Cornifici seu Incerti Auctoris ›Rhetorica ad C. Herennium‹: Vol I Prolegomena, edizione, traduzione, commento e lessico 3110557096, 9783110557091

Citation preview

Gualtiero Calboli Cornifici seu Incerti Auctoris Rhetorica ad C.Herennium

Sammlung wissenschaftlicher Commentare

De Gruyter

Gualtiero Calboli

Cornifici seu Incerti Auctoris Rhetorica ad C.Herennium Vol. I Prolegomena, testo e traduzione

De Gruyter

ISBN: 978-3-11-055709-1 E-ISBN (PDF): 978-3-11-056041-1 ISSN: 1864-3426

Library of Congress Control Number: 2020938968 Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek The Deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the Deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data are available on the Internet at http://dnb.dnb.de.

© 2020 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Printing: CPI books GmbH, Leck www.degruyter.com

Luciae, uxori carissimae atque dulcissimae, quae me nimium quantum hoc quoque in opere adiuuit.

Praefatio Hoc opere ad finem perducto riteque iam confecto, restat, ut gratias maximas Luciae, uxori agam, quod me non modo in plagulis corrigendis adiuuit, sed mihi etiam in multis quaestionibus instituendis habendis et explicandis opitulata est, atque De Gruyter bibliopolae, qui opus hoc edendum exscribendumque suscepit, nempe De Gruyter librorum tamquam ex officina Serenae Pirrotta Doctori, quae hoc opus accepit suaeque Commentariorum continuationi inseruit, ac praecipue Doctori Marco Michaeli Acquafredda, qui duos annos totos nobiscum huic operi edendo corrigendo sedulo dedit operam. Nec minor gratia est profecto Floriano Ruppenstein habenda, qui manibus suis menda correxit, noua recepit, minuscula, manu modo exaranda, scite imitatus est. Satis superque temporis huic operi dicauimus, plura fortasse sumus, quam opus fuit, locuti, tempus est nunc abire silentes inter umbras tacitum memet ipsum iam iam futurum umbram. Dabam Bononiae, a.d.IIII Id.Mart. Anno Domini MMXX.

Sommario Volume I Prolegomena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Analisi del Testo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Sigla Codicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Testo critico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Traduzione Italiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 Tavole fuori testo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

Volume II Commento Commento Libro I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Commento Libro II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Commento Libro III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Commento Libro IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia Generale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indices Index nominum propriorum qui in Rhetorica ad C.Herennium leguntur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index locorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index rerum notabilium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index Graecorum nominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

485 533 592 630 875 939 941 984 994

Volume III Praemonenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 997 Lexicon Verborum omnium quae in Rhet.Her. adhibita sunt . . . . . . . . . 1003

Prolegomena Summarium 1. Quanti sit Rhetorica ad C. Herennium facienda. . . . . . . . . . . . . . . . . p.1 2. Quibus annis Rhetorica ad C. Herennium conscripta sit. . . . . . . . . . . . p.8 3. Quo modo Rhetorica ad C. Herennium cum ceteris artis scriptoribus comparari possit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.12 4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit. . . . . . . p.19 5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.37 6. Qua rhetorica doctrina Auctor ad Herennium usus sit, qua Marcus Tullius, utroque opere comparato. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.51 7. Vbi rhetorica doctrina, qua Auctor ad Herennium usus sit, nata, ubi elaborata esse uideatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.64 8. Quam philosophiam Auctor ad Herennium secutus sit. . . . . . . . . . . . . . p.72 9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.77 10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, prima et extrema Media Aetate, et Renatis Litteris facta sit. . . . . . . . . . . . . p.93 11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.110

1. Quanti sit Rhetorica ad C. Herennium facienda. Hac de re praeter alios egerunt: F. Marx 1894; G. Calboli 1962; 1965; 1969/93; J.-M. David 1979; 1992: E.S. Gruen 1968; Leeman-Pinkster-Nelson 1985. Rhetorica quae inscribitur ad C. Herennium, optima est omnium temporum, non uereor dicere, rhetorica ars, quippe cum eā corpus legum, ut ita dicam, rhetoricarum totum contineatur, quae umquam et usquam constitutae sint, idque eius auctor quattuor tantum libris expleuerit (Marcus Fabius non minus duodecim conscripsit libros) atque hoc breui spatio totam materiam rhetoricam collegerit et luculenter exposuerit. Quin tam bono sermone est hoc opus conscriptum, ut a Hieronimo Ciceroni adscriptum sit et a doctis omnibus usque ad humanistas, quos appellant, a Marco Tullio conscriptum esse iudicatum sit. Non multum igitur a uero rhetoricae thesauro afueris, si hunc textum sumpseris, pristinam ad dignitatem reduxeris, praefatione et commentario ditaueris, indicibus instruxeris et tamquan historiam omnem harum legum a Graecis et Romanis auctoribus usque ad nostram aetatem percucurreris.

2 Prolegomena Non aliud neque nouum neque uetus opus profecto repperies, Quintiliani opere tantum excepto, quo melius et attentius rhetorica materia usque ab Anaximene et Aristotele et Cicerone ad recentiores exposita sit. Quod et praefatione et commentario instructurum me esse constitui. Rhetoricam autem ad C. Herennium plurimi factam esse inter omnes constat, quod minime mirum est, cum hoc opere tota ars rhetorica quattuor libris comprehensa et liberae rei publicae temporibus conscripta sit, huc adde, quod Marco Tullio a Hieronimo adscripta usque ad Angelum Decembrio Ciceronis auctoritate commendata per­ uenerit. Quod autem plus sexcentis libris manu scriptis tradita est, hoc ipso probatur Rhetoricam ad Herennium Media et insequenti aetate plurimi aes­timatam esse. Eo autem tempore Rhetorica ad C. Herennium conscripta est, cum ars rhetorica Romae in dies pluris aestimaretur. Quod saeculo a.Chr.n. secundo iam cadente accidit, cum iudiciis iam contendi in administranda re publica, nondum armis, coep­tum esset. Quae contentiones decem primis annis insequentis saeculi etiam frequentius fieri consuerunt, dum actiones in competitores exerceri non modo non intermittuntur, sed etiam ita saepius habentur, ut Joannes Michael David scribere ueritus non sit, accusatores illis annis incredibiliter multiplicatos esse et Francogallico nomine, ‘monté des accusateurs’ id significare non dubitauerit1. Ludus enim est institutus Rhetorum Latinorum, ut appellati sunt, quos anno 92 L. Licinius Crassus et Cn. Domitius Ahenobarbus censores sustulerunt (Suet. rhet. 1,1; Gell. 15,11,2), qui decreue­rint adulescentulos ad eos ire contra morem maiorum esse, neque a se probari. Disputauimus autem, utrum Latini Rhetores cum C. Mario fecerint, ut iam F. Marx, Prolegomena 141–153, suspicatus erat, et ego quidem ipse saepius contenderam, necne. Cum enim iudiciis inter eos contendi coeptum esset, qui rem publicam administrarent, et causae complures actae iam essent, ut E.S. Gruen collegit (1968, Roman Politics and the Criminal Courts 149–78 B.C.), factum est, ut ars rhetorica, qua iudicia exerceri et ad optatam sententiam duci possent, instrumentum optimum haberetur et tamquam telum et gladius in inimicos adhiberetur. Pace igitur quod fiat ipsius Gruen et Kaster et Schmidt et Manfredini et nonnullorum aliorum, qui Marx confutare conati sunt, equidem probaui artem rhetoricam ciuilibus in contentionibus iam a principio adhibitam esse nec umquam in rhetores et philosophos ac postea in rhetores Latinos animaduersum esse, quin ciuilibus contentionibus ars rhetorica esse quodam modo implicata aut implicari posse crederetur (cf. G. Calboli, “Cornificiana 2” 57–102; Eund.: 1993a, 34–42; 502–506; Eund., “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 189–210; Eund., “La retorica preciceroniana e la politica a Roma” 71–99). Errarunt igitur, qui et anno 161 ex Vrbe rhetores et philosophos a M. Pomponio praetore2, nulla contentione ciuili considerata, eiectos esse crediderunt, et uehe1 2

Cf. J.-M. David, “Promotion civique et droit à la parole” 145. M. Pomponium cum M. Catone coniunctum esse alio quoque casu probatur: cum enim M’. Iuuentius Thalna praetor rogationem promulgauit, ut Romani bellum Rhodiis, Perse rege de­ uicto, indicerent (Liu. 45,21,1–8) – quod M. Cato oratione Pro Rhodiensibus habita prudenter dissuasit, qui a Rhodiensibus de portoriis suis nauibus remissum mallet – M. Pomponius tr.



1. Quanti sit Rhetorica ad C. Herennium facienda

3

mentius illi quidem errarunt, qui anno 92 rhetoras Latinos a censoribus improbatos putarunt, quod arti suae, nulla ciuili interposita suspicione, male prouiderent neque, quae philosophiae studia Graeci scriptores arti rhetoricae tamquam fundamentum subiecissent, ea nulla considerassent. Non fugit enim, mea sententia, censores rhetoricam artem ad ciuiles contentiones posse adhiberi neque esse omnibus hac ipsa de causa aperiendam. Quae memorauerant, ut hoc probarent, id est nullam ciuilem contentionem animaduersam esse a censoribus, omnia confutaui neque ullo modo accipi posse clarius luce ostendi (G. Calboli 1993a, pp. 503–506). Qui enim Ciceroni contenderant omnino esse fidem habendam, Schmidt et Gruen, cum Cicero Crassum decretum suum induxisset idcirco defendentem, quod noui rhetores et Graeca doctrina et philosophia (Schmidt) et humanitate carerent, et hoc argumento sententiam suam probauerant, Marcum Tullium mentitum non esse, cum posset ab iis refutari, qui Crassum audissent, non satis diligenter ab iis demonstraui Ciceronis locum consideratum esse. Marcum enim Tullium Leeman-Pinkster-Nelson recentissime ostenderunt (Leeman-Pinkster-Nelson, De orat. Kommentar 2. Bd., pp. 186–189 ad de orat. 3,93–95) mediam inter narrationem rerum uerarum et imaginariam, ut ita dicam, inuentionem tenuisse uiam, dum suam Crassi et Antonii imaginem proponere uult neque eum pudet mentiri, cum a nemine posset, triginta sex ciuilium bellorum annis interiectis, confutari. Qui uero disputationi interfuerant, quae Ciceronis libris inducitur, qui sunt de oratore, ii omnes iam supremum diem obierant. Nihil igitur eo argumento probatur, quo Gruen usus est. Neque alio usus est Kaster, qui totum se remiserit Erikio Gruen, neque ulla protulerit sua. Quod si quis auctoritatibus certare malit, haud paucos memorabo, qui mecum faciunt, ut Gwynn, Carney, Gabba, Achard, David, Lentano3. Quin etiam David scripsit, ut supra uidimus, Romae illis annis tam multos accusatores exstitisse, ut accusatorum multitudo quasi cum inundante flumine (“montée des accusateurs”) comparari posset. Nec satis est. Nam disputatum erat, cum rhetorica inquireretur, quando Romanam in urbem introducta esset, utrum artem rhetoricam Terentius poeta cognouisset, necne, et eam praecipue rhetoricae partem, qua statuum doctrina contineretur. Equidem enim contenderam, fieri nullo modo potuisse, ut tantus poeta, qui summum ius scripsisset saepe summam esse malitiam (Haut. 796), qui tres aduocatos de restitutione in integrum disputantes induxisset (Phorm. 449–459), qui orationes pro prologis conscripsisset (Haut. 11; Hec. 9; cf. D. Klose, Die Didaskalien und Prologe des

3

pl. una cum M. Antonio intercessit (cf. G. Calboli: M. Porci Catonis, Oratio pro Rhodiensibus, pp. 99–149). Equidem sensi Catonis orationem aduersus publicanos habitam esse aut saltem a re nummaria seiungi non posse, Bauman (Lawyers in Roman Republican Politics 191, n. 286) recte, mea quidem sententia, suspicatus est, Catonem, qui nauticam mercaturam et usuram ageret (Plut. Cato Mai. 21,6–7), Rhodios cum seruasset, sibi quoque et suis nauibus consuluisse, qui Rhodiorum portibus profecto uterentur. Cf. A. Gwynn, Roman Education 67sq.; T.F. Carney, A Biography of C. Marius 14; E. Gabba, Ap­ piano e la storia delle guerre civili 13sqq.; G. Achard: Rhétorique à Herennius xxvi–xxxiii; J.-M. David, “Promotion civique et droit à la parole” 135–181; Eund., Le patronat judiciaire 291–301; 369–370. M. Lentano, Retorica e Diritto 18sq.

