De philosophorum Graecorum silentio mystico

Table of contents :
Prologue
Cap. I. De silentii disciplina Eleusinia
Cap. II. De philosophorum qui ante aevum imperatorum fuerunt silentio mystico
Cap. III. De philosophorum et theologorum qui aevo imperatorum floruerunt praeter Neoplatonicos silentio mystico
Cap. IV. De Neoplatonicorum silentio mystico
Epilogus
Index

Citation preview

Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten begründet von

Albrecht Dieterich und Richard Wünsch in Verbindung mit

Ludwig Deubner herausgegeben von

Ludolf Malten und Otto Weinreich in Königsberg

in Heidelberg

Sechzehnter Band Zweites Heft

VERLAG VON A L F R E D T Ö P E L M A N N IN G I E S S E N 1919

DE PHILOSOPHORUM GRAECORUM SILENTIO MYSTICO SCRIPSIT

ODO CASEL

V E R L A G VON A L F R E D T Ö P E L M A N N 1919

GIESSEN

Unveränderter photomechanischer Nachdruck

Archiv-Nr. J90767J

© 1967 by Alfred Töpelmann Verlag, Berlin 30 Printed in Germany Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen

ILDEFONSO HERWEGEN ABBATI PIETATIS

ERGO

IJniversitatis Fridericiae Guilelmiae Bonnensis amplissimus philosophorum ordo hac commentatione iudicio eius subiecta autumno a. 1918 praemio et paullo post summis in philosophia honoribus dignum me habuit. Cui maximas ago gratias et imprimis Augusto Brinkmann, cuius doctrina et benignitas quantum huic libro utilitatis attulerit unaquaeque fere pagina testatur. Hac de Graecorum silentio mystico commentatione viam mihi parasse videor, qua mox de Christianorum silentii mystici causis et primordiis scribere aggrediar. 0. C.

Argumentum

Pag.

Prologue

1

Cap. I.

3

De s i l e n t i i d i s c i p l i n a E l e u s i n i a

Quae fnerit silentii disciplina Eleusinia 3. Ad quasnam res .eticentiae lex pertinnerit 11. Qnibus eausis commoti homines ea se astrinxerint 19. Cap. II. De p h i l o s o p h o r u m q u i a n t e a e v u m i m p e r a t o r u m fuerunt silentio mystico Silentii mystici a mysteriis ad philosophiam transeuntis tennia initia apud Orphicos conspiciuntnr 28. Quid de silentio et de sermone symbolico yel fabuloso senserint Pythagorei 30, Heraclitus 35, Plato 35, Aristoteles 40, Epicurei 41. Quae fuerit ratio silentium inter et interpretationem allegoricam praecipue Stoicam 42. Locus Strabonis ad Apollodorum ut videtur revocandus quam silentii doctrinam proferat 48. Cap. III. D e p h i l o s o p h o r u m e t t h e o l o g o r u m q u i a e v o imperatorum floruerunt praeter Neoplatonieos silentio mystico Quomodo aevo imperatorum rei mysticae Studium rursus effloruerit 51. Neopythagoreorum de silentio et de symbolis placiia colliguntur ex eorum libris, quos de vita Pythagorica conscripserunt 52, quos Pythagorae et veteribus Pythagoreis subdiderunt 66, quos proprio Marte ediderunt 67; quibus ex testimoniis doctrina eorum enucleatur 68. Qaid de silentio et de allegoria placuerit Philoni 72, Plutarcho 86, aliis Platonicis 93, doctrinae Hermeticae asseclis 95. Quomodo silentio usi sint astrologi 100, alchemistae 102, magi 105, Gnostici 107. De N e o p l a t o n i c o r u m s i l e n t i o m y s t i c o . . . . Numenii 111, Plotini 114, Porphyrii 117, Iamblichi, Iuliani, Salutii 124, Macrobii 141, Procli 144, Olympiodori 153, Damascii, aliorum 155, de silentio mythisque placita.

28

51

Cap. IV.

Ill

Epilogus

158

Index

159

Odo Casel, De philosophorum Graecorum silentio mystico

1

ϊατιν oil oiyr; ίόγον κοείσοων γένοιτ' civ. Euripides.

Silentium mysticum in plurimarum gentium religionibus usitatum Graeci non ignorabant. Sed, qui mos fait Graecorum, non solum disciplinae sacrae certum modum et digniores formas statuerunt, sed etiam ritum causis fulcire et explicare hacque ratione cum philosophia conciliare studuerunt. Id iam pridem occasione oblata observavere viri docti. Sed ut funditus cognoscatur, quid silentium mysticum apud philosophos Graecos sibi voluerit quantumque yaluerit, omnia, quantum fieri potest, testimonia ad hanc rem spectantia colligantur et excutiantur necesse est, id quod nondum factum esse videmus, nisi quod Procli Neoplatonici plurima, etsi non omnia de silentio placita Hugo Koch 1 congessit. Idem libro suo non paucas aliorum Graecorum sententias ad silentium mysticum pertinentes inseruit, sed non satis diligens fuit in iis deligendis disponendis examinandis. Lobeck 2 quoque, Anrieh3, A. Dieterich 4 , Bousset 5 , Jos. Kroll6, Fr. Heiler 7 breviter silentii mentionem fecerunt. 1 Pseudo-Dionysius Areopagita in seinen Beziehungen zum Neuplatonismus und Mysterienwesen = Forschungen zur cbristl. Literatur- und Dogmengesch. hg. von Ehrhard u. Kirsch I 2 et 3 (1900) 108—134,198—260. 1 Aglaophamus sire de theologiae mysticae Graecorum causis 1829 passim. 1 Das antike Mysterienwesen in seinem Einfluss auf das Christentum 4 1894, passim. Eine Mithrasliturgie2 1910, 42 sq. 6 Kyrios Christos 1913, 338 η. 1. β Die Lehren des Hermes Trismegistos 1914, 335—388. 7 Das Gebet. Eine religionsgesch. u. religionspsych. Untersuchung 1918, 240, 441; cf. 43, 203, 219, 342; cf. etiam Aug. Homeffer Symbolik der Mysterienbünde 1916 cap. I Das Geheimnis.

ßeligionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten XVI, 'i.

1

2

Odo Casel

Ideo hac commentatione in animo nobis est philosophorumGraecorum de silentio mystico sententias collectas proponereet apte digestas examinare. Sed quia silentium mysticum non e philosophia, sed e mysteriis originem duxit, prius quo rectiusintellegatur, quid sit silentium mysticum, disciplinam silentii Eleusiniam tractabimus. Mysteriorum enim Cereris et Proserpinae cum maxima esset apud Graecos auctoritas, non solum in eorum disciplinam alia Graecorum mysteria se formavere,. sed etiam philosophi, ubi res et voces mysticas assumebant,. illorum potissimum consuetudines ante oculos habebant. Sed artiore etiam vinculo silentium philosophorum cum mysteriorum more coniunctum est; philosophos enim simili atque mystas religionis sensu imbutos silentio operam navasse videbimus. Hac igitur ratione cum philosophia ad religionum Graecarum historiam nonnihil conferat, iure testimoniis philosophorum disciplinam Eleusiniam praemittimus. Quo fundamento posito temporum quae usque ad aevum imperatorum fuerunt philosophos pervestigabimus, ut quomodo silentium mysticum a mysteriis ad philosophiam transierit huicque paullatim coaluerit cognoscamus. Denique philosophorum et theologorum aevo imperatorum et antiquitatis senescentis temporibus florentium placita pro viribus excutiemus. Neque tarnen, nos fallit nos initium tantum huius investigationis fecisse.

3

De philosophorum Graecorum silentio mystico

I

D e silentii disciplina Eleusinia De Graecorum silentio mystico nobis verba facientibus obiecerit quispiam neque silentium neque rem mysticam satis Graecis convenire, qui τψ λόγφ magis quam silentio et rei mysticae studuerint. Barbaras potius gentes orientis silentio mystico deditas fuisse; illas enim et solium regis silentes adorare1 et numen silentio colere solitas esse. Attamen apud Graecos quoque silentii religio in cultu deorum caerimoniisque sacris locum amplum obtinuit, priusquam ad philosophos et theologos transiit. In sacrificiis enim praeco ne quis verbis ineptis sacra irrita faceret monebat dicens: ενψημΐΐτε, „favete linguis" 2. Nec defuere sacra quae omnino reticeri neque in vulgus efferri religio erat 8 . Inter quae praecipuo loco dearum Eleusiniarum Cereris et Proserpinae mysteria numeranda sunt, quippe quae apud omnes Graecos, quin postea etiam toto orbe terrarum maximo in honore sint babita. Silendi praeceptum usumque in mysteriis Eleusiniis viguisse quamquam ipsum mysteriorum nomen clamat neque est qui neget, nonnullis tamen auctoribus allatis planius fiet, quae 1

Cf. Arrian. Anab. V 1, 4 qui refert legatos ad Alexandrum Magnum ηιαόντas is γην επι πολύ οιγήν ϊχειν. 2 Cf. Spanhemi obaervationes in Callimachi hymnum in Apoll, τ. 17; Wissowa Bei. w. Kultus der Römer2 1912, 396 eq., 396 n. 5. De simulacris deornm qui digito ad os admoto silentium denuntiarent (Macrob. Sat. III 9, 4) et damnum ex verbis ineptis vel strepitu quovis orituram propulsarent cf. Fr. Marx Athen. Mitt. X (1885) 190 sq. 3 Cf. Lobeck, Aglaophamue 89sqq.; C. F. Hermann Lehrb. d. gotteadiemtt. Altertümer der Griechen2 1858 § 32 n. 6. misBOB

1*

4

Odo Caael

silentii disciplina fuerit. Deinceps quaeremus, ad quasnam res reticendi lex pertinuerit quibusque causis commoti homines ea se astrinxerint x . Initiam facimus ab hymni in Cererem Homerici, cui tamquam fandamento religio Eleusinia superstruitur, versibus 475—479: Λημήτηρ δρησμοσύνην

ιερών

σεμνά,

πως

τά τ'οϋ

οϋτ* άχέειν · μέγα

. . .

δείξε

xai επέφραδεν εατι παρέξιμεν

γάρ τι -9-εών σέβας

οργιά οϋτε

χαλά πυ&έσ&αι

Ισχάνει

αϋδήν.

Ergo neque πυ&έσ&αι (audire)2 neque άχέειν (loqui) licet de mysteriis. Similiter non initiatos vel πν&έα&αι vetat Pausanias somnio8 admonitus, ne de templo Eleusinio scribat (I 38, 7): Τά δε εντός τοΰ τείχους τοϋ ίεροϋ τό τε ονειρον άπείττε γράφειν, χαι τοις ου τελεσ&εϊσιν, δπόσων &έας εϊργονται, δηλα δήπον μηδε πν&έσ&αι (audire, quia opponitur visus) μετεΐναί σφισιν.

Silentium ab ipso numine imperatum leges a sacerdotibus Eleusiniis latae sancire dicuntur. Nam Alcibiades sacra profanavit παρά τά νόμιμα xai τα χαθ-εστηχότα υπό τε Ευμολπιδών xai Κηρύκων xai των ιερέων τΰιν εξ Έλευοΐνος (Plut. Alcib. 22). Silentium sollemni modo a praecone denuntiatum esse auctor est Sopater (Rhet. graeci VIII p. 118, 13 sqq. W.): Aina μεν ovv τά της σιωπής άγα&ά κηρύττει προ πάντων τά της Έλευσϊνος μυστήρια φωνής ίχμα xai λόγου προσημαίνοντα φείδεσ&αι . . . οτι προ πόντων επιτάττει (δ ίεροχήρυξ) δημοσία την σιωπήν, xai xad-άπερ τι μέρος της τελετής την εχεμυ&ίαν τοις μύσταις παραινεί, χαι δια ταύτης πρυτανεύεται λαν&άνειν τους πολλούς τά μυστήρια χτλ. 1

In hoc capite componendo usus sum imprimis his libris: Chr. A. Lobeck, Aglaophamue 1829; Έ. Bohde Psyche I ' 1898; G. Anrieh Das antike Mysterienwesen in seinem Einfluss auf das Christentum, 1894; P. Foucart Les mysteres d'Eleusis 1914; alii suo loco aSerentur. * Ct. oracnlnm Apollinis Clarii a Macrobio servatum (Sat. I 18, 19}: Όργια

μίν 3

δβδαώταε

ίχρήν

νηπev&i

α

χεν&ειν.

Versa vice somniis di myitant ad initiationem: Pausan. X 32,13; Apul. Metam. XI 27; 28, qui afferimtur a P. Wendland, De fabellia antiquis earumque ad Christianos propagatione. Progr. Gotting. 1911,

De philosophorum Graecorum silentio mystico Ritus

quidam

cum

Sophoclis versibus 1048 sqq.):

. .

ττότνιαι

σεμνά

-λλτ]ς επί

γλώσσςί

silentii denuntiatione

subobscuris

.

προς

τι&ηνοϋνται βέβαχε

scholio ad -9-νατοΐσιν,

δ

coniunctus

erui posse videtur

Πν&ίαις τέλη

η λαμττόσιν ·9νατοϊσιν,

προσπόλων

sed ad πότνιαι

άχταΐς,

ών

Ευμολπιδαν.

χαι

ίπεϊ

αρρητα

vera

υπέρ

est, poeta

μυστήρια, τον non

μη dicit

και

χρνσέα

i. e. d-εαί referendum est.

interpretatur scholium: τα

χατείληπται,

ου

non cum

τΩν

Dearum clavis aurea in ore sacerdotum posita est. .sibi velit, ita

ex

(Oed. Col.

*J2v xal

χα&όπερ

χλεισιν

εξενεγχεϊν.

Quae

caerimonia

quadam

Quid hoc

χρνσέα

χληΐς'

η

γλώττα

interpretatio

si

sacra clavem

auream super os sacerdotis positam esse, sed poetice loquitur aeque γλώσσί] ραι

atque Aeschylus φύλαξ

fr. 8 0 9 Ν . :

et Theognis 421 sq.: Πολλοίς

ονχ επίκεινται

άρμόδιαι,

χαί σφιν

poeta incertus A P Χ 4 2 : Ιίρρψων χείσ&ω1.

'Λλλ1 εστι

επέων

χάμοϊ

χλ^ς

&ν&ρώτΐων

πόλλ5 όμέλητα

επί

γλώσση μέλει

γλώσστ] σφρηγίς

U t i q u e cum v a r i i s imaginibus usi sint poetae,

et έπιeos

ritum quendam sacrum ante oculos habuisse v e r i simile non e s t a . Cum de silentii indicendi

ritu nihil certi

magnus est numerus a r t i s v o c a b u l o r u m ctantium.

proferri possit,

ad silentium spe-

Quae v e r b a f e r e non in solo sermone mystico usur-

1 Cf. Plut. Regum et imperatorum apophthegm, p. 180 D: Alexander M. cum Hephaestio litteras quasdam secretas legisset, τον δακτύλων άφελόii evos τον εαντον τω ατόματ ι τω εκείνον την ο φ ραγζδα επε&ηκεν. Gregor. Naz. ΟΓ. 40 p. 728: Τά δε ιίλλα . . . κρύψεις παρά σεαντφ σψραγϊδι κρατούμενα. Dölger Sphragis 1911, 17 affert Ies. Sirac. 22, 27 (33). Quae Wobberain Religionsgesch. Studien 1896,148 sq. de artis vocabulo την σφραγίδα τηρετν = silentium servare profert, non mihi satis demonstrate esse videntur. Cf. etiam Aeschyl. Agarn. 36: Τά δ'αλλα σιγώ, ßove επί γλώσστ] βέβηχεν; Theogn. 815 sq.: Bovs μοι επί γλώσσης κρατερώ ποδι λάξ επιβαίνων ϊσχει χιοτίλλειν χαίπερ επιατάμ,ενον· Iulianus Caesar or. 7 p. 218Α: Τον βονν t'e επιτί&ημι ττ] γλοίττ$.

In nonnullis mysteriis qui initiabantur Sacramento sein silentium . 'bstrinxerunt, ut colligitur vel ex Hippolyt, refut. praef. § 3 p. 2, 13 sqq. Wendl. de haereticis Graecos imitantibns haec narrante: Kai τότε . . . uνονοί το τέλειον των κακών παραδίδοντες, δ ρ κ ο ι s δήααντες μήτε εξειπείν •ι ήτε τω τυχόντι μεταδονναι κτλ. Hue pertinent fortasse Liv. XXXIX 15, 13: ..Hoc s a c r a m e n t o initiatos iuvenes" eqs. et Apul. met. X I 15: „Sacram e n t o rogaberis" ita, ut silentii promissio partem huius sacramenti constituent. Cf. Reitzenstein Hellenist. Mysterienrel. 1910, 66 sqq. 2

Odo Caeel

6

pantur, sed cum ex usu coramuni ad mysteria transferuntur, peculiarem significationem mysticam induunt. Quibus in colligendis usus Eleusinii finibus non terminamur, sed etiam vocabula in aliis orgiis usitata afferimus. Voces enim mysticae posteris temporibus omnibus fere mysteriis communes erant. Praeterea philosophorum silentium mysticum consideraturis utile erit quam plurima artis vocabula rei mysticae propria nosse. Si quis enim scriptor ea usurpat, aliquo saltem modo ipsam silendi disciplinam tangit. Saepissime ea quae in mysteriis traduntur αρρητα esse dicuntur. Yelut Xenoph. Hellen. VI 3, 6 : My erat Τριπτόλεμος τα Λήμητρος χαί Κόρης άρρητα ίερά πρώτοις ξένοις δεΐξαι Ήραχλεϊ

τε . . . χαι Λιοσχόροιν. Schol. in Aristoph. Nub. 303: Μυστικός dk δ λόχος δ περί τα αρρητα μυστήρια.

Eiusdem significationis

est vox άπ άρρητο ς. Plurima testimonia in lexicis invenies \ Diodor. I l l 5 5 : Έν άπορρήτψ κατά την τελετήν παραδίδοσ&αι. V 4 9 : Και τα μεν κατά μέρος της τελετής εν άπορρήτοις τηρούμενα μόνοις παραδίδοταΐ τοϊς μνη&εϊσι. V 77 inter se ορροnuntur μυστιχώς et φανερώς παραδίδοσ&αι, εν άπορρήτψ τταραδιδόμενα et μηδένα χρΰπτειν. Strabo quoque Χ 467 C μνατι-

χώς et εν φανερφ distinguit. άπορρήτψ idem significare 2 .

Qua ex re patet μυστιχώς et h

Cum ad ipsum silentium designandum pauca eademque semper vocabula adhibeantur, plura esse verba, quae secreti injustam manifestationem significant, ex rei natura facile intellegitur, quia disciplina silentii non tam praecepto tacendi quam interdicto loquendi constat. Silentium sermone rumpitur. Ideo principalis vox, qua silentium violari dicitjir, est vox d i c e n d i . Hymni Homerici V. 479 mystae vetantur άχέειν (τα οργιά). Herod. I I 61: Οϋ μοι οσιόν εστι λέγειν. Ibid. I I 4 7 : Λόγος ουχ ευπρεπέστερος έστι λέγεο&αι. I I 1 7 1 : Εϋστομα χείσ&ω, πλην όσον

αυτής δσίη εστι λέγειν. Similiter Sopater Ehet. gr. V I I I 1 1 7 W.: *Εόν τις τα μυστήρια έϊπτ], τιμωρείσ&ω.

