one who had spent his life fighting the dyophysites, dedicated to the cause: «one nature of the incarnate Word»“⁶⁸ und „… any theological tendency in the Armenian which diverges from the thought in the Greek text is not to be attributed to an unknown Greek manuscript which may have served as the translator’s original, but to the translator himself“⁶⁹. Bezüglich der Übersetzungen schreibt Thomson, dass die Ἀπολογίαι nicht ins Syrische bzw. Armenische übertragen wurden und von den Λόγοι nicht für alle Schriften „orientalische Versionen“ (Thomson) vorhanden seien. Aber dadurch ist die Zahl der Schriften, die unter dem Namen des Athanasius überliefert sind,

 Conybeare, On the Sources of the Text of S. Athanasius, 288.  Robert Thomson, The Transformation of Athanasius in Armenian Theology, 47.  Ebd., 49.

26

1 Forschungsgeschichte und heutiger Stand der Forschung

dennoch nicht gering, denn „a vast mass of spurious documents was attributed to Athanasius, and the Syriac and Armenian literatures abound in forgeries, both translations from Greek and original compositions. The history of these curious documents (which include a „vision“ of Athanasius and the like) hasn’t yet been written, but it was largely on the basis of such works that Athanasius’ reputation in the East was founded„⁷⁰. Inwieweit diese Schriften „forgeries“ und „original compositions“ sind, wird sich in der athanasianischen Forschung noch herausstellen. Eine Rückübersetzung solcher Schriften wäre sinnvoll und einleuchtend gewesen. Bis jetzt beschäftigte sich damit nur P. Jungmann⁷¹. Ob diese Schriften außerdem die Reputation des Athanasius beeinflusst haben, ist ebenfalls umstritten, denn es gab genug Viten dieses Kirchenvaters, die sein Erscheinungsbild prägten. Weiterhin ist unklar, ob solche Schriften auch weit verbreitet waren. Aus ihnen haben wir so gut wie keine Zitate in den armenischen dogmatisch-liturgischen Werken und Historien. Interessant ist aber, dass eben diese Schriften durch die Handschriften reichlich belegt sind. Indem Thomson Casey folgt, behauptet er auch, die drei armenischen Korpora beziehen sich nicht auf griechische⁷². „[…] they were compiled from individual versions already made and not translated as complete collections. This is clear from the diversity of style and vocabulary in the different items in these corpora, some being idiomatic and careful renderings of the Greek, others slavishly literal, and others paraphrases rather than direct translations. Some pieces exist on more than one version and the differences between these versions point to the contemporary tendencies and allegiances of the Armenian translators“⁷³. Im Folgenden befasst sich Thomson mit der Epistula ad Epictetum sowie mit dem Kolophon der „17+5 Schriften“, das Thomson in einem zweiten Teil seines Artikels erörtert. Eine grundlegende Untersuchung dieser Schrift führt Thomson gründlich durch, vor allem, weil ihm die kritischen Editionen des Griechischen, Armenischen und Syrischen vorlagen. Ein wichtiger Beitrag von Thomson zur Forschung ist, dass er einige dogmatische „Katenae“ (Gegen die Diophysiten von Sahak Jorap‛orec‛i, Brief des Xač‛ik Aršaruni, „Wurzel des Glaubens“) mit einbezieht und zur Schlussfolgerung kommt: „The corpora of the Armenian Athanasiana existed alongside these collections of quotations, but neither influenced the other“⁷⁴.

 Thomson, The Transformation of Athanasius, 47.  Paul Jungmann, Die armenische Fassung des sogenannten pseudathanasianischen Dialogus de s. Trinitate IV, Oriens Christianus 53 (1969), 159 – 201.  Thomson, The Transformation of Athanasius, 48.  Ebd.  Ebd., 63.

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung A Authentische Athanasiana 2.1 Epistulae IV ad Serapionem (CPG 2094) Pour le contrôle du texte des œuvres patristiques grecques, les anciennes versions orientales, surtout syriaques et arméniennes, sont souvent, lorsqu’il en existe, d’un secours appréciable. […] En arménien, on connaît, dans une version élaborée entre le ve et le vıııe siècle, toutes ces pièces, à la seule exception de Ep. IV,  –  ⁷⁵.

Bestand/Überlieferung Ms. Nr. Epistula I Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Täbris, Privatpersonen Cod. Arm. ⁷⁶ Epistula II Cod. Vind.  Cod. Hierosol. ⁷⁸

Inhalt

Datierung Umfang/Vollständigkeit

Athanasiana Athanasiana Athanasiana et alia Sammlung

. Jh. . Jh. . Jh.? 

fol. a ff. / PG , B ff. fol. a – b / PG ,  –  fol. b – a fol. b – a⁷⁷

Athanasiana

. Jh.

fol. b (b) – b (letzte Paragraphen) / PG ,  fol.  – 

Analyse der Kirchen-  ordnungen – 

 Joseph Lebon (Hrsg.), Athanase d’Alexandrie: Lettres à Sérapion sur la divinité du SaintEsprit, Sources Chrétiennes 15, Paris 1947, 21.  Hratchia Adjarian, Katalog der armenischen Handschriften in Täbris [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի], Wien 1910, Teil VI: Katalog der armenischen Handschriften der verschiedenen Privatpersonen [Ցուցակ ձեռագրաց մասնաւոր անձանց], 117. Vgl. H. S. Anasyan, Bibliologie arménienne, 341.  Die Vollständigkeit ist nicht festzustellen: Im Katalog sind nur der Titel Սրբոյն Աթանասի աղէքսանդրացւոյ թուղթ յաղագս սրբոյ հոգւոյն und das Incipit Զի եթէ ուղղակի խորհէին սակս բանին… angegeben.  Vgl. George A. Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion Concerning the Holy Spirit, Studies and Documents 37, Salt Lake City 1968, xiii; Norair Bogharian (Hrsg.), Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. II, Jerusalem 1967, 336.

28

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung Umfang/Vollständigkeit

Galata 

Florilegium

. Jh.

Cod. Ven. ⁸⁰

Ausgewählte Homilien .



Epistula III Cod. Vind.  Athanasiana . Jh. Cod. Vind.  Athanasiana et alia . Jh.? MM  Sammlung  –  Epistula IV, –  keine armenische Übersetzung bekannt Epistula IV, –  Cod. Vind.  Athanasiana . Jh.

fol.  –  / PG , B (ὁ χαρακτήρ) – C (τὰ ὅμοια)⁷⁹ fol. ?

fol. b – a / PG , C – A fol. a – a fol.  – 

fol. b – b / PG ,  – A:B:A

Druckausgabe(n) Epistula I Tayec‛i, 88 – 116 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818; Tayec‛i, 245 – 250 und 253 – 257 Textvorlage(n) Cod.Ven. 944⁸¹; Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, 1– 81 Textvorlage(n) kritische Edition anhand der Gesamtüberlieferung⁸². Epistula II Tayec‛i, 251– 253 Textvorlage(n) Cod. Ven. 944; Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, 82– 89 Textvorlage(n) vgl. Epistula I. Epistula III Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, 90 – 101 Textvorlage(n) vgl. Epistula I. Epistula IV,8 – 23 – bisher unveröffentlicht⁸³.

 Vgl. Charles Renoux, Athanase d’Alexandrie dans le florilège arménien Galata 54 (IRE Partie), Mélanges Antoine Guillaumont Contributions à l’étude des christianisme orientaux, Cahiers d’orientalisme 20, Genève 1988, 166.  Vgl. Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, xiii.  Vgl. Cod. Hierosol. 403, fol. 230 – 241.  „The Armenian Text is presented with an apparatus of variants under it, so that the reader may be able to have the full witness of each MS available for this edition. The primary text contains all the preferred readings. That is, when ever there is a variation between the manuscripts, the reading which is closest to the Greek text of Migne is put in the primary text and the variants are put in the apparatus. It should be emphasized that the primary text is the text of all the witnesses given for that particular section, except where they differ“ (S. xv-svi).  S. im Anhang Textvorlage Cod. Vind. 629.

A Authentische Athanasiana

29

Der Text der Epistulae ad Serapionem I-III anhand des Vergleichs der Texte⁸⁴ Die Untersuchung bzw. Ausgabe von G. A. Egan stellt die kritische Edition der armenischen Version der Epistulae ad Serapionem I-III mit einer Einleitung und Übersetzung ins Englische dar. In der Einleitung wird kurz die Biographie des Athanasius sowie der Forschungsstand bezüglich dieser Briefe angegeben. Beim Problem der Länge des 4. Briefes, das Egan anhand der Meinungen von Shapland, Quasten, Lebon, Thomson behandelt, richtet er sich nach Quastens Zusammenfassung, dass IV,1– 7 und IV,8 – 23 separate Schriften seien⁸⁵. Detaillierter sind seine Angaben über die Handschriftenbestände⁸⁶. Egan betont die Notwendigkeit einer „comprehensive study of the Armenian Version“, die seine kritische Edition ermöglicht und die ein genaueres Datum der Übersetzung bestimmen kann. Der textkritsche Apparat von Egan zeigt, dass – bei Ad Serapionem I Cod. Vind. 629 und Cod. Vind. 648 naheliegen und Cod. Ven. 818 den Wiener Kodizes gegenüber lectiones minor aufweist, – bei Ad Serapionem III Cod.Vind. 629 ähnliche Lesarten teils mit Cod.Vind. 648, teils mit MM 4188 aufweist.

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, 1– 101. Griech. Vorlage PG 26, 529 – 676. Die Kollationen der griechischen und armenischen Serapionbriefe haben eine wortwörtliche Übersetzung erwiesen. Die für den starken graecophilen Einfluss typischen lexikalischen Erscheinungen (Wortkopien, wörtliche Wiedergabe der Präfixe usw.) bleiben aus. Auslassungen und Nachträge sind vorhanden.

 Hier ist auf den textkritischen Apparat von Egan zu verweisen. Im Großen und Ganzen ist für die Entscheidungen über die Lesarten und über das dem Armenischen zugrunde liegende griechische Original die Erscheinung des Bandes Athanasius Werke I,1,4. Lieferung abzuwarten. Das Editionsprojekt in Bochum unter der Leitung von Prof. Dr. D. Wyrwa, das die kritischen Texte der dogmatischen Schriften des Athanasius von Alexandrien herausgibt, hat für die Serapionbriefe vorgesehen, die armenischen Übersetzungen in einem getrennten Apparat darzustellen (inzwischen liegt die Bochumer Ausgabe vor).  Vgl. Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, x.  Vgl. ebd., xi-xiii.

30

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ad Serapionem IV,8 – 23 (CPG 2096) In illud: Qui dixerit verbum in filium (Lk 12,10) Titel Dem armenischen Titel nach stellt die Schrift eine Auslegung von Mt 12,32 unter Angabe der entsprechenden Bibelstelle dar: Նորին սրբոյ Աթանասի ի բան ըստ մատթէոսի աւետարանին. Որ ոք ասասցէ բան զորդւոյ մարդոյ թողցի նմա, իսկ որ ոք ասասցէ զհոգւոյն սրբոյ, մի՛ թողցի նմա՝ ո՛չ յայսմ յաւիտենի, և ոչ ի հանդերձելումն: vgl. Τοῦ ἐν ἁγίοιϛ Πατρὸϛ ἡμῶν Ἀθανασίου ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείαϛ εἰϛ τὸ ῥητὸν τοῦ Εὐαγγελίου· «῝Οϛ ἂν εἴπῃ λόγον κατὰ τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἀφεθήσεται ἀυτῷ· ὃϛ δ᾿ ἂν εἴπῃ κατὰ τοῦ Πνεύματοϛ τοῦ ἁγίου, οὐκ ἀφεθήσεται αὐτῷ οὔτε ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι,».

Text Die Lakune PG 26,653.10-656.16 der armenischen Handschrift erklärt sich durch ein beschädigtes Original. Für die Auslassung PG 26,656.25-676.9 (Ad Serapionem IV,~14– 22) im armenischen Text ist anscheinend das Bibelzitat Joh 1,14 verantwortlich, denn dieser Abschnitt ist mit diesem Bibelvers gerahmt. Zwei denkbare Erklärungsversuche sind: Der Textabschnitt fehlte entweder bereits in der Übersetzungsvorlage oder in der Kopievorlage. Da der Text nur in einer Handschrift vorliegt, entfallen die überlieferungsgeschichtlichen Überlegungen. In den griechischen Korpora ist keine Lakune nachzuweisen, die in etwa der armenischen Auslassung der Paragraphen Ad Serapionem IV,14 – 22 entspricht. Daher ist die Auslassung mit deren Fehlen in der armenischen Kopievorlage zu begründen, wobei evtl. dessen falsche Pagination eine Rolle spielte.

Philologische Beobachtungen Der armenischen Übersetzung liegt das Griechische zugrunde, dabei weist die Schrift evidente Ähnlichkeiten zur Sprache von De divina doctrina mystagogiae catechumenorum auf.

Bibelzitate Die folgende Tabelle veranschaulicht, dass die BibelArm lexikalisch die Wiedergabe der Bibelstellen beeinflusste und dass eine getreue Übertragung des griechischen Textes in Bezug auf Inhalt und Grammatik erfolgt.

A Authentische Athanasiana

31

Ad Serapionem IV, – 

BibelArm

BibelGr

῝Οϛ ἂν εἴπῃ λόγον κατὰ τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἀφεθήσεται ἀυτῷ· ὃϛ δ᾿ ἂν εἴπῃ κατὰ τοῦ Πνεύματοϛ τοῦ ἁγίου, οὐκ ἀφεθήσεται αὐτῷ οὔτε ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι, Οὗτοϛ οὐκ ἐκβάλλει τὰ ոչ հանէ սա զդևս եթէ ոչ δαιμονια εἰ μὴ ἐν բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւաց: Իսկ տէր տեսանելով Βεελζεβοὺλ τῷ ἄρχοντι τῶν δαιμονίων· ὁ զմտածութիւնս նոցա ասէ δὲ Κύριοϛ εἰδὼϛ τὰϛ ցնոսա, ամենայն թագաւորութիւն բաժանեալ ἐνθυμήσειϛ αὐτῶν, εἶπεν αὐτοῖϛ· Πᾶσα յինքն խոպանանայ, βασιλεία μερισθεῖσα καθ᾿ ἐαυτὴν ἐρημοῦται.

Եւ որ ոք ասիցէ բան զՈրդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա, բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի՛ թողցի նմա, մի՛ յայսմ աշխարհի եւ մի՛ ի հանդերձելումն:

Εἰ δὲ ἐν Πνεύματι Θεοῦ ἐγὼ ἐκβάλλω τὰ δαιμόνια, ἄρα ἔφθασεν ἐφ᾿ ὑμᾶϛ ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ· Διὰ τοῦτο λέγω ὑμῖν, Πᾶσα ἁμαρτία καὶ βλασφημία ἀφεθήσεται ὑμῖν τοῖϛ ἀνθρώποιϛ· ἡ δὲ εἰϛ τὸ Πνεῦμα βλασφημία οὐκ ἀφεθήσεται· καὶ ὃϛ ἃν εἴπῇ λόγον κατὰ τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἀφεθήσεται αὐτῷ· ὃϛ δ᾿ ἂν εἴπῇ κατὰ τοῦ Πνεύματοϛ τοῦ ἁγίου, οὐκ ἀφεθήσεται αὐτῷ οὔτε ἐν τῷ αἰῶνι τούτῷ οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι. ̓Αδύνατον γὰρ τοὺϛ ἅπαχ φωτισθένταϛ, γευσαμένουϛ τε τῆϛ δωρεᾶϛ τῆϛ ἐπουρανίου,

Ապա եթէ Հոգւով Աստուծոյ հանեմ ես զդեւս, ուրեմն հասեալ է ի վերայ ձեր արքայութիւն Աստուծոյ:

Mt , καὶ ὃ ἐὰν εἴπῃ λόγον κατὰ τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἀφεθήσεται αὐτῷ· ὃϛ δ᾿ ἂν εἴπῃ κατὰ τοῦ πνεύματοϛ τοῦ ἁγίου, οὐκ ἀφεθήσεται αὐτῷ οὔτε ἐν τούτῳ τῷ αἰῶνι οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι. Mt , –  οἱ δὲ Φαρισαῖοι ἀκούσαντεϛ εἶπον, Οὗτοϛ οὐκ ἐκβάλλει τὰ δαιμόνια εἰ μὴ ἐν τῷ Βεελζεβοὺλ ἄρχοντι τῶν δαιμονίων. εἰδὼϛ δὲ τὰϛ ἐνθυμήσειϛ αὐτῶν εἶπεν αὐτοῖϛ, Πᾶσα βασιλεία μερισθεῖσα καθ᾿ ἑαυτῆϛ ἐρημοῦται Mt , εἰ δὲ ἐν πνεύματι θεοῦ ἐγὼ ἐκβάλλω τὰ δαιμόνια, ἄρα ἔφθασεν ἐφ᾿ ὑμᾶϛ ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ. Mt , –  Διὰ τοῦτο λέγω ὑμῖν, πᾶσα ἁμαρτία καὶ βλασφημία ἀφεθήσεται τοῖϛ ἀνθρώποιϛ, ἡ δὲ τοῦ πνεύματοϛ βλασφημία οὐκ ἀφεθήσεται. καὶ ὃϛ ἐὰν εἴπῃ λόγον κατὰ τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἀφεθήσεται αὐτῷ· ὃϛ δ᾿ ἂν εἴπῃ κατὰ τοῦ πνεύματοϛ τοῦ ἁγίου, οὐκ ἀφεθήσεται αὐτῷ οὔτε ἐν τούτῳ τῷ αἰῶνι οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι. Hebr , –  Ἀδύνατον γὰρ τοὺϛ ἅπαξ φωτισθένταϛ, γευσαμένουϛ τε τῆϛ δω-

Որ ոք ասասցէ բան զորդւոյ մարդոյ թողցի նմա, իսկ որ ոք ասասցէ զհոգւոյն սրբոյ, մի՛ թողցի նմա՝ ո՛չ յայսմ յաւիտենի, և ոչ ի հանդերձելումն:

ապա եթէ հոգւովն աստուծոյ ես հանեմ զդևս, ուրեմն հասեալ է ի վերայ ձեր արքայութիւնն աստուծոյ, Վասն այսորիկ ասեմ ձեզ, ամենայն մեղք և հայհոյութիւնք թողվին և որ ոք ասէ բան հակառակ որդւոյ մարդւոյ՝ թողցի նմա իսկ որ ասասցէ զհակառակս հոգւոյն սրբոյ, ո՛չ թողցի նմա, ո՛չ յայսմ յաւիտենի՝ և ոչ ի հանդերձելումն:

քանզի անհնար է միանգամ լուսաւորելոցն և ճաշակողացն զերկնաւոր պարգևսն, և հաղորդ

ոչ իւիք հանէ դա զդեւս, եթէ ոչ Բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւաց: Իբրեւ գիտաց Յիսուս զխորհուրդս նոցա, ասէ ցնոսա, Ամենայն թագաւորութիւն բաժանեալ յանձն իւր աւերի.

Վասն այդորիկ ասեմ ձեզ, Ամենայն մեղք եւ հայհոյութիւնք թողցին մարդկան. բայց զՀոգւոյն հայհոյութիւն մի՛ թողցի: Եւ որ ոք ասիցէ բան զՈրդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա, բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի՛ թողցի նմա, մի՛ յայսմ աշխարհի եւ մի՛ ի հանդերձելումն:

Քանզի անհնար է միանգամ մկրտելոցն որ ճաշակեցին յերկնաւոր պարգեւացն, եւ հաղորդք եղեն Հոգւոյն

32

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ad Serapionem IV, – 

BibelArm

BibelGr

ρεᾶϛ τῆϛ ἐπουρανίου καὶ μετόχουϛ γενηθένταϛ πνεύματοϛ ἁγίου καὶ καλὸν γευσαμένουϛ θεοῦ ῥῆμα δυνάμειϛ τε μέλλοντοϛ αἰῶνοϛ καὶ παραπεσόνταϛ, πάλιν ἀνακαινίζειν εἰϛ μετάνοιαν, Եւս բազում ինչ ունիմ ասել Joh , –  ῎Ετι ῎Ετι πολλὰ ἔχω ὑμῖν ևս տակաւին շատ ունիմ πολλὰ ἔχω ὑμῖν λέγειν, ձեզ, այլ ոչ կարէք λέγειν, ἀλλ᾿ οὕπω ասել ձեզ, այլ ոչ կարէք ἀλλ᾿ οὐ δύνασθε βαδύνασθε χωρεῖν. ῞Οταν հանդարտել այժմիկ: հանդարտել, իսկ յորժամ δὲ ἔλθῇ τὸ ἀγιον Յորժամ եկեսցէ նա, Հոգին στάζειν ἄρτι· ὅταν δὲ եկեսցէ հոգին սուրբ ἔλθῃ ἐκεῖνοϛ, τὸ Πνεῦμα, διδάξει ὑμᾶϛ. ճշմարտութեան, ուսուսցէ զձեզ: πνεῦμα τῆϛ ἀληθείαϛ, առաջնորդեսցէ ձեզ ամենայն ճշմարտութեամբ. ὁδηγήσει ὑμᾶϛ ἐν τῇ ἀληθείᾳ πάσῃ· οὐ γὰρ զի ոչ եթէ յանձնէ ինչ λαλήσει ἀφ᾿ ἑαυτοῦ, խօսիցի, այլ զոր լսիցէ՝ ἀλλ᾿ ὅσα ἀκούσει խօսիցի, եւ զգալոցն λαλήσει καὶ τὰ պատմեսցէ զձեզ: ἐρχόμενα ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Mt , Δεῦτε πρόϛ Δεῦτε πρὸϛ μὲ, πάντεϛ Եկայք առ իս, ամենայն եկայք վաստակեալք և με πάντεϛ οἱ κοπιῶντεϛ վաստակեալք եւ οἱ κοπιῶντεϛ καὶ բեռնացեալք՝ և ես καὶ πεφορτισμένοι, πεφορτισμένοι, κἀγὼ բեռնաւորք, եւ ես հանգուցից զձեզ: κάγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶϛ. հանգուցից զձեզ: ἀναπαύσω ὑμᾶϛ; իսկզբանէ էր բանն, ̓Εν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγοϛ, Ի սկզբանէ էր Բանն, Joh , Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγοϛ, բանն մարմին եղև, ὁ Λόγοϛ σὰρξ ἐγένετο, Եւ Բանն մարմին եղեւ Joh , Καὶ ὁ λόγοϛ σὰρξ ἐγένετο Mt , καὶ ἀπελεύԵւ երթիցեն նոքա ի երթիցեն նոքա ի տանջանսն ̓Απελεύσονται μὲν տանջանսն յաւիտենականս, σονται οὗτοι εἰϛ κόλαյաւիտենից, իսկ արդարքն ի ἐκεῖνοι εἰϛ κόλασιν σιν αἰώνιον, οἱ δὲ δίαἰώνιον, οἱ δὲ δίκαιοι եւ արդարքն՝ ի կեանսն կեանս յաւիտենից: καιοι εἰϛ ζωὴν αἰώνιον. յաւիտենականս: εἰϛ ζωὴν αἰώνιον. Ps , ἐρχόμενοι δὲ ̓ ρχόμενοι δὲ ἤξουσιν գալով եկեսցեն, եւ Ε գալով եկեսցեն և ἥξουσιν ἐν ἀγαλλιάσει ցնծասցեն, ոյք առեալ ἐν ἀγαλλιάσει, αἴցնծութեամբ և բարձեալ բերիցեն զորայս իւրեանց: αἴροντεϛ τὰ δράγματα ροντεϛ τὰ δράγματα զորայս իւրեանց αὐτῶν αὐτῶν,

եղեալս հոգւոյն սրբոյ և զազնուականն ճաշակեալք զաստուածեան բանս, և զօրութիւն հանդերձելոյ յաւիտենին, և կործանեալս, դարձեալ նորոգել յապաշխարութիւն:

καὶ μετόχουϛ γενηθένταϛ Πνεύματοϛ ἀγίου, καὶ καλὸν γευσαμένουϛ Θεοῦ ῥῆμα, δυνάμειϛ τε μέλλοντοϛ αἰῶνοϛ, καὶ παραπεσόνταϛ, πάλιν ἀνακαινίζειν εἰϛ μετάνοιαν.

Սրբոյ, Եւ զգեղեցիկ բանին Աստուծոյ ճաշակսն ճաշակեցին, եւ զզօրութիւնս հանդերձելոյ աշխարհին, Եւ կործանեսցին, միւսանգամ նորոգել զապաշխարութիւն,

Schlussfolgerung Die Serapionbriefe gehören in die Liste der 17 Schriften, die nach dem Kolophon der „17+5“ Schriften die ersten Übersetzer realisiert haben sollen. Diesem Bericht

A Authentische Athanasiana

33

schenkt Egan Glauben, so dass er schreibt: „These letters are well represented in the earlier group. A probable date for the translation of these letters would be the middle of the 5th century“⁸⁷. Bei den Serapionbriefen stellt sich die Frage, ob die im Armenischen fehlenden großen Abschnitte jemals ins Armenische übersetzt wurden oder nicht, d. h. ob sie schon in der Übersetzungsvorlage gefehlt hatten oder dem armenischen Kopisten nicht vorlagen. Die Frage, ob Ad Serapionem I-III zur gleichen Zeit ins Armenische übertragen wurden und ob sie evtl. aus einer Hand stammen, kann erst nach der endgültigen Beurteilung der griechischen Serapionbriefe, vor allem bezüglich des Briefes Ad Serapionem II und III, erörtert werden. Das Armenische der ersten drei Briefe ist an sich sprachlich einheitlich.

2.2 Epistula ad Epictetum (CPG 2095) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven. 

Sammlung Sammlung / Scholia Sammlung / Scholia Sammlung / Scholia Sammlung Sammlung Nersēs Šnorhali . und Sammlung Armenische Geschichtsbücher . Cyrillus Alexandrinus . (fol.  –  Scholia) Athanasiana Athanasiana et alia

,    Jh.  –  ,  . Jh. (nach ) . Jh.

fol. a fol. b – b fol. a – b fol. b – a fol. a – b fol. a – a fol. a – a

 –   (Scholia), 

fol.  –  fol. b ff.

. Jh. . Jh.?

fol. a – b fol. b – b

Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Anasyan unterscheidet zwei Editionen⁸⁸: a. Druckausgabe(n) Buch der Scholien des heiligen Bischofs Cyrill, Patriarchen von Alexandrien über die Inkarnation des Eingeborenen [Գիրք

պարապմանց սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրու հայրապետի

 Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, xv.  Anasyan, Bibliologie arménienne, 340 – 341.

34

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

յաղագս մարդանալոյ միածնին], Konstantinopel 1717, 491– 506.

MSS: MM 1786 (fol. 320a)⁸⁹. b. Druckausgabe(n) Tayec‛i, 324– 343 Textvorlage(n) Cod. Ven. 448 Cod. Ven. 31 Cod. Ven. 44; Karapet Ter-Mekerttschian (Hrsg.), Siegel des Glaubens. Der Allgemeinen Heiligen Kirche aus den Bekenntnissen unserer rechtgläubigen und mit dem Heiligen Geist erfüllten Väter; gesammelt in den Tagen von Katholikos Komitas [Կնիք հաւատոյ ընդհանուր սուրբ եկեղեցւոյ յուղղափառ եւ ս. հոգեկիր հարցն մերոց դաւանութեանց յաւուրս Կոմիտաս կաթուղիկոսի համահաւաքեալ], Etschmiadsin 1914, 57– 70; Robert Pierce Casey, An Armenian Version of Athanasius’ Letter to Epictetus, Harvard Theological Review 26 (1933), 127– 150. Der Text der Epistula ad Epictetum anhand des Bestandes Es liegen zwei Versionen in armenischer Sprache vor: 1. Inc. Ես այսպէս ածէի զմտաւ (Anasyans 2. Ed.) MM 3900, fol. 157a–164b; 4407, fol. 193a–200a; Cod. Ven. 31, fol. 40a–48a; 44, fol. 158 – 183; 448⁹⁰, fol. 208b ff.; 2. Inc. Ես այսպէս վարկանէի (Anasyans 1. Ed.) MM 115, fol. 176a (nur im Pinax, 46. Einheit)⁹¹; 1679, fol. 327b–339b; 1798, fol. 321a–331b; 3495, fol. 327b–336a; Cod. Vind. 629, fol. 66a–73b; 648, fol. 102b–108b. Die erste Version ist auch ein Bestandteil von Sigillum fidei. Die Jerewaner Handschriften, die die zweite Version enthalten, stellen die Scholien (Գիրք պարապմանց) von Cyrill von Alexandrien dar.

 Diese Manuskriptangabe von Anasyan ist vermutlich ein Druckfehler, denn MM 1786 hat nur 97 Folien. Dagegen stellt MM 1798 mit der alten Pagination 320a ff. (neu 321a ff.) die Edition der Epistula ad Epictetum mit dem Inc. Ես այսպէս վարկանէի dar. Demzufolge ist hier der Druckfehler mit MM 1798 richtig zu stellen.  Fol. 208b (Kolophon) „Յետ աւարտմանն գրոցս սրբոյն Կիւրղի, կարեւոր համարեցայ եւ զթուղթս սրբոյն Աթանասի գրել ի նմին գիրս, զորմէ այլեւայլ յիշատակեալ խաւսի երանելիս Կիւրեղ: Թուղթ երանելի սրբոյ Աթանասի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրացւոյ առ Եպիկտեմոն եպիսկոպոս կորնթացւոց, զոր ապականեալ էր հերձուածողաց, յորմէ զգուշացոյց զանտիոքացիս սուրբն Կիւրեղ“ – vgl. Čemčemean, Haupt-Katalog VIII, 287– 288.  MM 115, fol. 176a Աթանասի թուղթ առ Եպիկտեմոն, Զոր ի վերոյ ասացեալ թուղթս յիշէ մեծն Կիւրեղ.

A Authentische Athanasiana

35

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Robert Pierce Casey, An Armenian Version of Athanasius’ Letter to Epictetus, 127– 150 Textvorlage(n) Cod. Vind. 629 Cod. Vind. 648. Griech. Vorlage Georg Ludwig, Athanasii Epistula ad Epictetum, Jenae 1911. Bei Epistula ad Epictetum liegen zwei vollständige Kollationen vor. Die Erste führte Casey im Anschluss an seine Ausgabe der Version der Wiener Korpora mit dem Text der Edition von Ludwig durch, allerdings ist ihm die Version von Tayec‛i auch bekannt⁹². Thomson kollationierte vier Texte (Cod.Vind. 629, Cod.Vind. 648, in der Edition von Tayec‛i und im „Siegel des Glaubens“) der Epistula ad Epictetum mit den griechischen Texten der Edition von Ludwig und PG 26, 1049 ff. und formulierte seine These über die Transformation des Athanasius in der armenischen Theologie⁹³. Sowohl für Casey als auch für Thomson ist unumstritten, dass die dem Armenischen zugrunde liegende Originalsprache Griechisch ist⁹⁴ und zwar bezogen auf die beiden Textvarianten des Armenischen. Casey bezeichnet den Text bei Tayec‛i als „loose and paraphrastic“⁹⁵ und setzt fort: „It will be seen from the collation that the Vienna text offers no consistent agreement with any of Ludwig’s manuscripts, and in this respect agrees with Tajezi’s version. Unlike the latter, however, it is a smooth, literal rendering of the Greek, presenting no special difficulties to the collator“⁹⁶. Thomson beschreibt die Version der Edition von Tayec‛i ähnlich: In fact the whole text is an adaptation of the Greek rather than a strict translation, which makes it impossible to give a collation of the two. So the most notable divergences are given below in quotation. These quotations are typical in that they show how the original Greek (for the Armenian bears no relation to the Syriac) has been expanded; the extra length of the Armenian text was obtained not only by the stylistic device of using two or more words to render one of the Greek, but primarily by the insertion of new material. The translator had regard only to the general sense of the Greek and reset its periods as he fancied, elaborating some ideas and more rarely omitting a few phrases. So any theological tendency in

 Er wollte eine Untersuchung über diese Version publizieren (vgl. Casey, An Armenian Version of Athanasius’ Letter to Epictetus, 128, Fußn. 9), aber gab wahrscheinlich diese Idee (aus unbekannten Gründen) später auf, da nie ein Artikel veröffentlicht wurde.  Vgl. im dritten Kapitel unter Theologie.  Vgl. „[…] Armenian bears no relation to the Syriac“ (Thomson, The Transformation of Athanasius, 49) und „Tajezi says that it is made from the Latin, but this is linguistically and historically quite improbable“ (Casey, An Armenian Version of Athanasius’ Letter to Epictetus, 127).  Casey, An Armenian Version of Athanasius’ Letter to Epictetus, 128.  Ebd.

36

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

the Armenian which diverges from the thought in the Greek text is not to be attributed to an unknown Greek manuscript which may have served as the translator’s original, but to the translator himself. This is all the more certain as the other Armenian translations of the whole text and the Armenian version of Timothy Aelurus’ quotations (in his Widerlegung) render faithfully the known Greek text⁹⁷.

Thomson spricht sowohl die inhaltliche als auch die sprachliche Ebene der Übertragung an, zielt aber eigentlich auf die inhaltliche Ebene ab. Schließlich formuliert er auch seine These ausgehend von der „paraphrastischen“ (Casey) Übersetzung! Aus den Studien von Casey und Thomson ist zu folgern, dass die beiden Textvarianten des Armenischen zwei verschiedene Übersetzungen darstellen. Thomson führt in seinem Artikel die Stellen des armenischen Textes bei Tayec‛i in englischer Übersetzung auf, die im Vergleich mit dem Griechischen (entsprechende Stellen der griechischen Vorlagen – Ludwigs Edition und PG – werden referiert) eine theologische Interpretation des Übersetzers darstellen. Bereits bei dem von Thomson angegebenen ersten Unterschied fiel auf, dass für griech. ταῦτα im Armenischen in der Textvariante von Tayec‛i այս հուր բարկութեան (dt. dieses Feuer der Wut) und bei Casey այս հուր դառնութեան (dt. dieses Feuer der Bitternis) steht. Es liegt die Vermutung nahe, dass der „paraphrastische Text“ (der bei Tayec‛i und in Sigillum fidei) keine neue Übersetzung aus dem Griechischen sei, sondern eine Überarbeitung bzw. Redaktion der bereits vorhandenen armenischen wortwörtlichen Übersetzung. Eine erneut durchgeführte Kollationierung vierer Texte (Tayec‛i, Sigillum fidei, Casey, Scholia) bestätigte den ursprünglichen Verdacht. Im Folgenden werden einige Beispiele der Übereinstimmung zwischen den beiden armenischen Textvarianten dem Griechischen gegenüber angegeben. Kap. I

Ludwigs Edition Tayec‛i/Sigillum fidei Casey/Scholia

̓Εγώ μὲν ἐνόμιζον Ես այսպէս ածէի զմտաւ Ես այսպէս վարկանէի

Ludwigs Edition Tayec‛i/Sigillum fidei Casey/Scholia

πεπαῦσθαι լռեալ դադարեցին/դադարեսցին լռեալ դադարեցին/դադարեցան

Ludwigs Edition Tayec‛i/Sigillum fidei Casey/Scholia

διαφόρων γενομένων συνόδων եղեն և յայլ ի բազում տեղիս ժողովք /lectio varia այլ ի զանազան տեղիս եղեալ ժողովոց

 Thomson, The Transformation of Athanasius, 49.

A Authentische Athanasiana

Ludwigs Edition Tayec‛i/Sigillum fidei Casey/Scholia

37

καὶ Οὐάλεντα, καὶ Γάϊον ἀπὸ τῆϛ Παννονίαϛ և Վաղենտեսիոս սպաննիացին/և Վաղանդէս և Գայիովն Սպանիացի և զՎաղէնտինոս և զԳայիոս Սպանիացի

An dieser Stelle kommen andere Fragen auf, u. a. in welchem Verhältnis die armenischen Textpaare (Tayec‛i und Sigillum fidei, Casey und Scholia) zueinander stehen bzw. in welcher Reihenfolge diese Texte entstanden sind, welche Handschrift die eigentliche griechische Vorlage der armenischen wortwörtlichen Übersetzung ist, welche Ziele – ob nun nur sprachliche (Armenisierung der graecophilen Sprache für ein besseres Verständnis des Textes) oder doch auch theologische (der Text ist in zwei dogmatischen Katenen: Scholia und Sigillum fidei enthalten, die einen antichalzedonensischen Charakter und Inhalt aufweisen) – der armenische Redakteur der wortgetreuen Übersetzung verfolgte.

Schlussfolgerung Zwei Versionen der Epistula ad Epictetum sind im Armenischen überliefert. Die mit dem Inc. Ես այսպէս վարկանէի (dt. Ich dachte dieserart) ist die wortwörtliche Übersetzung, die durch die beiden Wiener Korpora auf uns gekommen ist und in der Überlieferung außerdem in den Handschriften mit den Scholia enthalten ist. Die Zweite mit dem Inc. Ես այսպէս ածէի զմտաւ (dt. Ich machte mir Gedanken dieserart) ist – wie festgestellt wurde – eine freie Wiedergabe der armenischen wortwörtlichen Übersetzung und ein Bestandteil des Sigillum fidei.

2.3 Epistula ad Marcellinum (CPG 2097) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM 

Bibel Bibel Bibel Sammlung Bibelkommentare

  . Jh.  . Jh.

MM  MM  MM  MM  MM 

Sammlung Sammlung Psalmodium Bibel Sammlung

. Jh.  . Jh.  . Jh. (vor )

fol. b – b fol. b fol. b – a fol. a – b fol. b – a – fragmentum, a – b fol. a fol. b – b fol. a – b fol. b – a fol. a fragmentum

38

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven. ⁹⁸ Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Goldgrube Goldgrube Athanasius Liber Causarum⁹⁹ Praefationes sammt Psalterium Buch der Ursachen „Praefationes“ zum Psalterium

. Jh. (vor ),   –  ,  ., . Jh. . Jh. . Jh.  – ? .–. Jh.? . Jh. Anfang des . Jh. 

fol. b – b fol. a – b fol. a – a fol. a – b fol. b – b fol. a – a fol. a – b fol. a – a fol. a – a fol. a – b fol. a – b

. Jh.? 

fol. a – γ fol. a – b

Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Druckausgabe(n) In Bezug auf den Sinngehalt der geistlichen Gesänge des Psalters des heiligen David, glückseligen Propheten: Zuerst eine Einleitung in die Exegese und Unterscheidung der je einzelnen Absicht, geschaffen von dem heiligen Athanasius, dem Bischof Alexandriens usw. [Սաղմոսարանին սրբոյ Դաւթի երջանիկ մարգարէի հոգէնուագ երգոցն իմաստից, նախ՝ Յառաջաբանութիւն Մեկնութեան և զանազանութիւն իւրաքանչիւրոյն դիտաւորութեան, արարեալ ի սրբոյն Աթանասէ եպիսկոպոսապետէ Աղեքսանդրացւոյ և այլն], Konstan-

 Abschrift eines Cod. Vind. (aus der Kolophonangabe auf dem fol. 30b ist die Nummer des Kodex nicht festzustellen) für die Venediger Mechitharisten (Čemčemean, Haupt-Katalog VIII, 9 – 10).  „‚Liber Causarum‘, eine Art Einleitungsschrift, in welcher enthalten sind (Bl. 1a): „Ursachen und Praepositionen für das alte und neue Testament, sowie auch für die Schriften einiger hl. Patriarchen und Lehrer der Kirche, d. h. für die Schriften des bewunderungswürdigen Philo, des hl. Dionysius, hl. Gregorius Theologus, hl. Gregor von Nyssa, Evagrius, David des unsiegbaren Philosophen … und für die Lectio des hl. Jacobus, gesammelt und verfasst von dem großen Doctor Gregor, Sohn des Abas, und abgeschrieben im Lande Kilikien und in diesem uralten Exemplare auf uns gekommen (d. h. neu abgeschrieben) im Jahre der Menschwerdung 1725 und im Jahre der Armenier 1174“ u. s. w. Ueber diese Vorlage von 1725 siehe Nr. 48 (denn sowohl Nr. 47, als Nr. 48 und 49 sind Abschriften jener Vorlage; mir ist unbekannt, ob und wo jetzt die „uralte“ Handschr. von Kilikien zu finden sei),“ (Jacobus Dashian (Hrsg.), Catalog der Armenischen Handschriften in der Mechitharisten-Bibliothek zu Wien [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա], Wien 1895, 32 (deut.)).

A Authentische Athanasiana

39

tinopel 1801, 5 – 53 Textvorlage(n) Cod. Vind. 47 oder Cod. Vind. 357¹⁰⁰; Tayec‛i, 615 – 643 Textvorlage(n) Cod. Ven. 2393. Der Text der Epistula ad Marcellinum anhand des Bestandes/Vergleich der Texte a. Cod. Vind. 305, Cod. Vind. 47 b. Tayec‛i, Cod. Vind. 357 Cod. Vind. 305 Titel Առաջաբան Դաւթի մարգարէութեան Աթանասի

եպիսկոպոսի Աղեքսանդրացւոց Ամենայն սաղմոսացն Դաւթի զներունական միտսն գտեալ եւ այլոց յայտի ցուցեալ Inc. Փոյթ յօժարութեան եդեալ ի մտի իմում ամենայն գրոց սրբոց մեկնութեան հասանիլ և առաւել փութացայ զմիտս Սաղմոսարանացն Դաւթի իմանալ Cod. Vind. 357 Titel Յառաջաբան Դաւթի մեկնութեան Աթանասի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրացւոյ Inc. Զամենայն երգոց սաղմոսարանացն Դաւթի զներունական միտսն իւր գտեալ և այլոց յայտնի կացուցեալ: Փոյթ յօժարութեան եդեալ ի մտի իմում, ամենայն գրոց սրբոց մեկնութեանց հասանել ևս առաւել և բազում աշխատութեամբ փութացայ վասն իմանալոյ զմիտս սաղմոսարանացն և որ ինչ ի նոսա օգտակար բժշկարանք իցեն ոգւոց մերոց: 2.4 Epistula ad Adelphium (CPG 2098) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Athanasiana Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh. . Jh.?

fol. a ff. fol. b – a fol. b – a

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 124– 133 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818 Der Text der Epistula ad Adelphium anhand des Bestandes/Vergleich der Texte Durch drei Textzeugen liegt uns eine Textvariante vor. Die Lesarten minor Cod. Vind. 629 und 648 sind identisch, Cod. Ven. 818 weicht davon ab.

 Vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 361– 362 und Dashian, Catalog, 33 (deut.).

40

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i, 124– 133; Cod. Vind. 629 Cod. Vind 648. Griech. Vorlage PG 25,1071– 1084.

Titel Im Armenischen ist der Brief an einen Bischof namens Philadelphius gerichtet¹⁰¹. Bis auf die Variante der Ausgabe von Tayec‛i taucht epistula im Titel nicht auf. Da Cod.Ven. 818 (Textvorlage dieser Ausgabe) dies nicht unterstützt, ist festzustellen, dass Tayec‛i epistula selbst in den Titel im Anschluss an das Griechische eingefügt haben muss. – Tayec‛i, 124 Թուղթ առ Փիղադեղփոս եպիսկոպոս (Epistula ad Philadelphium episcopum) – Cod. Ven. 818 Cod. Vind. 629 Նորին սրբոյն Աթանասի առ Փիղադեղփոս եպիսկոպոս (Eiusdem sancti Athanasii ad Philadelphium episcopum) – Cod.Vind. 648 Նորին սրբոյ Աթանասի Եպիսկոպոսապետին Աղեքսան″ Առ Փիլադելփոս Եպիսկոպոս (Eiusdem sancti Athanasii Archiepiscopi Alexandriae ad Philadelphium episcopum)

Text Das Armenische endet mit der Grußformel Ողջոյն տուր բոլորից որք սիրեն զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս (Προσαγόρευε πάνταϛ τοὺϛ ἀγαπῶνταϛ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν.) und lässt den letzten Satz des griechischen Textes weg (Ἐῤῥῶσθαὶ σε … τῷ πρεσβυτέρῷ.). Insgesamt liegt eine wortgetreue Übersetzung vor, deren Besonderheiten unten dargestellt sind.

Philologische Beobachtungen – Wiedergabe der Präfixe ü ἐντυχοντεϛ (1) – հանդիպեցաք → der Sinn des Wortes wird durch das arm. Äquivalent wiedergegeben: ü ἀπεδεξάμεθα (1) – ընկալաք ü προηγουμένωϛ (1) – նախ և առաջին (!) → deskriptiv; auch Suffix -ωϛ wird nicht mit պէս/բար wiedergegeben ü ἀγνοεῖν (1) – ոչ լինել անգէտ/տգէտ ü διεφθαρμένην (1) – ապականեալ

 Keiner der griechischen Kodizes unterstützt die Lesart Philadelphius.

A Authentische Athanasiana

41

ἐπιχείρημα (1) – ձեռնարկութիւն καθ᾿ ἑαυτῶν ἐπισπάσωνται (1) – հակառակ ի վերայ ինքեանց կորզեցին/ կորզեսցեն → Halbkopie ü διαμείνωσι (1) – մնասցեն ü ἀνέδυ (1) – վերածաղկեաց Wiedergabe der Partizipien ü ἐντυχοντεϛ (1) – հանդիպեցաք → durch finites Verb Halbkopien ü κακόνοιαν (1) – չարագործ մտածութիւնս Deskriptiv ü ἑαυτούϛ (1) – զանձինս իւրեանց ü δυσφημίαν (1) – (զ)չարաչար հայհոյութիւն(ս) Die Anwendungsformel ἀγαπητὲ καὶ ἀληθῶϛ ποθεινότατε (Ad Adelphium 2 und Ad Serapionem I,1) wird in beiden Briefen mit սիրելի և ճշմարտապէս ցանկալի (dt. Lieber und wahrlich Ersehnter) übertragen. ü ü

– – –

–

Schlussfolgerung Ad Serapionem I und Ad Adelphium könnten ein- und denselben Übersetzer haben.

2.5 Vita Antonii (CPG 2101) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM 

Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien

, , . Jh.   

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung

. Jh.   . Jh.  Jh.,   . Jh.

MM  MM 

Synaxarion Ausgewählte Homilien

 . Jh. (vor )

fol. a – a fol. a – a fol. b – b fol. b – a – b fol. a fol. b fol. a – a fol. a – b fol. a – b – b fol. b – a – a fol. ab, ab, a – ab, a – b fol. b – a fol. a – b

42

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

MM  MM  MM 

Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien

. Jh. (vor )  . Jh.

Umfang

fol. a – b fol. a – a – a fol. a – a (a – a) MM  Ausgewählte Homilien . Jh. fol. a – γ MM  Ausgewählte Homilien . Jh. (?) fol. a – b – b MM  Ausgewählte Homilien . Jh. fol. a MM  Ausgewählte Homilien . Jh. (nach ) fol. b – b – b MM  Ausgewählte Homilien  fol. a MM  Synaxarion (Ter Israels Edition)  fol. b MM  Ausgewählte Homilien . Jh. fol. a – a MM  Vitae Patrum  fol. b – b MM  Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) . Jh. (nach ) fol. a MM  Synaxarion (Kirakos’ Edition)  fol. b MM  Ausgewählte Homilien  fol. a – b – b MM  Synaxarion (Ter Israels Edition)  –  fol. b MM  Ausgewählte Homilien  –  fol.  –  –  MM  Sammlung  fol.  –  (a – b) Cod. Ven.  Ausgewählte Homilien  fol. a – b Cod. Ven.  Ausgewählte Homilien  –  fol. b – b – b Cod. Ven.  Ausgewählte Homilien  fol. a – ? – b Cod. Ven.  Ausgewählte Homilien  fol. a – a Cod. Ven.  Vitae Patrum . Jh. fol.  ff. Cod. Ven.  Ausgewählte Homilien  oder  fol. b – b Cod. Ven.  Goldgrube ← fol. a – b Cod. Vind.  Homiliensammlung . Jh.? fol. a¹⁰² – b – b Sammlung der Festhomilien Cod. Vind.  Martyrologium  fol. a – b Cod. Vind.  Martyrologium . Jh.? fol. b – b Cod. Vind.  Martyrologium  fol. a – b Cod. Vind.  Sammlung von Acta u. Homilien  fol. a – a Sammlung der Festhomilien Cod. Vind.  Martyrologium .–. Jh.? fol. b Cod. Vind.  Martyrologium  fol. a Cod. Vind.  Martyrologium / Synaxarion . Jh.? fol. b ff. Cod. Vind.  Martyrologium  fol. a ff. Cod. Vind.  Martyrologium  fol. a ff. Cod. Vind. ¹⁰³ Sammelwerk / Goldgrube  fol. a – a

 fol. 66, damit fehlen der 1. Teiltitel und das Incipit.  fol. 273a Վարք սուրբ հաւրն մեր Անտոնի անապատականի: Թարքմանեցաւ գիրս սուրբ քաղաքին յԵրուսաղէմ յամի Ն.որդի Ծ.երրորդի (450) ի գալստեան Տեառն

այս ի մերոյ

A Authentische Athanasiana

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Hierosol. 

Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Ausgewählte Homilien-

    

fol. b ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. a ff. fol.  – 

43

Druckausgabe(n) Vitae Patrum, Bd. I, Venedig 1855, 17– 80; Tayec‛i, 533 – 614 Textvorlage(n) Vitae Patrum, 17– 80; Yovhannēs Tēroyenc‛, Bibliographisches, Erewak 4 (1858), 40 – 47. Der Text der Vita Antonii anhand des Bestandes/Vergleich der Texte¹⁰⁴ Anasyan unterscheidet fünf Editionen: zwei lange und drei kurze¹⁰⁵: Lange 1. Edition Druckausgabe/n: Vitae Patrum, 17– 80 (= Tayec‛i, 533 – 614) mit dem Inc. Բարւոք է նախանձ առաքինութեան դնել ընդ միայնաւորս Եգիպտացւոց und Tayec‛i, 533 – 536 in Fußnoten (= Yovhannēs Teroyenc‛ (Erewak 4 (1858), 41– 46) mit dem Inc. Նախանձ բարւոյ առաքինութեան հաստատեալ առ միանձունս

եկեղեցւոյ և Եգիպտոսի

MSS: MM 1522, 996, 1520, 1525, 993, 6976, 3791, 3941; Cod.Ven. 212, 214, 228, 227, 222; Cod. Hierosol. 1; Aleppo,Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. 146 (alte Nr. 700); Paris Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 115 Die lange 2. Edition ist die Übersetzung von Barseł Laslovean¹⁰⁶. Bei den kurzen Editionen nach Anasyans Gliederung handelt es sich um die hagiographischen Vitae Antonii dar. Sie sind im Zusammenhang der Entstehung der Synaxarien zu untersuchen.

Յիսուսի Քրիստոսի, յամին յորում հանգեաւ քաջընթաց երանելին Մաշդոց: → Oskian unterstreicht Rechtschreibfehler („ք“ im Wort „Թարքմանեցաւ“, aber nicht „դ“ im Wort „Մաշդոց“?) → aus dem Kolophon: „Այլ եւ … գրոցս զԱստուածատուր … յուսումն վար… մանկութեան ար… յիշման եւ աղաչեմ …դիր խոշորութեան եւ սխա… զի առաջին էր, զի ամենայն գոր …ղայութեան յոռի է եւ անկատար, վասն այսորիկ անպարսաւ մնասցէ, զի ԺԶ. ամաց է“ (Oskian, Katalog, 237) erfährt man, dass dies die erste (ab)geschriebene Handschrift Astuacaturs ist, wodurch sich die orthographischen Fehler erklären lassen können.  Über den spezifisierten Vergleich der Texte in MM 1522 und Tayec‛i/Vitae Patrum s. u.  Anasyan, Bibliologie arménienne, 324– 329.  S. u.

44

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Kurze 1. Edition: Ter Israels Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1834, Teil 1, 33 – 35; PO 19, Paris 1926, 46 – 53. MSS: MM 7433, 7463, 4873, 992; Cod. Vind. 7, 219, 228; Cod. Hierosol. 9, 120. Kurze 2. Edition: Grigor Cerenc‛s’ Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1706, 423 – 425; Konstantinopel 1708, 452– 455; Konstantinopel 1730, 321– 323. MSS: MM 7362, 1510, 1511, 4822, 4774; Cod.Vind. 213, 437; London Brit. Mus. Ms. Or. Nr. 4787 Kurze 3. Edition: ananun (anonym) MSS: MM 3658 Anasyan gliedert die Druckausgaben in Vitae Patrum, Erewak und Tayec‛i und ordnet damit auch die Mehrheit der Handschriften, die „Träger“ dieses Textes sind, in die „Lange 1. Edition“ ein, in der er zwei Versionen unterscheidet mit den Incipits: Բարւոք է նախանձ առաքինութեան դնել ընդ միայնաւորս Եգիպտացւոց und Նախանձ բարւոյ առաքինութեան հաստատեալ առ միանձունս եկեղեցւոյ և Եգիպտոսի. Es war nicht sein Ziel, eine endgültige Unterscheidung der Versionen vorzunehmen und für jede einzelne Schrift eine Gliederung zu erarbeiten, was im Rahmen seines Werkes über die gesamte armenische Bibliographie wohl auch nicht durchführbar gewesen wäre. Anasyans Schema ist insoweit hilfreich gewesen, dass es die für diese Arbeit relevante Überlieferung bereits in einer Gruppe als „lange 1. Edition“ zusammenstellt. Die Texte der armenischen Vita Antonii (im Folgenden: VAArm) unterscheiden sich erheblich voneinander. Im Folgenden wird versucht, die Texte der handschriftlichen Überlieferung (ausgenommen die synaxariale Überlieferung) erneut zu gruppieren, zum einen, da dank der neu erschienenen Katalogbände der Handschriftenbibliotheken einige Texte hinzugekommen sind und zum anderen, um die „lange 1. Edition“ gründlicher zu erforschen. Mehrere Kriterien, wie z. B. Inhalt, Umfang, Sprache, Handschrifteninhalt und Vollständigkeit¹⁰⁷ des Textes wurden im Kodex untersucht. 1. Gruppe MM 993 (fol. 76b – 78b – 80b), 1523 (fol. 84a – 86b – 88b) 1. Teiltitel Պատմութիւն վարուց Անտոնի Անապատականի¹⁰⁸

 Die Vollständigkeit der Texte in der handschriftlichen Überlieferung wird bei Anasyan noch nicht als Kriterium betrachtet, aber er merkt an, dass sich unter den Kodizes vollständige und mangelhafte Exemplare befinden (vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 324).  MM 1523 Titel (Պատ)մութիւն Վարուց սրբոյն Անտոնի Անապատականի.

A Authentische Athanasiana

45

Նախանձ բարւոյ առաքինութեան հաստատեալ առ միանձունսն եգիպտացւոց 2. Teiltitel Ի նոյն Պատմութենէ վասն հանգստէն երանելոյն Անտոնի¹⁰⁹ Inc. Զաւրավարի ումեմն բազմաւք աղաչեալ զերանելին անտոնիոս Inc.

2. Gruppe MM 1525 (fol. 105ab, 104ab, 100a – 101ab, 108a – 110b) 1. Teiltitel Ի պատմութենէ Վարուց Սրբոյն Անտոնի Անապատականի: Սկիզբն: Inc. Նախանձ բարւոյ առաքինութեան հաստատեալ առ միանձունսն

եգիպտացւոց 2. Teiltitel Հանգիստ Երանելւոյն Անտոնի Inc. Զաւրագլխի որումն բազումք աղաչեցեալ զերանելին անտոնիոս

3. Gruppe Cod. Ven. 996 (fol. 9b – 14b) Titel Վկայաբանութիւն սրբոյն Անտոնի անապատականի Inc. Նախանձ բարւոյ առաքինութեան հաստատեալ առ

եկեղեցւոյ և Եգիպտոսի

միանձունս

4. Gruppe MM 996 (fol. 136b – 143a – 146b) 1.Teiltitel Ի յիշատակի Սուրբ հաւրն Անտոնի Անապատականի: Երանելոյն

Աթանասի եպիսկոպոսապետին Աղէքսանդրի Ասացեալ ի վերայ սրբոյն Անտոնի Inc. Բարւոք է նախանձ դնել ընդ միայնակեացսն եգիպտացւոց 2. Teiltitel Ի նոյն գրոց վասն հանգստեան Սրբոյն Անտոնի Inc. Զաւրավար ոմն առաքեաց առ նա զբազումս և աղաչեաց իջանել ի լեռնէն

Der Text der Handschrift ist mit dem griechischen Text dem Umfang nach vergleichbar (PG 26, 837 Prooemium + Kap. 1.–10. + 85.–93.1) 5. Gruppe MM 77291 (fol. 215 – 222 – 229) 1. Teiltitel Ի յիշատակի Սրբոյն անտոնի Անապատականի … (zwei Wörter)

Աթանաս Աղեքսանդրի վասն վարուց Սրբոյն Անտոնի Inc. Բարւոք է նախանձ դնել ընդ միայնակեացս եգիպտոսի 2. Teiltitel Ի նոյն գրոց Վասն հանգստեան Սրբոյն Անտովնա Inc. Զաւրագլխի ոմն բազմաւք աղաչեալ զերանելին անտովնիոս

6. Gruppe MM 1522 (fol. 413a – 440b), 9622 (fol. 309(155a) – 422(211b)+Kolophon); Cod. Ven. 1638 (fol. 58a – 71b+Kolophon); Cod. Vind. 705 (fol. 264a – 273a+Kolophon)

 MM 1523 Titel

Ի նոյն Պատմութենէ վասն հանգստեան Երանելւոյն անտոնի.

46

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Վարք երանելւոյն Անտոնի միայնակեցի եգիպտացւո եւ աստուածասիրի զոր ասացեալ է աթանասի եպիսկոպոսի¹¹⁰ Inc. Բարւոք է նախանձ հակառակութեան դնել ընդ միակեացսն եգիպտացւոց Titel

Der in der Überlieferung älteste Kodex MM 1522 bietet einen mit dem griechischen vergleichbaren, vollständigen Text. 7. Gruppe Cod. Vind. 1 (fol. 67a – 71b – 74b) 1. Teiltitel /fehlt/ Inc. … ունկն դնէր, եւ զառ ի նոցանէ աւգուտն յինքն ամբարէր, եւ ոչ որպէս չափաւոր ժառանգութեանն ի սնունդն նեղէր զծնաւղսն: 2. Teiltitel Նորին ի նոյն Պատմութենէ Վասն Մահուան Անտոնի Inc. Զաւրագլխի որումն բազմաւք աղաչեցեալ զերանելին անտոնիոս իջանել ի լեռնէն եւ գալ առ նա: որոյ եկեալ եւ խրատ տուեալ փոքր մի, որ մերձեցուցանէր ի փրկութիւն: Der 2. Teil ist identisch mit dem der 1. Gruppe. 8. Gruppe MM 3791 (fol. 85a – 91b), 5406 (fol. 63a – 71a), 4676 (fol. 97a – 105a (29a – 37a)); Cod. Ven. 657 (fol. 92a – 96a) Titel Յիշատակ սրբոյն Անտոնի անապատականի Երանելոյն Աթանասի Եպիսկոպոսի Աղէքսանդրու Ասացեալ վասն վարուց նորին¹¹¹ Inc. Բարւոք է նախանձ դնել ընդ միայնակեացսն¹¹² եգիպտոսի 9. Gruppe MM 4670 (fol. 92a – 97a – 99a), 4709 (fol. 58a – 64b – 67b), 1524 (fol. 96b – 102a – 105a); Cod. Ven. 463 (fol. 115b – 118b – 120b), 653 (fol. 60a-? – 65b) 1. Teiltitel Ի յիշատակի Սրբոյն Անտոնի Երանելոյն Աթանասի եպիսկոպոսի Աղէքսանդրի Ասացեալ վարուց երանելոյն¹¹³ Inc. Բարւոք է նախանձ դնել ընդ միայնակեացս եգիպտոսի

 Cod.Ven. 1638 Վարք երանելոյն Անտոնի միայնակեցի եգիպտացւոյ և աստուածասիրի. Թուխթ Աթանասի. Աղեքսանդրացւոց հայրապետի.  MM 5406 Titel Պատմութիւն վասն անտոնի անապատականի, MM 4676 Titel Ի յիշատակի Սրբոյն անտոնի անապատականի Ի պատմութէնէ նորին վարուց Զոր ասացեալ է սուրբն աթանաս, Cod. Ven. 657 Titel Ի յիշատակի սրբոյն Անտոնի անապատականի, ի պատմութէնէ նորին վարուց. զոր ասացեալ է սրբոյն Աթանասի.  MM 4676 und Cod. Ven. 657 միայնակեացս.  MM 4709 Titel Ի յիշատակի Սրբոյն Անտոնի անապատականի Երանելոյն աթանասի Եպիսկոպոսի աղեքսանդրի ասացեալ վասն վարուցն, MM 1524 Titel Յիշատակ Սրբոյն Անտոնի Անապատականի Երանելոյն Աթանասի եպիսկոպոսի Աղէքսանդրի Ասացեալ վասն վարուցն, Cod. Ven. 463 Titel Պատմութիւն վարուց երանելւոյն Անտովնի անապատականի, Cod. Ven 653 Titel Ի յիշատակի Սրբոյն Անտոնի անապատականի, սրբոյն աթանասի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրի՝ ասացեալ. Վասն վարուց սրբոյն Անտոնի.

A Authentische Athanasiana

47

2. Teiltitel Ի նոյն պատմութենէ վասն հանգստեան երանելի ծերունոյն Անտոնի¹¹⁴ Inc. Զաւրավարի ումեմն բազմաւք աղաչեալ զերանելին անտոնիոս¹¹⁵ 10. Gruppe MM 7441 (fol. 20a – 24b – 26b) 1. Teiltitel Ի պատմութենէ Վարուց Երանելոյն Անտոնի անապատականի

Զոր գրեաց սուրբն աթանաս Inc. Լաւագիյն է նախանձ դնել ընդ միայնակեցացս եգիպտոսի 2. Teiltitel Նորին ի մահ սրբոյն Անտոնի Inc. (des 1. Absatzes) Զաւրագլուխ ոմն որում անուն էր բաղակիոս Inc. (des 2. Absatzes) Զաւրագլուխ ոմն բազմաւք աղաչել զերանելին անտոնիոս

11. Gruppe Cod. Ven. 806 (fol. 11 ff.) Titel Վարք երանելոյն Անտոնի

եգիպտացւոյ միայնակեցի եւ մահ նորին սուրբ ծերունոյ եւ աստուածասիրի, թուղթ Աթանասի Inc. Բարիոք նախանձ առաքինութեան դնել ընդ միայնաւորս եգիպտացւոց.

In den meisten Kodizes ist die Vita Antonii in vita und requiem/mors unterteilt (Gruppe 1, 2, 4, 5, 7, 9, 10). Die Zweiteilung wird von Anasyan unter der langen 1. Edition vermerkt. Die Problematik besteht darin, dass dem ersten Teil der Edition nicht immer die gleiche Fassung der Todeserzählung folgt, wie oben zu beobachten ist. Schematisch lässt sich das folgendermaßen darstellen: Vita1 Inc. Նախանձ բարւոյ առաքինութեան հաստատեալ առ միանձունսն

եգիպտացւոց Vita2 Inc. Բարւոք/Լաւագիյն է նախանձ դնել ընդ միայնակեացսն/ միայնակեցացս եգիպտացւոց/եգիպտոսի (Vita3) Inc. … ունկն դնէր, եւ զառ ի նոցանէ աւգուտն յինքն ամբարէր Mors/Requiem1 Inc. Զաւրավարի ումեմն բազմաւք աղաչեալ զերանելին անտոնիոս Mors/Requiem2 Inc. Զաւրագլխի/Զաւրագլուխ որումն/ոմն բազումք/բազմաւք աղաչեցեալ/աղաչեալ զերանելին անտոնիոս Mors/Requiem3 Inc. Զաւրավար ոմն առաքեաց առ նա զբազումս և աղաչեաց իջանել ի լեռնէն

Ի նոյն պատմութենէ վասն հանգստեան անտոնի, MM 1524 Ի նոյն պատմութենէ վասն Հանգստեանն անտոնի ասացեալ, Cod. Ven. 463 Titel Ի Նոյն Պատմութենէ վասն հանգստեան երանելւոյն Անտովնի, Cod. Ven. 653 Ի նոյն գրոց վասն հանգստեան սրբոյն Անտովնի.  Cod. Ven. 463 Inc. Զաւրավարի ուրումն բազմաւք աղաչեցեալ զերանելին Անտովնիոս,  MM 4709 Titel

Cod. Ven. 653 ?.