4 Prolegomena Terenz 47sq.; G. Calboli, “La retorica preciceroniana” 53sq.), rhetoricam artem ignoraret, tametsi iam Ennius scripserat alii rhetoricam tongent, fr. var. 28 Vahlen). Terentius autem satis superque ostendit, bene cognitam se legem habere, Lucium contra Lanuuinum iudicialem rationem penitus ignorasse, statuum uero doctrinam Terentio cognitam esse uideri, qui status nonnumquam adhibuerit (Phorm. 12–15). Nec satis est. Nuper enim probaui Terentium, in Adelphois, cum scaenam Diphili quandam Menandri in fabulam introduxisset, ita cauisse, ne de Plauti Commorientibus4 se sumpsisse appareret, ut ueritus non sit Diphili locum ita immutare, ut Ctesiphon primo diceret mori se uoluisse (261), et it Aeschinus frater confirmaret (273), sed postea, duobus tantum uersiculis interpositis, iturum eum fuisse exulatum e patria Aeschinus (275) adderet. Quod idcirco Terentius immutauit, ut suspicionem tolleret, nulla iam commoriendi occasione relicta, quicquam se de Plauti Commorientibus sumpsisse5. Qui tam attente se gesserit, qui fieri potuit, ut legem et rhetoricam artem ignoraret, qua in iudiciis contendi soleret? Qui rhetores igitur anno 161, ex Vrbe a M. Pomponio praetore, senatu consulto interposito, expulsi sunt, per eosdem qui possumus credere Romanos nullam rhetoricam artem nec rhetoricae artis tamquam caput, constitutionum doctrinam, ullo modo didicisse? Quod si quis obiecerit, a Luscio Lanuuino Terentium admonitum esse nec per se ipsum scisse, nihil hoc ad nos respondebo pertinere, dummodo haec omnia Terentium scisse non infitiare, quoquo 4 Rem ita Terentius prima fabula explicauit: Ter., Ad. 6–14 Synăpŏthnescontes Diphĭli comoedĭast: iamb. sen. eam Commŏrientis Plautu’ fecit fabŭlam. in Graeca ădŭlescens est qui lenoni erĭpit mĕrĕtricem in prima fabŭla: eum Plautús lŏcum rĕliquĭt intĕgrum, eum hic lŏcum sumpsít sĭbi ĭn Ădelphos, uerbum de uerbo expressum extŭlit, eam nos acturi sŭmŭ’ nŏuam: pernoscĭte furtumnĕ factum existŭmetĭs an lŏcum rĕprĕhensum qui praetĕrĭtu’ neglĕgentĭast. Timebat enim Terentius, ne furti accusaretur, cum ex Graecis, ut dediticiis, sumi liceret, e Romanis, ut e Plauto, non liceret, quod Terentius, Eunucus primum dum agitur, Luscio Lanuuino clamante furem, non poetam fabulam dedisse, iam expertus erat. Cf. G. Calboli 1999c: 166–173. 5 Crassioribus litteris ea significaui, quibus Aeschinus nos docet, quid frater facturus fuerit, ni Aeschinus ipse subuenisset: Ter., Ad. 261–275 SY. quĭd ĕst ? CT. quid sit ? illi(u)s ŏpĕra, Syrĕ, nunc uiuo. festiuúm căput; iam. oct. quin omniă sĭbi post putarit essĕ prae meo commŏdo; mălĕdictă famam meúm lăborem et peccatum in se tránstŭlít. […Aeschinus domo exit et Ctesiphonem fratrem hortatur, ut tristitiam omnem omittat] CT. ĕgo illăm [sc. tristitiam] herclĕ uero ŏmitto qui quĭdĕm te hăbĕam fratrem: o mi Aéschĭne, o mí germane ! ah uĕrĕor coram ĭn os te laudare ámplĭus, ne ĭd adsentandi măgĕ quam quo hăbĕam gratum făcĕre exístŭmes. [270] AE. ăge, ĭneptĕ, quăsĭ nunc nón norimu’ nós inter nos, Ctésĭpho. Hoc míhi dŏlet, nos paenĕ sero scisse et paene ĭn ĕum lŏcum rĕdísse ut, si omnes cŭpĕrent, nil tĭbĭ póssent auxĭlĭárĭer. CT. pŭdébat. AE. ah stultĭtĭast istaec, nón pŭdor. tam ob páruŏlam rem páene e pătrĭa ! túrpĕ dictu. deós quaeso ŭt ĭstaec próhibĕant. [275]



1. Quanti sit Rhetorica ad C. Herennium facienda

5

modo, seu Luscio seu quouis alio admonente, didicerit. Terenti igitur aetate Romae artem rhetoricam, quae anno 161 doceri uetita sit, haud mediocriter cognitam esse negari non potest. Dum tamen Romani pueri seu adulescentuli arti rhetoricae operam dant, non modo tamquam quoddam telum hanc artem tractare didicerunt, sed Graecam quoque scientiam magis magisque inierunt et Graeca humanitate imbui numquam desiti sunt. Sed non ubiuis Graeca ipsa in terra litterae et liberales artes praesto erant, ut ediscerentur. Quodsi quis philosophiam discere auebat, Athenas erat ei profecto ueniendum, si grammaticam Alexandriam. Sed Rhodum si quis se contulisset, erant ei et philosophiae et grammaticae et oratoriae artis apertissimae uiae, cum summi harum artium magistri Rhodum, tamquam omnium artium ditissimam domum frequentare consuessent. Rhodum enim Eudemus ex Aristotelis spatiis se conferre non dubitauit, Panaetius item Rhodo in insula (et Romae) uixit, eadem autem in insula, Posidonius, ex noua Stoa factus philosophus, scholas habere non intermisit, grammaticam et rhetoricam Dionysius Thrax docuit, oratoriam Apollonius Molon et Apollonius ὁ μαλακός coluerunt, ut ne omnes eos, qui illa in insula floruerunt, nominem6. Nec doctrinam suam tantum adulescentibus impertire soliti sunt, sed scholas quoque habuerunt et artes conscripserunt, quibus adulescentuli et pueri illis in ludis uterentur. Sapienter enim Rhodii se gesserunt, qui quae munera a regibus sua propter seruigia acceperant, ea in ludis litterarum et philosophiae instituendis consumere non dubitarint. Tam bonos igitur ludos instituerunt, ut ex omnibus regionibus et Roma potissimum adulescentes Rhodum publicos in ludos conuenirent. Aelius Stilo, quantum scimus, et Cicero et Caesar et Varro et multi alii Rhodum Roma uenerunt, ubi non summos modo magistros, sed artes quoque eosdem in ludos conscriptas inuenerunt. Ex Rhodia enim arte quadam rhetorica, duo Ciceronis libri, qui sunt De inuentione, et Rhetoricae ad Herennium quattuor manasse uidentur, quod nonnullis argumentis probari potest. Rhodiae enim maritimae leges adhibitae sunt, ex quibus adducerentur exempla, Cares, Rhodius notissimus artifex tamquam artificum princeps, nominatus est. Itaque est Rhetorica ad C. Herennium tamquam ars perfectissima conscripta, nec ullum aliud simile opus inueneris, Ciceronis rhetoricis libris imperfectis relictis, qui­ bus prima tantum rhetoricae pars, quae est de inuentione, reliquis quattuor omissis, summa illa quidem doctrina ab adulescentulo Cicerone, Larissaeo Philone audito (Cic. Brut. 306sq.)7, comprehensa est. Ciceronis enim libri rhetorici, quibus inuentio continetur, uni sunt, quibuscum comparari possit. Quaestio igitur nascitur, utrum opus prius confectum sit, Rhetoricane ad Herennium an Ciceronis libri, qui sunt De 6

7

Livius Rossetti et Patrizia Liviabella Furiani 1993, ostenderunt, quantum philosophia Rhodi culta sit, eaque in insula primum Eudemum et Prassiphanem, Peripateticos, praeclaras habuisse scholas et magno consensu celebratos esse, dein Stoicos Panaetium et Posidonium non minorem famam assecutos. Quod anno 1988, Carlos Lévy (“Le mythe de la naissance de la civilisation” 155–158) si audimus, ut ego quidem audio, accidisse putat. Sed hac de re amplius postea uiderimus.

6 Prolegomena inuentione. Quam quaestionem non equidem effugi, sed attentius consideraui, ut postea uiderimus. Id tantum nunc dixerim, omnibus nouis et ueteribus argumentis perpensis, non post annum a.Chr.n. octuagesimum sextum (86) et probabilius octuagesimum septimum (87) Marcum Tullium libris De inuentione conscribendis operam dedisse uideri. Ex quo efficitur, Ciceronis rhetoricos libros, qui sunt de inuentione, uno duobusue annis ante Rhetoricam ad Herennium (86–82) conscriptos esse. Praeterea libri ad C. Herennium magni momenti facti sunt, cum ab extremis Imperi Romani temporibus (quae ‘Spätantike’ Theotisci doctores appellant) ad Aeuum Medium est uentum et bis sunt illi quidem laudati a Hieronimo (in Abd. PL 25, 1098; adu. Rufin. 1,16) atque Ciceroni, qui multis de rebus scripserit, adscripti (“Cicero, ad Her.”, ut a Hieronimo memorati sunt)8. Cum autem Rhetorica ad Herennium composita est, pluris in dies ars rhetorica aestimari coepta est, eo scilicet tempore, quo tribunalia et ciuiles quaestiones ciuilibus in contentionibus adhiberi consuerunt. Quod praecipue secundo saeculo a.Chr.n. exeunte accidit, cum tam frequenter iudicia adiri coepta sunt, ut competitores aut aduersari ipsi seu damnarentur seu quouis adficerentur detrimento et legibus quasi armis certari solerent. Postea magis magisque est ad arma uentum neque ciuilibus bellis Romani pepercerunt. Quo tempore tam multa iudicia sunt habita, ut aquarum inundationi similia fuisse, ut supra diximus, iudicatum sit (Jean-Michel David, cf. supra ad p. 3). Latini quoque dicendi magistri exstiterunt, qui Latine artem rhetoricam docere non metuerunt neque censorum suscitare iram, qui in eos anno nonagesimo secundo (92) inuecti sunt. Censores uero, qui eos ludos sibi non placere edixerunt, uiros non spernendos illos quidem, sed L. Licinium Crassum et Cn. Domitium Ahenobarbum, fuisse accepimus, quorum prior magnus orator et Ciceronis magister exstiterit et de arte dicendi summa doctrina disputans a Marco Tullio sit tribus in libris, qui sunt de oratore, saepius inductus (Suet. rhet. 1,1; Gell. 15,11,2). Vtrum autem Latini dicendi magistri cum C. Mario fecerint, ut Fridericus Marx (Prolegomena 141–153) et ego quidem ipse credidimus, necne, disputatum est (cf. G. Calboli, “Cornificiana 2” 57–102; Eund.: Cornifici Rhet. Her. 34–42; 502–506; Eund., “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 189–210; Eund., “La retorica preciceroniana e la politica a Roma” 71–99). Sed de his postea uiderimus. Hodie tamen uiri docti, qui haec tractarunt, credere malunt magistros illos dicendi Latinos C. Mari potissimum et popularium partium fuisse fautores neque id a Crasso et Ahenobarbo censoribus, qui nobilitati potius fauerent, neglectum esse. Ab ea igitur discordia, qua Romana ciuitas illis diebus laborasset, non omnino edictum illud censorium liberum fuisse putatur, quod attentius postea inuestigabimus. At 8

Non a Hieronimo modo libri ad C. Hernnium laudati sunt, sed etiam a Rufino (gramm. VI 568,19–22) et a Prisciano, qui saepius Cic. ad Her. laudauit (gramm. II 95,15–96,2 bis; II 96,17– 19; II 104,6–9; II 108,9–11; II 197,16–17; II 307,19–308,1; II 355,17; II 357,6sq.; II 495,19–496,2; II 523,24–524,1), a Rufino, qui Hierusalem uiuebat, et a Prisciano qui Caesareae in Palestina fortasse natus erat: in Syria igitur et Palestina non iniuria Achard, Rhét. à Her., p. xxxiv, hoc opus extremis Imperi temporibus uulgatum esse suspicatus est, cf. etiam G. Calboli, ‟Zur Textüberlieferung” 9–16.