Of. etiam Suid. 8. V. απόρρητοι. "Αφραστο!: Proclus, Plat, theol. I 21 p. 54 Port.; in Parmenid. YI 177 Cousin. "Αφ&εγχτοε: Dionys. Areop. de Div. nom. 115. Haec afferuntur a Koch 1- c. 119 sq. 1

1

De philoaophorum Graecorum silentio mystico

7

Aliorum quoque vocabulorum origo facile liquet, quod fere «narrationem vel publicationem significant. Talia sunt: εξηγέεσ&αι: Herod. II 3. ίξαγορεύειν: Lucian. de salt. 15. έξερενγειν . . . ίστορίην (sacrorum Cereris): Callimach. Aet Oxyrh. Pap. VII 25 v. 7 coll. A. E. Housman Classical Quarterly IV (1910) 115, quae vox Alexandrinorum propria Suisse videtur; dicendi enim significatio ei primum tribuitur •a LXX interpretibus (cf. psalm. 44, 2). εχφάναι: Hermetis Trismeg. XIII 16 p. 124, 7 Parthey. εχλαλεϊν: lulian. imper. or. 5 init. Ibid, τά άνεχλάλητα. εξαγγέλλειν: schol. Aristoph. Nub. 302. έχφερομν&εϊν: Cornutus compend. c. 30 p. 61, 13 L. De hoc vocabolo raro cf. K. Schöne ind. Aeneae tactici p. 142. εχφαίνειν ·.• Herod. VI 135 τά ες ερσενα γόνον άρρητα ίρά •εχφψασαν Μιλτιάδη. Iamblich. v. Pyth. § 246 εις πολλούς •εχφηναι. εχφέρειν:

Diog. Laert. II 101 τοις άμυήτοις ετίφ. • cf. Lobeck, Agl. p. 55 et η. p. Plut. Quaest. conv. VIII 8 p. 728 DE μψ •άρρητον είναι μήτ1 άνέξοιστον προς τους ετέρους. Gregor. Nazianz. or. 27 p. 491 Migne PG 36,18 Β mystica vocat τα μη $χφορα. Iambi, v. Pyth. § 247 έξώφορα ττοιείσ&αι (ibid, δηλονν). εξορχεΐσ9αι: Lucian. de saltat. 15 τους έξαγορενοντας τά μυστήρια εξορχεϊσ&αι λέγονσιν οι πολλοί. Id. Piscat. 33 e|αγορεύοντα ταϊν &εαΐν τά μυστήρια xal εξορχονμενον. Quae vox originem videtur duxisse ex Bacchi mysteriis, quae saltando prodi potuisse apparet ex Plat. Leg. 815 C Βση (8ρχησις) μεν βακχεία τ' εστϊ και των τανταις επομένων . . . περί χα&αρμούς 1 τε mal τελετάς άττοτελούντων . Sed sicut Lucianus 1. s. c. libri de salt, contendit: Τελετην ούδε μίαν άρχαίαν εστίν ενρείν άνευ όρχήσεως, in Eleusiniis quoque mysteriis saltatio non defuisse

videtur, ut testimoniis et monumentis monstrant I. N. Svoronos •Journal international d'archiologie numismatique IV (1901) 256 sq. et Pringsheim Archäologische Beiträge zur Gesch. des eleus. Kults (Diss. Bonn. 1905) 77 sq. Ideo vox ilia εξορχείο&αι ad omnia mysteria transferebatur. Velut Clemens Alexandrinus iprotrept. § 12,1 scribit: Οΰχ εξορχήσομαι • (τά μ.) et Synesius 1

Cf. Eurip. Bacchae passim.

8

Odo Casel

de provid. 116, 125 D (Migne PG 66,1274 C): ΆΙΚ ευλαβψέον γαρ ήδη, μή τι χαϊ των άπορρήτων εξορχησώμε&α. Yocem 1 ηοη occurrere yideri ante Aristidem Lucianum Alciphronem observat E. Rohde Psyche I 298 η. 1. εχφοιτΰν (activae significationis): Suidas s. v. εξεφοίτα · ε&ριάμβενεν. Ό «Je παρά τους ότελέστονς χαι βέβηλους εξεφοίτα: τα των Σαμο&ρψχων οργιά ( = Aelian. fr. 45 Hercher.). δημοσιεύειν: Porphyr, de abstin. I I 36. εκχαλύπτειν: Porphyr, v. Plotini 3. εχ,χυχλεΐν: vox ex sermone et apparatu scaenico surapta. dem. Al. protr. § 12, 1 τους . . . &εούς, ων ai τελεται at μυστιχαί, olov επι σχηνης τον βίου τοϊς της άλη&είας εχχυχλήσω &εαταϊς. Idem stromat. VII § 88, 3 εχχυχλείν τα μ. τραγφδέίν. Athanasius apol. contra Arianos 11 (PG 25,. 268 Α) και ουκ αίσχύνονται . . . τραγφδοίϊντες τα μυστήρια · δέον, ώς γέγραπται (Tob. 12, 7), μνστήριον βασιλέως καλόν χρύπτειν, xal ώς δ Κύριος παρήγγειλε· Matth. 7, 6. Ου χρη γαρ τα μυστήρια άμνήτοις τραγφδεΐν. εχτραγφδεϊν = agere in SCaena et agendo publicare Philo de mut. nom. § 196; de somn. I 35. Lucian. de mere. cond. 41 έχτραγφδήσει χαϊ προς πολλούς έρεΐ^ εχ&ριαμβευειν: S. Basilius Μ. de Spir. S. c. 27 § 6& PG 32, 189 δ γαρ ούδε εποπτεύειν εξεστι τοις άμυήτοις, τούτων πώς άν ην ειχος την διδασχαλίαν εχ&ρ. εν γράμμασιν. Quod vocabulum ex principali signiflcatione deducendi aliquem in triumpho publico sensum translatum publicandi traxit, similiter atque vox εχπομπεύειν a Dionys. Areop. publicandi sensu usurpatur (De eccl. hier. VII 3, 10 p. 270; ep. 8, 1 p. 599). De voce simplici ΰριαμβεύειν — δημοσιεύειν cf. Α. Brinkmann, Mus. Eh. LXIV (1909) 479. • Denique Dionys. Areop. de eccl. hier. I 5 p. 166 et VII 3, 10 p. 270 etiam voci έξάγειν mysticum sensum tribuit. Aristophanes quidem Eq. 282 haecexhibet: Έξάγων γετάπόρρη&\ αμ* &ρτον χαϊ χρέας·, sed τα άπόρρητα hoc loco sunt ea^ 1

Vox etiam ad alias res trausfertar, cf. Reiske ad Arietid. or. 50 init.,. W. Schmid Atticismus III 239; IV 354, praeterea Fronto p. 258, 1 N.„ Heliodor. Aeth. V I 1 5 p. 177, 26 Bekk., al. De usu Christianornm cf. etiam Wobbermin 1. s. c. 149 n. 2.

De philosophoram Graecornm silentio mystico

quae exportari vetantur; cf. Suid. s. ν. άπόρρητος · ελεγον

τα άπειρημένα

9 άπόρρητα

έξάγεσ&αι.

Silentium violatum quam inexpiabili religione Graeci sanxerint, apparet ex eo, quod qui contra illud peccaverant capitis damnabantur. Huius rei testes sunt iuvenes illi Acarnanes, quos, cum non initiati templum Cereris imprudentes ingressi essent, etsi nondum quicquam de ipsis caerimoniis sacris comperissent, deprehensos et a magistratibus Eleusiniis „tamquam ob nefandum scelus" interfectos esse narrat Livius 31, 7 sqq. Morte delictum luit etiam ille, qui, ut scribit Aelianus (fr. 43 Hercher.), τα της Φερρεφόττης 'όργια εδίψησε 9εάσαα·9·αι άτέλεστος ών. . . χαϊ επί τίνος άνελ&ών λί&ον εώρα τα γινόμενα. Έχ γάρ τοι τοΰ λί&ου χατώλισ&ε χαι βιαίψ v f j πhtjy περιπεσών άπέ&ανε κτλ. Aeschylus poeta, quod invitus mystica

quaedam prodiderat, vix mortem aufugit (Aristot. eth. Nicomach. III 1 p. 1111 a 9 sq. et comment.) \ Alcibiades cum mysteriorum profanatorum accusatus esset, fuga mortem vitavit (Plut. Alcib. 22); complures amici eius capitis damnati sunt eorumque bona publicata, alii in exilium missi (καί τών φίλων αυτόν τους μεν άπέκτειναν, τους δ3 «κ της πόλεως εξέβαλον Isocr. de iugo 8). Sacerdotum quoque execrationibus devovebantur, qui contra tacendi legem peccaverant: Ps.-Lysias adv. Andocidem 51 Ιέρειαι xal ιερείς στάντες χατηράσαντο προς εσπέραν χαι φοινιχίδας a άνέσεισαν χατά το νόμιμον το παλαών xal άρχάίον. De eadem

causa egit Andocides et ipse accusatus oratione quae inscribitur De mysteriis. Viol are secretum est' αμάρτημα et 8 όαέβεια περί τώ 3εώ (Andoc. 29) . Quin silentii legem migrare praecipua et quasi unica ratio est delinquendi in mysteria: Diog. Laert. II 101 δ a'/.r&ei το w ε ν § ο s %τ/..

De philosophorum Graecorum silentio myetico

39

et indoctos arcet, id tantum postulare, ut discipuli per scientiae gradus et indagationis laborem ad cognitionis cacumen tendant. Immo potius magister leges yere mysticas scribit, sed utique voci mysticae novum sensum subicit. Verum enim illud, quod philosophia ex sententia Piatonis menti humanae ostendit, est verum d i v i n u m 1 , cuius ad perfectam cognitionem homo noil propria virtute et constanti labore, sed repentina mentis ecstasi pervenit2. Ideo puritas, qua vero sapienti opus est, quodammodo sacra est*. Ideo etiam philosophicam contemplationem mysteriorum spectaculis assimulat4 et saepius ad orgiorum praecipue Orphicorum praecepta et placita provocat5, ut sententiis suis ratione non probandis ex illis argumenta quaerat et sacram, ut ita dicam, fidem et auctoritatem conciliet. Recte igitur etiam silentii mystici morem eo consilio ad sententias philosophicas transtulisse creditur, ut sacram quodammodo veritatis divinae dignitatem efferret et philosophiam maiore auctoritate circumdaret. Quia vero huius rei ultima causa est sublimitas veri divini, non immerito qui postea Platonem commentati sunt, ut infra apparebit, ad silentium Piatonis mysticum locum celeberrimum Timaei rettulerunt (28 C): Τον μεν ovv τζοιητήν και πατέρα τοϋδε τον παντός ενρβίν τε έργον και ευρόντα εις τίάντας άδννατον λέγειν.

Eisdem videtur causis motus esse Plato, ut non raro opiniones suas sublimiores sermone aenigmatico tegeret magis quam enarraret; aenigmata enim, ut ipse ait (epist. II 314 A), veritatis dignitatem a stultorum contemptu defendunt. Ad sermonem aenigmaticum etiam fabulae pertinent. Hae quoque cum in locum argumentationis succedant, quandocumque ratio dialectica deficit, veritatem maiorem esse praedicant, quam ut sola ratione comprehendatur; quod vero falsa veris miscent, non solum mentem humanam veritatem integram non capere demonstrant, sed etiam rudiora ingenia decipiunt et arcent. Plato igitur speciem quandam silentii commendavit. ' At cum Orphicorum silendi disciplina mysteriorum legem non excesserit et Pythagorica reticentia cum mystico silentio artis vinculis coniuncta manserit, apud Platonem silentium iain 1 4

! Rohde Ps. II 282. Ibid. 283 sq. Ibid. 279 η. 1. Couturat 1. s. c. 96.

5

* Ibid. 282. Kohde Ps. II 279 η. 1.

Odo Caeel

40

plane a fundamento mystico separatum esse apparet, id est: silentium Piatonis iam prorsus est p h i l o s o p h i c u m neque ullam cum superstitionibus cultus societatem retinet. Propterea vereor ne quae vere dici possit disciplina silentii statui nequeat. Silentium tarnen Piatonis eo indolem mysticara pra© se fert, quod dignitatem sacram doctrinarum in rebus divini& versantium effert. Post Pythagoram et Platonem, qui inde a I. ante Christum saeculo demum rei mysticae renascentis quasi duces et praecones habiti sunt, ii potius eminuerunt philosophi, qui sensui mystico minus dediti erant. A r i s t o t e l e s , praestantissimus inter Piatonis discipulos, pro more suo breviter et acute, cur philosophi ad narrationes m y t h i c a s propensi essent, explicavit Met. I 2 p. 982b 12sqq.: Jia

γαρ

το

ΰανμάζειν

ηρξαντο

φιλοσοφείν1

αγνοεί

v.

Jib

oi . . .

ävd-ρωποι ο

και

Ö'άπορων

xal φιλόμυ&ος

νυν και

το

πρώτον

και &ανμάζων

ό φιλόσοφος

πώς

εστίν.

οϊεται Ό

γαρ

εκ d-ανμασίων. Homo yeritatem, quam plane se comprehensurum esse desperat, fabulis condit. Ergo medius est mythus inter perfectam cognitionem et ignorantiam, obscuram, ut ita dicam, lucem spargit, alvίττεται την άλή&ειαν, ut graeco sermone utar. Aristotelem hoc loco Platonem sequi consentaneum est. Aliis tamen locis logographorum q. d. et sophistarum vestigia premens mythos ex rationibus utilit.atis publicae ortos esse contendit velut Metaph. X I 8 p. 1074b

μϋ·9·ος σύγκειται

1 s q q . : Παραδέδοται μν&ον οίτοι δε

σχήματι

δε παρά

(i. e. S t e l l a e ) και

λοιπά

τών

μυ&ικώς

πολλών

κα ι

συμφέρον

χρήσιν

άλλων

ομοίους

ζφων

των

κατα\ελειμμένα περιέχει

ήδη προς

άρχαίων

τοις

'ότι

προσηκται την

εις

προς τον

λέγονσι,

είσιν

φνσιν.

Τα

την

ς νόμους

τε γαρ τούτους

και τούτοις

εν

&εοί τέ

το -9-εΐον την όλψ

άν&ρψποειδεϊς τισι

κ α ι παμπαιλαίων

ύστερον,

ετερα

πειΰώ -και και

το τών

άκόλον&α

Aliquid igitur veri in fabulis inest; sed illud, quo fabulae sunt fabulae, plane Actum est idque eam ob causam, ut vulgo rudi cum rei publicae utilitate facilius persuaderetur. Hac ratione q. d. pragmatica Ariκαι παραπλήσια

1

τοις

είρημένοις.

Cf. Plat. Theaetet. 155 D ; JResp. 382 D.

41

De philosophorum Graecorum silentio mystico

stoteles nonnumquam veteres mythos interpretatur 1 vel potius depravat; ipse tarnen pro indole sua ieiuna ad sermonem mythicum parum inclinat. Dialogis quidem „populariter scriptis" et „exotericis" (cf. Cicero de fin. 5, 5) nonnumquam narrationes fabulosas inserebat, sed non Piatonis sensu mystico motus, verum sermonis ornandi gratia. Aristotelem occultationem quandam doctrinae sublimioris qualem Plato commendabat non curasse, ex eius q. f. epistolaYI (etsi Aristotelis sine dubio non est) colligitur, in qua Alexandro Magno haec scribuntur (Hercher, Epistologr. gr. p. 174): "Εγραψάς μοι περϊ

των άκροατικών

άπορρήτοις.

Ίσ&ι

λόγων,

ονν αντονς

οιόμενος και

δεϊν αντονς

εκδεδομένονς

φνλάττειν

και

μη

εν

εκδεδο-

ξννετοι γαρ είσι μόνοις τοϊς ήμών άχονσασιν. Sufficit igitur, ut quis scbolas Aristotelis frequentaverit; neque quidquam amplius magister ad doctrinam intellegendam requirit. Philosophiae vero p h y s i c a e asseclas, cuius princeps fuit D e m o c r i t u s , quem secutus est E p i c u r u s , rem mysticam et rationem mythicam plane repudiasse et impugnasse consentaneum est, quippe qui cum mundum fortuito individuorum corporum concursu confluxisse contenderent, rebus divinis, nedum mysticis nullum iam locum relinquerent. Quomodo Epicurus de fabulis senserit, apparet ex libro, quo discipulus eius Colotes Lampsacenus fabulam a Piatone Reip. 1. X de Ere Pamphylio ab inferis reverso narratam impugnavit atque irrisit 2 , cuius libri fragmenta exstant apud Proclum in comment. in remp. Plat., qui sua ex Porphyrio Platonem defendente hausit. Velut II 105, 23 sqq. Kr. Proclus opprobria quaedam Colotis et responsa Porphyrii exscripsit et ipse nonnulla addidit: cO μεν ονν 'Επικούρειος Κωλώτης, εγκαλεί τω Πλάτωνι, μένονς'

'ότι την

άλή&ειαν

ψεύδος

διατρίβει

δεικνυς

ώς ίπιατήμων

προοιμίοις

τήσδε

περϊ

των εν"Αιδον

τοις

άκονονσιν, 1

άφεις

την

μν&ολογων · και

της

φρικτά επι

οτι πρός

πραγματείας

τέλει

πλόσαντας

έπιατη

ώς ποιητής, εαντον

μονικην άλλ}

μαχομένως

περί ονκ

εν μεν

ελοιδόρηαε

τους

και &ανάτον

φόβο ν έντ

de και αντος με&ήρμοοεν

την

άπο-

ποιητας

γε ως

εκόντας φιλόσοφον

Zeller Phil. d. Gr. II 2 5 795 η. 3. Cf. Porphyr. Quaest. Homeric, ad Odyss. pertin. ed. Schräder μ 128 sqq. et Schraden epilegomena p. 180 sqq. 2 Cf. Cronert Kolotes und Menedemos 1906, 12.

το

42

Odo Casel

μοΰσαν εις τραγιν.ψ των εν 'Άιδου πραγμάτων μν&ολογίαν · . . . χαι το τρίτον, οτι τους τοιούσδε μύ&ους πολυ το μάταιον εχειν άναγκαϊον · τοϊς μεν γαρ πολλοίς ουδέ ο ν ν είναι δυνάμενοις αυτών εισιν άσύ μμετροι, τοις δε σοφοΐς ου δεομένοις άμείνοσιν £χ των τοιώνδε γίνεο&αι δειμάτων περιττοί κτλ. Colotis oppro-

brium primo loco allatum uberius prosecutus est Macrobius1 in comm. in somn. Scipionis I 2, 3 sq.: „Epicureorum tota factio, aequo semper errore a vero devia et ilia aestimans ridenda quae nesciat, sacrum volumen (i. e. Piatonis remp.) et augustissima irrisit naturae seria. Colotes vero, inter Epicuri auditores loquacitate notabilior, etiam in librum rettulit, quae de hoc amarius cavillatus est . . . ait a philosopho fabulam non oportuisse confingi, quoniam nullum f i g m e n t i genus v e r i p r o f e s s o r i b u s conveniret. Cur enim, inquit, si rerum caelestium notionem, si habitum nos animarum docere voluisti. non simplici et absoluta hoc insinuatione curatum est, sed quaesita persona casusque excogitata novitas et composita advocati scena figmenti ipsam quaerendi veri ianuam mendacio polluerunt?" lam videmus Epicureos vim ac naturam mythorum Platonicorum plane ignorasse et perverse interpretatos esse, quae res infra magis apparebit. Aristotelem quoque fabulas a philosophia fere removisse supra diximus. Verum cum interdum earn veterum fabularuni interpretationem adhiberet, qua figmentis mytbicis doctrina quaedam physica vel ethica subesse credebatur, agnovitne Aristoteles in mythis ratione quadam mystica sapientiam secretam reconditam esse? Quo sane interpretandi modo silentium philosophorum mysticum, quod alioqui repudiabat, admisisset et probavisset. Oritur hinc quaestio, u t r u m i n t e r p r e t a t i o δι υπόνοιας et imprimis a l l e g o r i c a , quae eius partem principalem constituit, r e f e r e n d a s i t ad s i l e n t i u m m y s t i c u m n e c n e . Quod vero interpretatio allegorica a S t o i c is potissimum exculta est, hac quaestione soluta simul apparebit, quid Stoici de silentio mystico opinati sint. Allegorica interpretatio inde orta est, quod viri docti opiniones de dis vulgares, quales imprimis Homerus prae1

Yel eius auctor, qui fortasee fuit Porphyrius.