48

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Gruppe 1 Vita1+Mors/Requiem1 Gruppe 2 Vita1+Mors/Requiem2 Gruppe 4 Vita2+Mors/Requiem3 Gruppe 5 Vita2+Mors/Requiem2 Gruppe 7 (Vita3)+Mors/Requiem2 Gruppe 9 Vita2+Mors/Requiem1 Gruppe 10 Vita2+Mors/Requiem2 Es ist der Aussage noch zu entnehmen, dass die Vita Antonii mehrfach ins Armenische übersetzt worden ist. Zum Teil geht es dabei um die Bearbeitung des Textes unter verschiedenen Schwerpunktsetzungen, meist aber dient diese der Aufnahme in die Synaxarien bzw. der Erstellung einer hagiographischen Vita.

Die synaxariale Überlieferung MM 992, MM 4682; Cod.Vind. 7, 10, 219, 224, 228, 437, 695, 696, 701, 1035, 1036, 1037, 1048¹¹⁶ usw. Auch diese Überlieferung ist heterogen in ihrem Bestand und es existieren verschiedene Textfassungen. Die Synaxarien stimmen in der Angabe des Monats Arac‛ (~Januar) überein, unterscheiden sich aber in Bezug auf den Tag (1., 10. usw.), auf den das Fest des Antonius fällt. Der synaxariale Text der Vita Antonii ist wohl aus der athanasianischen Vita Antonii deduziert worden.

Übersetzung der Vita aus dem Lateinischen Eine andere Übersetzung der Vita Antonii ins Armenische stammt aus dem 18. Jh. und wurde aus dem Lateinischen der Euagriusversion durchgeführt. Es scheint, dass die Übersetzung keine handschriftlichen Zeugen besitzt, da sie sofort als Druck herausgegeben wurde (Venedig 1794). Der Titel auf dem Titelblatt ist äußerst ausführlich und lautet „Վարք սրբոյ հօրն մերոյ Անտոնի աբբայի մեծի: Շարադրեալ ’ի սրբոյն Աթանասէ աղեքսանդրացւոյ. և վերածեալ ’ի յոյն բարբառոյ ի լատին ’ի ձեռն Եւագրի անտիոքացւոյ, և անտի ’ի հայ“ (dt. Vita unseres heiligen Vaters Antonius, des großen Abtes. Dargelegt von dem heiligen Athanasius von Alexandrien und übertragen von der griechischen Sprache in die lateinische durch Euagrius von Antiochien und daraus in die armenische“). Der

 Yovsēp‛ von Konstantinopel übersetzte dieses Synaxarion aus dem Griechischen 991/992 (vgl. Oskian, Katalog, 693).

A Authentische Athanasiana

49

Herausgeber ist ein Venediger Mechitharistenpater namens Barseł Laslovean Kerlac‛i und der Auftraggeber Pater Step‛annos, der 2. Abt des Klosters.

Kolophon über die Übersetzungszeit Bevor ich zum eigentlichen Textvergleich komme, ist hier das Kolophon über die Übersetzungszeit der Vita Antonii zu erwähnen. Es wird zwar in jeder Liste und Untersuchung, in jedem Katalog (als Beleg) angebracht¹¹⁷, nach dessen Inhalt und Entstehung aber nicht mehr gefragt. Das Kolophon lautet: „Թարգմանեցաւ գիրս այս ի սուրբ քաղաքին յԵրուսաղէմ, յամի Ն.որդի Ծ.որդի գալստեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, յամին յորում հանգեաւ քաջընթաց երանելին Մաշտոց:“¹¹⁸ (dt. wörtl. Diese unsere Schrift wurde übersetzt in der heiligen Stadt Jerusalem, im Jahre 450 der Ankunft unseres Herrn Jesus Christus, in dem Jahr, in dem der selige Maštoc‛ entschlief). Der Herausgeber des 2. Katalogbandes von Venedig, Pater B. Sargisean, bezweifelt zwei Sachverhalte: erstens das Jahr 450, vor allem deshalb, da es in Zusammenhang mit dem Todesjahr von Mesrop Maštoc‛ gebracht wird, das tatsächlich auf das Jahr 439/440 fällt¹¹⁹. Zweitens glaubt er, dass der Name von Maštoc‛ in diesem Kolophon erwähnt wird, weil er die alte Übersetzung der Vita hätte durchführen können – aber das müsste noch genauer überprüft werden. Zum ersten Mal ist hier von einer alten Übersetzung die Rede, die der Mechitharistenpater nicht ausschließt¹²⁰. Unklar ist, warum Jerusalem in diesem Kontext erwähnt wird. Die Kodizes – die das Kolophon bewahren – MM 9622, fol. 211b; Cod.Ven. 1638, fol. 25a und 71b; Cod.Vind 705, fol. 273a sind verwandt, denn Cod.Ven. 1638 ist die Abschrift des Cod. Vind. 705 sowie anscheinend auch MM 9622 ein Nachfolger des Cod.Vind. 705 ist. Ein älterer Zeuge des Wiener Kodex und des Kolophons ist nicht nachweisbar – damit stammt das Kolophon aus dem Jahre 1403.

 Zarbhanalean, Catalogue, 286; Tayec‛i, xx; Barseł Sargisean (Hrsg.), Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. II, Venedig 1924, 929; Anasyan, Bibliologie arménienne, 324 usw.  Variante von Anasyan.  Tayec‛i korrigiert „ՆԾ“ mit „ՆԽ“.  Bei der Beschreibung des Cod. Ven. 653 merkt B. Sargisean an, die Fassung der Vita Antonii in diesem Kodex sei eine ältere und erlesenere Übersetzung (vgl. Sargisean, Haupt-Katalog II, 444).

50

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Vergleich von MM 1522 mit Tayec‛i/Vitae Patrum An einigen Stellen ist MM 1522 präziser (da es die genaue Übersetzung des griechischen Wortes angibt), an anderen Stellen aber auch Tayec‛i/Vitae Patrum. τὰ περὶ αὐτοῦ λεγόμενα /Prooemium, 2/ – առ ի նմանէ ասացեալքն¹²¹/ զնմանէ ասացեալքն → Richtig ist die Form in Tayec‛i/Vitae Patrum. Die Wiedergabe von περί + Gen. mit առ ի նմանէ im Armenischen ist vermutlich mit παρά + Gen. verwechselt worden, das mit առ + Ablativus separativus (Բացառական) ins Armenische übersetzt werden kann und im Text auch vorkommt: παρ’ ὑμῶν /Prooemium, 2/ – առ ի ձէնջ. Prooemium, 2 ասացեալքն: բազում համարձակութիւնքն add. MM 1522 Prooemium, 3 μετὰ τοῦ θαυμάσαι τὸν ἄνθρωπον Tayec‛i/Vitae Patrum hat յետ զարմանալոյ ընդ այնր, MM 1522 korrigiert ընդ այրն. Die genauere Wiedergabe des Griechischen ist die letztere. Wiederum regiert das Verb զարմանալ im Klassischarmenischen das Objekt ընդ + Akk. Deswegen ist die Form այրն (այնր Gen. Sg. von այն) hier anzunehmen. Im gleichen Satz regiert ein anderes Verb (նախանձել) das Objekt ընդ + Akk. (ընդ գեղեցիկ յաւժարութիւն¹²²/ընդ գեղեցիկ շահիցն պատճառս). An vielen Stellen unterscheiden sich MM 1522 und Tayec‛i/Vitae Patrum bei der Wiedergabe des Verbums. MM 1522 bevorzugt Futur I (Առաջին ապառնի), Aorist (Անցյալ կատարյալ) und analytische Zeitformen (Բաղադրյալ ժամանակներ) im Gegensatz zu Tayec‛i/Vitae Patrum. Zum Teil ist dieser Gebrauch begründet, in mancher Hinsicht aber nicht. Z. B. εἰ ἀληθῆ … ἐστιν /Prooemium, 2/ – թէ ճշմարիտ են/եթէ ճշմարիտ իցեն¹²³; γὰρ μέγα κέρδος ὠφελείας ἐστί /Prooemium, 3/ – քանզի մեծ շահք օգտի են/քանզի մեծ շահ օգտի լինիցի¹²⁴. Dasselbe gilt auch für die Wiedergabe des Verbums durch Synonyme in MM 1522 und in Tayec‛i/Vitae Patrum. Über die Wiedergabe der Partizipialkonstruktionen in den beiden Textfassungen s.u. unter Philologische Beobachtungen. Die Auslassungen dem griechischen Text gegenüber füllt teils MM 1522 auf, teils Tayec‛i/Vitae Patrum. Z. B. τοῦ μακαρίου Ἀντωνίου /Prooemium, 2/ – երանելւոյն Անտոնի/Անտոնեայ (Tayec‛i/Vitae Patrum om. երանելւոյն).

   

Die Form in MM 1522. Item. Item. Item.

A Authentische Athanasiana

51

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i mit 2 Versionen; MM 1522 + die anderen Kodizes bei Auslassungen bzw. Nachsätzen. Griech. Vorlage G. J. M. Bartelink (Hrsg.), Vie d’Antoine, Sources Chrétiennes N0 400, Paris 1994.

Einleitung Da die armenische Vita Antonii über mehrere Textvarianten verfügt, stellt sich die Frage, welche von ihnen man als Grundlage auswählen soll. Als armenische Grundlage wurde der Text in Tayec‛i gewählt, denn es handelt sich dabei um den Text der Vitae Patrum, der wiederum identisch mit dem textus receptus der VAArm ist. Wenn dies auch kein besonders starkes Argument für diesen Text als Grundlage ist, so ist dessen Wahl dennoch zumindest durch seine Vollständigkeit gegenüber den anderen Texten gerechtfertigt, mögen sie auch in der handschriftlichen Überlieferung älter und wertvoller sein. Tayec‛i nimmt keine Nummerierung vor, wie auch der von ihm für seine Edition verwendete Text keine Nummerierung durchführt. Mit Ausnahmen entsprechen aber die Absätze bei Tayec‛i den Kapiteln der griechischen Editionen bzw. der allgemein üblichen Kapiteleinteilung der Vita Antonii. Die griechische Vorlage ist die textkritische Edition von G. J. M. Bartelink. Die von Tayec‛i aufgeführte zweite (untere) Textvariante ist eine Übersetzung, die der graecophilen Schule nahesteht, damit zeitlich nachzusetzen ist. Nicht bei allen Texten bietet sich die Gelegenheit, zwei bzw. mehrere Übersetzungsweisen und Abweichungen zu beobachten. Es ist zu vermuten, dass die zweite Variante eine neu durchgeführte Übersetzung ist. Es ist auch nicht auszuschließen, dass eine Bearbeitung des Textes im nachklassichen Zeitraum durchgeführt worden ist. Dafür spricht ein Ausdruck, der in beiden Texten vorkommt, nicht aber im Griechischen (auch nicht durch die Lesarten bezeugt) vorhanden ist: նախանձ առաքինութեան (griech. wörtl. ἅμιλλαν τὴς ἀρετής) – ἅμιλλαν.

Text Die größte Schwierigkeit bereitete der erste Satz: die griechische „HS + Attributive Partizipialkonstruktion“ ist im Armenischen durch die „Բարւոք է NcI NcP“ Konstruktion gelöst: d. h. ̓Αγαθὴν wurde nicht als Attribut zu ἅμιλλαν verstanden und damit mit Բարւոք է + NcI (griech. wörtl. Ἀγαθός/ν (ἐστί)) aufgelöst.

52

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Praefatio 1.

Բարւոք է նախանձ առաքինութեան դնել ընդ միայնաւորս

եգիպտացւոց, Նախանձ բարւոյ առաքինութեան հաստատեալ առ միանձունս եկեղեցւոյ և Եգիպտոսի, Ἀγαθὴν ἅμιλλαν ἐνεστήσασθε πρὸς τοὺς ἐν Αἰγύπτῳ μοναχοὺς

հաւասարել կամ առաւելուլ զսոքօք կամեցեալ առ իմանալ և կամ առ առաւելուլ քան զնոսա յօժարեալք ἤτοι παρισωθῆναι ἢ καὶ ὑπερβαλέσθαι τούτους προελόμενοι

ըստ առաքինութեան ձերոցդ վարուց. առաքինութեամբ ձերով կրօնաւորեալք: τῇ κατ᾿ ἀρετὴν ὑμῶν ἀσκήσει.

Ab dem zweiten Satz laufen die armenischen und griechischen Texte verhältnismäßig parallel.

Auslassungen 1, 4 Μόνοις δὲ οἷς ηὕρισκεν ἠρκεῖτο καὶ πλέον οὐδὲν ἐζήτει. Der vorherige Satz im Griechischen endet ebenfalls mit ἐζήτει: man kann hier ein Homoioteleuton erkennen. MM 1525¹²⁵ beinhaltet (als einziger Text) diesen Satz: Զայն բաւական հաշուէր զոր գտանէր: Եւ այլում իւիք ո՛չ կարաւտէր: Es ist nicht ausgeschlossen, dass der Satz verkürzt wurde.

Nachsätze Prooemium, 2 յաւժարութեամբ բազմաւ.: Եւ արդ զլսելիս ձեր մատուսջիք, զի ես բազում յաւժարութեամբ add. MM 1522 Da es sich hier eventuell um ein Homoioteleuton handelt, stellt sich die Frage, ob es nicht nur in der armenischen, sondern auch in der griechischen Überlieferung vorhanden ist. Dieser Nachsatz sowie բան վասն առաքինութեան վարուց verwandeln (in der armenischen Übersetzung) den Sinn der Bitte um ein Schreiben über die Vita Antonii in die Bitte um eine mündliche Darstellung seiner Vita.

 Der griechische Einfluss im Text ist leicht festzustellen. Die Sätze sind allerdings verkürzt gegenüber dem Griechischen und auch die Reihenfolge der Sätze weicht teilweise ab. Die Vita im Kodex umfasst das Proömium und die Kapitel 1– 5,6; 7,4 ff. des griechischen Textes.

A Authentische Athanasiana

53

Philologische Beobachtungen Generell auffällig und beherrschend ist der beschreibende (klassische) Stil der Übersetzung. – Das Präfix bleibt unübersetzt/das ganze Verb wird durch das armenische Äquivalent wiedergegeben ἐνεστήσασθε /Prooemium, 1/ – դնել oder¹²⁶ հաստատեալ προελόμενοι /Prooemium, 1/ – կամեցեալ oder յօժարեալք (Part. steht im Pl. wie im Griech.) ἀπῇτήσατε /Prooemium, 2/ – պահանջեցէք – Das Präfix wird deskriptiv wiedergegeben / Halbkopie ἐξελθὼν /2, 4/ – անդէն ի դուրս ելեալ – Wortbedeutungen werden durch Umschreibungen, Sätze sinngemäß in freier Übersetzung wiedergegeben ἅμιλλαν /Prooemium, 1/ – նախանձ առաքինութեան / նախանձ հակառակութեան¹²⁷ περὶ τῆς πολιτείας /Prooemium, 2/ – բան վասն առաքինութեան

վարուցն

τὸ τῶν μοναχῶν ὄνομα πολιτεύεται /Prooemium, 1/ –

գոն¹²⁸

ταύτην τὴν πρόθεσιν /Prooemium, 1/ –

յառաջադիմութիւն կամաց¹²⁹

–

միայնակեացք

զայսպիսի յառաջարկութիւն/

τὴν ἐκείνου πρόθεσιν /Prooemium, 3/ – ընդ նորա գեղեցիկ յաւժարութիւն¹³⁰/ընդ նորա գեղեցիկ շահիցն պատճառս

–

ein Wort wird durch mehrere synonyme Wörter (zur Sinnverstärkung) wiedergegeben μόνον /Prooemium, 3/ – լոկ միայն das gleiche Wort wird an verschiedenen Stellen durch Synonyma wiedergegeben τοὺς μοναχοὺςͅ/τῶν μοναχῶν /Prooemium, 1/ – միակեացսն¹³¹/ միայնաւորս միայնակեացք¹³²/մենակեցաց der Text wird durch die Einfügung zusätzlicher Pronomina verdeutlicht

      

Die beiden Textvarianten aus Tayec‛i werden berücksichtigt. Die Form in MM 1522. Die Form in MM 1522, Tayec‛i/Vitae Patrum hat անուն մենակեցաց Die Form in MM 1522. Item. Item. Item.

–

գոն.

54

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

τῆς ἀσκήσεως /Prooemium, 2/ – վարուց իւրոց¹³³/վարուցն τοῦ βίου /Prooemium, 2/ – կենաց նորա τῆς οἰκίας καὶ τῆς ἀδελφῆς /2, 1/ – տանն իւրոյ եւ քեռն¹³⁴/տանն

իւրում

և քեռն

κατὰ τὸ εἰωθὸς /2, 2/ – ըստ սովորութեան իւրում τῇ ἀδελφῇ /2, 4/ – զքոյր նորա¹³⁵/զքոյրն ὑμεῖς ἀκούσαντες /Prooemium, 3/ – դուք զայս լուեալ¹³⁶/դուք

լուեալք

–

–

–

– –

զայս

ταῖς χερσίν /3, 6/ – ձեռօք իւրովք τῆς ἀδελφῆς τὴν κηδεμονίαν /5, 2/ – զքեռն իւրոյ զխնամարկութիւնն Der Text wird durch die Einfügung zusätzlicher Wörter stilistisch verschönert (evtl. hat der Übersetzer den griech. Text interpretiert) τὸ μόνον Ἀντωνίου μνημονεύειν /Prooemium, 3/ – լոկ միայն Անտոնեայ անուանն յիշատակ/անուանն Անտոնի յիշատակ¹³⁷ περὶ τῆς πολιτείας /Prooemium, 2/ – բան վասն առաքինութեան վարուց Finite Verbformen werden durch Partizipien wiedergegeben und umgekehrt θέλοντες /Prooemium, 2/ – կամեցարուք¹³⁸/կամեցեալք ἤρξατο /Prooemium, 2/ – սկիզբն արար¹³⁹/սկիզբն արարեալ Wiedergabe der Eigennamen ᾿Αντωνίου – Անտոնի¹⁴⁰/Անտոնեայ/Անտովնի Im Allgemeinen gibt MM 1522 den Namen des Antonius als Անտոն und Tayec‛i/Vitae Patrum als Անտոնիոս wieder. Die Person wird geändert ἄν τις ἐπαινέσειε /Prooemium, 1/ – զի ոք գովեսցէ¹⁴¹/զի գովեսցուք Die Partikel και, δε, μεν, ουν, τε, γουν werden in der Regel übersetzt. Der armenische Text enthält auch Konstruktionen, die der nachklassischen Periode zuzuweisen sind. ὑμεῖς ἀκούσαντες /Prooemium, 3/ – դուք զայս լուեալք¹⁴²

         

Die Form in MM 1522. Item. Item. Item. Item. Item. Item. Item. Item. Die Form in Tayec‛i/Vitae Patrum.

A Authentische Athanasiana

55

Theologische Interpretationen Der äußerst unsichere Umgang des Übersetzers mit den Schlüsselbegriffen des Textes, z. B. Askese, Asket, Einsiedelei, fiel bei den griechisch-armenischen Kollationen auf.

Schlussfolgerungen MM 1522 scheint über einen ursprünglicheren Text zu verfügen als Tayec‛i/Vitae Patrum. Ob Letzterer eine direkte Redaktion des Ersten ist, ist schwer zu sagen. Die anderen Kodizes bieten genauso viele lectiones variorum ein und desselben Textes. Die Texte in Tayec‛i/Vitae Patrum und MM 1522 stehen aber wohl in enger Beziehung zueinander.

2.6 Epistulae festales (CPG 2102) Bestand/Überlieferung¹⁴³ Timotheus Aelurus¹⁴⁴

Sigillum fidei¹⁴⁵

Նորին Գ. Դիոկղիտանէ: . ԽԹ. Նորին հինգերրորդ տաւնականէն Դիոկղէտիանոսէ. S. , –  S. , – , . Նորին ի տաւնականէն ԾԴ. Դիոկղետիանոսի. S. , – 

Syr.¹⁴⁶/Kopt.¹⁴⁷ (Griech.-Lat.) syr. . Brief Cureton, , –  vgl. PG , C-D, Burgess,  syr. . Brief Cureton, , –  vgl. PG , A, Burgess,  – 

 Die Tabelle wurde nach den Angaben (nachgeprüft) von Gérard Garitte (Les citations arméniennes des lettres festales de S. Athanase, Handes Amsoreay 75 (1961), 425 – 440) aufgestellt.  Karapet Ter-Mekerttschian und Erwand Ter-Minassiantz (Hrsg.), Timotheus Älurus’ Des Patriarchen von Alexandrien Widerlegung der auf der Synode zu Chalcedon festgesetzten Lehre [Տիմոթէոսի եպիսկապոսապետի Աղեքսանդրեայ Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի], Etschmiadsin 1908.  Ter-Mekerttschian (Hrsg.), Siegel des Glaubens.  William CURETON (Hrsg.), The Festal Letters of Athanasius, discovered in an Ancient Syriac Version, London 1848; Henry Burgess (Übers.), H. G. Williams (Hrsg.), The Festal Epistles of S. Athanasius, Bishop of Alexandria. translated from the Syriac with notes and indices (Library of Fathers of the Holy Catholic Church 38), Oxford/London 1854; Joseph Lebon (Hrsg./Übers.), Severi Antiocheni liber contra impium grammaticum, texte (CSCO 101, Syr. 50), Louvain 1933, 293 – 295; trad. (CSCO 102, Syr. 51), Louvain 1933, 216 – 217.  Louis-Théophile Lefort (Hrsg./Übers.), S. Athanase. Lettres festales et pastorales en copte, texte (CSCO 150, Copt. 19), Louvain 1955, 1– 71; trad. (CSCO 151, Copt. 20), Louvain 1955, 1– 54.

56

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Timotheus Aelurus¹⁴⁴

Sigillum fidei¹⁴⁵

. Նորին ԺԱ. տաւնականէն Դիոկղէտիանոսի. ԾԵ. S. , –  . Նորին՝ ի տա(ւ)նականէ ԺԱ.երորդէ. ԾԵ. Դիոկղէտիանոսէ. S. , –  . Նորին Գ. տաւնականէն Դիոկղէտիանոսի ԽԷ. S. , –  . Ի տաւնականի երկրորդում Դիոկղէտիանոսի. ԽԶ. S. , – 

Նորին ի ԺԱ. Տօնականէն: syr. . Brief S. , –  Cureton, syr. Seitenzahl, –  vgl. PG , C, Burgess,  –  syr. . Brief Cureton, syr. Seitenzahl, –  vgl. PG , C, Burgess, 

. Նորին՝ ի տաւնականէն ԺԳ. S. , – 

A. Նորին ի տաւնականէ. S. , – 

B. Եւ յետ այղոց. S. , – ,

Նորին, ի յԵրրորդ Տաւնականէն: S. , –  ի Տօնականէն՝ ի յերրորդ գլխոյն, որ առ Դէոկղետիանոս: S. , – 

Syr.¹⁴⁶/Kopt.¹⁴⁷ (Griech.-Lat.)

syr. . Brief Cureton, syr. Seitenzahl, –  vgl. PG , A-B, Burgess,  copt. . Brief Lefort,  (CSCO ) (Cod. C, Fragment : Brit. Mus. Or. ., fol. ) u. Lefort,  (CSCO ) vgl. Severus Antiochenus, Contra impium grammaticum (Cod. Brit. Mus. Add. ., fol. v a-b) Cureton, syr. Seitenzahl, –  Lebon, , – , (CSCO ) u. Lebon,  (CSCO ) vgl. PG ,  – B; Burgess,  A. Der Anfang vgl. kopt. Cod. C, Fragment  (Paris, kopt. , fol. ) kopt. (.)¹⁴⁸ Brief Lefort,  –  (CSCO ) u.  –  (CSCO ) B. Vgl. „Widerlegung…“Syr. (Cod. Brit. Mus. Add. ., fol. r)

Der Text der Epistulae festales anhand des Bestandes Von den Osterfestbriefen des Athanasius auf Armenisch sind nur acht Fragmente in der „Widerlegung…“ des Timotheus Aelurus und vier Fragmente in Sigillum fidei überliefert. Von einer einst existierenden eigenständigen Übersetzung der Epistulae ins Armenische kann anhand dieses Befundes keine Rede sein.Vier Zitate im Sigillum fidei sind auch bei Timotheus belegt und rezipieren diese¹⁴⁹.

 Nach Leforts Aufzählung.  Vgl. Gérard Garitte, Les citations arméniennes des lettres festales de S. Athanase, 429: „Quatre des huit citations arméniennes de Timothée se retrouvent dans le grand florilège intitulé Knik‘ hawatoy „Sceau de la Foi“, qui date de l’époque du catholicos Komitas (610/611– 628); pour ces citations, que le „Sceau“ emprunte sans nul doute à l’ouvrage de Timothée, …“.

57

A Authentische Athanasiana

Ein Fragment aus dem neununddreißigsten Osterfestbrief ist im Cod. Ven. 1661¹⁵⁰, fol. 191a ff. überliefert: Titel Ծ. Նորին յԼԹ տաւնական թղթոցն. Inc. Այլ քանզի զհերձուածողացն յիշեցաք որպէս մեռելոց, իսկ յաղագս մեր… Garitte verglich sowohl die armenische Überlieferung (von „Widerlegung…“ und Sigillum fidei) miteinander, als auch diese mit ihren syrischen und koptischen Parallelstellen. Die Schlussfolgerungen Garittes fasst folgendes Zitat gut zusammen: Le variantes fournies par le «Sceau de la Foi» sont pour la plupart purement formelles; quelques-unes pourtent doivent être prises en considération, parce qu’elles sont appuyées par le syriaque; […] En comparant les citations de Timothée à la version syriaque des Lettres festales, on constate que l’arménien et le syriaque sont substantiellement identiques jusque dans les détails; ceci signifie que les deux traductions sont très fidèles et très littéralles. Par rapport à l’arménien, le syriaque ne présente que très peu de variantes réelles. A en juger d’après les quelques lignes de l’arménien qui ont un parallèle dans le corpus copte, il semble que la version copte de Lettres festales soit plus libre et moins rigoureuse que le syriaque¹⁵¹.

2.7 Epistula ad Amun (CPG 2106) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven. ¹⁵²

Buch der Kanones .

.–. Jh.

fol. a ff.

 Sahak Čemčemean (Hrsg.), Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. VI, Venedig 1996, 352.  Garitte, Les citations arméniennes, 438 – 440. Hierauf wird die Auseinandersetzung mit dem armenischen Bestand der Osterfestbriefe beschränkt. Ein Dissertationsprojekt über die „Widerlegung…“ mit einer Übersetzung ins Englische wird zur Zeit von Grigor Grigoryan an der Halleschen orientalischen Fakultät durchgeführt. An dieser Stelle sei darauf für die anschließenden Studien zu diesem Thema verwiesen!  Čemčemean, Haupt-Katalog VI, 352.

58

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

2.8 Epistula ad Rufinianum (CPG 2107) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven. ¹⁵³

Buch der Kanones .

.–. Jh.

fol. b ff.

 Čemčemean, Haupt-Katalog VI, 352.

59

B Pseud-Athanasiana

B Pseud-Athanasiana 2.9 Homilia in illud: Nunc anima mea turbata est (CPG 2161) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven. 

Athanasiana

. Jh.

fol. a ff.

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 64– 67 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818. Der Text des Nunc anima mea turbata est anhand des Bestandes Der armenische Text ist durch eine einzige Handschrift bezeugt, den Tayec‛i in seiner Edition herausgegeben hat. Zarbhanalean merkt an, dass Step‛anos Siwnec‛i in seinem Brief an den Patriarchen Germanos und Katholikos Grigor Tła in seinem Brief an die nördlichen Archimandriten aus Nunc anima mea turbata est zitieren¹⁵⁴.

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i, 64 – 67. Griech. Vorlage PG 26,1240D – 1244C. Mit dem armenischen Text liegt uns eine wortwörtliche (lineare) Übersetzung des griech. Textes vor.

Philologische Beobachtungen – Wiedergabe der Präfixe μεταβολῆϛ – փոխադրութեան μεταστῇ – փոխեալ կացուսցէ καταβαίνοντα – իջեցելոյն προσγενόμενον (προσγινόμενον)/προσγέγονεν – առեղեալ/առեղեւ ἐνθυμείσθω – ածցէ զմտաւ  Vgl. Zarbhanalean, Catalogue, 279: „Ածցուք ’ի մէջ, – կ’ըսէ, – և զայնոսիկ որ նոցա են՝ և մեզ քաջ տեղեակք և յայտնիք, զսուրբ և զաստուածազգեստ հարսն, և զսուրբ բանս նոցա. զսուրբն Աթանաս և զսուրբն Գրիգոր Նիւսեայ … միթէ ո՞չ ընթեռնուն յարաժամ ’ի սրբոյն

Աթանասէ զգրեալսն՝ զոր յաղագս անշփոթ խառնըմանն յատուկ և կատարեալ բնութեանցն գրէ ասելով. ’ի նմանութենէ տեառնն որ առ մեզ՝ մեծ է աւգուտն. զի և մեք նմանեսցուք առ նա. քանզի թէ ոչ ինքն էր նմանեալ առ մարդիկ, պարտ էր ’ի նմանութիւնս մեր իջանելոյն“.

60

–

–

–

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

κατὰ τὸ συγγενὲϛ – ըստ ազգակցութեան μετασχηματιζόμεθο – փոխակերպիմք διαλύσῃ – լուծցէ μεταβέβληται – փոխադրի ἐμφαίνηται – երեւի ἐνεργῇ – ներգործէ παραχωρεῖν – թոյլ տալ Wiedergabe der zusammengesetzten Wörter ἐν μελικράτῷ – ի մեղր խառնեալ εὐεργετηθῇ – բարեգործեսցի Wiedergabe der Partizipien (εἰ λέγει) Θεὸϛ ὢν ὁ Κύριοϛ ἅμα καὶ ἄνθρωποϛ (NcP) – Աստուած գոլով (Instrumentalis des Infinitivs) Տէրն համանգամայն և մարդ vgl. δυνατὺν ὄν τῇ θεότητι κωλῦσαι τὴν ταραχὴν – կարօղ գոլով (Instrumentalis des Infinitivs) աստուածութեամբն ի բաց մերժել զխռովութիւնն Freie Übersetzung τρέπεσθαι τὴν θεότητα (!) – համարեալ փոփոխիլ էութեանն (!) vgl. θεότητοϛ – աստուածութեանն ψυχικοῦ – յանձնականէ vgl. ἡ ψυχη – անձն νικώμενον – պարտեալ (!) vgl. νικηθῇ – յաղթեսցի und νενίκηται –

յաղթեցաւ

–

ἐκ πάσχόντων – յախտացելոց vgl. ἀπαθεῖϛ – անախտք ταραττέσθω – ամբոխեսցի vgl. ἐγειρομένηϛ – ամբոխեալ κατιστάμενοι – կազմեալք Unübliche Formen ὢν/ὄν – գոլով, լնլով

Bibelzitate Eine gewisse Abhängigkeit von der BibelArm ist zu beobachten. Nunc anima mea turbata est Այժմ անձն իմ խռովեալ է: Եւ ապա քաղցեաւն,

PG ,A Νῦν ἡ ψυχή μου τετάρακται. PG ,B εἶτα ἐπείνασε

BibelArm

BibelGr

Բայց այժմ անձն իմ խռովեալ է. ապա քաղցեաւ:

Joh , Νῦν ἡ ψυχή, μου τετάρακται, Mt , ὕστερον ἐπείνασεν.

B Pseud-Athanasiana

61

Nunc anima mea turbata est

BibelArm

BibelGr

Իջի յերկնից՝ ո՛չ զի արարից PG ,D ῞Οτι καταβέβηκα ἐκ τοῦ զկամս իմ, այղ զկամս οὐρανοῦ, οὐχ ἵνα ποιῶ առաքչին իմոյ Հօր. τὸ θέλημα τὸ ἐμὸν, ἀλλὰ τὸ θέλημα τοῦ πέμψαντόϛ με Πατρὸϛ, Եւ զի՞նչ ասացից, ապրեցո PG ,A Καὶ τί εἴզիս ի ժամէս յայսմանէ. այղ πω; Πάτερ, σωσόν με վասն այսորիկ եկի ի ժամս ἐκ τῆϛ ὥραϛ ταύτηϛ. Ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἦλθον յայս: Հայր փառաւորեա՛ εἰϛ τὴν ὥραν ταύτην. զանուն քո: Πάτερ, δόξασόν σου τὸ ὅνομα. Փառաւորեա՛ զանուն քո: Եւ PG ,B Πάτερ, պատասխանի յերկնից. և δόξασόν σου τὸ ὄνομα· փառաւորեցի, և դարձեալ καὶ ἀπόκρισιϛ ἐξ οὐփառաւորեցից, ρανοῦ· Καὶ ἐδόξασα, καὶ πάλιν δοξάσω. PG ,C Ἐγὼ καὶ ὁ Ես և Հայր իմ մի եմք, այսպէս և սոքա ի մեզ Πατὴρ ἕν ἐσμεν, οὔτω եղիցին: καὶ οὖτοι ἐν ἡμῖν ἓν ὦσιν.

Զի իջի ես յերկնից, ոչ զի զկամս իմ արարից, այլ զկամս այնորիկ որ առաքեացն զիս:

Joh , ὅτι καταβέβηκα ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ οὐχ ἵνα ποιῶ τὸ θέλημα τὸ ἐμὸν ἀλλὰ τὸ θέλημα τοῦ πέμψαντόϛ με, Joh , –  καὶ τί εἴπω; Πάτερ, σῶσόν με ἐκ τῆϛ ὥραϛ ταύτηϛ; ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἦλθον εἰϛ τὴν ὥραν ταύτην. πάτερ, δόξασόν σου τὸ ὄνομα. Joh , πάτερ, δόξασόν σου τὸ ὄνομα. ἦλθεν οὖν φωνὴ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, Καὶ ἐδόξασα καὶ πάλιν δοξάσω. Joh , ἐγὼ καὶ ὁ πατὴρ ἕν ἐσμεν. Joh , ἐγὼ ἐν αὐτοῖϛ καὶ σὺ ἐν ἐμοί, ἵνα ὦσιν τετελειωμένοι εἰϛ ἕν,

եւ զի՞նչ ասացից, եթէ, Հայր, ապրեցո զիս ի ժամէ աստի յայսմանէ. այլ վասն այնորիկ եկի ի ժամս յայս: Հայր, փառաւորեա զանուն քո: Հայր, փառաւորեա զանուն քո: Եկն բարբառ յերկնից, Ե՛ւ փառաւոր արարի, ե՛ւ դարձեալ փառաւոր արարից: Ես եւ Հայր իմ մի եմք: Ես ի նոսա, եւ դու յիս, զի եղիցին կատարեալք ի մի.

Schlussfolgerung Nunc anima mea turbata est gehört in die Liste der fünf Schriften, die laut dem Kolophon Step‛anos Siwnec‛i übersetzt haben soll. Dominierend ist die Wiedergabe der Präfixe nach dem graecophilen Muster, aber der Übersetzer verzichtet generell nicht auf eine klassische Wiedergabe bzw. Sinnwiedergabe der abgeleiteten Wörter.

2.10 Oratio in ascensionem domini (CPG 2171) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung Umfang

MM  Cod. Ven. 

Sammlung . Jh. Geschichte Sokrats ., Epistulae, Historien 

fol. b – b fol.  ff.

62

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung Umfang

Cod. Ven.  Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. ¹⁵⁵

Ausgewählte Homilien . Homéliaire-Martyrologe

 . Jh.

fol. ? fol.  – v

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 263 – 280 Textvorlage(n) Cod. Ven. 791 Cod. Ven. 944. Der Text der Oratio in ascensionem domini anhand des Bestandes/Vergleich der Texte MM 3076 unterstützt die Lesarten des Cod. Ven. 791.

Arm.-Griech./Lat. Textvergleich Griech. Vorlage Cornelis Datema, Une homélie inédite sur l’ascension, Byzantion 44 (1974), 126 – 137¹⁵⁶. Arm. Vorlage Tayec‛i, 263 – 280. Von den armenischen Textzeugen stehen dem griechischen Text (Sinaiticus gr. 492, ff. 128v – 131v und 134– 145v) Cod. Ven. 791/MM 3076 näher. Die Lesarten von V (Vatopedinus gr. 639, ff. 215 – 219) unterstützen keine armenischen Textzeugen.

2.11 De incarnatione contra Apollinarium libri II (CPG 2231) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Athanasiana Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh. . Jh.

fol. a ff. fol. b – b fol. b – a

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 68 – 88 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818.

 Angabe nach Anasyan, Bibliologie arménienne, 339.  Vgl. CPG 2171.

B Pseud-Athanasiana

63

Arm.-Griech./Lat. Textvergleich Griech. Vorlage PG 26, 1131– 1166. Arm. Vorlage Tayec‛i, 68 – 88. Armenisch ist nur das zweite Buch überliefert. Dem armenischen Titel nach richtet sich das Buch nicht gegen Apollinarius, sondern gegen Marcion (Յաղագս

փրկական յայտնութեանն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ընդդէմ Մարկիոնի). Mit dem Armenischen liegt eine lineare und wortgetreue Übertragung des griechischen Textes vor.

2.12 Homilia de passione et cruce domini (CPG 2247) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh.

fol. a – b, a – b fol. b – b

Druckausgabe(n) – bisher unveröffentlicht. Der Text der Homilia de passione et cruce domini anhand des Bestandes/Vergleich der Texte Cod. Vind. 648 kürzt die Bibelzitate, Cod. Vind. 629 gibt sie vollständig wider. Die beiden Kodizes weisen lectiones minor auf. Cod.Vind. 629 fol. 192a endet mit այլ որ զմիտս տեսանէ միայն աստուած է: und fol. 192b beginnt mit dem neuen Titel Աղօթք (Precatio)¹⁵⁷ und dem Inc. Ո՜վ երանելի ճշմարտապէս և կենդանարար խաչ փրկչին, das tatsächlich nur die Fortsetzung der Homilia de passione et cruce domini ist (so Cod. Vind. 648 fol. 140Ab, l. 15 – 17 այլ որ զմիտսն տեսանէ միայն աստուա՛ծ է: Ո՜վ երանելի ճշմարտապէս և կենդանարար խաչ փրկչին und PG 28, 237C ἄλλ᾿ ὁ τὸν νοῦν μόνοϛ ὁρῶν Θεόϛ. Μακάριε ἁληθῶϛ καὶ ζωοποιὲ σταυρὲ τοῦ Σωτῆροϛ·).

 Vgl. Casey, Armenian Manuscripts, 48. Casey erkennt Աղօթք noch nicht als Fortsetzung der Homilia de passione et cruce domini sowie die Fortsetzung dieser Schrift auf fol. 198a – 201b.

64

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Arm.-Griech./Lat. Textvergleich Griech. Vorlage PG 28, 185 – 249. Arm. Vorlage Cod. Vind. 629 Cod. Vind. 648. Mit dem Armenischen liegt eine wortwörtliche Übertragung des griechischen Textes vor, wobei einige griechische Wörter ausgelassen wurden.

2.13 Disputatio contra Arium (CPG 2250) Bestand/Überlieferung¹⁵⁸ Ms. Nr. MM  MM  MM  MM  Cod. Ven. 

Inhalt

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien . Hunjk‛ Tayoc‛ ašxarhin Cod. Ven.  Athanasiana Cod. Vind.  Athanasiana

Datierung

Umfang/Vollständigkeit

 ,   . Jh. 

b – a – b; PG ,  ff. a – b, a – b; PG ,  ff. b – a; PG ,  ff., §§  –  b – a – a; PG ,  ff. b – a; PG ,  ff., §§  –  (Anfang) fol. b ff.; PG ,  ff. a – a – b; PG ,  ff.

. Jh. . Jh.

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 134– 190 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818 Cod. Ven. 739. Der Text der Disputatio contra Arium anhand des Bestandes/Vergleich der Texte MM 2679 → Cod. Ven. 739 → MM 6228 Cod. Ven. 739 steht inhaltlich wie in einigen äußeren Merkmalen in enger Verbindung zu MM 6228. Die anfängliche Vermutung, dass die beiden ein und dieselbe Handschrift seien, bestätigte sich nicht. Da Cod. Ven. 739 nicht geprüft werden konnte, bleibt die Frage nach seinem Verhältnis zu MM 6228 offen. Jedenfalls sind die uns interessierenden Folien der beiden die Abschriften von MM 2679. Im Armenischen ist der Text zweigeteilt¹⁵⁹.

 Anasyan, Bibliologie arménienne, 345 – 346; Casey, Armenian Manuscripts, 46; Muyldermans, Répertoires de pièces patristiques, 267; Tayec‛i, viii-ix; Zarbhanalean, Catalogue, 280.  „The Greek piece is divided in the Armenian, and the transition, λοιπὸν περὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος ζητήσωμεν, replaced by a title“ (Casey, Armenian Manuscripts, 46).

B Pseud-Athanasiana

65

In der Überlieferung kursiert der Text unter dem Namen des Athanasius, variiert aber dessen Gegner bzw. Disputationspartner: es ist entweder Arius oder ein Arianer.

2.14 Sermo contra omnes haereses (CPG 2251) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh.

fol. b – b fol. b – a

Druckausgabe(n) – bisher unveröffentlicht. Der Text des Sermo contra omnes haereses anhand des Bestandes/Vergleich der Texte Cod.Vind. 648 kürzt die Bibelzitate, Cod.Vind. 629 schreibt die Bibelzitate aus. Die beiden Kodizes weisen lectiones minor auf.

Arm.-Griech./Lat. Textvergleich Griech. Vorlage PG 28, 501– 524. Arm. Vorlage Cod. Vind. 629 Cod. Vind. 648. Mit dem Armenischen liegt eine wortwörtliche Übertragung des griechischen Textes vor,wobei der armenische Text zum Teil synonyme Verstärkungen aufweist. Beispielsweise: PG 28, 504A Ἀλλ᾿ ἐρεῖ τιϛ, Πῶϛ; ̔Ερμήνευσον ἡμῖν. ῎Ακουσον, ἀγαπητέ. Οἱ μὲν προφῆται, καθὼϛ προεῖπον, διορατικοὶ ὄντεϛ, Cod. Vind. 648 fol. 25b Այլ ասասցէ՛ ոք արդեւք թէ ո՞րպէս կամ զիարդ՝ թարգմանեա մեզ: Լուր սիրելի և ի միտ առ, Իսկ արդ ժիր և քաջ մեծամեծ մարգարէքն որպէս կանխաւն ասացի. տեսանողք ելով.

66

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

2.15 Historia de Melchisedech (CPG 2252) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr.  (alte Nr. ) Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. 

Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Ter Israels Edition) Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Kirakos’ Edition) Synaxarion (Ter Israels Edition) Synaxarion . Ausgewählte Homilien . Synaxarion . Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium / Synaxarion Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Synaxarion

. Jh.   . Jh. (nach )   –  ←   –   ca. . Jh. .–. Jh.  .–. Jh.  . Jh.?      .–. Jh.

fol. a fol. b fol. a fol. a fol. b fol. b fol. ? fol. a – a fol. ? fol. b – b fol. b – a fol. a fol. b – a fol. a – a fol. b fol. b ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. b ff. fol. a ff. fol. b

Synaxarion



fol. a

Anasyan unterscheidet zwei Editionen¹⁶⁰: 1. Ter Israels Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1834, Teil 1, 133 – 134; Tayec‛i, 482– 488; PO 21, Paris 1927/1930, 201– 204. MSS: Cod. Vind. 7; Cod. Ven. alte Nr. 710, alte Nr. 402; Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. 149 (alte Nr. 108).

 Anasyan, Bibliologie arménienne, 334– 335.

B Pseud-Athanasiana

2.

67

Kirakos Arewelc‛is’ Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1706, 610 – 612; Konstantinopel 1708, 671– 673; Konstantinopel 1730, 466 – 467; Tayec‛i, 482– 488. MSS: MM 1510, 1511, 4873, 7362, 7433, 7463; Cod. Ven. 227 (alte Nr. 657); Cod. Vind. 10, 213, 219, 228, 437; Aleppo,Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. 151.

Die beiden Editionen gehören nach Anasyans Gliederung in die Synaxarien-Tradition. Sie sind daher im Zusammenhang der Entstehung der Synaxarien zu untersuchen.

2.16 Ad imperatorem Iouianum (CPG 2253) Bestand/Überlieferung Ms. Nr. MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 

Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr.  Nikosia, Arm. Ms. Nr.  (alte Nr. )¹⁶²

C D E F G H B A

Inhalt

Datierung

Umfang

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung .¹⁶¹ Apophthegmata patrum . Nersēs Lambronac‛i, Recueil de documents ecclésiastiques arménobyzantins Recueil

 . Jh. (vor )    –  . Jh. . Jh. – ← – Anfang des . Jh.

fol. b – a fol. a – b fol. ab fol. b – a fol.  fol. b – b fol. ? fol. b fol. r – v

Ende des . Jh.

fol. v – 

Goldgrube



fol. b

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 344 Textvorlage(n) – Cod.Ven. 680 (primärer Text), Cod. Ven. 352 (2. Exemplar).

 Nach Tayec‛i, xii, xv Գ. օր. վեցօրէից Ս. Բարսղի (Hexameron Basili 3.).  Nerses Akinian, Katalog der armenischen Handschriften von Nikosia in Zypern (jetzt befinden sie sich in Antelias, im Katholikat) [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Նիկոսիայի ի Կիպրոս (այժմ փոխադրուած Անթիլիաս, Կաթողիկոսարան)], Handes Amsoreay 69 (1955), 533. Vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 342, Fußn. 1.

68

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Der Text von Ad imperatorem Iovianum anhand des Bestandes Die oben aufgeführten Kodizes von Matenadaran, die dem Inhalt nach als Sammlungen bezeichnet werden, beinhalten sowohl Ad imperatorem Iovianum als auch Ad Iovianum, die unmittelbar nacheinander folgen; im Armenischen ist Letztere eine Bekenntnisschrift und der Name Jovians taucht hier nicht auf. Der Großteil des armenischen Bestandes ist relativ jung (mit Ausnahme von Cod. Ven. 352 (12. Jh.) stammen die Handschriften aus der Neuzeit, überwiegend aus dem 17. Jh., aber auch aus dem 18.–19. Jh.).

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i, 344; C D E F G H¹⁶³. Griech. Vorlage PG 28,531– 532.

Philologische Beobachtungen – Wiedergabe der Präpositionen εἰϛ τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱόν ἐστι καἰ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ի Հայր և յՈրդի և ի սուրբ Հոգին/Հոգին սուրբ ἐκ Πνεύματοϛ ἁγίου καὶ Μαρίαϛ Παρθένου Μητρὸϛ ի Հոգւոյ սրբոյ և ի

Մարիամայ կուսէ և մօրէ ἐξ αὐτῆϛ ի նմանէ εν̓ πίστει հաւատով ἐν εὐδοκίᾷ հաճութեամբ ἐν ἡμῖν ի մեզս ἐπὶ τῷ βαπτίσματι ի վերայ մկրտութեան(ն) μετ᾿ αὐτῆϛ ընդ նմա μετὰ καὶ τῆϛ προσλήψεωϛ հանդերձ առեցելովն

–

Hier wurde versucht, durch die Form des Partizips die griechische Form wiederzugeben. In den übrigen Fällen sind die unterschiedlichen Formen des Griechischen durch die im Armenischen vorhandenen Partizipialformen wiedergegeben. Wiedergabe der Partizipien ̔Ο Κύριοϛ ἡμῶν Ἰησοῦϛ Χριστὸϛ, ἐπὶ τῷ βαπτίσματι θεσμοθετῶν, τὸν ἀκριβῆ καὶ τετορνευμένον ὅρον τῆϛ πίστεωϛ ἐποίησε, λέγων τοῖϛ ἁγίοιϛ ἀποστόλοιϛ· – օրինադրելով; զճախարակեալ; ասելովն

 Vgl. im Supplementum: Kritische Texte.

B Pseud-Athanasiana

69

Das Participium coniunctum wurde durch die übliche Konstruktion (Instrumentalis des Infinitivs) ins Armenische übertragen und das attributive Partizip ebenfalls durch ein attributives Partizip wiedergegeben. Τῆϛ οὖν ἁγίαϛ Τριάδοϛ προσθήκην οὐκ ἐπιδεχομένηϛ, πάντωϛ ὄτι, ἑν εὐδοκίᾷ Πατρὸϛ ἐκουσίωϛ μετασχὼν τῶν ἐν ἠμῖν ὁ μονογενὴϛ αὐτοῦ Λόγοϛ Արդ, սրբոյ Երրորդութեանն յաւելուած ոչ ընկալեալ… հաղորդ

եղեալ որոյ ի մեզս

Καὶ ὁ τοῦτο μὴ λέγων θεομάχοϛ ἐστὶ καὶ τῶν ἁγίων Πατέρων πολέμιοϛ. Եւ

որ ոք զայս ոչ ասէ

–

–

–

Das Participium coniunctum ist hier durch einen Relativsatz aufgelöst. Wiedergabe der Präfixe – unübersetzt προσλήψεωϛ առեցելովն προσληφθέντα առեալքն προσομολογηθήσονται խոստովանեցին vgl. ὁμολογεῖν խոստովանել – freie Sinnwiedergabe μετασχὼν հաղորդ եղեալ/հաղորդեալ Wiedergabe der Adverbien πάντωϛ ամենայն իրօք ἐκουσίωϛ կամաւորութեամբ Wiedergabe der theol. Fachterminologie τῆ τῆϛ ἐνώσεωϛ οἰκονομίᾶ միաւորութեամբ տնօրէնութեամբ οἰκονομικῶϛ παιδίον տնօրինաբար մանուկ(ն) Παρθενομήτωρ կոյս մայր(ն) Μαρίαϛ Παρθένου Μητρὸϛ (ի) Մարիամայ կուսէ և մօրէ Θεοτόκοϛ Աստուածածին τὴν ὑπόστασιν ἔσχεν զգոյութիւն ունէր ὑπόστασιν σεσαρκωμένην անձնաւորութիւն մարմնացեալ εν̓ανθρωπήσασαν մարդացեալ ῍Αμα γὰρ σὰρξ, ἅμα Θεοῦ Λόγου σὰρξ, ἅμα σὰρξ ἔμψυχοϛ λογική քանզի համանգամայն մարմին, համանգամայն Աստուծոյ բանին մարմին, և

համանգամայն հոգևոր բանական

Bibelzitate Ad imperatorem Iovianum Գնացէ՛ք աշակերտ(եց)էք զամենայն հեթանոսս. մկրտեցէք զնոսա յանուն

PG ,A Πορευθέντεϛ, μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη,

BibelArm

BibelGr

Mt , πορευθέντεϛ Գնացէք այսուհետեւ, οὖν μαθητεύσατε πάνաշակերտեցէք զամենայն հեթանոսս, մկրտեցէք զնոսա τα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντεϛ

70

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ad imperatorem Iovianum

BibelArm

BibelGr

Հօր և Որդ(ւ)ոյ և Հոգ(ւ)ոյն βαπτίζοντεϛ αὐτοὺϛ εἰϛ յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. սրբոյ τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸϛ καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματοϛ.

αὐτοὺϛ εἰϛ τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸϛ καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματοϛ,

Schlussfolgerung Mit dieser Übersetzung liegt uns erneut eine wortwörtliche Übertragung des griechischen Textes vor. Merkmale des graecophilen Einflusses sind nicht erkennbar. Der Text neigt etwas zur freien Wiedergabe. In der armenischen Überlieferung tritt Ad imperatorem Iovianum in den Sammlungen über die Bekenntnischriften auf, d. h. sie wurde nicht als epistula, sondern als Bekenntnis angesehen. Der Inhalt der Schrift ist im Umfeld der Auseinandersetzungen um die Inkarnation und Natur Christi gut einsetzbar.

2.17 Quaestiones ad Antiochum ducem (CPG 2257) Bestand/Überlieferung¹⁶⁴ Ms. Nr.

Inhalt

MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Datierung

    . Jh. . Jh. (vor ),  Sammlung  Sammlung . Jh. (vor ) Ausgewählte Homilien  Sammlung  Sammlung . Jh. Sammlung  –  Ausgewählte Homilien 

Red. Umfang fol. a – a fol. b – a fol. a – b fol. a – b fol. a – b fol. b – b fol. a – b fol. a – b fol. b – a fol. a – a fol. a – b fol. a – a fol. a – b

 Die Liste wurde nach Anasyan und Katalogen (Matenadaran, Mechitharisten: Wien und Venedig) erstellt. Die Schrift ist die »beliebteste« in der armenischen Athanasiusüberlieferung: unter den oben erwähnten 200 Matenadaraner Handschriften findet man sie in 60 Handschriften.

B Pseud-Athanasiana

71

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung

, . Jh.  . Jh.    –  . Jh.

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

. Jh.   –  . Jh. . Jh. . Jh.  . Jh.  . Jh. 

Գ. Դ.



Դ.

fol. a – b

. Jh. . Jh.

Գ.

fol. a – b ( – ) fol. a – a

MM 

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Quaestiones ad Antiochum ducem Quaestiones ad Antiochum ducem Sammlung Quaestiones ad Antiochum ducem Sammlung

fol. b – b, a – b fol. b – b fol. b – b fol. b – a fol. a – a fol. b – a fol. b – b – b / Quaestiones ԺԴ-ՃԽԱ mit Auslassungen mancher Quaestiones fol. a – b fol. a – b – ab – ab fol. b – a fol. b – a fol. a – b fol. a – b fol. a – b fol. a – a fol. a – b fol. b – b fol. a – a

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung

MM  MM  MM 

, , ?, , . Jh., ,    . Jh.  . Jh. . Jh. . Jh. . Jh. ., . Jh.  . Jh.   . Jh. . Jh. 

Red. Umfang

Գ.

Դ. Դ.

fol. b – a

Գ.

Դ.

Դ. Ե.

fol. b – b, a – a fol. b – b fol.  –  fol. a – b, a – b fol. b – b, a – a fol. a – b, a – b fol. a – b, a – a fol. b fol. b – b fol. b – b fol. a – a ( – ) fol. a – b fol. b – b fol. a – b fol. a – a fol. a – b

72

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Red. Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung

. Jh.   . Jh. . Jh. . Jh. . Jh. . Jh.   – 

Գ. Գ. Գ. Գ. Գ.

MM  MM  MM 

Sammlung Sammlung Sammlung / Goldgrube Sammlung Sammlung Athanasius, Quaestiones ad Antiochum ducem Sammlung

. Jh. (vor )   – 

MM  MM  MM 

MM  MM 

Athanasius, Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven.  Ausgewählte Homilien . Cod. Ven.  Athanasius ., Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. ¹⁶⁵ Ausgewählte Homilien . Cod. Ven.  Goldgrube Cod. Ven.  Goldgrube Cod. Ven.  Goldgrube Cod. Ven.  Goldgrube Cod. Ven.  Armenische Geschichtsbücher . (Sammlung) Cod. Ven.  Nersēs Šnorhali . und Sammlung

 Vgl. Cod. Ven. 2239.

fol. a – a fol. a – a fol. a – b fol. a – b fol. a – b fol. a – b Դ. fol. a – b Գ. fol. a – b fol. a – b Գ./Դ. fol. a – b, b – b, a – a fol. a – a fol. a – a fol. b – ab – ab – ab

 –   . Jh.

fol. b – b fol. a – b, b fol.  – 

 – ,  – ,  . Jh.

fol. a – b fol.  – 

 – ?

fol. ab



fol. a – a

vor 

fol. a – a

.–. Jh.?  .–. Jh.? . Jh.? 

fol. a – a fol. a – a fol. a – a fol. a – a fol. b ff.

fol. b – a

B Pseud-Athanasiana

Ms. Nr. Cod. Ven. 

Inhalt

Nersēs Šnorhali . und Sammlung Cod. Ven.  Goldgrube Cod. Ven. / Athanasius .,  Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven.  Athanasius ., Quaestiones ad Antiochum ducem; u. a. Cod. Ven.  Sammlung . Cod. Vind.  Sammelwerk Cod. Vind.  Sammelwerk Cod. Vind.  Sammelwerk Cod. Vind.  Sammelwerk Cod. Vind.  Sammelwerk / Goldgrube Cod. Vind.  Sammelwerk Tbilisi, Staatl. Mus. Arm. Ms. Nr.  Brit. Mus. Ms. Or. Nr.  Paris, Bibl. Nat. Questions d’Athanase Ms. Arm. Nr.  d’Alexandrie et réponses de Cyrille de Jérusalem Paris, Bibl. Nat. Livres d’histoire et Ms. Arm. Nr.  Recueil de sermons Privatpersonen (M. Inčučean)¹⁶⁶

Datierung

73

Red. Umfang



fol.  – 

 – ? . Jh.

fol. b – b fol. a – b

. Jh., 

fol.  – 

 vor   vor   . Jh.?

fol.  ff. fol. a – a fol. b – b fol. a – a fol. b – a fol. b – b

. Jh.?

fol. a ff.

um 

fol.  – 



fol.  – v

Druckausgabe(n) Buch der Antworten des heiligen Athanasius auf die Fragen des Cyrill von Jerusalem [Գիրք պատասխանական սրբոյն Աթանասիոսի հարցմանցն սրբոյն Կիւրղի Երուսաղէմացւոյ], Konstantinopel, 5– 195; Tayec‛i, 347– 477 Textvorlage(n) Cod. Ven. 425 Cod. Ven. 1244 Cod. Ven. 1260 Cod. Ven. 295 Cod. Ven. 1949/ 1001 Cod. Ven. 1533

 K. J. Basmadjian, Die Handschriften des Herrn M. Inčučean [Պր. ձեռագիրները], Banasēr 4 (1902), 377– 378.

Մ. Ինճուճեանի

74

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Der Text der Quaestiones ad Antiochum ducem anhand des Bestandes Red. Գ. fügt nach ԾԹ. vier Quaestiones ein¹⁶⁷. Zwei Quaestiones beinhalten Fragen zur Länge des Monats und der Woche, die letzten zwei zum Schreibort und der Anzahl der Evangelien. Die Antworten schließen zahlenmystische Inhalte und Informationen ein, die die Kenntnisse des Zeitalters widerspiegeln. Die Symbolik der Evangelisten ist ebenfalls angegeben. Der Sprachstil weist darauf hin, dass diese Quaestiones im Westen entstanden sind.

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i, 347– 477 + Handschriften des Maschtoz-Matenadaran-Instituts Griech. Vorlage PG 28, 597 ff.

Einleitung Die armenische Version beginnt mit der 16. Frage des griechischen Textes¹⁶⁸. Allerdings folgt daraufhin die Reihenfolge der Fragestellungen im armenischen Text nicht überall dem Griechischen. Tabelle V bietet eine Übersicht über die Übereinstimmungen des Griechischen (PG) und Armenischen (Ausgabe von Tayec‛i). In der armenischen Überlieferung selbst fällt die Reihenfolge und die Auflistung sehr unterschiedlich aus¹⁶⁹, deswegen wurde für den Vergleich als Grundlage der von Tayec‛i rekonstruierte Text verwendet.

Tabelle V α′ ια′

κα′=Զ

λα′=ԺԵ μα′=

να′= ξα′=

οα′=ԻԵ πα′=ԻԶ ‫ל‬α′=ԼԵ ρα′=ԽԳ ρια′=

ρκα′= ρλα′=

β′ ιβ′

κβ′=Է

λβ′=ԺԶ μβ′=

νβ′= ξβ′=

οβ′=

πβ′=

‫ל‬β′=ԼԶ ρβ′=ԽԴ ριβ′=

ρκβ′= ρλβ′=

γ′ ιγ′

κγ′=Ը

λγ′=ԺԷ

νγ′= ξγ′=

ογ′=

πγ′=ԻԷ

‫ל‬γ′=ԼԷ

μγ′=

ργ′=

ριγ′=ԽԵ ρκγ′= ρλγ′= ριδ′=ԽԶ ρκδ′= ρλδ′=

δ′ ιδ′

κδ′=

λδ′=ԺԸ μδ′=

νδ′= ξδ′=

οδ′=ԿԷ πδ′=ԻԸ ‫ל‬δ′=ԼԸ ρδ′=

ε′ ιε′

κε′=Թ

λε′=ԺԹ με′=

νε′= ξε′=

οε′=ԿԸ πε′=ԻԹ ‫ל‬ε′=ԼԹ ρε′=ԽԳ ριε′=ԽԷ ρκε′= ρλε′=

ς′ ις′=Ա κς′=Ժ

λς′=Ի

μς′=ԾԵ νς′= ξς′=

ος′=ԿԹ πς′=Լ

‫ל‬ς′=Խ

ρς′=

ρις′=ԽԸ ρκς′= ρλς′=

ζ′ ιζ′=Բ κζ′=ԺԱ λζ′=

μζ′=

νζ′= ξζ′=ԻԱ οζ′=Հ

πζ′=ԼԱ ‫ל‬ζ′=ԽԱ ρζ′=

ριζ′=

η′ ιη′=Գ κη′=ԺԲ λη′=

μη′=

νη′= ξη′=ԻԲ οη′=ՀԱ πη′=ԼԲ ‫ל‬η′=ԽԲ ρη′=

ριη′=

ρκη′= ρλη′=

θ′ ιθ′=Դ κθ′=ԺԳ λθ′=

μθ′=

νθ′= ξθ′=ԻԳ οθ′=ՀԲ πθ′=ԼԳ ‫ל‬θ′=

ρθ′=

ριθ′=

ρκθ′= ρλθ′=

ι′ κ′=Ե

ν′=

ξx′= ο′=ԻԴ

ρι′=

ρκ′=

ρλ′=

λ′=ԺԴ

μ′=

π′=

‫ל‬′=ԼԴ

ρ′=

ρκζ′= ρλζ′=

ρμ′=

 Tayec‛i hält diese Quaestiones für „յիմարական և անալի“ und nimmt sie nicht in den kritischen Apparat auf, vgl. Tayec‛i, 382, Fußn. 4.  PG 28, 607 ff.  Die meisten Handschriften verfügen über eine eigene Auflistung der Quaestiones.

B Pseud-Athanasiana

75

Titel Im Armenischen sind die Quaestiones nie an den antiochenischen Dux adressiert. Demgegenüber ist die Schrift im Armenischen als Dialog zwischen Athanasius und Cyrill von Jerusalem gestaltet. Im Vergleich aber mit Dialogus Athanasii et Zacchaei, stehen hier die Namen des Athanasius und Cyrill nur im Titel. Die Titel allerdings variieren. Im Folgenden eine Auswahl der häufiger vorgekommenen Titel: Երանելոյն Աթանասի արքեպիսկոպոսի Աղեքսանդրոյ/ –

Աղեքսանդրացւոյ Հարցմունք վայելուչք և պատասխանիք Կիւրղի Երուսաղէմի/այ հայրապետի/ն Յաղագս մակացութեան/մակասացութեան և հանճարոյ MM 2141, MM 3107, MM 3262, MM 3380, MM 3410, MM 6078, MM 6724, MM 7324 – Երանելոյն

Աթանասի եպիսկոպոսին Հարցմունք վայելուչ. պատասխանիք Կիւրղի Երուսաղէմի հայրապետին Յաղագս հանճարոյ MM 4717

Schlussfolgerung Die umfangreichste Überlieferung des armenischen athanasianischen Korpus bietet die Schrift Quaestiones ad Antiochum ducem. Durch die Auslassungen und Anfügungen (evtl. Nachsätze) des armenischen Textes entstehen unterschiedliche Schwerpunktsetzungen zwischen dem griechischen und armenischen Text.