1. Quanti sit Rhetorica ad C. Herennium facienda

7

L. Crassus a Cicerone in libro de oratore tertio (de orat. 3,93–95) idcirco contendens inducitur Latinos magistros a se esse edicto sublatos, quod ‘doctrinam nullam nullamque humanitatem dignam scientia’, sed audaciam tantum dicendi persequerentur. Quod cum omnino uerum esse negauerim, tum prorsus falsum dicere non ausim, qui plures fuisse causas crediderim, neque unam tantum, quae ad doctrinam spectaret, ut E.S. Gruen (Studies 187–191), falso, mea quidem sententia, credidit (cf. Calboli 1993a, 505sq.). At rhetorica arte et ciuili contentione, ut ita dicam, hoc quoque edicto pugnatum esse puto, cum oratoriam suam facultatem Crassus crediderit a nouis magistris sibi ablatum iri, qui ludum instituissent, quo iuuentus conuenire consuesset, et nouam dicendi disciplinam pro antiqua nobilium substituere non dubitassent, quam, si non totam sibi ablatam fore, at partim sibi de manibus iam iam elapsam uideret. Quo confirmatur haud parui Romae illis temporibus rhetoricam artem aestimatam esse. Graeca autem docebatur rhetorica, quam, postquam Sophistae uiam hanc aperuerant, Anaximenes, Aristoteles, Theophrastus, Hermagoras Temnites elaborauerant quaeque apud Rhodios in ludis adhiberi coepta erat. Vnde artes, id est Τέχναι, confectae erant (cf. M. Fuhrmann, Das systematische Lehrbuch 11–28 [Rhetorica ad Alexandrum]; 41–69 [Cornifici Rhetorica ad C. Herennium et Marci Tulli Rhetorici Libri, qui sunt De inuentione]; 122–156 [a Platone ad Aristotelis Rhetoricam]. Namque Rhodo potissimum in insula ludi rhetoricae et grammaticae ita frequentati sunt, ut inde ab omnibus regionibus et praecipue Roma illuc uenire adulescentuli consue­ uerint. Haud parum pecuniae his ludis instituendis Rhodii impendere non dubita­ uerant – ut Franciscus Della Corte (1939) nos monuit – et multi uiri docti et rhetoricae et grammaticae et philosophiae periti hanc in insulam conuenerunt. Ex Romanis Rhodum se contulerunt Q. Mucius, Aelius Stilo, M. Antonius, M. Tullius Cicero, Seru. Sulpicius Rufus, C. Iulius Caesar, ut notissimos tantum memorem. Ita ars rhetorica omnibus in partibus expolita exstitit, quae par et dignissimum opus profecto inuenisset, nisi Marcum Tullium puerum seu adulescentulum esset commentariola sua, ut ipse scripsit (de orat. 1,5), ad exitum perducere et inuentioni reliquas partes addere pertaesum. Facta est igitur Rhetorica ad C. Herennium, qua tota ars rhetorica quattuor libris contineretur9, opus magni momenti, cum Imperio exstincto Romano ad Aetatem Mediam uentum est, et iam Heronimus bis eam memorauit et Ciceroni ipsi, rhetoricae arti incumbenti uel, quo uerius dicam, summo studio operam danti adscribere ueritus non est (in Abd. PL 25, 1098). Quod profecto iis uerbis inductus Hieronimus fecit, quae simillima et nonnusquam ipsissima utroque primo in opere inuenit, id est in principio Rhetoricae ad C. Herennium et Ciceronis librorum, qui sunt de inuentione, ut equidem probaui (Ciceroniana 13, 2009, 119–121), cum praesertim Hieronimi condiscipulus, Rufinus (Apol. adv. Hier. 9

Marcus Fabius Quintilianus Institutionis suae duodecim libros confecit, non nimios equidem dixerim, qui rhetoricam semper colui et artem dicendi, sed haud negauerim nimios illos libros esse.

8 Prolegomena 2,7) nos doceat saepius Hieronimum libros minus diligenter per omnes paginas percurrere consuesse. Nec nimis nos credideris fidei tribuisse Rufino, Aeli Donati primo cum Hieronimo auditori, postea aduersario Hieronimi infestissimo facto, cum idem in uitium Hieronimus incurrisse uideatur, qui fulminandi notionem, Demostheni uni a Cicerone concessam (Att. 15,1a,2), utrique Demostheni et Aeschini tribuerit (adu. Rufin 1,15) itemque suptilitatem Chrysippo adscripserit, qui contra a Frontone omnia augens et praemuniens et explanans fuisse dictus sit (p. 140,10–16 van den Hout), dum Hieronimus Chrysippum Antipatri similem facit – ut Varro fecit, ling. 6,1 – et sibi Varronem, non ipsum Chrysippum, ostendit cognitum esse. Adsimilare igitur Hieronimus consueuit, nec mirum qui tot libros legerit totque auctores nouerit. Quidni utrumque opus, isdem prope inceptum uerbis, id est Rhetoricam ad C. Herennium et libros De inuentione, Marco Tullio adscripserit?10

2. Quibus annis Rhetorica ad C. Herennium conscripta sit. Hac de re praeter alios egerunt: Achard 1989; G. Calboli 1993a: 12–17; Cancelli 1992: 26–34; Douglas 1960; Müller 1994; W. Stroh 2003. Quando autem Rhetorica ad C. Herennium conscripta sit, disputatum est. Tribus potissimum temporibus propositum est hoc opus esse conscriptum, nempe annis a.Chr.n. (1) 86–82; (2) 86–75/70; (3) quinquagesimo fere anno (50). Hac ipsa de re dis­putationem totam inueneris in G. Calboli 1993a: Cornifici Rhet. Her. p. 12–17, ubi tamen prima sententia accepta est, scilicet Rhetoricam ad C. Herennium inter octuagesimum sextum et octuagesimum secundum annum a.Chr.n. compositam esse. Nec aliter sensisse uidentur, qui nuperrime de hac quaestione scripserunt, Achard (p. VII), Cancelli (p. 26–34), Müller (p. 11 Adn. 38) (tametsi Achard accuratus esse uoluit, qui addiderit: “entre la mi-86 et la fin de 83”), id est annis interpositis inter C. Marii consulatum septimum et eam, quam Sulla rei publicae administrandae constitutionem instituit (IV 53,66), cum nihil hoc in opere, ut Marx memorauit, possit inueniri, quod cum ea conueniat, quam Sulla introduxerit, rei publicae administrandae condicione (cf. Marx, Prolegomena, p. 155; Caplan, Introduction, p. xxvi; Calboli 1993a: 15)11. Qui tamen Terminus, ut uocant, ante quem argumento ita nititur e silentio, ut et posteriore tempore suspicari possimus Rhetoricam esse conscriptam, nullo tamen pacto post septuagesimo a.Chr.n. anno, cum neque Hortensius neque Cicero inter claros oratores memorati sint, sed ii tantum qui secundo saeculo et ineunte primo uixerint (Rhet. Her. IV 1,2 Gracci aut Crassi consequi facultatem; IV 5,7 Al­ latis igitur exemplis a Catone, a Graccis, a Laelio, a Scipione, Galba, Porcina, Crasso, 10 Qua de re cf. etiam infra p. 95. 11 Vtrumque opus, id est Rhet. Her., et Cic. “in der zweiten Hälfte der achtziger Jahre” conscriptum esse defendit, qui rem prioribus tantum labellis attigerit nimiaque celeritate sit usus, Marcus Deufert, Textgeschichte, p. 151.



2. Quibus annis Rhetorica ad C. Herennium conscripta sit

9

Antonio). Maxime uero probabiles ii exstant anni, qui inter octuagesimum sextum et octuagesimum tertium positi sunt. Neque ad eam facile accesserim sententiam, quam Achard (p. XIII), de Rhetorica ad Herennium optime meritus amicus, protulit, id est, quae anno octuagesimo tertio iam conscripta extaret, eam edi, postquam Sulla rerum potitus est, nequisse. Quam sententiam etiam Nüßlein, ad p. 352, secutus est, qui tamen Achard sequi solitus sit. Probatum enim non est, Rhetoricam ad Heren­ nium longe seu longissime latuisse et extremis tantum Imperi Romani temporibus in Africa esse detectam, ut Fridericus Marx, Prolegomena 1, suspicatus est. Crediderat enim uir ille doctissimus atque de Rhetorica ad Herennium quam qui maxime meritus ‟Anno p.C.n. fere 350 in Africa terra” librum detectum esse, quo Rhetori­ ca ad Herennium contineretur. Nam, ut Marx scripsit, ‟grammaticus nescioquis uel bybliopola ex scriniis domus cuiusdam Herenniae uel Herenniorum adfinis in lucem protraxit hunc librum quam Rhetoricam ad Herennium dicimus cum per IV saecula ille latitauerit doctis indoctis plane ignotus”. Quam equidem opinionem neque omnino acceperim neque prorsus reiecerim, cum eādem non nihil ueri contineatur. At cum Africa in terra libenter admiserim hoc opus cognitum esse, non hoc acceperim latitasse tot annos, qui contenderim Rhetoricam ad Herennium, a quodam rhetore, Cornificio nomine, quem Quintilianus saepius memorauerit, esse conscriptam, et dein neque Apuleio, neque Prisciano ignotam fuisse (cf. G. Calboli, ‟Cornificiana 2”, 1–57, et Apul. met. 4,35 et Prisc. gramm. II 95,14; 357,6; 495,19 Cicero ad Herennium; Cicero … ad Herennium). Neque tam facile in eam sententiam iri posse dixerim, qua Marx contendit Rhetoricam ad Herennium in Italiam a Romaniano, nempe in Classiciacum suum, latam esse atque eiusdem codicis, quo esset in Italiam a Romaniano lata, filium seu nepotem Herbipolitanum codicem esse. Quod autem Rhetoricae ad C. Herennium libro primo concluso Herbipolitano in codice Romaniano bis plausus datus sit, uerbis, quae sunt Romaniane uiuat Romaniane uiuat,12 hoc profecto probatur, ex Africa terra textum hunc uenisse, neque tamen eādem atque Romaniani et Augustini uia. Postquam enim Vandali Africam prouinciam potiti sunt, haud paucos libros in Hispaniam translatos esse constat, codicem autem Herbipolitanum ex codice quodam manasse, qui in Laudradi Episcopi scriptorio Lugduni ab Hispanis exulibus esset confectus (ut Antonius Hafner, Zur Textbüberlieferung 179, erroribus consideratis errandique causa (Visigothica origine) detecta, luculenter probauit). Hac igitur uia in Herbipolitanum scriptorium Herbipolitani codicis pater, ut dicitur, uenisse uidetur, tametsi non hoc argumento excluditur Rhetoricam ad Herennium in Italiam a Romaniano ipso introductam esse. At in Galliam et Germaniam altero itinere, quod nunc memorauimus, hunc librum, id est Herbipolitani patrem peruenisse et mihi et Magdalenae Spallone uisum est probabilius. Distinguendum est igitur, num in Italiam Rhetoricae ad Herennium opus a Romaniano allatum sit – quod 12 Vocatiuum autem ipsum pro nominatiuo positum Africam consuetudinem redolere docuerunt Adamik (1987), et, quod ad hunc usum, non ad Cornifici locum pertinet, Petersmann (1998) et praecipue Adams, 2003: 512–515.