De philosophorum Graecorum silentio mystico

43

dicabat, cum suis placitis conciliare studuerunt. Primus 1 ea usus esse fertur T h e a g e n e s R h e g i n u s tempore Cambysis regis: Schol. Homer. Β in Γ67 (Porphyr. 1240,14 sqq. Schräder.)'2 ο περι μν&ονς λέξεως

ΰεών . . . λόγος φησίν.

. . . ο ν πρέποντ

Προς δε την τοιαντην

έπιλνονσιν,

άλληγορ

iq

ας

τους νπερ των S-εών

χατηγορίαν πάντα

οι μεν άπ ο της

είρήσ&αι

νομίζοντες

της των στοιχείων φύσεως (quae est ratio p h y s i c a Stoicorum) . . . ομοίως 'έο&'οτε και ταΐς δια&έσεσι ονόματα &εών τι&έναι (ratio e t h i c a) . . . ούτος μεν ούν δ τρόπος Απο-

υπέρ

λογίας

άρχαϊος

πρώτος

εγραψε

ών

πάνυ

περι

ν,αι

Όμηρου,

άπο

Θεαγένονς

τοιούτος

εστίν

τοϋ 'Ρηγίνου, άπο

της

δ^

λέξεως.

A n a x a g o r a s in schol. Horn. BT in Ρ547 (fr. 19 Diels.) Irin ratione physica interpretatus est, secundum Diog. L. II 11 ethicam quoque allegoriam noverat Quem secuti sunt cum alii Anaxagorei tum M e t r o d o r u s L a m p s a c e n u s ® . D i o g e n e s quoque A p o l l o n i a t e s επαινεί τον "Ομηρον ώς od μν&ιχώς

άλλ'

άληΰώς

νπερ

τοϋ &είον

διειλεγμένον.

Τον

άέρα

(Philodem, de piet. c. 6 b . Diels, Doxogr. p. 536b). S o p h i s t i s quam maxime placuit allegoria\ C y n i c i potius interpretationem moralem ex5 coluerunt . D e m o c r i t u s nonnullis locis fabulas sacras in allegoricum sensum traxit®. E p i c u r e i quidem allegoriam cum mythis repudiabant7; tarnen L u c r e t i u s eam nonnumquam admisit8. S c e p t i c o s acerrime eam impugnasse, id quod γαρ

αυτόν Μα

1

νομίζειν

φησιν

κτλ.

Cf. P. Decharme La critique des traditions religieuses chez les Grecs dls origines au temps de Plutarque, 1904, praec. p. 270—353. Decharmeo duce brevem et exilem historiae allegoriae usque ad Plutarchum conspectuin confecit Α. B. Hersman Studies in greek allegorical interpretation diss. Chicag. 1906, p. 7—23. Cf. etiam H. Schraderi prolegomena in Porphyr, quaest. Homer, ad Diadem pertinentium reliquias 1880, 383—412; Lobeck. Aglaopb. 155sqq.; Villoison, Theologia physica Stoicorum (in Cornuti editioae facta a Friderico Osann [1844] p. 393—587), passim. 2 = Diels Vorsokr. c. 72, 2. 3 Diels Vorsokr. c. 48, 1—6; cf. Zeller Phil. d. Gr. I® 1019 n. 4: W. Nestle Philol. LXVI (1907) 503 sqq. * Zeller III 1* 330 η. 4 Zeller II l 4 830sq.; F. Diimmler Antisthenica 1882, 22sq. a vero aberravit. " Zeller I 8 936 sq. ' Cf. Philodem, de piet. 18 p. 85 Gomperz; Heracliti quaest. Hcm. c. 4 Wendland Hellenist.-röm. Kultur* 1912, 107. 8 Zeller III 1 4 452.

44

Odo Casel

rairum non est, apparet ex Cicerone de nat. deor. III 24, 62—64 et Philodemo de piet. 18 p. 85 Gomperz. Denique allegoriae fastigium imposuerunt Stoici 1 . Qui hac fabularum interpretatione allegorica usi sunt,, cum in nominibus deorum ac fabulis veterum inclusas esse quasdam doctrinas contendant, occultationem aliquam mysticam agnoscere videntur, qua antiqui poetae vel sacerdotes placita sua texerint. Et revera nonnulli allegoristae sapientiam suam „mysticam" iactant. Audiamus Heraclitum Stoicum, qui non multo post Augusti aetatem videtur floruisse, Quaest. Homer, c. 3 in allegoriae contemptores, quales Plato et Epicurus fuerint, invehentem: Ei δ1 άμα&έϊς τίνες αν&ρωποι την Όμηρικην άλληγορίαν βεβήκασιν,

άγνοοΰσιν

και το φιλοαόφως προαρπάζονσιν, εντός των

ονό'

αλλ' άβααάνιοτος ρη&εν ούτοι

εις τα μύχια αντοϊς

ουκ είδότες,

μεν ερρέτωσαν.

π ερ ιρ ραντηρίων ποιημάτων

την

της

άνιχνενωμεν.

σοφίας

κρίσις

ο μνΟ-ικώς Ήμεϊς

ήγνίσμε&α,

άλή&ειαν

εκείνον

η της άλη&είας

δοκεΐ

πλάσαι,

δ3οι των σεμνην Q u i των

καταερριπται, άβεβήλων

viτο

νόμψ

1

Ομηρικών

particeps fuerit, tamquam epopta τψ μυστική ν αντοΰ σοφίαν conspiciet (c. 53); quin haec mystica sapientia etiam ab initiis sacris repetitur (c. 6): "Οτι μεν τοίννν δ αυτός οργίων

3

Απόλλων

ήλίφ

. . . σαφές

ημϊν

εκ τε των

μυστικών

λόγων,

Allegoristae sunt ιερείς και ζάκοροι των δαιμονίων οργίων Homeri (c. 79). Aliis quoque locis Platonem imitatus voces mysticas usurpat scriptor.

ους

αϊ

όπ ό ρ ρητοι

τελεταϊ

ΰεολογονοι.

Sed ne decipiamur fallacibus istis verbis, ipse Heraclitus providet, cum non semel fabularum rationem mythicam et philosophicam distinguat; velut c. 3 (cf. supra) μν&ικώς ad sola verba refertur, φιλοσόφως ad rem, et c. 17 haec proferuntur: Λαμπρά γε μην και λίαν φιλόσοφος ύφεδρεύει τοϊς νοουμένοις κατ3 άλληγορίαν επιστήμη. Quid hoc sibi vult? Mythos tum oriri Plato et Aristoteles perhibent, cum mens humana naturam rerum, quam admiratur neque Claris verbis et sententiis circumscribere valet, imaginibus et figmentis quasi balbutiens enuntiare tentat. Forma igitur mythica ad naturam mythi pertinet neque ab ea divelli potest. At contra 1

Cf. Zeller III 1 4 330 sqq.; 112sqq.; Villoison 1. s. c.; alii.

Wendland

Hellenist. - röm. Kultur *

De philosophorum Graecorum gilentio mystico

45

Stoici et in universum allegoristae physici omnes fabulas de industria a poetis vel sacerdotibus veterum inventas esse putabant, ut placita physica vel praecepta moralia iam r a t i o n e c o g n i t a et circumscripta involucris et tegumentis vestirent \ quo facilius populo rudi persuaderent. Ideo forma fabulosa non ex natura rei narratae exsurgit, sed extrinsecus pro fingentium libidine adiuncta est προς iijv πει&ω των πολλών

γ,αϊ προς την εις τους νόμους και το συμφέρον

χρήσιν,

ut Aristotelis verba iterum afferam. Haec causa est, cur Heraclitus philosophicum fabularum nucleum plane a tegumento mythico separet. Forma enim fabulosa viro Stoico nihil est nisi vestis doctrinae certae et deflnitae superaddita, quam qui semel sustulerit, iam nudam veritatem intuebitur. Ei vero qui Platone duce recta ratione mythos perscrutatus fuerit, etiamsi ad altiorem cognitionem pervenerit, pars tamen semper restabit, quae rationi non pateat. Ideo iure mythi dicuntur simul tegere et patefacere (sicut vestis corporis lineamenta partim tegit partim demonstrat), quin magis tegere quam patefacere, et quodammodo s i l e n t i u m o b s e r v a r e . At qui Stoica ratione omnes mythos interpretari voluerit ita, ut nihil iam, quod rationi pervium non sit, relinquatur2, mysticam fabularum vim plane attenuabit et destruet. Garrula haec allegoria nihil cum silentio mystico commune habet, sed ei omnino contraria est. Allegoria mythum destruit. Ideo nil mirum etiam illos sapientes, qui mythos ut ineptos et philosophia indignos aversarentur, interdum allegoria usos esse 3 ; Platonem vero qui mythicum sermonem amplecteretur et magni aestimaret, interpretationem allegoricam improbasse (Phaedr. 229 C. Kesp. 378 D). Recte nos rationem quandam intercedere mythos inter et 1

Cf. Zeller PA. d. Gr. III 1 3 2 4 . * Quantum Stoici ratione omnia perscrotante confisi sint, Heraclitus Quaest. Horn. 33 sq. bene ostendit, nbi Herculis historiam allegorice explicat; ovSeis γάρ, ait C. 34, Άβατοι φιλοσοφία χώροί. . 1 Ideo Schmekel Phil, der mittleren Stoa (1892) 207 et 317 mihi non recte ex eo, quod Panaetius et Poaidonins fabulas respuebant (cf. Sexti emp. adv. phys. I 66, apad Schmekel p. 266: Κοινώς πάντα μν&ον μάχην περιεαχην.έναι ονμβέβηχε xal αδύνατον είναι), concludere videtnr, illos allegoriam quoque repudiare d e b u i s s e .

Odo Casel

46

silentium mysticum statuisse apparet etiam ex eo, quod Stoici eodem modo paribusque argumentis (etsi falsis) et mythos et reticentiam mysticam explicare studuerunt. „Relatum est in litter as", scribit S. Augustinus de civ. dei IV 27, „döctissimum pontiflcem Scaevolam disputasse tria genera tradita deorum: unum a poetis, alterum a philosophis, tertiura a principibus civitatis. Primum genus nugatorium dicit esse, quod multa de dis flngantur indigna; secundum non congruere civitatibus, quod habeat aliqua supervacua, aliqua etiam q u a e o b s i t populis nosse. De supervacuis non magna causa est . . . Quae sunt autem ilia, quae p r o l a t a in m u l t i t u d i n e m 1 1 0 c e n t ? 'flaec, inquit, non esse deos Herculem Aesculapium Oastorem Pollucem; proditur enim a doctis, quod homines fuerint et humana condicione defecerint.' Quid aliud? cQuod eprum qui sint di non habeant civitates vera simulacra., quod verus deus nec sexum habeat nec aetatem nec definita corporis membra/ Haec pontifex n o s s e p o p u l o s n o n v u l t ; nam falsa esse non putat. Expedire igitur existimat f a I i i in religione civitates. Quod dicere etiam in libris rerum divinarum Yarro ipse non dubitat." E t Varronem et Q. Mucium Scaevolam hanc theologiae tripartitionem a Graecis accepisse Augustinus de civ. dei VI 12 nos docet: „Nunc propter tres theologias, quas Graeci d i c u n t mythicen physicen politicen, Latine autem d i c i p o s s u n t fabulosa naturalis civilis" eqs. Ipsa vox theologiae p h y s i c a e Stoicam originem sapit; et Q. Mucius Scaevola pont. max. Panaetii philosophi Stoici auditor fuit 1 , quocum consentit, quod docet theologiam quidem unice veram esse physicam, tarnen quia populo indocto nudam veritatem scire magis obsit quam prosit, adhibitos esse a principibus civitatis mythos. E x quo apparet mythos secundum Stoicam d'octrinam confictos esse, sicut vel Aristoteles docebat, rationibus utilitatis publicae idque non solum, ut populus doctrina qualicumque facilius imbueretur (id quod supra exposuimus), sed etiam ut rudis plebs de integra veritate, cuius capax non esset, celaretur. Colitur igitur silentium, at non mysticum, sed, ut ita dicam, politicum; neque enim reverentia numinis 1

A. Schmekel Phil, der mittleren Stoa p. 446 cf. 317. Quisnam auctor

huius theologiae tripartitionis fuerit, non satie constat.

De philosophorum Graecoram silentio mystico

47

sed utilitas rei publicae reticentiam flagitat. Haec denique explicatio ad ipsara m y s t e r i o r u m r e t i c e n t i a m translata est. Augustinus enim de civ. dei IV 31 inducit Varronem ex Stoicorum sententia haec dicentem: „Homo acutissimus (Varro) satis indicat non se a p e r i r e omnia, quae non sibi tantum contemptui essent, sed etiam ipsi vulgo despicienda viderentur, nisi t a c e r e n t u r . Ego ista conicere putari debui, nisi evidenter alio loco ipse diceret de religionibus loquens multa esse vera, quae non .modo v u l g o s c i r e non s i t u t i l e , sed etiam, tametsi falsa sunt, a l i t e r e x i s t i m a r e p o p u l u m e x p e d i a t , e t i d e o Graecos t e l e t a s ac m y s t e r i a t a c i t u r n i t a t e p a r i e t i b u s q u e c l a u s i s s e 1 . Hie certe totum consilium prodidit velut sapientium, per quos civitates et populi regerentur". Inde concludamus oportet Stoicos illos mysteriis doctrinam theologicam Stoicae simillimam attribuisse, quae ne in vulgus indoctum et imperitum excideret eique noceret, reticentiae lege custodienda fuerit. Sane quam longe Stoici a vera silentii mystici significatione intellegenda afuerint, nemo est quin videat. Quodsi nihilominus interpretationes suas physiologicas „mysteria doctrinae" vocitabant (Augustin. de civ. d. VII 5), hoc eodem modo accipiendum est, quo supra Heraclitum sapientiam suam „mysticam" iactare vidimus. Nam et mythi et mysteria vigore mystico tali interpretationis ratione plane spoliantur. Nihilominus eo quod Stoici tantopere et interpretatione allegorica et aliis modis philosophiam cum sacris popularibus conciliare studebant, certe ostenditur eos ilia destruere non voluisse, sed magna cum cura superstitioni et cultui vulgari conservando operam dedisse, vel quia intellexerant omnem religionem mythis et ritibus sustentandam esse vel quia sperabant se populi opiniones altiore significatione et dignitate (&εών

1

σέβας),

Cf. Firmian. Lactant. Divin. instit. V 19, 19; 465, 6 sqq. Br.: „Hine fida silentia sacria (Vergil. Aen. I l l 112) instituta sunt ab hominibus callidis, ne sciat populus, quid colat". Consilium celandi non hominibus, sed ipsis dis tribuitur apud Arnob. adv. nat. Y 42 p. 211, 2 sqq. R.: „Nisi forte dicetis... deos sua mysteria nolle ab hominibus sciri et idcirco bistorias ambagibu» esse allegoricis scriptas". De quo argumento Stoico, ut videtur, cf. Guil. Kroll Rh. Mus. LXXII (1917) 81.

Odo L'asel

48

replere posse 1 . Accedit quod etsi mundum ipsum deum esse praedicabant, tarnen cum inter aethera mere divinum et res subaethereas magis magisque materiae concretione inquinatas distinguerent, cum praeterea animum hominis „divinae particulam aurae" corpore obrutum et gravatum esse contenderent. pantheismo quem nos vocamus moderato utebantur. Ideo doctrina Stoica quamquam, si sibi constabat, rei mysticae non favebat, tarnen nonnumquam speciem raysticam induebat 2 . Facile igitur fieri potuit, ut nonnulli doctores Stoici elementa mystica ex Piatonicis maxime fontibus hausta cuih placitis Stoicis coniungerent, id quod in media quae dicitur Stoa a Posidonio imprimis factum esse scimus. Quomodo hac re allegoria Porticus paullatim mutata sit, postea accuratius videbimus. Silentium sane mysticum iam rectius perspectum esse ab his viris et maioris aestimatum esse suspicari facile est idque postea probabimus. Plane a Stoicorum de silentio mystico et de fabulis sententia dissentire videtur, quod legimus apud Strabonem X 467 C: Koivov δη τοϋτο και τών Ελλήνων και των βαρβάρων εστί το τας ίεροποιίας μετα άνέαεως εορταστικής τίοιεϊσ&αι . . . και τας μεν μνστικώς, τας δε εν φανερφ· και τονϋ·5 η φύσις ούτως νιίαγορ εύει . . . η τε κρύψις ή μυστική τών Ιερών σεμνοΛο ιεΐ το&εϊον, μιμούμενη την φύσιν αύτοϋ φεύγονσαν ήμών την αϊα&ησιν. Locus sane gravissimus est

dignusque quem accuratius examinemus. Philosophi enim quos adhuc tractavimus, quid de κρύψει μυστική sentirent, eo potissimum aperuerunt, quod aut silentii mystici disciplinam vel saltern artis vocabula ad philosophiam transferebant aut allegoricam interpretationem modo quo supra diximus adhibebant. Nunc primum via ac ratione in naturam, silentii mystici inquisitio instituitur. lis enim temporibus, quibus duce Aristotele viri docti omnes res humanas divinasque ad certas doctrinas 1

Cf. Wendland Hellenist.-röm. Kultur8 111. * Iam Chryaippum interdnm voces myaticas in aanm vocasae ex Etymol. M. efficitur i. V. τελετή (fr. 1CX)8 Am.) Χρύσιππος φησι τονs περί τών &είων Χόγονί είχότως χαλείο&αι τελετάί, χρηναι γαρ τοντονς τελευταίους χαι ini näat 8ιδάσχεσ9αι τήί ψνχηι ίχοΰοηβ ερμα και προ s το νg άμνήτovs ο ι ω π 5. ν δυναμένης. Haec ex Chrysippi quarto περί βίων samta esse docet Plutarchus de Stoic, rep. 9 p. 1035 AB (fr. 42 Α.; cf. Lobeck, Agl. 124 n.).

49

De philoeophorum Graecorum silentio mystico

redigere studuerunt, etiam sacrarum institutionum vis ac natura tractari coepta est. Et sicut antea philosophi res ex «ultu deorum et mysteriis petitas suo modo transformatas in ttsum. vocabant, ita nunc institutis sacris et mysticis opiniones suas philosophicas attribuebant (id quod in mythis explicandis factum esse supra vidimus). Silentio quoque mystico explicando viros doctos operam navasse testatur ille Strabonis locus. De deorum festis agit, quae aut publice fiunt aut in abscondito; •et ή χρνψις ή μυστική τ&ν ιερών (quae aut reticentia aut alio modo occultari possunt) dicitur αεμ νοποιείν το d-εΐον. Numen, quod in quolibet deo yel qualibet dea colitur, silentio augustum et sanctum esse agnoscitur et praedicatur, dignitas eius et maiestas tacendo effertur. Quomodo hoc fit ? Imitatur silentium naturam divinam, quippe quae sensum nostrum fugiat. Tantae igitur maiestatis est divinitas et tantopere sensum et intelligentiam {αϊσ&ψις enirn latiore significatione accipienda est) humanam superat, ut homo mente, nedum sermone illam assequi et circumscribere nequeat, qua re agnita os humanuni silet. Ergo tacere modus quidam deum colendi eiusque magnitudinem praedicandi est. Primo obtutu apparet hanc doctrinam, •qua deus quam maxime a mundo et ab homine distinguitur, a Porticu alienam esse et Platonismum potius sapere. Praeterea ή μίμησις philosophiam Piatonis redolet, apud quem omnes res mundanae μψήματα sunt exemplarium divinorum1. Certe scriptor etiam illud Heracliti ante oculos habuit (fr. 123 Diels.): Ή φύσις χρνπτεο&αι φιλεΐ, hancque sententiam non ad solam naturam rerum, sed ad naturam numinis, quod in omnibus dis populi inest, accommodavit. Quod vero ή φύσις perhibetur υπαγορενειν aliquid, reminiscamur et ab Epicureis et a Stoicis naturam summam agendi magistram habitam esse. Strabo celeberrimam illam operis sui partem, qua de Curetum et Corybantium orgiis agit, quae sententiam supra allatam exhibet, Apollodori Atheniensis libris περί νεών debere videtur 2 . Huic viro optime conveniunt, quae supra de indole 1

Cf. Resp. 500E, 592Β; Tim. passim; cf. etiam Aristot. Met. I 6 p. 987" 7. 1 Bened. Niese Rh. Mus. XXXII (1877) 285 sq. Cf. 286 n. 3: Wie angemessen übrigens dieser ganze Exkurs dem Verfasser der Schrift πιρϊ Religionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten XVI, 2.