2.18 Narratio de cruce seu imagine Berytensi (CPG 2262) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien

. Jh.   ,   . Jh.,   . Jh. . Jh.,   . Jh. . Jh. 

fol. b – b fol. a – a fol. ab fol. a – a fol. b – b fol. ab fol. b – a fol.  –  fol. a – a fol. ab fol. b – b fol. b – a fol. b – b

76

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Tbilisi, Staatl. Mus. Arm. Ms. Nr.  Brit. Mus. Ms. Egerton Nr.  Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien . Apophthegmata patrum . Vitae Patrum . Ausgewählte Homilien . Synaxarion . Ausgewählte Homilien . Goldgrube . Ausgewählte Homilien Odarium/Hymnarium . Ausgewählte Homilien Martyrologium Martyrologium Sammelwerk / Goldgrube Sammelwerk / Goldgrube Martyrologium

. Jh. . Jh. (nach )  . Jh. . Jh. . Jh. . Jh. ,     

fol. b – b fol. ab fol. b – a fol. b – a fol. b – b fol. ab fol. a – b fol. b – a fol. ? fol. a – b fol.  ff. fol. b fol. ? fol. b – b fol. a – a fol. b – a fol. ? fol. b – a fol. b fol. b – a fol. a fol. a fol. a fol. b

. Jh.? . Jh.? .–. Jh.?   – ?    . Jh.? 

fol. v Recueil

. Jh.

fol. r – v

Angaben von Anasyan¹⁷⁰: – Druckausgabe der Narratio de cruce seu imagine Berytensi in Tayec‛i, 489 – 492 Textvorlage(n) Cod.Ven. 1014¹⁷¹ Cod.Ven. 536 Cod.Ven. 657 Cod.Ven. 346 Cod. Ven. 985 Cod. Ven. 1371 Cod. Ven. 710 Cod. Ven. 986. – Außerdem MM 40 MM 2890 MM 3260 MM 3300 MM 8076 MM 8387; Tbilisi Staatl. Mus. Arm. Ms. Nr. 11; Cod. Vind. 219; London Brit. Mus. Ms. Egerton Nr. 708; Paris Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 122.

 Anasyan, Bibliologie arménienne, 335 – 336.  Nach Tayec‛i ist die primäre Vorlage der Narratio de cruce seu imagine Berytensi in seiner Ausgabe Cod. Ven. 17. Anasyan korrigiert Letzteren mit Cod. Ven. 1014.

B Pseud-Athanasiana

–

– –

77

Պատմութիւն սքանչելեաց պատկերին Քրիստոսի խոցելոյ ի Հրէից ի Բիւրիտոն, այն որ ընթերցեալ եղև յերկրորդ ժողովն Նիկիոյ ի գրուածոցն Աթանասի. Cod. Ven. 657 Titel Սրբոյն Թէոփիլոսի ասացեալ պատմութիւն վասն սքանչելեաց պատկերին Քրիստոսի զոր ի տախտակին. Zarbhanalean, Catalogue, 285 bietet folgenden Titel an:

Griech./Lat. Ausgabe(n) in den üblichen Athanasiuseditionen und J. Harduinus (Hrsg.), Acta conciliorum et epistolae decretales ac constitutiones summorum pontificum IV, Paris 1714, 177– 182.

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i, 489 – 492. Griech. Vorlage PG 28, 797– 805, 805 – 812¹⁷². Der armenische Text beginnt mit § 2 des griechischen Textes (PG 28, 805D). Auch andere, größere Teile des Griechischen fehlen im Armenischen. Der armenische Text ist eine freie Wiedergabe und eine gekürzte Fassung des Griechischen. Am Schluss weist die armenische Fassung noch einen Nachsatz auf: Tayec‛i, 492 Եւ յետ բազում ժամանակաց բարեպաշտ թագաւորն Յոհաննէս՝ որ կոչի Չմշկիկ, գնաց ի քաղաքն Ամասիա, եգիտ և ա՛ռ զՔրիստոսի Աստուծոյն մերոյ զկաղամարն և զհողաթափս սուրբ ոտիցն. և երթեալ ի Բիւրիտոն, ա՛ռ զայն զքրիստոսի խաչելութեան պատկերն, և տարաւ ի Կոստանդնուպոլիս, և

երկրպագեն նմա ընդ այլ սրբութեանցն ի փառս և ի գովութիւն Աստուծոյ մերոյ, այժմ և յաւի՛՛:

 Von den zwei griechischen Texten in PG 28, 797– 805 und 805 – 812 wurde für die Kollationierung der letztere gewählt, da er die im armenischen Incipit vorhandenen geographischen Bezeichnungen Tyros und Sidon erwähnt: PG 28, 805D Πόλιϛ ἐστὶ Βηρυτὸϛ καλουμένη ἐν μεθορίοιϛ Τύρου καὶ Σιδῶνοϛ, τελοῦσα δὲ Ἀντιοχείαϛ. vgl. PG, 797B om. ἐν μεθορίοιϛ Τύρου καὶ Σιδῶνοϛ, ¦ Ἀντιοχείαϛ] ὑπὸ Ἀντιόχειαν. Tayec‛i, 489 Ի սահմանս Տիւրոսի և Սիդոնի, ի քաղաքն Բիւրիտոն.

78

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

2.19 De s. trinitate dialogi V (CPG 2284) (armeniaca sub nominem Basili Caesariensis) Bestand/Überlieferung¹⁷³ Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  (M) Cod. Ven.  (Va) Cod. Ven.  (Vb) Cod. Hierosol. ¹⁷⁴ (Ja) Cod. Hierosol.  (Jc) Cod. Hierosol.  (Jb)

Ausgewählte Homilien Reden des Basilius Goldgrube Sammlung Sammlung Sammlung

   –    

fol. ? fol. a – a fol. a – a fol.  –  fol. a – a fol. a – a

Druckausgabe(n) – (K) Karapet Ter-Mekerttschian (Hrsg.), Siegel des Glaubens. Textvorlage(n) – ein MS aus Darašamb mit dem Prototyp in Nor-Dzhulfa (Letzterer wurde um 1629 überarbeitet; beide MSS nicht mehr auffindbar). – Paul Jungmann, Die armenische Fassung des sogenannten pseudathanasianischen Dialogus de s. Trinitate IV. Textvorlage(n) – Va (Basis des rekonstruierten Textes), Vb, Ja, Jb, Jc, M. Der Text des De s. trinitate dialogi v anhand des Bestandes Von den fünf Dialogen über die Trinität ist im Armenischen nur der vierte Dialog unter dem Namen des Basilius von Caesarea (als ein Dialog zwischen ihm und Apollinaris von Laodicea) überliefert. Jungmann schätzt die Beziehungen innerhalb der Überlieferung wie folgt ein: Trotz weitestgehender Übereinstimmung zwischen diesen Handschriften ist, abgesehen von der Beziehung zwischen Ja und Jc, keine sichere Abhängigkeit festzustellen, zumals fast durchweg unbekannt ist, wo die MSS entstanden sind¹⁷⁵.

Ferner ist auf die abweichende Textfolge zwischen der Druckausgabe in Sigillum fidei und dem Text in den fünf MSS zu verweisen¹⁷⁶:

    160.

Handschriften- und Druckangaben nach Jungmann, Die armenische Fassung, 160 – 162. Abschrift des Cod. Hierosol. 1138. Jungmann, Die armenische Fassung, 162. Ter-Mekerttschian (Hrsg.), Siegel des Glaubens, 84; Jungmann, Die armenische Fassung,

B Pseud-Athanasiana

79

J V M  –  K a.  –  (PG , – ,) b.  –  (PG , – ,) c.  –  (PG , – ,)

Titel

Նորին սրբոյ Բարսղի եպիսկոպոսի ուղղափառի և Ապողինարի հերձուածողի տեսութիւն ի մարմնաւորութիւն Փրկչին mit lectiones variae: Նորին սրբոյ om. Ja Jc K ¦ ուղղափառի om.V J M add. K ¦ տեսութիւն] վիճաբանութիւն K (om.Vb J M) ¦ ի մարմնաւորութիւն Փրկչին om. K Bei De s. trinitate dialogus IV ist die Forschung weiter. Eine kritische Ausgabe (armenische und griechische Texte), eine Retroübersetzung und ein Aufsatz über den Vergleich des griechisch-lateinischen Textes mit der armenischen Überlieferung sind erschienen. Ferner wurden die Parallelen zwischen De s. trinitate dialogus IV und Ad imperatorem Iovianum ans Licht gebracht. Der kritische Text von De s. trinitate (arm.) ist erschienen. Obwohl vieles in dieser Hinsicht getan wurde, lassen sich viele neue Forschungsgebiete ausmachen. Auf die Diskussion um die Verfasserschaft von De s. trinitate dialogi V (sie hat bezüglich des griechischen Textes ausreichend stattgefunden)¹⁷⁷ möchte ich verzichten. Der vom armenischen Text vorgeschlagene Autor ist Basilius von Caesarea.

2.20 Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295) … the only two assured facts about the Athanasian Creed are that it is neither a creed nor by Athanasius¹⁷⁸.

Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

MM  MM  MM  MM  MM 

D Sammlung E Sammlung Sammlung F Sammlung G Sammlung

Datierung

Umfang

., . Jh. (vor ) . Jh. . Jh. . Jh. (vor ) . Jh.

fol. b – a fol. b – a fol. a – a fol. a – b fol. b – a

 Vgl. Christoph Bizer, Studien zu pseudathanasianischen Dialogen der Orthodoxos und Aëtios, Bonn 1970, 24– 40, 335 – 338.  J.N.D. Kelly, The Athanasian Creed, New York 1964, 1.

80

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr. MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM ¹⁷⁹

Inhalt Sammlung H Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung I Sammlung J Sammlung K Sammlung

Datierung

Umfang

,   . Jh. . Jh. . Jh. . Jh.  –  . Jh. ., . Jh.,  – , . Jh.

. Jh. . Jh.    . Jh. . Jh.

fol. a – a fol. b – a fol. a – a fol. a – b fol. b – a fol. b – b fol. a – b fol. a – a fol. a – b (im Folgenden: MM *) fol. b – a (im Folgenden: MM **) fol. b – b fol. a – a fol. a – a fol. a – b fol. b – b fol. a – b fol. a – b

. Jh. .–. Jh.  ?  

fol. b – a fol. b – b fol.  ff. fol. ? fol. a ff. fol.  ff.

. Jh., nach 

fol.  ff.

 

fol. a ff. fol. a

 – ?  

fol. a – b fol. b – b fol. v – v

L

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM 

M Sammlung Sammlung N Sammlung O Sammlung P Gebetbuch Q Sammlung R Athanasius Alexandrinus, Symbolum MM  Sammlung Cod. Ven.  A Goldgrube . Cod. Ven.  B Gebetbuch . Cod. Ven.  C Asanets . Cod. Ven.  Sammlung Cod. Ven.  Gebetbuch . (übertr. vom Lat.) Cod. Ven.  Sammlung (Toma von Aquin ., übertr. vom Lat. u. Ital.) Cod. Vind.  Das Buch des Exortismus Cod. Vind.  Sammelwerk, zusammengestellt von Philippus T’at’ar Cod. Vind.  Sammelwerk Cod. Hierosol.  Goldgrube (Sammlung) – . Paris, Bibl. Nat. Ms. Recueil Arm. Nr. 

 Die Handschrift, die aus verschiedenen Handschriften zusammengebunden ist, enthält das Athanasianum zweimal. Sie stammen aus zwei Händen und stellen zwei unterschiedliche Versionen dar. Die Schriften in der Handschrift und derer Reihenfolge ist identisch mit MM 3206.

B Pseud-Athanasiana

81

Druckausgabe(n) ¹⁸⁰ Christliche Lehre der Armenier, dargelegt für die Römer, durch den Archimandriten Karapet Andrianac‛i und T‛ēodorosean Petros Simpri [Վարդապետութիւն քրիստոնէական ըստ Հայոց, արտադրեալ առ Հռոմայեցիս,

միջնորդութեամբ Կարապետի վարդապետի Անդրիանացւոյ եւ Թէոդորոսեան Պետրոսի Սիմպրի], Amsterdam 1667, 62 – 70 (mit paralleler Rückübersetzung ins

Lateinische)¹⁸¹; Stundenbuch der heiligen Jungfrau Maria der Gottesmutter und für die Entschlafenen [Ժամագիրք սրբուհւոյ կուսին Մարիամու Աստուածածնին եւ ննջեցելոց], Venedig 1706, 203; Ordnung der allgemeinen Gebete der großen Kirche von Rom [Կարգաւորութիւն հասարակաց աղօթից եկեղեցւոյն մեծին Հռոմայ], Marseille 1708, 239 – 242; Tayec‛i, 478 – 481 Textvorlage(n) Cod. Ven. 57 Cod. Ven. 398 (2. Exemplar) Cod. Ven. 375 (3. Exemplar). Der Text des Athanasianums anhand des Bestandes/Texttypen ü MM 41, MM 576, MM 2368, MM 7211; Cod. Ven. 375, Cod. Ven. 398 Innerhalb dieser Gruppe gleichen MM 41 und MM 7211 einander. MM 7211 verfügt über Lesarten, die den Text des MM 41 verbessern bzw. dessen Fehler (grammatisch wie inhaltlich) beheben. ü MM 682, MM 3206, MM 3527**, MM 4669; Cod. Ven. 57 ü Aus dem Lateinischen MM 9360, MM 1653, MM 3527*; MM 9360 ist eine Abschrift. Vgl. unten § 13. ü MM 462, MM 3964 ü MM 6987 ü MM 9170 Mit dieser Handschrift liegt uns eine freie Übersetzung vor (die Varianten lassen sich in keinem lateinischen oder griechischen Text nachweisen), am wahrscheinlichsten ist eine freie Umformulierung des armenischen Textes. Es ist noch zu zeigen, welcher armenische Text hier zugrunde liegt. Infolge der äußerst häufigen ähnlichen Konstruktionen kommen Homoioteleuton, Haplographie und Dittographie in der Überlieferung dieser Bekenntnisschrift oft vor. Beinahe in jeder Handschrift (das gilt auch für andere Texte des armenischen athanasianischen Korpus) ist das Suffix -ութիւն/ն von seinen flektierten Formen (meistens die Genitiv/Dativ-Form, auch des Plurals) -ութեան/ն, -ութեանց/ն u. a.

 Vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 356.  Das von Anasyan angegebene Incipit stimmt mit dem von MM 9360 überein. In welcher Beziehung die beiden Texte zueinander stehen, ist noch festzustellen. Das Manuskript stammt aus dem 18. Jh., andernfalls wäre es Textvorlage der Ausgabe gewesen.

82

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

wegen der Abkürzung schwer unterscheidbar bzw. die Schreiber sind mit den gekürzten Endsilben nicht immer konsequent.

Arm.-Lat./Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i, 478 – 481; D E F G H I J K L M N O P Q R Lat. Vorlage C. H. Turner, A Critical Text of the Quicumque vult, Journal of Theological Studies 11 (1910), 401– 411. Griech. Vorlage PG 28,1581– 1592 (vier griechische Zeugen)

Titel Die armenischen Handschriften entsprechen sich, mit Ausnahme von MM 9170, im Titel in Bezug auf das Wort դաւանութիւն für die Darstellung des Inhalts und in der Angabe des Athanasius als Verfasser. Das Wort դաւանութիւն gibt für gewöhnlich die Bedeutung des Wortes confessio/professio wieder, hier steht es aber für fides. Die anderen Varianten sowohl der lateinischen als auch der griechischen Titel verwenden դաւանութիւն nicht. In den Titelvarianten wird Athanasius jeweils unterschiedlich bezeichnet: մեծ գերազանց վարդապետ, Աղեքսանդրու/Աղեքսանդրացւոյ հայրապետ, Աղեքսանդրացւոյ (արք)եպիսկոպոս und das Namensprädikat sancti (nur in MM 682 steht տեառն) findet sich nicht in allen Handschriften.

Text a. Auslassungen ü §§ 9, 14, 15, 42 fehlen bei Tayec‛i, aber sind in den anderen MSS belegt. ü Die Auslassung von „et filii/filioque“ in einigen MSS wird unter „Theologische Interpretationen“ behandelt. ü Die Auslassung „pariter“ (§ 30) → Das dem Armenischen zugrunde liegende Original¹⁸² enthält diese Wort nicht!

 „In v. 30 many MSS fail to give pariter, and in fact the ancient ones are almost equally divided. In some which originally contained it the word has been erased by a later hand, and this seems to prove that objection was taken to it in the 8th and 9th centuries. Possibly the reason was that the creed was now being used in psalters and the verse lent itself better to singing without pariter. Its presence in the original text now seems confirmed by the discovery that it stood in the corresponding passage of the Excerpta of Vincent of Lérins.“ (Kelly, The Athanasian Creed, 22).

B Pseud-Athanasiana

83

b. Nachsätze Die Doxologie MM 3964 Փառք հօր և որդւոյ և հոգւոյն սրբոյ: Որ էրն ի սկզբան և այժմ և միշտ և յաւիտեանս յաւիտենից: Ամմէն: MM 462 Փառք հօր և որդւոյ և հոգւոյն սրբոյ: Որ էրն ի սկսբանէ և այժմ և միշտ և: MM 6987 Փառք հօր և որդւոյ Nachsätze des MM 9170 ü Քանզի մեք հաւատամք և երկիր պագանեմք սրբոյ երրորդութեանն և մի աստուածութեանն, հօր և որդւոյ և հոգւոյն սրբոյ յաւիտեանս ամէն: c.

Aufbau des armenischen Textes

der Lateiner

der Armenier: übliche / mehrheitliche Überlieferung

der Armenier: Cod. Ven. , MM , MM , MM 

§§  –  Einleitung §§  –  Trinitätslehre §§  –  Christologie §  Schluss

§§  –  §§  –  §§  –  § 

§§  – ,  §§  –  §§  –  –

Schlussfolgerung Die älteste Handschrift des SymAthArm stammt aus dem 16. Jh (?): MM 3206, evtl. auch Cod. Ven 57. Das heißt, dass hier keine derart alte handschriftliche Zeugen, wie bei den Schriften vorliegen, die den Anspruch erheben, im 5. bzw. 8. Jh. übersetzt worden zu sein. Bei der Untersuchung des SymAthArm tauchen neue Probleme auf, die teilweise mit der noch umstrittenen Frage der Entstehung des Bekenntnisses zusammenhängen. Als Erstes muss man die Originalsprache der armenischen Übersetzung bestimmen. Das ist nicht unproblematisch, da die Schrift anscheinend mehrfach ins Armenische übertragen wurde (für den Anfang sind mind. zwei unterschiedliche Übersetzungen zu beobachten) und nicht immer ist die Ausgangssprache Latein. Die Beziehungen zwischen den Texten lateinischer und griechischer Herkunft und ihre Entstehungszeit bzw. Entstehungsreihenfolge ist ebenso ein Forschungsdesiderat. Eine parallele Kollation der armenischen Übersetzungen mit den lateinischen und griechischen Texten wurde folglich durchgeführt. Im Unterschied zu anderen Texten spielen bei SymAthArm zusätzlich Latein bzw. Latein und Grie-

84

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

chisch und deren Einfluss auf die armenische Sprache eine Rolle. Deswegen ist im armenischen Text nicht mehr nach den klassischarmenischen oder graecophilen Merkmalen zu suchen, sondern nach Hinweisen, die auf eine lateinische oder griechische Originalsprache in Analogie oder Differenz zu MM 9360 hindeuten, das das Fundament für die Recherche ist, da es dort im Untertitel heißt:

Թարգմանացեալ ի լատինականէ ի հայս ըստ խնդրոյ Յովհաննեսի Եպիսկոպոսի Բաղիշեցւոյ, և կոստանդնուպօլսոյ պատրիարգի (dt. Übersetzt

aus dem Lateinischen ins Armenische im Auftrag des Bischofs und Patriarchen von Konstantinopel Yovhannes Bałišec‛i). Hiermit liegt uns ein eindeutiger Hinweis auf die lateinische Originalsprache vor. Mit dem Athanasianum besitzen wir möglicherweise die einzige Schrift in der armenischen Übersetzung unter dem Namen des Athanasius, in welcher der Name des Übersetzers feststeht: Archimandrit Łukas Xarberdc´i Abrahamean bzw. Gasparean († 1753?). Allerdings ist MM 9360 nicht die erste Übersetzung des Athanasianums ins Armenische. Daher ist zu erforschen, ob der Übersetzer die vorherige/n Übersetzung/en gekannt hat und wenn ja, inwieweit er von dieser/diesen abhängig ist. Die armenische Überlieferung des Athanasianums ist so jung, dass man auch mit Druckausgaben des Originaltextes als Vorlage für die Übersetzung rechnen darf. Die armenischen Druckausgaben sind teilweise jünger als die handschriftliche Überlieferung. Das Athanasianum ist aus der römischen Tradition und nicht der protestantischen übernommen worden. Es ist zu beobachten, dass die Übersetzungen die Errettung/Erlösung durch den Glauben der katholischen Kirche und nicht durch den orthodoxen/universellen/ökumenischen Glauben verstehen bzw. auslegen.

2.21 Didascalia 318 patrum Nicaenorum (CPG 2298) (armeniaca sub nominem Euagrii Pontici) Druckausgabe(n) J. Catergian, De fidei symbolo quo Armeni utuntur observationes,Wien 1893; B. Sargisean, Sancti Patris Euagrii Pontici vita et scripta [Սրբոյ Հորն Եւագրի Պոնտացւոյ վարք եւ մատենագրութիւնք],Venedig 1907, 134– 137. Aristaces Vardanian, Ein Briefwechsel zwischen Proklos und Sahak, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 27 (1913), 428 – 429. Joseph Muyldermans, Une recension arménniene du Syntagma doctrinae, Handes Amsoreay 41 (1927), 687– 700. Die Didascalia 318 patrum Nicaenorum ist im Armenischen unter dem Namen des Euagrius Ponticus überliefert, insofern gehört diese Bekenntnisschrift nicht in die

B Pseud-Athanasiana

85

armenische Athanasius-Überlieferung. In der Patristik sowie in der Armenologie ist noch vieles hinsichtlich dieses Symbolums umstritten.

2.22 Dialogus Athanasii et Zacchaei (CPG 2301) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

MM  MM 

Sammlung Sammlung

 fol. b – a ,  fol. b – b, a – b, a – b, a ff., a ff. . Jh. fol. a – a  fol. a – b

MM  Sammlung Cod. Ven.  Ausgewählte Homilien . Hunjk‛ Tayoc‛ ašxarhin Cod. Ven.  Athanasiana

. Jh.

Umfang

fol. a ff.

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 191– 234 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818 Cod. Ven. 739. Der Text des Dialogus Athanasii et Zacchaei anhand des Bestandes MM 6228 folgt dem Cod. Ven. 739. Im MM 6228 folgt der Text sofort nach dem Titel ohne ‚….‘ (Auslassungspunkte). Arm.-Griech. Textvergleich¹⁸³

2.23 Sermo maior de fide / Epistula ad Antiochenos (CPG 2803) Epistula ad Ecclesiam Antiochenam (CPG 2211[1]) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Galata ¹⁸⁴

Sammlung Athanasiana Athanasiana et alia Florilegium

. Jh. . Jh. . Jh.? . Jh.

fol. b – a fol. a – b fol. a – b fol.  – 

 Hier ist auf den Artikel von Valentina Calzolari, La version arménienne du dialogue d’Athanase et Zachée du Pseudo-Athanase d’Alexandrie: Analyse linguistique et comparaison avec l’original grec, Le Muséon 113 (2000), Heft 1– 2, 125 – 147 zu verweisen.  Renoux, Athanase d’Alexandrie dans le florilège arménien: Galata 54 (IRE Partie), 170 – 171.

86

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Druckausgabe(n) R. P. Casey, The Armenian version of the Pseudo-Athanasian letter to the Antiochenes and of the Expositio fidei, Part 1, London/Philadelphia 1947, Textvorlage(n) Cod. Vind. 629 Cod. Vind. 648; Hakob Qyoseyan, Die armenische Übersetzung der im griechischen Original unbekannten Epistel des Athanasius von Alexandrien an die Kirche Antiochiens [Ս. Աթանաս Ալեքսանդրացու

հունարեն բնագրով անհայտ Անտիոքի եկեղեցուն հղած թղթի հայերեն թարգմանությունը], Ējmiacin 1995 (Feb. – März), 51– 61, Textvorlage(n) MM 2196. 2.24 Expositio fidei (CPG 2804) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Galata ¹⁸⁵

Athanasiana Athanasiana Athanasiana et alia Florilegium

. Jh. . Jh. . Jh.? . Jh.

fol. a ff. fol. a – b fol. b – b fol.  – 

Druckausgabe(n) R. P. Casey, The Armenian version of the Pseudo-Athanasian letter to the Antiochenes and of the Expositio fidei, 74– 78, Textvorlage(n) Cod. Vind. 629 Cod. Vind. 648; Tayec‛i, 119 – 123, Textvorlage(n) Cod. Ven. 818.

2.25 Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang/Vollständigkeit

MM ¹⁸⁶ Cod. Ven. 

Sammlung Athanasiana

. Jh.;  . Jh.

fol. a/PG , D – A fol. b – a/PG , B – A

A

 Charles Renoux, Athanase d’Alexandrie dans le florilège arménien du manuscrit Galata 54 (Deuxième Partie), Handes Amsoreay 103 (1989), 24.  Die Handschrift besteht aus zwei Teilen, die aus dem 15. Jh. und 1683 stammen. Die für uns interessanten Seiten befinden sich im älteren Teil der Handschrift. Die athanasianischen Texte, die in der Handschrift vorhanden sind, sind Abschnitte aus verschiedenen athanasianischen Schriften „über die Inkarnation des Christus, unseres Herrn“, die hier allerdings als „Homilien“ bezeichnet und nummeriert worden sind. Die Aufzählung erfolgt nicht nacheinander, sondern jede Homilie hat eine bestimmte Zahl. Epistula ad Liberium ist als 8. Homilie des Athanasius angegeben.

B Pseud-Athanasiana

Ms. Nr. Cod. Vind.  Cod. Vind.  Galata ¹⁸⁷

B C

87

Inhalt

Datierung

Umfang/Vollständigkeit

Athanasiana Athanasiana et alia Florilegium

. Jh. . Jh. . Jh.

fol. a – a/PG , B – A fol. ab/PG , B – A fol.  – /PG , C – D

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 117– 118 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818. Der Text der Epistula ad Liberium anhand des Bestandes Abhängigkeiten/Verwandschaften der Texte Der armenische Text ist in der handschriftlichen Überlieferung weitgehend einheitlich. Es ist davon auszugehen, dass alle Texte von einem Archetypus abstammen. Folgende Lesarten fallen auf ¹⁸⁸: ü Cod. Vind. 629 om. քանզի Հոգի է Աստուած, նոյն ինքն անբաժանելի. ü Cod. Vind. 629 որ ետ զհին և զնոր կտակարանս ’ի վերջին ժամանակս, մարմին մահկանացուէս ’ի կուսէն: Vgl. Tayec‛i und Cod. Vind. 648 որ/և¹⁸⁹ եդդ¹⁹⁰ զհին և զնոր կտակարանս. որ ի վերջին ժամանակս մարմին մահկանացու էառ ի Կուսէն, → Die Form մահկանացուէս kann durch die Zusammenrückung und Verschmelzung der Wörter մահկանացու+էառ erklärt werden. ü Zwischen συνεργὸς und ἀψηλάφητος steht im Griech. ἄναρχος, das in den armenischen Texten nur bei Tayec‛i auftaucht: անսկիզբն. – eine der wenigen Stellen, in der die beiden Wiener Kodizes aneinander gleichen. ü Cod. Vind. 648 զսա առնումք անմեկնելի ի հաւրէ vgl. die anderen: ունիմք անմեկնելի (Cod. Vind. 629 ամենակալ¹⁹¹) Da die drei Texte zu den armenischen Korpora gehören, ist es weiterhin sinnvoll das Verhältnis der Texte zueinander im Zusammenhang anderer Texte dieser Korpora zu beobachten.

 Renoux, Athanase d’Alexandrie dans le florilège arménien du manuscrit Galata 54 (Deuxième Partie), 23 – 24.  Die Auslassungen der Kopula oder einiger definiter Artikel sowie Kasusvertauschungen des Suffixes ութիւն/ութեան/ութենէ, Vertauschungen der Demonstrativpronomina (z. B. այս/սա, այսորիկ/այնորիկ) und ähnliche typische und häufige Lesarten der armenischen Handschriften werden hier nicht berücksichtigt, soweit sie den Sinn des Textes nicht beeinflussen. Sie werden unter dem Punkt „Armenisch-griechischer Textvergleich“ behandelt, sofern sie durch den griechischen Text zu erklären sind.  Cod. Vind. 648 և  Cod. Vind. 648 ետ  Im Manuskript folgt eine Zeile darunter noch einmal ամենակալ.

88

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Arm.-Griech. Textvergleich Arm. Vorlage Tayec‛i, 117– 118; B C¹⁹² Griech. Vorlage Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 152– 154.

Einleitung Martin Tetz beschäftigte sich mit der Verfasserschaft der Epistula ad Liberium in dem Artikel „Zur Theologie des Markell von Ankyra III: Die pseudathanasianische Epistula ad Liberium, ein Markellisches Bekenntnis“¹⁹³. Er selbst bezeichnet seine Aufgabe als „eine Untersuchung der Epistula ad Liberium mit weiterer Begründung der These Richards und Scheidweilers über die Verfasserschaft Markells“¹⁹⁴. Nach Migne und H.-G. Opitz veröffentlichte Tetz den Text der Epistula¹⁹⁵ zwar diesmal versehen mit einem kritishen Apparat¹⁹⁶, aber „aus drucktechnischen Gründen kann ein vollständiger textkritischer Apparat nicht gegeben werden. Er darf wohl der geplanten Ausgabe der Marcelliana vorbehalten werden. Die wichtigsten Varianten aber dürfen bei der Edition der Texte im Zusammenhang dieses Aufsatzes nicht ungenannt bleiben“¹⁹⁷. Die handschriftliche Überlieferung der Epistula teilt Tetz in zwei Gruppen auf: eine „mit der vorangestellten Epistula ad Athanasium“ (A B E F G H K N S V Y c f k) und die zweite „D und der Armenier, die […] die Epistula ad Liberium ohne die Epistula ad Athanasium überliefern“¹⁹⁸, mit weitgehend deckungsgleicher Textüberlieferung. Tetz führte den Vergleich mit den armenischen Textzeugen durch. Die Lesarten sind im textkritischen Apparat aufgeführt. Über die Übersetzung selbst äußert er sich mit folgenden Worten: Ich hatte zunächst angenommen, daß die Epistula ad Liberium, wie sie durch die Masse der griechischen Athanasios-Handschriften überliefert ist, die sekundäre Überarbeitung eines D ähnlichen Textes sei und daß die armenische Version, die dem griechischen Text von D recht nahesteht, die älteste erhaltene Form des Textes repräsentiere. […] Der Armenier repräsentiert das D gegenüber frühere Stadium einer griechischen Textüberlieferung, die deutlich durch dogmatische Korrekturen geprägt ist. In der Hauptsache geht es dieser Überlieferungsgruppe – ähnlich übrigens wie W – darum, die Bezeichnung Christi als ἄνθρωπος zu tilgen. […] Es läßt sich also zeigen, daß D und die armenische Version weithin einen sekundären Text der Epistula ad Liberium bieten¹⁹⁹.

       

Vgl. im Supplementum: Kritische Texte. Zeitschrift für Kirchengeschichte 83 (1972), 145 – 194. Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 146. Ebd., 152. Ebd., 153– 154. Ebd., 151. Ebd. Ebd., 150 – 151.

B Pseud-Athanasiana

89

Der Artikel von Tetz ist eine detaillierte Untersuchung der Epistula. Tetz hält Markell für den Verfasser. Im Rahmen dieser Arbeit wird über die Tetz’schen Urteile hinaus darauf gezielt, die armenische Überlieferung textkritisch²⁰⁰ zu behandeln und anhand der Beobachtungen Rückschlüsse für AdLibArm zu ziehen. Von vornherein ist zu bemerken, dass der Armenier trotz seiner Abhängigkeit von D dessen Titel „Contra Theopaschitas“ nicht kennt. Der armenische Text ist stets unter der Verfasserschaft des Athanasius in den drei armenischen athanasianischen Korpora überliefert und nach dem Kolophon der „17+5“ Schriften gehört er in die Reihe der Übersetzungen, die die 1. Generation der Übersetzer angefertigt hat. Ob die Übersetzung tatsächlich durch die erste Generation durchgeführt wurde, ist fraglich. Es besteht aber kein Zweifel darin, dass der Armenier die Übersetzung des D-Textes durchgeführt hat. Allerdings verfügt der Armenier nebst der mit D gemeinsamen „dogmatischen Korrekturen“ auch über einen eigenen interpretierenden Korrektor (am wahrscheinlichsten ist dies der Übersetzer selbst).

Philologische Beobachtungen Titel Im Armenischen in der Edition von Tayec‛i lautet der Titel: „Թուղթ առ Լիբերիոս եպիսկոպոս Հռովմայ զոր պահանջեալ ի նմանէ գրեաց այսպէս“²⁰¹ (᾿Επιστολὴ πρὸς Λιβέριον ἐπίσκοπον ῾Ρώμης, ἣν ἀπῄτησεν ἀπ᾿ ἀυτοῦ· ἔγραψεν οὕτως)²⁰². Die folgenden Lesarten sind im Titel vorhanden: ü պահանջեալ/պահանջեաց/խնդրեաց²⁰³ ü Լիբէոս/Լիբերիոս Die Wiener Kodizes bevorzugen die Form Լիբէոս, die die armenisierte Form des Namens Liberius sein muss. Die ursprüngliche Form ist wahrscheinlich Լիբերիոս. ü Հռոմայ/Հռովմայ ü եպիսկոպոս/եպիսկոպոսապետ(ն)  Aus dem Apparat des Artikels sind die Lesarten innerhalb der armenischen Überlieferung nicht zu entnehmen. Es geht hier um die Abweichungen von der restlichen griechischen Überlieferung in D und inwieweit der Armenier (die Wiener Kodizes und die Edition von Tayec‛i) mit diesen übereinstimmt.  Cod. Vind. 629 und 648 „Նորին սրբոյ(ն) Աթանասի առ Լիբէոս եպիսկոպոսապետ(ն) Հռո(վ)մայ, զոր պահանջեաց ի նմանէ՝ գրեաց այսպէս“. Die von Casey (Armenian Manuscripts, S. 45, 52) angegebene bzw. gelesene Form des Namens des Liberius „Լիթ թէոս“ (Unterstreichung – A.A.) lässt sich nirgendwo nachweisen.  Die Übersetzung stammt von Tetz (a. a. O., 153).  Die Form in MM 1919.

90

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Nur Cod. Ven. 818 nennt Liberius als ἐπίσκοπος von Rom, die anderen Handschriften bezeichnen ihn als ἀρχιεπίσκοπος. Alle armenischen Handschriften nehmen Liberius als Adressaten des „Briefes“ an. Da D im Titel (Τοῦ αὐτοῦ Ἀθανασίου ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας κατὰ θεοπασχιτῶν) den Namen Liberius nicht erwähnt und, wiederum, nach dem armenischen Titel die Schrift nicht gegen Theopaschiten gerichtet ist, schließt Tetz, dass „der armenischen Version ein der D-Tradition nahestehendes Manuskript vorgelegen haben [muss], das noch nicht wie D den Titel völlig verändert (Unterstreichung – A.A.) und am Schluß die nicaenischen Anathematismen hinzugefügt hatte“²⁰⁴. Soweit bekannt, kennt die armenische Bibliographie weder eine Epistula noch irgendeine andere Art von Skript Liberii ad Athanasium, aber der armenische Titel setzt eine solche voraus. In der armenischen Version fehlt das Wort „ἀντίγραφον“. „Թուղթ“ (᾿Επιστολή) ist nur von Tayec‛i bezeugt²⁰⁵ und stammt demzufolge vermutlich von ihm selbst.

Text Die Epistula an sich ist in der heute uns vorliegenden Form eine Bekenntnisschrift²⁰⁶. Daher wäre eine gewisse sprachliche Formung und dogmatische Schwerpunktsetzung nahegelegen. Armenischer und griechischer Text aber laufen mit D – bis auf wenige Ausnahmen – parallel. Auffällig sind dabei: a. Auslassungen – mit D gemeinsame Auslassungen ü αὕτη πάντα τὰ ἀνθρώπινα πάθη ὡς ἄνθρωπος ὑπέμεινεν οὐκ αὐτός· /5/ Durch die drei Auslassungen der §§ 4– 5 sowie die Interpunktion (teilweise von Tayec‛i selbst ausgeführt) ändert sich der Sinn des Satzes im Armenischen leicht²⁰⁷. ü Auf die Auslassungen αὕτη πάντα τὰ ἀνθρώπινα πάθη ὡς ἄνθρωπος ὑπέμεινεν οὐκ αὐτός· und καὶ ἐν ἀνθρώπῶ γενέσθαι, /9/ sowie auf die Lesart ἀνέλαβεν σάρκα /8/ (Änderung von ἀνέλαβεν ἄνθρωπον) macht

 Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 151.  Vgl. den Titel in Cod. Ven. 818: Ե. Նորին սրբոյն Աթանասի եպիսկոպոսի առ Լիբերիոս եպիսկոպոս Հռովմայ, զոր պահանջեալ ի նմանէ գրեաց այսպէս. (Čemčemean, Haupt-Katalog VIII, 2).  Vgl. Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 155, Anm. 47.  որ ի վերին ժամանակս մարմին մահկանացու էառ ի Կուսէն, ո՛չ ինքն մահկանացու՝ պարտաւոր մահու. ո՛չ ինքն պարտաւոր, մարմինն կախեցաւ՝ ո՛չ ինքն. մարմինն թաղեցաւ՝ ո՛չ ինքն. նա զօրութիւն Աստուծոյ է, այս է՝ Աստուած:

B Pseud-Athanasiana

–

91

Tetz aufmerksam²⁰⁸. Dass die Auslassungen auch schon in D vorliegen, zeigt, dass die Absicht, ἄνθρωπος zu vermeiden nicht dem armenischen Übersetzer zuzuschreiben ist. ü ἢ τοῦ ἀγίου πνεύματος²⁰⁹ /9/ eigene Auslassungen ü ἀσθενῆ οὐκ αὐτὸς ἀσθενής· /4/ ü ὁρατὴν οὐκ αὐτὸς ὁρατός· /4/ ü Die Auslassung der Wörter ἄφθαρτος, ἀόρατος (zwischen Λόγος ἀθάνατος σοφία und τούτου καλεῖται Υἱὸς πρωτότοκος) in Tayec‛i kann durch eine absichtliche Auslassung erklärt werden, um die Epitheta (was/wie Gott Vater ist, ist auch sein Logos) nicht zu wiederholen. Auch die Platzknappheit in der Handschrift könnte erklären, warum in den MSS die Wiederholungen wegfallen. In den Wiener Kodizes werden diese Wörter անմահ, աներևոյթ übersetzt. Der kritische Apparat von Tetz zeigt, dass der Armenier hier D folgt²¹⁰. ü οὕτως εἷς θεὸς [πατὴρ] παντοκράτωρ παρʼ ἡμῖν πιστεύεται. /10/ καὶ διὰ τοῦτο ἡ πίστις ἡμῶν ἐστὶν εἰς ἕνα θεόν, πατέρα παντοκράτορα, /11/ Der armenische Text lässt πατὴρ und πιστεύεται aus: սա մի Աստուած ամենակալ առ ի մէնջ. և վասն այնորիկ հաւատս մեր է՝ ի մի Աստուած Հայր ամենակալ, οὕτως wird mit սա und kopulalos (anders als im gesamten Text) wiedergegeben und durch die Auslassung von πατὴρ auf den Sohn/Logos bezogen. Die meisten Handschriften und D lesen πατὴρ, was Tetz für die lectio difficilior hält²¹¹; die meisten Handschriften und der Armenier haben οὗτος anstelle von οὕτως (Tetz sieht das als Anaphora an)²¹². Diese sind die einzigen Stellen (abgesehen von Titel und Doxologie/Anathematismen), in denen D und der Armenier sich unterscheiden.

b. Nachsätze Casey schreibt: „The Armenian both of Tajezi’s edition and of the two Vienna MSS. adds a doxology which is not in the Greek“²¹³. Die Doxologie lautet: Որում փառք այժմ և յանսպառն յաւիտեանս.²¹⁴ (ᾧ δόξα νῦν καὶ ἀεὶ εἰς αἰῶνας)²¹⁵.

      

Vgl. oben Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 151. Vgl. Ebd., 153, Anm. r. Ebd., 153, Anm. b. Ebd., 153. Ebd., 178. Armenian Manuscripts, 45. Cod. Vind. 648 որում փա՛ռք յաւիտեան: Cod. Vind. 629 որում փառք յաւիտեանսն.

և այժմ և անսպառն

92

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

c. Sprache – Klassischarmenische Erscheinungen – Die substantivierten Partizipien in Verbindung mit Demonstrativpronomina in prädikativer Stellung sind mit dem Relativsatz „որ+Verb in Perf. 3. Sg.“ aufgelöst worden: οὗτος ὁ πλάσας τὸν ἄνθρωπον· /3/ – Սա՝²¹⁶ որ (ե)ստեղծ²¹⁷ զմարդն, οὗτος, ὁ τὴν κιβωτὸν δείξας, πῶς ἵνα γένηται· /3/ – սա է որ զտապանագործութիւնն եցոյց՝ թէ որպէս լինի(ցի)²¹⁸. οὗτος ὁ τὴν ἐπαγγελίαν δοὺς τῶ Ἀβαάμ· /3/ – սա է որ ետ զաւետիսն Աբրահամու. οὗτος ὁ καταβὰς ἐπὶ τὸ σῶσαι τὸν λαὸν, ὁ Μωσεῖ τὸν νόμον δούς· /3/ – սա է որ էջ ի փրկել զժողովուրդն, որ Մովսիսի զօրէնսն ետ. ὁ ἐν προφήταις λαλήσας, /4/ – որ ի մարգարէսն խօսեցաւ,²¹⁹ ὁ διαθέμενος τὴν παλαιὰν καὶ τὴν καινὴν διαθήκην, /4/ – որ²²⁰ եդ²²¹ զհին և զնոր կտակարանս. ὁ ἐπὶ ἐσχάτου τῶν ἡμερῶν²²² σάρκα ἐκ παρθένου λαβὼν, /4/ – որ ի վերջին ժամանակս մարմին … էառ ի Կուսէն, ὁ τὰ ἄλυτα τοῦ ἅδου λύσας καὶ τὸ κράτος τοῦ διαβόλου καταργήσας /6/ – զանլուծանելի դժոխս ելոյծ, զզօրութիւն թշնամւոյն խափանեաց. οὗτος ὁ … Ἰησοῦς κληθείς /8/ – Սա է որ Յիսուս կոչեցաւ. – Partizipien sind durch finite Formen wiedergegeben: λέγοντες /9/ – ասեմք – Das Verbalpräfix bleibt unübersetzt und das ganze Verb wird durch das armenische Äquivalent wiedergegeben: προσδοκῶν /2/ – յուսացեալ (→Partizip als Partizip wiedergegeben!) ὁ καταβὰς /3/ – որ էջ; κατέβη /6/ – էջն ὁ διαθέμενος /4/ – որ եդ (Cod.Vind. 629: „որ ետ“; Cod.Vind. 648: „և ետ“)  Die Übersetzung stammt von Tetz (Ebd., 153).  Die einzige Stelle innerhalb dieser Konstruktion, an der οὗτος ins Arm. kopulalos übertragen wurde. Über die Wiedergabe der reinen Nominalsätze ins Armenische vgl. unter „Nachklassische/graecophile Erscheinungen“.  Cod. Vind. 629: եստեղծ  Cod. Vind. 629: լինիցի.  Vgl. Hebr 1,1 (BibelArm) … խօսեցաւ Աստուած … մարգարէիւք. AdLibGr, NTGr und ArmAdLib stimmen überein.  Cod. Ven. 648: և.  Cod. Ven. 629 und 648: ետ.  Vgl. Hebr 1,2 (BibelArm) Ի վախճան աւուրցս … AdLibGr, NTGr und BibelArm stimmen überein.

B Pseud-Athanasiana

–

–

–

93

καταργήσας /6/ – խափանեաց (Arm. folgt D κατήργησεν²²³) ανέβη /6/ – ել προσήνεγκε τῶ πατρί /6/ – յարեաց առ Հայր (!) ἀνέλαβεν /8/ – էառ καταβεβηκέναι /9/ – իջեալ (→Partizip als Partizip wiedergegeben!) μεταβαλλομένου /13/ – փոփոխել²²⁴ (→Partizip als Partizip wiedergegeben!) Wiedergabe des Genitivs: ἐπὶ ἐσχάτου τῶν ἡμερῶν /4/ – ի վերջին ժամանակս τὰ ἄλυτα τοῦ ἅδου /6/ – զանլուծանելի դժոխս Armenisierte Formen der Eigennamen Θεὸς Ἰσαὰκ /4/ – Աստուած Սահակայ Θεὸς Ἰακὼβ /4/ – Աստուած Յակո(վ)բայ Die analogen Konstruktionen des Griechischen werden durch synonyme Konstruktionen wiedergegeben: ἐν τούτῷ τὸν πατέρα νοοῦμεν … καὶ αὐτὸν τὸν υἱὸν ἐν τῷ πατρί. /7/ – Սովաւ զՀայր ծանեաք. … և զնոյն ինքն զՈրդին ընդ Հօր: Nach νοοῦμεν steht im Text ein γαρ-Satz, der im Griechischen uneinheitlich überliefert ist: ἓν γὰρ καὶ (καὶ] ἐν D σὺν cf) ταὐτὸ (ταὐτὸ DVY τοῦτο ABEFGHKNSk τούτῷ cf)²²⁵ τῇ θεότητι, τῇ δυνάμει, τῇ οὐσίᾷ, τῇ ὑποστάσει, τῇ δόξῇ, τῷ ὀνόματι τοῦ θεοῦ. Tetz gibt nicht an, welche Variante der Armenier verwendet. Der armenische Text lautet: վասն զի մի և մի նորին աստուածութեան(ն) և զօրութեան(ն) է (առ)անձնաւորութեամբ²²⁶, բնական փառաց իմանալւոյն Աստուծոյ (wörtl. ἓν γὰρ ἓν ταὐτὸ τῇ θεότητι καὶ τῇ δυνάμειν ἔστιν τῇ ὑποστάσει, τῇ οὐσίᾷ, τῇ δόξῇ, τῷ ὀνόματι τοῦ θεοῦ). M. E. liegt hier auch dem Armenischen D zugrunde, wobei der armenische Übersetzer griech. ἐν für sinngleich mit ἓν hielt und mit և trennte. Zudem liegt uns eine freie Übersetzung vor, wobei die Dative des Griechischen jeweils mit einer anderen Konstruktion²²⁷ im Armenischen wiedergegeben wurden. Ohne den griechischen Text müsste man den Armenier wegen der komplizierten Wortverbindungen für einen

 Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 153, Anm. i.  Die Lesart փոփոխեալ in Tayec‛i.  Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 153.  Wiener Kodizes: առանձնաւորութեամբ → die graecophile Übersetzung von ὑποστάσις. M. E. steht auch im Cod. Ven. 818 առանձնաւորութեամբ, das Tayec‛i selbst als Korrektur oder eventuell auch aus Versehen zu անձնաւորութեամբ ändert.  τῇ ὑποστάσει und τῇ οὐσίᾳ sind vertauscht.

94

–

–

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

graecophilen Text halten. Da aber das griechische Original zur Verfügung steht und einen Text anbietet, der sprachlich leicht ins Armenische zu übertragen wäre (die Epitheta der Einheit von Vater und Sohn sind im armenischen Text hier belegt), muss man entweder von einer dogmatischen Korrektur²²⁸ (unabhängig von D!) oder von einer stilistischen Variatio ausgehen – letztere stellt ein Merkmal des Klassischarmenischen dar. Nur eine späte Korrektur des Textes ist auszuschließen, denn die armenische Überlieferung ist einheitlich. – beschreibende Übersetzungen μετὰ τὸ λαβεῖν /8/ – առնլով οὐ διακεχωρισμένον /9/ – անմեկնելի – Wiedergabe der Präpositionen παρʼ ἡμῖν /10/ – առ ի մէնջ Nachklassische/graecophile Erscheinungen – Wörtliche Übertragungen μὴ ἔχων τόπον, ὅπου οὐκ ἔστιν. /1/ – ո՛չ ունելով տեղի՝ ուր ո՛չ է: μήτε ἀρχὴν ἡμερῶν ἔχων μήτε τέλος ζωῆς προσδοκῶν /2/ – ոչ սկիզբն աւուրց ունելով, և ո՛չ²²⁹ կատարած կենաց յուսացեալ: (vgl. auch verschiedene Formen der Partizipien im Armenischen!) – Reine (kopulalose) Nominalsätze sind im Armenischen durch gleichartige Nominalsätze wiedergegeben worden: οὗτος ὁ Θεὸς Ἀβραὰμ, καὶ Θεὸς Ἰσαὰκ, καὶ Θεὸς Ἰακὼβ /4/ – սա (է²³⁰) Աստուած Աբրահամու, Աստուած Սահակայ, Աստուած Յակո(վ)բայ, οὗτος²³¹ εἷς θεὸς παντοκράτωρ παρʼ ἡμῖν /10/ – Սա մի Աստուած ամենակալ առ ի մէնջ. Theologische Interpretationen – Der Übersetzer ist akkurat bei der Wiedergabe der termini (meistens Gottes- und Logosprädikationen), die den Sinn des griechischen Wortes durch eine wörtliche Übersetzung ins Armenische genau übertragen, dagegen aber nicht wortwörtlich bei der Wiedergabe der strittigen termini sind. Hier hält er sich an die übliche Wiedergabe solcher Wörter ins Armenische:

 Bzw. dogmatisch bedingte Vermeidung der exakten Wiedergabe.  ո՛չ կատարած կենաց (Tayec‛i) vgl. զկատարած կենաց (Cod. Vind. 629 u. 648).  So in Tayec‛i. Dies ist eine Ausnahme: ein kopulaloser Satz des Griechischen ist ins Armenische mit Kopula übertragen.  Über die Lesart οὕτως vgl. Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 178 und 153 (Anm. t).

B Pseud-Athanasiana

95

ἀθάνατος /1/ – անմահ ἀόρατος /1/ – աներևոյթ ἀψηλάφητος /1/ – անշօշափելի ἀχώρητος /1/ – անբաժանելի ὁ Λόγος /2/ – Բանն σοφία /2/ – իմաստութիւն συνεργός /2/ – գործակից ἄναρχος /2/ – անսկիզբն δύναμις /5/ – զօրութիւն; τῇ δυνάμει /7/ – զօրութեան(ն); δυνάμεως /12/ – զօրութեան τὸ κράτος τοῦ διαβόλου /6/ – զզօրութիւն թշնամւոյն (!) τῇ θεότητι /7/ – աստուածութեան(ն); θεότητος /12/ –

աստուածութեան τῇ οὐσίᾳ /7/ – բնական (!); οὐσίας /12/ – բնութեան τῇ ὑποστάσει /7/ – (առ)անձնաւորութեամբ (!); ὑποστάσεως /12/ – անձնաւորութեան τῇ δόξη /7/ – փառաց τῷ ὀνόματι του θεοῦ /7/ – իմանալւոյն Աստուծոյ (!) παντοκράτωρ /10, 11/ – ամենակալ ἑνότητος /12/ – ի միաւորութենէ²³² δοξολογίας /12/ – փառաւորութեան κυριότητος /12/ – տէրութեան βασιλείας /12/ – թագաւորութեան μιᾶς εἰκόνος τῆς τριάδος ὁμοούσιον /12/ – միոյ պատկերի միասնական Երրորդութեանն (!) σαρκός/σώματος /13/ – մարմնոյ ²³³ Für σαρξ und σωμα steht im Armenischen մարմին.

Aber: πρωτότοκος /2/ – անդրանիկ Tetz versteht πρωτότοκος als Adjektiv zu „υἱός“, während Tayec‛i «անդրանիկ» mit Hilfe des Kommas zum Nomen verwandelt. ὁμοούσιον /12/ – միասնական d. Wiedergabe der Bibelzitate unter Berücksichtigung ihrer Abhängigkeit von der bereits existierenden armenischen Bibelübersetzung

 Mit der Lesart  Mit der Lesart

միաւորութեանն in Tayec‛i. մարմնոց in Cod. Vind. 629 und Tayec‛i.

96

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Joh 4,24 AdLibArm folgt der BibelArm: Πνεῦμα γὰρ ὁ θεός – քանզի Հոգի է Աստուած. Eine von der BibelArm unabhängige Übersetzung ist nicht auszuschließen, denn die reinen Nominalsätze des Griechischen werden ins Armenische in der Regel mit Kopula übertragen. Hebr 7,3 Tayec‛i folgt wörtlich dem Griechischen²³⁴. Joh 1,3 [διὰ] τούτου und [χωρὶς] αὐτοῦ ist im Armenischen durch սորա wiedergegeben. Im Armenischen steht wiederum սա für αὐτός, οὗτος und οὖτος. Kol 2,9 ἐν ᾧ πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος οἰκεῖ σωματικῶς. οἰκεῖ wurde in AdLibArm weggelassen, steht aber in BibelArm; die Lesart des Cod. Vind. 648 լրութիւնն մարմնապէս vgl. die anderen Kodizes einschließlich MM 1919 լրումն աստուածութեանն մարմնապէս; im Übrigen ist auf die Anmerkungen p und q des tetz’schen textkritischen Apparat zu verweisen²³⁵.

Schlussfolgerung Die Indizien dafür, dass dem armenischen Text „ein der D-Tradition nahestehendes Manuskript“ (Tetz) zugrunde liegt, sind der Studie von Tetz und dem von ihm angefertigten textkritischen Apparat zu entnehmen. Hiermit entfällt die Frage, ob der Armenier selbst die „dogmatischen Korrekturen“ (Tetz) einführt. Denn solche Auslassungen der Aussagen über Jesus als Anthropos sind sowohl in AdLibArm als auch in D vorhanden. Unabhängig von D kommen im Armenischen eigene Lesarten vor. Sie sind höchstwahrscheinlich durch die Übertragung (rein auf philologischer Ebene) zu erklären. Ob sie dogmatische Korrekturen darstellen, ist noch nicht eindeutig zu sagen, da man kaum etwas über das Umfeld des Übersetzers weiß. AdLibArm ist eine sorgfältig durchgeführte Übersetzung, die an wenigen Stellen von der griechischen Wortstellung abweicht. Die Merkmale der klassischen Stufe des Altarmenischen sind vorhanden. Man neigt aber dazu, aufgrund der äußeren Abhängigkeit vom griechischen Text – die bei einer Interlinearübersetzung des Griechischen erkennbar wird – eine nachklassische Übersetzung anzunehmen. AdLibArm gehört zu den 17 Schriften des Kolophons,von denen behauptet wird, dass sie durch die ersten Übersetzer aus dem Griechischen übertragen worden sind²³⁶.

 Vgl. unter „Nachklassische/graecophile Erscheinungen“.  Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 153.  Vgl. darüber ausführlich im dritten Kapitel den Unterpunkt Datierung.

B Pseud-Athanasiana

97

Die Schrift ist durch die drei athanasianischen Sammlungen bezeugt und, soweit bekannt, in keiner anderen Handschrift vorhanden. Der kleine Abschnitt in MM 1919²³⁷ zeigt, dass sie als eine Schrift christologischen Inhalts mit dem Schwerpunkt Inkarnation rezipiert wurde. In armenischer Übersetzung liegen pseudathanasianische Schriften vor, welche die Forschung (20. Jh.) im Laufe der Zeit entweder Markell von Ankyra oder Apollinaris von Laodicea zugeschrieben hat. Es wäre nicht uninteressant zu untersuchen, ob die Textabweichungen zwischen Armenisch und Griechisch innerhalb anderer pseudathanasianischen markellischen Schriften ähnliche Tendenzen aufweisen. Hauptziel bleibt es jedoch, die Abweichungen zwischen den beiden Sprachen im größeren armenischen athanasianischen Korpus zu erforschen, denn weder der Name des Markell noch des Apollinaris ist in der armenischen Überlieferung für diese Schriften bezeugt.

2.26 De incarnatione et contra Arianos (CPG 2806) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Athanasiana Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh. . Jh.?

fol. a ff. fol. b – b fol. a – b

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 27– 56 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818. Titel Յաղագս մարմնաւորութեան որդւոյն եւ սրբոյ երրորդութեան (Tayec‛i / Cod. Ven 818 varia lectio Յաղագս] վասն) Յաղագս սրբոյ երրորդութեանն, և մարմնաւորութեան որդւոյ ասացեալ ընդդէմ արիանոսաց (Cod. Vind. 629)

 Fol. 118a սա՛

է որ առնլով մարմին, յիսուս կոչեցաւ՝ որպէս զի և մարդ, էա՛ռ մարմին, և ի նմա ամենայն լրումն աստուածութեանն մարմնապէս, զսա՛ ունիմք անմեկնելի ի հօրէ, և ոչ զհայր ասեմք իջեալ, սա՛ մի աստուած ամենակալ առ ի մէնջ, և վասն այսորիկ է՛ հաւատս մեր ի մի՛ աստուած հայր ամենակալ, և յորդի նորա տէր մեր յիսուս քրիստոս, և ի սուրբ հոգին: Եւ զսա՛ զյիսուս, ի միոյ միավորութենէ, և միոյ աստուածութեանն, միոյ զօրութեան, միոյ անձնաւորութեան, միոյ բնութեան, միոյ փառատրութեան, միոյ տէրութեան, միոյ թագաւորութեան, միոյ պատկերի, միասնական երրորդութեանն՝ որով ամենայն եղև:

98

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Beim Cod. Vind. 648, fol. 15a schrieb eine andere Hand (vermutlich ist es dieselbe wie im Kolophon auf dem Vorsatzblatt) in der Kopfleiste „էս գլխին բ թուղթն պակասէ որոյ սկիզբն է Արդ ոյց ոմանց“. Mit den zwei Folien ist auch der Titel der Schrift entfallen. Text Aufgrund der fehlenden Folien beginnt der Text in Cod.Vind. 648, fol. 15a mit „յաւիտեանցն զոր արար ի ձեռն տեառն մերոյ յիսուսի քրիստոսի, որով ունիմք զհամարձակութիւն և զնուաճութիւն ի յուսոյն ի ձեռն հաւատոցն նորա“.

2.27 Ad Iouianum (CPG 3665) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Hierosol.  Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 

Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien Sammlung / Scholia Cyrilli Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien Nersēs Šnorhali Goldgrube (Sammlung) – . Nersēs Lambronac‛i, Recueil de documents ecclésiastiques arméno-byzantins Recueil

 . Jh. (vor ) . Jh. (vor )  . Jh.    –   . Jh. . Jh.  –   Anfang des . Jh.

fol. a – b fol. b – a fol. a – a fol. a – a fol. b fol. b – b fol. b – b fol.  –  fol. b – b fol. a – b fol. ab fol.  –  fol. ab fol.  – 

Ende des . Jh.

fol.  – v

Goldgrube



fol. a

Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr.  Nikosia, Arm. Ms. Nr.  (alte Nr. )²³⁸

Angaben von Anasyan²³⁹:

 Akinian, Katalog der armenischen Handschriften von Nikosia in Zypern, 533. Vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 356, Fußn. 1.  Anasyan, Bibliologie arménienne, 355 – 356.

B Pseud-Athanasiana

–

–

99

Druckausgaben ü Geschichte der Provinz Sisakan, geschrieben vom Erzbischof von Syunik‛ Step‛annos Orbēlean [Պատմութիւն նահանգին Սիսական, արարեալ Ստեփաննոսի Օրբէլեան արքեպիսկոպոսի Սիւնեաց], Paris 1859, 212– 215. ü Geschichte des Hauses Sisakan des Bischofs Step‛annos von Syunik‛ [Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Պատմութիւն տանն Սիսական], Moskau 1861, 340 – 342. ü Geschichte der Provinz Sisakan, geschrieben vom Erzbischof von Syunik‛ Step‛annos Orbēlean [Պատմութիւն նահանգին Սիսական, արարեալ Ստեփաննոսի Օրբէլեան արքեպիսկոպոսին Սիւնեաց], Tiflis 1910, 464– 467. ü Histoire de la Siounie par Stéphannos Orbélian, traduite de l’arménien par M. Brosset, 1re livraison, St.-Pétersbourg 1864, 257– 258 (franz. Übersetzung). ü J. Catergian, Bekenntnis des Glaubens, mit dem die Armenische Kirche führt [Հանգանակ հաւատոյ որով վարի Հայաստանեայց եկեղեցի],Wien 1891, 35 – 37. ü Tayec‛i, 281– 283 Textvorlage Cod. Ven. 352. ü Ter-Mekerttschian/Ter-Minassiantz (Hrsg.), Timotheus Älurus’ Widerlegung, 268 – 270. Vgl. auch MM 1244, 1476, 1984, 4188, 4248²⁴⁰; Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 201, 311; Nikosia, Arm. Ms. 24 (alte Nr. 16).

2.28 Quod unus sit Christus (CPG 3737) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Athanasiana Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh. . Jh.?

fol. a ff. fol. ba – b fol. a – b

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 56 – 63 Textvorlage(n) Cod. Ven. 818.

 Nach Anasyan haben MM 1984 (fol. 79ab) und MM 4248 (fol. 98a – 99b) den gleichen Titel und das gleiche Incipit: Titel Մեծին Աթ. է բանս Inc. Խոստովանիմ զնա որդի աստուծոյ և աստուած ըստ հոգւոյ և որդի մարդոյ ըստ մարմնոյ. Demzufolge handelt es sich in beiden Handschriften nicht um die Schrift Ad Iovianum, sondern um eine andere Bekenntnisschrift.

100

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

C. Athanasiana armeniaca Einführung In diesem Kapitel werden 12 Schriften behandelt, die unter dem Namen des Athanasius von Alexandrien nur in armenischer Sprache überliefert sind: – Sermo de virginitate (CPG 2145) Յաղագս կուսութեան – Contra eos qui dicunt homines dei iussu facere bonum et malum (CPG 2201) Խօսք Աթանասի եպիսկոպոսի առ այնոսիկ, որք ասեն, թէ հրամանաւն Աստուծոյ գործէ մարդն զչարն եւ զբարին, որպէս այլազգիքն ասեն – Ad Arium (CPG 2202) Առ Արիոս – De trinitate (CPG 2203) ՅԱմենասուրբ Երրորդութիւնն – De nativitate Christi (CPG 2204) Ի ծնունդն Քրիստոսի – In s. deiparam (CPG 2205) Խօսք ի սուրբ Աստուածածինն եւ յողջոյնն – – – – – –

–

Եղիսաբեթի

Ներբողեան ի սուրբ Աստուածածինն ասացեալ եւ ի միշտ Կոյսն Մարիամ Encomium in s. crucem (CPG 2207) Ներբողեան ի սուրբ խաչն աստուածընկալ Epistula ad Iustinum Africanum (CPG 2208) Թուղթ առ Յուստինէ յԱփրիկէ Visio Athanasii (CPG 2209) Տեսիլ սրբոյն Աթանասի Encomium in s. Stephanum (CPG 2210) Ներբողեան ի սուրբն Ստեփանոս յառաջասարկաւագ եւ նախավկայն Քրիստոսի Epistula ad Ecclesiam Antiochenam (CPG 2211[1]) Գիր յանտիոքացւոցն եկեղեցի յաղագս զանազան աստուածաբանութեան եւ լուծման ճառից, զոր ասացեալ էր յանդիմամարտից ասորին հետեւողաց հերձուածոց, ըստ իւրեանց մտաց Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi (CPG 2212) Վկայութիւն Սրբոյն Մինասի, Երմոգինի եւ Եւգրափոսի In s. deiparam semper virginem (CPG 2206)

Diese Schriften werfen die Frage auf, warum gerade Athanasius von Alexandrien der Verfasser sein sollte. Damit wird die Möglichkeit eingeschlossen, die Schriften könnten pseudepigraph sein und die Frage nach der Rezeption wäre zu stellen. Die Armenologie betrachtet allerdings solche Schriften (auch diejenigen unter den Namen anderer Kirchenväter) als einzige Zeugen der verloren gegangenen Werke dieses oder jenes Kirchenvaters. Der Erwerb altorientalischer Übersetzungen wird daher als Ergänzung bzw. Bereicherung des überlieferten Schrifttums der Kirchenväter betrachtet. In dieser Untersuchung werden beide Aspekte beachtet. Außerdem handelt es sich bei einigen dieser Schriften höchstwahrscheinlich um armenische Originale und nicht um Übersetzungen. Diesen Aspekt hatte bereits

C. Athanasiana armeniaca

101

Robert Thomson angedeutet: „[…] A vast mass of spurious documents was attributed to Athanasius, and the Syriac and Armenian literatures abound in forgeries, both translations from Greek and original compositions [Hervorhebung – A.A.]. The history of these curious documents (which include a « vision » of Athanasius and the like) has not yet been written, but it was largely on the basis of such works that Athanasius’ reputation in the East was founded“²⁴¹. Die Analyse einzelner Schriften beginnt bei der Sprachebene, da in erster Linie die Sprache Hinweise dafür liefert, ob es sich bei einem Text um eine Übersetzung handelt oder nicht. Trotz äußerst unterschiedlicher Charaktere konnten einige Gemeinsamkeiten zwischen den in diesem Kapitel zu behandelnden Texten festgestellt werden. Durch beinahe alle Schriften zieht sich der Gedanke²⁴² des unfassbaren und unsagbaren Gottes und seiner Inkarnation und ggf. auch des Kreuzesgeschehens. Ähnliche Schriften, auch unter gleichen Titeln (teilweise pseudepigraphisch), sind in der patristischen Literatur in nicht geringem Umfang vorhanden. Eine mögliche Verbindung zwischen diesen Texten und der athanasiana armeniaca kann im Rahmen dieser Arbeit nicht untersucht werden.Vielmehr beschränke ich mich auf letztere, wobei gegebenenfalls auf Parallelen verwiesen wird.