10 Prolegomena probabile manet, non certum – et utrum Herbipolitanus liber et Romaniani salutatio ex Italia an ex Hispania in Galliam et Germaniam uenerint. Quod re uera ad Mutilorum pertinet familiam – quam appellant –, cum sit Herbipolitanus huius familiae optimus ex codicibus unus, quos tamen iam cum Integris contaminatos esse nemo excludere potest, hanc quaestionem magni momenti esse uidemus. De origine enim agitur huius familiae codicum, quam directe ex Africa uenisse uix credibile est, cum tot tantaque Hispanicae Gallicae Germanicae originis Mutilorum codicum uestigia exstent. Exstant enim Rhetoricae ad C. Herennium, codicum, quibus tradita est, familiae, quantum constat, tres, Mutilorum, Integrorum, Expletorum (cf. G. Calboli, “Zur Textüberlieferung der Rhet. Her.”, 11–16; Eund., Gnomon 68, 1996, 211; Eund., “Further Comments” 120–122). Sed de his attentius postea uiderimus. Deinde alio tempore A.E. Douglas contendit Rhetoricam ad C. Herennium esse conscriptam, scilicet quinquagesimo fere a.Chr.n. anno, cuius tamen auctor et praecepta et exempla prius collegisset. Quod Douglas hoc argumento conatus est probare, quod differentibus clausulis praecepta et exempla exposita sint et idcirco exempla prioribus annis collecta esse uideantur. At hoc alio modo explicari potest, si quidem clausulae re uera differunt – quod non ita perspiquum est, ut in dubium uocari non possit –, nam alia materia aliud genus scribendi requirit, nec eodem modo definitiones et exempla possunt proferri, cum nonnumquam errorum exempla, cum uitanda, quae essent, explicarentur, ex aliis scriptoribus et poetis sumpta sint. Videntur igitur anni inter octuagesimum sextum et octuagesimum tertium a.Chr.n. maxime probabiles esse, quibus sit Rhetorica ad C. Herennium conscripta. Quod Guernerium quoque Suerbaum (Herzog-Schmidt, Hdb. I 552) nuper sensisse laetor, qui scripserit: “Die wahrscheinlich 86–82 entstandene Rhetorica ad Herennium (§ 287: Auctor ad Herennium) gilt weithin als Zeugnis dafür, wie man sich die von Plotius gelehrte latinisierte griech. Rhetorik vorzustellen hat”. Aliam autem uiam ingressus est Guilfridus Stroh (2003), qui probare conatus est Rhetoricam ad Herennium post Ciceronis De oratore (a. 55 a.Chr.n.) conscriptam esse. Quod, quamquam nullo modo probauit (melius dicam nullis argumentis probauit), attentius tamen uideamus oportet, ne quicquam dubium hac de parte relinquatur. Illud igitur totis uiribus Stroh demonstrare contendit, aliud declamandi notione et declamatione ipsa Rhetoricae ad Herennium et Ciceronis significatum esse temporibus, aliud incipientis Imperi Romani aetate, cum declamatione una totaque oratio contineri uideretur. At hoc plurimis Rhetoricae ad C. Herennium et Ciceronis locis adsumptis, falsum esse prorsus probatur, nec satis est. Nam Stroh multis exemplis ostendit declamandi notionem et declamatores et ipsas declamationes ita a Cicerone esse contemptas, ut semper, cum haec uocabula memoraret, M. Tullius aliquod contemptionis aut despicentiae signum addiderit. Notam scientiam, non nouam illam quidem adhibuit Stroh, sed idcirco utilis eius disputatio est, quod plurima exempla Ciceronianae huius consuetudinis attulit. Quin Cicero ad Atticum scripsit inuisos sibi factos esse Irtium et Pansam, qui Marcum Tullium secum etiam declamare coegissent (Att. 14,12,2). Sed diligenter Stroh negare incipit, declamationem cum Graeco



2. Quibus annis Rhetorica ad C. Herennium conscripta sit

11

uocabulo, quod est ἀναφώνησις, comparari posse et Bonner (1949: 20 Adn. 3) errasse, qui hoc suaserit. At Bonner dubitauit, quae Graece appellaretur μελέτη utrum melius uocaretur ἀναφώνησις an φωνασκία, et denique ἀναφώνησις melius putauit ad uocis exercitationem, quae apud Rhetoricam ad Herennium inueniretur, adcommodari. At hoc Guilfrido nostro non probatur: “Der Name selber scheint nämlich daher zu kommen, dass man die Stimme allmählich von den tiefsten Tönenbegin­ nend in die Höhe steigen ließ (ἀνάγειν) und sie dann wieder zurückbrachte” (p. 16). Mihi uero contra uidetur per ἀναφώνησιν potius eam uim et actionem esse significatam, qua quis ἀναφώνημα emitteret, ut Cornelius Sulla apud Plutarchum (Pomp. 13,7) Pompeium Magnum maxima uoce ilico salutauit, nimirum non ex murmure incipiens et usque ad summam uocis contentionem salutationem suam intendens neque alio modo in Africa Pompeium ab uniuerso exercitu salutatum esse putamus: Plut. Pomp. 13,7 καὶ προελθὼν [sc. Σύλλας] ἀπήντησεν αὐτῷ, καὶ δεξιωσάμενος ὡς ἐνῆν προθυμότατα μεγάλῃ φωνῇ Μάγνον ἠσπάσατο […]. Ἕτεροι δέ φασιν ἐν Λιβύῃ πρώτον ἀναφώνημα τοῦτο τοῦ στρατοῦ παντὸς γενέσθαι κτλ. Creditne Stroh gradatim Magnum salutatum esse Pompeium? At non idem Stroh defendit declamatione et declamandi notione a Cicerone id significatum esse, quod ab Auctore Rhetoricae ad C. Herennium, quippe quod a Marco Tullio numquam contemptio et despicientia quaedam omissa sit, cum de declamationibus loqueretur, quod multis exemplis probare non intermisit. Quid attinebat igitur contendere, Rhetoricam ad Herennium post Ciceronis De oratore compositam esse et ita compositam, ut Auctor ad Heren­ nium (III 11,21sq.) Ciceronis opus (de orat. 3,224) tamquam exemplum haberet (ad p. 10 adn. 19)? Dein contendit Stroh per declamationem ab Auctore ad Herennium totam continuatamque orationem esse intellectam: “für den Auctor [ad Her.] spezifisch ist offenbar nur, dass er an das Sprechen ganzer Reden denkt”(pp. 14sq.). Cur igitur Auctor locos nonnullos excerpere consueuit? Nempe declamationes etiam per fragmenta adhiberi poterant. Graues leges imponere difficile est, difficilius eas, quae nunquam exstiterint, inuenire. Bene autem Stroh fecit, quod connexiones persecutus est et nonnumquam inuenit, ut eam, quam ad p. 31 adn. 103, enuntiauit: “Cicero im Orator rechtfertigt sich speziell gegenüber diesem Vorwurf [id est, quod ornatui nimis indulserit, “dass er (nicht auf Überzeugung zielende) Prunkreden halte”] hauptsächlich dadurch, dass er einerseits das delectare an der Stelle der älteren (und aristotelischen) conciliare (so noch de orat. 2,182 ff.) unter die Überzeugungsmittel bzw. officia oratoris einschwärzt (69 ff.) – eine, soweit ich sehe, kaum gewürdigte Neuerung13 –, andererseits von Anfang an seinen orator perfectus entschieden von der epideiktischen Rhetorik der Sophisten”. Quod haud pauci iam animaduerterant, ut, ne multos memorem, Jakob Wisse, Elaine Fantham, Lucia Montefusco, cuius nunc uerba, nouem tantum annis ante Stroh scripta, laudabo: “When uulgi iudicio et doctorum (Brut. 186) the orator is able to speak in such a way that doceatur is apud quem dicetur, … delectetur, … moueatur uehementius (Brut. 185) then and only then 13 Hanc notationem ne ali cuiquam quam mihi ipsi tribuas.

12 Prolegomena can he be considered the perfect orator” (L. Calboli Montefusco, ‟Aristotle and Cicero on the officia oratoris” 90). Ad summam, Stroh bene fecit, quod ad hos ueteres textus reuenit, sed melius profecto fecisset, si ingeni celeritatem compescuisset suam atque alios quoque sensisset, aliquando uera inuenire potuisse, et eos praecipue alios, quos ille saepius ne nosse quidem curasset. Hic quoque amicus Stroh, sed magis amica ueritas.

3. Quo modo Rhetorica ad C. Herennium cum ceteris artis scriptoribus comparari possit. Hac de re attentius egerunt: Andreas Weidner 1878; Fridericus Marx, Prolegomena 77–84; Joachim Adamietz 1960; Lucia Calboli Montefusco, La dottrina degli ‟status” 201–206; Georgius Kennedy, The Art of Rhetoric 104–107; Servator Núñez: 1997. Vt supra iam memorauimus, eo tempore Rhetorica ad C. Herennium conscripta esse uidetur, quo ars rhetorica summum in Graecia fastigium iam attigerat et ita suis legibus et praeceptis instructa erat, ut uno prope libro uel pluribus contineretur, quo quibusue tota ars exponeretur dicendi. Quae disciplina consuetudoque discendi non pueris, sed adulescentibus iam apud Graecos aperta erat et adulescentuli duodenis iam ab annis uel paulo post ad rhetorem se conferre consueuerant. Considerandum est igitur, haud parui momenti hanc dicendi exercitationem fuisse, ut boni oratores bonique ciues ab rhetorum spatiis ad rem publicam capessendam uenire non intermitterent14. Quod usque ad extrema Imperi Romani tempora uiguit, cum ciues Romani rerum scientiam a loquendi et dicendi bona consuetudine numquam separandam putauerint. Supra disputatum est, quando Rhetorica ad C. Herennium conscripta esse uideatur et conuenimus anno octuagesimo sexto conscribi coeptam esse et octuagesimo secundo (uel tertio exeunte) ad finem esse perductam. Nunc id tantum addendum uidetur, hoc opus iis annis Romae compositum esse, quibus C. Marius eiusque fautores rem publicam administrarunt, dum Cornelius Sulla in Asia aduersus Mithridatem bellum gerit et abest ab Vrbe. Quae duo bene cum ea concinunt opinione, qua Auctorem ad Herennium popularium partium fuisse putatur et C. Mari potius quam L. Sullae fautorem. Quod non ad hoc opus tantum pertinet, sed ad eos quoque rhetoras, qui Latini sunt appellati et C. Mario fauisse uidentur. Horum princeps L. Plotius fuit, qui eum dicendi ludum aperuit, in quem L. Crassus et L. Ahenobarbus censores anno nonagesimo altero a.Chr.n. inuecti erant, cum etiam Latinos rhetoras pari uituperatione afficerent. Sed Marianis partibus restauratis, L. Plotio, quem C. Marius unice dilexerat (Cic. Arch. 20), ludum suum rhetoricum seu redintegrare seu producere concessum est. Neque silentio praetereundum censeo, C. Marium Herenniorum 14 Cf. F. Woerther: Hermagoras, p. IX.