4

50

Odo Caeel

doctrinae, de qua agimus, exponere conati sumus, cam eum sacris popularibus operam nayasse et naturam reram divin arum Piatone potissimum dace maiore quam Stoicos pietate considerasse rectiusque perspexisse sciamus 1 . At quisquis huius doctrinae auctor fuit 2 , certe silentium mysticum explicare studuit ita, ut το τ&ν -d-etiv σέβας, quod, iam in hymno Homerico mystis tamquam silendi causa propositum erat, argumentis philosophicis solidioribus fulciret conlirmaretque, hacque ratione p r i m s quod sciamus veram silentii raystici doctrinam statuit et in medio posuit. Quae sententia de numine quodammodo tacente ideoque silentio hominis colendo quomodo a philosophis et theologis propagata et exculta sit, proximo capite cognoscemus. Iam nunc observes velim reticentiam apud Strabonem in unum confluere videri cum, taciturnitate, qua de re iterum dicemus. ίϊεών [Apollodoro] wäre, braucht nicht gesagt zu werden. Idem senserunt G. Kaibel Gött. Nachr. 1901, 501 et Ed. Schwartz apnd Panly-Wissowa RE I 2874. Contra dicit Christ-Schmid Gesch. d. griech. Lit. II® 302 (In Apollodoros' Ansichten von der Religion würde uns Strabo 477 [lege 467] einen tieferen Einblick gewähren, wenn es nicht besser wäre, diese Stelle auf Poseidonioe als auf Apollodoros zurückzuführen), sed haec sententia neque argumentis stabilitar neque per ee probabilis est. 1 Cf. Ed. Schwartz 1. s. c.: Gewiß hat A. auf die stoische Theologie Rücksicht genommen — sed non in omnibus earn amplexus est. Das Werk ist ein Symptom des wiedererwachenden religiösen Bewußtseins, das von der rationalistischen Aufklärung und der irreligiösen Theologie der Stoa in die niederen Volksschichten zurückgejagt war und dort lange geschlummert hatte. Wie immer ist Piatons Einfluß auch hier anzunehmen. 2 Strabonis ipsins certe non est, ntpote qui rei mysticae parnm deditus fnerit; cf. Decharme La critique dee traditions religieuses p. 395—399.

51

De philosophorum Graecorum silentio myetico

ΙΠ

De philosophorum et theologorum qui aevo imperatorum floruerunt praeter Neoplatonicos silentio mystico Strabonis locus supra allatus ab aetate q. d. hellenistica ad aevum imperatorum transitum efficit non solum eo, quod a Strabone quidem traditus est, sed ad scriptorem vetustiorem redit, verum etiam quod ratio philosophica quam exhibet posteriorum placita praeparat eorumque quasi semina continet. Studium enim rei mysticae, cui tempora hellenistica exeuntia dedita fuisse ille locus demonstrat, magis etiam aevo imperatorum exarsit. Hac enim aetate animi hominum et longis bellorum civilium calamitatibus curvati et Stoicismi duritia deterriti vel scepticism! fastidio defatigati ad rem mysticam quasi ad tranquillum et felicem portum confugiebant 1 . Propterea mysteria Graeca revixerunt et vires recollegerunt; sodalicia Orphica et ratio vivendi Pythagorica rursus effloruerunt. Sed maior quam institutis Graecis vis et auctoritas accrevit illis sacris mysticis, quae inde ab Alexandro Magno ex opinionibus divinis Graecorum et Orientalium congredientibus prodierant et mysteriorum formam induerant 2 . Haec tunc in dies invales1

Cf. Wendland Helleniet.-röm. Kultur2 151 sqq.; Cumont Die orientalischen Religionen im röm. Heidentum 1910, 24 sqq. — Cf. etiam quae A. Schmekel in fine libri s. c. de tribua gradibus philosophiae se excipientibus — cognitionem dico naturae, hominis, dei — disseruit. 2 Cumont 1. s. c. 242; de sacris Phrygiie 62; de Aegyptiacis 90 sqq., 117; de Syriacis 141; de Mitbriacis 174. Cf. Wendland 1. s. c. 132; K. Reitzenstein Die hellenistischen Mysterienreligionen 1910, 2 sqq. 4*

52

Odo Casel

cebant et Occidentem quoque invadebant; quin etiam inundabant Neque philosophia sensu mystico reviviscente non tacta est, sed magis magisque vertitur in theologiam2, cui id est propositum, ut mentem ad mysticam mundi et dei contemplationem perducat 8 . Haec theologia temporum quae praecesserunt studiis mysticis innititur. Ideo placitorum Orphicorum, quae iam Plato nonnumquam non spreverat, magna fuit apud Neopythagoreos et Neoplatonicos auctoritas. Philosophiae Pythagoricae et Platonicae fontes obliviorie paene obruti denuo detecti et aperti sunt. Denique philosophia etiam cum ipsis Orientalium sacris mysticis conubium contraxit 4 , ex quo tales doctrinae natae sunt, quae philosophicae sint an ad religiones pertineant discerni vix potest. Haec porro societas inter philosophiam et sacra populi inita effecit, ut sermone symbolico homines quam maxime delectarentur, cum haec unica esset ratio res ab initio diversissimas inter se conciliandi. Nunc fabulae antiquae et caerimoniae cultus reconditae sapientiae symbola esse creduntur 5 . Quae cum ita sint, mirum non est aevo imperatorum silentium mysticum etiam apud philosophos non solum iterum ad honores pervenisse, sed honoribus esse auctum. Singularum scholarum testimoniis primum collectis videamus deinceps, quaenam cuiusque scholae de silentio mystico fuerit sententia, quae in usurpanda silentii disciplina voluntas, qua in re omnes consenserint, quales semina doctrinae a prioribus iacta fructus reddiderint, quibus rebus posteriores ab illis discrepaverint. Ac primum quidem nobis obviam fiunt N e o p y t h a g o r e i quos nos vocamus;. nam ipsi Pythagoreorum nomine gloria bantur. Quorum libri in tres classes distingui possunt. Nam aut vitam Pythagorae et Pythagoricam rationem vivendi descripserunt, ita tarnen, ut veteribus sua ipsorum placita adscriberent et eorum res gestas tamquam form am vitae agendae proponerent; aut sententias suas scriptis condiderunt, quae 1 s 5

2 Cnmont passim; Wendland 129sqq. Wendland 159. 4 Wendland 61, 134 sqq. Wendland 152. Wendland 152. 159sq.; cf. Cnmont 40.

De philosophorum Graecorum silentio mystico

53

ipsi Pythagorae vel veteribue Pythagoreis attribuerunt; aut proprio Marte libros ediderunt. Librorum, quos de Pythagora eiusque discipulis et asseclis conscripserunt cum alii tum Apollonius Tyaneus et Nicomachus Gerasenus, lion parvam partem nobis Porphyrins et Iamblichus Neoplatonici servaverunt. Nam ut Apollonius et Nicomachns vetustiorum, qui de Pythagora scripserant, inter quos eminet Timaeus Tauromenita, libris (qui erroribus et figmentis multis iam erant repleti) usi erant, ita cum Porphyrius tum maxim e Iamblichus illos excerpserunt idque ita, ut ex Porphyrio et Iamblicho quid Neopythagorei de Pythagora et de philosophia Pythagorica docuerint plane erui possit 1 . Tot vero locis de silentio Pythagoreorum garruli illi scriptores verba faciunt. ut paene nauseam moveant. Nos eos locos qui inter se affines sunt coniunctos afferimus. Nonnulla placita a Pythagoreis r e t i c e r i solita esse legimus Iamblichivitae Pythagoricae § 31: 'Ιστορεί δε y.al Αριστοτέλης2 εν τοίς περί της Πν&αγοριχης φιλοσοφίας διαίρεσίν τινα τοιάνδε into των άνδρών εν τοϊς πάνυ άπορρήτοις διαφυλάττεσαι κτλ. Porphyrius v. Pythagorae § 20 (ut videtur Nicomacho auctore) haec profert: "Εν τι των παρJ αντοίς εν τοις μα&τιμασιν άπορρήτων προχειρισάμενοι . . . την λεγομένων τετραχτνν κτλ. Iambi. ν.Ρ. 227 (auctoribus Apollonio et Nicomacho): Τα Υ,νριώτατα xal σννεχτιχώτατα των εν αύτη δογμάτων άπάρρητα εν εαυτοΐς διεφνλαττον Άπαντες άεί, μετα άκριβοϋς ί χεμνϋ·ίας προς τους εξωτερικούς άνέκφορα διατηροϋντες, άγράφως εν μνήμη τοις διαδόχοις απερ (κα&άττερ Nauck) μυστήρια μεταδίδοντες. Hue spectant etiam quae Iamblichus

in libri de communi mathematica scientia c. 24 p. 74 sq. Fest, exhibet de Pythagoreis dicens: (των θεωρημάτων) την μετάδοσιν

εποιοΰντο

άπορρήτοις. Eodem loco pergit Iamblichus: 3 Ο λ ί γ ο ι ς τε πάνυ γνώσεως αυτών εκοινώνουν, και. εϊ πού τι εκφορον γένοιτο 1

. . . εν

της εις

Cf. Ε. Rohde Die Quellen des Iamblichus in seiner Biographie des Pythagoras, Μ. Rh. XXVI (1871) 554—576; XXVII (1872) 23—61 = Kl. Sehr. II 102—172; Guil. Berteraann, De Iamblichi vitae Pythagoricae fontibus, diss. Regimont. 1913. De fontttrae vitae Pythagorae P o r p h y rianae egit E. Rohde Der griechische Roman* p. 972 n. 2. * Cf. supra p. 31 η. 1.

64

Odo Casel

τους πολλού ς, άφωσ ιοϋντο τοϋτο ώς άσ e βη μα. Λιόπερ άπω&οϋντο χαϊ τους εξω της συνη&είας ώς άναξίονς οντάς αύτών μεταλαμβόνειν. Ύπέλαβε γαρ Πυθαγόρας ου πασι δεϊν χοινωνεϊν της εν τοις μα&ημασι φιλοσοφίας, άλλ1 αύτοϊς μόνοις, οΐσπερ äv τις τον παντός βίου χοινωνήσειε. Και προς ταυτήν την δμιλίαν ο ν χ. ε Infi προσίετο ονδε τους τ νχόντ ας, άλλα πείράν τε λαμβάνων εν πολλω χρόνφ ναι τους άναξίονς άπωθούμενος. . . . Και τοις μεν εξω της συνη&είας ούχ εποιήσατο χοινην iip> δι αύτοϋ γενομένΐ/ν επίδοσιν άπορρήτους ποιησάμενος προς τους άλλους τους περϊ αύτών λόγους κτλ. Ergo p a u c i sunt, qui ad scientiam Pythagoricam admittuntur iique magna cum cura ex dignis d e l i g e n d i . Non omnibus promiscue sapientiam vendendam esse docuit Pythagoras, ut ait Iambi, v. P. 24δ, αύτον δέ συνεπιχρνπτεσ&αι πολύ των λεγόμενων, οπως oi μεν χα&αρώς παιδευόμενοι οαφώς αύτών μεταλαμβάνωσιν, oi δ', ωσπερ "Ομηρος φησι τον Τάνταλον, λυπώντα ι παρόντων αύτών εν μέσιο τών άχουσμότων μηδέν απολαύοντες. Discipulis qui recipiuntur, ut linguam coercere discant et reticentiae assuescant, q u i n q u e an η or um s i l e n t i u m imponitur auctore Iambi, v. P. 72 (quae sunapta sunt ex Apollonio et Timaeo; cf. [Lysidis] epistula ibid. 76): (Πυθαγόρας) τοις προσιονσι προοέταττε σιωπή ν πενταετή, άποπειρώμενος πώς εγχρατείας εγουοιν, ώς χαλεπώτερον (ον) τών άλλων εγχρατευμάτων τοϋτο, το γλώσσης χρατεϊν (similia 195), xada χαι υπό τών τα μυστήρια νομο&ετησάντων εμφαίνεται ήμϊν . .αύτοί δε .. . μετά την πενταειή σιωπή ν εσωτεριχοϊ λοιπόν έγίνοντο. Quin Pythagoras taciturnitatis est i n v e n t o r (Iambi, v. P. 32 auct. Nicomachoet Timaeo): Έχεμυ&ία .. . δι' αύτον εφάνη, et vocem quoque novam qua illam signiflcaret invenisse dicitur, ut concludi potest ex Iambi, v. P. 94 (auct. Nicomacho et Aristoxeno): Πρώτον μεν ούν εν τφ λαμβάνειν την διάπειραν εσχόπει, ει δύνανται εχεμυ&εϊν τούτος γαρ δη χ αϊ εχρήτο τ ψ ονόματι· χαϊ χα&εώρα εί μανθάνοντες οσα &ν άχούσωσιν οίοί τέ είσι σιωπ&ν /.αϊ διαφνλάττειν, επειτα εί είσϊν αιδήμονες, εποιείτό τε πλείονα σπουδή ν τοΰ σιωπδν ήπερ τοΰ λαλεΐν. Ideo discipulos magis audire quam loqui convenir (Iambi, v. P. 163 auct. Nicom. et Androc.): Σιωπηλούς δέ είναι (τους Πυθαγορείους) χαϊ ά χ ο ν στ ι·/.ονς χαϊ επαινεϊσ&αι

De philosophornm Graecorum silentio myetico παρ1 αυτοίς τον δυνάμενον άκοϋσαι.

55

Sed non solum tacitur-

nitas, sed etiam altum summumque silentinm a Pythagora originem duxit (Iambi, v. P. 68 auct. Apoll, et Tim.; idem 188): (Π. κατέδειξε) εχεμυθίαν τε καϊ παντελή σιωπών προς το γλώσσης κρατείν συναακοϋσαν in ι ειη πολλά. Quid sibi voluerit hoc «xercitium, Iambi. 246 docet: Ούτε dk λέγειν ούτε σνγγράφειν Όντως ήξΙου ώς πδσι τοίς εττιτυχοϋσι κατάδηλα είναι tit νοήματα, άλλ1 αύτό δη τοϋτο διδάξαι λέγεται Πυθαγόρας τους αύτφ προσφοιτώντας, δπως άκρασίας απάσης καθαρεύ ο ντε ς εν εχερρημοσνντ] φνλάττωσ ιν ους άν άκροάσωνται λόγους

Silentium praecipue a d r e s d i v i n a s pertinet; cf. Porphyr. V. P. 38 = Iambi, v. P. 100: Παρήνει 6h περι μεν τοΰ θείον xal δαιμονίου καϊ ήρφου εϋφημον είναι. Apud Porphyr, v. P. 42

hoc symbolum traditur et explicatur: θεών εικόνας h δακτνλίοις μη φορεΐν, τοΰτ εατι την περί θεών δόξαν καϊ λόγον μη πρόχειρον μηδε φανερον εχειν μηδε είς πολλοίς προφέρειν.

Plntarchi fr. (apud Bernardak. VII p. 150, ex Stob. flor. 33,17 Μ. ΙΠ 33,16 p. 681, 23sq. Η.; cf. Plut. g. f. de Homero c. 149) haec exhibet: Τοϋτο εκσίγησιν οί Πυθαγόρειοι καλούντες ουδέν •άπεκρίνοντο τοις περι θεών 8 τιτύχοιεν ίταμώς καϊ ευχερώς έρω-

τώσι. Non solum quia ad res divinas pertinet, silentium ipsum appellator d i v i n u m , sed etiam, quod di illius quasi e χ e m ρ 1 a sunt Plutarch, quaest. conviv. VIII8,1 p. 728 F: Kai 8λως θείον ήγεϊαθαι την σιωτΐψ tovg άνδρας (i. e. Pythagoreos), ίχτε δη xal των θεών εργοις καϊ πράγμασιν Άνευ φωνής επιδεικνν-

μένων δ βοΰλονται τοις ξυνετοΐςa.

Ut homines exemplum divi-

num imitentur, symbolum quoddam Pythagoricum praecipit {Iambi, protr. c. 21 symb. 6 p. 107 et 112 Pistelli.): Γλώσσης προ τών &λλων κράτει θεοϊς

επόμενος.

Ideo qui silet, quo-

dammodo deum h o n o r a t , ut tradit Porphyrius de antro nymph. 27: Jia τοϋθ' οι Πυθαγόρειοι και ol παρ1 Αίγνπτίοις αοφοι μη λαλείν άπηγόρευον δ ιερχο μένους η πύλας η θύρας, 1

Etiam nomen Pytbagorae pronuntiare dubitabant teste Iambi, v. P. 88 et 255; ibid. 143: Αίγοναι Si xal ort την οΐχίαν αντον δ πριάμενοί και άνο· ρνξαί

α μϊν

OS εν ovSevt, ετόλμηαεν

εΐηείν.

* Cf. Menander (apud Stob. eel. 11, 11 p. 25. 1 sq. W.) am'n« σιγώ» ι» &εόί

εξεργάζεται.