2.29 Sermo de virginitate (CPG 2145) Athanasius of Alexandria, states Jerome on 393, wrote “many books on virginity”. But how many such works did Athanasius (bishop 328 – 73) actually write?²⁴³

Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Vind.  (B) Cod. Vind.  (A)

Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh.?

fol. a – b, a – a²⁴⁴ fol. b – b

 Thomson, The Transformation of Athanasius, 47.  Dieser Lehrsatz ist auch in anderen Schriften vorhanden (Quod unus sit Christus usw.).  David Brakke, The Authenticity of the Ascetic Athanasiana, Orientalia 63 (1994), 17.  „In B gibt es eine Lücke im Text (ff. 198a – 205b), in die die letzten Paragraphen eines anderen Traktats eingeschoben sind (ff. 202a – 205b). Ff. 198a – 201b sind leer, und der Schluß von De virginitate findet sich auf ff. 206a – 209a.“ (Robert P. Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1022).

102

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Druckausgabe(n) Robert P. Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften 33 (1935), 1026 – 1034 (1035 – 1045 dt. Übersetzung) Textvorlage(n) Cod. Ven. 629 und Cod. Ven 648, der edierte Text ist rekonstruiert. Der Text des Sermo de virginitate anhand des Bestandes Allgemein zugänglich wurde diese Schrift 1927 durch den Aufsatz und die Übersetzung aus dem Syrischen ins Französische von Joseph Lebon²⁴⁵. Wenige Jahre später erschien der Artikel von Casey über die armenischen Athanasius-Korpora²⁴⁶, von denen sich in zweien auch der Sermo de virginitate befand, und zwar mit einem Verweis auf die existierende syrische Fassung des Textes²⁴⁷. Kurz nachdem diese Artikel erschienen waren, folgte die Herausgabe des kritischen armenischen Textes mit einem Vergleich mit der syrischen und der deutschen Übersetzung²⁴⁸. David Brakke diskutiert die Schrift im Kontext aller unter dem Namen des Athanasius überlieferten asketischen Schriften Sermo de virginitate ²⁴⁹. Der Text wurde als die 13. Einheit des Kolophons der „17+5 Schriften“ identifiziert und damit in die Diskussion über die Ablehnung seiner Übersetzung im 5. Jh. eingebracht.

Zur Sprache Casey zählt drei sprachliche Erscheinungen auf, die auf Griechisch als Originalsprache hindeuten könnten: – 32 Wörter, die „die armenischen Übersetzer der nachklassischen Zeit nach griechischem Muster gern geschaffen haben“²⁵⁰: hierunter versteht man in erster Linie Wortschöpfungen mit Präfixen²⁵¹: առ – առընդունել, առընթերկալ, արտա – արտաբերել, արտակալ, արտաշիջուցանել, արտաճառել

 Athanasiana syriaca I. Un Λόγος περὶ παρθενίας attribué à saint Athanase d’Alexandrie, Le Muséon 40 (1927), 205 – 248.  Casey, Armenian Manuscripts, 48, 51.  „A fragment of this treatise, otherwise unknown, has been edited from a Syriac manuscript of the British Museum, Add. 14,607, saec. vi – vii, by Professor J. Lebon, ‚Athanasiana syriaca I, Un λόγος περὶ παρθενίας attribué à saint Athanase d’Alexandrie,‘ Le Muséon, XL (1927), pp. 205 ff.“ (Casey, Armenian Manuscripts, 48).  Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1022– 1045.  Brakke, The Authenticity of the Ascetic Athanasiana, 27– 30.  Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1022.  Die Liste wurde ergänzt (kursiv). Fragezeichen stehen in Klammern, wenn Casey das Präfix nicht erkannt hat.

C. Athanasiana armeniaca

103

արտաքս – արտաքսատրոհել, արտաքսընկեցութիւն, բացա – բացազեկուցանել, բացակողոպտել, բացատրել, բացատրոհել, բացափախնում, բացապատմել, բնակակից, գրկապատել, թեր – թերատեսնել, կան(ու)խ – կանխասացեալ (?), համ – համաձայնել, համեմատել (?), համիմանալ, հոմ – հոմադաստաւորութիւն, հոմախոհ, յարա – յարամնալ, նախ – նախահրաւիրական, Նախէն, Նախագոյն, ներ – ներծագել, պարա – պարակցել, պարազգեստիլ, պարազարդել, ստոր – ստորածածկել, ստորակիզում, ստորակոխեմ, ստորափակնում, ստորիմանալ, ստորանկատել, անստորալուծանելի, վեր – վերաթեւել, վերաթռուցանել, վերականգնել, վերաճառել, վերաձգտեցուցանել, վերափեռեկել, վերակարդալ, վերջ – վերջադառնալ, տրամ – տրամապատառել, տրամահրուտ քաղաքավարութիւն (?);

– մի + Inf. anstelle des Imperativs; – Übersetzungsfehler: հանդիպել („treffen“) für ἐντυγχάνειν „lesen“. Vermutlich wollte Casey nicht alle Gräzismen der armenischen Übersetzung aufführen, sondern anhand einiger zeigen, dass der armenische Text eine Übersetzung aus dem Griechischen ist; die Liste Caseys ist daher wie folgt zu ergänzen: – դիւրադաւապէս, բարիոքապէս – կոչիւր – նորայոցն Die Gräzismen zeigen also, dass es sich um eine Übersetzung handelt, aber nicht um eine aus dem Klassischarmenischen der ersten Übersetzer. Casey schreibt: „Im Vergleich mit vielen Übersetzungen der graecophilen Schule ist die Sprache immerhin syntaktisch rein und braucht nicht ständig in die Originalsprache zurück übersetzt zu werden, um verständlich zu werden.“²⁵² Die Sprache spiegelt demnach eine Periode des starken Einflusses des Griechischen wider, deren oben erwähnte Ausdrucksformen auch kurz vor den eigentlichen graecophilen Übersetzungen in Erscheinung traten und möglicherweise auch kurz danach noch gebraucht wurden.

 Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1023.

104

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Zum Inhalt Casey behandelt Testimonia, Literaturgattung, Inhalt und „Theologie“ von Sermo de virginitate ²⁵³.

Schlussfolgerung Bereits im Einleitungsteil seines Artikels schreibt Brakke: More than 20 ascetic works have been transmitted under the name of this venerable writer, some in Greek, Athanasius’s own literary language, but some, for circumstantial reasons, also in Coptic, Syriac, Armenian, and Arabic. Out of these, most scholars have accepted only eight ascetic works as being authentic and thus worthy of account in studies of Athanasius’s life and thought: a Life of Antony and seven letters addressed to Ammoun, Dracontius, Marcellinus, Horsisius, and other monks. It is possible that this standard approach ignores other works that are in fact by Athanasius. The purpose of the present article is to reexamine (Hervorhebung – A. A.) this fundamental question since it so profoundly affects the outcome of research²⁵⁴.

Somit gehört Sermo de virginitate unter Nr. 11 in eine Gruppe von 17 Schriften, die als „Authentic Ascetic Writings“ dargestellt wurden, von denen die ersten acht im Zitat erwähnten erwiesen authentisch sind und 9 – 17 von Brakke nachgeprüft werden. Casey nimmt ebenso an, dass die Schrift authentisch ist: „Da unsere Schrift zur Persönlichkeit und Zeit des Athanasius vortrefflich paßt, ist ihre Echtheit mindestens als wahrscheinlich anzunehmen. Sie muß als einer seiner vielen Versuche betrachtet werden, das asketische Ideal zu stärken und zu verbreiten – ein Ideal, dem er sich in seiner Jugendzeit ergeben und von dem er zusammen mit den Athleten des Glaubens, Antonius und seinen Genossen, ein so glänzendes Beispiel gegeben hat“²⁵⁵.

 Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1023 – 1025. Für die Einzelheiten ist auf diese Untersuchung zu verweisen.  Brakke, The Authenticity of the Ascetic Athanasiana, 17.  Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1026.

C. Athanasiana armeniaca

105

2.30 Contra eos qui dicunt homines dei iussu facere bonum et malum (CPG 2201) Bestand/Überlieferung²⁵⁶ Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  Cod. Hierosol. 

Sammlung Ausgewählte Homilien

²⁵⁷ 

fol. b – b fol.  – 

Druckausgabe(n) George A. Egan, A Treatise attributed to Athanasius, Le Muséon 80 (1967), 139 – 149 (149 – 151 engl. Übersetzung) Textvorlage(n) Cod. Hierosol. 362 (primärer Text) MM 4618; Hakob Qyoseyan, Eine im griechischen Original unbekannte Homilie unter dem Namen des Athanasius von Alexandrien [Յունարէն բնագրով անյայտ ճառ Ս. Աթանաս Ալեքսանդրացու անուամբ], Ganjasar 1994, 241– 247 Textvorlage(n) MM 4618.

Zur Sprache Egan geht davon aus, dass der armenische Text eine Übersetzung aus dem Griechischen ist. Bei beiden Zeugen des armenischen Textes handele es sich um Übersetzungen desselben griechischen Textes bzw. Kopien desselben armenischen Originals. Egan scheint aber keine Rückübersetzung durchgeführt zu haben (jedenfalls schweigt er darüber). 155 (von insgesamt ungefähr 160) Lesarten der Überlieferung hält Egan für minor und urteilt: „These are essentially the types of the variations to be expected between two separate copies of a manuscript treatise which has had a long textual history“.²⁵⁸ Qyoseyan macht auf das Wort տնանիստ (dt. „zu Hause sitzend“) aus diesem Text aufmerksam, das in Nor Bargirk‛ Haykazean Lezui nicht vorhanden ist und Egan mit „at-home“ ins Englische überträgt. Vermutlich ist es eine eigene Wortschöpfung. Das im Griechischen existierende mögliche Äquivalent ist οἰκουροκαθέδριοϛ, allerdings in der Wendung οἰκουροκαθέδριοϛ βίοϛ, die Liddle & Scott mit „home-keeping and sedentary life“ übersetzt  Diese beiden Zeugen der Überlieferung gibt Anasyan (Anasyan, Bibliologie arménienne, 339,39 – 44 und 354,31– 34) an, allerdings scheint er sie nicht für denselben Text gehalten zu haben. Vgl. Egan, A Treatise attributed to Athanasius, 140.  Nach dem Katalog (Onik Eganyan, Andranik Zeyt‛unyan und P‛aylak Ant‛abyan (Hrsg.), Katalog der Handschriften des Maschtoz-Matenadarans [Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի], Bd. I, Jerewan 1965) wurde der Kodex in verschiedenen Zeiten (1569, 1693, 1695?, 1696, 17. Jh., 1706, 1714) geschrieben. Egan datierte den Teil der Handschrift, in dem Contra eos… steht, mit „about 1700“ (S. 140). Qyoseyan schreibt, dass Ignatios Amt‛ec‛i den Kodex 1714 vervollständigte und dass unter anderem auch Contra eos… aus seiner Hand und dieser Zeit stamme (S. 242).  Egan, A Treatise attributed to Athanasius, 141.

106

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

und die nur an einer Stelle in der patristischen Literatur vorkommt. Qyoseyan datiert die Übersetzung aufgrund „des theologischen und apologetischen Inhalts, sowie der sprachstilistischen Besonderheiten“²⁵⁹ ins 5. Jh.

Zum Inhalt Die Erörterung der Authentizität der Schrift knüpft Egan an den Inhalt. Er überprüft, ob die in dieser Schrift vorkommenden Bibelzitate (Gen 1,26; 2,16 – 17) auch an anderen Stellen in Athanasiusschriften vorkommen und in welchem Verhältnis sie zu den letzteren stehen. Athanasius verwendet Gen 1,26 mindestens 17-mal, Gen 2,16 – 17 findet sich in Oratio De Incarnatione Verbi, Oratio II contra Arianos und Contra Apollinarium I. Egan weist zudem auf die inhaltliche und sprachliche Nähe zu Contra gentes und Oratio De Incarnatione Verbi hin, wo ebenfalls der Ursprung des Bösen im Zusammenhang mit der Freiheit der Wahl diskutiert wird. Interessant ist zudem folgende Stelle, die deshalb vollständig in Übersetzung zitiert wird: „Und wenn zu Heiraten ein Befehl ist, warum ziehen dann nicht die Östlichen, getrieben vom Befehl, nach Westen, um eine Frau zu heiraten und Armenier zu Assyrern und Nördliche zu Indern, sondern wir sehen, dass sie sich ihre Landsleute und Verwandte zur Frau nehmen, bei denen sie auch Akzeptanz finden und ihre Sitten kennen“. Egan hält es für möglich, dass Athanasius mit armenischen Bräuchen bekannt sein könnte. Er erwähnt die Wörter „Armenier“ und „Armenien“ in seinen Schriften. Dabei bezieht sich Egan auf das Lexicon Athanasianum von Guido Müller.

Fazit Egan führte eine ausführliche Untersuchung der Schrift durch und veröffentlichte sie mit kritischem Text und englischer Übersetzung. Seine Vorgehensweise (vor allem die Überprüfung der Authentizität des Traktates) könnte auch auf andere Schriften ohne griechisches Original angewandt werden. Für die vorliegende Schrift zieht er das Fazit: In summary, we have here a document attributed to Athanasius by two witnesses; which has biblical quotations that are essentially compatible with other biblical quotations from Athanasius; and which also displays an affinity in language and content with Athanasian

 Qyoseyan, Eine im griechischen Original unbekannte Homilie unter dem Namen des Athanasius von Alexandrien, 242.

107

C. Athanasiana armeniaca

writings. This probably is a genuine Athanasian document, but more evidence will be needed in order to be conclusive. Perhaps other witnesses and evidence will be forthcoming²⁶⁰.

2.31 Ad Arium (CPG 2202) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven. 

Ausgewählte Homilien

 – ?

fol. b – b

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 235 – 238 Textvorlage(n) Cod. Ven. 731.

Zur Sprache Einzelne Wörter und Satzkonstruktionen des Textes deuten auf eine Übersetzung aus dem Griechischen hin²⁶¹. աստուածամարտ – θεομάχοϛ նախաստեղծ – πρωτόπλαστοϛ զուգափառք – ὁμόδοξοϛ իւրում բարձրութեանն Dat. loci

Zum Titel Die Schrift verfügt über einen längeren Titel bzw. Untertitel Զի ասէր, եթէ կրսեր է Որդի քան զՀայր. արարած, եւ տգէտ աւուրն կատարածի (dt. [An Arius], denn er sagte, dass der Sohn geringer ist als der Vater, er ist ein Geschöpf und unkundig des letzten Tages).

Zum Inhalt Das Werk ist eine Polemik bzw. Anklageschrift contra Arium. Strukturell ist sie in drei Teile zu gliedern, die jeweils mit einer beschimpfenden Anrede an Arius und einer rhetorischen anklagenden Frage beginnen:

 Egan, A Treatise attributed to Athanasius, 146.  Es handelt sich dabei aber vermutlich nicht um Gräzismen.

108

1.

2. 3.

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ո՜վ աստուածամարտդ Արիոս, զի՞ յամառեալ ես ի վերայ սատանայակիր խորհրդոցդ՝ կրսեր կարծելով զՈրդի՝ քան զՀայր, և տգէտ աւուրն կատարածի.²⁶² Hauptteil Ասա՛ ինձ, ո՜վ ամբարիշտ Արիոս, ո՞ր մեծ է, օ՞ր և ժամն կատարածի, եթէ Հայր՝ որ անժամանակ և արարիչն է ժամանակաց:²⁶³ Schlussteil Ո՜վ անիմաստ, … զիա՞րդ ի վերայ Բանին՝ ծնելով ի Հօրէ՝ զծնունդն ջանաս քննել՝ որ անճառաբար է ծնեալ:²⁶⁴

Einleitung

Mit den Worten Ո՜վ աստուածամարտդ Արիոս wird eine kurze Einleitung eingeführt, die noch einmal den Inhalt des Untertitels wiederholt und die Bibelverse Mt 24,36/Mk 13,32; Gen 18,20 – 21 und 3,9; Ps 138,16 (LXX) zitiert, die die Grundlage der Polemik bilden. Im Hauptteil wird die Unkenntnis des Sohnes über den letzten Tag (Mt 11,27; Act 1,7) und dessen Geburt/Zeugung (ծնունդ) anhand einiger Johannes-Stellen polemisch untermauert. Ergebnis des ersten Streitpunktes ist, dass der Sohn selbst die Sache dem Menschen verheimlicht²⁶⁵, im zweiten Punkt ist es der Mensch, der der Sache nicht nachgehen darf ²⁶⁶. Beide Polemiken beruhen letztlich auf einem mystischen Verständnis des Logos. Ad Arium wiederholt in ähnlichen Formulierungen den Hauptgedanken der Schrift Über die Unfassbarkeit Ephräm des Syrers: „Untersuche Gott nicht!“.

 dt. O du Gotteskämpfer Arius, warum beharrst du auf deinen teuflischen Gedanken, indem du den Sohn für geringer als den Vater und unwissend über den letzten Tag hältst.  dt. Sage mir, o streitsüchtiger Arius, was ist größer, Tag und Stunde des Endes oder der Vater, der zeitlos und Schöpfer der Zeiten ist.  dt. O Sinnloser, … warum versuchst du die Zeugung des Logos, der vom Vater zeugt, zu erforschen, welcher unsagbar gezeugt ist.  Arm. Արդ յայտ է զի ոչ եթէ Որդի տգետ էր աւուրն կատարածի, այլ զի ծածկեսցէ զխնդիրն ի նոցանէ:  Arm. Զիսկզբանէն լուր և այլ մի՛ քննէր. ծնունդ ասացաւ Հօր, զորպէսն մի՛ քննէր, զի այն ի մէնջ ամպով ծածկեցաւ:

C. Athanasiana armeniaca

109

Siegel Des Glaubens²⁶⁷/Ephräm der Syrer

Ad Arium

Լուար, թէ Աստոաւծ աստուած է, ծանի՛ր զանձն քո իբր զմարդ. լուար, թէ Աստուած արարիչ է, ստեղծուա՛ծ, զիա՞րդ քննես զնա: … Լուար զանուն նորա, խոստովանեա՛ և մի՛ քններ, զի չես համարձակ քննել զբնութիւն նորա: … Անուն որդւոյ պարիսպ լիցի քեզ. մի՛ անցաներ քննել զծնունդ նորա: … փախի՛ր առ լռութիւնն, ո՛ տկար, և տո՛ւր փառս Հաւր և Որդւոյ և Սուրբ Հոգոյն, …²⁶⁸

Լո՛ւր զբան սրբոյ աւետարանին որ ասացաւ. «Իսկզբանէ էր Բանն և Բանն էր առ Աստուած և Աստուած էր Բանն. նա էր իսկզբանէ առ Աստուած»: Զիսկզբանէն լուր և այլ մի՛ քննէր. ծնունդ ասացաւ Հօր, զորպէսն մի՛ քննէր, զի այն ի մէնջ ամպով ծածկեցաւ: Ո՜վ անիմաստ. … զիա՞րդ ի վերայ Բանին՝ ծնելով ի Հօրէ՝ զծնունդն ջանաս քննել՝ որ անճառաբար է ծնեալ:

Die Schrift endet mit einer Art Glaubensbekenntnis und mit dem Anathema des Arius und „der ihm Ähnlichen“. Damit orientiert sie sich strikt an Nizäa und dem nizänischen Glauben.

Bibelzitate Ad Arium

BibelArm

BibelGr

Վասն աւուրն այնորիկ և ժամու ոչ ոք Mt , հրեշտակք + երկնից / Περὶ δὲ τῆϛ ἡμέραϛ ἐκείνηϛ καὶ գիտէ, ոչ հրեշտակք և ոչ Որդի, բայց Mk , հրեշտակք + յերկինս ὥραϛ οὐδεὶϛ οἶδεν, οὐδὲ οἱ ἄγγελοι τῶν οὐρανῶν οὐδὲ ὁ միայն Հայր: υἱόϛ, εἰ μὴ ὁ πατὴρ μόνοϛ. / Περὶ δὲ τῆϛ ἡμέραϛ ἐκείνηϛ ἢ τῆϛ ὥραϛ οὐδεὶϛ οἶδεν, οὐδὲ οἱ ἄγγελοι ἐν οὐρανῷ οὐδὲ ὁ υἱόϛ, εἰ μὴ ὁ πατήρ. Աղաղակ Սոդոմացւոցն յաճախեաց առ Gen , –  Սոդոմացւոց + κραυγὴ Σοδομων καὶ Γομορραϛ πεπλήθυνται καὶ αἱ ἁμαρτίαι եւ Գոմորացւոց | om. առ իս | իս և մեղք նոցա բազմացան. և արդ αὐτῶν μεγάλαι σφόδρα καταβὰϛ իջեալ տեսից, եթէ ըստ աղաղակի նոցա բազմացան] մեծացան յոյժ | οὖν ὄψομαι εἰ κατὰ τὴν κραυγὴν որ յիսն հասանէ՝ վճարիցեն, ապա թէ աղաղակին αὐτῶν τὴν ἐρχομένην πρόϛ με ոչ՝ զի գիտացից: συντελοῦνται εἰ δὲ μή ἵνα γνῶ καὶ ἐκάλεσεν κύριοϛ ὁ θεὸϛ τὸν Ո՞ւր ես Ադամ. vgl. Gen , Եւ կոչեաց Տէր Աստուած զԱդամ, եւ ասէ ցնա, Ո՞ւր Αδαμ καὶ εἶπεν αὐτῷ Αδαμ ποῦ εἶ ես: Զանգործսն իմ տեսին աչք քո: Ps , (LXX) Զանգործս τὸ ἀκατέργαστόν μου εἴδοσαν οἱ ὀφθαλμοί σου

 Ter-Mekerttschian (Hrsg.), Siegel des Glaubens, 4– 7.  dt. Wenn du gehört hast, dass der Gott Gott ist, erkenne dich als Mensch! Wenn du gehört hast, dass der Gott Schöpfer ist, (du) Kreatur, warum erforschst du ihn! … Hast du seinen Namen gehört, bekenne (ihn) und erforsche nicht, denn du darfst es nicht wagen, seine Natur zu erforschen! … Der Name des Sohnes sei dir ein Zaun; überschreite (ihn) nicht, um seine Zeugung zu erforschen! … Fliehe zum Schweigen, o Schwächling, und lobpreise Vater, Sohn und Heiligen Geist!

110

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ad Arium

BibelArm

BibelGr

Ոչ ոք գիտէ զՀայր՝ եթէ ոչ Որդին, և ոչ զՈրդի՝ եթէ ոչ Հայր. և որպէս գիտէ զիս Հայր՝ գիտեմ և ես զՀայր. Ոչ է ձեզ գիտել զժամս և զժամանակս՝ զոր Հայր եդ յիւրում իշխանութեանն:

Mt , եւ ոչ ոք ճանաչէ զՈրդի՝ եթէ ոչ Հայր, եւ ոչ զՀայր ոք ճանաչէ եթէ ոչ Որդի Act , իշխանութեան

Իսկզբանէ էր Բանն, և Բանն էր առ Աստուած, և Աստուած էր Բանն:

Joh , item

καὶ οὐδεὶϛ ἐπιγινώσκει τὸν υἱὸν εἰ μὴ ὁ πατήρ, οὐδὲ τὸν πατέρα τιϛ ἐπιγινώσκει εἰ μὴ ὁ υἱὸϛ οὐχ ὑμῶν ἐστιν γνῶναι χρόνουϛ ἢ καιροὺϛ οὓ ὁ πατὴρ ἔθετο ἐν τῇ ἰδίᾳ ἐξουσίᾳ, ̓Εν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγοϛ, καὶ ὁ λόγοϛ ἦν πρὸϛ τὸν θεόν, καὶ θεὸϛ ἦν ὁ λόγοϛ. ἐγὼ καὶ ὁ πατὴρ ἕν ἐσμεν. ὁ ἑωρακὼϛ ἐμὲ ἑώρακεν τὸν πατέρα· πάντα ὅσα ἔχει ὁ πατὴρ ἐμά ἐστιν· ὁ πατὴρ μείζων μού ἐστιν. εἰ οὐ ποιῶ τὰ ἔργα τοῦ πατρόϛ μου, μὴ πιστεύετέ μοι· οὐ μόνον ἔλυεν τὸ σάββατον, ἀλλὰ καὶ πατέρα ἴδιον ἔλεγεν τὸν θεὸν ἴσον ἑαυτὸν ποιῶν τῷ θεῷ. πρωτότοκοϛ πάσηϛ κτίσεωϛ, ἐκ γαστρὸϛ πρὸ ἑωσφόρου ἐξεγέννησά σε

Ես և Հայր իմ մի եմք. և որ ետես զիս, ետես զՀայր իմ.

Joh , item Joh , ետեսն | զՀայր իմ] զՀայրն և զամենայն զոր ինչ ունի Հայր՝ իմ է. Joh , զոր ինչ] ինչ զոր Հայր իմ մեծ է քան զիս Joh , item Եթէ ոչ գործեմ զգործս Հօր իմոյ, մի՛ Joh , item հաւատայք ինձ: Ոչ միայն լուծանէր զշաբաթս, և Հայր Joh , և] այլ և իւր կոչէր զԱստուած և հաւասար առնէր զանձն Աստուծոյ. Անդրանիկ ամենայն արարածոց. Յարգանդէ նախ քան զարուսեակ ծնեալ.

Kol , item Ps , (LXX) նախ] յառաջ | ծնեալ] ծնայ զքեզ

Bekenntnisformel Im „Bekenntnis“²⁶⁹ sind nur die trinitarischen und christologischen Teile vorhanden. In Übereinstimmung mit der altkirchlichen Bekenntnistradition ereignen sich die Inkarnation und das Kreuzesgeschehen hier „am Ende der Zeiten“ (Եւ ի վախճան ժամանակաց Որդին վասն մեր մարմին առնլով ի սրբոյ Կուսէն, խաչեալ, թաղեալ, յարեաւ եռօրեայ, և է ընդ աջմէ Հօր իւրում բարձրութեանն).

Միշտ Հայր, միշտ Որդի, միշտ Հոգին սուրբ. անմարմին, անախտ, անարատ, առանց մեկնելոյ, անբաժանելի, անխառնելի, անծերանալի. մի Աստուած երեք անձինք կատարեալք. զոյգք, հաւասարք, զուգափառք, միով բնութեամբ: Եւ ի վախճան ժամանակաց Որդին վասն մեր մարմին առնլով ի սրբոյ Կուսէն, խաչեալ, թաղեալ, յարեաւ եռօրեայ, և է ընդ աջմէ Հօր իւրում բարձրութեանն. և գալոց է նովին մարմնով դատել զկենդանիս և զմեռեալս: 

C. Athanasiana armeniaca

111

Fazit Die Beurteilung dieser Schrift ergibt sich anhand der Bibelzitate und der Glaubensformel. Die Bibelzitate des Textes kommen oft in den echten athanasianischen Schriften vor,wie Contra gentes, De incarnatione Verbi, Expositio fidei (!)²⁷⁰, Omnia mihi tradita sunt, De decretis (!), Depositio Arii, De sententia Dionysii, Ad episcopos Aegypti, Contra Arianos (!)²⁷¹, De synodis, Ad Afros, Epistulae festales, Ad Adelphium²⁷². Das führt zu zwei möglichen Hypothesen: Entweder steht Ad Arium in Verbindung mit den authentischen Athanasius-Schriften oder die erwähnten Schriften waren Quellen für den Verfasser von Ad Arium. Die Bibelzitate sind grundsätzlich solche, die in Bezug auf den Arianismus in Betracht kommen. Bei johannäischen Zitaten, bei Kol 1,15 und Act 1,7 fällt die exakte Wiedergabe der BibelArm auf. Da die BibelArm in allen oben erwähnten Versen (mit Ausnahme von Gen 3,9) die BibelGr wörtlich wiedergibt, ist die Übereinstimmung der drei Texte im Hinblick auf Kenntnis und Nutzung der BibelArm durch den Verfasser/Übersetzer nicht entscheidend. Neben der Sprache stützt die Wiedergabe des Bibelzitats Gen 3,9 in Ad Arium die Vermutung, dass es sich bei dem armenischen Text um eine Übersetzung handelt. Die textkritischen Überlegungen sind insofern beschränkt als sie sich bisher nur auf eine bekannte Handschrift stützen können.

2.32 De trinitate (CPG 2203) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  Cod. Ven.  Cod. Hierosol.  Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. ²⁷³

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien – . Homéliaire festif

 –    

fol. a – b fol. b – b fol.  fol.  – 

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 239 – 242 Textvorlage(n) Cod. Ven. 512.

 Pseudoathanasianisch.  Oratio IV pseudoathanasianisch.  Diese Schriften stehen auch untereinander in enger Verbindung.  Raymond H. Kévorkian und Armèn Ter-Stépanian, Manuscrits arméniens de la Bibliothèque nationale de France: Catalogue, Paris 1998, 328.

112

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Der Text von De trinitate anhand des Bestandes Die zwei Zeugen des Textes (MM 7489 Cod.Ven. 512) stellen eine Überlieferung dar. Cod.Ven. 512 ist eine Abschrift eines Jerusalemer Kodex. MM 7489 ist entweder die Abschrift desselben Kodex oder des Cod. Ven. 512.

Zum Titel

Երանելւոյն Աթանասի ասացեալ յամենասուրբ Երրորդութիւնն²⁷⁴ Cod.Ven. 512 Երանելոյն Աթանասի Ասացեալ Յաղագս Ամենասուրբ Երրորդութեանն MM 7489

Երանելոյն Ա[թ]անասի յԱմենասուրբ Երրորդութիւնն Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 110

Zum Inhalt In der Einleitung der Schrift wird über die Bedeutung des Glaubens für das Wissen über Gott und Trinität gesprochen²⁷⁵. Den Glauben bestimmt der Autor mit einem Attribut näher: Հաւատք եկեղեցականք – fides ecclesiastica – πίστιϛ ἐκκλεσιαστική (dt. kirchlicher Glaube) bzw. ճշմարիտ հաւատք – πίστιϛ ὀρθή – (dt. wahrer Glaube/true faith). Die Wendung πίστιϛ ἐκκλεσιαστική bzw. πίστιϛ ὀρθή kommt in einigen echten athanasianischen Schriften vor (nach PGL 1968 (πίστιϛ III.G.) die erstere nur in athanasianischen Schriften): Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae 13²⁷⁶, Historia Arianorum 66²⁷⁷, De synodis 8/Epistula synodi Antiochenae anno 345²⁷⁸, Oratio contra Arianos III,18²⁷⁹.

 In/De sanctissimam Trinitate (dt. Über die heiligste Trinität).  Vgl. Athanasianum Inc. Quiqumque vult salvus esse …  PG 25, 568A Καὶ γὰρ καὶ ἐν τῇ κατὰ Νίκαιαν συνόδῳ οἱ συνελθόντεϛ πάντεϛ πανταχόθεν ἐπίσκοποι τὰϛ μὲν ἀκοὰϛ ἐπὶ τούτοιϛ ἐκράτουν, παμψηφεὶ δὲ πάντεϛ καὶ διὰ ταῦτα κατέκριναν τὴν αἵρεσιν ταύτην, καὶ ἀνεθεμάτισαν, εἰπόντεϛ ἀλλοτρίαν εἶναι καὶ ξένην ταύτην τῆϛ ἐκκλησιαστικῆϛ πίστεωϛ.  PG 25,772B Οἱ μὲν οὖν Πατέρεϛ ἡμῶν οἰκουμενικὴν σύνοδον πεποιήκασι, καὶ τριακόσιοι πλεῖον ἣ ἔλλατον συνελθόντεϛ κατέκριναν τὴν Ἀρειανὴν αἵρεσιν, καὶ ἀπεφήναντο πάντεϛ ἀλλοτρίαν αὐτὴν καὶ ξένην τῆϛ ἐκκλησιαστικῆϛ πίστεωϛ εἶναι.  PG 26,733A Ἀσεβὲϛ γὰρ καὶ τῆϛ ἐκκλησιαστικῆϛ πίστεωϛ ἀλλότριον τὸ τὸν κτίστην τοῖϛ δι’ αὐτοῦ κεκτισμένοιϛ δημιουργήμασι παραβάλλειν, καὶ τὸν αὐτὸν τῆϛ γενέσεωϛ τοῖϛ ἄλλοιϛ τρόπον ἔχειν καὶ αὐτὸν νομίζειν.  PG 26,360C Καὶ εἰ δὲ οὐδὲ περιεργάζεσθαί τι τῶν ῥητῶν ἐχρῆν πρὸϛ τὴν οὕτω φανερὰν καὶ εὐσεβῆ διάνοιαν, καὶ τὴν ἐν ἡμῖν ὀρθὴν πίστιν· ὅμωϛ ἵνα καὶ ἐντεῦθεν δειχθῶσιν ἀσεβεῖϛ, φέρε συντόμωϛ, ὡϛ παρὰ τῶν Πατέρων μεμαθήκαμεν, ἐκ τοῦ ῥητοῦ τὴν ἑτεροδοξίαν ἐκείνων ἐλέγξωμεν.

C. Athanasiana armeniaca

113

Im Hauptteil der Schrift wird die Beziehung zwischen Vater, Sohn und Hl. Geist erläutert, und zwar in streng dogmatischer Art und Weise: Der Vater als Zeuger (ծնօղ), der Sohn als Gezeugter (ծնեալ) und der Hl. Geist als derjenige, der „vom Vater ausgeht und vom Sohn nimmt“. Die Schrift ist an sich dogmatischpolemisch, allerdings auch mit mystischen Elementen versehen. Auch in dieser Schrift wird abgelehnt, dass der Sohn in der Zeit geringer sei als der Vater (in der vorherigen war dies das Hauptthema der Schrift). Ähnlich der vorherigen endet diese Schrift mit einer Art (Glaubens)bekenntnis zur Trinität und einer Doxologie. Die Attribute der Trinität, die in den beiden Schriften aufgezählt werden, stimmen bei Weitem nicht überein wie die divergente Vokabular zeigt. In De trinitate ist das Vokabular etwas breiter als in Ad Arium und auf die Trinität bezogen, während Ad Arium den Akzent auf das Bekenntnis zum Sohn legt, was einem klassischen Glaubensbekenntnis näher kommt als De Trinitate. Im Allgemeinen spiegeln diese Bekenntnisse eine etwas spätere Entwicklungsstufe der Glaubensbekenntnisse wider. Hintergrund der Verwendung dieser zahlreichen Attribute für die Trinität sind womöglich Häresien, die eben diese Attribute negieren. Mit anderen Worten: die Auflistung der Attribute erfolgt nicht grundlos bzw. als Selbstzweck, sondern ist Ausdruck einer Zeit, in der es nötig war, ein solches Bekenntnis niederzulegen.

2.33 De nativitate Christi (CPG 2204) Bestand/Überlieferung²⁸⁰ Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven. 

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien (Muš) Ausgewählte Homilien

   . Jh.,  . Jh. . Jh.   –  ←

fol. ab fol. a fol. b – b fol. b – a fol. b – b fol. b – a fol. b – b fol.  –  fol. ab

 Angaben von Anasyan (Anasyan, Bibliologie arménienne, 338 – 339): – Druckausgabe von De nativitate Christi in Tayec‛i, 258 – 263 Textvorlagen – Cod. Ven. 512, 463, 653, 1286. – Außerdem Cod. Ven. 247; MM 996, 1525, 993. – Zarbhanalean, Catalogue, 281 bietet folgenden Titel an: Ի խորհուրդ մարդեղութեան.

114

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind. 

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Apophthegmata patrum Sammlung / Homilienbuch

 –   ←← ← Jh.,  ←

fol. b – a fol. b – b, ab fol. b – a fol. a – a fol. a – a

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 258– 263 Textvorlage(n) Cod.Ven. 512 (primärer Text), Cod. Ven. 653 (2. Exemplar), Cod. Ven. 1286 (3. Exemplar), Cod. Ven. 463 (4. Exemplar). Der Text von De nativitate Christi anhand des Bestandes Den ältesten Text des Bestandes und auch die mögliche ursprüngliche Fassung von De nativitate Christi überliefert das Homiliar von Muš. Am selben Ort (Muš, Apostelkloster – Առաքելոց վանք) und zeitnah ist die Vorlage des Cod. Ven. 653 entstanden, der sich bis ins 8. Jh. zurückverfolgen lässt. 1. Cod. Ven. 653 MM 996 MM 77291 2. Cod. Ven. 512 MM 941 MM 3329 3. Cod. Ven. 1286 Cod. Ven. 247 MM 993 MM 1523 MM 2786 Cod. Vind. 808 Der Text dieser Kodizes hört mit Tayec‛i, 261,12 (ոչ գերահրաշեալ փառաց՝ և ոչ նուազեալ) auf; im MM 1525 ist der Text vollständig (ab Tayec‛i, 261,12 folgt der Kodex teils Cod. Ven. 653 und teils Cod. Ven. 512).

Zum Titel In der Überlieferung wird diese Schrift nur teilweise Athanasius zugeschrieben und innerhalb einer Textvariante ändert sich die Auslassung bzw. Hinzufügung von de nativitate Christi. 1. Նորին Աթանասի Եպիսկոպոսի Ասացեալ ի Ծնունդն Քրիստոսի Cod. Ven. 653 Cod. Ven. 463 MM 77291 – Նորին սրբոյն Աթանասի Եպիսկոպոսի MM 996 2. Սրբոյն Աթանասի Աղեքսանդրու Հայրապետին Ի ծնունդն Քրիստոսի Cod. Ven. 512 – Սրբոյն աթանասի աղէքսանդրու հայրապետին MM 941 MM 3329 3. Երանելւոյն աթանասի աղէքսանդրու հայրապետի MM 993 MM 1523 (in diesen Kodizes folgt vor und nach dieser Schrift De nativitate Christi, die jeweils von Gregor Thaumaturgos und Antipater von Bostra verfasst wurden, möglicherweise wurde deshalb der Titel bei dem athanasianischen De nativitate Christi gekürzt; Diese Reihe der Homilien im MM 993 handelt vom 6. Tag der Schöpfung) MM 1525

C. Athanasiana armeniaca

– –

115

Երանելւոյն Աթանասի Աղեքսանդրու Cod. Ven. 1286 3a. Երանելւոյն Աթանասի սրբոյ եպիսկոպոսի Աղեքսանդրու խօսք ասացեալ ի սուրբ ծնունդն Քրիստոսի Որդւոյն Աստուծոյ Cod.Ven. 247 Cod. Vind. 808 – Երանելւոյն Աթանասի՝ սրբոյ եպիսկոպոսի աղէքսանդրու՝ խօսք ի ծնունդն քրիստոսի MM 2786

Zum Inhalt Die Parallelen, die in Bezug auf die Geburt Jesu zwischen Adam und Jesus, Eva und Maria sowie der jungfräulichen Geburt und dem brennenden Dornbusch gezogen werden, gehören zum altkirchlichen Standard. Die Schrift an sich ist ein Encomium auf die Menschwerdung, in der in Gedichtform die Geburt Christi im Stall, die Anbetung der Magier und Hirten, die Flucht vor Herodes und die Taufe Christi im Jordan erzählt werden. In der Taufe ist wiederum die Trinität dargestellt. Somit schließt die Schrift mit einem Lob der Trinität und einer Doxologie. An manchen Stellen der Schrift sind sowohl im Wortlaut als auch inhaltlich Parallelen zum armenischen Weihnachtshymnus „Großes und wunderbares Mysterium“ (Խորհուրդ մեծ և սքանչելի) zu erkennen.

Fazit De nativitate Christi ist eine Homilie, in der die Menschwerdung Christi mitsamt den üblichen Stationen gepriesen wird.

116

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

2.34 In s. deiparam (CPG 2205) Bestand/Überlieferung²⁸¹ Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM 

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien

  . Jh.,  . Jh. . Jh. . Jh.

MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ephräm, Athanasius u. a. Homiliensammlung Grigor Tat‛ewac‛i, Oskep‛orik Sammlung / Homilienbuch

 –   –   ←←   – ← –  . Jh. . Jh., vor  . Jh.? ←

fol. b – a fol. b – b fol. b – b fol. b – a fol. b – b fol. a – b (a – b) fol.  –  fol. a – a fol. b – b fol. b – b fol. a – a fol. b – a fol.  ff. fol. a – b fol. b ff. fol. a – a

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 284– 291 Textvorlage(n) Cod. Ven. 653 (primärer Text) Cod. Ven. 463 (2. Exemplar) Cod. Ven. 512 (3. Exemplar); BHO 672. Der Text von In s. deiparam anhand des Bestandes Bei dieser Homilie ziehen die Lesarten keine eindeutigen Trennlinien zwischen den Textvarianten (innerhalb der Gruppe A.). Cod. Ven. 653 MM 996 MM 77291 überliefern den Urtext. Diese drei Kodizes bilden eine Überlieferungslinie (wie auch im Falle von De nativitate Christi). A. selbstständige Homilie 1. Cod. Ven. 653 (MM 993) MM 996 (MM 1523) (MM 2786) MM 77291

 Angaben von Anasyan (Anasyan, Bibliologie arménienne, 343 – 344): – Druckausgaben von In s. deiparam gekürzt in Ein Buch, das Oskep‛orik genannt wird, geschaffen von unserem heiligen Vater Grigor Tat‛ewac‛i [Գիրք որ կոչի Ոսկեփորիկ, արարեալ սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթևացոյն եօթնալոյս վարդապետի] (Überschrift Վկայութիւնք սրբոյն Աթանասի հայրապետին Աղեքսանդրացւոյ), Konstantinopel 1746, 354– 359 (vgl. ferner Dashian, Catalog, 401); vollständig in Tayec‛i, 284– 291 Textvorlagen – Cod. Ven. 653, 512, 463. – Außerdem MM 993, 996, 1525; Cod. Vind. 1; Cod. Ven. 1592, 657 (hier dem Epiphanius von Zypern zugeschrieben); Vgl. Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 110 (fol. 68r, 73v, 97v).

C. Athanasiana armeniaca

117

2. Cod. Ven. 463 (MM 1525) Cod. Ven. 1592 (=Abschrift des Cod. Ven. 463) 3. Cod. Ven. 512 Cod. Vind. 1 (Cod. Ven. 657) 4. MM 993 MM 1523 B. Testimonium in Oskep‛orik

Zum Titel Im Armenischen lautet der Titel „Rede an die Hl. Gottesmutter (Gottesgebärerin) und Begrüßung Elisabeths“. – Երանելւոյն Աթանասի Աղեքսանդրի եպիսկոպոսի Խօսք ի սուրբ Աստուածածինն եւ յողջոյնն Եղիսաբեթի Cod. Ven. 653 MM 77291 – Սրբոյն Աթանասի Աղէքսանդրի Եպիսկոպոսի ի սուրբ աստուածածինն Եւ յողջոյնն Եղիսաբեթի MM 996 – Սրբոյն Աթանասի՝ Աղեքսանդրու հայրապետին ասացեալ. Ի սուրբ կոյսն Մարիամ Cod. Ven. 1592 (Cod. Ven. 463) – Սրբոյն Աթանասի Աղեքսանդրի հայրապետի ներբողեան ի սուրբ Աստուածածինն և ի միշտ կոյսն Մարիամ Cod. Ven. 512 – ներբողեան] Ասացեալ Cod. Vind. 1 ասացեալ ներբողեան Cod. Ven. 657 – Սրբոյն Աթանասի Աղեքսանդրի հայրապետի] Սրբոյն Եպիփանու Կիպրացւոյ Cod. Ven. 657 – Սրբոյն Աթանասի Գովեստ ի սուրբ Աստվածածինն MM 993 MM 1523 – Երանելւոյն Աթանասի սրբոյ եպիսկոպոսի Աղեքսանդրու գովեստ ասացեալ ի սուրբ Աստուածածինն Cod. Vind. 808 ասացեալ om. MM 2786

Zum Inhalt Die Schrift ist ein Encomium, in dem man drei Teile unterscheiden kann: – Einleitung – Eigentliche Lobrede: Jeder Absatz beginnt mit einer Anrede an die Gottesmutter, danach folgt das eigentliche Lob. Das Schema der Anrede sieht folgendermaßen aus: Freue dich,²⁸² Begnadete, die du , heiligste Jungfrau, die du , Begnadete, heiligste Jungfrau, die du , Allgesegnete unter den Frauen, die du , Gesegnete unter den Frauen, die du , heilige Jungfrau, die du

 Wörtl. Sei froh / sei gegrüßt ← χαῖρε; Vgl. Lk 1,28.

118

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

, immer Jungfrau, die du , unberührte / unbefleckte Heilige, die du , unberührte Jungfrau, die du , unberührte Mutter und Jungfrau, die du , heilige Mutter und Jungfrau, die du , Dienerin des Herrn und Mutter, die du , Dienerin und Mutter des Herrn, die du , Mutter des Herrn und Dienerin des unendlichen Logos Gottes, die du , selige Jungfrau, die du , heilige Gottesgebärerin Maria, die du , Mutter und jungfräuliche Gottesgebärerin, die du , Mutter des Lichtes und Jungfrau, die du – Schlussgebet

2.35 In s. deiparam semper virginem (CPG 2206) Bestand/Überlieferung²⁸³ Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven. 

Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Homilien Gebetbuch (fol.  – ), Apophthegmata patrum (fol.  – ) Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien .

  . Jh.,  . Jh. (nach )    – ,   –   

fol. a – b fol. a – a fol. a – a fol. b – b fol. b – b fol. a – b fol. b – a fol.  –  fol. a – a fol. 

 –   – ?  ←←

fol. ? fol. a – b fol. a – b fol. b – a

Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven. 

 Angaben von Anasyan (Anasyan, Bibliologie arménienne, 344): – Druckausgabe von In s. deiparam semper virginem in Tayec‛i, 292– 311 Textvorlagen – Cod. Ven. 653, 463, 512, 657. – Außerdem Cod. Ven. 467; MM 996, 993; Cod. Vind. 1; Cod. Hierosol. 73, 74; Vgl. Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 110 (fol. 68r, 73v, 97v).

C. Athanasiana armeniaca

119

Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind.  (alte Nr. ) Cod. Hierosol.  Cod. Hierosol. 

Ausgewählte Homilien . Ephräm, Athanasius u. a. Homiliensammlung Ausgewählte Homilien – . Ausgewählte Homilien – .

← . Jh. . Jh., vor   

fol. a – a fol.  ff. fol. a – a fol. a – a fol. a – a

Druckausgaben Tayec‛i, 292– 311 Textvorlage(n) Cod.Ven. 653 (primärer Text) Cod. Ven. 463 (2. Exemplar) Cod.Ven. 512 (3. Exemplar) Cod.Ven. 657 (4. Exemplar); BHO 673 – 674. Der Text von In s. deiparam semper virginem anhand des Bestandes Es ist anzunehmen, dass Cod.Ven. 653 und MM 77291 den Urtext überliefern, so wie bei De nativitate Christi und In s. deiparam. Im Folgenden wird eine vorläufige Trennung zwischen den Textvarianten vorgenommen²⁸⁴: 1. Cod. Ven. 653 (MM 996) (MM 1523) MM 77291 2. Cod. Ven. 463 3. Cod. Ven. 512 4. Cod. Ven. 657 hört mit Tayec‛i, 298,17 auf (+ Fußn. 7) ²⁸⁵. 5. MM 993 MM 996 MM 1523 MM 8808 Cod.Vind. 1, fol. 39a ff. In s. deiparam semper virginem und fol. 51a ff. In s. deiparam unterscheiden sich von der Edition von Tayec‛i in einigen Lesarten.

Zum Titel Die Schrift gehört in die Homiliare und wird mit wenigen Ausnahmen als Encomium (Ներբողեան) „am 5. Tag“ eingeführt. Der Titel im Armenischen lautet: „Encomium an die Hl. Gottesmutter (Gottesgebärerin) und immer-“währende“ Jungfrau Maria“. – Սրբոյն Աթանասի Աղեքսանդրի հայրապետի ներբողեան ի սուրբ Աստուածածինն ասացեալ եւ ի միշտ կոյսն Մարիամ Cod. Ven. 653 Հինգերորդ աւուրն etc. MM 77291 MM 993 MM 996 Սրբոյն] Երանելւոյն | հայրապետի] Եպիսկոպոսի | ասացեալ om. MM 993 MM 996 MM 8808

 Die endgültige Entscheidung über die Textvarianten ist erst nach der Anfertigung des kritischen Textes möglich.  Dieses Ende fasst das Lob an Maria zusammen und stellt ein Gebet dar.

120

–

–

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Հինգերորդ աւուրն՝ երանելւոյն Աթանասի Աղէքսանդրու հայրապետին, ներբողեան ասացեալ ի սուրբ կոյսն Մարիամ Աստուածածինն Cod. Ven. 463 Աղէքսանդրու հայրապետին] Աղեքսանդրի Եպիսկոպոսի | ասացեալ om. | կոյսն Մարիամ Աստուածածինն] աստուածածինն Եւ ի միշտ կոյսն մարիամ MM 1523 Եաւթն աւուր՝ երանելոյն Աթանասու Աղէքսանդր հայրապետի, ներբողեան ասացեալ սուրբ Աստուածածինն և ի միշտ կոյսն Մարիամ Cod. Ven. 657

Zum Inhalt Zwei Teile sind zu unterscheiden: – Einleitung – Encomium mit folgendem Schema: Sei froh Maria, /Anrede-Eigenschaft Marias/, die du bzw. Maria, /Anrede-Eigenschaft Marias/, die du bzw. Freue dich, Begnadete unter den Frauen, die du bzw. Frohlocke Maria, /Anrede-Eigenschaft Marias/, die du .

2.36 Encomium in s. crucem (CPG 2207) Bestand/Überlieferung²⁸⁶ Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind. 

Sammlung Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien Nersēs Šnorhali Martyrologium

 . Jh.  –  . Jh. . Jh. (vor )  – ?  

fol. a – a fol. a – b fol. b – a fol. b fol. a – b fol. a – a fol.  ff. fol. a – b

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 312– 323 Textvorlage(n) Cod. Ven. 1252 (primärer Text) Cod. Ven. 731 (2. Exemplar).  Angaben von Anasyan (Anasyan, Bibliologie arménienne, 344): – Druckausgabe des Encomium in s. crucem in Tayec‛i, 312– 323 Textvorlagen – Cod. Ven. 1252, 731. – Außerdem Cod. Vind. 219; Oxford Bodl. Libr. Ms. Arm. D. 20.

C. Athanasiana armeniaca

121

Der Text des Encomium in s. crucem anhand des Bestandes Der älteste Zeuge der Überlieferung ist MM 866. Die Marginalien im MM 3062, die die Bibelstellen markieren, stammen ebenfalls aus der Hand des Schreibers. Ab ungefähr der Mitte der Schrift taucht im Cod.Ven. 731 eine andere Textvariante auf. 1. Cod. Ven. 1252 MM 577 MM 3062 MM 6302 2. Cod. Ven. 731 MM 866 MM 8689 (mit Lesarten)

Zum Titel – Սրբոյն

Աթանասի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրու ասացեալ ներբողեան ի սուրբ խաչն աստուածընկալ Cod. Ven. 1252 Cod. Ven. 731 եպիսկոպոսի] եպիսկոպոսապետի MM 577 MM 3062 MM 6302 եպիսկոպոսի Աղեքսանդրու

–

om. Cod. Vind. 219 Սեպտեմբեր .ժդ.

տաւն սուրբ խաչին. Աթանասի աղէքսանդրու հայրապետի ասացեալ MM 866

Zum Inhalt Die Schrift beginnt mit einer Einleitung, in der beschrieben wird, wie sich „der Himmel“ und „himmlische Mächte“ zur Stunde der Kreuzigung verhalten. Dann wird Lev 14,4 bzw. Lev 14,49 ausgelegt, indem die zwei Naturen Christi mit den zwei Vögeln in diesen Versen verglichen werden. Gleich darauf werden einige Bibelverse aus den alttestamentlichen Büchern zitiert, welche als Bezugstexte der Kreuzigung oder als Prophezeiungen darüber angesehen werden können. Die Schrift wird dann in der 1. Person fortgesetzt: Athanasius/der Autor beklagt sich über seine und allgemein über die menschliche Unfähigkeit, das Geschehen am Kreuz erzählen zu können. Im Schlussteil der Schrift werden verschiedene Wunder im Zusammenhang mit dem Kreuzeszeichen geschildert – darunter der Sieg Kaiser Konstantins. Die Schrift endet mit einem Lobpreis auf die Macht des Kreuzes.

122

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

2.37 Epistula in Iustinum Africanum (CPG 2208) Bestand/Überlieferung²⁸⁷ Ms. Nr. MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Hierosol. 

D E F G H A B C

Inhalt

Datierung

Umfang

Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien – .

   . Jh.  –  vor   –   

fol. b – a fol. b fol. ab fol. b – a fol.  fol. a – a fol. ab fol. a fol. b

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 345 – 346 Textvorlage(n) Cod. Ven. 463 (primärer Text), Cod. Ven. 512 (2. Exemplar), Cod. Ven. 425 (3. Exemplar) Der Text der Epistula ad Iustinum Africanum anhand der handschriftlichen Überlieferung Die ältesten Handschriften der Überlieferung mit feststehendem Datum sind MM 948 (1196) und MM 77291 (1200 – 1202). Diese Kodizes liegen sowohl zueinander in zeitlicher Nähe als auch zu den beiden von Tayec‛i für seine Edition verwendeten Homiliaren Cod. Ven. 425 (vor 1255) und 463 (1268 – 1270) sowie MM 1525 (13. Jh.). Zwei Homiliare, MM 993 (1456) und MM 996 (1442), sind weitere Textzeugen. Mit dem Jahr 1637 (Cod. Ven. 512) hört die bisher bekannte Überlieferung dieser

 Angaben von Anasyan (Anasyan, Bibliologie arménienne, 342– 343): – Druckausgabe der Epistula ad Iustinum Africanum in Tayec‛i, 345 – 346 Textvorlagen – Cod. Ven. 512, 463, 425. – Außerdem MM 993, 996, 1525. – Zarbhanalean, Catalogue, 282 bietet folgenden Titel: Թուղթ Աթ.ի եպս.ի առ Աւգոստինէ յԱփրիկայ, յաղագս աղանդոյն չընդունողաց զթողութիւն մեղաց հանգուցելոցն՝ զկնի վախճանին* * Dieser Titel (in dieser Formulierung) sowie das von Zarbhanalean dazu angegebene Incipit mit den Lesarten Ելկեսացւոց und Իլկեսացւոց finden sich nicht in den drei Venediger Kodizes. Falls der zweite Titelteil als kurze freie Wiedergabe des Inhalts von Zarbhanalean selbst stammt und falls Tayec‛i in seinem Fußnotenapparat nicht alle Lesarten angeführt hat, waren die zwei Quellen für Zarbhanalean Cod. Ven. 425 und Cod. Ven. 512. Zarbhanalean merkt noch die Lesart Յուստինէ eines Kodex (die Nr. verrät er nicht) an, wobei es sich um Cod. Ven. 463 handeln dürfte, da dieser als einziger solche Lesart aufweist.

C. Athanasiana armeniaca

123

Epistula auf. Die Vorlagen dieser Kodizes sind viel älter. Damit verfügt man über einen sehr alten handschriftlichen Bestand dieser Schrift. In allen Textzeugen ist die Epistula in der Form der Edition von Tayec‛i vollständig. Anhand der Edition von Tayec‛i (da mir die MSS von Venedig nicht vorlagen, war die Vollständigkeit des „kritischen“ Apparats von Tayec‛i nicht festzustellen) und fünf Kodizes des Maschtoz-Matenadaran-Instituts (MM 948 MM 993 MM 996 MM 1525 MM 77291) wurde für diese Studie ein vorläufiger kritischer Text erstellt, der im Anhang aufgeführt ist. Folgende Rückschlüsse wurden gezogen: – Die Lesarten (meist minor) weisen auf einen Urtext hin. – Die Lesart քրիստովնեից (ältere Form) bezeugen die ältesten Zeugen der Überlieferung (MM 948 MM 77291). – Die nur im MM 993 und MM 77291 (diese sind auch mit MM 996 und Cod. Ven. 512 verwandt) vorhandenen Lesarten verdeutlichen die Abhängigkeit dieser Zeugen von einander bzw.von ein und derselben Vorlage. Eine ähnliche Abhängigkeit besteht zwischen Cod. Ven. 425 und MM 948. MM 1525 hat Lesarten, die sowohl typisch für die erste, als auch für die zweite Gruppe sind. – Die folgenden lectiones sind als maiores anzusehen: ü Յուստինէ] Աւգոստինէ Cod. Ven. 425 Cod. Ven. 512 MM 993 MM 996 MM 77291 (աւգտինա) MM 1525 (ագոստին) MM 948 ü եղկեսացւոց] սադուկեցւոց MM 948 ü աստուածսիրութեանդ] իմաստութեանդ MM 948 ü իցեն ըմբռնեալ] աքսորեալ(ք) լինին/իցեն/են Cod. Ven. 425 MM 993 MM 77291 MM 996 MM 1525 MM 948 ü զորոց ոչ ոք ի նոցանէ յիշել իշխեսցէ առաջի թագաւորին] որ և յիշեցուցանել ոք չիշխէ վայրապար զնոցանէ թագաւորին. Cod. Ven. 425 զորս յիշեցուցանել չիշխէ ոք թագաւորին MM 1525 զորոց յիշել ոք զնոցանէ չիշխէ վայրապար առաջի թագաւորին Cod. Ven. 512 MM 996 զորս յիշել զնոցանէ չիշխէ ոք վայրապար առաջի թագաւորին MM 993 զորս] զորոց MM 77291 ի զաւրացն յիշեցուցանել ոք անգամս չիշխէ[ր վայր]ապար առ թագաւորն զնոցանէ MM 948 ü զենմամբ] մահուամբն MM 1525 – Die Sprache des Textes ist das klassische Armenisch, allerdings nicht das des goldenen Zeitalters. Im Folgenden sind einige Wendungen aufgeführt, die diese Annahme untermauern: շիջեալ խափանեցաւ, (դարձեալ) ի վեր երեւեալ/ելեալ, (յոյժ) մեղադիր եղեաք/եղաք, շնորհել թողութիւն, ի քրէական մետաղս(ն) իցեն ըմբռնեալ/աքսորեալ(ք) մեծամեղքն, համարձակութիւն ունիցի/համարձակիցի, բարեխօս ունիցի/առնիցէ, շնորհէ զյանցանս, ներէ (և) թողու գնացելոյն.

124

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Zum Titel

Թուղթ Աթանասի եպիսկոպոսի առ Յուստինէ յԱփրիկէ Cod. Ven. 463 Աթանասի աղեքսանդրացւոյ առ ագոստին եպիսկոպոսի … MM 948 Թուղթ Աթանասի եպիսկոպոսի առ Աւգոստինէ յԱփրիկէ Cod. Ven. 425 Cod.

Ven. 512 MM 993 MM 996 MM 77291 MM 1525 Թուղթ Աթանասի Եպիսկոպոսի Աղեքսանդրի Առ աւգտինա Յափրիկէ Alle Textzeugen stimmen in der Gattung des Werkes – der Epistula – wie dem Verfasser Athanasius von Alexandrien (mit unterschiedlichen Bezeichnungen seines Bischofsamtes) überein. Der Adressat heißt Augustinus Africanus mit Ausnahme des Cod. Ven. 463, wo er als Iustinus Africanus bezeichnet worden ist.

Zum Inhalt In dieser kurzen Epistula (eine Seite) geht es um die Elkesaiten, die (wenn auch vom Verfasser der epistula erhofft) nicht ausgelöscht worden sind, und die bekennen, dass den Verstorbenen Messen und Gaben nach dem Tod nicht helfen, sie nicht heiligen und nicht ihrer Vergebung dienen können. Mit einem Beispiel aus dem Alltagsleben wird versucht, diesen Lehrsatz der Sekte zu diskreditieren. Mit dem Possesivpartikel (աղանդոյ)դ könnte die Zugehörigkeit des Justinus/Augustinus Africanus zu dieser Häresie bzw. Sekte angedeutet werden. Ergänzend ist das Inc. Ես այսպէս կարծէի mit dem Inc. der Epistula ad Epictetum Ես այսպէս ածէի զմտաւ/Ես այսպէս վարկանէի und der Inhalt der Epistula mit Quaestio ՃԺԴ. von Quaestiones ad Antiochum ducem zu vergleichen.

Schlussfolgerungen Es ist davon auszugehen, dass die Schrift eine Übersetzung ist. Neben einigen sehr wenigen (auch wegen der Kürze der Schrift) sprachlichen Andeutungen ist zu bedenken, dass der Ursprung dieses Inhalts kaum im armenischen Raum anzunehmen ist, da die Elkesaiten (oder auch die Sadduzäer) – soweit bekannt – in der armenischen Geschichte gar nicht vorkommen. Die Sprachstufe ist die klassische. Auffallend parallel, beinahe synonym gebaut sind die Incipits von Epistula ad Epictetum und dieser Epistula. Vgl. Epistula ad Epictetum Ես այսպէս ածէի զմտաւ, թէ ամենայն

ընդունայնաբանութիւնք՝ ուր և իցեն ամենայն հերձուածողաց և աղանդաւորաց, լռեալ դադարեցին, ի լինել մեծի ժողովոյն Նիկիայ: Epistula ad Iustinum Africanum Ես այսպէս կարծէի, եթէ աղանդն եղկեսացւոց ի վաղուց հետէ շիջեալ խափանեցաւ. Mit Augustinus Africanus wird wohl Augustinus (von Hippo) gemeint sein. Zur Person eines gewissen Justinus Africanus fehlen mir jegliche Angaben.

C. Athanasiana armeniaca

125

2.38 Visio Athanasii (CPG 2209) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Hierosol.  Cod. Hierosol.  Tbilisi, Staatl. Mus. Arm. Ms. Nr.  St.-Petersburg, Orient. Ins. Arm. Ms. Nr. A- St.-Petersburg, Orient. Ins. Arm. Ms. Nr. B-

Sammlung Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Sammlung Sammlung / Goldgrube Sammlung / Goldgrube Sammlung Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien . Sammelwerk / Goldgrube Sammelwerk / Goldgrube Sammelwerk der Homilien

        –   . Jh.,    –   . Jh.  . Jh. . Jh. . Jh.  . Jh.   –  . Jh. .–. Jh. ?   . Jh.? .–. Jh.

fol. b – b fol. a – a fol. b – a fol. a – a fol. b – b fol. b – b fol. a – a fol. b – b fol. b – a fol. b – a fol. a – b fol. ab fol. a – b fol. b – b fol. b – b fol. b – b fol. a – a fol. b – a fol. a – b fol. b – a fol. b – b fol. b – b fol.  –  fol. ? fol. ? fol. b ff. fol. a – a fol. a ff. fol. a fol.  fol. a

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 493 – 499 Textvorlage(n) Cod. Ven. 456 (primärer Text) Cod. Ven. 569 (in den Fußnoten).