3. Quo modo Rhetorica ad C. Herennium cum ceteris artis scriptoribus comparari possit 13

clientem fuisse (Plut. Mar. 5,7)15, quam clientelam cum per se ipsam haud magni ponderis fuisse putamus, attamen neglegendam non esse, si modo id animaduertere uelis, C. Marius, Herennia gens, Auctor Rhetoricae ad C. Herennium quam inter se noti fuerint. Nam diu multumque disputatum est, utrum Auctor ad Herennium Marianae partis fautor fuerit necne, sed nostra aetate plurimi uiri docti eo conuenerunt, ut populari parti Auctorem potius quam nobilium factioni fauisse crederent. Quod rerum scriptor ex recentioribus optimus Joannes Michael David (1992) confirmare non dubitauit. Quoniam autem C. Mari partem secutus est, minus mirum est Auctorem ad C. Herennium, Sulla rerum potito, obliuione tam diu obrutum esse, donec eum ex tenebris Marcus Fabius, retoricae artis quam qui maxime peritus rhetorum­ que singularis cognitor eruit et saepius, ut mox uiderimus, laudauit. Quodsi non eum, quem Cornificium Marcus Fabius saepius laudauerit, Rhetoricae ad C. Heren­ nium auctorem fuisse probabitur, iam fieri potuisse concedendum est, ut Rhetorica ad Herennium serius Africa in terra denuo reperiretur et Ciceroni adscriberetur, ut a Hieronimo (in Abd. PL 25, 1098; adu. Rufin. 1,16) bis laudata est16. Ciceronis igitur temporibus rhetorica tamquam telum aduersus inimicos adhiberi coeperat ab üs, qui de administranda re publica contenderent. Quae uero differentia inter rhetoricam, nouam Graecam scientiam, et ueterem Romanam iuris prudentiam exstiterit, nulla alia melius causa quam Curiana patefacta est, qua Ciceronem si audimus, L. Licinius Crassus rhetoricam, Q. Mucius Scaeuola iurisprudentiam defendit17. Huc adde saepissime causas inter competitores in capessenda re publica agi solitas esse (cf. E.S. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts 1968), facile concedas oportet, magni tunc rhetoricam artem aestimandam fuisse. Neque 15 Quamquam Plutarchus narrat C. Marium stomachatum esse, quod qui quaestor iam factus esset, Herenniorum in clientela permanere putaretur. At re uera Herennius aduersus C. Marium testimonium reddere hoc modo uitauit, ea nempe usus excusatione, contra clientem nullo modo se agere uelle, quod fortasse ipsi C. Mario haud ingratum fuit (cf. G. Calboli, 1965: 76–78). 16 Equidem contendi (G. Calboli, 2009b: 121–123) ab ipso Hieronimo, definitionum similitudine decepto, Rhetoricam ad Herennium Ciceroni adscriptam esse. 17 De causa Curiana nuper egit Ioannes Negri, Cicerone come ‘fonte di cognizione’ del diritto privato romano. L’esempio della causa curiana, pp. 165–183, qui contendit a Cicerone scriptum et sententiam contrapposita esse, cum scriptum a Scaeuola, sententiam a Crasso defensam esse Marcus Tullius scripserit. At re uera alterum alteri oppositum non esse oratorem, et Ciceronem mentitum. Nam a Crasso eum esse defensum, qui testamentum scripsisset, eiusque memoriam, quae in hereditate, illo mortuo, tantum maneret (p. 183). Illis enim temporibus id a Romanis potissimum cautum esse, ne eius, qui testamentum fecisset, uoluntas et memoria omnino obliterarentur, cum nullum mortuorum regnum exstare Romani putarent et maiorum memoriam rebus contineri translatis heredibus, quos elegissent, crederent. At mihi probari nullo modo potest Ciceronem hac ipsa de causa, quae omnibus innotuisset, uel mentiri uel immutare quic­quam potuisse neque saltem eo modo rem enarrare, qui magis cum statuum doctrina quam cum rebus ipsis, quae accidissent, congrueret, ut Ioannes Negri putat. Scripsit enim Negri Ciceronem hanc ipsam causam ad statuum doctrinam conformasse idque nimis obnoxie fecisse (“intesa in modo troppo meccanico ed astratto”, p. 182). Vno uerbo Marcus Tullius – Negri si audimus – eam inter Scaeuolam et Crassum contentionem finxit, quae re uera nulla exstiterit. Quae mihi nullo modo probantur.

14 Prolegomena ullis armis neque gladiis ipsis tunc abstineri est coeptum. Vtrum autem oratio et toga plus ponderis habuerit, ut Cicero ipse seu sensit seu sibi persuadere conatus est, an gladius, rebus ipsis diiudicatum est et Corneli centurionis casu, qui in curia affirmare, capulum gladi tenens, ueritus non est Caesarem Octauianum nondum uigesimo natum anno consulem, si patres dubitarent, per gladium se facturum, si quidem uera Suetonius, qui haec omnia narrauit (Suet. Aug. 26,1), non ementita tradidit (ementita putat enim Syme, Rom. Rev. 185 adn. 7). Vt Romae rhetorica exstiterit breuique tempore creuerit, insequentibus uerbis luculenter, ut puto, Marcus Fabius exposuit: Quint. inst. 3,1,19–21 Romanorum pri­ mus, quantum ego quidem sciam, condidit aliqua in hanc materiam M. Cato, post M. Antonius incohauit: nam hoc solum opus eius atque id ipsum inperfectum manet. secuti minus celebres, quorum memoriam, si quo loco res poscet, non omittam. praecipuum uero lumen sicut eloquentiae, ita praeceptis quoque eius dedit unicum apud nos spe­ cimen orandi docendique oratorias artes M. Tullius. post quem tacere modestissimum foret, nisi et rhetoricos suos ipse adulescenti sibi elapsos diceret, et in oratoriis haec minora, quae plerumque desiderantur, sciens omisisset. scripsit de eadem materia non pauca Cornificius, aliqua Stertinius, non nihil pater Gallio, adcuratius uero priores Gal­ lione Celsus et Laenas et aetatis nostrae Verginius, Plinius, Tutilius. Neque Quintilianus, quod ad rhetorum successionem attinet, errauit, tametsi Rhetorica ad Herennium nusquam hoc ipso uel alio nomine uocauit. Nam tres artes rhetoricas continuata serie memorauit, Antoni (96–95 a.Chr.n.), Ciceronis (87), Cornifici (86–82, praecipue figurarum cultoris, quod cum libris ad Her. congruit), quarum priores duae sunt imperfectae relictae, rhetorica tantum ad C. Herennium ad finem perducta est, et ideo prima perfecta ars rhetorica haberi potest, quae lingua Latina composita sit. Libros autem Ciceronis rhetoricos, qui de inuentione sunt et De inuentione tantum appellari solent, anno 87 uel 88 a.Chr.n., id est uno duobusue annis ante Rhetoricam ad C. Herennium a Cicerone compositos esse, Larisseo Philone et Molone Rhodio auditis (Cic. Brut. 306sq.) satis superque demonstrauit Carolus Lévy (1995: 155–158). Sed iam Fridericus Marx (Prolegomena 77)18 annum elegerat nonagesimum primum (91) et Georgius Kennedy (1972: 107) temporis spatium ma18 Optime autem iam 1878 Andreas Weidner, p. IV, scripserat: ‟Atque cum idem [sc. Cicero adulescens XVIII fere annorum] in rhetorica arte nobile quoddam Academicae rationis prae­ ceptum magno cum ardore commendet tamquam uitae communis firmamentum, conligere inde licet, rhetoricam illam non antea a Cicerone neque conpositam neque editam esse, quam Marcus Tullius a Philone imbutus fuerit Academicorum doctrina, i.e. non ante annos 88–87” (cf. Cic. inu. 2,10). Cum autem tanto ardore Marcus Tullius enarrauerit se sese Academicorum praeceptis dedisse, consentaneum est, non postquam tantus ardor deferuisset, rhetoricis libris operam illum dedisse, i. e. – addiderim – ipsissimis annis 88–87. Quod Ioannem Ward (2018 : 93−102) non effugit, qui in Ciceronis De inuentione ea reppererit, quae ad philosophorum potius disputationes quam ad dicendi usum ciuilesque contentiones, ut in Rhetorica ad ­C.Herennium, adcommodata essent (“Cicero’s introduction, at.1.24.34 [...] is clearly inspired by the atmosphere of philosophical discussion rather than by the requirements of a theory of public speaking”, J. Ward, 2018: 102).



3. Quo modo Rhetorica ad C. Herennium cum ceteris artis scriptoribus comparari possit 15

luerat, quod inter nonagesimum primum et duodenonagesimum (91–88) a.Chr.n. intercessisset. Quibus omnibus consideratis, equidem annos octuagesimum septimum/octuagesimum sextum a.Chr.n. id tempus dixerim, quo Ciceronis libri rhetorici conscripti sint, id est uno uix anno ante quam Rhetorica ad C. Herennium componi coepta est. Tunc Cicero, qui ante d. VII Non. Jan. anno a.Chr.n centesimo sexto natus erat, uix in uigesimum uitae suae annum intrauerat. Ita Ciceronis (de orat. 1,5) haesitatio ipsa explicatur, qui se puerum primo, deinde adulescentulum, ut mox uiderimus, dixerit. Hic oportet autem ea memoremus, quae Servator Núñez 1997, 18–22, miro acumine animaduertit, sed nimio ad fingendum ingenio. Putauit enim Núñez Ciceronis libros, qui sunt De inuentione, inter nonagesimum primum annum et octuagesimum septimum (91–87) ita conscriptos esse, ut Cicero primo aduersaria sua collegerit, oratore M. Antonio nusquam memorato, qui anno octuagesimo septimo (87) interfectus sit – regula seruata de mortuis modo fieri posse mentionem –, dein opus redegerit, quod ad nos peruenit, quod tamen extremo octuagesimo anno (80) confectum sit. Palam ostenditur, quam difficilis haec quaestio sit explicatu, sed uix credibile mihi quidem uidetur a Cicerone id opus rude appellatum, cui uigesimo sexto aetatis suae anno iterum, ut Núñez credidit, incubuisset (quae pueris aut adule­ scentulis nobis ex commentariolis nostris inchoata ac rudia exciderunt). Quodsi non post annum octuagesimum septimum credideris libros rhetoricos suos, qui De inuentione sunt, a Cicerone esse confectos, optime poteris tria, de qui­ bus ambigitur, explicare: (1) cur Cicero se puerum dixerit huic materiae operam dedisse (Cic. de orat. 1,5 Vis [Marcus Tullius Quintum fratrem adloquitur] enim, ut mihi saepe dixisti, quoniam quae pueris aut adulescentulis nobis ex commentariolis nostris inchoata ac rudia exciderunt, uix sunt hac aetate digna et hoc usu, quem ex causis, quas diximus, tot tantisque consecuti sumus, aliquid eisdem de rebus politius a nobis perfectiusque proferri). Nam Cicero iam ad undeuigesimum aetatis suae annum aut uigesimum peruenerat, neque aliter atque puer Caesar Octauianus, cum uigesimum prope annum explesset, appellatus est (Cic. ad Brut. 1,15,7); (2) scholas Romae tunc habuerunt uiri doctissimi ex Graecia rhetores duo, Philo Larisseus, qui philosophiam praecipue docuit, et Rhodo ex insula Apollonius Molon: Rhodiorum profecto rhetorica Romae non defuit (cf. G. Kennedy, The Art of Rhetoric 104; J.T. Kirby, “Ciceronian Rhetoric” 14). Id potest igitur facilius explicari, cur Rhodiorum rhetorica disciplina duae, quae illis temporibus Romae exstiterint artes, repletae fuerint19, nempe Cice19 Fieri non potest, ut eas omnes Commentariorum meorum Adnotationes memorem, ubi Rhodiorum disciplinae, seu rhetorica seu grammatica, a me laudatae sunt, attamen, ne locus desit, ubi hoc effectum sit et quo quis uti possit, qui hanc rem attentius inuestigare uoluerit, Notas omnes nunc memorabo, in quibus cuiusque libri loci laudati sunt, ubi est de Rhodiorum dis­ ciplinis et γραμματικαῖς et ῥητορικαῖς τέχναις atque de Rhodis philosophis et rhetoribus actum: Commentarium Libri I, Adn. 13; 24, 31, 36, 37; 40 [crassioribus litteris eas adnotationes significaui, in quibus attentius his de rebus disputatum est]; Libri II 23; 24; 42; 45; 87; Libri III 6; 30; 32; 33; 37; 44; 45; 46; Libri IV 27; 31; 35; 55; 68; 73; 80; 116; 186; 187; 199; 247; 277; 280; 307.