56

Odo Casel

σεβόμενοι υπο σιωπής θεον άρχην των ολων έχοντα, Praeceptum certe veterum Pythagoreorum vel Aegyptioruia est 1 , interpretatio vero Neopythagorica. Praeceptis non contenti scriptores e x e m p l a silentii aut fortiter servati aut, non sine ultione divina, violati proponunt. Iambi, v. P. 193 (cf. Porphyr, v. P. 61) Nicomachum secutus, qui Hippobotum et Neanthem exscripserat, narrat Mylliam eiusque uxorem Timycham maluisse mori, quin etiara Timycham potius linguam dentibus abscidisse quam secretum quod est de fabis non calcandis prodidisse. At Hippasum sectae doctrinas evulgasse tradit Iambi, v. P. 88 = de comm. math, scientia c. 25 p. 77 Fest. (auct. Nicomacho et Androcyde): ΙΙερΙ δ' Ίππάσου μάλιστα, ώς ην μεν των Πυθαγορείων, δια δε το εξενεγκεϊν και γράψασ&αι2 πρώτος σφαΐραν την εκ των δώδεκα πενταγώνων άπώλετο κατά θάλασσαν ώς άσεβη σα ς. Lysidem Pythagoreum sodalem secreti proditorem graviter obiurgasse legimus apud Iambi, v. P. 75 (auct. Nicom.. et Tim.): Λιόπερ και Αϋσις Ίππάρχφ (lege Ίππάσο^ coll. DlOg. Laert. VIII 42, cf. Diels Vors. I c. 8, 4) τινϊ έπιπλήττων, μεταδιδόντι τ&ν λόγων τοις άνεισάκτοις και άνευ μαθημάτων καϊ θεωρίας επιφνομένοις, φησί' ,,Φαντι δέ τν καϊ δημοσίφ tf ιλοσοφεν τοϊς εντ νγχόνονσι, τ όπερ άπαΒίωσε Πυθαγόρας, ώς εμαθές μέν, 'Ίππαρχε, μετά σπωδδς, ουκ Ιφύλαξας δε . . . ει μεν 3)ν μεταβάλοιο, χαρησοϋμαι, εΐ δε μη γε> τέθνακας. Λιαμεμνασθαι γαρ οσιον εϊη κα των τήνω θείων καϊ άνθρωπείων παραγγελμάτων, μηδ'ε κοινά ποιέεσθαι τα σοφίας άγαθά τοίς ούδ' οναρ ταν ψυχαν κεκαθαρμένοις. Ου γαρ θέμις ορέγειν τοϊς άπαντώσι τα μετά ϊοσοντων άγώνων ποριχθέντα, ονδε μάν βεβάλοις τά ταΐν Έλευσινίαιν θεαϊν μυστήρια διαγέεσθαι. Κατ1 ίσότατα δε άδικοι και άσεβέες τοι ταΰτα πράξαντες" κτλ. Quid sibi velit illud τέθνακας, melius cognoscitur ex Iambi, v. P. 246 sq. (Timaeum secuto): Τον γοϋν πρώτον i/.φήναντα την της συμμετρίας και άσυμμετρίας φύσιν τοις άναΒίοις μετέχειν των λόγων όντως φασιν άποστυγηθηναι, ώς μη μόνον εκ της κοινής συνουσίας καϊ διαίτης εξορισθηναι, άλλα Similes mores collegit L. Radermacher Beiträge zur Volkskunde ausdem Gebiete der Antike. Wiener Sitzungsber. 187, 3 (1918) 63sq. - Γοάχραι mavnlt Nauckius; at cf. Nnmenius fr. 1 (infra c. IV) έγράγατο_ 1

De phiiosophorum Graecorum eilentio mystico

57

χαϊ τάφον αύτον χατασχευασ&ηναι, ώς δητα άποιχομένου εχ τον μετ άν&ρώπων βίου τοΰ ποτε εταίρου γενομένου. § 247

additur (f. auct. Androcyde): Ol δέ φασι xal το

δαιμόνιον

νεμεσησαι τοϊς εξώφορα τα Πυ&αγάρου ποιησαμένοις' φ&αρήναι γαρ ώς άσεβήοαντα εν &αλάσδ εί κτλ.

Acusmata videntur significari.

την την

Odo Oasel

68

των δε οι μεν άκονσματικοϊ ωμολογοϋντο Πυθαγόρειοι είναι νπο των ετέρων, τους δε μαθηματικούς ούτοι ούχ ώμολόγονν, οϋτε την πραγματείαν αυτών είναι Πνθαγόρου, άλλα 'Ιππάσου κτλ. Ratio distinguendi a Nicomacho apud Iambi, de comm. math, sc. c. 25 p. 77 Fest. = v. P. 88 in eo posita esse dicitur, quod Pythagoras senioribus breviter et argumentis non adiectis praecepta (άκούσματα άναιχόδεικτα και ίίνεν λόγου) tradiderit, cum minoribus vero natu δια άποδείξεως κάί των μαθημάτων conversatus sit. Simili, etsi non eodem1 modo res explicatur apud Porphyr, v. P. 37 2 , et praemittuntur haec: "Οσα γε μην τοις προσιοϋοι διελέγετο, fj διεξοδικώς ή συ μβολικώς παρήνει. Λιττον γαρ ην αύτον της διδασκαλίας το όχημα3. Ergo brevis ilia et compendiosa docendi ratio vocatur συμβολική. Hac voce ad s y m b o l a P y t h a g o r i c a adducimur. Supra quid apud veteres Pythagoreos sibi voluissent exposuimus; nunc de recentiorum Pythagoreorum sententia quaeramus. Iamblichus y. P. 20 (auct. Apollonio) in universum refert Pythagoram symbolicam docendi rationem usurpasse: Τον της διδασκαλίας τρόπον συ μ β ολικον ποιεϊν επεχείρει και πάντί) δμοιον τοις εν Αιγΰ πτ ω διδάγμασι, καθ1 α επαιδεύθη4 κτλ. Alii loci magis aperiunt, quid hoc sibi velit, imprimis Iambi, v. P. 161 sq. (auct. Nicom. et Androcyde sec. Bertermannum): Ειώ&ει δε και δια κομιδ·η βραχύτάτων φωνών μνρίαν και πολυσχιδή εμφασιν συμβολικψ τρόπφ τοίς γνωρίμοις άποφοιβάζειν, ωσπερ δια πυθοχρήστων τινών λόγων ή μικρών τοις ογκοις σπερμάτων δ Πύθιος τε και αυτή ή φύσις6 πλήθη άνήνυτα και δυσεπινόητα εννοιών και αποτελεσμάτων υποφαίνουσι. Τοιούτον δή εστι το ,,&ρχή δέ τοι ήμισυ παντός", άπόφθεγμα Πυθαγόρου αύτοΰ. Ου μόνον ν απάντων ον μόνον άν&ρώπων, άλλα χαϊ &εών . . . αν έΐ &εον ηals, ot δ' άλλοι κτλ. * Tales erant libri Marcionitarum, Liechtenhan 38. 7 Liechtenhan 45sqq., 69sqq.; dementis Al. Excerpta ex Theod. 66: *0' σιοτήρ τουe αποστόλους εδίδασχε τά μεν πρώτα τυπιχώί και μνστικόίί, τά δε νστερα παραβολικώβ χαι ήνιγμένωΐ. τά δε τρίτα ααφώς και γνμνώΐ χ ατά μάνας. De duplici psalmorum forma, obscura et clara (obscura voeatur „solutio"), cf. Liechtenhan 62 sq.; Ad. Harnack über das griech. Buch PietisSophia = Τ. u. ü. VII 2 (1891) 49-54. 8 Liechtenhan 71—77, 59; Harnack 54—58. ' De prophetia Gnoetica cf. Liechtenhan passim. De p r i s c a prophetarum aetate ibid. 21, 29 sqq., 44; libri ab angelis aeeepti, e caelo delapsi: ibid. 16 n. 3 et 4.

De philoEophornm Graecorum eilentio mystico

109

deas tantopere a mundo et ab humano intellecta remotas est, ut in summa quiete et solitudine resideat 1 ; quin etiam ipse vocator σιγή, et apnd nonnullos Gnosticos Σιγή pro hypostasi at ita dicam divina colitur 2 . Ideo homo nullus summum deum, qui est Άγνωστος8, cognoscere et conspicere potest, nisi silet i. e. nisi mens a corpore abstrahitur et sensus quiete et silentio compositi sunt; ut uno verbo dicam, e c s t a s i s unica ad cognoscendum deum via est. Quae cognitio dei, cum mente sola utatur neque corpore indigeat, simul unica est precatio deo accepta non verbis, sed „tacita spiritus voce" prolata 4 . Non est cur singula silentii Gnostici praecepta cum doctrinis quas adhuc tractavimus conferamus, cum nemo non videat multa, immo plurima silentii Gnostici elementa cum philosophiae eiusdem aetatis de silentio mystico opinionibus quam maxime concinere. Neque quod Gnostici disciplina silentii externa, „clandestinis conventibus"6, ritibus sacris, quae „mysteria" vocantur, utuntur®, a philosophorum Graecorum more omnino alienum est; hac tarnen re ad religiones orientales 7 et ad mysteria Graeca 8 propius accedunt. Gnosis 1

los. Kroll 8 teetimonia aSert. Ibid. 62: Valentinianorum Βν&όβ est silentinm aeternum. * Kroll ibid.; Liechtenhan 158 (ex actis Thomae); Clem. Al. Excerpta ex Theod. 29: '// Σιγή1 φαοί, μήτηρ οναα πάντων των προβλη&έντων νπο τον Bd&ove χτλ. 3 Cf. Ε. Norden Agnostos Theos 65—73; Bousset apud Pauly-Wiss. BE i. v. Gnosis 1512sq.; idem Hauptprobl. 83—91; Liechtenhan 101 et n. 3. 4 Cf. Petri preces in Martyrio Petri 10 allatae. 6 Ephraemi Syri opp. II 558 Α apud Liechtenhan 33 n. 4. 1 " Liechtenhan lä2sqq. Vi. Bousset Hauptprobl. 276—319. 8 De Gnoseos cum mysteriis affinitate cf. Liechtenhan 3; Wobbermin Beligionsgesch. Studien 70 - 96. Tertull. Adv. Yalentinianos 1 Gnosticos cum mystis Eleusiniis confert. Naasseni ad sacra Eleusinia et Samothracia provocant, cf. Hippol. Refut. haer. V 8, 9 p. 90, 23 sq. Wendl.: Ί'οϋτ ear ι, ψηο'ι, το μέγα και άρρητον Σαμο&ράχων μνοτήριον, ο μόνον εξεατιν ί/8έναι rois τελείου·, ibid. V 8, 39 p. 96, lOsqq. Wendl.: 'Αθηναίοι μνονντεί Έλενoina χαϊ ετίι8ίΐχννντεί τοϊ-e επυτττενοναι το μέγα και Ο'ανμαοτον χαϊ τεΧειότατον εττοπτιχόν έχεί μνοτήριον εν atuiTiij, τεθεριομένον οτάχνν. Ideo Hippolytus excerptis suis praeinittit Naassenos o m n i a m y s t e r i a s p o l i a s s e (V 7, 1 p. 79, 4 sq. Weildl.): Tu χρνπτά χαϊ απόρρητα πάντων ομου αννάγοντεε ούτοι /ινστήρια τών ε&νών, cf. Reitzenstein Poimandres 82 sqq. — „Arcana sacramenta", quae Gnostici pronuntiare debent, ut eis liberum ad

110

Odo Casel

igitur speciem praecellentem, immo fastigium „syncretismi" illis tempöribus grassantis constituit. Monumentum syncretismi ipsa quoque sunt et ad Gnosin proxime accedunt o r a c u l a C h a l d a i c a circa a. p. G. n. 200 scripta, id quod locorum ad silentium spectantium cum scriptis antea a nobis tractatis similitudine confirmatur. Illos qui supersunt collegit Guil. Kroll1. Saepius oracula commemorant summi dei silentium, cum loquuntur de πατρική aiyfj (Proclus in Cratyl. 59, 6 sq. Pasquali. in Parmenid. 1171, 4) vel de &eo&ρέμμονι aiyfj τών πατέρων (Procl. in Cratyl. 63,25 sq. Pasqu.). caelum iter pennittatnr (Liechtenhan 137), symbola Eleusinia in mentem revocant. 1 De oraculis Chaldaicie, Bresl. philolog. Abhandlungen V I I 1 (1894) 16; cf. 59 n. 2; idem Mas. Rhen. L (1895) 637 η. 1. De temporibas et indole oraciüorum cf. Bresl. Abh. 1. c. 66—72; Wendland Hell.-röm. K* 162.

De philosophoruiu Graecorum ailentio mystico

111

IV

De Neoplatonicorum silentio mystico Ex syncretismi tenebris quasi in plenam lucem nobis emergere videmur, quando ad p h i l o s o p h o s regredimur. Medium locum inter philosophos, quos adhuc tractavimus, et Neoplatonicos N u m e n i u s A p a m e u s obtinet non aetate solum, sed etiam quod doctorum qui praecesserunt, imprimis Neopythagoreorum, placita sequitur simulque doctrinam NeoplatODicorum in nonnullis quasi praecipit. Fr. 27 1 (Euseb. pr. ev. XI 18 p. 537 C) ex V libro de bono excerptum haec docet: Ei 6k περί τον δημιονργοϋ μη εστίν δ λόγος, ζητοϋμεν δε περϊ τον πρώτον2, τ ε τα λε χ&ε ν τ α, Υ,αϊ εστω μεν εκείνα άρρητα loco primus deus άργος έργων συμπάντων esse

όφοσιοϋμαί 3

Eodem dicitur, id quod naturam divinam summa quiete et alto silentio frui signiflcat. Hue spectat, quod idem primus deus fr. 30 (Euseb. ibid, p. 539 A) appellatur εστώς. Idem ab omnibus ignoratur: Fr. 31 ex VI 1. de bono (ibid. p. 539 BC) fjdei δ Πλάτων παρά κτλ.

τοις άν&ρώποις τον μεν δημιονργον γιγνωσκόμενον μόνον, τον μέντοι πρώτον νουν, όστις καλείται αντο ον, παντάπασιν άγ νοούμενο ν παρ' αντοΐς κτλ. Homo, qui deum contemplari vo-

luerit, illam quietem silentii plenam imitatus et ipse in summam 1

Fragmenta collegit Fr. Thedinga diss. Bonn. 1875. Numenius cam primxim deum et demiurgum distinguat, ab Eduardo Norden (Agnostos Theos 72 sq.) ad Gnosticos accedere dicitur. Eum potius cum Mercnrio Termaximo concordare contendit Gail. Boaseet Gött. Gel. Anz. 1914, 714—716. 3 Cf. etiam Lysis Pythagorens apud Athenagoram Legat, pro Christ. 6: 3

Avon

Si . . . άρι&μον

άρρητον

ορίζεται τον &εόν i. e. nnmernm, qui ac-

curate definiri nequit; cf. Zeller Ph. d. Gr. I 4 334 η. 1.

112

Odo Caeel

quietem se recipiat oportet. Fr. 10 (Euseb. pr. ev. X I 21 extr. p. 543B) ex I 1. de bono: Λεήσει . . . άπελ&όντα πόρρω άπό των

aiad-ψών

τις

ävd-ρωπος

δμιλησαι μήτε

κρόν,

άλλά

τις

εν&α

τοϋ

άγα&ον

τω

τι

άφατος

&γα9φ

ζψον και

ij&q

μόνω

'έτερον,

μόνον,

μηδε

άδιήγητος

άτεχνως

διατριβαί

τε

εν·9·α

σώμα

μέγα

ερημιά

και

μήνε

μηδ&

σμι-

θεσπέσιος'

άγλαΐαι,

αύτο

μεν χοινονται θεός τάς παρασκενάς των άποχειμένων εν βίφ τί} φύσει, προσχυνήσας την τιμήν μηδέν ήττον ει μή xai μάλλον των άνηχόων έχε μν θ ε ίτ ω. "Ο γάρ εν αγνοία, στοχάζεται· τό δε εικός έπϊ πλείον χωρούν, άοταθμητότατόν εατιν, xai περι αντο πλείονs οι λόγοι' του δέ αληθούς ώριοται μεν ή γνώοις, ώρισται δέ ό λόγος. Αλλά τοι xai οντος νπό τοΰ σοφον χεχρύψε τ αι, πίστιν τινά ταϋτην παραχατατιθεμένον θ'εοϋ. Και γάρ άνθρωποι τους ό α διαλόγου s μισονσιν. "Ον δε ονχ ά'ξιοί ό θεός είναι μνστην, μήτε προεξαλλίσθω μήτε ώταχονστιίτω. De insomniis praef. p. 130 A B (PG 6 6 , 1 2 8 1 Β ) : Άρχαΐον οΐμαι xai λίαν Πλατωνιχόν νπό προσχήιιατι φαυ λοτέρας υποθέσεως χρνπτειν τά εν φιλοσοφία σπουδαία, τον μήτε τά μόλις ευρεθέντα πάλιν εξ ανθρώπων άπόλλνσθαι μήτε μολΰν εσθ at δήμοις β ε βήλοις έκκείμενα. Symbolornm, qualia in sodaliciis usu veniebant, meminit Dion. 45 C (PG 66,

De philoeophornm Graecorum silentio mystico

141

M a c r o b i u m Bomanum, etsi non mnlto post Iamblichi tempora viguit, cum Chalcidensis secta non coniunximus, quia quae ei de silentio mystico placuerunt nonnihil a Iamblichi sententia discrepant. Primum quidem et ipse quaerit, num philosophiae fabularum usus conveniat et quodnam fabularum genus philosophum deceat. In comment, in somn. Scip. 12,3 sqq. haec scribit: „Oolotes (Epicureus) . . . in librum retulit quae de hoc (i. e. de Ere secundum Plat. resp. 1. X a mortuis reverso) amarius caviliatus e s t . . . . Ait a philosopho fabulam non oportuisse confingi, quoniam nullum figmenti genus veri professoribus conveniret". Ad haec respondet Macrobius §6: „Nec omnibus fabulis philosophia repugnat nec omnibus adquiescit". Fabulas ad meram yoluptatem fictas „sapientiae tractatus eliminat.1 (§ 9) Ex his autem quae ad quandam virtutum speciem intellectum legentis hortantur fit secunda discretio. In quibusdam enim et argumentum ex ficto locatur et per mendacia ipse relationis or do contexitur, ut sunt illae Aesopi fabulae elegantia fictionis inlustres; at in aliis a r g u m e n t u m quidem f u n d a t u r v e r i s o l i d i t a t e , sed haec ipsa Veritas per quaedam c o m p o s i t a et f i c t a profertur, et hoc iam vocatur n a r r a t i o f a b u l o s a , non fabula, ut sunt c a e r i m o n i a r u m s a c r a , ut H e s i o d i et O r p h e i quae de deorum progenie actuve narrantur, ut m y s t i c a P y t h a g o r e o r u m s e n s a referuntur. Ergo ex hac secunda divisione quam diximus a philosophiae libris prior species, quae concepta de falso per falsum narratur, aliena est. Sequens in aliam rursum discretionem scissa dividitur. Nam cum Veritas argumento subest solaque fit narratio fabulosa, non unus reperitur modus per figmentum vera referendi. Aut enim contextio narrationis per t u r p i a et i n d i g n a n u m i n i b u s ac monstro similia componitur, ut di adulteri, Saturnus pudenda Caeli patris abscindens et ipse rursus a filio regno potito in vincla coniectus, quod genus totum philosophi n e s c i r e m a l u n t ; aut s a c r a r u m r e r u m notio sub pio f i g m e n t o r u m v e l a m i n e 1129 sq.): "HSη δε εγώ χατενόηοα και βαρβάρουβ άν&ρώπονί έξ αμψοϊν χών άριστων γενών, {ϊεωριάν μεν νπεσχημένουί . . . και ήσαν αύτοΖς σεμνοί τε ωδαΐ χαϊ Ιερά σύμβολα χτλ. Haec certe etiam ad monacbos Christi1

an ο 8 spectant.

Cf. Nicol. Progymn. supra p. 132 η. 1.