126

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Zum Titel Alle Textzeugen sind sich über den Titel Visio sancti Athanasii einig. Dieser ist in einigen Handschriften durch die Titulatur patriarchae Alexandriae erweitert worden. Sechs Handschriften ergänzen den Letzteren mit einem auf die Visio bezogenen Relativsatz: quam vidit de sancto mysterio in sanctae ecclesiae dei. Kodex 425 (fol. 335) der Bibliothek des Jerusalemer Armenischen Patriarchats beginnt diesen längeren Titel, indem er die Schrift einem Archimandriten namens Vardan zuschreibt. MM 4717 trägt den Titel Visio s. Athanasii de missa. Die Handschriften, die den mit Attributivsatz versehenen Titel überliefern, sind älter als die mit den kürzeren Versionen. Deshalb könnte man vermuten, dass der längere Titel der ursprüngliche ist und bei den redaktionellen Bearbeitungen gekürzt wurde. – Տեսիլ սրբոյն Աթանասի Cod.Ven. 456 MM 2890 MM 4726 MM 4749 MM 4756 MM 4880 MM 9613 MM 10236 Cod. Vind. 791 – Տեսիլ (սրբոյն) Աթանասի Աղեքսանդրու հայրապետի(ն) Cod. Ven. 569 MM 991 MM 992 MM 1428 MM 2111 MM 2234 MM 2783 MM 4950 MM 5500 Cod. Vind. 867 – Տեսիլ սրբոյն Աթանասի ասացեալ է այս MM 941 MM 2939 – Տեսիլ սրբոյն Աթանասի Վասն ի պատա″ MM 4717 – Տեսիլ սրբոյն Աթանասի աղեքսանդրոյ/ու հայրապետի(ն) զոր ետես ի սուրբ խորհուրդն ի սուրբ եկեղեց(ւ)ոջ աստուծոյ MM 557 MM 944 MM 948 MM 6712 Cod. Ven. 455 ի սուրբ եկեղեց(ւ)ոջ աստուծոյ] եկեղեցոյն Cod. Vind. 705 om. աստուծոյ vgl. Cod. Hierosol. 425, fol. 335 Վարդան վարդապետի ասացեալ, տեսիլ սրբոյն Աթանասի Աղեքսանդրոյ հայրապետին, զոր ետես ի սուրբ խորհուրդն ի սուրբ եկեղեցւոջն աստուծոյ²⁸⁸ (Archimandrit Vardan kann hier als Autor angesehen werden).

Textvarianten Den Titeln nach teilt sich die Handschriftenüberlieferung in drei Gruppen. Diesen entsprechen auch drei überlieferte Textvarianten: 1. Inc. Ամենեցունց(ն) Աստուած՝ որ սքանչելի տեսիլ երեւեցոյց

մարգարէիցն իւրոց սրբոց

Cod.Ven. 456; MM 941, MM 2890, MM 2939 (an vielen Stellen gekürzt), MM 4717, MM 4726, MM 4749, MM 4756, MM 4880, MM 9613, MM 10236

 Diese Angabe nach Anasyan, Bibliologie arménienne, 365.

C. Athanasiana armeniaca

2.

3.

127

Ամենեցունց(ն)²⁸⁹ Աստուած՝ (որ)²⁹⁰ սքանչելի տեսիլ երեւեցոյց մարգարէիցն Inc.

Cod. Ven. 290 (nach Anasyan), Cod. Ven. 569; MM 991, MM 992, MM 1428, MM 2111, MM 2234, MM 2783, MM 4950, MM 5500 Inc. Ամենեցունցն Աստուած սքանչելի տեսիլ երեւեցոյց մարգարէիցն և առաքելոցն և մարտիրոսաց(ն) MM 557, MM 944, MM 948, MM 6712

Die Schrift wird von ungefähr 30 Handschriften bezeugt. Das ist eine relativ hohe Anzahl für eine athanasianische Schrift des armenischen Bestandes. Der älteste Kodex (MM 948) – eine Sammlung unterschiedlicher Schriften – wird auf das Jahr 1196 datiert. Die Kollationen haben gezeigt, dass die 2. Textvariante der 3. Textvariante sehr nahe steht und, dass es sich bei der 1. Textvariante um eine Redaktion der 3. Textvariante handelt. Der Überlieferung nach ist die 3. Textvariante die älteste. Die 2. und die 1. Textvariante sind erst ab dem 14.–15. Jh. belegt. Das zweite Merkmal neben dem Titel, das die zwei bzw. drei Textvarianten unterscheidet, ist die Auslassung von իւրոց սրբոց (2.) bzw. dessen Ersetzung durch և առաքելոցն և մարտիրոսացն (3.). Ab da unterscheiden sich die 2./3. und 1. Textvarianten erheblich. Neben der Streichung der Wiederholungen und Eliminierung der Bibelzitate (Phi 3,18 – 19; 1 Kor 11,30) wird sichtbar, dass die Redaktion der 1. Textvariante überdies dogmatisch-theologische Änderungen erzielt hat, die hauptsächlich in der Deutung der Visio und damit erst am Schluss der Schrift zum Ausdruck kommen.

Zum Inhalt Die Schrift vermittelt praktisch-theologisches Wissen. Mit der eigentlichen Vision befasst sich nur ein kleiner Teil der Schrift, vielmehr konzentriert sich die Schrift auf die Bedeutung der Vision für die Gemeinde und ihre Deutung. Der Hauptgedanke, um den sich die Schrift entfaltet, ist, dass sich nur ein Mensch mit reinem Herzen und ohne Sünden der Eucharistie nähern darf. Der Sinnzusammenhang in beiden Textvarianten ist bewahrt. Visio Athanasii ist in Bezug auf die Liturgiegeschichte aufschlussreich, denn sie enthält einige wichtige Informationen über die Form der Sakramentenspendung während des Gottesdienstes. Die Messliturgie und die Kommunion werden  Vgl. nächste Fußnote.  In Klammern, weil in allen MSS dieser Gruppe bis auf Cod. Ven. 569 die Konjunktion fehlt. Da mir Cod. Ven. 569 nicht vorliegt, ist meine Quelle der Fußnotenapparat der Edition von Tayec‛i. Es scheint, dass Tayec‛i hier nicht alle Lesarten aufführt, sondern nur die „wichtigsten“.

128

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

als Mysterium bezeichnet. Als liturgische Gefäße werden Patene und Kelch erwähnt. Anscheinend ist auch ein Messkännchen für Wasser und ein Kelchtuch (lat. das Purifikatorium) vorhanden. Alle liturgischen Handlungen einer Eucharistiefeier werden hier erwähnt: Der feiernde Priester erhebt das Brot, das gebrochen werden muss, er kommuniziert selbst, dann teilt er der Gemeinde aus. Nach dem Abendmahl wird der Kelch gereinigt oder abgewischt.

2.39 Encomium in s. Stephanum (CPG 2210) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Ven. 

Ausgewählte Homilien Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Sammlung Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien . Ausgewählte Homilien .

  ? ,   –  . Jh.    .–. Jh.? .–. Jh.?

Cod. Ven.  Cod. Ven. ²⁹¹ Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Hierosol.  Cod. Hierosol. 

Ausgewählte Homilien . Athanasius, Basilius Sammelwerk Martyrologium Martyrologium Martyrologium Ausgewählte Homilien – . Sammlung

. Jh.  –     

fol. a – b fol. a – a fol. b – a fol. b – b fol.  –  fol. a – a fol. a – a fol. a – a fol. b – a fol. b – a fol. a – a (der Anfang fehlt) fol. ? fol.  ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. b ff. fol. a –  Fol.  – 

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 500 – 515 Textvorlage(n) Cod. Ven. 17 Cod. Ven. 299 Cod. Ven. 1553 Cod. Ven. 456 Cod. Ven. 1014; BHO 1090 – 1091.

 Der Katalog gibt an: „Vgl. Tayec‛i, SS. 500 – 515“ (Čemčemean, Haupt-Katalog VIII, 7), aber es ist kein Verweis darauf, ob dieses Manuskript auch ein Exemplar für die Edition von Tayec‛i war. Außerdem stimmt keine der von Tayec‛i für diese Schrift verwendete Handschriftenbeschreibung mit der Beschreibung dieses Manuskripts überein.

C. Athanasiana armeniaca

129

Zum Inhalt In der Schrift werden Parallelen zwischen Stephanus und Kain sowie Stephanus und Jesus gezogen. Es wird betont, dass Stephanus der erste Märtyrer war und Petrus und Jakobus nach Stephanus den Märtyrertod erlitten haben. Es wird ausführlich dargelegt, wie er das Martyrium auf sich nahm.Während seiner Marter sieht er ständig Christus. Das uns aus Act 6 – 7 bekannte Martyrium wird in dieser Schrift erneut erzählt. Sabellius und seine Häresie werden in der Schrift erwähnt. Zum Schluss der Schrift wird noch einmal der Gedanke der Unfassbarkeit Gottes entfaltet. Die Schrift endet mit einer Doxologie.

2.40 Commentarii in Epistulas catholicas (CPG 2211[4]) Bestand/Überlieferung²⁹² Ms. Nr.

Inhalt

a. des Jakobusbriefes MM  Auslegung der katholischen Briefe b. des . Petrusbriefes MM  Auslegung der katholischen Briefe MM  Sammlung Cod. Vind.  Katenae der katholischen Briefe c. des . Petrusbriefes MM  Auslegung der katholischen Briefe MM  Sammlung Cod. Vind.  Katenae der katholischen Briefe d. des . Johannesbriefes MM  Auslegung der katholischen Briefe e. des . Johannesbriefes MM  Auslegung der katholischen Briefe f. des . Johannesbriefes

Datierung

Umfang

. Jh.

fol. a – b

. Jh. . Jh. . Jh.

fol. a – a fol. a fol. b

. Jh. . Jh. . Jh.

fol. b – b a – b fol. b

. Jh.

fol. b – b

. Jh.

a – a

 Vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 360 – 361. Die Handschrift verfügt über ein Kolophon aus dem Jahre 1423 eines Archimandriten namens Simeon, der die fehlenden Folien am Anfang und am Ende der Handschrift ergänzte: „Կատարեցաւ մեկնութիւն եւթանեցունց թղթոցն կաթողիկեացն, աւարտեալ ի մեծէն Աթանասէ, պայծառ և գեղեցիկ տեսութեամբ, ի փառս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ, ի թուիս Հայոց ՊՀԲ. զպակասն գրելով: …“ (dt. Die Auslegung der sieben katholischen Briefe wurde vollbracht, ausgeführt von dem großen Athanasius, in klarer und schöner Betrachtung, zur Ehre unseres Gottes Christus, im Armenischen Jahr PHB. [872+551=1423 – A.A.], indem das Fehlende ergänzt wurde). Eine Katena über die Auslegung der katholischen Briefe (MM 5787 (Sammlung, 1617), fol. 75b Inc. Վասն այնորիկ առաքեալ ոչ ասաց աստուածութեամբն չարչարել und 110b Inc. Հազար ամ զժամանակ օրինաւոր հաւատոցն դնէ) beinhaltet zwei Athanasiuszitate. Anasyan vermutet, die Zitate seien aus dieser Schrift.

130

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Ms. Nr.

Inhalt

MM  Auslegung der katholischen Briefe g. des Judasbriefes MM  Auslegung der katholischen Briefe

Datierung

Umfang

. Jh.

fol. b – b

. Jh.

fol. a – b

2.41 Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi (CPG 2212) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Hierosol. Δ²⁹³ Cod. Hierosol. ²⁹⁴ Cod. Hierosol. 

Ausgewählte Homilien Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion Synaxarion (Ter Israels Edition) Ausgewählte Homilien Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Kirakos’ Edition) Synaxarion (Ter Israels Edition) Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Martyrologium Martyrologium

 . Jh.    ,  . Jh. (nach )   –   .–. Jh.?  ca. . Jh.

Sammlung



Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium Ausgewählte Homilien Ausgewählte Homilien Erklärung der Feste

     . Jh.   . Jh.?

fol. b – a fol. b fol. a fol. b – a fol. b fol. a – a fol. b fol. b fol. b fol. b – b fol. a – b fol. b – a fol. b – a fol. b – b fol. b – b fol. b – b fol. a fol. b ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. b ff. fol. b ff. fol. a ff. fol. a ff. fol.  ff. fol.  ff. fol. 

 Vgl. Norayr Bogharian (Hrsg.), Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. I, Jerusalem 1966, 36.  Vgl. ebd., 69.

Ցուցակ

C. Athanasiana armeniaca

Ms. Nr.

Inhalt

Brit. Mus. Ms. Or. Nr.  Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr.  Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr.  (alte Nr. )

Datierung

131

Umfang fol. v fol.b

fol. b – [a?]

Druckausgabe(n) Tayec‛i, 516 – 532, Textvorlage(n) Cod. Ven. 17 (primärer Text) Cod. Ven. 1014 (2. Exemplar). Überlieferungsvarianten Anasyan unterscheidet eine lange und drei kurze Rezensionen²⁹⁵. Hier geht es um den Bestand der langen Rezension. In der Über-

 Angaben von Anasyan (Anasyan, Bibliologie arménienne, 329 – 332): A. Lange Rezension Druckausgabe/n: Tayec‛i, 516 – 532 Textvorlagen Cod. Ven. 17 Cod. Ven. 1014 Außerdem: Cod. Hierosol. 1Δ. B. Bei den kurzen Rezensionen handelt es sich nach Anasyans Gliederung, analog zur Gliederung von Vita Antonii, um die hagiographischen Martyrologien. Sie sind im Zusammenhang der Entstehung der Synaxarien zu untersuchen. Zarbhanalean, Catalogue, 286 bietet folgenden Titel an: Վարք Մինասայ, Երմոգինեայ և Գրաբոսի: Աթ.ի եպս.ի Աղեքսանդրացւոց է արարեալ

զպատմութիւնս

a. Kurze 1. Rezension: Ter Israels Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1834, Teil 2, 282– 283; PO 18, Paris 1924, 14– 18. MSS: MM 7433, 7463, 4873; Cod. Vind. 7, 219, 228; Cod. Hierosol. 120. b. Kurze 2. Rezension: Grigor Cerenc‛s’ Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1706, 307– 308; Konstantinopel 1708, 330 – 331; Konstantinopel 1730, 234– 235. MSS: MM 1510, 1511, 7362; Cod. Vind. 10, 213, 437; Brit. Mus. Ms. Or. Nr. 4787; Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. 151. c. Kurze 3. Rezension: ananun (anonym) MSS: MM 3658. Für folgende Texte bestimmt Anasyan keine konkrete Zugehörigkeit zu irgendeiner Rezension: – Aleppo, Vierzigknaben-Kirche Ms. Nr. 146 (700), fol. 1174b – [1179a?], – Cod. Hierosol. 9, fol. 165a – [172a?]. Für den methaphrastischen Text vgl. PG 116, 367– 416. Außerdem: vgl. Analecta Bollandiana XVIII, 1899, 405 – 407.

132

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

lieferung ist sie durch die drei ältesten Handschriften belegt (Cod. Ven. 17 Cod. Ven. 1014 MM 6196). Inc. Christi gratiae profusionem et ecclesiarum abundantiam (Քրիստոսի շնորհացն յաճախմանն, և եկեղեցեաց բազմանալն): 1. Cod. Ven. 17 Des. դեղ կենաց եւ փրկութեան: Եւ յասպարիսի բարեպաշտութեամբ կատարեցան, ի դեկտեմբերի ամսոյ որ օր տասն էր՝ ի փառս ամենասուրբ անուան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որում փառք յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն: 2. Cod. Ven. 1014 MM 6196 Des. միանձունք նախամարտիւն ընկալան զպսակն յաղթութեան.

կատարեցան սուրբ վկայքն յամսեանն դեկտեմբերի որ օր տասն էր ամսոյն, ի Քրիստոս Յիսուս ի տէր մեր…

Zum Titel Im Armenischen kommt im Titel die Lesart Եւգրափոսի] Եւ

Գրաբոսի vor.

Zum Inhalt Die Schrift spiegelt die Christenverfolgungen unter Maximian wider. In ihr wird vom Übertritt des Hermogines und des Eugraphus zum Christentum berichtet sowie vom Märtyrertod der beiden und des Minas. Ein Datum und ein Ort werden erwähnt, nämlich das Jahr 266 „nach dem Herabkommen Christi zu uns“ und die Stadt Alexandrien. Maximian war erst zwischen 296 und 300 in Afrika. Also muss man das Jahr 266 höchstwahrscheinlich nicht ab „dem Herabkommen Christi“, sondern ab „der Himmelfahrt Christi“ zählen. So kommt man auf die Jahre zwischen 296 – 300. Möglich ist allerdings auch, dass das Jahr 266 nicht stimmt.

Fazit Ähnliche Stellen zwischen dem armenischen und metaphrastischen Text sind spürbar, z. B. Μετὰ τὴν ἐπὶ γῆϛ τοῦ Σωτῆροϛ Χριστοῦ παρουσίαν vgl. յետ մարդասիրին Քրիստոսի առ մեզ իջանելոյն. Dies deutet nicht sofort darauf hin, dass der armenische Text eine Übersetzung und Redaktion der metaphrastischen Edition ist, sondern es ist auch möglich, dass der armenische Text vor dem metaphrastischen entstand und damit die vormetaphrastische Vita widerspiegelt.

C. Athanasiana armeniaca

133

Jedenfalls ist der armenische Text eine Übersetzung aus dem Griechischen.

2.42 Vita Cyri et Johannis (CPG (7673)) Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM 

Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion Synaxarion (Ter Israels Edition) Synaxarion (Cerenc‛s’ Edition) Synaxarion (Kirakos’ Edition) Synaxarion (Ter Israels Edition) Apophthegmata patrum Martyrologium Martyrologium

. Jh.

fol. b



fol. a

 

fol. b – b fol. a

. Jh. (nach ) 

fol. a fol. a

 – 

fol. a

 – 

fol. ab

 (=) ca. . Jh.

fol. b – a fol. b – a fol. b fol. b fol. a fol. b fol. a ff.

MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Martyrologium Martyrologium Martyrologium Martyrologium / Synaxarion Cod. Vind.  Martyrologium Cod. Vind.  Martyrologium Cod. Vind.  Martyrologium Cod. Vind.  Martyrologium Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. ²⁹⁶ Vitæ Sanctorum Brit. Mus. Ms. Or. Nr. 

 .–. Jh  . Jh.?     . Jh.

fol. a ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. a ff. fol. v –  fol. v

 Frédéric Macler (Hrsg.), Catalogue des manuscrits arméniens et géorgiens de la Bibliothèque Nationale, Paris 1908, 99.

134

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Anasyan unterscheidet 4 Rezensionen: eine lange und drei kurze²⁹⁷: Lange Rezension MSS: Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 178 Bei den kurzen Rezensionen nach Anasyans Gliederung, analog zur Gliederung von Vita Antonii und Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi, handelt es sich um die hagiographischen Martyrologien. Sie sind im Zusammenhang der Entstehung der Synaxarien zu untersuchen. Kurze 1. Rezension: Ter Israels Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1834, Teil 1, 59; PO 19, Paris 1926, 123 – 127. MSS: MM 7433, 7463, 4873; Cod. Vind. 7, 228. Kurze 2. Rezension: Grigor Cerenc‛s’ Edition Druckausgabe/n: Synaxarion [Յայսմաւուրք], Konstantinopel 1706, 469 – 471; Konstantinopel 1708, 503 – 505; Konstantinopel 1730, 356 – 357. MSS: MM 1510, 1511, 7362; Cod.Vind. 10, 213, 437; Brit. Mus. Ms. Or. Nr. 4787. Kurze 3. Rezension: ananun (anonym) MSS: MM 3658

2.43 De divina doctrina mystagogiae catechumenorum Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Vind.  Cod. Vind. 

Athanasiana Athanasiana et alia

. Jh. . Jh.?

fol. a – b fol. a – b

Druckausgabe(n) – bisher unveröffentlicht Der Text von De divina doctrina mystagogiae catechumenorum anhand des Bestandes Die Schrift ist durch die beiden Wiener Korpora überliefert. Aufgrund einer Beschädigung (wurmstichig) sind im Cod.Vind. 648 einzelne Buchstaben der oberen 10 – 12 Linien nicht mehr lesbar²⁹⁸.

 Anasyan, Bibliologie arménienne, 332– 334.  Vgl. im ersten Kapitel unter Armenische Korpora. Die Beschädigung betrifft unter anderem auch die Folien mit De divina doctrina.

C. Athanasiana armeniaca

135

Sprache Die griechischen Spuren im Text sind nicht zu übersehen. Dies gilt nicht nur für die einzelnen Formen, z. B. verbale Präfixe, sondern auch für die Wortstellung. Beispiele: – Präfix բացա- (griech. ἀπο‐) kommt im Text mehrmals bei verschiedenen Verben vor: բացաբարձիլ, բացաշրջեալ, բացաբառնալ, բացադրութիւն (die Wurzel ist verbal), բացակացուցեալ, բացալուանալ/բացալուացեալ – Auch andere Präfixe und zusammengesetzte Formen, die auf die griechische Beeinflussung verweisen, kommen im Text vor: թերատեսեաց, ստգտանելով, յարամնալ/յարամնացութիւն, պարազգեցեալ, վերազարթուցեալ. Diese sind eigentlich alle präfixiale Verben des gesamten Textes. – Imperfekt 3. Sg.-Endung der Verben der e-Konjugation auf -իւր (in passivischer Bedeutung) anstelle der üblichen Endung -էր für beide Genera (Aktiv und Passiv): ասիւր, առաքիւր, կապիւր. – Die äußerst häufige Verwendung von ապա, das als Wiedergabe einer griechischen Partikel betrachtet werden kann. – Suffix –կից – „Willkürliche“²⁹⁹ Wortstellung. Beispiele: ü Արժան և վայելուչ է յաղագս հանդերձեալ որ առ ձեզս բանի առնուլ –

հասարակաց յայսոցիկ զքարոզն ճշմարտութեան զեսայիաս

Idiome/idiomatische Wendungen

Im Text sind auch vom Klassischen abweichende Formen vorhanden: – doppelte (teils auch dreifache) Präpositionen: զառ ի, յաղագս ի, առ ի յ-, – Wortschöpfungen (im Haykazean Bargirk‛ nicht vorhanden), – ասելովն ն, հրամայելովն: -ն bezieht sich auf das Subjekt der Sätze, das meistens „Gott“ ist.

Titel Cod. Vind. 648

Նորին Սրբոյ Աթան″ Աղեքսան″ Յաղագս Խորհրդածութեան Մկրտեցելոց Յորում և աստուածավայելչագոյն Վարդապետութեան Cod. Vind. 629 Յաղագս խորհրդածութեան մկրտեցելոց աստուածավայելուչ վարդապետութեան

 Zwar ist im Armenischen eine geregelte Wortstellung nicht festgeschrieben, Sinnzusammenhänge werden aber verknüpft.

136

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

Inhalt Casey bezeichnet die Schrift als „a treatise on baptism addressed to catechumens“ (Armenian Manuscripts, 47). Auch wenn es im Titel wörtlich „der Getauften“ (մկրտեցելոց) heißt, wird der catechumenos in der Schrift als Mystagoge (խորհրդածեալդ) bzw., wie im Armenischen üblich, als երախայ angeredet. Der theologische Hauptgedanke der Schrift ist die Errettung des verfallenen Menschen, des Fleisches, der Wiedergewinn des paradiesischen Körpers Adams durch die Taufe. Dies wird deutlich in dem, in der Schrift enthaltenen Taufbekenntnis, wo es in einer ersten kürzeren Form heißt: Հաւատամ յաստուած հայր ամենակալ

և ի նորին միածինն որդի և ի սուրբ հոգին և ի յարութիւն մարմնոյ ի սուրբ կաթուղիկէ եկեղեցւոջ (dt. Ich glaube an den Vater, den Allmächtigen und seinen

eingeborenen Sohn und den Hl. Geist und die Auferstehung des Fleisches und die heilige katholische Kirche). Im Zusammenhang mit der Erklärung des Wesens Gottes werden Arianismus und Manichäismus als Häresien in der Schrift erwähnt.

Bibelzitate Ungefähr 15 % des Textes nehmen die Bibelzitate (sowohl direkt als auch in freier Wiedergabe) ein. Der Hauptgedanke wird immer wieder durch die verschiedenen Bibelstellen aufgegriffen. Folgende Bibelstellen werden verwendet: Jes , –  vgl. Mt , –  Ps , Deut , Ps , Ps , Ps , –  Ps , Ps , Gen ,

Ps , Gen , Gen , vgl. Gen , –  Gen , Gen , Gen , –  Jer , Ex , Joh ,

Mt , Mt , Jes , Jes , Ps , Mt , Joh , Lk , Gal , Kol ,

Mt , Ps , vgl. Joh , –  Jes , Mt , –  vgl. Mt , Joh , Joh , Joh , –  Joh ,

Mt , Ps , Mt , Ps , Ps , od.  Gen ,  Kor , Joh , –  Joh ,

Die Bibelstellen sind meistens Zitate aus den Psalmen. Außerdem ist das Johannesevangelium stark präsent. Von den Synoptikern wird v. a. Mt verwendet.

Fazit Völlig unklar ist, ob De divina doctrina (wie auch jede solche Schrift) in dem durch die beiden Kodizes überlieferten Umfang vollständig ist oder nicht oder, ob sie evtl. einen Teil einer anderen Schrift darstellt. Die Schrift ist eine Übersetzung aus dem Griechischen und bedarf weiterer gründlicher Forschung.

C. Athanasiana armeniaca

137

2.44 Vita anachoretae/eremitae Pauli Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  MM  MM  MM  MM  MM ³⁰⁰ Cod. Ven. ³⁰¹ Cod. Ven.  Cod. Vind.  Paris, Bibl. Nat. Ms. Arm. Nr. 

Vitae patrum Sammlung Ausgewählte Homilien Sammlung Ausgewählte Homilien Sammlung Vitae Patrum Vitae Patrum Vitae Patrum Recueil

 , , . Jh. . Jh. . Jh. ,    . Jh.  . Jh.

fol. a – b fol. b – a fol. b – a fol. a – b fol. a – b fol. a – b fol.  ff. fol.  ff. fol. b – a fol.  – 

2.45 Confiteor Athanasii et Ephraemi Bestand/Überlieferung Ms. Nr. MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  MM  Cod. Ven. 

Inhalt

Vitae patrum Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Sammlung Oft vorgetragene Homilien, Sammlung Cod. Ven.  Vitae Patrum Cod. Vind.  Gebetbuch (und Ermahnungen) Cod. Vind.  Papierfragmente

Datierung

Umfang

  . Jh. (vor )   . Jh. . Jh. ,  

fol. b – a fol. b – a fol. a – b fol. a – b fol. a – a fol. a – b fol. a – b fol. b – b fol. a ff.

. Jh. 

fol. b ff. fol. a ff. fol.  –  /. Einheit/

 Der Text ist mit der Druckausgabe in Vitae Patrum, 1– 16 (obiger Textversion nahestehend) identisch (Lesarten sind vorhanden).  Inc. Բարիոք է նախանձ դնել ընդ միայնակեցեացս կամ առաւելուլ զսոքաւք ըստ առաքինութեան վարուց նոցա (vgl. MM 5093).

138

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

2.46 Chronologia Athanasii cum genealogia secundum evangelium Matthei usque ad natum Sethi Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Ven.  Cod. Ven.  Abschrift des Cod. Ven. 

Fra Mxit‛arič‛, Buch der Logik Fra Mxit‛arič‛, Buch der Logik

 nach 

fol. a ff. fol. ?

2.47 Symboli alia/varia sub nominem Athanasii a. Inc. Խոստովանիմ

զՔրիստոս Յիսուս որդի աստուծոյ

Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

MM  Sammlung MM  Sammlung

 fol. a – a  –  fol. b – b (fol. b – b Oratio ad Arcadiam et Marinam augustas de fide Cyrilli Alexandrini) MM  Grigor Tatewac‛i, Yałags . Jh. fol. a gawazan taloy, Predigte MM  Sammlung  fol. a – Abschnitt

Druckausgabe(n) – bisher unveröffentlicht

b. Inc. Եւ

արդ խոստովանիմ եւ հաւատամ զհայր անսկիզբն

Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod Ven. 

Sammlung

. Jh.

fol. a ff.

Druckausgabe(n) – bisher unveröffentlicht

C. Athanasiana armeniaca

139

c. Das Credo des Ps.-Athanasius Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Vind. 

Sammelwerk



fol. b

Druckausgabe(n) Tēr-Movsēsean (Hrsg.), Kirchengeschichte des Sokrates Scholastikos, 45; Nerses Akinean und Robert P. Casey, Two Armenian Creeds, Harvard Theological Review 24 (1931), 145 – 146 Textvorlage(n) Cod. Vind. 324; Gabriele Winkler, Über die Entwicklungsgeschichte des armenischen Symbolums, Roma 2000, 189 – 191. Der Text von Credo des Ps.-Athanasius anhand des Bestandes Titel Սրբոյն Աթանասի դաւանութիւն Inc. Անսկիզբն հայր ամենակալ եւ մշտնջենաւոր, արարիչ երկնի եւ երկրի. եւ որ ի նոսա արարածք իցեն: N. Akinian und R. Casey sowie G.Winkler sind sich über die Pseudonymität dieses Symbolums³⁰² einig. Winkler ordnet es in das 5.–6. Jh. ein³⁰³. Die Frage einer Übersetzung des Textes aus dem Griechischen und der Beziehung zum Text in Sokrates Minor lassen Akinian/Casey offen³⁰⁴.

 Vgl. „From the christological section it is clear that the work was not written by Athanasius, and the reason for connecting his name with it was probably the same which produced distinguished authors from the golden age of dogma for many creeds of a later period.“ (Akinian/ Casey, Two Armenian Creeds, 144– 145); „Mit Athanasius hat dieses Symbolum gewiß nichts zu tun.“ (Winkler, Über die Entwicklungsgeschichte des armenischen Symbolums, 189).  Winkler, Über die Entwicklungsgeschichte des armenischen Symbolums, 188 – 191.  „The same document is found in the Armenian ‚Socrates Minor‘ (Ter-Movsesian, Vagharshapat, 1897, p. 45), where it is described as a work of Athanasius, written after his return from exile under Julian, in order to restate the Nicene position and encourage orthodoxy. The text in ‚Socrates Minor‘ presents the following variants: – … The majority of these are insignificant, but 15 xostovanemk‘] xndri ban, 16 – 17 marmnasaw] ansermnanay, 24 tntesut‘ean] tnawrenut‘ean (οἰκονομία), and different conclusions suggest the possibility of independent translations of a Greek original. Against this is to be set the large measure of agreement between the two texts, but that is less impressive in so stereotyped a document than in a more literary production. Apart from the variants, the language does not suggest translation, though formulae current in Greek and Syriac creeds appear.“ (Akinian/Casey, Two Armenian Creeds, 143 – 144).

140

2 Die Athanasiusschriften in armenischer Übersetzung

2.48 Supplicatio/preces ad s. virginem Maria Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung Umfang

Cod. Vind.  Gebetbuch und Ein Spiegel, der nicht täuscht . Jh. Brit. Mus. Ms. Or. Nr. 

fol.  fol. v

Druckausgabe(n) Zak‛aria Aknec‛i (Hrsg./Übers.), Buch der Wunder der hochgepriesenen heiligen Gottesmutter, 630³⁰⁵. Titel Սրբոյն Աթանասի Աղեքսանդրու հայրապետի մաղթանք առ սուրբ Կոյսն Մարիամ (Im Druck: Մաղթանք սրբոյն աթանասի աղէքսանդրու հայրապետին) Inc. Լուր աղաչանաց մերոց, Ս. Կոյս Մարիամ: Text des Druckes Լո՛ւր աղաչանաց մերոց սո՛ւրբ կոյս աստուածածին մարիամ. և յիշեա՛ զմեզ: Տո՛ւր մեզ պարգեւս ’ի քոց մեծութեանց գանձուց, և յառատութենէ քոց շնորհաց, որով լինես և յղփացեալ. վասն այն և հրեշտակապետն ողջունեալ զքեզ, կոչեաց լի շնորհօք: Ամենայն ազգք և ազինք երանեն քեզ. և ամենայն դասակարգութիւնք երկնային զօրաց օրհնեն զքեզ: Ընդ որս և մեք դասք երկրաւորաց աղաղակեմք առ քեզ, և ասեմք. ուրա՛խ լեր բե՛րկրեալ, լի՛ շնորհօք. տէր ընդ քեզ. բարեխօսեա՛ վասն մեր սո՛ւրբ աստուածածին տիրուհի, և թագուհի մեր: An diese Sammlung der Mariä Wundergeschichten sind fünf Gebete an Maria (Աղօթք ինչ առ սուրբ Աստուածածինն) angefügt³⁰⁶, mitunter auch die Supplicatio (S. 633). Die anderen vier stammen von Grigor Narekac‛i, Ephräm dem Syrer, Johannes Damascenus und dem Abt Bernardos bzw. werden ihnen zugeschrieben.

2.49 In vivificam resurrectionem Christi Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Hierosol. 

Ausgewählte Homilien – .



fol. a – b

 Vgl. Anasyan, Bibliologie arménienne, 359.  Zak‛aria Aknec‛i (Hrsg./Übers.), Buch der Wunder der hochgepriesenen heiligen Gottesmutter, 630 – 638.

C. Athanasiana armeniaca

141

Druckausgabe(n) – bisher unveröffentlicht Titel Սրբոյն Աթանասի Եպիսկոպոսի ասացեալ ի Սբ. Կենսաբեր Քի.: Inc. Լուսաւորեա, Երուսաղէմ, զի հասեալ է լոյս քո:

Յարութիւնն

2.50 De magna feria quinta Bestand/Überlieferung Ms. Nr.

Inhalt

Datierung

Umfang

Cod. Hierosol. 

Ausgewählte Homilien – .



fol. 

Druckausgabe(n) – bisher unveröffentlicht

Խաւսք Աթանասի Աղէքսանդրո հայրապե., ասաց. Յաղագս Մեծի Եշաբաթին. Inc. Եթէ պարտ է ամենայն հաւատացելոց միահամուռն ճաշակել զմեծի տէրունական Եշաբաթին զհաղորդն: Titel

3 Charakteristika der armenischen Übersetzungen Sprache und „Ursprache“ Die Übersetzung eines jeden literarischen Werkes interpretiert das Original. Dabei geht es um das Verständnis und die Wiedergabe des Textes durch einen Gelehrten, der sich im Fachgebiet und in den zu übertragenden Sprachen gut auskennt bzw. fähig dazu ist, eine Übersetzung anzufertigen. Das betrifft die Übersetzungen ins Klassischarmenische in gleicher Weise wie die Eigenheit, dass man über den Übersetzer, über seine Person und seine Ausbildung – gerade bei den frühesten Übersetzungen – beinahe über keine Informationen verfügt. Daher bleibt die Sprache durch darin erhaltene Lexeme und grammatische Strukturen die einzige Quelle, woraus man Rückschlüsse für die Übersetzung ziehen kann. Syntax und Vokabular des Griechischen bestimmen im 6.–8. Jh. die spezifische Ausdrucksweise des Klassischarmenischen. Mit wenigen Ausnahmen sind auch die armenischen Übersetzungen der athanasianischen Schriften dem griechischen Einfluss unterschiedlich intensiv ausgesetzt. Dadurch können die Übersetzungen zeitlich ungefähr bestimmt werden. Da eine eingehende philologische Analyse hier nicht angestrebt wird, sei hier die Sprachstufe der armenischen Übersetzungen des Athanasius grundsätzlich unter die Bezeichnung „nachklassisch“ eingeordnet. Dies wurde bei einzelnen Schriften im 2. Kapitel der Arbeit verdeutlicht. Die bisherigen Untersuchungen über die klassischarmenischen Übersetzungen neigen immer mehr zu der Auffassung, dass das Armenisch der athanasianischen Übersetzungen nicht das Klassischarmenische des goldenen Zeitalters ist, sondern im Kontext der sog. „prägraecophilen Schule“ zu verorten ist, und damit Athanasius eher später als früher ins Armenische übertragen wurde. Eine grundlegende Untersuchung liegt neuerdings durch die Habilitationsschrift „Die graecophile Schule und das Klassischarmenische“ von Frau Dr. Gohar S. Muradyan vor³⁰⁷. Aufgrund der in ähnlicher Dichte vorhandenen Gräzismen in der klassischarmenischen Sprache fügt die Wissenschaftlerin eine prägraecophile bzw. prähellenophile Gruppe von Schriften zusammen, in die auch die Überset-

 Gohar Muradyan, Die graecophile Schule und das Klassischarmenische [Հունաբան դպրոցը և դասական հայերենը], Habil.-Schr., Akademie der Wissenschaften der Republik Armenien, Hrachya Ajaryan Institut für Linguistik, Jerewan 2005. Ein Abriss der Habilitation ist unter dem Titel „Pre-hellenizing Translations“ in der Festschrift für Gabriella Uluhogian erschienen (Bnagirk‘ Yišatakac‘ (Documenta Memoriae), Dall’Italia e dall’Armenia, Studi in onore di Gabriella Uluhogian, a cura di Valentina Calzolari, Anna Sirinian, Boghos Levon Zekiyan, Bologna 2004, 297– 315).

Sprache und „Ursprache“

143

zungen des Athanasius von Alexandrien fallen. Aus den athanasianischen (in diesem Fall pseudathanasianischen) Texten wählt G. Muradyan Disputatio contra Arium und verweist auf den Artikel von Valentina Calzolari, in dem Letztere die Sprache der Übersetzung von Dialogus Athanasii et Zacchaei analysiert³⁰⁸. G. Muradyan und V. Calzolari weisen immer auf ähnliche, wenn nicht gleiche sprachlichen Strukturen hin, von denen einige wie die wörtliche Übertragung der Präfixe ein gängiges Unterscheidungsmerkmal zwischen Übersetzungen des „Goldenen Zeitalters“ und dem darauffolgende sind. Andere Gräzismen sind AcI, NcI, Gen. Abs. usw., die auf die für das Griechische typische Syntax zurückzuführen sind. Die graecophile Schule bleibt im Großen und Ganzen in der Armenologie ein wenig erforschtes Gebiet. Dasselbe gilt für die armenischen Übersetzungen des Athanasius, die meistens, sprachlich betrachtet, eine Anfangsphase dieser Schule belegen. Das Klassischarmenische dieser Übersetzungen ist allerdings nicht einheitlich. Die Sprache der Übersetzungen ist deshalb mit Blick auf die Zeit der Übersetzungen zu untersuchen.

Datierung […] In welcher Zeit und von wem wurden [die Homilien] in die armenische Sprache übertragen, und wo sind die exakten Kolophone für die richtige Lösung dieser Fragen aufzufinden?³⁰⁹

Die Datierung der Übersetzungen richtet sich allgemein nach der Sprachstufe der armenischen Texte. Für die armenischen athanasianischen Texte verbindet sich die Erörterung der Datierung mit einem Kolophon, das in der Forschung vielfältig untersucht wurde und sich dank des Inhalts unter dem Namen „Kolophon von 17+5 Schriften“ etablieren ließ. Als Erster „zitiert“ G. Zarbhanalean dieses Kolophon, ohne dabei die Handschrift³¹⁰ zu nennen, weshalb es bereits Casey als „colophon

 Calzolari, La version arménienne du dialogue d’Athanase et Zachée, 125 – 147.  Tayec‛i, v. Armenisch: … զմի մի ի ճառից սրբոյ հայրապետիս, եթէ յորո՞ւմ ժամանակի և յումմէ՞ փոխեալ իցեն ի հայ լեզու. այլ ո՞ւր իցէ գտանել ստոյգ յիշատակարանս առ ի հաւաստի լուծումն խնդրոցս:  «Գրչագիր մը՝ (Hervorhebung – A.A.) հետևեալ տեղեկութիւնը կուտայ վասն ժամանակի հայկական թարգմանութեան ճառից սրբոյն Աթանասի.» (dt. Eine Handschrift gibt die folgende Auskunft über die Zeit der armenischen Übersetzung der Homilien des hl. Athanasius), Zarbhanalean, Catalogue, 2 87.

144

3 Charakteristika der armenischen Übersetzungen

of unknown origin“³¹¹ charakterisiert. Daraus entstehen eine Reihe von Fragen: Um welche Handschrift handelt es sich, welche Schriften sind gemeint (die Titelangaben sind nicht immer eindeutig), von wem stammt das Kolophon, und vor allem, ob die Information zur Datierung der armenischen Übersetzungen korrekt ist. Seit Tayec‛i wurde dieses Kolophon in jeder Untersuchung aufgenommen. Anfangs hielten Conybeare³¹² und Tayec‛i³¹³ die Aussagen des Kolophons für richtig, später aber betrachten Casey, Thomson und andere es kritisch und das zu Recht. Das Kolophon besteht aus zwei Teilen, einem ersten, der aus der Aufzählung von 17 Schriften besteht, die „durch unsere ersten Übersetzer aus dem Griechischen in die armenische Sprache übersetzt wurden“³¹⁴, und einem zweiten mit einer Aufzählung von fünf Schriften, die „in der späteren Zeit durch Step‛anos Siwnec‛i übersetzt wurden“ ³¹⁵. Im Artikel über den Sermo de virginitate geht Casey kurz auf das Kolophon ein, da auch dieser Traktat in die „17 Schriften“ gehört, und schreibt: „Ein Kolophon unbekannter Herkunft bezeichnet den Traktat als eine von siebzehn Schriften des Athanasius, die von den ersten Übersetzern, d. h. von Mesrob und seiner Schule, ins Armenische übertragen worden seien, und fügt fünf andere hinzu, die Step‛anos Siwnec‛i übersetzt habe. Diese Nachricht scheint indessen nur teilweise richtig zu sein, weil es vom philologischen Standpunkt aus unmöglich ist, ein so frühes Datum für die ersten siebzehn Traktate anzunehmen“³¹⁶.

 Casey, Armenian Manuscripts, 51. Vgl. Egan, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion, xv: „The colophon seems to be of unknown origin, but according to the Introduction to the Venice edition, it was evidently attached to one of the manuscripts used in their publication. But from the comments of Conybeare, it seems to have been attached to Venice MSS #818.“  Vgl. Fred. C. Conybeare, The Dialogues of Athanasius and Zacchaeus and of Timothy and Aquila, Anecdota Oxoniensia. Classical Series 8, Oxford 1898, x-xi: „…the seventeen tracts, genuine or spurious of Athanasius, which–as the colophon of the Armenian MSS. assures us–were rendered from Greek into Armenian by the ‚first translators.‘“  Vgl. Tayec‛i, v-vi: «…ոչ ամենայն միահամուռ ի նմին ի միում ժամանակի թարգմանեալ են, այլ է՛ զի առ նախնի թարգմանչօք Ե դարու, և է զի՝ ի յետնոց, այդ յոճոյ իսկ շարագրածոցն յայտնի երեւի».  Zarbhanalean, Catalogue, 287. Armenisch: Աւարտ եօթնևտասն ճառից սրբոյն Աթանասի՝ թարգմանեալ ’ի յառաջին թարգմանչացն մերոց ’ի յունէ ’ի հայ բարբառ.  Zarbhanalean, Catalogue, 287– 288. Armenisch: Աւարտ հնգեքին ճառիցն սրբոյն Աթանասի, զոր թարգմանեալ է ’ի յետին ժամանակս Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի. Կատարեցաւ հրամայեալս ’ի քէն, ով վեհ և երիցս երանեալ րաբունապետ, անուանակից և շնորհընկալ մեծի ամլորդւոյն.  Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1022.

Sprache und „Ursprache“

145

Einige Jahre früher hatte Casey das Kolophon in einem anderen Artikel über die armenischen athanasianischen Korpora erforscht. Er betrachtet das Kolophon als einen Zeugen des einst existierenden armenischen athanasianischen Korpus und vergleicht die Reihenfolge der Schriften im Kolophon mit den anderen drei Korpora. So gelingt ihm die Identifizierung der Titel des Kolophons: „It will be observed that while some of the titles of the colophon are easily identifiable, others are in themselves ambigiuous and uncertain. We are, however, helped in their identification by the curious circumstance that the order of treatises in the colophon and that in Cod. 629 are parallel. The agreement is not exact but is close enough for our purpose“³¹⁷. Er resümiert, dass „das Korpus von Cod.Vind. 629 auf dem des Kolophons basiert“³¹⁸. Im Folgenden werden die Titel des Kolophons und die Arbeitstitel der (pseud)athanasianischen Schriften nach Caseys’ Zusammenstellung aufgelistet: 1. – 2. Ի Հոգին սուրբ, Ճառք կրկին Epistula I und III ad Serapionem 3. Ընդդէմ Արիանոսաց Epistula ad Ecclesiam Antiochenam 4. Ի սուրբ Երրորդութիւն և ’ի մարմնառութիւն Բանին De incarnatione et contra Arianos 5. Առ Եպիկտեմոն եպիսկոպոս Կորնթացւոց Epistula ad Epictetum 6. Առ Փիլագեղոս եպիսկոպոս Ad Adelphium 7. Առ Լիբէոս եպիսկոպոս Հռովմայ Ad Liberium 8. Յաղագս սրբոյ Երրորդութեան Expositio fidei 9. Ընդդէմ ամենայն հերձուածոց Sermo contra omnes haereses 10. Յաղագս Հոգւոյն սրբոյ հայհոյողաց Epistula IV,8 – 23 ad Serapionem 11. Ընդդիմադրութիւն ընդ Արիոսի՝ յաղագս աստուածութեան բանին + 12. Դարձեալ առ նոյն յաղագս սրբոյ Հոգւոյն Disputatio contra Arium 13. Ընդդէմ Զաքէոսի Հրէի յաղագս աստուածութեան Որդւոյ Dialogus Athanasii et Zacchaei 14. Յաղագս խորհրդածութեան մկրտելոց De divina doctrina mystagogiae catechumenorum 15. Յաղագս կուսութեան Sermo de virginitate 16. Ի չարչարանսն և ի յարութիւն տեառն Homilia de passione et cruce domini 17. Աղօթք Precationes 1. 2. 3.

Յաղագս մարմնաւորութեան Աստուծոյ Բանին De incarnatione dei verbi Առ Յովբիանոս թագաւոր յաղագս հաւատոյ Epistula ad Jovianum de fide Ընդդէմ Պաւղոսի Սամոստացւոյ թէ մի է աստուած Quod unus sit Christus

 Casey, Armenian Manuscripts, 53 – 54.  Ebd., 55.

146

4. 5.

3 Charakteristika der armenischen Übersetzungen

Յաղագս թէ անձն իմ խռովեալ է Nunc anima mea turbata est Յաղագս յայտնութեան տեառն Contra Apollinarium II

Des Weiteren³¹⁹ erklärt Casey die Entstehung des Kolophons und behauptet, dass dessen Schluss darauf hindeute, dass es kurz nach den Übersetzungen durch Step‛anos Siwnec‛i und noch zu Lebzeiten von Yovhannēs Ojnec‛i geschrieben wurde. Das würde bedeuten, dass Step‛anos Siwnec‛i möglicherweise als Übersetzer der letzten fünf Schriften gelten könnte. Casey formuliert vorsichtig seinen Vorbehalt, dass es sich bei den 17 Schriften um eine Arbeit der ersten Übersetzer handelt: „[…] In their present form, at least some of the pieces ascribed to ‚the first translators‘ must be assigned to a later date“³²⁰. Ein zweites Kolophon betrifft die Zeit der Übersetzung der Vita Antonii und wurde unter 2.5 Vita Antonii erörtert. Das Kolophon von „17+5“ Schriften wurde in jeder Untersuchung als einzige äußere Quelle für die Datierung der Übersetzungen herangezogen. Allmählich wurde deutlich, dass die Aussagen des Kolophons nicht unumstritten bleiben können. Die philologische Analyse und die Entschlüssellung der Gräzismen der Texte begründen, dass die Übersetzungen der 17 Schriften nicht und/oder nicht alle im „Goldenen Zeitalter“ durchgeführt worden sein können, zumal sie sich in Stil und Sprache voneinander unterscheiden; Step‛anos Siwnec‛i könnte der Übersetzer der fünf Schriften sein. Es geht nicht mehr darum, dass die armenischen Übersetzungen durch die einfache Behauptung, sie seien im 5. Jh. durchgeführt worden, an Gewicht gewinnen, sondern es geht darum, den armenischen Übersetzungen durch gründliche Erforschung einen festen Platz zu gewähren, da sie an bestimmten Punkten zu der griechischen Athanasius-Forschung beitragen und manche armenologische Fragestellungen hinsichtlich der (prä)graecophilen Schule weiterbringen können.

Gründe für die Übertragung ins Armenische Angesichts dieses heterogenen Bestandes und der Spanne der Übersetzungszeit (bis ins 20. Jh. hinein) muss es für die Übertragung des Athanasius ins Armenische verschiedene Gründe gegeben haben. Beim gegenwärtigen Stand der Forschung, in dem die armenische AthanasiusÜberlieferung erst zusammengestellt worden ist, ist es noch zu früh eine

 Vgl. Casey, Armenian Manuscripts, 57.  Ebd.

Theologie

147

(end)gültige Antwort auf die Frage nach möglichen Gründen für die Übertragung der (pseud)athanasianischen Schriften, für die Aufnahme des Namens des Athanasius als Autor der Homilien, Viten und mystischen Erzählungen, für die Rezeption des Athanasius in der armenischen Theologie, Kirche und Literatur zu geben. Einige plausible Erklärungen kann man dennoch bereits benennen. So lautet beispielsweise die verbreiteteste Antwort auf die Frage, warum in diesem Fall Schriften der Kirchenväter und u. a. auch des Athanasius ins Armenische übertragen wurden, dass dabei die rechtgläubige Lehre der Schriften und der durch die Viten/Synaxarien bekannte Werdegang der Verfasser die wichtigste Rolle spielten. Aus dem Bestand der Schriften aber kann man auf ihre Anwendungsgebiete schließen, die eine indirekte Antwort andeuten. Die große handschriftliche Überlieferung der Schriften wie Vita Antonii, Quaestiones ad Antiochum ducem, Athanasianum, Visio Athanasii zeigt, dass die Schriften für den Gebrauch im praktisch-liturgischen Bereich bestimmt waren. Die vielen Bekenntnisschriften in armenischer Sprache unter dem Namen des Athanasius bezeugen, dass die formulae fidei eine Legitimierung durch eine kirchliche Autorität brauchten. Die Texte wurden deshalb bearbeitet und immer wieder den neuen Herausforderungen des jeweiligen Zeitalters angepasst.

Theologie In diesem Unterkapitel werden zwei Themen kurz dargelegt, nämlich das Dogma der Unfassbarkeit des unaussprechlichen Gottes und zweitens die These von R. Thomson über die Transformation der athanasianischen Theologie in der armenischen Übersetzung der Epistula ad Epictetum. Einer der theologischen Schwerpunkte der Texte, der besonders stark in den athanasiana armeniaca hervortritt und in der Einleitung zu den athanasiana armeniaca angedeutet wurde, ist die Unfassbarkeit Gottes. Im Folgenden sind die Abschnitte, die diesen Gedanken hervorheben, aus den Schriften ausgewählt: Sermo de virginitate

Զի զոր աւրինակ յաղագս Աստուծոյն բնութեանն անկարելի է հասանել, զի թէ զընկերն ոչ գիտէ ոք՝ թերեւս ոչ ինքեան հասանէ. այսպէս և ոչ զկուսին փառս արտաճառել կարէ մարդ, քանզի Աստուած բնակէ ի մարմնի նորա, զի զամենայն զոր և գործէ՝ նովաւ գործէ: … (Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1033,179 – 182).

148

3 Charakteristika der armenischen Übersetzungen

Denn wie es unmöglich ist, die Natur Gottes zu begreifen,wo man seinesgleichen nicht kennt, (ja) vielleicht sich selber nicht versteht, so kann auch ein Mann die Herrlichkeit der Jungfrau nicht verstehen. Denn Gott wohnt in ihrem Körper, so dass sie alles, was sie tut, durch ihn tut. … (Casey, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat Περὶ Παρθενίας, 1044,179 – 183).

Ad Arium

Լո՛ւր զբան սրբոյ աւետարանին որ ասացաւ. «Իսկզբանէ էր Բանն և Բանն էր առ Աստուած և Աստուած էր Բանն. նա էր իսկզբանէ առ Աստուած»: Զիսկզբանէն լուր և այլ մի՛ քննէր. ծնունդ ասացաւ Հօր, զորպէսն մի՛ քննէր, զի այն ի մէնջ ամպով ծածկեցաւ: Ապա եթէ քննես զվերին ծնունդն, ապա ես զքեզ հարցանեմ. զի՞նչ ես դու. զի՞նչ է հոգիդ որ շարժէ զքեզ և ինքն շարժի. զի՞նչ է միտքդ՝զի ի միում տեղւոջ իցէ և ի բազում տեղիս, գտանես զդա շրջեալ. զի՞նչ է աթոռք, զի՞նչ տէրութիւնք, զի՞նչ է իշխանութիւնք, զի՞նչ է պետութիւնք. զի՞նչ ճառագայթ արեգականդ, զի առ երկնաւդ որպէս հուր ելանէ և զբոլորեքումբք տարածի: Ո՜վ անիմաստ. եթէ զայս ամենայն ոչ գիտես որ ծառայակիցք են քո, ապա զիա՞րդ ի վերայ Բանին՝ ծնելով ի Հօրէ՝ զծնունդն ջանաս քննել՝ որ անճառաբար է ծնեալ: … (Tayec‛i, 237,13 – 31).

Höre das Wort des heiligen Evangeliums, das besagt: „Im Anfang war das Wort, und das Wort war bei Gott, und Gott war das Wort. Er war im Anfang bei Gott“! Höre das „im Anfang“ und untersuche nicht anderes! Er wurde „Zeugung des Vaters“ genannt, untersuche nicht wie, denn dies ist von uns in Wolken gehüllt. Denn wenn du die obige Zeugung untersuchst, dann frage ich dich, was bist du, was ist deine Seele, die dich bewegt und selbst bewegt wird; was ist dein Denkvermögen, das an einem Ort sei und du es schlendernd an vielen Orten findest; was sind Throne? Was sind Herrschaften? Was sind Mächte? Was sind Gewalten? Was ist der Sonnenstrahl, der im Himmel als Feuer aufgeht und sich ringsumher verbreitet. O du Sinnloser, wenn du all dies von denen nicht weißt, die deine Dienstgefährten sind, warum bemühst du dich dann das Wort, seine Zeugung vom Vater, diese Zeugung zu untersuchen, das unsagbar gezeugt wurde.

De trinitate

Զի առաջին տեսակ ճանաչելոյ զԱստուած, ուղիղ հաւատոցն խոստովանութիւնն է. քանզի անհնար է, ասէ, առանց հաւատոց հաճոյ լինել Աստուծոյ: … Եւ եթէ ինչ տգիտաբար դիր բանիցդ, որ ոչ ունիցի զարժանն կատարելութեան, շնորհեցէք մեզ, գիտացեալ զամենեցունց զբնութեան մարմնոց զտկարութիւն և զտգիտութիւն. զի հաւատով փառաւորեսցուք զամենեցունցն զԱստուած, այլ ո՛չ եթէ քննութեամբք ինչ ի վերայ բնութեան աստուածութեանն հասանել կարիցեմք: … (Tayec‛i, 239,17– 20 und 343,1– 8)

Denn die erste Art der Gotteserkenntnis ist das Bekenntnis zur Rechtgläubigkeit, denn es ist unmöglich, sagt er, Gott ohne den Glauben wohl zu gefallen. … Und wenn du etwas unwissentlich geredet hast, das nicht würdig der Vollkommenheit ist, gewährt uns, da wir um die Schwachheit und die Unwissenheit des Wesens der Leiber von allen wissen, dass wir im Glauben den Gott aller lobpreisen und nicht durch irgendwelche Erforschungen die Natur der Gottheit fassen können.

Theologie

149

De nativitate Christi

Զայս տպաւորեաց յառաջագոյն ի սուրբ մորենւոջն, յոր բորբոքեալ վառէր հուր աստուածութեանն. զոր Մովսիսի տեսեալ և զարհուրեալ, զի ոչ բոցակիզէր հուրն զմորենին. այս տարացոյց անբաւ սուրբ Աստուածածնին՝ և գաղափար հրաշալի ծննդեանն. ո՛չ հրամայէր հայել մեծին Մովսիսի, և ոչ խուզել ստուգիւ զմորենւոյն վառումն, զի ուսուսցէ զախմարսն և զգուշացուսցէ՝ զկուսական յղացումնն ոչ հարցափորձել: … (Tayec‛i, 260,4– 13) Dies bildete er vorher im heiligen Dornbusch ab, in dem geschürt die Flamme der Gottheit brannte, die Mose sah und erschrak, denn die Flamme verbrannte den Dornbusch nicht; dies ist ein Zeichen der grenzenlos heiligen Gottesgebärerin und der Idee der wunderbaren Geburt; er hat Mose befohlen, genau der Verbrennung des Dornbusches nicht zuzusehen und sie nicht zu untersuchen, damit er die Dummen lehre und bewahre, die jungfräuliche Befruchtung nicht zu befragen.

In s. deiparam

Անճառ են խորհուրդք՝ որ ի ձեռն ամենասուրբ Կուսին երեւեցաւ ազգի մարդկան. անքնին և անհաս և անհետազօտելի, անպատմելի մարդկայնոցս. զի ոչ հրեշտակաց է ասել զգոլն խորհուրդ, թո՛ղ թէ մարմնաւորաց. զի սոքա՝ աւետաւորք սրբուհւոյն լինէին, և փառք ի բարձունս առաքելով, և մարդկան հաճութիւն և խաղաղութիւն զեկուցանէին: Այլ զզիարդն ոչ գիտէին, բայց միայն ամենասուրբ Կոյսն, զառ ի նոցանէն անգիտացեալն ընկալաւ, և ծնաւ անճառապէս զանճառելին և զանսկիզբն, … (Tayec‛i, 284,5 – 285,1)

Unaussprechlich sind die Mysterien, die durch die allerheilige Jungfrau der Menschheit erschienen sind, unergründlich, unerreichbar, unerforschlich und unbeschreiblich uns Menschen, denn nicht einmal die Engel können sagen, was das für ein Mysterium ist, geschweige denn die Körperlichen, denn jene brachten frohe Botschaft der Heiligen und das Gloria in die Höhe und taten Wohlgefallen und Friede dem Menschen. Aber das Wie wussten sie nicht, sondern nur die allerheilige Jungfrau erhielt das von ihnen Ungewusste und gebar unaussprechlich den Unaussprechlichen und Anfangslosen, …

In s. deiparam semper virginem

և ո՛չ ունիմ լեզու արժանապէս՝ թերեւս արդարապէս խօսեցայց յաղագս հրաշալի ծննդեանն և տնօրէնութեան, զի անհաս է և անճառելի ամենայն եղականացս: Զի զԱստուած իմանալ՝ ասէ, կարի դժուարին է, և ճառել՝ անկարութիւն, մանաւանդ յաղճատեալ և հիւանդացեալ միտս. … Ապա ածեալ զմտաւ եթէ ճանաչելն զԱստուած դժուարին է, իսկ լռելն զաստուածգիտութենէն՝ անհնարին կորուստ, լաւ համարեցայ ապա ճառել սակաւուք, … (Tayec‛i, 293,7– 294,6) Und ich habe keine würdige Zunge, um gerecht über die wunderbare Geburt und Oikonomie zu sprechen, denn dies ist unerreichbar und unaussprechlich uns allen Seienden. Denn Gott zu kennen, sagt er, ist besonders schwierig und auszusprechen ist es unmöglich, besonders in eingeschränktem und erkranktem Verstand. […] Denn indem ich

150

3 Charakteristika der armenischen Übersetzungen

bedachte, dass Gotteskenntnis schwierig ist, das Schweigen von der Gotteserkenntnis aber ein gar unerträglicher Verlust, empfand ich es als gut, ein wenig darzulegen, […]

Encomium in s. crucem

Իսկ ես նուաստս ամենայնիւ, զի՞նչ ասացից կամ զի՞նչ խօսեցայց վասն աստուածընկալ խաչիս զօրութեան. կամ ո՞ր բերան բովանդակեսցէ պատմել զբարերարութիւն, որ տէրունական խաչիւն մեզ պարգեւեցաւ. կամ ո՞ր լեզու ժպրհիցի ասելով զայնմ նշանաց՝ որ ի ձեռն խաչին մեզ պարգեւեցան. … Զի մեծ և զարմանալի ահեղ և սքանչելի տեսանեմք զզօրութիւն սուրբ խաչին՝ որում ոչ ըստ արժանի ասել ինչ կարեն կամ բաւեն ցուցանել աղքատիմաց բնութիւնք մարդկայնոցս. բայց սակայն փոքր ի շատէ նշանակեսցուք ըստ սակաւ գիտութեանս մերոյ, վասն ամենապայծառ խաչիս զօրութեան, … (Tayec‛i, 319,13 – 320,7) Aber ich, der in allem Niedrige, was würde ich sagen und was würde ich sprechen über die Macht des Kreuzes, das Gott empfangen hat; oder welcher Mund vollbringt es von der Wohltätigkeit zu erzählen, die durch das Herrenkreuz uns gewährt worden ist oder welche Zunge wagt auszusagen über jene Zeichen, die uns durch das Kreuz gewährt worden sind. […] Denn als groß und wunderbar, verherrend und wundervoll sehen wir die Macht des heiligen Kreuzes an, dem die unsrigen menschlichen armseligen Naturen nicht etwas gebührend sagen können oder zu zeigen genug tun, aber wir bezeichnen es ein wenig nach unserem geringen Wissen, über die Macht des allerhellsten Kreuzes …

Visio Athanasii

Ամենեցունց Աստուած՝ որ սքանչելի տեսիլ երեւեցոյց մարգարէիցն իւրոց սրբոց, նոյնպէս և ինձ անարժանիս Աթանասի առաւել սքանչելակերպ եցոյց, որ ահագին է և զարհուրելի, և ոչ կարեմ պատմել զբաւանդակն: … Ո՜վ անհնարին ահաւորութեան մարմնոյ և արեանն Քրիստոսի. ո՜վ անհնարին խորութեան, որ զարհուրին միտք իմ յասելոյս: … (Tayec‛i, 493,3 – 7 und 497,11– 13) Gott von allen, der eine wunderbare Vision seinen heiligen Propheten gezeigt hat, auch mir, dem unwürdigen Athanasius, eine noch wunderbarere gezeigt hat, die ungeheuerlich und grauenvoll ist, und ich vermag nicht das Ganze zu erzählen. O unmögliche Furchtbarkeit des Leibes und Blutes Christi, o unmögliche Tiefe, dass es mir graut, meine Gedanken auszusprechen. …

Als zweiten Punkt werden die Textabschnitte aus der Epistula ad Epictetum dargestellt, die Thomson in seinem Aufsatz³²¹ angegeben hat und die seine These über die Transformation der athanasianischen Theologie im Armenischen belegen. Im Aufsatz werden 17„major differences of the Armenian“ (Thomson) aufgeführt, die im Folgenden im Vergleich mit der Version der Wiener Korpora gezeigt werden:

 Thomson, The Transformation of Athanasius, 47– 69. Vgl. auch im ersten Kapitel.