16 Prolegomena ronis De inuentione et Rhetorica ad C. Herennium. Quae communis utriusque operis materia minus a Cicerone immutata esse uidetur, magis a Cornificio (quem Auctorem ad Herennium uocare forsitan uelis). Nam Cornificius, seu per se ipsum seu per doctorem suum, quem ipse ut pristinae et Graecae doctrinae correctorem laudauit (Rhet. Her. I 11,18), illam ipsam materiam minorem et simpliciorem fecit, cum doctor ostendisset, id quod oportuisset simpliciter ac singulari modo docere, illos (id est pris­ tinae seu Graecae seu Latinae, si umquam exstiterit, artis scriptores) distribuisse du­ pliciter et bipertito (cf. Commentarium nostrum ad Librum I, adn. 24). (3) neque alio tempore Cornificius scripsisse uidetur, Marcum Fabium (inst. 3,1,19–21) si audimus, atque Rhetoricam ad C. Herennium oportet conscriptam esse concedas, id est post Ciceronis libros, qui sunt De inuentione, cum Cicero ante Cornificium memoratus sit. Quod neglegendum nullo pacto est, si id attentius inquirere uelis, id est quo modo Rhetorica ad C. Herennium conscripta sit. Hac de re diu multumque disputatum est, cum tres explicationes prolatae sint eorum, quae utroque in opere similia nonnunquam isdem uel similibus uerbis exposita sint: (1) auctorem ad Herennium Cicerone usum esse, (2) Rhetoricam ad Herennium a Cicerone cognitam et adhibitam esse, (3) quae similia utroque in opere sint, ex communi Latino tamquam fonte manasse, qui tamen scriptis contineretur Lingua latina confectis. Quae omnia ad hoc spectant, ea sunt in Calboli: 1993a, ad pp. 25–29, breuiter enarrata, ubi et eos inuenies, qui ex recentioribus uiris doctis unam aut alteram de tribus iuerint in sententiam. Primam uero, quam equidem potissimum secutus sim, post Andream Weidner (1878) a nemine iam defensam uideris. Neque tamen Weidner contendit Ciceronis libros rhetoricos a Cornificio adhibitos esse, sed id tantum, Marci Tullii libros ante Rhetoricam ad Herennium esse conscriptos, quod etiam Quintiliani loco (inst. 3,1,8–18) confirmatum esse putauit (p. XIII), ubi Cornificius post Marcum Tullium laudatus est. Quod tamen una condicione accipi posse uidetur, si a Cornificio conueneris, ut equidem opinor, Rhetoricam ad C. Herennium compositam esse. Nec satis est. Opinatus est enim Weidner (p. V) triennio illo sine armis, quod fuit annis 86–84, conscribendis libris, qui sunt de inuentione, Marcum Tullium operam dedisse, Diodoto Stoico apud Ciceronem etiam tum habitante. Serius aliquanto, quam nos ipsi credimus et quod cum Cicerone ‘puero’, ut ipse sese appellat, possit congruere. Non omnia igitur, quae Weidner sensit, accipi posse putamus, etiamsi nonnullis de rebus rectissima ab illo excogitata esse uideantur. Magni uero ponderis ea sunt profecto ducenda, quae Joachinus Adamietz (1960) de utroque opere egit, atque diligentissime, ut opinor, inuestigauit, nempe alterum ut alteri opus uel minimis in rebus respondere uideatur. Ex iis igitur, quae attentissime Adamietz disputauit apparet, hoc reiciendum securissime esse, id est Rhetoricam ad Herennium a Cicerone adhibitam esse, cum non item dixerim de contraria sententia, id est Ciceronem ab Auctore Rhetoricae ad C. He­ rennium cognitum esse. Potuisse igitur Cicero ‘nobilium’ ille ‘quoque fontium’ esse uidetur, quibus Cornificius siue Auctor ad C. Herennium usus sit: “Die Änderungen im Detail und im gesammten System […] schließen mit Sicherheit aus, daß Cicero ad Her. vor Augen hatte” (Adamietz, Ciceros de inuentione 95). Negat autem Ada-



3. Quo modo Rhetorica ad C. Herennium cum ceteris artis scriptoribus comparari possit 17

mietz contrariam explicationem tam clare patere, ut praeferenda sit, idque duabus de causis: scilicet (1) locis duobus comparatis, qui sunt Cic. inu. 1,22 et Rhet. Her. I 5,8, atque (2) quod adulescentuli Ciceronis eiusque admodum ignoti quasi per fragmenta compositum opus plane inuerosimile sit tamquam fontem ad imitandum uel saltem ad consulendum adhibitum esse. Quae duo cum spernenda non esse mihi quidem uideantur, non ita tamen probari posse dixerim, ut sine ulla dubitatione accipiantur. Operae est igitur praetium utrumque locum attentius inuestigare: Cic. inu. 1,22 In contemptionem adducentur, si eorum inertia, neglegentia, ignauia, desidio­ sum studium et luxuriosum otium proferentur.

Rhet. Her. I 5,8 In contemptionem adducemus, si inertiam, ignauiam, desidiam, luxuriam ad­ uer­sariorum proferemus.

Nempe Ciceronis in loco nonnulla exstare Adamietz contendit (Ciceros de inuentione 24), quae parallelo in loco in Rhetorica desint, quae est ad Herennium, purum igitur et incorruptum fontem in Rhetorica ad Herennium seruatum esse, quem ditare Cicero non dubitauerit, duobus etiam adiectiuis additis, quae tametsi raro ab utroque tamen auctore adhibita sunt, desidiosus et luxuriosus (cf. Th.L.L. V,1, 712,34–82; VII,2, 1930,37–1933,67, sed non omnia luxuriosi exempla allata sunt in Thesauro). Quod cum accidere potuit, tum non tam certe confirmari potest. Nam in Rhetorica ad He­ rennium hanc doctrinam simpliciorem factam nullo pacto potest excludi, cum saepius communis fons in Rhetorica ad C. Herennium simplicior et expeditior factus certissime sit. Quod hoc ipso loco (i.e. inu. 1,22~Rhet. Her. I 5,8) confirmatur, quamquam hic Rhet. Her., duobus tantum adiectiuis omissis, simplicior facta est. Nam simplicius toto in libro secundo et expeditius auctor ad Herennium processit, et praecipue, cum eam exponeret, quae continuo uenit de insinuatione, doctrinam (I 6,9–7,11: hic enim de insinuatione, quam Graece ἔφοδος appellatur20, agitur), cum praecipue eam auc­ tor ipse simpliciorem se fecisse gloriatus sit, quam apud ceteros artis scriptores exstiterit21, et re uera haud paulo simplicior, Cicerone comparato, facta est (G. Calboli, 1972: 122–126). Item est insequens constitutionum siue statuum doctrina simplicior et expeditior facta, cum ex quattuor statibus, qualem apud Ciceronem inuenimus et apud Hermagoram consentaneum est inueniri potuisse, ad tres tantum redacta sit, qualem apud oratorem M. Antonium et secutos Antonium inueniri posse et Marcus 20 Quod Graecum nomen, quo insinuatio ἔφοδος appellaretur, ab Auctore ipso memoratum est, non est, ut puto, neglegendum; nam probatur Graecam doctrinam et fortasse originem ab auc­ tore neglectam non esse, siue directe Graecum ad fontem accesserit, siue indirecte per eum, qui ἔφοδον memorasset. 21 Rhet. Her. I 9,16 Adhuc quae dicta sunt, arbitror mihi constare cum ceteris artis scriptoribus, nisi quia de insinuationibus noua excogitauimus, quod eam soli nos praeter ceteros in tria tempora diuisimus, ut plane certam uiam et perspicuam rationem exordiorum haberemus. Vt apparet, auctor etiam ceteros artis scriptores considerauit, quibuscum primo ait consociatum se esse (arbitror mihi constare cum ceteris artis scriptoribus), quosque dein a se relictos esse auctor prae se fert (soli nos), dum solum se, quae scripserit, meditatum esse gloriatur. Quod ad insi­ nuationem spectat, cf. Luciam Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhetorica, pp. 368–370.

18 Prolegomena Tullius et Marcus Fabius testentur, idque a doctore suo Cornificius (I 11, 18), maioris simplicitatis causa, effectum esse addat (noster doctor tres putauit esse […] ut ostende­ ret id, quod oportuisset simpliciter ac singulari modo docere, illos distribuisse dupliciter et bipertito, qua de re cf. Luciam Calboli Montefusco, La dottrina degli ‟status” 201). Quod igitur ad similitudines ac differentias pertinet, quae inter Ciceronis De inuen­ tione et Rhetoricam ad C. Herennium exstiterint, duo mihi uidentur accidere potuisse: (1) utrumque opus ex communi quodam fonte manasse, quem tamen recte Adamietz (Ciceros de inuentione 95) contendit Latinum tantum esse potuisse, cum nonnus­ quam et Cicero, De inu., et Auctor ad Herennium non modo eadem doctrina, sed iisdem uerbis usi sint22. Saepius tamen in Rhetorica ad Herennium doctrinam esse simpliciorem factam. (2) praeter ceteros artis scriptores etiam Ciceronem, De inu., ab Auctore ad Heren­ nium eiusque doctore adhibitum esse, idque in capitibus, quae usque ad III 8,15, de inuentione sunt, accidisse. Dein, a capite III 9,16, Auctorem ad Herennium (eiusque doctorem, quos diiungere neque libet neque licet) seu ad Graecum re­ uenisse fontem, qui ex insula Rhodo exstaret, et ea addidisse, quae in Rhetorica tantum ad C. Herennium inueniantur, seu ex Latino hausisse ignoto quodam fonte, cum hac quoque de parte consentaneum sit, simpliciorem Graecam doctrinam ab Auctore factam esse. Sed neglegendum non est doctrinam de figuris (σχήματα Graece appellantur), quam in libro quarto Rhetoricae inuenias ad C. Herennium, nouam fuisse doctrinam, ubi saepius argumenta (πίστεις) in figuras conuersa sunt23. At, ut tute uideris, lector, Auctoris ipsis uerbis, quae sunt cum ceteris artis scriptoribus, fontem quendam Latinum (Marcum Tullium?) in priore totius operis parte nullum prorsus fuisse credere uetamur. Cur tamen et quomodo Auctor ad Herennium eiusue doctor ignotum adhuc Ciceronem, ut Adamietz animaduertit, adhibuerit uel adhibere prorsus potuerit, incertum est. At Cicero, ut C. Marius, erat Arpini natus Arpinatemque hominem sese esse 22 Neque potest excludi, cum definitiones saepius iisdem prope uerbis memorentur, memoriae eas mitti consuesse, et scholasticae consuetudini similitudines adscribendas esse, quales sunt, ut exemplum unum addam de multis (crassioribus litteris ea scripsi, quae eadem utroque in auctore inueniuntur): Rhet. Her. I 2,2 Inuentio est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium, quae causam probabilem reddant. Dispositio est ordo et distributio rerum, quae demonstrat, quid qui­ bus locis sit collocandum. Elocutio est idoneorum uerborum et sententiarum ad inuen­ tionem adcommodatio. Memoria est firma animi rerum et uerborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est uocis, uultus, gestus moderatio cum uenustate. Cic. inu. 1,9 Inuentio est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium, quae causam probabilem reddant; dispositio est rerum inuentarum in ordinem distributio; elocutio est idoneorum uerborum et sententiarum ad inuentionem adcommodatio; memoria est firma animi rerum ac uerborum ad inuentionem perceptio; pronuntiatio est ex rerum et uerborum dignitate uocis et corporis moderatio. 23 Et ueterem et nouam hanc ipsam doctrinam fuisse contendi, qui ex Aristotelis Rhetorica et Po­ etica, quod ad ordinem figurarum pertinet, ducta sit, et, argumentationis partibus inter figuras receptis, nouissime ditata esset.