Odo Casel

142

h o n e s t i s et t e c t a r e b u s et vestita n o m i n i b u s enuntiatur, et hoc est solum figmenti genus, quod cautio de div i n i s rebus philosophantis admittit." lam Tides hanc doctrinam a Iamblichea multum distare. Cum enim Iamblichus res absurdas et indignas libenter amplectatur, quippe quae mentem humanam plus rebus honestis altiora quaerere cogant, Macrobius eas a limine excludit et non solum nomina (λέξις), sed etiam res (διάνοια) ut honestae sint poscit. Macrobius pergit quaerere, ad quodnam philosophiae genus fabulas assumere liceat (§ 13sqq.): „Sciendum est tarnen non in omnem disputationem philosophos admittere fabulosa vel licita. Sed his uti solent, cum vel de a n i m a vel de a e r i i s a e t h e r i i s v e p o t e s t a t i b u s (i. e. de daemonibus) vel de c e t e r i s dislocuntur. Ceterum cum a d s u m m u m e t p r i n cipem omnium deum, qui apud Graecos τάγα&όν, qui πρώτον αίτιον nuncupatur, tractatus se audet attollere, vel ad m e n t e m , quem Graeci νοϋν appellant, originales rerum s p e c i e s , quae ιδέαι dictae sunt, continentem, ex summo natam et profectam deo, cum de his, inquam, locuntur, summo deo et mente, nihil fabulosum penitus abtingunt, sed si quid de his adsignare conantur, quae non s e r m o n e m tantum modo, sed c o g i t a t i o n e m quoque humanam s u p e r a n t , a d s i m i l i t u d i n e s et e x e m p l a confugiunt. Sie Plato, cum de τάγα&φ loqui esset animatus, dicere quid sit non ausus est, hoc solum de eo sciens, quod sciri quale sit ab homine non possit, solum vero ei s i m i l l i m u m de visibilibus sol em repperit et per eius similitudinem viam sermoni suo attollendi se ad non comprehendenda patefecit. Ideo et nullum ei simulacrum, cum dis aliis constituerentur, flnxit antiquitas, quia summus deus nataque ex eo mens sicut ultra animam ita supra naturam sunt, quo nihil fas est de fabulis pervenire". Summo igitur deo et menti ex eo profectae narrationes fabulosae non conveniunt, sed silentium altum aut certe ,,similitudines et. exempla"1 (cf. etiam locus Saturnal. I 7,18 infra p. 143 afferendus). Hac iterum re Macrobius a Iamblichi eiusque sectatorum decretis differt, quippe qui nullo, quantum 1

Haec clarius perspicientur, quando de Proclo agemus (infra p. 146 sqq.)·

De philoeophorum Graecorum silentio myetico

143

scimus, loco fabulam Claris verbis a summo deo removeant. At contra De myster. 8, 2 fabularum Aegyptiarum nomina diyina ad summum deum designandum usurpantur. De aliis rebus divinis dicentes cur philosophi fabularum velamento utantur, ita explicat (§ 17 sqq.): „De dis autem, ut dixi, ceteris et de anima non frustra se, nec ut oblectent, ad fabulosa convertunt, sed quia sciunt i n i m i c a m e s s e n a t u r a e a p e r t a m n u d a m q u e e x p o s i t i o n e m s u i , quae sicnt v n l g a r i b u s hominum sensibus intellectum sui vario rerum t e g m i n e o p e r i m e n t o q u e s u b t r a x i t , i t a a p r u d e n t i b u s a r c a n a sua voluit per f a b u l o s a tractari. Sic ipsa m y s t e r i a f i g u r a r u m c u n i c u l i s o p e r i u n t u r , ne vel haec adeptis nudam rerum talium se n a t u r a praebeat, sed s u m m a t i b u s tantum viris sapientia interprets veri arcani consciis contenti sint reliqui ad venerationem f i g u r i s d e f e n d e n t i b u s a v i l i t a t e s e c r e t u m . Numenio denique . . . o f f e n s a m n u m i n u m , quod Eleusinia sacra i n t e r p r e t a n d o v u l g a v e r i t , somnia prodiderunt viso sibi ipsas Eleusinias deas habitu meretricio ante apertum lupanar videre prostantes, admirantique et cansas non converiientis numinibus turpitudinis consulenti respondisse iratas, ab ipso se de adyto pudicitiae suae vi abstractas et passim adeuntibns prostitutas". Has leges in Macrobii Saturnal. I 7, 18 Vettius Praetextatus „sacrorum omnium conscius", i. e. omnibus mysteriis initiatus, se observare contendit: „Saturnaliorum originem illam mihi in medium proferre fas est, non quae ad a r c a n a m d i v i n i t a t i s n a t u ram refertur, sed quae aut fabulosis admixta disseritur aut a physicis in vulgus aperitur. Nam o c c u l t a s et manantes ex m e r i v e r i fonte rationes ne in ipsis quidem sacris enarrari permittitur; sed si quis illas assequitur, continere intra conscientiam tectas iubetur. Unde quae sciri fas est" eqs. Deinde Euhemeri modo fabulas sacras enarrat. Cum nonnulla doctrinae Macrobii elementa a Iamblichi opinionibus discrepent, quaerendum iam est, unde sua hauserit Komanus. Atqui supra observavimus Porphyrium res turpes et ineptas a fabulis sacris removisse. Idem summum deum solo silentio colendum neque ullo nomine designandum esse

144

Odo Casel

censuit (cf. supra p. 117 μψ έπονομάζοντες), cum Iamblichus ei nomen Äegyptium imponere non dubitet (cf. supra p. 126) 1 . Neque omnino Macrobius, cum Iamblichum numquam commemoret, Porphyrium ignorat 8 . Sane G. Wissowa8, cui assentitur Ed. Zeller Macrobium in Sat. I 17 sqq. a Iamblicho in Latinum sermonem converso et additamentis aucto pendere probasse sibi videbatur; at C. Reinhardt 5 argumentis demonstravit Macrobium Porphyrio 6 auctore usum esse. Veri igitur simile est Macrobium etiam in silentii mystici doctrina Porphyrium secutum esse, cuius sobria simplicitas Romanae gravitati magis quam Iamblichi quaesita obscuritas conveniebat. A Neoplatonicis occidentalibus ad Graecos reversi ilium virum adeamus, in quo diadochorum άχήρατος χορός, ut scribit Damascius in vita Isidori 7 , finem accepit, P r o c l u m dico Lycium scholarcham Atheniensem. Cuius integra de silentio mystico colligere et pertractare testimonia hie supervacaneum est, cum Hugo Koch in libro cui titulus est Pseudo-Dionysius Areogagita

in

seinen Beziehungen

zum, Neuplatonismus

und

Mysterienwesen (Forschungen zur christl. Lit.- u. Dogmengesch. hg. von Ehrhard u. Kirsch 1 2/3 1909) 108—134 et 198—260 plurima Prodi placita ad hanc rem spectantia congesserit et excusserit. Praeterea Proclus saepissime eandem doctrinam verbis paullum mutatis iterat et ruminat. Ceterum doctrinae Iamblicheae nihil fere novi addidit, sed Neoplatönicorum qui antecesserunt dogmata retractavit et in certa praeeepta redegit. Paucis igitur Proclianam de silentio mystico doctrinam absolvemus Hugone Koch duce additis quae ex re esse videntur. Proclus doctrinas theologicas cum paucis iisque selectis viris communicari, vulgus vero ne accedat prohiberi vult. 1

Utique Macrobius non qaidem fabalae sed imagines (elxövas) theologis conredit. * Zeller Ph. d. Gr. III 2* 921 η. 1. 3 De Macrobii Saturnal. fontibus, dies. Yratislav. 1880, 38 sqq. M i l 2 4 739 η. 1. b De Graecorum theologia capita duo 1910, 163 sq. 4 Qui Apolloiiori περί &εών libros in uenm voeavit; cf. Hob. Munzel, De Apollodori περί d-εών libris, diss. Bonn. 1883 (cf. etiam P. Wendland

Sell.-röm. Kultur * 159). 7

Suid. s. ν. σειρά; cf. R. Asmus Das Leben des Philos. Isidores von Damaskios aus Damaskos, 1911 p. 132, 13 sqq. et nota.

De philosophorum Graecorum silentio mystico

145

Hominum enim gregem neque dignum neque aptum esse, qui altiore scientia potiatur. Ideo antiquiores philosophos sermones esotericos et exotericos caate distinxisse. In Parmenid. V 187 Cousin, dicit: Jel γαρ τα μυστικά μνστιχώς παραδιδόναι atat μη δηαοαιινειν τάς άπορρψονς τίερϊ -d-e&v εννοίας (cf. in Alcib. II 220, 240, 251; III 103, 110, 112, 114sqq., 179 in Pannen. IV 3, 116, 134; Y 274sq., 310, 312; Koch 115sq.. 121 sqq.). Qai stafim totam nudamque veritatem assequi yult, periculum subit, ne cum gradas cognitionis neglegat, omni veri cognitione destituatur (in Parm. V 268; Koch 118). Quaerenti, c a r res divinae silentio tegendae sint, Prödas respondet omnes res, qaatenas ad „ u n i t a t e m ineffabilem et «ognitioni imperviam" (ενωσις &ρρψός τε mi άγνωστος) referantur, neque cogitatione comprehendi neque verbis enuntiari posse. Το εν est summus deus, qui omnem intellegentiam et sermonem humanum vincit 1 ; ceterae res, quatenus ad hunc summum deum pertinent, silentii divini participant. Cf. Instit. theol. c. 123: Παν το &εϊον αυτο μίν δια την υττερούαιον εν ω σι ν άρρητον ίστι και ίζγνωστον ττασι τοίς δεντέροις, e t c. 1 6 2 : Iläv το χαταλάμπον το όντως ον πλη&ος τών ενάδων κρνφιον χαι νοητόν ίστι· χρνφιον μεν ώς τψ ενι σννημμένον κτλ.8

Haec est etiam metaphysica, ut ita dicam, praecepti ethici de rebus divinis coram vulgo reticendis causa; vulgus enim, utpote multitudo, unitati quam maxime contraria est hancque tactu suo contaminaret (in Parm. IV 31; VI 80; Koch 122). Kerum igitur divinarum natura arcana reticeri vult. Sed non solum reticentia, sed in universum silentium hac ratione maxime commendatur, cum sermonem dignitate et efflcacia longe superet. Cum deus summus silentio absconditus, immo πάσης σιγής άρρητότερον (Plat, theol. II 11 p. 110 Port.) sit, homo qui ad rerum divinarum cognitionem tendit, solo silentio m e n t i s e t c o r p o r i s ad earn pervenit et, nisi pace et quiete compositus •est, vulgi consortium, occupationes cottidianas, mentis opiniones 1

Cf. H. F. Müller Dionysios Prok'os Plotvnos (Beiträge ζ. Gesch. -d. Phil, des Mittelaltere XX 3 u. 4 [1918]) 67. * Alio modo silentium com unitate conectit Philo de gigant. 52 sqq. (supra p. 77). Beligionggeachichtliche Versuche u. Vorarbeiten XVI, 3.

10

146

Odo C u e l

et affectiones fluctuantes fugit, divini luminis expers est (in Parm. V 328; in Alcib. II 117 sqq.; PI. theol. II 11 p. 109; de provid. et fato I 42; Koch 130). Hoc denique silentio homo deum, quem verbis satis laudare nequit, honore unice dignio afficit. Qni tacet, res divinas reveretur: In remp. Plat ΓΙ 85, 3 Kroll, σιγή vfi πρεπούση σέβω ν (cf. in Cratyl. 54, 20 ; 67, 7 sqq. Pasquali.; in PI. theol. II 9 p. 106; III 7 p. 132; Koch 130 sq.). Silentium recte vocari „mysticum" vel ex eo apparet, quod cum contemplatione dei artissime coniunctum est. Prödas mysieriorum tacendi disciplinam silentii philosophoram mystici symbol um et exemplar esse disertis verbis docet in Plat, theo!. IV 9 p. 193: Kai γαρ f] μνησις xai ή εποπτεία τής άρρητον σιγής (quae a xal της προς τα μυστιχϋ

philosopho servatur) Ιοτι σύμβολο δια τ&ν νοητών

φασμάτων

ν ίνώσεως

(Koch 129). Silentium igitur philosophi mysticum est altiore verbi quod est „mysticum" significatione, quae tarnen ei sensui, quem mysteriorum artis vocabulum prae se fert, superstruitur. Ideo paullo post Prödas scribit: Τής νοητής σιγής ίπληρονμε&α. Haec de ipso silentio Proclus opinatur. De silentio quoque, quod s e r m o n e t e c t o et o b s c u r o veritatem celat, saepius disputat. Fabulas veritatem t e g e r e centies testatur Proclus, quin etiam praestantiam fabularum in eo positam esse, quod veritatem operiant neque profanari sinant. Velut in remp. PI. I 73, 12 sqq. Kroll, haec scribit: Λεΐ τους μν&ονς . . . άπει•λάζεσ&αί πως τοις πράγμασιν, fiiv άποχρύπτειν τοις φαινομένοις παραπετάσμασιν την &εωρίαν επιχειροϋσιν. Άλλ* ωσπερ αντος ο Πλάτων πολλαχή διά τίνων εικόνων τα Ό-εΙα μυστιχώς άναδιδάσχει, χαι οϋτε αίσχος ουδέν οϋτε άταξίας εμφασις οϋτε ενυλον και ταραχώδες φάντασμα" παρεμπίπτει τοις μύ&οις, αλλ' αυτα τα περι &εών νοήματα άχραντα άποχέχρνπται, προβεβληται di αυτών οίον άγάλματα εμφανή τοις ένδον άπειχασμένα ομοιώματα τής απορρήτου θεωρίας, όντως άρα xal τους ποιητας εδει χαι αντον "Ομηρον, ει τοις &εοΐς προσήχοντας μν&ονς επλαττον, τάς μεν πολνειδείς ταύτας συνδέσεις και δια των έναντιωιάτων τοις πράγμασιν ονομάτων αυμπληρονμένας άποδοχιμάζειν, τας 6k τον χαλοΰ χα): τοϋ άγα&οΰ

De philosophornm Graecorum eilentio mystico

147

στοχαζομένας προϊσταμένους δια τούτων 8μα μεν άποχλείειν τον ς πολλοίς τής μηδ& αντοίς προσηκούσης τών θείων γνώσεως, 8μα δ& εναγώς περί τους θεονς χρησθαι τοις μνθιχοΐς πλάαμασιν. Mythos improbantibus Proclus respondet (ibid. p. 74, 12 sqq.): Πρώτον μεν 8u τους δια τα φαινόμενα πλάσματα της περί τονς χρείττονς ήμών χατολιγωρήσαντας θεραπείας οντε τόν σχοπόν της μνθοποιΐας οντε την δνναμιν εγνωχότας εις ταντην νπενηνέχθαι την άλόγιστον χαί Γιγαντιχην άνοσιουργίαν συμβεβηχεν. Ei γαρ οι μϊν μνθοι την προβεβλημένην αυτών απασαν σχενην άντί τής εν άπορρήτοις ιδρυμένης άληθείας προεστήσαντο χαί χρώνται τοις φαινομένοις παρ απετάσμασι τών άφανών τοις π ο λλοΐ ς χαί άγνώστων διανοημάτων (χαί τοΰτό εστίν, 8 μάλιστα εξαίρετον αντοίς άγαθον ν π άρχει, το μηδέν τών άληθών είς τονς βέβηλους εχφέρειν, άλλ1 'ίχνη τινα μόνον της ολης μυσταγωγίας προτεΐνειν τοις άπο τούτων εις την Άβατο ν τοις πολλοίς θεωρίαν περιάγεαθαι πεφνχόσιν), οι δέ άντί μεν του ζητεϊν την εν αντοΐς άλήθειαν τφ προσχή ματ ι μόνφ χρώνται τών μνθιχών πλασμάτων, άντί δε της χαθάρσεως τοϋ νοΰ ταίς φανταστιχαϊς Ιφίπονται χαί μορφωτιχαϊς επιβολαΐς, τις μηχανη τους μύθους αιτι&σθαι της τούτων παρανομίας, άλλ3 ουχ εκείνους τονς χαχώς τοις μύθοις χρωμένους της περί αύτονς πλημμελείας; "Επειθ' οτι χτλ. Cf. ibid. I 90, 6sq.: Oi μύθοι την άλήθειαν έπιχρνπτόμενοι λέγονσιν χτλ. 91, 18sqq.: Και τοΰτο ονχ οι παρ1 "Ελλησι μϋθοι μόνον δι έπίχρνψιν μεμηχάνηνται χτλ. I I 108, 18sq.: Αύται (αί τελεταί) χρώμεναι τοις μύθοις, ϊνα την περί θεών άλήθειαν άρρητον χαταχλείωσιν χτλ. In Plat, theol. I 4 p. 10: Έατι μεν γαρ δ της μυθολογίας τρόπος άρχαΐος διΛ υπονοιών τα θεια μηνύων χαί πολλά παραπετάσματα1 της άληθείας προβεβλημέ»ος χτλ. Praeter fabulas alius est modus veritatem non aperte proferendi, qui est per i m a g i n e s . In Plat, theol. I c. 4 p. 8sqq 3 Proclus quattuor modos distinguit, χαθ1 ους δ Πλάτων τα μυστιχα περί τών θείων ημδς άναδίδάσχει νοήματα . . . ότΙ utv ον

κτλ.2

Ergo mythi eo ipso,

quod ea quae vera sunt sub rerum mirarum et inauditarum velamine condunt, profanos terrent 8 , sapientes vero profundius scrutari cogunt et miro modo afficiunt: In remp. II 108, 17 sqq. 1

Sed mythus Platonis, quia est π.

avröe τρόποι μήτε των εν άπορρήτοις δρωμένων παρά τοις &εονργοΐ3 τονάνοήτους επαΐειν μήτε τών τοιούτων πλασμάτων. Ή γαρ αν εν επιστήμη* τούτων αμφοτέρων άχρόααις δεινην και άτοπον εργάζεται ανγχνσιν εν ταΐί τών πολλών ζωαΐς τήβ περι το & ει ο ν ε ν λα ß ε ί a ς.

De philosophorum Graecorum silentio myatico

151

ort δε και εις τους πολλούς δρώσιν οι μν&οι, δηλοΰσιν αί τελεταί. Και γάρ αύται χρώμεναι τοϊς μν&οις, 'ίνα την περϊ S-εών άλή•9-ειαν κατακλείωσιν, συμπαθείας είσιν αϊτιαι ταΐς ψυχαϊς περϊ τά δρώμενα τρόπον Βγνωστον ήμϊν και θείον ως τους μεν των τελουμένων καταπλήττεσ&αι δειμάτων θείων πλήρεις γιγνομένους, τους δε συνδιατ ίθεσθαι τοις ίεροίς βυμβόλοις και εαυτών εκστάντας 8λους ενιδρΰσ&αι τοις θεοϊς καΐ ενθεάζειν κτλ. E x omnibus quos adhuc attulimus locos efficitur fabulas rerum d i v i n a r u m involucra esse. Propterea Proclus physicam Stoicorum interpretationem non probat: In Plat, theol. I c. 4 p. 11 (Plato) . . . &μικτον άξιων φυλάττειν την -9-eoμυθίαν πανταχού προς τάς φυσικά ς άποδόσεις και μηδαμοΰ ανμφέρειν1 μηδε επαλλόττειν θεολογίαν και φυσικην &εω ρ ία ν. Ώς γαρ αντο το θεϊον εξήρηται της 'όλης φύσεως, οντω δήπου και τους περϊ θεών λόγους χαθαρεύειν πάνττ] προσήκει της περϊ την φύσιν πραγματείας. Το γαρ τοιούτον επίπονον, και ου πάνυ, φησίν 2, άνδρος άγαθοΰ τέλος ποιεϊσθαι της μύθων υπονοίας τα φυσικά παθήματα . . . Jet γάρ, οΐμαι, τα περί θεών μνθολογήματα σεμνοτέρας άεϊ των φαινομένων εχειν τάς άποκεκρυμμένας εννοίας κτλ.8 Hoc sensu recondito fabulae dignitatem divinam accipiunt: In remp. I 79, 2 sqq. και οϋτω δή των μύθων 'έκαστος δαιμόνιος μέν εστίν κατά το φαινόμενον, θειος δε κατά την άπόρρητον θεωρίαν. Metaphysica fabularum causa etiam a Proclo ea habetur. 1

2 An σνμφίριιν? Phaedr. 229 D. Similia iam S y r i a n u s Atheniensis magister Procli docnerat, cuius doctrinam Hermiam Aleiandrinum calamo excepisse docet C. Prächter in Genethliaco C. Roberto oblato 150 n. 2. In Plat. Phaedr. 229 C ed. Ast. p. 74, ed. Couvreur. p. 30 ad verba αλλ' εΐ άπιοτοίην adnotat: Έντεν&έν 3

τIVIS ωη&ηοαν τον Σωχράτην μη άποδέχεσ&αι τάβ αναπτύξει; των μύ&ων, ον χαλωβ εννοήσαντεε. Ληλοί γάρ Ιστιν αυτοί πολλαχοϋ τουε fiv&ove αποδεχόμενο: xai χρώμενοι αντοϊς. Άλλα ννν χαχίζει rove eh Ιστορίας τivas χαϊ είχοτολογίas xai els v).ixas αϊτιαι, άέραί xai γην xai πνεύματα αναπτύσσονται xai μη επι τα οντα αναλύονται xai εφαρμόζονται τols & ε ίο is πράγμασι τάβ αναπτύξεις . . . Αΰτη γάρ ή άνάπτνξις cos άναπτύσσονσιν ol σοψοί, τουτέστιν ol περϊ τά φνοιχά διατρίψαντει, γλϊσχροζ έστί xai είχοτοίογία' οιγάρ ίπι τα οντωι οντα ανατρέχονσινι άλλ'L·Λφνοείί και πνεύματα xai αέρας xai δίναβ, ώ s Ιν Φαίδωνι (98 C) $φη. Τούτον ι ονν τονί φνσιχονe xai οντωs αναπτύσσοντας διαβάλλει ώς els άοριστίαν xai άπειρίαν Ιχπίπτοντας xai μτ< επι -ψνχην xai ν ονν xai & εο ν s άνατρέχσντ as.