Theologie

(1) 2. (Ludwig, 410 – 51) ταῦτα δὲ πόθεν ἐξῆλθεν; ποῖοϛ ῞Αιδεϛ ἠρεύξατο ὁμοούσιον εἰπεῖν τὸ ἐκ Μαρίαϛ σῶμα τῇ τοῦ λόγου θεότητι; ἢ ὅτι ὁ λόγοϛ εἰϛ σάρκα καὶ ὀστέα καὶ τρίχαϛ καὶ ὅλον σῶμα μεταβέβληται, καὶ ἠλλάγη τῆϛ ἰδίαϛ φύσεωϛ; τίϛ δὲ ἤκουσεν ἐν ἐκκλησίᾷ ἢ ὅλωϛ παρὰ Χριστιανῶν, ὅτι θέσει καὶ οὐ φύσει σῶμα πεφόρηκεν ὁ κύριοϛ; ἢ τίϛ τοσοῦτον ἠσέβησεν, ὥστε εἰπεῖν ἅμα καὶ φρονεῖν, ὅτι ἡ θεότηϛ αὐτὴ ἡ ὁμοούσιοϛ τῷ῀ πατρὶ περιετμήθη καὶ ἀτελὴϛ ἐκ τελείου γέγονεν, καὶ τὸ ἐν ξύλῷ καθηλούμενον οὐκ ἦν τὸ σῶμα, ἀλλ᾿ αὐτὴ ἡ δημιουργὸϛ οὐσία τῆϛ σοφίαϛ; () . (Ludwig,  – ) ὁ ἐκ Μαρίαϛ προελθὼν κύριοϛ υἱὸϛ μὲν τῇ οὐσίᾷ καὶ φύσει τοῦ θεοῦ ἐστιν, () . (Ludwig,  – ) ὥστε εἰπεῖν τὸν Χριστὸν τὸν σαρκὶ παθόντα καὶ ἐσταυρωμένον μὴ εἶναι κύριον () . (Ludwig, ) τροπὴν

151

(Tayec‛i,  – ) իսկ այս հուր բարկութեան ուստի՞ ել և բղխեաց, և կամ ո՞ր դժոխք զգայռեցան ասել մի բնութիւն՝ որ ի Մարիամայ մարմինն էր և Բանին Աստուծոյ: Եւ կամ թէ Բանն ի մարմին և յոսկր, և կամ թէ ամենեւին բնաւ ի բնութիւն մարմնոյ շրջեցաւ, և կամ փոփոխեցաւ յիւրմէ բնութենէն: Եւ կամ ո՞ լուաւ յեկեղեցւոջ և կամ յամենայն հաւատացեալս, եթէ պիտակապէս նմանութիւն և զբնութիւն մերոյ մարմնոյս զգեցաւ Տէրն: Եւ այսչափ ամբարշտեալ ասիցէ, և կամ ի միտ իւր անկանիցի, եթէ աստուածութեան բնութիւնն՝ որ էր հաւասար Հօր, թլփատեցաւ, և անկատար ի կատարելութենէ եղեւ: Եւ թէ որ ի խաչին բեւեռեցաւ՝ չէր մարմին, այլ նոյն ինքն էր արարիչ բնութեանն, որ էր իմաստութիւն Հօր:

(Casey,  – ) Իսկ այս հուր դառնութեան ուստի՞ ել, կամ ո՞ր դժոխք զգայռեցին միասնական ասել զառ ի Մարիամայ մարմինն՝ բանի Աստուածութեան, կամ թէ բանն ի մարմին և այլայլեցաւ յիւրմէ բնութենէ: Ո՞վ իսկ լուաւ յեկեղեցւոջ կամ բնաւ իսկ ի Քրիստոնէից՝ եթէ դրութեամբ և ոչ բնութեամբ մարմին զգեցաւ Տէր. կամ ո՞վ այսչափ ամբարշտեաց, որպէս զի ասել միանգամայն և խոկալ՝ իսկ եթէ նոյն ինքն համաբնականն Հօր Աստուածութիւն թլփատեցաւ և անկատար ի կատարելութենէ եղեւ, և կամ որ ի փայտին բեւեռեալ ոչ մարմինն էր, այլ բոլորակերտօղն բնութիւն իմաստութեան:

(Tayec‛i,  – ) որ ի Մարիամայ ծնաւ Տէր և Որդի, ըստ բնութեան էութեան աստուածութեանն հաւասար Հօրն է,

(Casey,  – ) որ առ ի Մարիամայն յարաջեկեալ Տէր որդի բնութեամբ և էութեամբ է Աստուծոյ (Casey,  – ) որպէս զի ասել՝ զՔրիստոս մարմնով խաչեալ և չարչարեալ ոչ գոլ Տէր

(Tayec‛i,  – ) մինչեւ ասել զՔրիստոսէ, որոյ մարմինն չարչարեցաւ և խաչեցաւ, եթէ ոչ է Տէր

(Tayec‛i,  – ) զփոփոխումն և զապականութիւն () . (Ludwig, ) ὅμοιον (Tayec‛i, ) զմեր բնութեանս մարմին. ἡμῖν σῶμα. () . (Ludwig, ) τοῦτο (Tayec‛i,  – ) ի նմանէ զմերոյ բնութեան λάβῇ καὶ ὡϛ ἴδιον զմարմինն առցէ, և միացուցեալ ընդ Բանին որպէս և իւր, () . (Ludwig,  – ) ἀλλ᾿ (Tayec‛i,  – ) Այլ, երեւեցաւ թէ նոյն ἐν τῷ περιτμηθέντι σώματι բնութիւնն է ճշմարիտ, մարմինն՝ որ καὶ βασταχθέντι καὶ φαγόντι թլփատեցաւ և ի գիրկս գգուեցաւ, և կերաւ և արբ և վաստակեալ աշխատեցաւ, և ի փայտ καὶ καμόντι καὶ ἐν ξύλῷ καθηλωθέντι καὶ παθόντι ἦν խաչի բեւեռեցաւ և չարչարեցաւ, և էր ի ὁ ἀπαθὴϛ καὶ ἀσώματοϛ τοῦ մարմնի անչարչարելի և անմարմին Բանն θεοῦ λόγοϛ. Τοῦτο ἦν τὸ ἐν Աստուծոյ: Այս մարմինն էր որ եդեալ էր ի μνημείῷ τεθέν, ὅτε αὐτὸϛ գերեզմանին, և ընդ նմին էր և Աստուած Բանն,

(Casey, ) փոփոխումն (Casey, ) զնմանն մեր մարմին: (Casey, ) զայս առցէ, որպէս զի իւր ինքեան (Casey,  – ) Այլ ի թլփատեալ մարմնի և ի բարձեալ և ի կերակրեալ և յաշխատեալ և ի փայտի բեւեռեալ և չարչարեալ էր անախտ և անմարմին բանն Աստուծոյ: Սա է, որ ի գերեզմանի եդաւ, յորժամ երթեալ քարոզեաց որոց ի բանդի հոգւոցն,

152

3 Charakteristika der armenischen Übersetzungen

ἐπορεύθη κηρύξαι καὶ τοῖϛ ἐν φυλακῇ πνεύμασιν, () . (Ludwig,  – ) καὶ τοῦτο Θωμᾶϛ ἀναστὰν ἐκ νεκρῶν ἐψηλάφησε καὶ εἶδεν ἐν αὐτῷ τοὺϛ τύπουϛ τῶν ἥλων, οὓϛ ὑπέμεινεν αὐτὸϛ ὁ λόγοϛ ὁρῶν καθηλουμένουϛ ἐν τῷ ἰδίῷ σώματι καὶ δυνάμενοϛ κωλύειν, οὐκ ἐκώλυεν, ἀλλὰ καὶ ἰδιοποιεῖτο τὰ τοῦ σώματοϛ ἴδια ὡϛ ἑαυτοῦ ὁ λόγοϛ ὁ ἀσώματοϛ. () . (Ludwig, ) καὶ ἄψαυστοϛ ὢν τῇ φύσει

որ քարոզէր զարձակումնն, և զթողութիւն մեղաց հոգւոցն, (Tayec‛i,  – ) Եւ զայս մարմին յարուցեալ ի մեռելոց՝ Թովմաս շօշափեաց, և ետես ի նմա զտեղիս բեւեռացն, և անչարչար մնացեալ ինքն Բանն, տեսանելով բեւեռեալ զիւր մարմինն, զոր կարողն էր արգելուլ զբեւեռս և զչարչարանս մարմնոյն իւրոյ, և ինքն աներեւոյթ և անչարչարելի էր Բանն:

(Tayec‛i,  – ) և անշօշափելի և անըմբռնելի բնութիւն Բանին, իւր համարեալ՝ զիւրոյ մարմնոյն, () . (Ludwig,  – ) ἃ (Tayec‛i,  – ) Քանզի մարմինն իւր γὰρ τὸ ἀνθρώπινον ἔπασχε չարչարի Բանին. զայս որ միաբան մարմնոյն Բանն էր, իւր զամենայն հաշուեալ համարի, τοῦ λόγου, ταῦτα συνῶν αὐτῷ ὁ λόγοϛ εἰϛ ἑαυτὸν ἀνέφερεν, () . (Ludwig,  – ) (Tayec‛i,  – ) Եւ ինքն անմարմին καὶ αὐτὸϛ μὲν ὁ ἀσώματοϛ էր միացեալ ի չարչարական մարմնին իւրում, և ἦν ἐν τῷ παθητῷ σώματι, τὸ մարմին ունէր միացեալ անչարչար Բանն δὲ σῶμα εἶχεν ἐν ἑαυτῷ τὸν Աստուծոյ. որ ջնջէր և ապականէր զտկարութիւն ապականութեան զբնութեան ἀπαθῆ λόγον ἀφανίζοντα մարմնոյն և զգեցուցանէր մարմնոյն τὰϛ ἀσθενείαϛ αὐτοῦ τοῦ σώματοϛ. ἐποίει δὲ τοῦτο, զանապականութիւն: Եւ արարեալ զայս և զառ ի մէնջ մարմինն ընգալեալ յինքեան καὶ ἐγίνετο οὕτωϛ, ἵνα τὰ ἡμῶν αὐτὸϛ δεχόμενοϛ καὶ միաբանութիւն, ի յանմահէն մահկանացուս զանմահութիւնն. և մատուցեալ մարմինն προσενεγκῶν εἰϛ θυσίαν ἐξαφανίσῇ, καὶ λοιπὸν τοῖϛ պատարագ, ջնջեալ ապականէր ի մարմնոյն զմահ, և զգեցուցանէր մահկանացուիս՝ ἑαυτοῦ περιβαλῶν ἡμᾶϛ զանմահութիւն: Քանզի ո՛չ կարէր ποιήσῇ τὸν ἀπόστολον մահկանացուն զանմահկացուն ի մահ գրաւել. εἰπεῖν, այլ՝ անմահին զմահ ի բաց ջնջեալ, զմահկանացուս ընդ անմահին միաբանեալ անմահ արար: Եւ իւրով մարմնովն զայսպիսի անմահութիւն սմին շնորհեալ՝ տայ այսուհետեւ մեծաբարբառ իւրում առաքելոյն գոչել և ասել. () . (Ludwig,  – ) ὥϛ (Tayec‛i,  – ) որպէս ոմանք ի τινεϛ πάλιν ὑπέλαβον, ἀλλ᾿ հերձուածողաց ասեն զմարմինն եթէ ὄντωϛ ἀληθείᾷ ἀνθρώπου նմանութիւն էր և ո՛չ բնութիւն. այլ արդարեւ ճշմարիտ մարդ եղեւ Փրկիչն մեր, և բովանդակ γενομένου τοῦ σωτῆροϛ զբնութիւնս մեր միացոյց իւր Բանն Աստուծոյ,

(Casey,  – ) Եւ սա յարուցեալ ի մեռելոց Թովմաս շօշափեաց և ետես ի նմա զնշան բեւեռացն որոց համբեր: Իսկ բանն տեսանելով բեւեռեալ յիւրում մարմնին, կարող գոլով արգելուլ, ոչ արգել, այլ և իւրացուցանէր զմարմնոյ իւրոյ որպէս զիւր բան անմարմինն:

(Casey, ) և անշօշափելի գոլ ըստ բնութեանն (Casey,  – ) Քանզի զոր ինչ մարդկեղէնն չարչարիւր մարմին բանին, զայս ընդ նմին գոլով բանն ի վեր իսկ յինքն վերաբերէր, (Casey,  – ) Եւ ինքն անմարմինն էր ի չարչարելի մարմնին և մարմինն ունէր յինքեան զանչարչարելին բան, ջնջիչ տկարութեան նորին մարմնոյն: Առնէր զայս և լինէր այսպէս, զի զմերսն իւր ընկալ և մատուցեալ ի զենումն ջնջեալ ապականեսցէ և այնուհետեւ զիւրայովքն պարապարտեալ զմեզ արասցէ զոր առաքեալ ասէ,

(Casey,  – ) որպէս ոմանք կարծեցին, այլ ճշմարտութեամբ եղեալ, զի մարդ լինելով փրկչին բոլորի մարդոյս փրկութիւն եղեւ:

Theologie

ὅλου τοῦ ἀνθρώπου σωτηρία ἐγίνετο. () . (Ludwig,  – ) ἀλλ᾿ αὐτὸϛ ἔχων αὐτὰ καὶ πρὸ τοῦ θανάτου καὶ μετὰ τὴν ἀνάστασιν εἶναι πιστευθῇ. () . (Ludwig,  – ) τοῦ γὰρ σώματοϛ, ἐν ᾧ ἦν ὁ λόγοϛ, μὴ ὄντοϛ ὁμοουσίου τῇ θεότητι, ἀλλ᾿ ἐκ Μαριάϛ ἀληθῶϛ τεχθέντοϛ, καὶ αὐτοῦ δὲ τοῦ λόγου μὴ τραπέντοϛ εἰϛ ὀστέα καὶ σάρκα, ἀλλ᾿ ἐν σαρκὶ γενομένου. () . (Ludwig,  – ) ἀλλ᾿ ὅτι σάρκα ὑπὲρ ἡμῶν ἀνέλαβε καὶ γέγονεν ἄνθρωποϛ. () . (Ludwig,  – ) ναὸϛ δὲ τοῦ λόγου τυγχάνον πεπληρωμένον ἦν τῆϛ θεότητοϛ. Διὰ τοῦτο γοῦν ὁ μὲν ἥλιοϛ ὁρῶν τὸν δημιουργὸν ἑαυτοῦ ἐν τῷ ὑβριζομένῷ σώματι ἀνεχόμενον τὰϛ ἀκτῖναϛ συνέστειλε καὶ ἐσκότισε τῆν γῆν. αὐτὸ δὲ τὸ σῶμα φύσιν ἔχον θνητὴν ὑπὲρ τὴν ἑαυτοῦ φύσιν ἀνέστη διὰ τὸν ἐν αὐτῷ λόγον, καὶ πέπαυται μὲν τῆϛ κατὰ φύσιν φθορᾶϛ, ἐνδυσάμενον δὲ τὸν ὑπὲρ ἄνθρωπον λόγον γέγονεν ἄφθαρτον.

() . (Ludwig, ) ἄνθρωποϛ·

և կատարեալ բովանդակ մարդոյ բնութեան փրկութիւն շնորհեաց: (Tayec‛i,  – ) այլ ինքն Բանն էր ի մարմնին իւրում, և յառաջ քան զմահն, և զկնի յարութեանն ի նմին մարմնի մեր միացեալ, և այսպէս յայտնի ամենայն հաւատացելոց քարոզեցաւ յառաքեալսն: (Tayec‛i,  – ) քանզի մարմին էր միացեալ ընդ Բանին, և ոչ իւր մի բնութիւն Բանին աստուածութեանն և մարմնոյն, այլ ի սրբոյ Աստուածածնէն Մարիամայ ճշմարտութեամբ ծնեալ, և ոչ եթէ Բանին Աստուծոյ շրջեալ և փոփոխեալ ի մարմին. այլ ի մարմնին իւրում զոր առ ի Կուսէն, անքակ էր Բանն միացեալ. և միանալն ցուցանէ իսկ զբնութեանցն զանքակութիւն և զմիութիւն: (Tayec‛i,  – ) այլ վասն զի զմարմին վասն մեր առեալ իւր միացոյց Բանն Աստուծոյ՝ եղեւ մարդ, վասն այնորիկ ասացաւ թէ «Բանն մարմին եղեւ»: (Tayec‛i,  – ) Բանին Աստուծոյ մարմինն չարչարեալ, լցեալ և միացեալ ընդ աստուածութեանն Բանին, և զչարչարանս իւրոյ մարմնոյն՝ Որդին միածին Աստուծոյ՝ իւր համարէր. և ինքն անախտ և անչարչար էր յիւրում մարմնի չարչարականի: Վասն այսորիկ իսկ արեգական տեսեալ, այսինքն զԲանն խաչեալ և թշնամանեալ՝ զտէրունական մարմինն, յինքն ամփոփեաց զլուսաւորութիւն ճառագայթից իւրոց, և խաւար արար ամենայն աշխարհի: Եւ դարձեալ, մարմնոյ Բանին Աստուծոյ, որ ըստ բնութեան մարմին էր մահկանացու, Բանն որ ի մարմնին էր, ի վեր քան զբնութիւն մահկանացու մարմնոյ՝ արար զմարմինն իւր անմահ, և անապականացու, և միացոյց և ջնջեաց ի մարմնոյն զբնական մահ և զապականութիւն: Վասն զի զգեցեալ և միացուցեալ զմարմին Բանն Աստուծոյ, որ ի վերն էր քան զբնութիւն մարդկան. վասն որոյ եղեւ անապական մարմին մարմինն ապականացու, և յաղթահարեցաւ մահ ի բնութեան մարմնին մահկանացուի. վասն զի Բանիւն Աստուծոյ կեանք թագաւորեցին ի նմա: (Tayec‛i, ) մարդ կատարեալ,

153

(Casey,  – ) այլ նա ունելով զսա և յառաջ քան զմահն և զկնի յարութեանն գոլ հաւատացի: (Casey,  – ) քանզի մարմնոյն յորում էր բանն ոչ գոլով միասնական Աստուածութեան այլ առ ի Մարիամայ ճշմարտապէս ծնեալ և նոյն ինքն բանն, ոչ փոփոխեալ յոսկերս և ի մարմին այլ ի մարմնի եղեալ:

(Casey,  – ) այլ զի մարմին յաղագս մեր ընկալեալ եղեւ մարդ: (Casey,  – ) տաճար բանին գոլով լցեալ աստուածութեամբն: Վասն այսորիկ և արեգակն իբրեւ ետես զարարիչն իւր թշնամանեալ ի մարմնին, ոչ համբերեալ, զճառագայթսն յինքն զսպեաց՝ առնելով խաւար ի վերայ երկրի. և նոյն ինքն մարմինն ունելով բնութիւն մահկանացու՝ յարեաւ ի վեր քան զբնութիւն մահկանացու ի ձեռն որ ի նմա բանին և հանգեաւ յառ ըստ բնութեանն ապականութենէ, վասն զի զգենլով զ’ի վեր քան զբանն՝ եղեւ անապական:

(Casey, ) մարդ

Schlussfolgerung Das Ziel der vorliegenden Untersuchung war ursprünglich, eine Einleitung zur kritischen Edition des armenischen Athanasiuskorpus zu schreiben. Hier lauteten die beiden wichtigsten Fragen: Was ist überhaupt auf Armenisch unter dem Namen des alexandrinischen Patriarchen Athanasius überliefert und welche bzw. wieviele Kodizes bezeugen diesen Bestand. Zum ersten war es von großer Bedeutung eine möglichst vollständige Liste der in armenischer Übersetzung bisher bekannten athanasianischen Schriften anhand der bereits existierenden Untersuchungen sowie der neu durchgeführten Handschriftenrecherche aufzustellen, zum zweiten die von der Forschung genannten Titel zu ermitteln und deren Quellen (Handschriften- und Druckvorlagen) sowie die griechischen (ggf. lateinischen) Bezugstexte herauszufinden, falls sie vorhanden sind. Durch die inzwischen intensive Erforschung der armenischen Handschriftenüberlieferung tauchen immer wieder neue Schriften (in der Welt) auf. Ähnlich wie in den Übersetzungen in andere Sprachen (Lateinisch, Syrisch, Koptisch usw.) sind auch im Armenischen echte Athanasiana und Pseudathanasiana, außerdem athanasiana armeniaca überliefert, also Athanasius zugeschriebene Schriften, die nur in armenischer Sprache überliefert sind. In jeder dieser Einteilungen sind unterschiedliche literarische Gattungen und Inhalte enthalten: Viten/Martyrien, Episteln, Homilien/Predigten, Bekenntnisschriften, Dialoge/Disputationen, Kommentare und kanonische Anweisungen. Diese Heterogenität zeigt sich bereits in den ersten Listen und Studien. Anders als in der griechischen Überlieferung wird der Bestand des armenischen Athanasiuskorpus nicht durch Sammlungen der athanasianischen Schriften gekennzeichnet, sondern die Schriften stehen mit wenigen Ausnahmen (Cod. Ven. 818, Cod.Vind. 629 und Cod.Vind. 648) für sich allein in den Sammlungen und Homiliaren, die, je nach Schwerpunktsetzung, aus den Schriften verschiedener Autoren bestehen. Unter diesen Sammlungen befindet sich der älteste papierene Kodex (MM 2679 aus dem Jahre 981) des Matenadaran-Instituts. Andere Handschriften stammen aus jüngerer Zeit, vom 12. bis ins 20. Jh. hinein. Einige Druckausgaben sind älter als Teile der handschriftlichen Überlieferung. Über die Liste der Werke und die Handschriftenlisten hinaus beschäftigte sich die Arbeit mit der Herstellung möglicher Zusammenhänge und Verwandtschaften in der Überlieferung der jeweiligen Schriften und dem Vergleich der armenischen Texte mit den griechischen (ggf. lateinischen). Eine philologische Untersuchung wurde unternommen, um mögliche Rückschlüsse auf die Sprachstufe des Klassisch-Armenischen zu ziehen und die Zeit der Übersetzungen ungefähr zu bestimmen.

Schlussfolgerung

155

Die armenische Athanasiustradition reicht bis zum nizänischen Konzil, in dem Aristakes, der zweite armenische Katholikos und Sohn Gregors des Erleuchters, Athanasius, „den jungen Diakon des Nizänums“, wenn nicht persönlich treffen, dann aber sehen und hören konnte. Die Armenische Kirche hielt an der Orthodoxie der ersten drei Konzilien fest und sah in der Gestalt des Athanasius den unerschütterlichen Kämpfer für die Bewahrung des Nizänums. Sie identifizierte sich mit ihm als Verfechter der eigenen Orthodoxie und Bewahrer des Nizänums. Hier handelt es sich nicht mehr um die Beurteilung des Arianismus, sondern um das Festhalten an dem nizänischen Glaubensdokument und damit an einmal angenommenen orthodoxen Lehre. So wie Athanasius auch nach dem Nizänum (den Umständen entsprechend) seinen Kampf gegen den Arianismus, für das Nizänum und die Verwirklichung der Konzilsbeschlüsse fortsetzte, kämpfte auch die Armenische Kirche um der eigenen Theologie willen für das Nizänum und die darauf folgenden zwei Konzilien, die die nizänische Orthodoxie zu bewahren und zu ergänzen hatten. Mit dem Abschluss dieser Untersuchung über die armenische Athanasiusüberlieferung wurde nur ein kleiner Grundstein für weitere umfangreichere Forschungsprojekte zu diesem Thema und darüber hinaus (pseudathanasianisches Schrifttum, prägraecophile Schule, usw.), aber vor allem zur kritischen Edition der armenischen Übersetzungen der athanasianischen und pseudathanasianischen Texte gelegt. Man könnte, um sich bildlich auszudrücken, sagen, dass der Schreibtisch nicht aufgeräumt wird, sondern für anschließende Projekte bereitsteht. Das Ende gleicht somit eher einem Anfang. Ein Gedanke, der uns auch im Christentum nicht fremd ist.

Quellenverzeichnis³²² Maschtoz-Matenadaran Jerewan MM 20, fol. 181a – 185a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 40, fol. 233b – 235b Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 41, fol. 61b – 64a Athanasianum MM 101, fol. 339a – 341a Symboli alia/varia sub nominem Athanasii: Inc. Խոստովանիմ

զՔրիստոս Յիսուս որդի աստուծոյ

—, fol. 385a – 386a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 108, fol. 183b – 243a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 115, fol. 176a Epistula ad Epictetum MM 179, fol. 256b – 257b Epistula ad Marcellinum MM 186, fol. 240b Epistula ad Marcellinum MM 205, fol. 306b – 307a Epistula ad Marcellinum MM 462, fol. 9a, 10b, 19a, 20b, 35b – 36a Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii —, fol. 173b – 174a Athanasianum MM 467, fol. 218a – 219a Athanasianum MM 502, fol. 294a – 295b Ad Iovianum —, fol. 295b – 296a Ad imperatorem Iovianum MM 518, fol. 105a – 122b Epistula ad Marcellinum MM 557, fol. 45b – 50b Visio Athanasii —, fol. 167a – 204b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 567, fol. 64b – 66a, 68ab, 69ab, 71a, 293b – 294a, 295b – 297a Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 571, fol. 109b – 112a Ad Iovianum —, fol. 112a – 113b Ad imperatorem Iovianum MM 576, fol. 148a – 149b Athanasianum MM 577, fol. 301a – 305a Encomium in s. crucem MM 601, fol. 78a – 109b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 641, fol. 74a – 83b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 682, fol. 47b – 48a Athanasianum MM 685, fol. 312a – 315b Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 356b – 358a Confiteor Athanasii et Ephraemi MM 687, fol. 327b – 334a Vita anachoretae/eremitae Pauli —, 366a – 371a Vita Antonii MM 706, fol. 68b – 85b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 723, fol. 319a – 339b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 724, fol. 183b – 187a Vita Athanasii

 Die Handschriften der Canones Athanasii und des Missale werden aus den Listen ausgelassen; vgl. Hans-Jürgen Feulner, Die Armenische Athanasius-Anaphora: Kritische Edition, Übersetzung und liturgievergleichender Kommentar, Anaphorae Orientales 1, Roma 2001 und Vazgen Hakobyan (Hrsg.), Armenisches Buch der Canones [Կանոնագիրք Հայոց], Bd. I, Jerewan 1964.

Quellenverzeichnis

157

MM 727, fol. 296a – 299b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 739, fol. 254a – 256a Athanasianum MM 789, fol. 516b – 518a Confiteor Athanasii et Ephraemi MM 793, fol. 410a – 411b Confiteor Athanasii MM 866, fol. 224a – 230b Encomium in s. crucem MM 941, fol. 9a – 10a Visio Athanasii —, fol. 35b – 37a Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 70ab Narratio de cruce seu imagine Berytensi —, fol. 153ab De nativitate Christi MM 944, fol. 11b – 14a Visio Athanasii —, fol. 180a – 212a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 948, fol. 94b – 95a Epistula ad Iustinum Africanum —, fol. 161a – 163a Visio Athanasii MM 991, fol. 54b – 56b Visio Athanasii MM 992, fol. 46b – 48b Visio Athanasii —, fol. 151b – 155a Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 226a – 228a Vita Antonii MM 993, fol. 44a – 46b In s. deiparam semper virginem —, fol. 51b – 52a In s. deiparam —, fol. 54a De nativitate Christi —, fol. 76b – 80b Vita Antonii —, fol. 220b Epistula ad Iustinum Africanum —, fol. 691a – 692b Encomium in s. Stephanum MM 996, fol. 58b – 60b In s. deiparam —, fol. 60b – 61b De nativitate Christi —, fol. 74a – 80a In s. deiparam semper virginem —, fol. 136b – 146b Vita Antonii —, fol. 293ab Epistula ad Iustinum Africanum MM 1113, fol. 118a – 119a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 1244, fol. 297a – 299a Ad Iovianum MM 1254, fol. 130a – 156b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 1398, fol. 314b – 315a, 464a – 473b Epistula ad Marcellinum MM 1408, fol. 1a – 234b Commentarii in Epistulas catholicas MM 1428, fol. 138a – 145a Visio Athanasii MM 1476, fol. 102a – 103a Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii —, fol. 172a – 173a Ad Iovianum —, fol. 173ab Ad imperatorem Iovianum MM 1495, fol. 90a – 100a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 1500, fol. ? De s. trinitate dialogi V MM 1510, fol. 205b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 290a Vita Antonii —, fol. 326b Vita Cyri et Johannis —, fol. 413a Historia de Melchisedech MM 1511, fol. 209a Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 288b Vita Antonii —, fol. 319a Vita Cyri et Johannis —, fol. 405b Historia de Melchisedech

158

Quellenverzeichnis

MM 1520, fol. 390a – 395a Vita Antonii MM 1521, fol. 22b – 26b Vita Athanasii —, fol. 48b – 49b Narratio de cruce seu imagine Berytensi —, fol. 241a – 243b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 1522, fol. 358b – 362a Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 413a – 440b Vita Antonii MM 1523, fol. 41a – 44a In s. deiparam semper virginem —, fol. 49b – 50b In s. deiparam —, fol. 52b – 53a De nativitate Christi —, fol. 84a – 88b Vita Antonii —, fol. 128ab Narratio de cruce seu imagine Berytensi —, fol. 132b – 140b Vita Athanasii —, fol. 140b Ad Iovianum MM 1524, fol. 96b – 105a Vita Antonii —, fol. 118a – 119a Vita Athanasii et Cyrilli MM 1525, fol. 65b – 66b De nativitate Christi —, fol. 77b – 79a In s. deiparam —, fol. 100a – 101b, 104a – 105b, 108a – 110b Vita Antonii —, fol. 186b – 187a Epistula ad Iustinum Africanum —, fol. 513a Fragmentum ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 1653, fol. 240b – 244a Athanasianum MM 1654, fol. 18b – 27b, 122a – 189b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 1679, fol. 119b – 120b Ad Iovianum —, fol. 123b – 124b, 130b Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii —, fol. 327b – 339b Epistula ad Epictetum MM 1712, fol. 86a – 88a Athanasianum MM 1731, fol. 273b – 314b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 1756, fol. 212a – 213b Athanasianum MM 1760, fol. 240b – 242a Athanasianum MM 1770, fol. 305b – 309b Epistula ad Marcellinum MM 1784, fol. 236b – 244b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 1786, fol. 320a Epistula ad Epictetum MM 1798 , fol. 321a – 331b Epistula ad Epictetum MM 1838, fol. 193b – 194b Testimonia ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 1850, fol. 146b – 147b Athanasianum MM 1919, fol. 118a Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium —, fol. 118b – 122a Excerpta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii de incarnatione Christi dei nostri MM 1960, fol. 44a, 82a, 83a Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 1984, fol. 79ab Ad Iovianum —, fol. 79b – 88b Excerpta ex scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii de incarnatione Christi dei nostri MM 2108, fol. 397b – 411a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 2111, fol. 265b – 266b Visio Athanasii MM 2141, fol. 61a – 121a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 2196, fol. 332b – 341a Epistula ad Ecclesiam Antiochenam

Quellenverzeichnis

159

MM 2197, fol. 130b – 148a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 2234, fol. 157b – 159a Visio Athanasii MM 2236, fol. 389b – 416b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 2273, fol. 234a – 250a Encomium in s. Stephanum (Athanasii, Iohannis Chrysostomi, Procli, Nectarii, Ephraemi) MM 2335, fol. 62b Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii —, fol. 63b Testimonia ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 2368, fol. 42a – 43b Athanasianum MM 2487, fol. 2a – 17b Epistula ad Marcellinum MM 2650, fol. 124a – 127b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 2679, fol. 103b – 123a – 126b Disputatio contra Arium —, fol. 126b – 145a Dialogus Athanasii et Zacchaei —, fol. 169a, 172a, 186a, 190a, 304a, 305a, 306ab Testimonia ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 2783, fol. 122b – 124a Visio Athanasii MM 2786, fol. 20b – 21b In s. deiparam —, fol. 21b – 22a De nativitate Christi MM 2890, fol. 58a – 59b Visio Athanasii —, fol. 164a – 167b Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 316b – 317a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 2939, fol. 253ab Visio Athanasii —, fol. 302b – 306a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3062, fol. 142b – 144a Encomium in s. crucem MM 3074, fol. 112b – 119a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3076, fol. 193b – 200b Oratio in ascensionem domini MM 3077, fol. 37a – 83b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3107, fol. 3a – 76b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3124, fol. 41a – 52b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3206, fol. 106a – 107a Athanasianum MM 3260, fol. 449 – 452 Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 3262, fol. 6a – 89a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3300, fol. 9a – 10a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 3305, fol. 345a ff., 351b ff., 352b ff. Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 3324, fol. 398a – 401b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3329, fol. 234b – 235b De nativitate Christi —, fol. 235b – 236b Ad Iovianum —, fol. 236b – 237a Ad imperatorem Iovianum MM 3380, fol. 250b – 291b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3398, fol. 3a – 113a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3410, fol. 1a – 43b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3495, fol. 232b – 233b Excerptum ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii „Խոստովանիմ զնա որդի աստուծոյ, և աստուած ըստ հոգւոյ: և որդի մարդոյ ըստ մարմնոյ“ (fol. 228b – 236b Oratio ad Arcadiam et Marinam augustas de fide Cyrilli Alexandrini)

160

Quellenverzeichnis

—, fol. 307ab, 311b Testimonia ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 306b – 311b Testimonia ex ss. patribus episcopis, quae collegit Cyrill Alexandrinus ex multis orationibus) —, fol. 327b – 336a Epistula ad Epictetum MM 3506, fol. 1a – 2b, 17a – 18b Disputatio contra Arium —, fol. 3a – 16b, 18b – 22b, 57a ff., 94a ff. Dialogus Athanasii et Zacchaei MM 3520, fol. 336a – 376b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 3527, fol. 30a – 31b, 53b – 56a Athanasianum MM 3658, fol. 100b – 101a Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 123b – 124a Vita Antonii —, fol. 134b – 135b Vita Cyri et Johannis MM 3771, fol. 544b – 552a Encomium in s. Stephanum MM 3791, fol. 85a – 91b Vita Antonii —, fol. 224b – 226b Vita anachoretae/eremitae Pauli MM 3900, fol. 157a – 164b Epistula ad Epictetum MM 3941, fol. 163a – 194b Vita Antonii MM 3964, fol. 83b – 84b Athanasianum MM 4113, fol. 244b – 245a Epistula ad Marcellinum MM 4150, fol. 170a Fragmentum sub nominem Athanasii in Commentario in primam Petri epistulam —, fol. 199a – 200b Fragmentum sub nominem Athanasii in Commentario in secundam Petri epistulam MM 4166, fol. 223a Epistula ad Marcellinum MM 4188, fol. 178 – 185 Epistula ad Serapionem III —, fol. 185 – 187 Ad Iovianum —, fol. 187 Ad imperatorem Iovianum MM 4246, fol. 13a – 15a Athanasianum MM 4289, fol. 8a – 165a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 4381, fol. 245a, 247ab, 248b – 249b, 374ab, 376a, 376b – 377b, 378a Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 4407, fol. 193a – 200a Epistula ad Epictetum MM 4618, fol. 110b – 111b Contra eos qui dicunt homines dei iussu facere bonum et malum —, fol. 116b – 120a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 4669, fol. 52a – 53a Athanasianum MM 4670, fol. 92a – 99a Vita Antonii —, fol. 113b – 114b Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 121ab Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4676, fol. 72a – 73b (4a – 5b) In s. deiparam —, fol. 97a – 105a (29a – 37a) Vita Antonii MM 4682, fol. 78a – 83 γ Vita Antonii —, fol. 95a – 103a Narratio de tunica inconsutili Christi et mappa/manteli fol. 99a (Vita Athanasii) —, fol. 130b – 131b Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4709, fol. 58a – 67b Vita Antoni —, fol. 81b – 82b Vita Athanasii et Cyrilli MM 4717, fol. 53a – 54b Visio Athanasii —, fol. 141b – 143b, 144a – 145a Quaestiones ad Antiochum ducem

Quellenverzeichnis

161

MM 4724, fol. 53b – 54b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 4726, fol. 26b – 27b Visio Athanasii —, fol. 220b – 221a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4733, fol. 227 – 236 Quaestiones ad Antiochum ducem MM 4749, fol. 57b – 59b Visio Athanasii —, fol. 182a – 184b, 185a – 187b Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 417b – 418b Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4756, fol. 83b – 85b Visio Athanasii —, fol. 233b – 237b, 238a – 239a Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 482b – 483b Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4757, fol. 94a – 97b, 98a – 99b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 4774, fol. 118a Vita Antonii MM 4802, fol. 33b – 38b In s. deiparam semper virginem —, fol. 73b – 80b Vita Antonii —, fol. 89b – 90b Vita Athanasii —, fol. 183ab Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4822, fol. 114a Vita Antonii MM 4869, fol. 184b – 189b In s. deiparam semper virginem —, fol. 272b – 273a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4873, fol. 23b Vita Antonii —, fol. 40a Vita Cyri et Johannis —, fol. 91a Historia de Melchisedech —, fol. 342b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi MM 4879, fol. 74a – 76b, 77a – 78a Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 234b – 235a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 4880, fol. 29a – 31a Visio Athanasii —, fol. 115b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 4950, fol. 50b – 52a Visio Athanasii MM 5093, fol. 1a – 10b Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 130b – 131b Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 5128, fol. 205b – 213b Epistula ad Marcellinum MM 5197, fol. 213a – 215b Epistula ad Marcellinum MM 5324, fol. 386a – 387b Confiteor Athanasii et Ephraemi MM 5373, fol. 37a – 42a Epistula ad Marcellinum MM 5406, fol. 63a – 71a Vita Antonii MM 5443, fol. 402b Fragmentum ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 394b – 408a Chronicon Eusebii) MM 5486, fol. 1a Fragmentum ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii in Scholia Cyrilli Alexandrini MM 5500, fol. 506a – 507b Visio Athanasii MM 5809, fol. 33b – 47b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 6009, fol. 52b – 54b Ad Iovianum MM 6031, fol. 219b – 223a Disputatio contra Arium —, fol. 217a, 217b Testimonia ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 6036, fol. 107b – 110b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 6078, fol. 32a – 110a (59 – 214) Quaestiones ad Antiochum ducem MM 6106, fol. 233a – 234b Quaestiones ad Antiochum ducem

162

Quellenverzeichnis

MM 6196, fol. 72a – 81b Vita Athanasii —, fol. 398a – 404a Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 484a – 487b Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 492b – 496b Encomium in s. Stephanum MM 6228, fol. 114b – 122a – 124a Disputatio contra Arium —, fol. 124a – 135a Dialogus Athanasii et Zacchaei MM 6302, fol. 127b Encomium in s. crucem MM 6577, fol. 16a Fragmentum ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 6617, fol. 20a Testimonium ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 4a – 25a Testimonia de Christe) —, fol. 54a Symboli alia/varia sub nominem Athanasii: Inc. Խոստովանիմ զՔրիստոս Յիսուս որդի աստուծոյ (Abschnitt) MM 6686, fol. 41b – 92b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 6708, fol. 63a – 72b Vita anachoretae/eremitae Pauli MM 6712, fol. 17a – 22b Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 34b – 36a Visio Athanasii MM 6724, fol. 5a – 59a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 6762, fol. 2a – 70b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 6909, fol. 45a – 50a Confiteor Athanasii et Ephraemi MM 6957, fol. 144a – 148b Confiteor Athanasii et Ephraemi MM 6976, fol. 22b – 108b Vita Antonii MM 6987, fol. 182a – 184b Athanasianum MM 7170, fol. 51b – 52a Fragmentum ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii MM 7211, fol. 89b – 94b Athanasianum MM 7324, fol. 7a – 52a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 7362, fol. 197b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 283a Vita Antonii —, fol. 313a Vita Cyri et Johannis —, fol. 403a Historia de Melchisedech MM 7433, fol. 156b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 199b Vita Antonii —, fol. 217a Vita Cyri et Johannis —, fol. 269b Historia de Melchisedech MM 7441, fol. 3a – 6b In s. deiparam semper virginem —, fol. 20a – 26b Vita Antonii MM 7443, fol. 25b – 29a In s. deiparam semper virginem MM 7463, fol. 134b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 172b Vita Antonii —, fol. 189a Vita Cyri et Johannis —, fol. 235b Historia de Melchisedech MM 7489, fol. 45b – 46a Athanasii de circumcisione et oeconomia Christi —, fol. 218a – 219b De trinitate MM 7525, fol. 72a – 91a (143 – 181) Quaestiones ad Antiochum ducem MM 7567, fol. 6a – 8b Epistula ad Marcellinum MM 77291, fol. 123 – 129 In s. deiparam semper virginem —, fol. 157 – 159 In s. deiparam —, fol. 159 – 160 De nativitate Christi

Quellenverzeichnis

163

—, fol. 215 – 226 Vita Antonii —, fol. 389 Epistula ad Iustinum Africanum MM 77292, fol. 492 – 499 Encomium in s. Stephanum MM 8076, fol. 218ab Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 8172, fol. 1a – 39b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 8258, fol. 59b – 79b Epistula ad Marcellinum MM 8309, fol. 174a – 253b (319 – 492) Quaestiones ad Antiochum ducem MM 8383, fol. 181a – 202b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 8387, fol. 34a – 35b Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 8389, fol. 4a – 6b Ad Iovianum —, fol. 6b – 7b Ad imperatorem Iovianum MM 8419, fol. 15a – 19b Confiteor Athanasii et Ephraemi MM 8420, fol. 96a – 102a Encomium in s. Stephanum MM 8482, fol. 219b – 224b Confiteor Athanasii et Ephraemi —, fol. 279b – 281a Narratio de cruce seu imagine Berytensi MM 8689, fol. 132a – 134b Encomium in s. crucem MM 8704, fol. 103a – 104b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 8727, fol. 314a – 399b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 8756, fol. 2a – 28b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 8808, fol. 14a – 17a In s. deiparam semper virginem MM 9100, fol. 136a – 150b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 9170, fol. 6a – 7b Athanasianum MM 9307, fol. 2a – 39a Epistula ad Marcellinum MM 9360, fol. 1a – 4b Athanasianum MM 9512, fol. 178a – 224b, 234b – 237b, 245a – 257a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 9598, fol. 81a – 96a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 9613, fol. 22b – 23b Visio Athanasii MM 9622, fol. 309 – 422 (155a – 211b) Vita Antonii MM 9863, fol. 11b – 13a Nicaenum sub nominem Athanasii MM 10062, fol. 248a – 310a Quaestiones ad Antiochum ducem MM 10236, fol. 75b – 77b Visio Athanasii —, fol. 211b – 216b Quaestiones ad Antiochum ducem ³²³MM 10457, fol. 5ab Pinax scriptorum Athanasii Alexandrini —, fol. 6a – 172b, 200a – 201a Orationes Athanasii MM 10561, fol. 24b – 26a Athanasianum MM 10728, fol. 197b – 209b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 10843, fol. 230a – 231a Vita Athanasii MM 10851, fol. 208a – 209b, 238b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 10891, fol. 158a – 177b Precatio in s. deiparam (Athanasii, Ephraemi, Iohannis Damasceni, Abbae Bernardii) MM 10894, fol. 1 – 66 Quaestiones ad Antiochum ducem MM 10945, fol. 24a – 91b Quaestiones ad Antiochum ducem MM 11036, fol. 1 – 105 Quaestiones ad Antiochum ducem

 Die Angaben richten sich nach dem Katalog. Eine Autopsie der Handschrift konnte noch nicht erfolgen.

164

Quellenverzeichnis

Mechitharistenbibliothek zu Venedig Cod. Ven. 5 (Katalog, 1206), fol. 23b – 40b Encomium in s. Stephanum (Athanasii, Iohannis Chrysostomi, Procli, Nectarii, Ephraemi) Cod. Ven. 17 (Katalog, 200), fol. 51a – 57b Vita Athanasii —, fol. 332b – 338b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 423a – 429a Encomium in s. Stephanum —, fol. ? Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 31 (Katalog, 1103), fol. 40a – 48a Epistula ad Epictetum Cod. Ven. 41 (Katalog, 226), fol. 74ab Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 44 (Katalog, 906), fol. 158 – 183 Epistula ad Epictetum Cod. Ven. 57 (Katalog, 240), fol. 24b – 25b Athanasianum Cod. Ven. 75 (Katalog, 1292), fol. 190a – 193b Confiteor Athanasii et Ephraemi Cod. Ven. 152 (Katalog, 214), fol. 9b – 14b Vita Antonii Cod. Ven. 213 (Katalog, 1205), fol. 89 In s. deiparam semper virginem Cod. Ven. 239 (Katalog, 222), fol. 41a – 45b Vita Antonii —, fol. 338a – 345a Encomium in s. Stephanum Cod. Ven. 245 (Katalog, 260), fol. 51a – 64b Epistula ad Marcellinum Cod. Ven. 247 (Katalog, 233), fol. 30ab De nativitate Christi Cod. Ven. 295 (Katalog, 1466), fol. 1a – 51a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 299 (Katalog, 215), fol. 94b – 99a Encomium in s. Stephanum Cod. Ven. 334 (Katalog, 1591), fol. 349a ff. Chronologia Athanasii cum genealogia secundum evangelium Matthei usque ad natum Sethi Cod. Ven. 346 (Katalog, 303), fol. 287a – 288b Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 352 (Katalog, 1218), fol. 283ab Ad Iovianum —, fol. ? Ad imperatorem Iovianum Cod. Ven. 375 (Katalog, 1196), fol. 111 ff. Athanasianum Cod. Ven. 398 (Katalog, ‐), fol. ? Athanasianum Cod. Ven. 402 (Katalog, 751), fol. ? Historia de Melchisedech Cod. Ven. 425 (Katalog, 221), fol. 2a – 111a Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 135a – 136a Epistula ad Iustinum Africanum Cod. Ven. 448 (Katalog, 1563), fol. 208b ff. Epistula ad Epictetum Cod. Ven. 455 (Katalog, 1263), fol. 421 – 428 Visio Athanasii Cod. Ven. 456 (Katalog, 217), fol. 179b – 187a Encomium in s. Stephanum —, fol. ? Visio Athanasii Cod. Ven. 463 (Katalog, 212), fol. 78a – 79a In s. deiparam —, fol. 80b – 81a De nativitate Christi —, fol. ? In s. deiparam semper virginem —, fol. 115b – 118b – 120b Vita Antonii —, fol. 185ab Epistula ad Iustinum Africanum Cod. Ven. 467 (Katalog, 224), fol. 99a – 105b In s. deiparam semper virginem Cod. Ven. 477 (Katalog, 278), fol. 176a – 185a Canones Athanasii et Quaestiones Cod. Ven. 478 (Katalog, 1435), fol. 333a Fragmentum ex ullo scripto Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 315a ff. Yovhannēs Zmiwrnac‛i. Florilegium) Cod. Ven. 504 (Katalog, 1223), fol. 58b ff. Testimonia ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 2a ff. Anania Sanahnec‛i. Contra Dyophysitos)

Quellenverzeichnis

165

—, fol. 331a ff., 333a ff., 333b ff. Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 328a ff. Yovhannēs Sarkawag. Testimonia, quod una natura est logi dei incarniti) Cod. Ven. 512 (Katalog, 202), fol. 13b – 14b De trinitate —, fol. 22b – 23b, 107ab De nativitate Christi —, fol. 108b – 109b In s. deiparam —, fol. 114a – 117b In s. deiparam semper virginem —, fol. 174a Epistula ad Iustinum Africanum Cod. Ven. 526 (Katalog, 254), fol. 231a – 237a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 536 (Katalog, 1681), fol. 1 ff. Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 313 ff. Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 569 (Katalog, 234), fol. ? Visio Athanasii Cod. Ven. 594 (Katalog, 1687), fol. 371b ff. Confiteor Athanasii et Ephraemi Cod. Ven. 605 (Katalog, 1271), fol. 46a ff. Athanasianum Cod. Ven. 643 (Katalog, 304), fol. 200b – 203a Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (Florilegium zu Himmelfahrt) —, fol. 203a – 206b Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (Florilegium zu Pfingsten) Cod. Ven. 653 (Katalog, 228), fol. 19b – 23a In s. deiparam semper virginem —, fol. 27b – 28b In s. deiparam —, fol. 28b – 29a De nativitate Christi —, fol. 60a – 65b Vita Antonii Cod. Ven. 657 (Katalog, 227), fol. 62a – 63a In s. deiparam —, fol. 68a – 69a In s. deiparam semper virginem —, fol. 89b Narratio de cruce seu imagine Berytensi —, fol. 92a – 96a Vita Antonii —, fol. 107a – 108a Historia de Melchisedech Cod. Ven. 680 (Katalog, 294), fol. 28b Ad imperatorem Iovianum Cod. Ven. 710 (Katalog, 726), fol. ? Historia de Melchisedech —, fol. ? Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 731 (Katalog, 225), fol. 26b – 27b Ad Arium —, fol. 43a – 45a In s. crucem Cod. Ven. 739 (Katalog, 218), fol. 231b – 247b – 250a Disputatio contra Arium —, fol. 250a – 262b Dialogus Athanasii et Zacchaei Cod. Ven. 791 (Katalog, 1665), fol. 373 ff. Oratio in ascensionem domini Cod. Ven. 806 (Katalog, 1677), fol. 1 ff. Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 11 ff. Vita Antonii Cod. Ven. 812 (Katalog, 232), fol. 36b – 51a Vita Athanasii Cod. Ven. 818 (Katalog, 1465), fol. 1a ff. De incarnatione et contra Arianos —, fol. 7a ff. Quod unus sit Christus —, fol. 9a ff. Nunc anima mea turbata est —, fol. 10a ff. Contra Apollinarium II —, fol. 15b ff. Ad Liberium —, fol. 16a ff. Expositio fidei —, fol. 17a ff. Ad Adelphium —, fol. 19b ff. Disputatio contra Arium —, fol. 30a ff. Dialogus Athanasii et Zacchaei

166

Quellenverzeichnis

—, fol. 38a ff. Epistula I ad Serapionem Cod. Ven. 838 (Katalog, 283), fol. 529a – 550a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 848 (Katalog, 251), fol. 148a – 150a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 944 (Katalog, ‐), fol. ? Epistula II ad Serapionem —, fol. ? Oratio in ascensionem domini Cod. Ven. 985 (Katalog, 203), fol. 210b – 212b Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 986 (Katalog, 257), fol. 212a – 215a Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 405a – 406a Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 996 (Katalog, 1268), fol. 9b – 14b Vita Antonii ³²⁴Cod. Ven. 1001 (Katalog, ‐) / 1949 (Katalog, 1467), fol. 2a – 57b Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 1014 (Katalog, 201), fol. 8a – 10a Encomium in s. Stephanum —, fol. 17a – 18b Vita Athanasii —, fol. 18b – 19a Narratio de cruce seu imagine Berytensi —, fol. 283a – 288b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi Cod. Ven. 1150 (Katalog, 284), fol. 128a – 140a Epistula ad Marcellinum Cod. Ven. 1166 (Katalog, 1117), fol. 114 – 116 Ad Iovianum Cod. Ven. 1244 (Katalog, 879), fol. 308b ff. Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 1252 (Katalog, 1102), fol. 259 ff. Encomium in s. crucem Cod. Ven. 1260 (Katalog, 1095), fol. 110b – 147a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 1286 (Katalog, 296), fol. 23a – 24a De nativitate Christi Cod. Ven. 1297 (Katalog, 1204), fol. 10 ff. Athanasianum Cod. Ven. 1371 (Katalog, 797), fol. ? Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 1380 (Katalog, 1235), fol. 36a – 39a De canticis psalmorum Cod. Ven. 1447 (Katalog, 223), fol. 32b – 33a Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Ven. 1465 (Katalog, 1225), fol. 194a ff. Symboli alia/varia sub nominem Athanasii: Inc. Եւ

արդ խոստովանիմ եւ հաւատամ զհայր անսկիզբն

Cod. Ven. 1533 (Katalog, 1091), fol. 231 – 339 Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 1553 (Katalog, ?), fol. ? Encomium in s. Stephanum Cod. Ven. 1554 (Katalog, 205), fol. 185a – 192a Encomium s. crucem Christi dei nostri Cod. Ven. 1592 (Katalog, 237), fol. 2b – 4a In s. deiparam Cod. Ven. 1638 (Katalog, 276), fol. 58a – 71b Vita Antonii Cod. Ven. 1655 (Katalog, 307), fol. 69ab Vita Cyri et Johannis Cod. Ven. 1661 (Katalog, 998), fol. 188a ff. Epistula ad Amun —, fol. 190b ff. Epistula ad Rufinianum —, fol. 191a ff. Fragment aus dem 39. Osterfestbrief Cod. Ven. 1663 (Katalog, 1592), fol. ? Chronologia Athanasii cum genealogia secundum evangelium Matthei usque ad natum Sethi Cod. Ven. 1687 (Katalog, 290), fol. 40b – 48b Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 1949 (Katalog, 1467) vgl. oben Cod. Ven. 1001 Cod. Ven. 2089 (Katalog, 1469), fol. 1 ff. Encomium in s. Stephanum Cod. Ven. 2239 (Katalog, 1470), fol. 1 – 47 Quaestiones ad Antiochum ducem

 Bei Tayec‛i, xvi heißt die Handschrift Ms. Nr. 1001: Es handelt sich dabei um eine alte Zählung oder einen Druckfehler, denn die Beschreibungen des Katalogs für Cod. Ven. 1949 und von Tayec‛i für Cod. Ven. 1001 stimmen überein. Außerdem fehlt im Katalog Cod. Ven. 1001.

Quellenverzeichnis

167

Cod. Ven. 2248 (Katalog, 1468) → Abschrift des Cod. Ven. 818 vgl. oben Cod. Ven. 2393 (Katalog, 1471), fol. 2a – 30a Epistula ad Marcellinum Cod. Ven. 2523 (Katalog, 1558), fol. 33 ff. In s. deiparam —, fol. 44 ff. In s. deiparam semper virginem Cod. Ven. 2846 (Katalog, 1282), fol. 81 ff. Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Ven. 2859 (Katalog, 1562), fol. 113 ff. Athanasianum

Mechitharistenbibliothek zu Wien Cod. Vind. 1 (alte Nr. 1), fol. 39a – 44a In s. deiparam semper virginem —, fol. 51a – 54b In s. deiparam —, fol. 67a – 71b – 74b Vita Antonii —, fol. ? Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 148a – 158b Epistula/Responsio Stephanus Siuniensis ad Germanum Constantinopolitanum) Cod. Vind. 7 (alte Nr. 4) , fol. 87b – 88a Narratio de cruce seu imagine Berytensi —, fol. 224b – 226a Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 337a – 339b Vita Antonii —, fol. 340b – 341a Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 363b – 365b Vita Cyri et Johannis —, fol. 432b – 433b Historia de Melchisedech Cod. Vind. 10 (alte Nr. 8 A), fol. 192b – 194a Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 270b – 272b Vita Antonii —, fol. 275a – 276a Vita Athanasii —, fol. 300b – 302a Vita Cyri et Johannis —, fol. 382b – 384a Historia de Melchisedech Cod. Vind. 29, fol. 301b, 303a Testimonia ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 260a – 310a Dialogus zwischen dem Einsiedler Makarius und Amira aus Tizbon) Cod. Vind. 47 (alte Nr. 49 A), fol. 42a – 48b Epistula ad Marcellinum Cod. Vind. 48 (alte Nr. 49B), fol. 63b Fragmentum sub nominem Athanasii in Commentario in primam Petri epistulam —, fol. 92b Fragmentum sub nominem Athanasii in Commentario in secundam Petri epistulam (fol. 1a ff. Catenae-Commentarii in epistulas catholicas) Cod. Vind. 66, fol. 377b – 382a Vita anachoretae/eremitae Pauli Cod. Vind. 109 (alte Nr. 159 A), fol. 32a – 41a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Vind. 120, fol. 23a – 29b Confiteor Athanasii et Ephraemi Cod. Vind. 146 (alte Nr. 132), fol. 240b – 304b Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Vind. 159 (alte Nr. 135), fol. 1a – 14b Epistula ad Marcellinum Cod. Vind. 213, fol. 101b – 102b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 149b – 150b Vita Antonii —, fol. 154a – 155a Vita Athanasii —, fol. 163b ff. Vita Cyri et Johannis —, fol. 252a – 253b Historia de Melchisedech Cod. Vind. 219 (alte Nr. 7), fol. 144b – 149b Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 159b – 160b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 210a – 212b Vita Antonii

168

Quellenverzeichnis

—, fol. 212b – 213b Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 302b – 304a Historia de Melchisedech —, fol. 361a – 364b Encomium in s. crucem —, fol. 501b – 502a Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Vind. 224 (alte Nr. 8), fol. 35b – 36b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 137a – 139a Vita Antonii Cod. Vind. 228 (alte Nr. 9), fol. 138b – 140b Vita Antonii —, fol. 140b – 141b Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 158a – 159b Vita Cyri et Johannis —, fol. 214a – 216a Historia de Melchisedech Cod. Vind. 260 (alte Nr. 45), fol. 51a – 112a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Vind. 279, fol. 318a – 322a Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 357a – 358b Confiteor Athanasii et Ephraemi Cod. Vind. 305 (alte Nr. 75B), fol. 25a – 29b Epistula ad Marcellinum Cod. Vind. 324 (alte Nr. 101), fol. 159b Das Credo des Ps.-Athanasius —, fol. 178b, 180a, 181a, 182b, 184a, 185b, 186b, 187a Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 172a ff. Wahram, über den Palmsonntag und die Himmelfahrt) Cod. Vind. 357, fol. 3a – 30b Epistula ad Marcellinum Cod. Vind. 364 (alte Nr. 111), fol. 68b – 133a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Vind. 437, fol. 267b ff. Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 377a ff. Vita Antonii, Athanasii et Cyrilli —, fol. 414b ff. Vita Cyri et Johannis —, fol. 536b ff. Historia de Melchisedech Cod. Vind. 502, fol. 98a ff. Athanasianum ? Cod. Vind. 515, fol. 92a – 94b Symboli alia/varia sub nominem Athanasii: Inc. Եւ արդ

խոստովանիմ եւ հաւատամ զհայր անսկիզբն

Cod. Vind. 546, fol. 1b ff. Athanasianum ? Cod. Vind. 629, fol. 4a – 30b Epistula I ad Serapionem —, fol. 30b – 33b Epistula II ad Serapionem —, fol. 33b – 38a Epistula III ad Serapionem —, fol. 38a – 65b Epistula ad Ecclesiam Aniochenam —, fol. 66a – 73b Epistula ad Epictetum —, fol. 73b – 79a Ad Adelphium —, fol. 79a – 80a Ad Liberium —, fol. 80a – 82b Expositio fidei —, fol. 82b – 91b Sermo contra omnes haereses —, fol. 91b – 107b De incarnatione et contra Arianos —, fol. 107b – 111b Epistula IV,8 – 23 ad Serapionem —, fol. 112a – 127a – 131b Disputatio contra Arium —, fol. 131b – 155a Dialogus Athanasii et Zacchaei —, fol. 155a – 170b De divina doctrina mystagogiae catechumenorum —, fol. 171a – 193b, 198a – 201b Homilia de passione et cruce domini —, fol. 194a – 197b, 206a – 209a Sermo de virginitate —, fol. 202a – 205b lacuna —, fol. 209a – 210ab Ad Iovianum —, fol. 210ab – 210ba Ad imperatorem Iovianum

Quellenverzeichnis

—, fol. 210ba – 214b Quod unus sit Christus —, fol. 214b – 216b Nunc anima mea turbata est —, fol. 216b – 230b Contra Apollinarium (liber) II Cod. Vind. 648, fol. 15a – 25b De incarnatione et contra Arianos —, fol. 25b – 33a Sermo contra omnes haereses —, fol. 33a – 33b Ad Liberium —, fol. 33b – 35b Expositio fidei —, fol. 35b – 36b Ad Iovianum —, fol. 36b – 37a Ad imperatorem Iovianum —, fol. 37a – 40b Quod unus sit Christus —, fol. 40b – 42b Nunc anima mea turbata est —, fol. 42b – 53a Contra Apollinarium (liber) II —, fol. 53b – 76a Epistula I ad Serapionem —, fol. 76a – 80a Epistula III ad Serapionem —, fol. 80a – 102a Epistula ad Ecclesiam Aniochenam —, fol. 102b – 108b Epistula ad Epictetum —, fol. 108b – 112a Ad Adelphium —, fol. 112a – 124b De divina doctrina mystagogiae catechumenorum —, fol. 124b – 143b Homilia de passione et cruce domini —, fol. 143b – 148b Sermo de virginitate Cod. Vind. 677, fol. 21a ff. Athanasianum Cod. Vind. 695, fol. 142b ff. Vita Antonii ? —, fol. 147a ff. Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 168a ff. Vita Cyri et Johannis —, fol. 240b ff. Historia de Melchisedech Cod. Vind. 696, fol. 32a ff. Vita Antonii —, fol. 36b ff. Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 135a ff. Historia de Melchisedech Cod. Vind. 701, fol. 214a ff. Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 221a ff. Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 303a ff. Vita Antonii —, fol. 309a ff. Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 442a ff. Historia de Melchisedech Cod. Vind. 705, fol. 119b – 121b Visio Athanasii —, fol. 264a – 273a Vita Antonii —, fol. 273b – 301a Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 359a Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Vind. 731, fol. 13a – 20a Encomium in s. Stephanum Cod. Vind. 781, Nr. 10fol. 1 – 8 Confiteor Athanasii et Ephraemi Cod. Vind. 791, fol. 67a – 69a Visio Athanasii —, fol. 197b – 200b Quaestiones ad Antiochum ducem —, fol. 393ab Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Vind. 808, fol. 48a – 50a In s. deiparam —, fol. 50a – 51a De nativitate Christi Cod. Vind. 817, fol. 31a – 32a Athanasianum Cod. Vind. 867, fol. 126a – 131a Visio Athanasii Cod. Vind. 988, fol. 93a – 95b Athanasianum

169

170

Quellenverzeichnis

Cod. Vind. 1035, fol. 180b ff., 183b ff. Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 186a ff. Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 214a ff. Encomium in s. Stephanum —, fol. 254b ff. Vita Antonii —, fol. 259a ff. Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 279a ff. Vita Cyri et Johannis —, fol. 371a ff. Historia de Melchisedech Cod. Vind. 1036, fol. 203b ff. Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 209b ff. Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 240a ff. Encomium in s. Stephanum —, fol. 287a ff. Vita Antonii —, fol. 292a ff. Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 320a ff. Vita Cyri et Johannis —, fol. 437b ff. Historia de Melchisedech Cod. Vind. 1037, fol. 211a ff., 213a ff. Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 219b ff. Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 251b ff. Encomium in s. Stephanum —, fol. 295a ff. Vita Antonii —, fol. 300a ff. Vita Athanasii —, fol. 324a ff. Vita Cyri et Johannis —, fol. 411a ff. Historia de Melchisedech Cod. Vind. 1039, fol. 5a ff. Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi Cod. Vind. 1041, fol. 163a ff. Vita Cyrilli et Athanasii —, fol. 167a ff. Ode/Odarium Cyrilli et Athanasii Cod. Vind. 1048 , fol. 144a ff. Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. 156a ff. Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 193a ff. Vita Antonii —, fol. 195b ff. Vita Athanasii et Cyrilli —, fol. 212a ff. Vita Cyri et Johannis —, fol. 214a Narratio de cruce seu imagine Berytensi Cod. Vind. 1272, fol. 193 Supplicatio/preces ad s. virginem Maria Cod. Vind. 1289, fol. 20a ff. Quaestiones ad Antiochum ducem

Bibliothek des Armenischen Patriarchats zu Jerusalem Cod. Hierosol. 1α, fol. 4 De trinitate —, fol. 65a De oeconomia Christi ? (Abschnitt) —, fol. 78 – 89 Vita Antonii —, fol. 98b Ad Iovianum ? (Abschnitt) —, fol. 166b – 177 Vita Athanasii —, fol. 266b Epistula ad Iustinum Africanum Cod. Hierosol. 1δ, fol. 839a – 845 Encomium in s. Stephanum Cod. Hierosol. 11, fol. 117 – 120 Visio Athanasii —, fol. 321 – 236 Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Hierosol. 71, fol. 302a – 318b Encomium in s. Stephanum Cod. Hierosol. 73, fol. 41b – 64a Encomium in s. Stephanum —, fol. 742a – 765a In s. deiparam semper virginem

Quellenverzeichnis

171

Cod. Hierosol. 74, fol. 86a – 110a Encomium in s. Stephanum —, fol. 1015a – 1038a In s. deiparam semper virginem Cod. Hierosol. 154, fol. G (3 ff.) De trinitate —, fol. ČŁ (190 ff.) De nativitate Christi —, fol. MŽE (215 ff.) In s. deiparam simper virginem —, fol. MLD (234 f.) De oeconomia Christi ? (Abschnitt) —, fol. MHG-MHƏ-MJB (273 – 278 – 282) Vita Antonii —, fol. MŁĒ (297) Ad Iovianum ? (Abschnitt) —, fol. YIA (321 ff.) Vita Athanasii —, fol. ŠCG (553) Epistula ad Iustinum Africanum —, fol. SČKƏ (2168 ff.) Vita anachoretae/eremitae Pauli —, fol. SMŁE (2235 ff.) Encomium in s. Stephanum Cod. Hierosol. 243, fol. 153 – 156 Visio Athanasii Cod. Hierosol. 328, fol. 117a – 184a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Hierosol. 362, fol. 616 De magna feria quinta —, fol. 619 – 622 Contra eos qui dicunt homines dei iussu facere bonum et malum Cod. Hierosol. 403, fol. 230 – 241 Epistula II ad Serapionem —, fol. 241 – 253 In ascensionem domini Cod. Hierosol. 425, fol. 335 – 339 Visio Athanasii Cod. Hierosol. 428, fol. 257b1 Epistula ad Marcellinum Cod. Hierosol. 652, fol. 432 – 438 Encomium in s. crucem Cod. Hierosol. 700, fol. 636b – 639a Ad Iouianum —, fol. 639a – 640b Ad imperatorem Iouianum Cod. Hierosol. 909, fol. 237b – 269a Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Hierosol. 939, fol. 229 – 231 Narratio de cruce seu imagine Berytensi —, fol. 239a – 240b Epistula ad Marcellinum —, fol. 643 ff. Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Hierosol. 960, fol. 476b – 492a In ascensionem domini Cod. Hierosol. 1001, fol. 305 – 309 Disputatio contra Arium Cod. Hierosol. 1084, fol. 675b – 685b Athanasianum —, fol. 687ab Ad Iovianum Cod. Hierosol. 1102, fol. 1 – 183 Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Hierosol. 1187, fol. 143 – 211 Quaestiones ad Antiochum ducem Cod. Hierosol. 1209, fol. 258a – 261b Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii (fol. 3 – 264 Cyrillus Alexandrinus. Scholia) Cod. Hierosol. 2144, fol. 78, 81, 86, 89, 97, 103, 107 Fragmenta ex diversis scriptis Athanasii seu sub nominem Athanasii Cod. Hierosol. 2807, fol. 95a – 99b In s. deiparam semper virginem —, fol. 110a – 111b In s. deiparam —, fol. 115b – 116a De nativitate Christi —, fol. 321a – 325a Encomium in s. Stephanum Cod. Hierosol. 3152, fol. 175a – 194b Vita Athanasii —, fol. 113a – 119b – 124a Vita Antonii —, fol. 660a – 666b In vivificam resurrectionem Christi —, fol. 1193b – 1200b Passio ss. Minae, Hermoginis et Eugraphi —, fol. 1333a – 1341a Encomium in s. Stephanum Cod. Hierosol. 3494, fol. 9 – 55 Epistula I ad Serapionem

172

Quellenverzeichnis

—, fol. lacuna —, fol. 57 – 61 Epistula II ad Serapionem —, fol. 61 – 71 Epistula III ad Serapionem —, fol. 71 – 125 Epistula ad Ecclesiam Aniochenam —, fol. 125 – 141 Epistula ad Epictetum —, fol. 141 – 153 Ad Adelphium —, fol. 153 – 155 Ad Liberium —, fol. 155 – 161 Expositio fidei —, fol. 161 – 177 Sermo contra omnes haereses —, fol. 177 – 205 De incarnatione et contra Arianos —, fol. 205 – 207 lacuna —, fol. 207 – 215 Epistula IV,8 – 23 ad Serapionem —, fol. 211 – 213 lacuna —, fol. 215 – 245 – 253 Disputatio contra Arium —, fol. 253 – 298 Dialogus Athanasii et Zacchaei —, fol. 299 – 327 De divina doctrina mystagogiae catechumenorum —, fol. 327 – 373 Homilia de passione et cruce domini —, fol. 373 – 385 Sermo de virginitate —, fol. 385 – 389 Ad Iovianum —, fol. 389 – 391 Ad imperatorem Iovianum —, fol. 391 – 399 Quod unus sit Christus —, fol. 399 – 403 Nunc anima mea turbata est —, fol. 403 – 425 Contra Apollinarium (liber) II Cod. Hierosol. 3559, fol. 85 – 93 Encomium in s. Stephanum

Kataloge Maschtoz-Matenadaran Jerewan Eganyan, Onik, Andranik Zeyt‛unyan und P‛aylak Ant‛abyan (Hrsg.), Katalog der Handschriften des Maschtoz-Matenadarans [Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի], Bd. I, Jerewan 1965. Eganyan, Onik, Andranik Zeyt‛unyan und P‛aylak Ant‛abyan (Hrsg.), Katalog der Handschriften des Maschtoz-Matenadarans [Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի], Bd. II, Jerewan 1970. Tēr-Step‛anean, Armen und Armen Malxasean (Hrsg.), Catalogue of Manuscripts of the Mashtots Matenadaran [Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. III, Jerewan 2007. Eganyan, Onik, Andranik Zeyt‛unyan und P‛aylak Ant‛abyan (Hrsg.), Haupt-Katalog der armenischen Handschriften des Maschtoz-Matenadarans [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. I, Jerewan 1984. Eganean, Onik, Andranik Zēyt‛unean, P‛aylak Ant‛abean und Arminē K‛eoškerean (Hrsg.), General Catalogue of Armenian Manuscripts of the Mashtots Matenadaran [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. II, Jerewan 2004.