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

19

saepius memorauit. Erat autem C. Marius, cum Herenniis clientela coniunctus. Hac igitur uia, quamquam C. Marius iam mortuus erat, Auctor ad Herennium potuit Marci Tullii adulescentuli in familiaritatem quandam uenire, cum praesertim tres omnes, et Auctor et Herennius et Marcus Tullius rhetoricae operam darent. Quod autem auctor Rhetoricae ad C. Herennium atque eius doctor24 popularium partium et prae­ cipuae C. Mari, ut uidentur, fautores fuerunt, notitiam et familiaritatem quandam Marci Tulli, inter nobiles nondum adlecti et populari potius parti fauentis, suscitare potuisse haud incredibile est. Quod uero nondum Cicero innotuerat, ut insequentibus accidit annis, id suadere auctori ad Herennium potuit, ut liberiore animo Ciceronis seu commentariis seu libello uteretur25, neque Marcum Tullium pluris faceret quam ceteros artis scriptores. Quam uero alteram explicationem ex duabus adduximus quamque equidem libentius acceperim, ea una tantum condicione confirmari potest, si Ciceronis libros rhetoricos, qui sunt de inuentione, anno octuagesimo septimo uel octuagesimo sexto a.Chr.n. conscriptos esse credas. Quod cum iis de causis, quas supra enumerauimus, credatur oportet, tum idcirco, quod nuperrime Marcus Tullius Romae Philonem Larissaeum et Apollonium Molonem audiuerat, quod anno octuagesimo septimo accidisse Cicero ipse, Brut. 307, testatus est (cf. etiam Commentarium meum ad librum II, adn. 87). Apollonius autem Molo eam Τέχνην ῥητορικὴν Rhodo Romam intulisse uidetur, et fortasse eandem in insula composuisse, quam tamquam fundamentum et fontem rhetoricae artis et Marco Tullio et auctori ad Herennium et eius doctori fuisse certissime apparet. Quantum autem hac arte, Rhodiorum ex scholis et rhetoricis ludis allata, Marcus Tullius et auctor ad Herenium (quem Cornificium nobis nominare libet) eiusque doctor usi sint, quantaque cum cura et diligentia et conseruandi fide siue immutandi studio in conscribendis suis, singulis tantum locis inuestigari potest, ubi satis appareat hanc τέχνην adhibitam esse. At constitutionum seu statuum tradenda in doctrina, ubi in Rhet. Her. I 11,18, noster doctor apertis uerbis laudatur, hanc uidemus quasi per seriem doctrinam allatam et immutatam esse, insequentibus tamquam stationibus, quas ita enuntiare non uereor: Rhodiam Τέχνην ῥητορικήν → Marcum Tullium → Antonium secutos et ‘nostrum doctorem’ →Rhetoricam ad C. Herennium.

4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit. De hac re praeter alios egerunt: F. Marx, Prolegomena 69–73; G. Calboli 1963–64: 1–57; 1993b; 2010a; Cancelli: 1992: 15–22; G. Achard: 1989: XX; Müller: 1994: 8sq.; G.C. Alessio 2000; Adamik 2010. 24 Cf. G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 216sq. 25 Quae supra de Terentio, Menandri et Diphili fabulas in Latinum uertente, disputauimus, ita conferri potest, ut priuate (Rhet. Her.), quod accideret, ab iis distinguas, quae publice Terentius facere coactus sit.

20 Prolegomena A Hieronimo et post Hieronimum, in Abd. PL 25, 1098, anno fere trecentesimo nonagesimo quinto (395) p.Chr.n., a Rufino, Grillio, Prisciano Rhetorica ad C. Heren­ nium Ciceroni adscripta est (cf. G. Calboli, “Zur Textüberlieferung”, pp. 3–5), quod usque ad medium saec. XV immutatum mansit, id est usque eos ad annos, quibus Angelus Decembrio libros De Politia Litteraria conscripsit et anno millesimo quadringentesimo sexagesimo secundo p.Chr.n. (1462) edidit (quod opus post auctoris mortem anno MDXL et MDXLII iterum editum est – Angelus Decembrio supremum diem obiit paulo post 1467)26. Omnium enim primus Angelus Decembrio dubitauit an Marcus Tullius Rhetoricam scripsisset ad C. Herennium, quod dubium libello suo Raphael Regius postea 1491 confirmauit27. Quis autem princeps Rhetoricam ad C. Herennium Cornificio adscripsit? Quae quoniam ascriptio Marci Fabii compluribus locis nitatur, ubi Cornificius laudatus est, eam consentaneum est, ut putemus illis natam esse annis, cum Poggius Bracciolini anno millesimo quadringentesimo decimo sexto (1416) librum manu scriptum repperit Sangellensem (hodie fortasse Turicensis 28828 appellatur), quo totus Quintilianus continebatur et Quintilianus iterum perlegi coeptus est. At aliter res sese 26 Cf. N. Witten 2002: 12 (ed.princeps Augustae Vindelicorum anno 1540 publicata est, sed Po­ litiam Angelus Decembrio iam Pio II, Romano Pontifici, dicauerat ante 1464, quo anno Pius II mortuus est, et liber primus Politiae, quo tota res continetur, iam ante 1464 profecto conscriptus erat (Witten 2002: 9). Anno autem 1467 a Perusinis Angelo Graecas litteras docendi officium oblatum est, quod num acceperit ignoramus, cum nulla huius anni et insequentium eius uitae notitia exstet. J. Monfasani, “Three Notes”, pp. 114; G. Achard, p. XV. Angelus Decembrio Leonellum Estensem (qui tamen anno millesimo quadringentesimo et quinquagesimo mortuus est, 1450) disputantem induxit et negantem Rhetoricam ad Herennium a Cicerone esse conscriptam. Polit 1,10,2 Tum Leonellus: “Cum de rhetorica arte”, inquit, “ad Herennium memorarem, omnia Ciceronis in eo genere uolumina inclusisse mihi uideor. Audeo igitur iure meo dicere, quod forte miremini, rhetoricorum illud opus ueterum, ut dicitis, ex Cicerone non prodiisse”. Apparet igitur aut hoc totum a Decembrio inuentum et fictum esse aut tunc, cum primum, id est anno fere millesimo quadringentesimo et sexagesimo (1460) dubitari coeptum esse, an Rhetorica ad C. Herennium a Marco Tullio concripta esset. Quarum sententiarum equidem alteram libentius acceperim, cum Leonellus marchio Ferrarae Vniuersitatem renouare et promouere uellet, idque contra Vniuersitatem Bononiensem quodam modo sonaret, ubi strenue defendebatur Ciceronem auctorem ad Herennium fuisse (cf. G. Calboli, “The Rhetorica ad Herennium in the Renaissance” 287). 27 R. Regio, Vtrum ars rhetorica ad Herennium Ciceroni falso inscribatur, Venetiis 1491. 28 J. Cousin, Quintilien Tome I, p. CX, prudentissime se gessit, qui nos admonuerit, nonnullorum tantum iudicio (inter quos est autem et M. Winterbottom, in Praefatione Editionis Oxoniensis, p. vii, ponendus), quem Sangallensem manu scriptum librum Poggius appellauerit, eum nihil aliud esse quam Turicensem 288, dum alii Laurentianum Lat. XLVI,7, eligunt, malunt alii et ipse Cousin rem iniudicatam, quae non satis liqueat, relinquere. At ne credideris, quae ad Cornificium pertinent, ea aliis modo in codicibus ac Mutilis reperiri. Exstant enim in Ambrosiano E. 153, qui mutilus est, ubi magna patet lacuna (9,4,135–12,11,22), quae tamen nihil ad Cornificianos locos, ut ita dicam, spectat (qui loci omnes a G. Calboli, Cornificiana 2, p. 114, ordine laudati sunt). Neque est neglegendum, a Joanne Ward (2018: 379−398) satis superque ostensum Quintiliani Institutionem iam saeculo duodecimo et decimo tertio diu multumque, cum praesertim de oratoris officio ageretur, adhibitam esse, tametsi nonnumquam “in a chaotic and indiscriminate manner” (p.393).



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

21

habuit. Nam Remigium Sabbadini (Il metodo degli umanisti, p. 48 adn. 1) si audimus, Cornificium ut auctorem Rhetoricae ad C. Herennium Franciscus Puteolanus (anno millesimo quadragesimo octuagesimo quarto, 1484) princeps nominauit. Traditio sic est interrupta, qua Rhetorica ad C. Herennium a Cicerone libris rhetoricis suis addita esse uidebatur, quasi Noua Rhetorica ad Veterem, ut noua Vetus corrigeretur, quae a Mediae Aetatis doctis cum libris Marci Tullii, qui sunt de oratore, confusa erat, cum et ab ipso Marco Tullio uix digna iudicata esset hac aetate et hoc usu, quem ex causis, quas diximus, tot tantisque consecuti sumus. Loquebatur autem Cicero de libris suis rhetoricis, quos cum opere, quod est de oratore, compararet, sed de Rhetorica ad C. Herennium hallucinati sunt docti Marcum Tullium esse locutum. Vt mox uiderimus, Philippus Cancelli id conatus est demonstrare fefellisse Sabbadini, sed Cancelli potius fefellit, quem effugerit, quo de Cornificio Puteolanus loqueretur, nam non unus exstitit Cornificius et is quoque, qui uituperandi gratia memoraretur. Qua de re quoniam nonnulla scripsi (2010a), iam mea ipsa, si licet, rettulerim uerba, ne lingua quidem Anglica, qua usus sum, immutata: «R. Sabbadini (1920: 48 note 1) wrote “Il primo a fare il nome di Cornificio fu Francesco Puteolano nel 1484 circa, il quale scrive: «Rhetorica Cornificii ad Herennium, quae falso Ciceroni ascribitur, non modo Ciceronem non redolet, sed vix digna ipso Cornificio est». Affo, Scrittori Parmig. II, p. 298”. I controlled Sabbadini’s quotation of Affò, and found at the page quoted by Sabbadini the following statement by Affò: «as Francesco reminds in the quoted preface to Fortunatianus (which has been published without the year, but has been certainly offered by Francesco to his sponsor Jacobus Antiquarius about 1484). It appears from the reference to the war concluded 1484 by the Bagnolo peace − come prosegue a rammentare Francesco [Dal Pozzo] nella citata [a p. 293] Dedicazione preposta a Fortunaziano, impresso bensì senz’anno, ma offerto senza dubbio da lui al suo Mecenate [Jacopo Antiquario, who was secretary of Ludovico il Moro] verso il 1484 come appare dall’indicarsi le guerre suscitate allora in Lombardia [this is a reference to the Bagnolo peace 1484]». I was forced to give the whole note by Sabbadini, because Annalisa Belloni (“Tristano Calco”, p. 301) accused Sabbadini, as I said, to be a liar (“Sabbadini’s quotation of Affò isn’t true and I could not anyway verified it − il rinvio con cui il Sabbadini rimanda all’Affò non risponde al vero e non ho potuto verificarla [sic: this must be corrected with ‘verificarlo’] in alcun modo”. And more because such a competent scholar as Gian Carlo Alessio accepted this wrong criticism against Sabbadini by Belloni. Gian Carlo Alessio, on his side, (“An Rhetorica falso sit inscripta ad Herennium”, p. 149) writes: “La formazione di Beroaldo, che diviene in Bologna l’artefice di un rinnovamento di studi, apre su Francesco Dal Pozzo, il Puteolano, che, già lontano da Bologna e trasferito a Milano, dove morì fra il 1489 e il 1490, in una lettera del 1484, riferita da Remigio Sabbadini, avrebbe escluso che l’opera fosse di Cicerone ed avrebbe per primo avanzato il nome di Cornificio, di cui anche appena avrebbe ritenuta degna l’opera […]. Una testimonianza importante che occorre espungere, perché è stato evidenziato che il rinvio al Puteolano non è verificabile attraverso la bibliografia da cui Sabbadini avrebbe ricavato l’opinione del dotto parmense”, it follows a reference to Belloni’s page quoted above. However both Belloni and Alessio are wrong, because it is very easy to read Puteolanus’ page quoted by Affò. It has been handed down in an incunabulum I controlled in Bologna (in the