Odo Caael

152

quod n a t u r a m r e r u m i m i t a n t u r : In remp. I 77, 9sqq.. du dk Tfj φύσει τών ολων 'έπονται και tfj τάξει τών ϋντωνκαι τους άνάγεσθαι δυναμένους εις τήν τών θείων πραγμάτων περιωπην αύτοΐς συνάπτονσιν τοις όντως ουσιν, τοϋτο προατιθώμεν. Κατιδόντες γαρ οί τής μνθοποιιας πατέρες, οτι και ή φύσις εικόνας δημιουργούσα τών άΰλων και νοητών ειδών και τόνδε τον κόσμον ποικίλλουσα τοις τούτων μιμήμασιν τα μεν άμέριστα μεριστώς Απεικονίζεται, τα de αιώνια δια τών κατά χρόνον προϊόντων, τα δέ νοητά δια τών αίσθψών, ένύλως τε το ΰϋλον όποτυπονται και όιαστατώς το άδιόστατον και δια μεταβολής το μονίμως ίδρυμένον, επομένως τη τε φύσει και τη προόδφ τών φαινομένως όντων και είδωλικώς, εικόνας και αυτοί πλόττοντες κτλ. (quae sequuntur, vide snpra p. 150). In Plat, theol. I c. 4 p. 10: "Εστί μεν γαρ δ της μυθολογίας τρόπος άρχαΐος δι3 υπονοιών τα θεια μηνύων και πολλά παραπετάσματα της άληθείας προβεβλημένος και την φύσιν άιιεικον ιζόμενος, ί) τών νοητών αισθητά και τών άΰλων ενυλα και τών άμερίστων μεριστά περιτείνει πλάσματα, και τών άληθινών είδωλα, και ψευδώς οντα κατασκευάζει. Ultimam denique sermonis tecti causam ibi indicat Proclus,, ubi deum sum mum Άρρητον vocat, cuius doctrinae testimonia affert Koch p. 230 (in Plat, Cratyl. 32, 18 Pasqu., al.). Cf. supra p. 145. Ex tota doctrinae Procli indole silentiam quale scholarcha ille commeudabat mysticum esse evincitur 1 idque duplici ratione, quae tamen una est Cum enim ab illo cultus mystici ritus et caerimoniae pro placitis tbeolögicis et theologia pro mysteriorum ιερψ λόγψ haberentur, silentium eius simul fuit et mysticum eo quo philosophi accipiebant sensu et mysteriorum disciplina. Discipulorum et sectatorum Procli duos tan tum excito, quorum testimoniis satis probatur illos Iamblichi et Procli doctrinam tenuisse. 1

Unio diviua, ad quam Procli philosophia tendit, ipsa est άρρητοι::

In Plat, theol. I V 9 p. 192 όπως Si ίντεν&εν ηδη συνάπτονται role πρωτοίβ νοητοίε^ ονκετι δια λόχων υ Πλάτων ρήτων ή πρ0£ ixelva συναφή.

ίξέψηνεν"

άρρητοι γάρ ίοτι και δι' αρ-

De philosophorum Graecorum silentio mystico

153

O l y m p i o d o r u s iunior, qui Ammonii Alexandrini auditor fait, hie aatem Prodi, in scholiis in Piatonis Gorgiam, quae edidit Albertos Jahn (Archiv für Philologie und Pädagogik Bd. 14 = Neue Jahrb. f . Ph. u. Päd. 8uppl.-Bd. 14, Lips. 1848), p. 528 sq. haec tradit: Cur antiqui fabulas inyenerunt? Jet τοίνυν ειδέναι, Ατι εις δύο ταΰτα &ποβλέψαντες μύ&οις εχρήσαντο, εις τε την φνσιν καϊ εις την ήμετέραν ψνχήν. Καϊ είς μϊν την φνσιν τε καϊ δημιουργίαν όντως. Jel ειδέναι οτι τα άφανη εκ των φανερών πιστοϋται mal τα άσώματα εκ των σωμάτων (εϊσϊ γαρ άοώματοι δυνάμεις) και οτι εισϊν εκ των οωμάτων εν νφ ίρχόμι&α (fortasse sic legendum est: και οτι ix των σωμάτων είς τα iv νφ ε.). Όρώμεν γαρ αυτά εϋτακτα καϊ εννοοϋμεν, οτι προίσταταί τις Ασώματος δύναμις . . . Καϊ οι μΰ&οι τοίνυν γεγόνασιν, 'ίνα εκ τών φαινομένων εις άφανη τινα ερχώμε&α. Οίον άκονοντες μοιχείας d-εών . . . ix τών τοιούτων μη αντο το φαινόμενον διώχωμεν, άλλ} επϊ το άφανες ερχώμεθα καϊ ζητώ μεν το άλη&ές. Οντως ονν εις την φύοιν άαοβλέποντες μν&οποιΐαις έχρήσαντο, είς δε την ήμετέραν ψνχήν όντως. Παίδες ΰντες κατά φαντασίαν ζώμεν το δε φανταστιχον μέρος εν μορφαΐς καϊ τνποις καϊ τοις τοιοντοις' ϊνα ονν το iv ημίν φανταστιχον τηρηται, μύ&οις χρώμι&α ώς 6ν τον φανταστικού χαίροντος τοις μύ&οις J. "Αλλως τε καϊ μΰ&ος ούδεν ετερόν εστίν J) λόγος ψευδής εικονίζω ν άλή&ειανa. El ούν εικών εστίν άλη&είας δ μϋ&ος, εστι δϊ καϊ ψυχή είκών τών προ αντης, εΐκότως μν&οις χαίρει η ψνχη ώς είχών εΐκόνι. *Επεϊ ούν εκ παίδων καϊ απαλών ονύχων σνντρεφόμε&α μύ&οις, δεί αντονς παραλαμβάνεσ&αι . . . Αοιπον δϊ ειπείν, τί διαφέρονσιν ol τ&ν φιλοσόφων μν&οι τών ποιητικών. Φαμεν ΰτι έκάτερος αύτών καϊ πλεονεκτεί τον 'έτερον καϊ πάλιν εχει ελάττωμα. Οίον δ ποιητικος εχει πλεονέκτημα, οτι τοιαύτα λέγει, ώς και τον τυχόντα μη πεί&εσ&αι, άλλ' ερχεσ&αι επι κεκρνμμένην άλή&ειαν . . . (ρ. 529): . . . Πλεονεκτοϋσιν ούν κατά τοϋτο. Ου γαρ βδεσαν, οτι μοχΒ-ηρος εχει βίος άνΌ-ρώπων γενέσθαι, ος τιμφ μόνον το φαινόμενον και ουδέ 8λως ζητεί το εν 1

Cf. Proclue in remp. II 107, 14 sqq. Kr. Haec est communis rhetoram definitio; cf. Theo (Rhet. gr. II 72, 28 Spenge].), Hermogenes (ibid. 3, 10 = 2, 3 Bäbe.), Aphthonins (ibid. 21, 2), Nicolaue (p. 6, 9 sqq. Feiten., qni alia adfert). 1

154

Odo Caeel

ßad-ει τον μν&ον κεκρνμμένον . . . "Εχει δε ελάττωμα, ότι άτίατif νέαν άκοψ . . . Oi δϊ φιλόσοφοι μϋ&οι το άνάπαλιν εχονσιν, οτι κ&ν μείνη τις έπι των φαινομένων, ον βλάπτεται . . . "Εχοναι δε ελάττωμα, οτι επειδή το φαινόμενον αυτών ον βλάπτει, πολλάκις εν αίτοΐς άναμένομεν και ον ζητονμεν την άλή&ειαν. Οντως ουν διαφέρονοιν οι μϋ&οι. Γεγόνασι δε οντοι και προς το μή ως ετνχε παρ αδίδοσ&αι τα πράγματα.· "Ωσπερ γαρ εν ιεροίς τά τε ιερατικα όργανα και τά μνστήρια παραπετάσματα1 εχει, ϊνα μή οι άνάξιοι ως ετνχε &εώνται, οντω και ενταϋ&α προκαλνμματά είσιν οι μΰ&οι των δογμάτων, 'ίνα μή γνμνά ώσι και βατά τοις βονλομένοις κτλ. Vides Olympio-

dorum doctrinam Neoplatonicam qua de fabulis agebatur ad formam magis sobriam reduxisse. At contra D a m a s c i u s Damascenus, qui fuit ultimum scbolae Atheuiensis caput, Procli subtilitatem, si fieri potuit, etiam superavit. In Dubitationibus et solutionibus de primis principiis in Plat. Parmenid. c. 6 et 7 (I p. 9, 11 sqq. Ruelle.) naturam primi principii omnino ignotam esse contendit et sic finem facit φ . 15, 24 sq.): Τί πέρας εσται τον λόγον πλήν σιγής άμηχάνον άδννάτων

και ομολογίας τον μηδέν γιγνώσκειν, ων μη δ ε &έμις, όντων εις γνώσιν ελ9εΐν; De eodem primo principio C. 29 haec docet (I 56, 6 sqq. R.): To μεν δή άντιδιηρημένον τψ γνωστω αγνωστον, το επέκεινα τον ένός, π άντη άπάρρητον, 8περ οντε γινώσκειν οντε άγνοείν δμολογοϋμεν, άλλ1 εχειν πρυς αντό και νπεράγνοιαν, ον τη γειτονήσει επηλνγ άζετ α ι (ed. επιλ.) καϊ το εν εγγντάτω γαρ ον της άμηχάνον άρχής, εί &έμις όντως ειπείν, ωαπερ εν άδντω μένει της σιγής εκείνης.

Ergo ex silentio primi principii Silentium hominis oritur. Alia Damascii testimonia, quae hue pertinent, paullo post afferentur. Nam sicut supra 2 nonnullis Eunapii locis consuetudines et mores Neoplatonicorum quarto p. Chr. η. saec. florentium illustravimus, nunc, quomodo quinti et sexti saeculi philosophi doctrinam quae est de silentio ad usum vitae transtulerint. in scriptis eorum h i s t o r i c i s indagemur. Illos vulgi consortium vitasse et vitam solitariam praetulisse auctor est Marinus, qui Proclum, cum in Asiam fugere coactus esset, illud Epicuri λά&ε βιώσας, quod Pythagorae adscribit Neo1

Cf. supra p. 147 η. 1.

8

P. 139 sq.

De philosophornm Graecorum silentio mystico

155

platonicus, secutam esse scribit Vit. Prodi c. 15: Τοσοΰτον ελάνθανεν, oaov ονδε οι Πυθαγόρειοι το Αάθε βιώσας παράγγελμα τον χαθηγεμόνος άσόλεντον φνλάττοντες. C. 29: Proclus aegram sanavit τους πολλούς λανθάνων. De fabularum interpretation Prodi Marinus c. 22 haec tradit: Pr. näaav θεολογία ν Έλληνιχήν τε και βαρβαριχην χαϊ τψ μνθ ιχοΐς πλάσμασιν ίπιαχια'ζομένην χατεϊδέ τε ρφδίως χαι τοις εθέλονσί τε και δνναμένοις συνέπεσθαι εις φως ηγαγεν, εξ ηγούμενος τε πάντα 1 ενθουσιαατιχώτερον κτλ. et c. 33: . . . λαβέτω εις χείρας την μητρφαχην αυτοϋ (Prodi) βίβλο ν. "Οψεται γαρ, ώς ουκ άνευ θείας χαταχωχης την θεολογίαν την περί την θε'ον εξέφηνεν απασαν, χαϊ τα αλλ α τα μνθιχώς περί αντην χαϊ τον νΑττ ιν δρώμενά τε χαϊ λεγόμενα φιλοσόφως άνέπτνξεν, ώς μηχέτι θράττεαθαι την. άχοην εχ των άπεμφαινόντων θρήνων χαι τών ίχλλων των εχεϊ χρυφίως λεγομένων 2. Marinus ipse silendi legem observat, cum Procli virtutes diviniores noil narret: c. 3 . . . τας ετι άνωτέρω τούτων σιωπήσαντες, ώς xai νπερ άνθρωπον ήδη τεταγμένος, άπο τών φνσιχωτέρων την άρχψ ποιησόμεθα. D a m a s c i u s quoque, qui in Vita Isidori non solum Isidori, sed etiam aliorum suae aetatis philosophorum res gestas descripsit, non pauca testimonia silentii ab his viris culti servavit. Taciturnitatis tenacissimi erant: Pbotii Bibl. cod. 242 p. 337 a 8sq. Bekk. (cf. Suid. i. v. άχροατής; Asmus 8 p. 19 33 sqq.) εφθέγγετο μεν ελάχιστα, τα πολλά de ηχροατο λόγων γεγηραχότων (i. e. Isidoras). De eodem Isidoro apud Suidam i. ν. ενδόμυχος Damascius haec tradit (Asm. 19, 36 sqq.): Ου'τω δε ενδόμυχος εγεγόνει χαϊ σιωπηλός έπϊ τούτοις, δ χρύπτειν εδοχίμαζεν, ίοστε μηδε ερωτώση τ^ μητρι λέγειν οπ^ άπίοι. De rebus sacris maxime tacebat: Phot. 335 b 20 sqq. (Asm. 8 , 1 sqq.) ό γαρ 'Ισίδωρος εφχει μεν το ζητούμενον (de lapide quodam sacro agitur) είδότι, λέγειν δε ουκ εβονλετο. Di omnino ignoti sunt: Phot. 338" 2 sqq. (Asm. 26. 3 sqq.) δήλος δ'ήν (Isidoras) ουκ 1

De hac voce cf. supra p. 147 sqq. (ίΐ'&εαστιχώε): * De fabularam iaterpretatione Procli cf. etiam .Zeller Phil. d. Gr. III 2 1 885 sqq. 3 Das Leben des Philosophen Isidoros von Damaskios aus Damaskos. wiederhergestellt, übersetzt und erklärt 1911.

166

Odo Casel

άγαπών τα παρόντα οϋτε τα άγάλματα προσχυνεϊν εθέλων, άλλ* ήδη έπ1 αύτονς τον ς θεονς Ιέμενος εϊσω χρνπτο μένον ς, ονχ εν άδντοις, άλλ1 εν αντφ τφ άπορρήτψ, οτι ποτέ εστί, της παντελούς άγνωσ ίας. Πώς ούν επ? αντονς ϊετο τοιούτους οντάς; ερωτι δεινφ, άπορρήτοι και τοντψ. Και τις δε άλλος η Άγνωστος χαϊ 6 ερως; χαι τίνα τοϋτόν φαμεν, ϊσασιν οί πειραθέντες, ειπείν άδύνατον χαϊ νοησαί γε ουδέν μάλλον ρψδιον. Tales res qui in vulgus effert, contemptui tradit: Phot. 341,14 sqq. = Said. s. v. ώτα χατεαγότα (Asm. 48, 11 sqq.) ήδη γαρ Ινίοις των τα ώτα χατεαγότιυν χαϊ 8μα διεφθαρμένων τας διανοίας εις χωμφδίαν ϊτράπη χαϊ γέλωτα πολύν τα της φιλοσοφίας άπόρρητα. Addit Suidas: άαμάσχιός φησι, δια τό τινας εχφερομυθείν τα της φιλοσοφίας άπόρρητα. Ideo viri pii nonnumquam res sacras etiam audire dubitant: Suid. s. v. δεισιδαιμονία (Asm. 77, 10) οτι 'Λσχληπιόδοτος οσιος ην και ευσεβής• χα ι τα μεν πρώτα δεισιδαίμων έγεγόνει χαϊ ευλαβής οντω σφόδρα, ώστε μηδε θνειν άνέχεσθαι μήτε τινός άττο ρ ρητού μηδενός άχονειν. Ου γαρ είναι ταύτα της γενέσεως άξια, άλλα τοϋ 'Ολύμπου xal των εν Όλνμπφ διαζήν Ηγουμένων. Nonnulli vitam plane solitariam et taciturnae rerum divinarum contemplationi deditam agebant: Said. s. v. Σαραπίων (Asm. 14, 32 sqq.) τούτον εποιήσατο φίλον δ 'Ισίδωρος, τον λ a θ ό ν τ α πάντα ς άνθρώπονς επϊ ευσεβείς τε χαι ολη βίου φ ιλοσοφίφ, πλην αυτόν τσϋ Ισιδώρου. Τοσούτον δε τω άνδρΐ περιήν άληθοΰς τρόπον τε χαι λόγον, τον τε εν παροιμίφ λέγεσθαι είωθότος, εργψ ök βεβαιωθέντος υπ' εχείνου, τον Αάθε βιώσας, ώστε ονδένα τών τότε ζώντων άνθρώπων . . . ελπίσαιμι &ν είδέναι οίον λέγω . . . 06 γαρ εργψ ποτ ε εφη (Isidorus) πείσεσθαι αντον εντυχείν έτέρψ άνδρί . . . ΟιχεΙν de μόνον εν οίχίσχφ μιχρφ, τφ δντι μονάδα β ίο ν άναδεδεγμένον . . . Τα πολλά di έπ' οϊχον διημερενοντα ζην, ου τινα άνθρωπίνην ζωην, άλλ> άτεχνώς ειπεϊι) θεία ν, ενχάς τε άεΐ χαϊ άρετάς προς εαυτόν ή προς to θείον φθεγγόαενον, μάλλον ök σιγ·η διανοοΰμενον. Hoc precationis et contemplationis silentium uberius describitur Phot. 350· 24sqq. (Asm. 15, 37 b sqq.): Αυτήν δϊ τψ ψνχήν εν ταϊς ϊεραΐς ενχαΐς προς ολον το θείον πέλαγος ελεγε (Sarapio), τα μέν πρώτα συναγειρομένην άπο τοϋ σώματος εις εαντήν, αύθις «Je εξισταμένην τών ιδίων ηθών χαϊ άναχωροϋσαν άπο τών