Kataloge

173

Ant‛abean, P‛aylak, Yakob K‛ēosēean, Arp‛enik Łazarosean und Šahē Hayrapetean (Hrsg.), General Catalogue of Armenian Manuscripts of the Mashtots Matenadaran [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. III, Jerewan 2007. Ant‛abean, P‛aylak, Yakob K‛ēosēean, Arp‛enik Łazarosean und Šahē Hayrapetean (Hrsg.), General Catalogue of Armenian Manuscripts of the Mashtots Matenadaran [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. IV, Jerewan 2008. K‛ēosēean, Yakob, Arp‛enik Łazarosean und Šahē Hayrapetean (Hrsg.), General Catalogue of Armenian Manuscripts of the Mashtots Matenadaran [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. V, Jerewan 2009. Ter-Vardanean, Gevorg (Hrsg.), General Catalogue of Armenian Manuscripts of the Mashtots Matenadaran [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. VI, Jerewan 2012. Ter-Vardanean, Gevorg (Hrsg.), General Catalogue of Armenian Manuscripts of the Mashtots Matenadaran [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի], Bd. VII, Jerewan 2012.

Mechitharistenbibliothek zu Venedig Sargisean, Barseł (Hrsg.), Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. I, Venedig 1914. —, Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. II, Venedig 1924. Sargisean, Barseł und Grigor Sargsean (Hrsg.), Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. III, Venedig 1966. Čemčemean, Sahak (Hrsg.), Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. IV, Venedig 1993. —, Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. V, Venedig 1995. —, Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. VI, Venedig 1996. —, Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Bd. VII, Venedig 1996. —, Haupt-Katalog der armenischen Handschriften der Mechitharisten-Bibliothek zu Venedig, Bd. VIII [Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ], Venedig 1998.

174

Quellenverzeichnis

Mechitharistenbibliothek zu Wien Dashian, Jacobus (Hrsg.), Catalog der Armenischen Handschriften in der Mechitharisten-Bibliothek zu Wien [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա], (Haupt-Catalog der armenischen Handschriften I,2), Wien 1895. Oskian, Hamazasp (Hrsg.), Katalog der Armenischen Handschriften in der Mechitharisten-Bibliothek zu Wien [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մխիթարեան Մատենադարանին ի Վիեննա], Bd. II, Wien 1963. Szekula, Augustin L. (Hrsg.), Katalog der Armenischen Handschriften in der Mechitharisten-Bibliothek zu Wien [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մխիթարեան Մատենադարանին ի Վիեննա], Bd. III, Wien 1983.

Bibliothek des Armenischen Patriarchats zu Jerusalem Bogharian, Norair (Hrsg.), Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. I, Jerusalem 1966. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. II, Jerusalem 1967. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. III, Jerusalem 1968. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. IV, Jerusalem 1969. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. V, Jerusalem 1971. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. VI, Jerusalem 1972. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. VII, Jerusalem 1974. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. VIII, Jerusalem 1977. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. IX, Jerusalem 1979. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. X, Jerusalem 1990. —, Grand Catalogue of St. James Manuscripts [Մայր Ցուցակ Ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց], Bd. XI, Jerusalem 1991.

Andere Adjarian, Hratchia, Katalog der armenischen Handschriften in Täbris [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի], Wien 1910. Akinian, Nerses, Katalog der armenischen Handschriften von Nikosia in Zypern (jetzt befinden sie sich in Antelias, im Katholikat) [Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Նիկոսիայի ի Կիպրոս

Bibelausgaben

175

(այժմ փոխադրուած Անթիլիաս, Կաթողիկոսարան)], Handes Amsoreay 69 (1955),

525 – 551. Conybeare, Frederick Cornwallis, A Catalogue of the Armenian Manuscripts in the British Museum, London 1913. Kévorkian, Raymond H. und Armèn Ter-Stépanian avec le concours de Bernard Outtier et de Guévorg Ter-Vardanian, Manuscrits arméniens de la Bibliothèque nationale de France: Catalogue, Paris 1998. Macler, Frédéric (Hrsg.), Catalogue des manuscrits arméniens et géorgiens de la Bibliothèque Nationale, Paris 1908. Wright, W. (Hrsg.), Catalogue of Syriac Manuscripts in The British Museum, Part II, London 1871.

Bibelausgaben Die Bibel [Աստուածաշունչ մատեան Հին եւ Նոր Կտակարանաց], The Bible Society of Armenia, 1997. Novum Testamentum Graece, hg. v. Barbara u. Kurt Aland, 27. Aufl. 8. Druck, Stuttgart 2001. Biblia Hebraica Stuttgartensia, ed. K. Elliger-W. Rudolph, 1997 (BHS). Septuaginta, ed. A. Rahlfs, verkleinerte Ausg. in einem Band, Stuttgart 1979.

Literaturverzeichnis Abramowski, Luise, Vertritt die syrische Fassung die ursprüngliche Gestalt der Vita Antonii? Eine Auseinandersetzung mit der These Draguets, Mélanges Antoine Guillaumont Contributions à l’étude des christianisme orientaux, (Cahiers d’Orientalisme 20), Genève 1988, 47 – 56. Aland, Kurt, Falsche Verfasserangeben? Zur Pseudonymität im frühchristlichen Schrifttum, Theologische Revue 75 (1979), 1 – 10. Akinean, Nerses und Robert Pierce Casey, Two Armenian Creeds, Harvard Theological Review 24 (1931), 143 – 151. Bardenhewer, Otto, Geschichte der altkirchlichen Literatur, Bd. 3, Freiburg im Breisgau 1912, 44 – 79 (§7. Athanasius). Bardenhewer, Otto, Th. Schermann und K. Weyman (Hrsg.), Des Heiligen Athanasius ausgewählte Schriften aus dem Griechischen übersetzt, Bd. I (Bibliothek der Kirchenväter 13), Kempten/München 1913; Bd. II (Bibliothek der Kirchenväter 31), Kempten/München 1917. Bartelink, G. J. M. (Hrsg.), Athanase d’Alexandrie Vie d’Antoine, (Sources Chrétiennes N0 400), Paris 1994. Bizer, Christoph, Die armenische Version und der griechisch-lateinische Text des pseudathanasianischen Dialogus de s. trinitate IV, Oriens Christianus 53 (1969), 202 – 211. —, Studien zu pseudathanasianischen Dialogen der Orthodoxos und Aëtios, Bonn 1970, 80 – 126. Brakke, David, The Authenticity of the Ascetic Athanasiana, Orientalia 63 (1994), 17 – 56. Brox, Norbert, Methodenfragen der Pseudepigraphie-Forschung, Theologische Revue 75 (1979), 275 – 278. —, Zum Problemstand in der Erforschung der altchristlichen Pseudepigraphie, Kairos Zeitschrift für Religionswissenschaft und Theologie 15 (1973), 10 – 23. —, Zur Berufung auf „Väter“ des Glaubens, Heuresis: Festschrift für Andreas Rohracher 25 Jahre Erzbischof von Salzburg, Salzburg 1969, 42 – 67. Burgess, Henry (Übers.) und H. G. Williams (Hrsg.), The Festal Epistles of S. Athanasius, Bishop of Alexandria. translated from the Syriac with notes and indices, (Library of Fathers of the Holy Catholic Church 38), Oxford/London 1854. Burn, A. E., The Athanasian Creed and its Early Commentaries, (Texts and Studies 4, 1), Cambridge 1896. Butterweck, Christel (Hrsg.), Athanasius von Alexandrien: Bibliographie, (Abhandlungen der Nordrhein-Westfälischen Akademie der Wissenschaften 90), Opladen 1995. Calzolari, Valentina, La version arménienne du dialogue d’Athanase et Zachée du Pseudo-Athanase d’Alexandrie: Analyse linguistique et comparaison avec l’original grec, Le Muséon 113 (2000), Heft 1 – 2, 125 – 147. von Campenhausen, Hans, Griechische Kirchenväter, Stuttgart 1961, 72 – 85 (6. Kapitel Athanasios). Casey, Robert Pierce, Armenian Manuscripts of St. Athanasius of Alexandria, Harvard Theological Review 24 (1931), 43 – 59. —, An Armenian Version of Athanasius’s Letter to Epictetus, Harvard Theological Review 26 (1933), 127 – 150.

Literaturverzeichnis

177

—, Der dem Athanasius zugeschriebene Traktat ΠΕΡΙ ΠΑΡΘΕΝΙΑΣ, Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften 33 (1935), 1022 – 1045. —, The Armenian version of the Pseudo-Athanasian letter to the Antiochenes and of the Expositio fidei, Part 1, (Studies and Documents 15), London/Philadelphia 1947. Caspari, C. P. (Hrsg.), Quellen zur Geschichte des Taufsymbols und der Glaubensregel, Bd. I, Christiania 1866, 1 – 72, 143 – 160; Bd. III, Christiania 1875, 263 – 267. Chambers, Edmund K., The History and Motives of Literary Forgeries, Oxford 1891 (= ND New York 1970). Conybeare, Fred. C., The Dialogues of Athanasius and Zacchaeus and of Timothy and Aquila, (Anecdota Oxoniensia. Classical Series 8), Oxford 1898. —, On the Sources of the Text of S. Athanasius, The Journal of Philology 24 (1896), 284 – 299. Cox, Claude E., The Armenian Version and the Text of the Old Greek Psalter, Der Septuaginta-Psalter und seine Tochterübersetzungen: Symposium in Göttingen 1997, hg. v. Anneli Aejmelaeus u. Udo Quast, Göttingen 2000, 174 – 247. Cureton, William (Hrsg.), The Festal Letters of Athanasius, discovered in an Ancient Syriac Version, London 1848. Datema, Cornelis, Une homélie inédite sur l’ascension, Byzantion 44 (1974), 121 – 137. Der Nersessian, Sirarpie, An Armenian Bibliology, (Traditio: Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Religion 26), New York 1960. Ehrhard, A., Rez. zu Conybeare, Fred. C., The dialogues of Athanasius and Zacchaeus and of Timothy and Aquila edited with prolegomena and facsimiles, Byzantinische Zeitschrift 10 (1901), 276 – 279. Egan, George A., A Treatise attributed to Athanasius, Le Muséon 80 (1967), 139 – 151. —, The Armenian Version of the Letters of Athanasius to Bishop Serapion Concerning the Holy Spirit, (Studies and Documents 37), Salt Lake City 1968. Ernest, James D., The Bible in Athanasius of Alexandria, (The Bible in Ancient Christianity 2), Boston/Leiden 2004. Faber, Roland, Art. Theopaschismus, LThK3 9 (2000), 1464 – 1465. Feulner, Hans-Jürgen, Die Armenische Athanasius-Anaphora: Kritische Edition, Übersetzung und liturgievergleichender Kommentar, (Anaphorae Orientales 1, Anaphorae armeniacae 1), Roma 2001. Gain, Benoît, Traductiones latins de Pères grecs: La collection du manuscrit Laurentius San Marco 584: Edition des lettres de Basile de Césarée, (Europäische Hochschulschriften, Reihe XV Klassische Sprachen und Literaturen 64), Bern [u. a.] 1994. Garitte, Gérard, Histoire du texte imprimé de la Vie grecque de S. Antoine, Bulletin de l’institut historique belge de Rome 22 (1942/1943), 5 – 29. —, Le texte grec et les versions anciennes de la Vie de saint Antoine, Antonius Magnus Eremita 356 – 1956 Studia ad antiquum monachismum spectantia (Studia Anselmiana 38), Romae 1956, 1 – 12. —, Les citations arméniennes des lettres festales de S. Athanase, Handes Amsoreay 75 (1961), 425 – 440. Geerard, Mauritius (Hrsg.), Clavis Patrum Graecorum (CChr.SG), Vol. II, Nr. 2090 – 2309, Brepols/Turnhout 1974, 12 – 60. Gronke, Monika, Geschichte Irans, München 2006. Günthör, Anselm, Die 7 pseudoathanasianischen Dialoge: Ein Werk Didymus’ des Blinden von Alexandrien, (Studia Anselmiana 11), Romae 1941.

178

Literaturverzeichnis

Hairapetian, Srbuhi, A History of Armenian Literature. From Ancient Times to the Nineteenth Century, New York 1995, (Chapter 4. The Hellenizing School and Religious Literature, S. 78 – 102, 547 – 554, 606 – 607). Heil, Uta, Art. Athanasius von Alexandrien, Lexikon der antiken christlichen Literatur, 3., vollst. neu bearb. u. erw. Aufl., Freiburg/Basel/Wien 2002, 69 – 76. Heron, Alasdair I. C., Studies in the Trinitarian Writings of Didymus the Blind: His Authorship of the Adversus Eunomium IV-V and the De Trinitate (Inaugural-Dissertation), Tübingen, 1972. —, The Two Pseudo-Athanasian Dialogues against the Anomoeans, Journal of Theological Studies 24 (1973), 101 – 122. Jungmann, Paul, Die armenische Fassung des sogenannten pseudathanasianischen Dialogus de s. Trinitate IV (Armenisch: Betrachtung über die Körperlichkeit des Erlösers), Oriens Christianus 53 (1969), 159 – 201. Kelly, J.N.D., The Athanasian Creed, New York 1964. Lagorio, Valerie M., The Text of the Quicumque vult in Kodex Ottob. Lat. 663, Journal of Theological Studies 25 (1974), 127 – 129. Lake, K., Some Further Notes on the MSS of the Writings of St. Athanasius, Journal of Theological Studies 5 (1904), 108 – 114. Lebon, Joseph (Hrsg.), Athanase d’Alexandrie: Lettres à Sérapion sur la divinité du Saint-Esprit, (Sources Chrétiennes 15), Paris 1947. —, Athanasiana syriaca I. Un Λόγος περὶ παρθενίας attribué à saint Athanase d’Alexandrie, Le Muséon 40 (1927), 205 – 248. —, Les citations patristiques grecques du „Sceau de la foi“, Revue d’histoire ecclésiastique 25 (1929), 5 – 32 (Athanase d’Alexandrie 8 – 9). —, Pour une édition critique des œuvres de saint Athanase, Revue d’histoire ecclésiastique 21 (1925), 524 – 530. —, (Hrsg./Übers.), Severi Antiocheni liber contra impium grammaticum, texte (CSCO 101, Syr. 50), Louvain 1933, 293 – 295; trad. (CSCO 102, Syr. 51), Louvain 1933, 216 – 217. Lefort, Louis-Théophile (Hrsg./Übers.), S. Athanase. Lettres festales et pastorales en copte, texte (CSCO 150, Copt. 19), Louvain 1955, 1 – 71; trad. (CSCO 151, Copt. 20), Louvain 1955, 1 – 54. Lietzmann, Hans (Hrsg.), Symbole der alten Kirche, 2. Aufl., Bonn 1914. Löhr, Winrich A., Art. Markellos v. Ankyra, LThK3 6 (1997), 1302 – 1303. Lorenz, Rudolf, Der zehnte Osterfestbrief des Athanasius von Alexandrien: Text Übersetzung, Erläuterungen, Berlin/New York 1986. Ludwig, Georgius, Athanasii Epistula ad Epictetum, Jenae 1911. Mahe, J.-P., H.S. Anasyan, Bibliologue de la littérature arménienne ancienne, Revue des Études Arméniennes 13 (1978/1979), 409 – 420. Metzler, Karin, Welchen Bibeltext benutzte Athanasius im Exil? Zur Herkunft der Bibelzitate in den Arianerreden im Vergleich zu ep. ad epp. Aeg., (Abhandlungen der Nordrhein-Westfälischen Akademie der Wissenschaften 96), Opladen 1997. —, Art. Athanasius von Alexandrien, Lexikon der antiken christlichen Literatur, Freiburg/Basel/Wien 1998, 58 – 63. Metzler, Karin und Frank Simon, Ariana et Athanasiana: Studien zur Überlieferung und zu philologischen Problemen der Werke des Athanasius von Alexandrien, (Abhandlungen der Rheinisch-Westfälischen Akademie der Wissenschaften 83), Opladen 1991.

Literaturverzeichnis

179

Migne, J. P. (Hrsg.), S. P. N. Athanasii Archiepiscopi Alexandrini Opera omnia quae exstant vel quae ejus nomine circumferuntur, PG 25 – 28, Paris 1857 – 87 (= ND Turnhout 1979 – 84). Müller, Guido, Lexicon Athanasianum, Berlin 1944 – 1952. Muyldermans, Joseph, Répertoires de pièces patristiques d’après le catalogue arménien de Venise, Le Muséon 47 (1934), 267. —, Une recension arménienne du Syntagma doctrinae, Handes Amsoreay 41 (1927), 687 – 700. Opitz, Hans-Georg, Untersuchungen zur Überlieferung der Schriften des Athanasius, (Arbeiten zur Kirchengeschichte 23), Berlin-Leipzig 1935. Quasten, Johannes, Patrology, Vol. III: The Golden Age of Greek Patristic Literature From the Council of Nicaea to the Council of Chalcedon, Utrecht/Antwerp 1960, 20 – 79 (Athanasius). Renoux, Charles, Athanase d’Alexandrie dans le florilège arménien: Galata 54 (Ire Partie), Mélanges Antoine Guillaumont Contributions à l’étude des christianisme orientaux, (Cahiers d’orientalisme 20), Genève 1988, 163 – 171. —, Athanase d’Alexandrie dans le florilège arménien du manuscrit Galata 54 (Deuxième Partie), Handes Amsoreay 103 (1989), 7 – 27. —, Irénée de Lyon: Nouveaux fragments arméniens de l’Adversus Haereses et de l’Epideixis, Patrologia Orientalis 39 (1978), 9 – 18. Ritter, Adolf Martin, Art. Theopaschitischer Streit, RGG4 8 (2005), 334. Schmidt, Andrea, Das armenische „Buch der Briefe“: Seine Bedeutung als quellenkundliche Sammlung für die christologischen Streitigkeiten in Armenien im 6./7. Jh., H.C. Brennecke/Ch. Markschies/E.L. Grasmück (Hrsg.), Logos: Festschrift für Luise Abramowski zum 8. Juli 1993, Berlin/New York 1993, 511 – 533. Schwartz, Eduard, Codex Vaticanus gr. 1431 eine antichalkedonische Sammlung aus der Zeit Kaiser Zenos (AAM 32, 6), München 1927. Seibt, Klaus, Beobachtungen zur Verfasserfrage der pseudathanasianischen „Expositio fidei“, H.C. Brennecke/Ch. Markschies/E.L. Grasmück (Hrsg.), Logos: Festschrift für Luise Abramowski zum 8. Juli 1993, Berlin/New York 1993, 281 – 296. Shapland, C. R. B., The Letters of Saint Athanasius Concerning the Holy Spirit, London 1951. Somalean, Suk‛ias (Hrsg.), Quadro delle opere di vari autori anticamente tradotte in armeno, Venezia 1825, 11 – 13. Speyer, Wolfgang, Angebliche Übersetzungen des heidnischen und christlichen Altertums, Jahrbuch für Antike und Christentum 11/12 (1968/1969), 26 – 41. Stead, Christopher, Doctrine and Philosophy in Early Christianity: Arius, Athanasius, Augustine, (Collected Studies Series CS224), Aldershot [u. a.] 2000. Ter-Minassiantz, Erwand, Die armenische Kirche in ihren Beziehungen zu den syrischen Kirchen bis zum Ende des 13. Jahrhunderts nach den armenischen und syrischen Quellen, Leipzig 1904. Tetz, Martin, Art. Athanasius von Alexandrien, TRE 4 (1979), 333 – 349. —, Athanasius und die Vita Antonii: Literarische und theologische Relationen, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 73 (1982), 1 – 30. —, Zur Edition der dogmatischen Schriften des Athanasius von Alexandrien: Ein kritischer Beitrag, Zeitschrift für Kirchengeschichte 67 (1955/56), 1 – 28. —, Zur Theologie des Markell von Ankyra III: Die pseudathanasianische Epistula ad Liberium, ein Markellisches Bekenntnis, Zeitschrift für Kirchengeschichte 83 (1972), 145 – 194.

180

Literaturverzeichnis

Thomson, Robert W., (Hrsg.), A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD, (Corpus Christianorum), Brepols-Turnhout 1995, 36 – 37. —, (Übers.), Athanasiana syriaca Part II, (CSCO 273, Syr. 119), Louvain 1967. —, The Fathers in Early Armenian Literature, Studia Patristica 12 (1975), 457 – 470. —, The Transformation of Athanasius in Armenian Theology (A Tendentious Version of the Epistula ad Epictetum), Le Muséon 78 (1965), 47 – 69 (Abdruck: Robert W. Thomson, Studies in Armenian Literature and Christianity (Collected Studies Series CS451), Aldershot [u. a.] 1994). Turner, C. H., A Critical Text of the Quicumque vult, Journal of Theological Studies 11 (1910), 401 – 411. Vardanyan, Aristaces, Ein Briefwechsel zwischen Proklos und Sahak, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 27 (1913), 415 – 441. Wallis, Frederic, On some MSS of the Writings of St. Athanasius, Journal of Theological Studies 3 (1902), 97 – 110 (Part I), 245 – 258 (Part II). Williams, Rowan, Art. Athanasius, RGG4 1 (1998), 870 – 873. Wilmart D. A., Une version latine inédite de la Vie de Saint Antoine, Revue bénédictine 31 (1914), 163 – 173. Winkler, Gabriele, Ein Beitrag zum armenischen, syrischen und griechischen Sprachgebrauch bei den Aussagen über die Inkarnation in den frühen Symbolzitaten, H.C. Brennecke/Ch. Markschies/E.L. Grasmück (Hrsg.), Logos: Festschrift für Luise Abramowski zum 8. Juli 1993, Berlin/New York 1993, 499 – 510. —, Über die Entwicklungsgeschichte des armenischen Symbolums, Ein Vergleich mit dem syrischen und griechischen Formelgut unter Einbezug der relevanten georgischen und äthiopischen Quellen, (Orientalia Christiana Analecta 262), Roma 2000, 188 – 191.

Armenischsprachige Literatur Akinean, Nerses, Eine neu-entdeckte Schrift des Katholikos Johannes Odznetzi De Incarnatione Verbi, Huschardzean: Festschrift aus Anlass des 100-jährigen Bestandes der Mechitaristen-Kongregation in Wien, Wien 1911, 336 – 344. —, Die gekürzte Kirchengeschichte Sokrats, „Der kleine Sokrat“: der Exzerptor und der Bearbeiter [Փոքր Սոկրատ. համառոտողն եւ խմբագիրը], Handes amsoreay 62 (1948), 15 – 68. Aknec‛i, Zak‛aria, Buch der Wunder der hochgepriesenen heiligen Gottesmutter gesammelt und übersetzt in die armenische Sprache aus verschiedenen Geschichten der italiensichen Autoren [Գիրք հրաշից ամէնօրհնեալ սուրբ Աստուածածնին հաւաքեալ

թարգմանաբար ի հայ բարբառ ի զանազան պատմութեանց իտալացի հեղինակաց ի հայր Զաքարիա վարդապետէ Ակնեցւոյ], Venedig 1772. Anasyan, Hakob S., Bibliologie arménienne: Ve-XVIIIe siècles [Հայկական մատենագիտություն Ե-ԺԸ դդ], Bd. I, Jerewan 1959.

Araqelyan, Varag, Sprache und Stil der armenischen Übersetzungsliteratur des 5. Jh. [Հինգերորդ դարի հայ թարգմանական գրականության լեզուն և ոճը], Jerewan 1983/1984. Bampuk‛čean, G., Patriarch Jakobus Nalean (1706 – 1764): Leben, Werke und Schüler [Յակոբ պատրիարք Նալեան (1706 – 1764). կյանքը, գործերը եւ աշակերտները], Istanbul 1981.

Armenischsprachige Literatur

181

—, Patriarch Johannes Kolot (1678 – 1741) und seine Schüler [Յովհաննէս պատրիարք Կոլոտ (1678 – 1741) եւ իր աշակերտները], Istanbul 1984. Basmadjian, K. J., Die Handschriften des Herrn M. Inčučean [Պր. Մ. Ինճուճեանի ձեռագիրները], Banasēr 4 (1902), 377 – 378. Bastameanc‛, Vahan (Hrsg.), Einleitung in das Gesetzbuch des Mxit‛ar Goš [Յառաջաբան Դատաստանագրոց Մխիթարայ Գոշի], Vałaršapat 1880. Buch der Scholien des heiligen Bischofs Cyrill, Patriarchen von Alexandrien über die Inkarnation des Eingeborenen [Գիրք պարապմանց սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրու հայրապետի յաղագս մարդանալոյ միածնին], Konstantinopel 1717. Catergian, Yovsēp‛, Bekenntnis des Glaubens, mit dem die Armenische Kirche führt [Հանգանակ հաւատոյ որով վարի Հայաստանեայց եկեղեցի], Wien 1891, (= De fidei symbolo quo Armeni utuntur observationes, Wien 1893, 1. Teil). —, Die Liturgien bei den Armeniern. Fünfzehn Texte und Untersuchungen, hg. v. J. Dashian [Սրբազան Պատարագամատոյցք հայոց. թարգմանութիւնք պատարագաց յունաց, ասորւոց եւ լատինացւոց], Wien 1897. —, Geschichte der armenischen Literatur [Պատմութիւն մատենագրութեան հայոց], Wien 1851. Galēmk‛earean, G., Das Problem des Armenischen des Goldenen und Nicht-Goldenen Zeitalters [Ոսկեդարեան և ոչ-ոսկեդարեան հայերէնի խնդիրը], Konstantinopel 1903. Manandean, Yakob, Die graecophile Schule und ihre Entwicklungsphasen [Յունաբան դպրոցը եւ նրա զարգացման շրջանները], Wien 1928. Matevosyan, Artashes (Hrsg.), Buch des Wissens und Glaubens des Priesters Dawit‛: die älteste papierene armenische Handschrift (n. Chr. 981) [Մատեան գիտութեան եւ հաւատոյ Դաւթի քահանայի. հայերէն թղթեա հնագոյն ձեռագիր (981 թ.)], Erevan 1997. Melik‛-Ohanĵanyan, K. A. (Hrsg.), Armenische Geschichte des Kirakos Ganjakec‛i [Կիրակոս Գանձակեցի. Պատմութիւն Հայոց], Erevan 1961. Muradyan, Gohar, Die graecophile Schule und das Klassischarmenische [Հունաբան դպրոցը և դասական հայերենը], Habilitationsschrift, Jerewan 2005. —, Ein Vergleichsversuch der klassischen und graecophilen Übersetzungen [Դասական եւ հունաբան թարգմանութիւնների բաղդատութեան փորձ], Handes amsoreay 113 (1999), 187 – 216. —, Pre-hellenizing Translations, Bnagirk‘ Yišatakac‘ (Documenta Memoriae) Dall’Italia e dall’Armenia: Studi in onore di Gabriella Uluhogian a cura di V. Calzolari, A. Sirinian und B. L. Zekiyan, Bologna 2004, 297 – 315. Połarean, Norayr (Hrsg.), Liber epistolarum [Գիրք թղթոց], 2. Aufl., Jerusalem 1994. Qyoseyan, Hakob, Die armenische Übersetzung der im griechischen Original unbekannten Epistel des Athanasius von Alexandrien an die Kirche Antiochiens [Ս. Աթանաս

Ալեքսանդրացու հունարեն բնագրով անհայտ Անտիոքի եկեղեցուն հղած թղթի հայերեն թարգմանությունը], Ējmiacin 1995 (Feb.-März), 51 – 61.

—, Eine im griechischen Original unbekannte Homilie unter dem Namen des Athanasius von Alexandrien [Յունարէն բնագրով անյայտ ճառ Ս. Աթանաս Ալեքսանդրացու անուամբ], Ganjasar 1994, 241 – 247. Sargisean, Barseł (Hrsg.), Sancti Patris Euagrii Pontici vita et scripta [Սրբոյ Հորն Եւագրի Պոնտացւոյ վարք եւ մատենագրութիւնք], Venedig 1907, 131 – 134 (131 – 141). Tayec‛i, Esayi, S. Athanasii patriarchae Alexandriae homiliae, epistulae et controuersiae [Ս. Աթանասի Աղեքսանդրիոյ հայրապետի Ճառք, թուղթք եւ ընդդիմասացութիւնք], Venedig 1899.

182

Literaturverzeichnis

Ter-Mekerttschian, Karapet (Hrsg.), Siegel des Glaubens. Der Allgemeinen Heiligen Kirche aus den Bekenntnissen unserer rechtgläubigen und mit dem Heiligen Geist erfüllten Väter; gesammelt in den Tagen von Katholikos Komitas [Կնիք հաւատոյ ընդհանուր սուրբ եկեղեցւոյ յուղղափառ եւ ս. հոգեկիր հարցն մերոց դաւանութեանց յաւուրս Կոմիտաս կաթուղիկոսի համահաւաքեալ], Etschmiadsin 1914. Ter-Mekerttschian, Karapet und Erwand Ter-Minassiantz (Hrsg.), Timotheus Älurus’ Des Patriarchen von Alexandrien Widerlegung der auf der Synode zu Chalcedon festgesetzten Lehre [Տիմոթէոսի եպիսկապոսապետի Աղեքսանդրեայ Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի], Etschmiadsin 1908. Tēr-Movsēsean, Mesrop (Hrsg.), Kirchengeschichte des Sokrates Scholastikos [Սոկրատայ Սքոլաստիկոսի Եկեղեցական պատմութիւն], Vałaršapat 1897. Tēroyenc‛, Yovhannēs, Bibliographisches [Մատենագրական], Erewak 4 (1858), 40 – 47. Vitae Patrum [Վարք սրբոց հարանց եւ քաղաքավարութիւնք նոցին ըստ կրկին թարգմանութեան նախնեաց], Bd. I, Venedig 1855. Zaminean, Abraham, Geschichte der armenischen Literatur, 1. Teil [Հայ գրականութեան պատմութիւն, Ա մաս], Nor-Naxiǰewan 1914. Zarbhanalean, Garegin, Catalogue des anciennes traductions arméniennes (siècles IV-XIII) [Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց (Դար Դ-ԺԳ)], Venezia 1889. —, Geschichte der armenischen Literatur, A. Alte Literatur [Պատմութիւն հայերէն դպրութեանց ի պէտս ուսման ազգային վարժարանաց, Ա. Հին մատենագրութիւն], Venedig 1865. —, Histoire littéraire de l’Arménie ancienne (Siècles IV-XIII) [Պատմութիւն հայ հին դպրութեան (Դ-ԺԳ դար)], 4. Aufl., Venedig 1932.

Tabellenverzeichnis Tabelle I Tabelle II Tabelle III Tabelle IV Tabelle V

7 8 9 23 74

Register 1

Bibelstellen

Gen 1,16 136 Gen 1,26 106 Gen 2,16 136 Gen 2,16 – 17 106 Gen 3,3 136 Gen 3,8 – 9 136 Gen 3,9 108 f., 111 Gen 3,10 136 Gen 3,11 136 Gen 3,17 – 19 136 Gen 3,24 136 Gen 18,20 – 21 108 f. Ex 19,11 136 Lev 14,4 121 Lev 14,49 121 Deut 6,4 136 Ps 19,2 136 Ps 29,3 136 Ps 33,6 136 Ps 34,12 136 Ps 34,13 136 Ps 34,14 – 15 136 Ps 49,13 od. 21 136 Ps 104,15 136 Ps 109,3 (LXX) 110 Ps 119,105 136 Ps 125,6 32, 192 Ps 129,3 136 Ps 135,7 136 Ps 138,16 (LXX) 108 f. Ps 141,3 136 Jes 1,17 136 Jes 25,6 136 Jes 45,21 – 22 136 Jes 55,1 136 Jer 51,9 136 Mt 3,11 136 Mt 3,14 – 15 136 Mt 3,16 136 Mt 4,2 60 Mt 11,27 108, 110

Mt 11,28 31 f., 192 Mt 11,29 136 Mt 12,24 – 25 31, 189 Mt 12,28 31, 189 Mt 12,31 – 32 31, 189 Mt 12,32 30 f., 189 Mt 13,54 136 Mt 16,17 136 Mt 18,20 136 Mt 22,11 – 13 136 Mt 24,36 108 f. Mt 25,46 32, 192 Mt 28,19 69, 136, 196 Mk 13,32 108 f. Lk 1,28 117 Lk 12,10 30 Lk 23,43 136 Joh 1,1 32, 110, 192 Joh 1,3 96 Joh 1,14 30, 32, 136, 192 Joh 4,24 96 Joh 5,3 – 6 136 Joh 5,18 110 Joh 6,38 61 Joh 6,51 136 Joh 6,52 136 Joh 6,53 – 54 136 Joh 10,30 61, 110, 205 Joh 10,37 110 Joh 12,27 60 Joh 12,27 – 28 61 Joh 12,28 61 Joh 13, 5 – 6 136 Joh 13,8 136 Joh 14,9 110 Joh 14,28 110, 205 Joh 15,5 136 Joh 16,12 – 13 32, 190 Joh 16,15 110 Joh 17,22 136 Joh 17,23 61

Register

Act 1,7 108, 110 f. 1 Kor 11,30 127 1 Kor 15,53 136 Gal 2,20 136 Phi 3,18 – 19 127 Kol 1,15 110 f.

2

185

Kol 2,9 96 Kol 3,3 136 Hebr 1,1 92 Hebr 1,2 92 Hebr 6,4 – 6 31, 190 Hebr 7,3 96

Personen der Antike und des Mittelalters

Adelphius (Philadelphius) von Onuphis 7, 23, 39 – 41, 111, 145 Aëtius 79 Afschâr/Aschraf (Schah) 19 f. Afschâriden (Dynastie) 20 Aharon (Mönchspriester) 20 f. Amun 9, 104 Anania Sanahnecʽi 5 Andreas von Caesarea 9 Antipater von Bostra 114 Antonius 7, 12, 43 f., 47 – 49, 51 f., 54, 104, 131, 134, 146 f. Apollinaris von Laodicea 2, 7, 15, 24, 63, 78, 97, 106, 146 Arcadia 138 Arethas von Caesarea 9 Aristakes 155 Arius 7, 10, 12 f., 23, 64 f., 100, 107 – 111, 113, 143, 145, 148 – Arianer 7, 10, 14, 18, 23 f., 65, 106, 111 f., 145 Asanet 4, 16, 80 Astuacatur (Schreiber/Kopist) 43 Astuacatur I Hamadancʽi Augustinus Africanus 124 Augustinus von Hippo 124 Barseł Laslovean 43, 49 Basilius von Caesarea 4, 8, 12, 16, 67, 78 f., 128 Bernardos (Abt) 140 Cyrill von Alexandrien 2, 9, 138 – Scholia 4, 12, 16, 33 f., 36 f., 98 Cyrill von Jerusalem 73, 75

Cyrus 7, 13 David der Unsiegbare (Davitʽ Anhałtʽ) 38 Davitʽ (Priester) 19 Didymus der Blinde 2 Diokletian 55 f. Dionysius von Alexandrien 38, 111 Dracontius 104 Elisabeth 117 Ephräm der Syrer 8, 108 f., 116, 119, 140 Epiktet von Korinth 6 f., 12, 18, 23, 25 f., 34 f., 37, 124, 145, 147, 150 Epiphanius von Zypern 116 Eugraphus 7, 100, 132, 134 Evagrius Ponticus 9, 38, 48, 84 Evagrius von Antiochien 48 Fra Mxitʽaričʽ 138 Galust Tēr Połosean Samatʽiacʽi 19, 21 Germanos 59 Gregor Abasean 38 Gregor der Erleuchter 155 Gregor Thaumaturgus 114 Gregor von Nazianz 9, 38 Gregor von Nyssa 38 Grigor Anawarzecʽi 17 Grigor Cerencʽ 41 f., 44, 66, 130 f., 133 f. Grigor Narekacʽi 140 Grigor Tatʽewacʽi 116, 138 Grigor Tła 59 Hermogines 134 Herodes 115

186

Register

Hieronymus 101 Horsisius 104 Ignatios Amtʽecʽi 105 Iustinus Africanus 3, 7, 12, 100, 122, 124 Jacobus 38 Jakobus 13, 129 Johannes 7, 13, 133 Johannes Chrysostomus 8, 15 Johannes von Damaskus 140 Jovian (Kaiser) 3, 7, 24, 68 – 70, 79, 99, 145 Julian 139 Karapet Andrianacʽi 81 Kirakos Arewelcʽi 42, 66 f., 130, 133 Komitas (Katholikos) 34, 56 Konstantin (Kaiser) 121 Liberius von Rom 3, 7, 23, 86 – 90, 96, 145 Łukas Xarberdc´i Abrahamean bzw. Gasparean 84 Marcellinus 8, 15, 39, 104 Marina 138 Markell von Ankyra 2, 88 – 91, 93 f., 96 f. Markion 63 Matthäus 10 Maximian (Kaiser) 132 Melchisedech 8 Mesrop Maštocʽ 43, 49, 144 Metaphrastes – metaphrastisch 132 f. Minas 7, 100, 130, 132, 134 Mkrtičʽ (Priester) 20 f. Mkrtičʽ Aristakesean 23 Mxitʽar Goš 11 Mxitʽar Sebastacʽi 8 Nâder Chân (Schah) 20 Nektarios 8 Nersēs Lambronacʽi 11, 22, 67, 98 Nersēs Šnorhali 4, 12, 16 f., 33, 72 f., 98, 120 Panonius 10

Paulus (der Eremite) 10 Paulus von Samosata 15 Petrus 13, 129 Philippus T’at’ar 80 Philo von Alexandrien 38 Proklos von Konstantinopel 8 Rufinian 9 Sabellius 129 Safawiden (Dynastie) 20 Sahak Jorapʽorecʽi 26 Serapion von Thmuis 3, 7 – 9, 11, 15, 23, 27 – 33, 41, 144 f. Seth 10 Severus von Antiochien 55 f. Simeon (Archimandrit) 129 Sokrates Scholastikos 9, 17, 61, 139 Stepʽannos (Abt) 49 Stepʽannos Orbēlean 99 Stepʽanos Siwnecʽi 25, 59, 61, 144, 146 Stephanus der Protomärtyrer 7 f., 100, 129 Tʽēodorosean Petros Simpri 81 Ter Israel 42, 44, 66, 130 f., 133 f. Timotheus (Schüler des Athanasius) 8 Timotheus Aelurus 14, 36, 55 – 57, 99 Toma von Aquin 80 Vardan 4, 17, 126 Vardan Aygekcʽi 14 Vardan Hałbatʽnecʽi 8 Vinzenz von Lérins 82 Xačʽik Aršaruni 26 Yovhannes Bałišecʽi 84 Yovhannēs Mkrean (Priester) 21 f. Yovhannēs Ojnecʽi 146 Yovhannes Tałergu 9 Yovsēpʽ von Konstantinopel 48 Zacchaeus 7, 18, 23, 75, 85, 143 – 145 Zakʽaria Aknecʽi 8, 140 Zenob Glak 5, 12, 16

Register

3

187

Moderne Autoren

Adjarian, Hratchia 27 Akinian, Nerses 21, 67, 98, 139 Anasyan, Hakob 6 – 10, 13 f., 27, 33 f., 39, 43 f., 47, 49, 62, 64, 66 f., 70, 76, 81, 98 f., 105, 113, 116, 118, 120, 122, 126 f., 129, 131, 134, 140 Bartelink, G. J. M. 51 Bastameancʽ, Vahan 11 Bizer, Christoph 79 Blake, R. P. 21 Brakke, David 101 f., 104 Brosset, M. 99 Burgess, Henry 55 f. Calzolari, Valentina 85, 142 f. Casey, Robert 6, 13, 15, 17 – 21, 23, 26, 34 – 37, 63 f., 86, 89, 91, 101 – 104, 136, 139, 143 – 148, 151 – 153 Čemčemean, Sahak 19, 34, 38, 57, 90, 128, 208 Conybeare, Frederick 6, 15, 18, 24 f., 144 Cureton, William 55 f. Der Nersessian, Sirarpie 13 Egan, George 15, 27 – 29, 33, 105 – 107, 144 Garitte, Gérard 55 – 57 Grigoryan, Grigor 57 Gronke, Monika 20 Inčučean, M.

73

Ludwig, Georg

35 – 37, 151 – 153

Migne 28, 88 Muradyan, Gohar S. 142 f. Muyldermans, Joseph 6, 64, 84 Opitz, Hans-Georg 18, 88 Oskian, Hamazasp 19 f., 43, 48 Quasten, Johannes 29 Qyoseyan, Hakob 15, 86, 105 f. Richard, Marcel 88 Robertson, A. 24 Sargisean, Barseł Scheidweiler, Felix Shapland, C. R. B. Somalean, Sukʽias

49, 84 88 29 6 f., 10, 18

Tayecʽi, Esayi 6 – 16, 18 f., 21 f., 24, 28, 34 – 37, 39 f., 43 f., 49 – 51, 53 – 55, 59, 62 – 64, 66 – 68, 73 f., 76 f., 81 f., 85 – 91, 93 – 97, 99, 107, 111, 113 f., 116, 118 – 120, 122 f., 125, 127 f., 131, 143 f., 148 – 153 Ter-Mekerttschian, Karapet 34, 55, 78, 99, 109 Ter-Minassiantz, Erwand 55, 99 Tēr-Movsēsean, Mesrop 17, 139 Tēroyencʽ, Yovhannēs 11, 17, 43 Tetz, Martin 88 – 96, 208 Thomson, Robert 6, 15, 25 f., 29, 35 f., 101, 144, 147, 150

Jungmann, Paul 26, 78

Uluhogian, Gabriella 142

Kelly, J.N.D. 79, 82

Winkler, Gabriele 139

Lebon, Joseph 14, 27, 29, 55 f., 102 Lefort, Louis-Théophile 55 f.

Zarbhanalean, Garegin 6 f., 10 – 13, 18, 25, 49, 59, 64, 77, 113, 122, 131, 143 f.

188

4

Register

Orte

Ägypten 111, 112 Aleppo – Vierzigknaben-Kirche 5, 9, 43, 66 f., 131 Alexandrien 1 – 3, 6, 9, 14 – 16, 29, 33 f., 38, 48, 55, 86, 100, 105 f., 124, 132, 143 Antelias (bei Beirut, Libanon) 67 Antiochien 48, 86 – Antiochener 9, 13, 85 f. – antiochenisch 75 Berytus – Berytensis 7, 12, 14, 75 f. Chûzistân (Provinz)

21

Darašamb 78 Drazark 22 Ispahan (Isfahan)

Mecopʽ (Kloster) Muš 113 f.

22

Nikosia 67, 98 f. Nizäa 109 – nizänisch 109, 155 Nor-Dzhulfa 78 Padua (Patavion) 10, 13 Shoosh (Schosch) Sidon 77 Täbris 27 Taron (Provinz) Tarson 22 Taykʽ (Provinz) Tełi 23 Tyros 77

21

5, 12 4, 12, 17, 64, 85

19 Urmia (Kaputa)

22

Jerusalem 2 f., 5, 22, 27, 49, 73, 75, 112, 126, 130, 170, 174 Jordan (Fluss) 115

Van (See) 22 Vaspurakan (Provinz)

Konstantinopel 5, 9, 21 f., 34, 39, 44, 48, 66 f., 73, 84, 116, 131, 134

Wien 2 – 5, 18 f., 23, 27, 29, 35, 37 f., 49, 70, 84, 87, 89, 91, 93, 99, 134, 150, 167, 174

Libyen

Zypern 67, 98, 116

112

22

Supplementum: Kritische Texte In illud: Qui dixerit verbum in filium (Mt 12,32) – Ad Serapionem IV,8 – 14:23 Cod. Ven. 629, fol. 107b-111b Titel Նորին սրբոյ Աթանասի ի բան ըստ մատթէոսի աւետարանին. «Որ ոք ասասցէ բան զորդւոյ մարդոյ թողցի նմա, իսկ որ ոք ասասցէ զհոգւոյն սրբոյ, մի՛ թողցի նմա՝ ո՛չ յայսմ յաւիտենի, և ոչ ի հանդերձելումն:»¹ Text 8. Իսկ արդ յաղագս որոյ գրեալ զեկուցանէր աւետարանականն բան համածանի՛ր սիրելի ունել զտեսակակցութիւն բարի, քանզի զարհուրիմ բնաւապէս և առաջի իսկ գալ նմա, այլ ոչ զի ևս ապաղել առ նա խորհրդով, և սկսանելով քննել վհատիմ զառ ի նմա զխորագոյն միտսն ի վերաձգել: Լռեալ ապա յաղագս այսորիկ կատարելապէս, կամեցայ և զմիայնովք բաւականանալ այսոքիւք գրեցելովք, խոկացեալ դարձեալ՝ մի՛ գուցէ և երկրորդ անգամ վասն այսորիկ գրել նկրտեսցես, հարկաւորեցի զիս ինքն զոր ունիմ սակս այսորիկ ի չափաւոր միտս գրել: Վստահացեալ՝ իբր թէ հանդիպեալ մեր դիտաւորութեանս, առ ընկալցիս սակս վարդապետին, ապա թէ ոչ հանդիպեալ՝ ոչ պարսաւեսցիս. ճանաչելով զմեր և զյօժարութիւն և զտկարութիւն: Եւ արդ բանն է յորժամ այնչափ նշանաց եղելոց յաւետարանի, փարիսացիքն ահա ասէին՝ «ոչ հանէ սա զդևս եթէ ոչ բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւաց: Իսկ տէր տեսանելով զմտածութիւնս նոցա ասէ ցնոսա, ամենայն թագաւորութիւն բաժանեալ յինքն խոպանանայ,»² և ասացեալ՝ «ապա եթէ հոգւովն աստուծոյ ես հանեմ զդևս, ուրեմն հասեալ է ի վերայ ձեր արքայութիւնն աստուծոյ,»³ և ապա ի վերայ բերէ ասելով: «Վասն այսորիկ ասեմ ձեզ, ամենայն մեղք և հայհոյութիւնք թողվին և որ ոք ասէ բան հակառակ որդւոյ մարդւոյ՝ թողցի նմա իսկ որ ասասցէ զհակառակս հոգւոյն սրբոյ, ո՛չ թողցի նմա, ո՛չ յայսմ յաւիտենի՝ և ոչ ի հանդերձելումն:»⁴ Իսկ դու խնդրես իմն, իբր թէ յորդին հայհոյութիւն թողեալ լինի, իսկ որ ի հոգին սուրբ՝ ոչ լինի թողութիւն, ոչ առ ի յայժմուս՝ և ոչ ի հանդերձելումն:

   

Mt Mt Mt Mt

12,32. 12,24– 25. 12,28. 12,31– 32.

190

Supplementum: Kritische Texte

Հնագոյն ապա արք որոգինես բազում և աշխատասէր և իմաստուն թէոդնոստոս սքանչելին և փոյթ, քանզի այսոցիկ ի վերայ այսորիկ գրեցելոցն հանդիպեցայ, յորժամ զթուղթն գրեցեր: Երկաքանչիւր ոք յաղագս այսորիկ գրեն զայս գոլ առ ի հոգին սուրբ զհայհոյութիւն ասելով՝ յորժամ որք արժանացեալք ի մկրտութեանն պարգևաց հոգւոյն սրբոյ ընթասցին առ ի մեղանչել, քանզի վասն այսորիկ և ոչ զթողութիւն նոցա առնուլ ասեն: Եւ պօղոս առ ի յեբրայեցիսն թղթէն ասէ՝ «քանզի անհնար է միանգամ լուսաւորելոցն և ճաշակողացն զերկնաւոր պարգևսն, և հաղորդ եղեալս հոգւոյն սրբոյ և զազնուականն ճաշակեալք զաստուածեան բանս, և զօրութիւն հանդերձելոյ յաւիտենին, և կործանեալս, դարձեալ նորոգել յապաշխարութիւն:»⁵ Եւ զայսոսիկ երկաքանչիւր ոք ասեն, և ապա առանձնակի իւրաքանչիւր յաւելադրեն միտս, 10. յորոց որոգինէս և զպատճառս՝ որ հակառակ այսպիսեաց քննութեանց այսպէս ասէ: «Արդ աստուած և հայր առ ի բոլորս տրամագայ, և զբոլորս հոմանունակի զանշունչս և զշնչաւորս, զբանականս և զանբանս: Իսկ որդւոյ զօրութիւն առ ի բանականս միայն տրամաձգի՝ յորս են ստորըմբռնեալք և հեթանոսք ոյք ո՛չ երբէք են հաւատացեալք: Իսկ հոգին սուրբ առ միայնսս է որոց հաղորդեալս նորա ի մկրտութեանն պարգևաց, յորժամ ստորակացեալք ահա և հեթանոսքն մեղանչեն, առ ի յորդին մեղանչեն, վասն զի ի նոսա է որպէս ասացաւ. համայն կարող են առնուլ թողութիւն յորժամ արժանասցին պարգևաց վերստին ծննդեան: Իսկ որ մկրտին, մեղանչեն, զայնպիսին անօրէնութիւն ի հոգին սուրբ հասանել ասեն, վասն զի եղեալք մեղան, և վասն այնորիկ աններելիք գոլ զհակառակ նոցա զտանջանսն:» 11. Բայց թէոդնոստոս, և նորա յաւելադրեալ ասէ զայս, որոյ զառաջինն յանցեալ զսահման և զերկրորդ, նուաստագունի արժանանայ տանջանաց. Իսկ որոյ և զերրորդն թերատեսեալ, ոչ ևս տակաւին թողութեան հանդիպեսցի: Առաջին ապա և երկրորդ ասէ զյաղագս հօր և որդւոյ հնազանդութեան, իսկ երրորդ զկատարելութեան և զհոգւոյն հաղորդութեան զաւանդեալն բան: Եւ զայս հաստատել կամելով մակածէ զառ ի փրկչէն ասացեալ աշակերտացն, «ևս տակաւին շատ ունիմ ասել ձեզ, այլ ոչ կարէք հանդարտել, իսկ յորժամ եկեսցէ հոգին սուրբ ուսուսցէ զձեզ:»⁶ Եւ դարձեալ ասէ՝ «որոց ոչ երբէք տանել կարացեալ զկատարեալն տրամախօսի փրկիչն զիջանելով նոցայն փոքրկութեան, իսկ կատարելոցն 9.

 Hebr 6,4– 6.  Joh 16,12– 13.

In illud: Qui dixerit verbum in filium (Mt 12,32) – Ad Serapionem IV,8 – 14:23

191

հոմամնայ հոգին սուրբ, և ոչ ուրեք ոք յայսմանէ, թէ ասիցէ զհոգւոյն վարդապետութիւն տիր առաւելուլ քան զորդւոյ վարդապետութիւն, այլ զի որդի ապա զիջանի ըստ անկատարացն: Իսկ հոգին կնիք գոյ կատարեցելոցն, այսպէս վասն ոչ գերառաւելութեան հոգւոյն առ որդին, անփախչելի և աններելի որ ի սուրբ հոգին հայհոյութիւն, այլ զի առ անկատարիւքն է թողութիւն մեղաց: Իսկ առ ճաշակողք երկնայնոցն պարգևացն և կատարեցելոցն, և ո՛չ մի պարամնացեալ լինի թողութեան պատասխանի և հրավիրումն:» 12. Արդ նոքա ապա զայսոսիկ, իսկ ես յորոց ուսայ կարծեմ զերկաքանչիւրոցն զմիտս չափաւորութեան ի քիմն հանդիսիւ մակածել և մտածութեամբք, մի արդեօք թաքուցեալ ինչ գոյ ի նոսա առ ի սոցանէ ասացեալն խորագոյն միտք: Քանզի յայտ է որպէս որդի ի հօրէ ելով, յայսոսիկ է, յորս և հայր գոյ. և հոգին ոչ է հեռի, քանզի անբաժանելի է սուրբ և կատարեալ և երանելին երրորդութիւն: Եւս տակաւին դարձեալ զի եթէ բոլորք ի ձեռն որդւոյ եղեն, և նովաւ ամենայն հոմընթակացեալ եղև, զիա՞րդ թերևս արտաքոյ է որոց ի ձեռն նորա եղելոցս, ոչ ելով նոցա ի նմանէն հեռի, յամենայնի և նոյն ինքն յաւէտ յիրաւի եղիցի: Որպէս զի հարկ է որ յորդին մեղանչէ և հայհոյէ, մեղանչել ի հայր և ի հոգին սուրբ, և սուրբ մկրտութիւնն լուացմանն, զի եթէ ի հոգին սուրբ միայն տուեալ լինէր, յիրաւի թերևս ասիւր զմկրտեալսն առ ի հոգին միայն մեղանչել: Այլ վասն զի ի հայր և յորդի և ի սուրբ հոգին տուեալ լինի և այնպէս կատարի առ ի մկրտեցելոցն, իւրաքանչիւր ոք ի հարկէ յետ մկրտութեանն յանցուցեալս առ ի սուրբ և անբաժանելի երրորդութիւնն զհայհոյութիւնն առնել, և զայս օրէն է թերևս զմտաւ ածել և իմանալ: Իսկ արդ՝ եթէ զյառաջագոյն ⁷ 13. […] ի մեղանչելոյ՝ համայն ունի զվիրացն սպիս: Իսկ որ մկրտին՝ զհին ապա ի բաց մերկանայ և նորոգի, զոր օրինակ ի վերուստ ծնեալ հոգւոյն շնորհօք, 14. զայսպիսիս ապա վարկանելով մեծագոյն քան զամենայն խորս բանին մտաց: և վասն այնորիկ շատ յառաջագոյն աղաչեալ էր զառ ի վերայ ջրհորոց նստեալն և ծովուն գնացեալ զտէրն առ ի

 In der Handschrift besteht hier eine Lakune (PG 26,653.10-656.16). Marginalium durch gleiche Hand յօրինակին պակաս էր աստի: (dt. es fehlte im Original ab hier). Fortsetzung fol. 111ab.

192

Supplementum: Kritische Texte

տնօրէնութիւնն ապա որ ի նմա եղեալ, վասն⁸ […] 23. […]ասէ «եկայք վաստակեալք և բեռնացեալք՝ և ես հանգուցից զձեզ:»⁹ Այսոցիկ այսպէս տալով վրէժս՝ յայտ է թէ որք բարեպաշտին ի քրիստոս, և ըստ հոգւոյ և ըստ մարմնոյ երկրպագեն նմա, և ոչ որդի աստուծոյ զնա անգիտանան, և ոչ զորդի մարդոյ եղևն ուրացեալք: Այլև հաւատացեալք թէ իսկզբանէ էր բանն,¹⁰ և բանն մարմին եղև,¹¹ և թագաւորեսցեն յաւիտենապէս յերկինս ըստ սրբոցն խոստմանց նորա տեառն մերոյ և փրկչին յիսուսի քրիստոսի՝ ասելով, «երթիցեն նոքա ի տանջանսն յաւիտենից, իսկ արդարքն ի կեանս յաւիտենից:»¹² Զայսոսիկ քեզ համառօտաբար յորոց ուսայն գրեցի, իսկ դու մի՛ որպէս զկատարեալ վարդապետութիւն, այլ որպէս զպատճառս զայս յինէն ընկալ, և ապա քեզէն քան ստուգագոյնն միտս առ ի յաւիտենականս բանէ, - - - - Եւ ի սաղմոսաց առընդունելով տպեա զճշմարտութեանն որ այս, զի և քո զայս բերելով ասասցեն ոյք ասենն՝ «գալով եկեսցեն և ցնծութեամբ և բարձեալ զորայս իւրեանց»¹³ Քրիստոսիւ յիսուսիւ տերամբ մերով որով հօր հոգւովն սրբով, փառք պատիւ և զօրութիւն յաւիտեանս, ամէն: Kolophon վա՜յ քեզ եղկելի գծօղ տէր մկրտիչ բիւրոց բիւր անգամ: (յօրինակին էր բանս)¹⁴

 Arm. om. PG 26,656.25-676.9.  Mt 11,28.  Joh 1,1.  Joh 1,14.  Mt 25,46.  Ps 125,6.  յօրինակին էր բանս durch die gleiche Hand (der Hand des Schreibers bzw. Kopisten ähnelnd) wie das Marginalium von fol. 110a.

Epistula ad Iustinum Africanum (CPG 2208)

193

Epistula ad Iustinum Africanum (CPG 2208) ¹⁵Թուղթ

Աթանասի եպիսկոպոսի առ Յուստինէ յԱփրիկէ¹⁶

Ես այսպէս կարծէի, եթէ աղանդն եղկեսացւոց¹⁷ ի վաղուց հետէ շիջեալ¹⁸ խափանեցաւ. իսկ դա աւադիկ արմատ դառնութեան¹⁹ ի վեր երեւեալ²⁰, զբազումս ջանայ ապականել. ուստի և քում²¹ աստուածսիրութեանդ²² մեղադիր²³ եղեաք²⁴՝ լսելով զայդպիսի²⁵ չարահոտութիւն²⁶ աղանդոյդ²⁷, որք համարձակեցան ասել, եթէ²⁸ յետ²⁹ հրաժարելոյ մարդկան³⁰ աստի, ոչ կարեն պատարագք և ողորմութիւնք օգնել և սրբել զգնացեալսն³¹, և շնորհել նոցա թողութիւն: Քանզի³² այսպիսի³³ բանք հայհոյութեան³⁴ հեթանոսաց վայել են³⁵ և ոչ հաւատացելոց³⁶ քրիստոնէից³⁷: Զի եթէ զայր թագաւոր³⁸ ածէր³⁹ ոք⁴⁰ ի

 Tayec‛i, 345 – 346 / Cod. Ven. 463 (A) Cod. Ven. 512 (B) Cod. Ven. 425 (C) + MM 948 (D) MM 993 (E) MM 996 (F) MM 1525 (G) MM 77291 (H)  եպիսկոպոսի + Աղեքսանդրի G ¦ Յուստինէ] Աւգոստինէ CBEFH աւգտինա G ¦ յԱփրիկէ] Յափրիկեայ F ¦ Աթանասի աղեքսանդրացւոյ առ ագոստին եպիսկոպոսի … D  եղկեսացւոց] եկեղսացւոց C եղկեսացոց E սադուկեցւոց D  շիջեալ] շըրջեալ F  դառնութեան + դարձեալ CBEFGH  երեւեալ] ելեալ F  քում] քո իսկ CEDH քում + իսկ F քո G  աստուածսիրութեանդ] աստուածասիրութեանդ E իմաստութեանդ D  յոյժ մեղադիր CD  եղեաք] եղաք FE եմք G  զայդպիսի] զայսպիսի E  չարահոտութեան D  աղանդոցդ GD  եթէ] թէ F  յետ om. D  մարդկան] մարդոյն EGDH  om. զգնացեալսն D  Քանզի] Եւ G  այսպիսի] այնպիսի FH այդպիսի D  հայհոյութեան] հայհոյիչք G ¦ հայհոյութեան om. F  հայհոյութեան հեթանոսաց վայել են] հեթանոսաց հայհոյութեանց վայել է E ¦ վայել են] վայել է H  հաւատացելոց] հաւատացեալ BFH հաւատացեալ + ուղղափառ E ¦ om. G ¦ հաւատացելոց +ևD  քրիստովնեից DHG  զայր թագաւոր] ոք զթագաւոր G  ածէ CG  ածէր ոք] ոք ածէր EFH ոք ածէ D ¦ ոք om. G

194

Supplementum: Kritische Texte

հաւան, և լուծանել հրամայէր⁴¹ զկալանաւորսն⁴². իսկ⁴³ որք ի քրէական մետաղսն⁴⁴ իցեն ըմբռնեալ⁴⁵ մեծամեղքն, զորոց ոչ ոք ի նոցանէ յիշել իշխեսցէ առաջի թագաւորին⁴⁶. ապա⁴⁷ եթէ⁴⁸ ոք համարձակութիւն ունիցի⁴⁹ առ թագաւորն⁵⁰, և զորդի թագաւորին⁵¹ բարեխօս ունիցի⁵² հօրն⁵³, ո՛չ ապաքէն զամենայն⁵⁴ շնորհեսցէ⁵⁵ թագաւորն⁵⁶, և⁵⁷ արձակէ⁵⁸ յայնպիսի չար⁵⁹ և դառն⁶⁰ տանջանաց⁶¹: Ապա⁶² ևս առաւել⁶³ Հայրն երկնաւոր, շնորհէ մարդկան⁶⁴ զյանցանս⁶⁵ նոցա⁶⁶. յորժամ զենմամբ⁶⁷ Քրիստոսի⁶⁸ առաջի անկանիմք⁶⁹, ներէ հրամայէ CGD զկալանաւորսն] զկրաւնաւորսն F զկապեալսն G զկապանս կալանաւորացն D իսկ] և CBEFGD մետաղս D իցեն ըմբռնեալ] աքսորեալք լինին C իցեն աքսորեալ EH են աքսորեալք F են աքսորեալ G աքսորեալ իցեն D  զորոց ոչ ոք ի նոցանէ յիշել իշխեսցէ առաջի թագաւորին] որ և յիշեցուցանել ոք չիշխէ վայրապար զնոցանէ թագաւորին. C զորս յիշեցուցանել չիշխէ ոք թագաւորին G զորոց յիշել ոք զնոցանէ չիշխէ վայրապար առաջի թագաւորին BF զորս յիշել զնոցանէ չիշխէ ոք վայրապար առաջի թագաւորին EH (varia lectio զորս] զորոց) ի զաւրացն յիշեցուցանել ոք անգամս չիշխէր վայրապար առ թագաւորն զնոցանէ D  ապա] իսկ ապա CD իսկ EGH  թէ D  համարձակութիւն ունիցի] համարձակիցի G  առ թագաւորն om. CGD  թագաւորին] նորուն EFH  առնիցէ CGD  հօրն] առ հայրն EF առ թագաւորն եւ հայրն H  զամենայնն DHG  շնորհեսցէ] շնորհէ CB շնորհէ + նմա EFH շնորհիցէ + նմա D  թագաւորն om. G  ոչ D  արձակէ] արձակիցէ GD  չարաչար CD  դառն] ի դառն G  տանջանացն D  Ապա] Ո՛րչափ G ¦ ապա + ուրեմն D  առաւել + եւ D  մարդկան om. G  զյանցանս] զանցանս EH զյանցանսն G ¦ Հայրն երկնաւոր, շնորհէ մարդկան զյանցանս] շնորհէ նմա Հայրն երկնաւոր զյանցանս մարդկան F ¦ զյանցանս + թողուլ D

    

 om. CBEFGDH  զենմամբ] զենմամբն EFDH  + մեք FEH  + նմա C

մահուամբն G

Epistula ad Iustinum Africanum (CPG 2208)

195

և⁷⁰ թողու գնացելոյն⁷¹, միայն եթէ⁷² մեք ջերմութեամբ⁷³ մատչիցիմք և աղաչիցեմք⁷⁴ զանբաւ մարդասիրութիւնն⁷⁵ Աստուծոյ⁷⁶:

 om. EFGH  և թողու գնացելոյն] և թողութիւն գնացելոց շնորհէ C ¦ թողու] թողուլ G ¦ գնացելոյն] գնացելոցն EFGDH  եթէ] թէ F  ջերմութեամբ] ջերմ արտասուաւք E առաւել ջերմ արտասուաւք H ջերմ սրտիւ G  մատչիցիմք և աղաչիցեմք] աղաւթիցեմք C աղաչեմք BEFH աղաչեսցուք G ¦ մատչիցիմք և աղաչիցեմք զանբաւ մարդասիրութիւնն Աստուծոյ] մատչիմք վասն նոցա առ նա D  մարդասիրութիւն EHF  Աստուծոյ] նորա BEFGH նորա + նմա փառք յաւիտեանս C

196

Supplementum: Kritische Texte

Ad imperatorem Iouianum (CPG 2253) ⁷⁷Սրբոյն

Աթանասի եպիսկոպոսապետի⁷⁸ Աղեքսանդրու⁷⁹ առ Յովբիանոս⁸⁰ թագաւոր⁸¹ Վասն⁸² հաւատոյ Տէրն⁸³ մեր Յիսուս Քրիստոս ի վերայ մկրտութեան⁸⁴ օրինադրելով⁸⁵, զստոյգ և զճախարակեալ⁸⁶ հաւատոյ⁸⁷ սահման արար ասելովն սրբոց⁸⁸ Առաքելոց⁸⁹. «Գնացէ՛ք աշակերտեցէք⁹⁰ զամենայն հեթանոսս. մկրտեցէք զնոսա յանուն Հօր և Որդւոյ⁹¹ և Հոգւոյն⁹² սրբոյ»*. ապա ուրեմն հաւատով կատարելութիւն⁹³ ի Հայր և յՈրդի⁹⁴ և ի սուրբ Հոգին⁹⁵: Արդ, սրբոյ Երրորդութեանն⁹⁶ յաւելուած ո՛չ ընկալեալ ամենայն իրօք, զի և հաճութեամբ Հօր կամաւորութեամբ հաղորդ եղեալ⁹⁷ որոյ ի մեզս միածինն⁹⁸ նորա Բանն⁹⁹, ի Հոգւոյ¹⁰⁰ Սրբոյ և ի Մարիամայ կուսէ և մօրէ, մի դարձեալ է Որդի հանդերձ առեցելովն միաւորութեամբ¹⁰¹ տնօրէնութեամբ. քանզի համանգամայն¹⁰²

 Tayec‛i, 344 / Cod. Ven. 680 (A) Cod. Ven. 352 (B) + MM 502 (C) MM 571 (D) MM 1476 (E) MM 3329 (F) MM 4188 (G) MM 8389 (H)  Եպիսկոպոսի E եպիսկոպոսապետին F  Սրբոյն Աթանասի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրու] Նորին G  Յովբիանոս] յոբիանոս G  թագաւորին H թագաւորն FC  վասն] յաղագս G  Տէր EF  մկրտութեանն HDEG  + և H  զճախարկեալ H  հաւատոյս G  սրբոցն HD  առաքելոցն HDEF  աշակերտէք F  որդոյ HF  հոգոյն HDEF * Mt 28,19.  կատարելութիւնն G  + է HDGFC ի որդի + է E  սուրբ Հոգին] հոգին սուրբ HDEGFC  երրորդութեան F  հաղորդ եղեալ] հաղորդեալ B  միածին G  բան G  ի om. F ¦ հոգւոյն HDGC հոգոյն EF  միաւորութեամբն G  համայնգամայն H համագամայն F

Ad imperatorem Iouianum (CPG 2253)

197

մարմին¹⁰³, համանգամայն¹⁰⁴ Աստուծոյ Բանին մարմին, և համանգամայն¹⁰⁵ հոգեւոր բանական¹⁰⁶. քանզի նովաւ¹⁰⁷ և զգոյութիւն¹⁰⁸ ունէր: Ուստի իրաւամբք¹⁰⁹ յաւէտ և ճշմարտապէս նորին Տեառնն իւր և ոչ այլոյ ուրուք առաքեալ[ք]ն¹¹⁰ խոստովանեցին¹¹¹: Քանզի նախ Տէրն ընդ նմա աստուածապէս, և յայնժամ ի նմանէ նոյն ինքն տնօրինաբար մանուկն¹¹²: Վասն որոյ և Կոյս¹¹³ մայրն¹¹⁴՝ որպէս Աստուածածին¹¹⁵՝ սուրբն Մարիամ: Արդ, մի յաւէտ վայելուչ է ասել և խոստովանել զԲանին բնութիւն և անձնաւորութիւն¹¹⁶ մարմնացեալ, և կատարելապէս մարդացեալ: Եւ որ ոք զայս ոչ ասէ, աստուածամարտ է և սրբոց¹¹⁷ հարց¹¹⁸ պատերազմիչ:

 քանզի համանգամայն մարմին om. G  համայնգամայն H համագամայն F  համայնգամայն H համագամայն F  + համանգամայն աստուծոյ բանին մարմին հոգևոր բանական CDF համագամայն F  նովաւ om. G  զգոյութիւնն C  իրաւամբ H  Hier korrigiert Tayec‛i den primären Text (A) mit der Variante des zweiten Exemplars (B) առեալքն, so auch in G.  խոստովանեսցին G  մանուկ HDEGFC  կոյսն E  մայր HDEFC ¦ և Կոյս մայրն] Կոյս և մայր G  աստուածածնին FC  և անձնաւորութիւն om. C  սրբոցն HDEFC  հարցն G

198

Supplementum: Kritische Texte

Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295) ¹¹⁹ԻԴ. ԴԱՒԱՆՈՒԹԻՒՆ Ս. ԱԹԱՆԱՍԻ¹²⁰

Դաւանութիւն Սրբոյն Աթանասի Եպիսկոպոսի Աղեքսանդրացւոյ¹²¹ Թարգմանացեալ ի լատինականէ ի հայս ըստ խնդրոյ Յովհաննեսի Եպիսկոպոսի Բաղիշեցւոյ, և կոստանդնուպօլսոյ պատրիարգի  Ամենայն ոք որ կամի փրկիլ, նախ քան զամենայն պիտոյ  Ով ոք կամի կեցուցեալ լինիլ, նախքան զամենայն պարտի ունիլ զհաւատն կաթուղիկէ:¹²³ է՝ զի կալցի զկաթուղիկէ զհաւատն.¹²²  Զոր եթէ ոք անբողջապէս և անարատաբար ոչ պահիցէ,  զոր թէ ոք ոչ ամբողջ և ամբիծ պահեսցէ, առանց առանց կարծեաց ի յաւիտեան կորիցէ:¹²⁵ երկբայելոյ յաւիտեան կորիցէ.¹²⁴

 Tayec‛i, 478 – 481 / Cod. Ven. 57 (A) Cod. Ven. 398 (C) Cod. Ven. 375 (B) + MM 41 (D) MM 462 (E) MM 576 (F) MM 682 (G) MM 2368 (I) MM 3206 (J) MM 3527** (L) MM 3964 (M) MM 4669 (N) MM 6987 (O) MM 7211 (P) MM 9170 (Q). Die Anordnung orientiert sich an C. H. Turner, A Critical Text of the Quicumque vult, 407– 411 (Die Edition von Tayec‛i verfügt über keine Paragraphenzuordnung).  Դաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ, ասացեալ մեծին Աթանասի գերազանց վարդապետի Աղեկսանդրու CP Դաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ, ասացեալ մեծի Աթանասի գերազանց վարդապետի Աղէքսանդրացոյ D Դաւանութիւն ուղղափառ հաւատո ասացեալ Աթանասա Աղէքսանդրու F Դաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ ասացեալ մեծին Աթանասի գերազանց վարդապետի Աղեքսանդրու հայրապետի I Հաւատամք կաթողիկէ

եկեղեցւոյ և դաւանութիւն զոր ասացեալ է սրբոյն Աթանասի Աղէքսանդրու հայրապետին Դաւանութիւն տեառն Աթանասի Աղէքսանդրու հայրապետի G Դաւանութիւն սրբոյն Աթանասի NJ (varia lectio անթասնասի) Դաւանութիւն սրբոյն Աթանասի վասն ուղղափառ հաւատոյ O Դաւանութիւն սրբոյն Աթանասի Աղեքսանդրու հայրապետի ME (varia lectio Աղեքսանդրոյ հայրապետին) Դաւանութիւն [սրբոյն] Աթանասի L  MM 9360 (R) MM 1653 (H) MM 3527* (K) Եպիսկոպոսի] Եպիսկոպոսին H Արքեպիսկոպոսին K ¦ Աղեքսանդրացւոյ + հայրապետին H  Ամենայն ոք որ կամի փրկիլ] Քանզի ո՞վ ոք կամեսցի փրկեալ լինել Q Որ ոք կամիցի փրկիլ O Ով ոք կամի փրկիլ M E Որ ոք կամեսցի փրկեալ լինել NLJ (varia lectio լինի) G (varia lectio կամիցիցի) ¦ պիտոյ է + նմա F նախ քան զամենայն պիտոյ է] յառաջ քան զամենայն ինչ պարտ է Q յառաջ քան զամենայն հարկ է OME յառաջ քան զամենայն պիտոյ է GLJN ¦ զի կալցի զկաթուղիկէ] զի ունիցի ուղղափառ CBFI զոր ունիցի ուղղափառ DP զի դնիցէ զկաթողիկէ Q ունել զհաւատն ուղղափառ O զի ունիցի զհաւատն կաթո(ւ)ղիկէ ME (varia lectio հաւատն) ¦ զհաւատն] հավատ DPFI զհաւատսն Q հաւատն GLJN  կամի] կամիցի H ¦ ունիլ] ունել H ¦ կաթուղիկէ] կաթողիկէ H  զոր] զի Q ¦ թէ] եթէ DPFIOME ¦ ոք ոչ] ոչ իւրաքանչիւր ոք CBDPFI ոչ ոք QGLNO ոչ J ոք … ոչ ME ¦ ամբողջ] անբողջ DFO ամպողջ P ¦ ամբիծ] անարատ CBDPFIO անբիծ GLJN ¦ ամբողջ և ամբիծ պահեսցէ] դաւանեսցէ և անթերի պահեսցէ զսա Q պահեսցէ անբողջ և անարատ O զամբողջ և անբռնադատ հաւատն ոչ պահիցէ ME ¦ երկբայելոյ] տարակուսի C երկբայութեան BFIME երկբա D երկբայութեանց P կարծեաց O ¦ առանց երկբայելոյ յաւիտեան] առ ի դատապարտանս յաւիտենից Q առանց կարծեաց կորիցէ յաւիտեան O ¦ թարց (?) երկբայութեան ի յաւիտեան ME ¦ կորիցէ. + այս է կաթողիկէ հաւատ, զոր եթէ ոչ իւրաքանչիւր ոք հաւատարմաբար և հաւաստապէս հաւատասցէ, ոչ կարասցէ փրկիլ B (B Q

Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)

 իսկ հաւատն կաթուղիկէ այս է. զմի Աստուած յԵրրորդութեան և զԵրրորդութիւն ի միութեան պատուեսցուք.¹²⁶  և ոչ շփոթելով զանձինսն և ոչ զենթակայութիւն բաժանելով.¹²⁸  քանզի ա՛յլ է անձն Հօր և այլ Որդւոյ և այլ Հոգւոյն սրբոյ.¹³⁰  այլ Հօր և Որդւոյ և Հոգւոյն սրբոյ՝ մի է աստուածութիւն, հաւասար փառք և յաւիտենակից մեծութիւն:¹³²

199

 Իսկ կաթուղիկէ հաւատն է այս. զի մի Աստուած ներրորդութեան և զերրորդութիւն ըն միութեան մեծարեսցուք,¹²⁷  Ոչ զանձինս շփոթելով և ոչ զգոյացութիւն բաժանելով,¹²⁹  Քանզի այլ է անձն Հօր, այլ Որդւոյն, այլ Հոգւոյն սրբոյ.¹³¹  Բայց Հօրն և Որդւոյն և Հոգւոյն սրբոյ Աստուածութիւն է մի. և փառն հանգէտ, հանդիսավեհութիւնն իսկ յաւիտենականակից:¹³³

այս է կաթուղիկէ հաւատ, զոր եթէ ոչ իւրաքանչիւր ոք որ հաւատարմաբար և հաստատապէս հաւատասցէ, ոչ կարասցէ փրկիլ D այս է կաթողիկէ հաւատ, զոր եթէ ոչ իւրաքանչիւր ոք որ հաւատարմաբար և հաստատապէս հատուցանէ, ոչ կարասցէ փրկիլ P Ա՛յս է կաթո(ւ)ղիկէ հաւատ, զոր եթէ ոչ իւրաքանչիւր որ հաւատարմաբար և հաւաստապէս հաւատասցէ, ո՛չ կարասցէ փրկիլ I  անբողջապէս և անարատաբար] անբոջապէս անարատաբար իսկ H ¦ ամբողջապէս K ¦ կորիցէ] կորելոց է H  իսկ om. D ¦ իսկ] բայց ME ¦ հաւատն կաթուղիկէ] հաւատն ուղղափառ CBO ուղղափառ հաւատն DPF հաւատք կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Q հաւատ կաթողիկէն J ¦ հաւատն] հաւատ GLN ¦ իսկ հաւատն կաթուղիկէ այս է om. I ¦ այս է + զի պատուիսցուք O ¦ այս է] է այս ME ¦ զմի Աստուած յԵրրորդութեան] Զի մի Աստուած Երրորդութիւն CBP մի Աստուած Երրորդութիւն D զի զմի աստուած երրորդութիւն FM (variae lectiones աստուածն und յերրորդութեանն) E (variae lectiones աստուածն und երրորդութեանն) քանզի զմի աստուածն յերրորդութիւնն Q զմի աստուած յերրորդութիւնն IO (varia lectio յերրորդութիւն) ¦ մի J ¦ երրորդութեան GJN ¦ զԵրրորդութիւն] զԵրրորդութիւնն QIME ¦ ի միութեան] ի միութիւն CBDPFQIJN մի աստուածութիւն O ¦ պատուեսցուք] բերեալ ընդունիցիմք Q պահիցեմք M պատուիցեմք E  կաթուղիկէ] կթղկէ (nicht mehr sichtbar ob կաթուղիկէ oder կաթողիկէ, aber da oben die vollständige Form կաթողիկէ steht, geht man davon aus, dass der Schreiber diese Form verwendete) H ¦ զերրորդութիւն ըն միութեան մեծարեսցուք] զերրորդութիւնն մի աստուածութեան մեծարիցուք H ¦ ներորդութեան K  ոչ2 om. J ¦ և ոչ շփոթելով զանձինսն և ոչ զենթակայութիւն բաժանելով] բայց զանձինսն մի՛ շփոթեսցուք, և զգոյացութիւն մի՛ որոշեսցուք CB (variae lectiones զանձինս DPIF զգոյացութիւնն I զգոյութիւն F) Ո՛չ շփոթեցէք զանձինս և ո՛չ զգոյութիւնն բաժանէք Q ոչ շփոթելով զանձինս և ոչ բաժանելով զէութիւն O Եւ ոչ խառնակեսցուք զանձինս և ոչ զգոյացութիւնն բաժանեսցուք ME ¦ զենթակայութիւնն L  զգոյացութիւն] զգոյացութիւնս H  քանզի] զի DPFIO փոխանակ զի ME om. Q ¦ և1 om. DPFILGJNOEQ ¦ այլ + է անձն ME այլ + է Q ¦ որդոյ JN որդւոյն Q ¦ և2 om. DPILGJOQ ¦ Հոգւոյն] Հոգոյն PFJNO  Որդւոյն] Որդոյն H ¦ Հոգւոյն] ոգւոյն H  այլ] բայց CO սակայն ME ¦ այլ Հօր և Որդւոյ և Հոգւոյն սրբոյ] այլ Հօրն և Որդւոյն և Հոգւոյն սրբոյն Q om. BDPFI ¦ և Հոգւոյն սրբոյ om. L ¦ Որդոյ JNO ¦ Հոգոյն JNO ¦ աստուածութիւն + Հօր և Որդոյ և Հոգոյն սրբոյ F ¦ աստուածութիւնն LJMEQ ¦ հաւասար փառք] համազոյգ են փառքն ME ¦ փառքն O ¦ յաւիտենակից] յաւետակից CBDPFI համայաւիտեան O համայաւիտենակից M ¦ մեծութիւն] մեծ վայելչութիւնն ME ¦ հաւասար փառք և յաւիտենակից մեծութիւն] որ է և նոյն համափառք, յաւիտեանս ամէն: Q bis hierhin geschrieben rotgelb ähnlich wie im Titel)

200

Supplementum: Kritische Texte

 Որպէս Հայր՝ նոյնպէս Որդի, նոյնպէս Հոգին սուրբ:¹³⁴  Որպիսի Հայրն, անպիսի է և Որդին անպիսի է և հոգին սուրբ.¹³⁵  Անստեղծ Հայր, անստեղծ Որդի, անստեղծ Հոգին  Անստեղծ Հայրն, անստեղծ Որդին, անստեղծ և հոգին սուրբ:¹³⁶ սուրբ,¹³⁷   Անչափ հայրն, անչափ որդին անչափ և հոգին սուրբ,¹³⁸  Յաւիտենական Հայրն, Յաւիտենական Որդին,  Յաւիտենական է Հայր, յաւիտենական Որդի, Յաւիտենական և Հոգին Սուրբ,¹⁴⁰ յաւիտենական սուրբ Հոգին.¹³⁹  և սակայն ոչ երեք յաւիտենականք, այլ մի  և սակայն ոչ երիս յաւիտենականս, այլ մի յաւիտենական,¹⁴² յաւիտենական.¹⁴¹  որպէս և ոչ երիս անստեղծս և երիս անչափս, այլ մի  Որպէս ոչ երեք անստեղծք, և ոչ երեք անչափք, այլ մի անստեղծ և մի անչափ:¹⁴⁴ անստեղծ և մի անչափ:¹⁴³

 Հոգւոյն] ոգւոյն H ¦ Աստուածութիւն] Աստուածութիւնն H ¦ յաւիտենականակից] յաւիտենակից HK  Որպէս + է PF որպիսի է IME Զի որպիսի է Q ¦ հայրն Q նոյնպէս Որդի] այնպէս է Որդին Q ¦ նոյնպէս2] և նմանապէս N այնպէս է Q ¦ նոյնպէս Որդի, նոյնպէս Հոգին սուրբ] նոյնպիսի է Որդի, նոյնպիսի է և Հոգին սուրբ CB նոյնպէս է և Որդի, նոյնպէս և Հոգի սուրբ D նոյնպէս է Որդի, նոյնպէս է և Հոգին սուրբ P նոյնպէս է Որդի, նոյնպիսի է և Հոգին սուրբ F նոյնպիսի Որդի, նոյնպիսի է և Հոգին սուրբ I այնպիսի Որդի, նոյնպիսի հոգին սուրբ ME (varia lectio նոյնպիսի] այնպիսի) ¦ հոգի J  անպիսի է և Որդին] այնպիսի է որդին H այնպիսի է և որդին K ¦ անպիսի է և հոգին սուրբ] այնպիսի է և սուրբ ո՛գին H այնպիսի է և հոգին սուրբ K  Անստեղծ1 + է CBDPIME յան ստեղծէ F ¦ անստեղծ2 + է և D + է P յանստեղծէ F ¦ անստեղծ3 + է D + է և P + և FI ¦ հոգի JN ¦ Անստեղծ Հայր, անստեղծ Որդի, անստեղծ Հոգին սուրբ] Անստեղծ Արարիչ հայրն, Արարիչ որդին, Արարիչ հոգին սուրբ: Առաքիչ հայրն, Առաքիչ որդին, Առաքիչ հոգին սուրբ: Q ¦ սուրբ: + անչափ է Հայր, անչափ Որդի, անչափ Հոգին սուրբ CBIE (variae lectiones Որդին DFP է om. O անչափ2 + է P Որդի + և M)  հոգին սուրբ] սուրբ ո՛գին H  հոգին սուրբ] սուրբ ո՛գին H  է om. IGLJNO ¦ Յաւիտեան է հայրն Q ¦ Որդի] Որդին DPF ¦ յաւիտեան որդին Q ¦ յաւիտենական սուրբ Հոգին] յաւիտենական է Հոգին սուրբ D յաւիտենական Հոգին սուրբ PFIOME յաւիտեան հոգին սուրբ Q ¦ հոգի LJN  հոգին սուրբ] սուրբ ո՛գին H  և om. DPFI ¦ և] բայց OME ¦ ոչ երիս յաւիտենականս] ոչ են երեք յաւիտենականք CBF ոչ են յերեք յաւիտենական DP ոչ երեք յաւիտենականք IOME ոչ են յաւիտեանք Q ¦ յերիս GN ¦ յաւիտենական J ¦ սակայն] արդ Q ¦ յաւիտենական] յաւիտեան JQ  յաւիտենական] յաւիտենականք H  որպէս և ոչ երիս անստեղծս և երիս անչափս] որպէս ոչ են երեք անստեղծք և ոչ երեք անչափք CBPFIE (varia lectio om. են) որպէս ոչ են երեք անստեղծ և ոչ երեք անչափք D որպէս ոչ երեք անստեղծ և ոչ երեք անչափ O ¦ որպէս և ոչ երիս անստեղծս և երիս անչափս, այլ մի անստեղծ և մի անչափ] որպէս և ոչ երեք անստեղծք, այլ մի անստեղծ և ոչ երեք անչափք, այլ մի անչափ M  և ոչ երեք անչափք, այլ մի անստեղծ zweimal in MM 3527* (Dittographie!): MM 3527* ist eine Abschrift des MM 9360.

Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)

201

 Նմանապէս ամենակարող է Հայր, ամենակարող Որդի,  նմանապէս [ամենակարօղ Հայրն] ամենակարօղ Որդին ամենակարօղ և հոգին սուրբ,¹⁴⁶ ամենակարող սուրբ Հոգին.¹⁴⁵   Եւ սակայն ոչ երեք ամենակարօղք, այլ մի ամենակարօղ:   Այսպէս ևս Աստուած հայրն Աստուած Որդին, Աստուած և Հոգին սուրբ,¹⁴⁷  և սակայն ոչ երիս Աստուածս այլ մի Աստուած:¹⁴⁸  Եւ սակայն ոչ երեք աստուածք այլ մի է Աստուած:  Այսպէս Տէր Հայր, Տէր Որդի և Տէր Հոգին սուրբ.¹⁴⁹  Այսպէս ևս Տէր հայրն Տէր Որդին ՏԷր և հոգին սուրբ,¹⁵⁰  և սակայն ոչ երիս տեարս, այլ մի է Տէր.¹⁵¹  Եւ սակայն ոչ երեք տեարք այլ մի է Տէր,  զի որպէս առանձնաբար զիւրաքանչիւր անձն Աստուած  Քանզի որպէս զիւրաքանչիւր անձն Աստուած և Տէր կամ տէր խոստովանել քրիստոնէական ճշմարտութեամբ առ անձնապէս խոստովանիլ ի քրիստոնեականէ ճշմարտութենէ համաստիպիմք,¹⁵² բռնադատիմք,  Այսպէս ևս զերիս աստուածս կամ զերիս տեարս ասել  այսպէս երիս աստուածս կամ երիս տեարս ասել՝ կաթուղիկէիւ արգելանիմք դաւանութեամբ:¹⁵⁴ կաթուղիկէ կրօնիւք արգիլիմք:¹⁵³

 Նմանապէս] Նոյնպէս DP ¦ է om. LGJNOME ¦ Abgekürzt ամյկարող J ¦ Abgekürzt ամյկարող J ¦ հոգի LGJN ¦ սուրբ Հոգին] Հոգի սուրբ D Հոգին սուրբ PFIEOQ ¦ սուրբ Հոգին. + սակայն ոչ են երեք ամենակարող, այլ մի ամենակարող: Նոյնպէս Աստուած է Հայր, Աստուած Որդին, Աստուած Հոգին սուրբ C (variae lectiones Եւ սակայն MEGLNJ Բայց O Եւ արդ Q են om. MEGLNJO ամենակարողք1 DPFMEO երիս J ամենակարողք երեք I երիս ամենակարաւղս GLN երիս ամենակալք Q ամենակարողք2 D ամենակարող2] ամենակալ Q Սոյնպէս M Հայրն Q Սոյնպէս է Հայր Աստուած E Այսպէս աստուած հայր GLNO Այլ այսպէս աստուած հայր J Որդի MEGLNJO սուրբ հոգի GLNJ)  հոգին սուրբ] սուրբ ո՛գին H  հայրն] հայր H ¦ հոգին սուրբ] սուրբ ոգին H ¦ և om. K  և om. DPFI և] այղ I բայց O ¦ սակայն] արդ Q ¦ ոչ երիս Աստուածս] ոչ են երեք Աստուածք CBDPFIO (varia lectio om. են) M (varia lectio om. են) E (varia lectio om. են) Q (varia lectio երիս) ¦ մի + է OME  Այսպէս Տէր Հայր, Տէր Որդի և Տէր Հոգին սուրբ] Նոյնպէս տէր է հայրն տէր է որդին տէր է հոգին սուրբ D Նոյնպէս տէր է հայրն, տէր որդին, տէր հոգին սուրբ PI Նոյնպէս տէր է հայր, տէր է որդին, տէր է հոգին սուրբ F Սոյնպէս Տէր է Հայր, Տէր Որդի, Տէր Հոգին սուրբ MEQ (variae lectiones հայրն, Տէր + է und Տէր + է) ¦ և om. GLJO ¦ հոգի LJN ¦ սուրբ հոգի

G  Այսպէս + և H ¦ հոգին սուրբ] սուրբ ո՛գին H  և om. DPFO ¦ սակայն] բայց O արդ Q ¦ ոչ երիս տեարս] ոչ են երեք տեառ(ք) DPFO (variae lectiones տեարք und om. են) M (variae lectiones տեարք und om. են) E (variae lectiones տեարք und om. են) երեք տեարք ոչ են I ոչ են երիս տերք Q ¦ է om. I ¦ մի Տէր է Q  ճշմարտութեան համաստիպիմք] համաստիպիմ ճշմարտութենէ H  զի որպէս առանձնաբար զիւրաքանչիւր անձն Աստուած կամ տէր խոստովանել քրիստոնէական ճշմարտութեամբ բռնադատիմք, այսպէս երիս աստուածս կամ երիս տեարս ասել՝ կաթուղիկէ կրօնիւք արգիլիմք] զի որպէս քրիստոնեական հաւատով բռնադատիմք խոստովանել զիւրաքանչիւր անձն առանձինն Աստուած և տէր գոլ, նոյնպէս կաթուղիկէ կրաւնիւք արգիլիմք ասելոյ երիս աստուածք և տեարք CB զի որպէս քրիստոնեական

հաւատով բռնադատիմ խոստովանիլ զիւրաքանչիւր անձն առանձին Աստուած և տէր

202

Supplementum: Kritische Texte

 Հայր ոչ յումեքէ արարեալ և ոչ ստեղծեալ, և ոչ ծնեալ.¹⁵⁵  Որդի ի Հօրէ միայնոյ՝ ոչ արարեալ և ոչ ստեղծեալ, այլ ծնեալ.¹⁵⁶  Հոգին սուրբ ի Հօրէ՝ ոչ արարեալ և ոչ ստեղծեալ և ոչ ծնեալ, այլ բղխեալ.¹⁵⁸  ապա մի Հայր՝ ոչ երիս հարս, մի Որդի, ոչ երիս որդիս, մի Հոգի սուրբ, ոչ երիս հոգիս սուրբս:¹⁶⁰

 Հայրն ոչ յումէքէ է արարեալ, և ոչ ստեղծեալ, և ոչ ծնեալ,  Որդին ի հօրէ միայնոյ է. ոչ արարեալ և ոչ ստեղծեալ. այլ ծնեալ,¹⁵⁷  Հոգին սուրբ ի հորէ. ո՛չ արարեալ, ո՛չ ստեղծեալ և ո՛չ ծնեալ այլ յառաջ բղխեալ:¹⁵⁹  Մի ուրեմն է հայր, ոչ երեք հարք մի որդի, ոչ երեք որդիք մի հոգին սուրբ, ո՛չ երեք հոգիք սուրբք:¹⁶¹

գոլով: Նոյնպէս կաթուղիկէ կրաւնիւք արգելիմք ասելով երիս աստուած և տեառ(ք) D զի որպէս քրիստոնէական հաւատով բռնադատիմք խոստովանիլ զիւրաքանչիւր անձն առանձին Աստուած և տէր գոլ: Նոյնպէս կաթողիկէ կրաւնիւք արգելիմք ասելով երիս աստուածս և տեարս PI (variae lectiones տէր և Աստուած und ասել) զի որպէս քրիստոնեական հաւատով բռնադատիմք խոստովանել զիւրաքանչիւր անձն առանձին Աստուած և տէր գոլ. նոյնպէս կաթուղիկէ կրաւնիւք արգելեմք ասելոյ երիս աստուածս և տեարս F զի որպէս առանձին զիւրաքանչիւր անձն Աստուած և զտէր խոստովանիլ բռնադատիմք քրիստոնէական ճշմարտութեամբն. նոյնպէս երիս աստուածս կամ երիս տեարս ասել արգելեալ լինիմք կաթողիկէ կրաւնիւք O վասն զի որպէս առանձնակի զիւրաքանչիւր անձն Աստուած և տէր խոստովանիլ քրիստոնէականաւ ճշմարտութեամբ հարկաւորիմք և բռնադատիմք: Այսպէս զերիս աստուածս կամ տեարս ասել ուղղափառաւ հաւատով արգելանիմք ME (variae lectiones որպէս] ոչ, ճշմարտութեամբ] վարդապետութեամբ und ուղղափառ) զի որպէս կնքեալ են ի մի ով ոք և իցէ անձն, որ զաստուած և զտէր այսպէս խոստովանի, քրիստոնեայ է ճշմարիտ կոչեցեալ: Սոյնպէս և որ երիս աստուածս կամ տէրս ասիցէ լինել, ի կաթուղիկէ կարգակցութեանցս որոշեսցի Q ¦ արգիլեմք GLJ արգելիմք N ¦ քրիստոնէայական G քրիստոնէիցէական J ¦ անանձնաբար J ¦ երից տեարս ասելով J ¦ յանձն N  կամ] և H ¦ ասել] ասելոյ H ¦ կաթողիկէիւ H  յումեքէ] ումեքէ DPFJE ¦ ոչ յումեքէ] յումեքէ ոչ O յոչումեքէ M ¦ արարեալ] է եղեալ CB եղեալ DPFI է արարեցեալ ME ¦ և om. DPFIGO ¦ ստեղծեալ] ստեղծեցեալ M ¦ և ոչ ծնեալ om. J ¦ ծնեալ] ծնիցեալ ME ¦ Հայր ոչ յումեքէ արարեալ և ոչ ստեղծեալ և ոչ ծնեալ] Հայր անեղ է, ոչ է եղեալ յումեքէ: Ոչ արարեալ: Ոչ ծնեալ Q  Որդի] Որդին F ¦ Հօրէ + է M ¦ միայնոյ] միայն է CBDPFI ¦ միայնոյ + է GLJNME ¦ ոչ om. D ¦ արարեալ] արարեցեալ ME ¦ և om. O ¦ ստեղծեալ] ստեղծեցեալ ME ¦ այլ ծնեալ om. J ¦ ծնեալ] ծնիցեալ ME ¦ Որդի ի Հօրէ միայնոյ՝ ոչ արարեալ և ոչ ստեղծեալ, այլ ծնեալ om. Q  միայնոյ է] միայնոյ H ¦ և om. H  սուրբ + է DPI ¦ ի Հօրէ + և յորդւոյ OME (varia lectio որդւոյ) Q (varia lectio որդւոյ) ¦ արարեալ] արարեցեալ ME եղեալ Q ¦ և om. OQ ¦ ստեղծեալ] ստեղծեցեալ ME արարեալ Q ¦ և ոչ] ոչլ G ¦ և om. Q ¦ ծնեալ] ծնիցեալ ME ¦ բղխեալ] բղխեցեալ ME ¦ բղխեալ + յառաջ եկեալ Q  Հոգին] Ո՛գին H ¦ ի հորէ + և ի յորդւոյ H ¦ բղխեալ] բղխեցեալ H  ապա մի Հայր] ապա ուրեմն մի է Հայր, և CBDPFIO ուրեմն մի Հայր ME մի է հայրն Q ¦ մին GLJN ¦ երիս հարս] երեք հարք DPFIMO (varia lectio հայրք) ME են երիս հայրք Q ¦ հայրս 3527** J հայր N ¦ մի է որդին Q ¦ ոչ երիս որդիս] և ոչ երեք որդիք DPFIOM (varia lectio om. և) E (varia lectio om. և) ոչ են երիս որդի Q ¦ ոչ երի որդի N ¦ Հոգի] Հոգին DPFIOEQ ¦ մի + է Q ¦ ոչ երիս հոգիս սուրբս] և ոչ երեք հոգիք սուրբ DPI (varia lectio սուրբք) OM (varia lectio om. և) E (varia lectio om. և) և ոչ երեք հոգիք F ոչ երիս հոգի սուրբ Q  հայր + և H ¦ որդի + և H ¦ մի հոգին սուրբ] մի և ո՛գին սուրբ H ¦ հոգիք] ոգիք H

Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)

 ¹⁶²Եւ ի սոյն Երրորդութիւնս՝ ոչ ինչ առաջին կամ վերջին, ոչ ինչ երէց կամ կրսեր.¹⁶³  այլ բոլոր երեք անձինք յաւիտենական ինքեան իցեն և համահաւասարք:¹⁶⁵  Այսպէս, զի ամենայնիւ որպէս արդէն վերագոյն ասացաք, և միութիւն Երրորդութեան և Երրորդութիւն ի միութեան պատուելոց է.¹⁶⁷  որ կամի փրկեալ լինել այսպէս զԵրրորդութենէն իմասցի:¹⁶⁹

203

 և ներ այսմիկ երրորդութեան ո՛չ ինչ նախկնագոյն կամ վերջագոյն, ո՛չ ինչ մեծագոյն կամ փոքրագոյն,¹⁶⁴  այլ երեքեան անձինքս համայնք են յաւիտենակիցք իրերաց, և հանգետակիցք:¹⁶⁶  Մինչ զի ըստ ամենայնի (որպէս արդ ի վերայ ասացաւ) և միութիւնն ներրորդութեան և երրորդութիւնն ըն միութեան մեծարելի է:¹⁶⁸  Որ ոք կամի ուրեմն կեցուցեալ լինիլ, այսպէս զեր[ր]որդութենէն զգայցէ:

 Hier ist die Angabe von Tayec‛i bzw. im Druck (Tayec‛i, 480, Anm. 2) nicht präzis. Ab da gibt Tayec‛i keine Lesarten mehr an, sondern die vollständige Textvariante des C. Ob auch B diese Textvariante aufweist, gibt Tayec‛i nicht an (das trifft aber anscheinend zu, denn innerhalb dieses Textes wird eine Lesart des B aufgeführt). Im Folgenden wurde dieser Text mit Lesarten aufgelöst, dabei war das andere Handschriftenmaterial hilfreich.  ի սոյն Երրորդութիւնս AC] ի յայս Երրորդութեանս DF ի այս երրորդութեանս P յայս Երրորդութիւնս IO նայսմ երրորդութեան ME ի յայսմ երրորդութիւնս Q ¦ ոչ ինչ առաջին կամ վերջին, ոչ ինչ երէց կամ կրսեր] ոչ է իր ինչ մեծ կամ փոքր CDPFI ոչինչ յառաջագոյն կամ յետնագոյն, ոչինչ մեծագոյն կամ փոքրագոյն ME ոչինչ է առաջ կամ յետոյ, ոչինչ մեծ կամ փոքր O ոչ գոյ որ է առաջին և կամ վերջին և կամ մեծ և փոքր Q ¦ վերջին + և J  վերջնագոյն H  այլ] բայց O ¦ բոլոր] ամենայն CDPFI բոլորքն M բոլորք E բովընդակ O ¦ երեք անձինք] երիս անձինքն C երեք անձինքն MEO ¦ յաւիտենական ինքեան իցեն] յաւէտակիցք են միմեանց CDPFIO (varia lectio յաւետակիցք և համահաւասարք են միմեանց) յաւիտենակիցք են ինքեանց իւրեանց M E ¦ յաւիտենակից LJ ¦ ինքեանց են GJN ¦ համահաւասարք] հաւասարք CDPFI ¦ բոլոր երեք անձինք յաւիտենական ինքեան իցեն և համահաւասարք] մի են յամենայնի երիս անձինս և նմայ են յաւիտեանքն և գոյականքս Q  անձինքն H  Այսպէս] Արդ CDPFI Եւ այսպէս Q ¦ զի om. CDPFIO ¦ ամենայնիւ] ամենևին CDPI (varia lectio: nach ի վերոյ ասացեալ է gestellt) ամենայն F ըստ ամենայնի ME յամենայնի O ¦ արդէն om. CDPFIO արդէն] այժմ MEQ ¦ վերագոյն ասացաք] վերոյասացեալ է CDQ ի վերոյ ասացեալ է PIM (varia lectio ասացաւ) E (varia lectio ասացաք) O որպէս վերո ասացեալ է F ¦ վերայգոյն J ¦ վերայգոյ N ¦ և om. CDI ¦ և] զի Q ¦ միութիւն Երրորդութեան] միութիւն յԵրրորդութիւնն CI միութիւն է Երրորդութիւն DP մի է երրորդութիւն F միութիւնն ներրորդութեանն ME միութիւնն ի յերրորդութիւնն Q ¦ յերրորդութեանն L երրորդութեանն J յերրորդութեան O ¦ Երրորդութիւնն LJMEQ ¦ միութեան] միութիւն CDPFIQ միութենէ O ¦ պատուելոց իցէ GLJN պատուելի իցէ M պատուել իցէ E պատուեալ լիցի O վերաբերեալ լիցի Q ¦ պատուելոց է] պատուեսցի: + Ապա ուրեմն CDPF + Ապա I + Արդ ME + Արդ ամենայն ոք O  միութիւնն ներրորդութեան] միում ներրորդութեան H ¦ երրորդութիւն HK ¦ միութիւն K  կամի] կամիցի FO ¦ կամի + իսկ GLJN ¦ որ կամի] Իսկ որ կամիցի Q ¦ փրկեալ լինել] փրկիլ CDIO փրկել PF փրկեցեալ գոլ M փրկեալ գոլ E ¦ զԵրրորդութենէն] յաղագս երրորդութեան CDPF յաղագս երրորդութեանն I յԵրրորդութենէ O զերրորդութիւնն Q ¦ իմանայցէ ME ծանիցէ OQ

204

Supplementum: Kritische Texte

 Այլ հարկաւոր է առ ի յաւիտենական փրկութիւն, զի մարմնաւորութեան եւս Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հաւատարմապէս հաւատասցէ.¹⁷⁰  իսկ հաւատ ուղիղ զի հաւատասցուք և խոստովանեսցուք, վասն զի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս Որդին Աստուծոյ, Աստուած և մարդ է.¹⁷²  Աստուած է ի յէութենէ Հօր, յառաջ քան զյաւիտեանս ծնեալ. մարդ է ի յէութենէ մօրն՝ ի յաւիտեանս ծնեալ.¹⁷³

 Բայց առ կեցութեանն յաւիտենական՝ է հարկաւոր ևս զի զներմարմնութիւնն ևս Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հաւատարմապէս հաւատայցէ:¹⁷¹  Եւ/Է ուրեմն ուղիղ հաւատ, զի հաւատայցեմք՝ և դաւանիցեմք, Քանզի Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս Որդի Աստուծոյ. Աստուած և մարդ է.  Աստուած ի գոյացութենէ հօր, յառաջ քան զյաւիտեանս ծնեալ և մարդ է ի գոյացութենէ մօրն ներ յաւիտենում ծնեալ.¹⁷⁴  Կատարեալ Աստուած կատարեալ մարդ ի հոգւոյ  կատարեալ Աստուած, կատարեալ մարդ՝ ի հոգւոյ բանականէ, և մարդկային մարմնովն ենթակայացեալ.¹⁷⁵ բանականէ, և ի մարմնոյ մարդկայնոյ ենթակայացեալ;  հաւասար Հօր՝ ըստ աստուածութեան. կրսեր Հօր՝ ըստ  հաւասար հօրն ըստ աստուածութեանն, և փոքրագոյն քան զհայրն ըստ մարդկութեան,¹⁷⁷ մարդկութեան.¹⁷⁶

Այլ] Բայց CDPFI Բայց սակայն ME ¦ փրկութիւն] փրկութեան DP փրկութիւնն LJM փրկութիւն փրկութիւնն E ¦ առ ի յաւիտենական փրկութիւն] վասն յաւիտենական փրկութեան O առ յաւիտենից կեանսն Q ¦ հարկաւոր է] խոնարհիս պարտ է Q ¦ զի մարմնաւորութեան եւս Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հաւատարմապէս հաւատասցէ] զիւրաքանչիւր ոք ստուգապէս հաւատասցէ զմարդեղութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի D զի իւրաքանչիւր ոք ստուգապէս հաւատասցէ զմարդեղութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի CPI (varia lectio om. զի und Քրիստոսի Յիսուսի) զի իւրաքանչիւր ոք ստուգապէս հաւատասցէ զմարդեղութիւն Տեառն մերոյ և փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի F զի ի մարմնանալն տեառն մերոյ յիսուսի քրիստոսի հաւատովի հաւատամք Q ¦ մարմնաւորութիւնն LJ մարմնաւորութիւն GN ի մարդեղութիւն M ի մարդեղութիւնն E զմարմնաւորութիւն O ¦ եւս om. O ¦ հաւատարմատ (?) J մտերմաբար ME ¦ հաւատայցէ M հաւատասցուք O  կեցութեան H ¦ հարկավոր + և H ¦ ներմարմնութիւն + և H զներմարմնութեանն + և K ¦ ևս



om. K  իսկ

հաւատ ուղիղ] ապա ուրեմն ուղիղ հաւատ է CDPFI Է ուրեմն հաւատն ուղիղ ME Իսկ արդ ուղղափառ հաւատն այս է O Եւ է իսկ հաւատք ուղիղ Q ¦ հաւատասցուք և խոստովանեսցուք] հաւատամք և խոստովանիմք Q ¦ վասն զի Տէր] զտէր DI զի Տէր CPF քանզի տէրն ME թէ տէր O եթէ տէր Q ¦ տէրն N ¦ Որդին Աստուծոյ om. CDPFI ¦ Որդի JE ¦ է om. DI ¦ Աստուած և մարդ է] Աստուած է և մարդ Q  է om. DPI ¦ ի om. O ¦ յէութենէ] գոյութենէ DPFIMQ (Marginalium: բնութենէ) գոյացութենէ CE ¦ յառաջ քան] նախքան CDPFIME ¦ զաւիտեանս JN ¦ ծնեալ + և CDPFIMEQ ¦ ծնիցեալ ME ¦ է om. CDPFIJO ¦ ի om. O ¦ յէութենէ] գոյացութենէ CDPFE գոյացութեան I գոյութենէ M բնութենէ Q ¦ մօրն] մօր CDPFIMEOQ հաւրն N ¦ ի յաւիտեանս] ժամանակաւ CDPFI ի յաւիտենականս N ի ժամանակի ME յաշխարհի O ի յերկրի Q ¦ ծնիցեալ ME  Աստուած + է H  Աստուած + և CDPFIOQ ¦ մարդ + գոյացեալ CDPFI ¦ ի հոգւոյ բանականէ] ի բանական հոգւոյ CDI ի բանական հոգոյ PO ի բնական հոգոյ F ի յանձնէ չափաւոր մարդ հոգի բանաւոր Q ¦ հոգոյ JNM ¦ մարդկային մարմնովն ենթակայացեալ] ի մարդկային մարմնոյ CDPFI մարդկային մարմնով ենթակացեալ L ի մարդկայնոյ մարմնոյ ենթակայեալ ME ի մարդկային մարմնոյ կայացեալ O մարդկային մարմին զգեցեալ Q ¦ ենթակացեալ JN  հաւասար Հօր] մեծ հաւասար ընդ Հօր Q ¦ աստուածութեան] աստուածութեանն FILJMEQ ¦ կրսեր Հօր] և փոքր քան զհայր BDPFIM (varia lectio փոքրագոյն) E (varia lectio փոքրագոյն) O

Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)

 որ թէպէտ Աստուած իցէ և մարդ, սակայն ոչ երկու՝ այլ մի է Քրիստոս.¹⁷⁸  մի իսկ՝ ոչ շարժմամբ աստուածութեամբն ի մարմնի, այլ առեցութեամբ մարդկութեան՝ Աստուած.¹⁸⁰  մի ամենեւին ոչ շփոթութեամբ բնութեանցն, այլ միութեամբ յանձին.¹⁸²  քանզի որպէս ոգի բանական և մարմին մի մարդ է, այսպէս Աստուած և մարդն մի Քրիստոս է.¹⁸⁴  որ չարչարեցաւ վասն մերոյ փրկութեան, էջ ի դժոխս, յերրորդ յաւուր յարեաւ ի մեռելոց.¹⁸⁶  համբարձաւ յերկինս, նստի ընդ¹⁸⁸ աջմէ Հօր ամենակարօղի. անտի գալոց է դատել զկենդանիս և զմեռեալս.¹⁸⁹

205

 Որ թէպէտ Աստուած իցէ և մարդ, Ոչ երկուսական/ երկու սակայն, այլ մի է Քրիստոս.¹⁷⁹  Մի իսկ ո՛չ փոփոխմամբ Աստուածութեանն ի մարմին, այլ առընկալմամբ մարդկութեանն յԱստուած,¹⁸¹  Մի ամեն/ե/ևին, ոչ շփոթմամբ գոյացութեան, այլ միութեամբ անձին:¹⁸³  Քանզի՝ որպէս հոգի բանական և մարմին է՝ մի մարդ, այսպէս Աստուած և մարդ է մի քրիստոս,¹⁸⁵  Որ չարչարեցաւ վասն կեցութեան մերոյ իջաւ ի դժոխս; ներրորդում աւուր, վեր յարեաւ ի մեռելոց,¹⁸⁷  Համբարձաւ ի յերկինս, նստաւ ընդ աջմէ Աստուծոյ հօր ամենակարողի, Ուստի ևս գալոց է ի դատել զկենդանիս և զմեռեալս,

(varia lectio կրսեր) նոյն փոքրկանս ի մօրէ Q ¦ կրսեր Հօր՝ ըստ մարդկութեան om. C ¦ մարդկութեան] մարդկութեանն FILJMEQ  աստուածութեան HK ¦ Marginalium: յհնւ .ժ. 30. .ժդ. 28. (Joh 10,30; 14,28) H  որ] և CDPFI զի O քանզի Q ¦ թէպէտ om. Q ¦ Աստուած իցէ] է աստուած DPFI իցէ Աստուած C աստուած է O աստուած լիցի Q ¦ բայց MEO և Q ¦ ոչ երկու] ոչ են երկուս արդևք (?) Q ¦ է om. CDPFIGMEOQ ¦ Քրիստոս + է MEOQ  երկուսական] երկու սակայն HK  մի + է CDPFI ¦ մի իսկ] սակայն մի ME իսկ մի O մի և նոյն Q ¦ շարժմամբ] փոփոխմամբ CDPFI դարձմամբ ME փոխարկութեամբ O տկարացաւ Q ¦ աստուածութեամբն] աստուածութեամբ DP աստուածութեանն CFIME աստուածութեան O աստուածութիւնն Q ¦ մարմնի] մարմին CDPFMEO մարմինն I մարմնոյն Q ¦ առեցութեամբ] առմամբ CDPFIMO համբարձաւ Q ¦ մարդկութեան] մարդկութեանն ILJME մարդկութիւնն Q ¦ Աստուած] յաստուած DIGLJNM ի յԱստուած CPFO յաստուածութիւնն Q  աստուածութեան H ¦ մարդկութեան + ի H  մի + է CDPFIO ¦ միայն Q ¦ ամէնևյին N ամենևիմբ ME ¦ շփոթութեամբ] շփոթմամբ CDPFIOQ խառնակութեամբ ME ¦ բնութեանցն] գոյացութեանցն DPI (in der Handschrift ist die Endung unlesbar) F գոյացութեան C(I)O գոյացութեանն ME բնութեան Q ¦ միութեամբ] մի բնութեամբ DP միութիւն Q ¦ յանձին] անձին CDPFGLJMEO անձինն IN յանձն Q  ամենևիմբ H  քանզի] զի CDPFI փոխանակ զի ME ¦ ոգի] հոգի CDPFIME ոգի բանական] բանական հոգին OQ ¦ մարմինն O մարմին + է Q ¦ այսպէս] նոյնպէս CDPFI սոյնպէս Q ¦ մարդն] մարդ CDPFIMEOQ  մարդ է] մարդ K  մերոյ փրկութեան] փրկութեան մերոյ MEQ + այսինքն (?) խաչեալ և մեռեալ, թաղեալ Q ¦ դժոխս + և CDPFIQ ¦ իջեաւ E իջաւ O ¦ յաւուր] աւուր CDIGLJQ ¦ յերրորդ յաւուր] յաւուր երրորդի ME և յերրորդ աւուր O  յաւուր H  In C fehlt ein Folio: der Text von da ab nicht vorhanden.  յերկինք E ¦ համբարձաւ] ելեալ Q ¦ նստի] և նստի C նստաւ DJMEOQ ¦ աջմէ] յաջմէ F ¦ աջմէ + աստուծոյ EOQ ¦ Abgekürzt ամյկարողի J ¦ ամենակալի Q ¦ և Q ¦ ի դատել O ¦ զմեռէլս (?) E

206

Supplementum: Kritische Texte

 յորոյ գալուստն՝ ամենայն մարդիկ յառնել ունին մարմնովք իւրեանց, և հատուցանելոց իցեն վասն գործոց իւրեանց համարս.¹⁹⁰  և որք զբարիս գործեալ իցեն՝ երթիցեն ի կեանս յաւիտենականս:¹⁹²

 որոյ ի գալստեան ամենայն մարդիկք յառնելոց են վերստին ընդ իւրեանց մարմնոց, և են հատուցանելոց վասն գործոց իւրեանց զհամար.¹⁹¹  Եւ որք զբարիս են արարեալք, երթիցեն ի կեանս յաւիտենականս, իսկ որք զչարս, ի հուրն յաւիտենական:¹⁹³

յորոյ գալուստն] ի գալստեան նորա BDPI (varia lectio նորայ) և ի գալստեան նորա FQ ի գալստեան որոյ ME ի յորոյ գալուստն O ¦ յորո N ¦ ամենայնք E ¦ մարդիկ յառնել ունին] հոգիք մարդկան յարիցեն BDFI մարդկան յարիցեն P մարդիք յառնելոց են O ¦ մարդիկք GLN մարդիք JE ¦ ունին] պարտին ME ¦ յարիցեն Q ¦ մարմնովք] հանդերձ մարմնովք BDPFI մարմնով JO մարմնովնք N հանդերձ մարմնովք իւրեանց ME ¦ և հատուցանելոց իցեն վասն գործոց իւրեանց համարս] և տացին համարս յաղագս յատուել գործոց իւրեանց D om. B և տացեն համարս յաղագս յատուկ գործոց իւրեանց PFI (varia lectio տայցեն) և հատուցանելոց են զյատկից գործոց պատճառն ME (varia lectio հատուցանելոցք) և տալոց են համար ըստ իւրաքանչիւր գործոց իւրեանց O և հատուսցէ նոցա ըստ գործոց իւրեանց զհատուցումն Q ¦ իցեն] են J  գալստեանն H գալս K ¦ ամենայնք HK ¦ յառնելոցք H ¦ հատուցանելոցք H ¦ զհամար + և զբան H  որք] որոց BDPFI ¦ զբարիս] բարիս BPFI բարի D զբարին E ¦ իցեն] իցէ BDPFI ¦ գործեցին ME արարին O ¦ գնասցեն ME երթայցեն Q ¦ կեանս] կեանսն PFIGNMQ կեանք E ¦ յաւիտենականս] յաւիտենական + և որոց զչարն ի հուրն յաւիտենական D յաւիտենականս + և որոց զչար՝ ի հուրն յաւիտենական BI (varia lectio + Այս է ուղղափառ հաւատ:) յաւիտենականս + և որոյ զչար ի հուրն յաւիտենական P յաւիտենականն + և որոց զչար ի հուրն յաւիտենական. Այս է կաթուղիկէ հաւատ, զոր եթէ ոչ իւրաքանչիւր ոք հաւատարմաբար և հաստատապէս հաւատասցէ ոչ կարասցէ փրկիլ F յաւիտենականս + Իսկ որ զչարիս ի հուրն յաւիտենական: Այս է հաւատ կաթուղիկէ, զոր թէ ոք ոչ հաւատարմապէս և հաստատութեամբ հաստատեսցէ փրկեալ լինել ոչ կարասցէ L (Marginalium: հաւատասցէ) G (variae lectiones յաւիտենականս und հաստատեցէ) N (varia lectio հաւատս) յաւիտենականս + իսկ որք զչարսն ի հուրն յաւիտենական. Այս է հաւատ կաթուղիկէ, զոր եթէ ոք ոչ հաւատարմաբար և հաստատապէս հաւատայցէ փրկեցեալ գոլ ոչ կարիցէ + Փառք հօր և որդւոյ և հոգւոյն սրբոյ: Որ էրն ի սկզբան և այժմ և միշտ և յաւիտեանս յաւիտենից: Ամմէն: M յաւիտենականս + Այս է հաւատ կաթո(ւ)ղիկէ, զի որ թէ ոք ոչ հաւատարմապէս և հաստատութեամբ հաստատեսցէ փրկեալ լինել ոչ կարասցէ J յաւիտենական կեանք + իսկ որք զչարս ի հուրն յաւիտենականն: Այս է հաւատ կաթուղիկէ, զոր եթէ ոք ոչ հաւատարմաբար և հաստատապէս հաւատայցէ փրկեցեալ գոլ ոչ կարիցէ + Փառք հօր և որդւոյ և հոգւոյն սրբոյ: Որ էրն ի սկսբանէ և այժմ և միշտ և: E յաւիտենականս + իսկ որք զչարն ի հուրն յաւիտենից: Այս է հաւատ ուղղափառ, զոր թէ ոք ոչ պահեսցէ անբողջ և անարատ առանց կարծեաց կորիցէ յաւիտեան: Փառք հօր և որդւոյ O յաւիտենից + և որք զչարիսն արարեալ իցեն, գնասցեն ի հուրն յաւիտենից: Այս է հաւատք կաթուղիկէ եկեղեցւոյ, զի թէ ոչ հաւատովք հաստատութեամբ հաւատասցէ ոչ ոք կարիցէ փրկեալ լինել: Քանզի մեք հաւատամք և երկիր պագանեմք սրբոյ երրորդութեանն և մի աստուածութեանն, հօր և որդւոյ և հոգւոյն սրբոյ յաւիտեանս ամէն: Q  Եւ որք] Եւ որ H ¦ զչարն H 

Symbolum „Quicumque“ / Athanasianum (CPG 2295)





207

 Այս է հաւատ կաթուղիկէ. զոր ամենայն ոք եթէ ոչ հաւատարմապէս հաստատապէս իսկ հաւատացեալ իցէ, կեցուցեալ լինիլ ոչ կարիցէ:¹⁹⁴

Այս է հաւատ] Ահա այս է հաւատն H ¦ կարիցէ] կարէ + Փառք հօր և որդո՛: H

208

Supplementum: Kritische Texte

Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805) ¹⁹⁵Թուղթ առ Լիբերիոս եպիսկոպոս Հռովմայ զոր պահանջեալ ի նմանէ գրեաց այսպէս¹⁹⁶ 1. Մի Աստուած, անմահ, աներեւոյթ, անշօշափելի. քանզի Հոգի է Աստուած, նոյն ինքն անբաժանելի. ո՛չ ունելով տեղի՝ ուր ո՛չ է.¹⁹⁷ 2. և նորին դարձեալ Բանն անմահ իմաստութիւն: Սա կոչի Որդի, անդրանիկ, գործակից, անսկիզբն, անշօշափելի, ոչ սկիզբն աւուրց ունելով, և ո՛չ կատարած կենաց յուսացեալ: «Ի ձեռն նորա եղեւ ամենայն, և առանց սորա եղեւ և ոչինչ»:¹⁹⁸ 3. Սա՝ որ ստեղծ զմարդն, սա է որ զտապանագործութիւնն եցոյց՝ թէ որպէս լինի. սա է որ ետ զաւետիսն Աբրահամու. սա է որ էջ ի փրկել զժողովուրդն, որ Մովսիսի զօրէնսն ետ.¹⁹⁹ 4. սա է Աստուած Աբրահամու, Աստուած Սահակայ, Աստուած Յակոբայ, որ ի մարգարէսն խօսեցաւ, որ եդ զհին և զնոր կտակարանս. որ ի վերջին ժամանակս մարմին մահկանացու էառ ի Կուսէն, ո՛չ ինքն մահկանացու՝ պարտաւոր մահու. ո՛չ ինքն պարտաւոր,²⁰⁰ 5. մարմինն կախեցաւ՝ ո՛չ ինքն. մարմինն թաղեցաւ՝ ո՛չ ինքն. նա զօրութիւն Աստուծոյ է, այս է Աստուած: 6. Զանլուծանելի դժոխս ելոյծ, զզօրութիւն թշնամւոյն խափանեաց. ել՝ ուստի էջն. յարուցեալ զայն՝ որ թաղեցաւն՝ յարեաց առ Հայր, ազատեաց զըմբռնեալսն ի մահուանէ:²⁰¹ 7. Սովաւ զՀայր ծանեաք. վասն զի մի և մի նորին աստուածութեանն և զօրութեանն է անձնաւորութեամբ, բնական փառաց իմանալւոյն Աստուծոյ, և զնոյն ինքն զՈրդին ընդ Հօր:²⁰² 8. Սա է՝ որ առնլով զմարմինն՝ Յիսուս կոչեցաւ, որպէս զի և մարդ՝ այս է՝ էառ մարմին. «Եւ ի նմա ամենայն լրումն աստուածութեանն մարմնապէս»:²⁰³ 9. Զսա ունիմք  Tayec‛i, 117– 118 / Cod. Ven. 818 (A) + Cod. Vind. 629 (B) Cod. Vind. 648 (C). Paragraphenanordnung nach Tetz, Zur Theologie des Markell von Ankyra III, 152.  Vgl. Cod. Ven. 818 Titel Նորին սրբոյն Աթանասի եպ.ի առ Լիբերիոս եպ. Հռովմայ, զոր պահանջեալ ի նմանէ գրեաց այսպէս. (Čemčemean, Haupt-Katalog VIII, 2) lectiones variae սրբոյն] սրբոյ B ¦ եպիսկոպոսի om. BC ¦ Լիբերիոս] լիբէոս BC ¦ եպիսկոպոս] եպիսկոպոսապետն B եպիսկոպոսապետ C ¦ Հռովմայ] հռոմայ C ¦ պահանջեալ] պահանջեաց BC  քանզի Հոգի է Աստուած, նոյն ինքն անբաժանելի. om. B  իմաստութիւն] իմաստութիւնն C + անմահ աներևոյթ BC ¦ անսկիզբն om. BC ¦ ո՛չ կատարած] զկատարած BC ¦ նորա] սորա BC  ստեղծ] եստեղծ B ¦ լինի] լինիցի B ¦ Մովսիսի] մովսէսի BC ¦ զօրէնսն] զօրէնս B  է om. BC ¦ Սահակայ + և BC ¦ Յակոբայ] յակովբայ C ¦ եդ] ետ BC ¦ որ3 om. B ¦ մահկանացու էառ] մահկանացուէս B  թաղեցաւն ] թաղեցաւ C  աստուածութեանն] աստուածութեան C ¦ զօրութեանն] զօրութեան C ¦ անձնաւորութեամբ] առանձնաւորութեամբ BC  լրումն աստուածութեանն] լրութիւնն C

Contra theopaschitas / Epistula ad Liberium (CPG 2805)

209

անմեկնելի ի Հօրէ. և ո՛չ զՀայր ասեմք իջեալ.²⁰⁴ 10. սա մի Աստուած ամենակալ առ ի մէնջ. 11. և վասն այնորիկ հաւատս մեր է՝ ի մի Աստուած Հայր ամենակալ, և յՈրդի նորա Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, և ի սուրբ Հոգին:²⁰⁵ 12. Եւ զսա՝ միոյ միաւորութեանն, միոյ աստուածութեան, միոյ զօրութեան, միոյ անձնաւորութեան, միոյ բնութեան, միոյ փառաւորութեան, միոյ տէրութեան, միոյ թագաւորութեան, միոյ պատկերի միասնական Երրորդութեանն, «Որով ամենայն եղեւ»:²⁰⁶ 13. Այսպէս և զմարմնոյ յարութիւն այս է՝ զմերոցս մարմնոց, հաւատամք՝ ըստ սուրբ գրոց, ապականացու և մահկանացու գոլով սորա, փոփոխեալ յանապականութիւն և յանմահութիւն՝ յԱստուծոյ: Որում փառք այժմ և յանսպառն յաւիտեանս. Ամէն:²⁰⁷

ունիմք] առնումք C ¦ անմեկնելի] ամենակալ B այնորիկ] այսորիկ BC ¦ յՈրդի] յորդին B ¦ նորա + ի B միոյ միաւորութեանն] ի միոյ միաւորութենէ BC ¦ փառաւորութեան] փառատրութեան B զմերոցս մարմնոց] զմերոց մարմնոյս C զմերոց մարմնոցս B ¦ սուրբ om. BC ¦ ապականացու] ապականացուիս BC ¦ մահկանացու] մահկանացուի BC ¦ փոփոխեալ] փոփոխել BC ¦ յանմահութիւն] անմահութիւն B ¦ փառք + և B ¦ յանսպառն] անսպառն B ¦ յաւիտեանս] յաւիտեանսն B ¦ Որում փառք այժմ և յանսպառն յաւիտեանս. ամէն:] որում փա՜ռք յաւիտեան: C

   