De philosophorum Graecoram eileutio mystico

157

λογικών εννοιών Ιπϊ τάς τφ νφ συγγενείς, έχ δ' αν τρίτων έν•9-ονσιώσαν και παραλλόττουσαν είς άή&η τινά γαλήνη ν &εοπρεπη και ούχ άν&ρωπίνην. Heraisci nativitas animam viri ad silentium pronum demonstravit: Said. s. ν. Ήραΐσχος et διαγνώμων (Asm. 65, 10) ήν δέ αύτοϋ xal ή πρώτη γένεσις τφ οντι μυστική. Λέγεται γαρ κατελ&είν άπο τί\ς μητρός τοις χείλεσιν εχων τον κατασιγόζοντα δάκτυλον, οίον Αιγύπτιοι μν&ολογοϋσι γενέσδ-αι τον 7βρον καΐ προ τοϋ "ΰρου τον "Ηλιον. Sicut hoc loco Damascius ad mythologiam Aegyptiam provocat, ita in universam doctrinas Aegyptiorum mysticas et magni aestimabant et saepissime in usum saam vertebant Neoplatonici. ut locis his probatur: Pliot. 335 s 22 sqq. (Asm. 3, 25 sqq.) Αιγύπτιοι τοίννν υτι μεν παλαίτατοι άν&ρώπων εισίν, διν άχοβ γινώσχομεν, όλίγου τι πόντων, ούδεις οϋιως εστίν όψιμα&ής 8g οδχι πολλών άχήχοε λεγόντων τε χαι γραφόντων. Phot. 349 b 15 sqq. (Asm. 3, 32 sqq) Damascius sacerdotes Aegyptios commemorat δια μηχανής τίνος άπόρου και άν9·ρωιτίνης ελπίδος $ξω κα$εσιηχνίας εν άπ ορρήτοις τα άπόρρητ α διαμηχανωμένους υπέρ ιε σφών αυτών της ουράνιας ελπίδος και υπϊρ τών άλλων Αιγυπτίων τής ολης εύ&ημοσύνης. Phot. 335" 25 Sqq. (Asm. 4, 5 sqq) de dor.trina sacerdotum Aegyptiorum qua de animae im mortal it ate agitur haec dicuntur: Εϊαω δε ή τοιαύτη σοφία χρυπτο μένη εν τφ άδύτψ της μυ&ολόγου ταύτης άληίϊείας, όντως ήρέμα παραγυμνοϋται χατα βραχύ τ φ δυναμένη/ προς O-tov άιαχλΐναι την ίεράν ανγην της ψυχής. Isidorus in sapientia Aegyptiorum versatissimus erat: Phot. 350, 36sqq. (Asm. 25, 22 sq.) οι δε χαι εν τοίς Αίγυπτίοις φιλοσοφήμασι τον Ίσίδωρον σννεργον χαι ονγχυνηγέτην παρελάμβανον της I ν β υ 9 ψ κ ε χ ρ υ μ μ έ ν η ς ώς άλη&ώς ιεράς άλη9·είας κτλ. Aegyptia et. Graeca fac.ile conc.iliari pos;sunt: Suid. s. v. ιερατιχή (Asm. 4, 29 sqq. I &σιε χαι ραδίαν είναι την έφαρμογην τφ βουλομένφ προσαρμόττειν τοίς Αίγυπτίοις τα τών Ελλήνων. Quin etiam Graeci multa ab Aegyptiis accepisse dicuntur: Suid. s. v. ιερατιχή (Asm. 5, 7 8sqq.) άπο γαρ τών Αιγυπτίων Έκαστα τούτων οι Πυθαγόρειοι εξήνεγχαν είς τους "Ελληνας.

158

Odo Casel

Cum Ultimi Neoplatonici splendidum philosophorum Graecorum agmen claudant, hie iam disputandi sit finis. Commentationis huius initio silentium mysticum Orientalibus magis quam Graecis con venire diximus. Et profecto aevo imperatorum, quo sacra orientalia regiones occidentales implebant, silentii mystici Studium maxime esse auctum vidimus. Sed etiam quod ad tempora quae praecesserunt attinet, non desunt indicia, ex quibus suspicari possis Graecos sicut universam rem mysticam ita etiam silentii mystici morem ex Oriente accepisse, qua de re indicium certum proferre nostri instituti non est. Utcumque quaestio solvitur, certum est Graecos pro more suo, de quo egregie dixit Plato (Epin. 987Ε): "Οτιττερ äv "Ελληνες βαρβάρων παραλάβωσι, τέλος άπεργάζονται, proprii ingenii viribus

χάλλιον τοϋτο

εις

et suo iudicio usos Orientales longe supergressos silentii quae vere dici possit d o c t r i n a m cum reliquis philosophise et theologiae placitis plane congruam excolnisse. Philosophie Graeca desiit, non periit. Propterea quaestio moveri potest Christianine Graecam silentii mystici doctrinam in usum suum verterint et quam vim ilia in eorum non solum philosophiam et theologiam, sed etiam cultum sacrum et praecepta moralia (praecipue apud monachos) exercuerit. Qua de re alio loco erit agendum.

De philosophoruin Graeeorum eilentio mystico

159

Index vocabulorum memorabilium aßazoe τφ πλή&ει 120; cf. 140. 147 άβέβηλο s 18. 44. 140 άγνίζειν 18. 44 άγνωστοι 24. 103. 109. 122. 128 sq. 145. 147. 151. 154. 156 ά γ ρ ά γ ω ι 31. 37. 5 3 άδιάπτυχτος 57 αίιήγητοί 112 ϋδντον 17 sq. 22. 63. 97. 115. 150. 154. 156 αδντος 101 ά9εατος 87 αΐδώβ προί το αλη&έί 93 η ϊ ν ι γ μ α 6 3 sq. 6 6 . 7 9 . 8 2 . 8 7 sq. 92—94. 97. 103 eq. 119. 136eq. αίνιγματώδης 57. 59. 63. 79. 89. 114 αϊνιγμόβ 36. 93. 120 αΐνιχτήρ &εσψάτων 91 ιιϊνιξίί 115 της οννη9εία» 5 4 ; τοϋι αναξίου s ibid. Άρποχράτης theologiae symbolum 9 0 άρρητο; 5—8. 1 3 . 1 9 . 2 1 - 2 5 . 57. 61.

160

Odo

74. 77 sq. 82. 87. 94. 97. 106. 109. 111. 114. 119. 125. 127 sq. 131. 184. 137. 140. 145 sq. 152; «. notela&nt 5 4 ; άρι&μόί a. I l l ; ή πάνττ] «. αρχή 125. άρρητονργία 140. άσημα ονόματα 129 άσώματoe 120. 128. 153; φρι'ate 104 άτελίστοε 8 sq. 17 sq. 59. 74. 78

άτελήί 12 Αττις 155 αφοντοβ 17

άφατος 112 &Ψ»εγκτοί 6. 127. 131. 137 αφραστοξ 6 άχίειν (τα οργιά) 4. 6. 2 0 Βάκχαι 26 βακχεία 87 βαχχευειν 127 sq. Βάχχοι 36 βέ,Ιηλοί 8. 11. 15. 17 eq. 23. 29. 31.

36. 56. 60. 64. 77. 115. 119. 127. 146. 147. 150 βονς

έπι yhüairp

5;

β.

έπιτι&έναι

ifi yluhiTj 5. 127 βραχυλογία βραχυλόγοΐ Γάλλοβ

64 68. 118

15

yfjd-os myetieuro 24

yiyveo&ai (de orgiis die.) 9. 15 sq. γλωοοαλγία 75 yvotfoe 77 γνώμη του &tov 130 yvuwie 129. 140. 154. &εοϋ 68. 89. 98. 114.118. τών δίίων 147. τol· μεγίστου ονάματoe 106. τών απορρήτων (συμβόλων) 119. 131. νπερ γν. είναι τό &tiov 126. = Quobib 107 γτωοτιχόί 64 γράμματα 8. 97. Έφέαια 64. Ιερά 79. 81. Ιερογλυφικά 97 γραπτοί 114

γράφειν res myeticae 14. 37. 128; -eodai

66. 112

Caeel δαδουχεϊν 16 δαδοϋχο« 17. 122 Saiuoves 106. δ. φ&ονανσιν 104. προσιάτιιι e φι'atme 121 cf. 127. myste riorum custodes 127. ττερίytioi 127. yertatovpyoi 130 δάχτιλος χαιιισιγιιζων 157

Stixvivai

res mystieas 14: 17. 26. 63

δεσμά γλοπτηα 66 δηλοϋ.· 36. 64. 81. 101. 114 Λημήτηρ 4 . 6 . 15 Bq. 21. 23. Ληώ 21 δημιονργόί (deus) 111. 120.122sq. 131 δημοσιενειν 8. 103. 119. 124. 145 διΛκαλΰπτειν 81 διαπτνοαειν 59 sq. 81 διαφυλάττειν 57. 101 διδαχή συμβολική 180 διερμήνευτοβ 131 διηγείσ&αι 9 e q . διήγησίί 140 Διόνυσος 86. 127. 140 δράμα

μυστικόν

16

δραν 13. 122. 151. orgia 26. 87sq. τα δρώμενα 12. 24. 122. 150 Bq. 155 δυσίξοιστος 60 δυσεύρετοι 120 δυσμετάδοτοί 63 ävaovvtxoe 57 δναφριιστ of 114 εγκρΰπτειν 59. 88. 120 ϊγχρίειν 78. 80 Mos 82 είχων 129—131.146.148—150.162 eq. Λργειν τών Ιερών 18 εΙρήνη, deus est είρ. 77; d. est iv είρ. 112 εΙοερχεσ9"αι 18

tloTivtiv (de deo die.) 106 ΐίσφρήσωσι (εϊο.τροιέναϊ) 18 ιϊσω τών άδυτων 17 Bq. τών Ιερών περιβόλιαν 18. τό εϊαω 18. ο εϊαω νεώβ 11Κ. εν. τ φ άδντφ 167 ίκδιδοναι 103 εχ&ριαμβενιιν 8 έχκαλϋπτειν 8. 116

De philoeophorum Graecoram silentio myetico

161

ίχχνχΧεϊν 8 έξήγησκ 14. 59; των Ιερών γραμμάίχλαλείν 7. 74—76. 128 των 81 kxnimtiv είς άν&ρώπονί απαίδευΙξηγητφ 122. 160 τους 37 ίξίστασ&αι 24. 151 ίχπομπεΰειν 8 εξορχίζειν 103. 106 εχρΐπτειν 74 έξορχεισ&αι 7. 8. 140 ίχοίγησκ 65. 86 περιρραντηρίων βαίνειν 18. 75; το ίξω 18. 116; I. περιβόλων 18; έχτραγψίείν 8 τζβ αυνη&βίας 54; &είου χοροϋ 63 ΐχφαίνειν 7. 66. 96. 119. 121. 126. ίξαπεριχοί 31. 63 130. 140. 148. 162. 166 ίξώφορα ποιεϊσ&αι 7. 57 εχφάναι 7 96 Ιπανάγειν 131 ίχφέρειν 5. 7. 9. 66. 64. 94 sq. 114. ίπηλνγάζειν 164; -εσ&αι 93 147. 167 Ιπιδειχννναι τα Ιερά 17 sq.; τά μ. 109 ίχφερομν&είν 7. 156 Ιπιχαλεϊσ&αι 106. 115 εχφοιτάν 8. 31 επιχρνπτειν 65. 73. 89. 107. 116. 123. ϊχφοροε 7. 11. 14. 23. 53. 114 136. 139; -εσ&αι 76. 78. 112. 147 ίχψωνεϊν 131 Ιπίχριlyiig 63 Sq.- 147 'Ελευσίνιος 17. 19. 56; το Έλενσίνιον έπιορχείν 101 14. 18; τά -ια 109 επίπνοια, τών &εών 148 Έλευαίβ 4. 12. 16—17. 22. 122 Ιπιοχίπειν 69 εμβατεύειν 18 επισχιάζειν 73 sq. 155 εν, τό dens 114. 126. 146. 164 έπιτελείν 128 sq. ενδόμυχοι 166 εποπτεία 146 ϊνδον Ιν Ιεροϊε 18. 116; ίων περιίποπτενειν 8.13. 109. 140 βόλων 18; Ινδοτέρω τών άδυτων 18 ίπόπτης 16sq.; ετιοψ = επόπτη: 113 ενεψανίο&η) ο &εόβ 78 ίποπτixöe 109 ίν&εάζειν 24. 161 Ιργα άρρητα 137 έν&εαστιχόβ 147—149 Έρμηβ (6 τρισμέγιστοί) 95 Sq. 98. 103. ϊν&εοι 140 105 εν&ουσιαν 167 ίοτώΐ, ό = dens 77. I l l εν&ουσιασμόβ 116. 123 ίοωτεριχοί 54 ερ&ονσιαοτιχόί 37. 166 ευ&νμία mystica 24 ενιδρνειν τω &εφ 13; τOtt d'eole 24 ευλάβεια 90. 150 ενσωμοβ ψράσιί 104 ενλαβεΐα&αι 8. 140 εντόί περιβόλων 18; ·τοίχων 31 ευλαβής 140. 166 'ένωακ 145; &εονργιχή 131.137; προ« ευλογία 99 &eovs Sim. 131. 149; πρόβ τά εΰατομα χείσ&ω 6. 86 sq. 124. 140 μνοτιχά 146 ενψημετν 3. 127; -öS 23. 37. 65. 76. έξαγγέλλειν 7. 22. 74. 148 140 εξάγειν 8 ενχαριστεΖν 97; -ία 99 εξα/ορεΰειν 7. 11. 93 ίψορχίζειν 103 έξαμαρτάνειν tie τα μυστήρια 11 ίχεμν&είν 74 sq. 140; -ία 4. 31. 63— φιπείν 6. 9. 14. 19. 67. 98. 108 66. 69. 61. 86. 90. 139 ίξερβΰγειν 7. 16 ίχερρημοοννη 66 εξηγείσ&αι 7. 166 11 BeliKionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten XVI, 2.

162

Odo Casel

ζητείν 92.94. 9 7 . 1 3 5 . 1 3 7 . 1 4 7 . 1 6 3 sq. ζήτησις 68. 137. 150 ζητητής 103 ήρεμο: 112 ησύχαζαν 76 ήονχία 23. 26; η. αγειν 61 ήονχος 115 sq. &έα 4 ; dei 9 8 ; αδύτου 116 δεά, ή (ή &eöt)=Ceres 1 5 . 1 8 . 21; = Magna Hater 165; *l 9εαί Elenainiae 7. 10. 17. 56 &εαμα dei 114 deäa&at orgiaet aim. 9sq. 14.116.154 &εατήί 116 ϋειάζειν 140 &ειασμός 139 &εο&ρέμμων σιγή 110 θεόληπτος 133 &εολογεΙν 63 θεολογία 64. 130. 150 eq. 155; απόκρυφος χαϊ μυστηριώδη! 8 8 ; cf. 90 »βολόγος 122 &εομυθία 149. 151 &εός, Ο πρώτος 90. 9 4 . 1 2 5 ; cf. I l l ; &εοϋ τι als 108; αργό s ϊργων απάντων 111; ο inι πάσιν 117; βασιλεύς 125 &εονργόί 128. 131. 150; adiect. 139 θεραπεία dei 128. 131. 147 δεραπενειν δια σιγής 126 &εράπων &εον 128 δεσμός μνστιχός 15; της τελετής 76; Ιερατικός 149 &εωρεϊν, το ον 77. 81 Sq. ϋ-εωρία 89. 9 7 . 1 0 3 . 1 3 3 . 141. 146 sq. 160; &εον 117; φυσική 151; απόρρητοι 151 &ριαμβενειν 8 &νραι γλώσσχ) Ιπίχειντα ι 5 ; ίπί&εσ9ε 29. 61. 119 (πνλας ί. 36) &ύραιοι 31. 60 Ιδιώτης 81. 124; 137 ιερατικό? 123. 131. 149. 154

ίεροχηρυξ 4. 122 ίιιρολογείν 140; -ία ibid. Ιερόν 14; Ιερά 4. 7 . 1 0 . 1 2 . 1 5 . 18 sq. 21 sq. 26. 4 8 . 1 0 7 . 1 1 5 . 122.128 eq. 139. 154; Ιερός γάμος 115. 123 Ιερουργία 88 ίεροφαντείν 76. 78. 80. 122; -της 9. 17 sq. 75. 77. 79. 116. 123; -τιχο, 139 Ίσκ 126; Ίσιαχό: 89 χα9αίρειν 56. 74—78. 116 χα9αρεύειν 118. 151 χα&αρμόξ 7. 63 χαλαρός 1 4 . 3 6 . 5 4 . 6 3 . 6 7 . 8 1 . 1 1 7 . 1 3 7 καθάρσια 13 χά&αρσκ 74 sq. 147 χα&ιερονν 92. 129 χαλύπτειν 123 χάμμυσίί των όφ&αλμών 98 χαταδειχννναι teletas 87 χαταχρνπτειν 92. 148 χαταχωχή 9εία 156 χαταχ&άνιοι 9εοί 23 χεΰ&ειν 4 xkrje ίπι γλώσσα 5 χοινοποιεϊν 10; χοινόν ποιείσ&αι 64. 6 6 ; χοινόν ποιεΤν 135; χοινονο&αι 140; βίβλοι ον χοινή 103; iv χοινώ προηγορενειν 14 χοινωνείν rei mysticae 14. 74. 8 6 ; τη! γνώσεως 53; της φιλοσοφίας 54; λόγου του περι &εον 118 Κόρη 6. 15 sq. 21. 23 χρατείν γλώσσης 54 sq. 87 χρνπτειν 5 sq. 8. 14 sq. 35. 62. 65. 75. 79. 90. 96 sq. 104. 107. 119. 122. 127. 130. 133—136. 140. 153-167. χρυπτός 96 sq. 106. 109; χρυπτά της "Ιοιδος 126 χρύφιμος 101 χρϋφιος 15. 2 7 . 1 2 2 . 1 2 7 . 1 4 5 . 1 4 9 . 1 5 5 χρνψίνονς 139 χρύψις (μυοτιχή) 48. 96

163

De philoBophornm Graecorum silentdo mystico laitir 58. 88. 98. 106 Xav&ävttv 4. 155sq.; λάβε βιώααι 154—156 λέγειν res mysticas et eim. 6. 10. 14—18. 35. 62. 107.111. 116. 124. 127 sq. 130.140; üs πάντας 39. 94; 3r«i> &tov 68.118; περι &εών 151; &ΐόβ non λέγετat 98; λεγόμενα 155 λογική »vaia 71. 98sq. 115. 126 λόγοΐ. τά τον λ. μυστήρια 65; μύοτης λ. 65. 75; το οιωπαν λ, 66; διδάσκαλοι σιωπής λ. 66; λ. ό κατά φωνήνί ο ϊνδον 67. 117; 6 κρείττων λ. 67; περι &εον 68. 118; λ. ό κατά προφορά ν 77; λ. Ιερός 78; λ. &είος 80; λ. 'Ορφικά: και Ιερός 86; σιγή λόγον χρείττον 87; λ.. φυσικός 88. 120; λόγοι Αιγυπτιακοί 88; λ. Βοιώτιοι 140; Φρνγιοι 10. 88; λ. περί 9εών 90. 121. 134; I. ορροllitur μύ&ω 90; deua eat χρείττων λόγου 114; λ. γεγωνός 115; εν. τον Λ. νμνωδία 117; λ. εγκεχρυ μμίνος 120; λ. απόρρητος και μυστικότερος 120; του λ. σημασία 126; αίτια χρείττων λόγου 128 sq.; ωρισται ό λ. 140; λ. ψευδής 153 λοξός 91. 103; 114. 121 litιν το σύμβολον 59 με&νειν (de anima die.) 116 μέρος, τα κατά. 15 μεταδιδόναι 5. 11. 31. 53. 56. 82. 94. 101. 103. 105 sq. μετάδοσις 53 μετάλαμβάνειν 54; τραπέζης Ιεράς 74 αηνυειν 82. 117. 119. 124. 152 μιμεϊσ&αι τά Ιερά 18 μονάς βίος 156 μόνωσις caia deo 77 uveiv 115