22 Prolegomena Library of the Archiginnasium) and in the Bodleian Library in Oxford. A copy of this incunabulum can be found in 13 Italian libraries (Indice Generale degli Incunaboli, uol. II: C–F, p. 237), 2 in Florence and 5 in Rome. I give now the whole Puteolanus’ page, because Cornificius’ authorship he gives has been subjected to criticism and such a criticism originates from Puteolanus’ words: Francisci Puteolani Epist. ad Jac. Antiquarium (in Fortunatiani Ars Rhetorica): “Libri vero qui Aristotelis nomine de retorica circumferuntur: quos tamen ego non coniecturis solum: sed certissimis argumentis Aristotelis puto non fuisse. Quid habent quod eloquentiam adiu­ vare possint? Eos desidero tantopere a Fabio laudatos. Reliquorum omnium scripta de hac arte volumina: equidem post Ciceronem & Fabium maximo intervallo posuerim. Rhetoricos suos Cicero ipse non probat. Reliqui eiusdem oratorii libri eminentissima et absolutissima opera ornant magis quam instruunt neque se demittunt ut oratoris infantiam alere dignen­ tur. Veteranis quoque tyronibus accommodatiora [sic! Femininum apparet esse, insequenti ‘adscribitur’ considerato, sed debent ambo ‘accommodatiora’ et ‘retorica’ neutra esse. Sic putamus liberius haec uerba a Puteolano concordata esse: neutra uidelicet accommo­ datiora et r(h)etorica feminina [Quae (rhetorica)] excepta esse GC] retorica Cornificii ad Erennium. Quae falso Ciceroni adscribitur, non modo Ciceronem non redolet, sed vix di­ gna ipso Cornificio est. Fabii Quintiliani institutiones ab urbere [sic! pro ubere] matris ad consumationem perducunt oratorem et omnibus filis, omnibus numeris constant; sed in plerisque monitoris non docentis munus funguntur remque adeo difficilem congestis tot opinionibus reddunt ut quasi per oceanum nauigantibus portus desperetur. In Consulto [id est: Fortunatiano] exactissima eadem breuissima dicendi ratio sentitur, omnibus probatur aperta expolita. hoc solum desyderabunt homines quia vitio temporum non ad unguem castigata aedi potuit. Itaque haud infitiabor me saepe ac multum addubitasse an impresso­ ribus traderem”. […] As for the Puteolanus’ page I quoted above, an assertion made by Filippo Cancelli [Marco Tullio Cicerone], La Retorica a Gaio Erennio, pp. 76f., seems (at first glance) not to be completely wrong: ‘From the expression employed [by Puteolanus] − Cancelli writes − we can infer that Puteolanus should not be the first who suggested Cornificius’ authorship, because such an authorship seems to be usual, and reflects a matter already under discussion and open to doubt’. ~ “Dal modo di esprimersi, si arguisce che non fosse il Puteolano il primo a fare il nome di Cornificio, ché questo sembra per lui sia un dato corrente, ma rispecchia una discussione al riguardo già viva da tempo, con i dubbi anche sulla nuova attribuzione proposta”. Cancelli gives a misleading interpretation of Puteolanus’ words who said only “this work is not even worthy of Cornificius himself”: sed vix digna ipso Cornificio est. That is a kind of allusion to a Cornificius who wasn’t worth considering: ‘the Rhetorica ad Herennium seems to be unworthy even of such a worthless author as Cornificius’. This is the sense I agree we can find in these words. However Cancelli didn’t understand who is the Cornificius taken into account by Puteolanus. Because another Cornificius existed in the cultural tradition of the Middle Ages and was more famous, employed by a very famous author as John of Salisbury, namely the Cornificius criticized by John of Salisbury in his Metalogicon, the Defence of the Trivium. In this work Cornificius is the nom de plume given by John to an adversary of ‘logic’, the spokesman of those who advocated less attention to ‘logical’ studies and, in general, to the culture and were called Cornificians, a movement still expanded before the time of



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

23

Puteolanus29. It is easy to suppose that Poteolanus bore in mind such a person when he made the quoted reference to Cornificius. On the other hand the Cornificius quoted in the Metalogicon was a detractor of Virgil, mentioned in the Scholia Bernensia to Virgil (2. 39 et Philargyrio, Verg. Ecl. 2, 39)30 and it is not excluded that Puteolanus was referring to this Cornificius or, better, combined both references, i. e. that of John of Salisbury and that of the Virgil’s life, because even John of Salisbury used this reference, though he admits that “this new Cornificius is less clever than the old one” (Joann. Sar. Metalogicon 1. 2). We have, therefore, to do with a previously discussed Cornificius – as Cancelli rightly supposed –, but this is the beginner of the Cornifician movement and Puteolanus’ expression can be better understood in this prospect: the Ad Herennium was not even worthy, in his opinion, of such a worthless author as the Cornificius of the Metalogicon».

Equidem saepius contendi Rhetoricam ad C. Herennium a Cornificio conscriptam esse, quem Quintilianus memorauit, quamquam numquam oblitus sum opinionem hanc esse, non certissimam sententiam, quoniam nusquam Marcus Fabius ‘Cornificius in libris ad C. Herennium’ uel similia scripsit, cum Hieronimus, Rufinus, Grillius, Priscianus ita auctorem laudent ut scribant ‘Cicero ad Herennium (locos collegi in G. Calboli, “Zur Textüberlieferung”, pp. 4–15). Quod eodem libello his uerbis explicaui: “Die Notwendigkeit dieses Werks als Ad Herennium zu benennen, geht auf jeden Fall mit der Zuschreibung an Cicero zusammen, denn wir finden bei Hieronymus zum ersten Mal die Benennung Ad Herennium Tullii libri. Denn man mußte zwischen den verschiedenen Werken Ciceros’ unterscheiden” (Calboli, “Zur Textüberlieferung”, p. 3). Erat uidelicet Cornificius Marco Fabio, utpote qui unius tantum rhetorici operis auctor esset, notus, id est Rhetoricae ad C. Herennium. Philippus autem Cancelli, quoniam Puteolani uerba in dubium, ut supra uidimus, uocauit, quippe qui Ioannis Salisberiensis Metalogicum et Cornificianorum sectam minus meminisset, a Raphaele Regio addit non Ciceronem tantum in dubium esse reuocatum, quasi cui falso Rhetorica ad Herennium adscriberetur, sed mentionem quoque factam de Laurentio Valla, qui non tam procul ab illa fuisset dubitatione, quamquam Rhetoricam ad Herennium numquam ali auctori attribuerit, atque ante eius aetatem esset attributa, id est Marco Tullio. Neque hoc Fridericum Marx (Prole­ gomena 64) effugerat, qui iam de Valla mentionem fecerat. Si tamen Philippus Cancelli adnotatiunculas legisset, quas Monfasani huic quaestioni dedicare ueritus non est, prudentius se profecto gessisset et, quae de Valla scripsit, hallucinatus non esset. Nam Monfasani secunda ex tribus adnotatiunculis, quas libello quodam comprehen29 On the Cornifician movement see J.O. Ward 1972: 543–553; 1995a: 276f.; 2018: 275–303. 30 Philargyrius et Scholiasticus Bernensis usi sunt prope isdem uerbis ad Vergili Eglogas II 39: Dixit Damoetas, inuidit stultus Amyntas, cum stultus explicarent: ‘Amynntas. Allegorice Comi­ ficium dicit, qui contra Virgilium conatus est scriber’ (Schol.); Amyntam Cornificium uult intel­ legi, qui conatus est contra Virgilium scribere, uel ideo stultus, quia inuidit (Phil.) (cf. G.Maggiulli, Enc.Virg.I, p.896). Nec satis, nam Joannes Ward, 2018: 208, addidit: “Gualo, it seems, was a Parisian logician who flourished c.1115−1130. De Rijk [(1966: 4−8) …] identifies Gualo with John of Salisbury’s ‘Cornificius’, asserting that his influence revived in the 1140 and became the subject of a much interest”. Ita allegoria per allegoriam, priori noua addita, multiplicata esse uidetur.

24 Prolegomena dit (“Three Notes”, pp. 112–115), his uerbis rem totam absoluere non dubitauit: “Lorenzo Valla did not doubt the Ciceronian authorship of the Rhetorica ad Herennium”. Etenim Marx (Prolegomena 64) et Fridericum Marx secutus Henricus Caplan (p. ix) opinati erant Laurentium Valla addubitasse, num Rhetorica ad Herennium Ciceroni esset adscribenda, quod idem nuper senserunt Anna Gambaiani (La Politia Literaria di Angelo Decembrio: Libro I, Diss. Bologna 1972, pp. 249sgg.) et Mariangela Regoliosi (Laurentii Valla Antidotum in Facium, Padova 1981, pp. xxx–xxxi), quippe qui anno millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo p.Chr.n. ad p. 292, Libro III Antidoti in Facium, cap. 11, sect. 29, scripsisset: “numquam disceditis a libris Ciceronis ad Herennium scriptis, uix, ut ipse auctor fatetur, Cicerone dignis”. Quin etiam Marx suspicatus erat, de hac quaestione Laurentium quodam in opere nunc deperdito egisse, quod libello comprehensum esset, secundo post primum, quem Valla ipse memorasset, et qui Rhetoricae ad Herennium totus esset dedicatus. Cum enim Valla de priore libello mentionem fecisset (“in libello quem tibi ostendi, nondum edito, ubi parcius de loco quodam rhetoricae disputaui”), ad alterum quoque Marx (Prolegome­ na 63) scribit Laurentium uenisse libellum, quem insequentibus uerbis memorasset: “Alterum libellum quem per eosdem dies ostendi differs, ut est (es vulgo) incompositus. Graecos interponis, ad dialecticamque reuolueris”. His igitur uerbis nisus Marx opinionem suam totam conflauit, nomine ‘libello’ non libros ad Facium significatos esse, sed aliud quoddam opus, quod totum ad Rhetoricam ad Herennium pertineret et quo Valla dubium suum expressisset, an Rhetorica ad Herennium Ciceroni tribuenda esset. At Monfasani hanc opinionem refutauit atque contendit neque uocabulo ‘libello’ quicquam minoris momenti significatum esse, cum Regius ipse Rhetoricam ad He­ rennium ‘opusculum’ uocauerit, neque esse Laurenti scripta ‘praeter necessitatem multiplicanda’ (“to multiply texts needlessly”). Quod uero Valla scripserit “numquam disceditis a libris Ciceronis ad Herennium scriptis, vix, ut ipse auctor fatetur, Cicerone dignis”, id meminisse Laurentium uideri, quod ipse Cicero, de orat. 1,5, de Libris Rhetoricis, qui sunt de inuentione, scripserit et quo Mediae Aetatis docti nisi sint, ut Rhetoricam Veterem (Cic. De inu.) et Rhetoricam Nouam (libros Ad Heren­ nium) distinguerent. Nullo enim loco Rhetoricae ad C. Herennium hanc tamquam censoriam notam reperiri, neque alio loco Ciceronem quam de orat. 1,5, tam male de superioribus suis scriptis iudicasse; hoc loco igitur Ciceronis Rhetoricos libros, qui sunt De inuentione, significatos, non Rhetoricam ad C. Herennium. Plurimis autem Laurenti Vallae scriptis allatis, id Monfasani luce clarius ostendit, semper dum uixerit, Laurentium Rhetoricam ad Herennium Ciceroni adscripsisse31. 31 Item sensit J.C. Alessio, “An rhetorica falso sit inscripta ad Herennium”, p. 145–147, Rhetoricam ad Herennium Ciceroni a Valla semper adscriptam esse, sed ex iis, quae de hoc ipso opere Laurentius reprehendisset, quibus ne Marco quidem Tullio pepercisset, ea dubia nata esse, quibus uiri docti fulti alium atque Ciceronem auctorem inuenerint. Puteolani quoque reprehensiones eodem modo sollicitare potuisse (ad p. 149), qui Rhetoricam ad Herennium a Cicerone scriptam isdem prope uerbis quibus Laurentius usus esset ‟vix Cicerone dignis”, negare non dubitaue-



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

25

Item Poggius Bracciolini Ciceronem et Rhetoricam ad Herennium aduersus Vallae reprehensionem defendit32. Puteolanum autem nihil aliud fecisse putamus nisi, quae in Cicerone uitia reprehensa essent, ea in Cornificium conuertisse. Quod duobus confirmatum esse credimus: (1) primum quod Puteolanus nimis diffidere consueuit, qui et Aristotelis Rhetoricam senserit non ab Aristotele, sed a quodam alio compositam esse, (2) dein quod non de iis Marci Fabii lociis Puteolanus disputauit, ubi Cornificius cum Rhetorica ad Herennium comparatus est, sed id unum ille negauit Rhetoricam ad Herennium esse magni faciendam, quae ne ipso quidem Cornificio digna esset, qui in Metalogico esset memoratus. Quod, inquam, nihil ad rem33. Non inepte tamen de Valla mentionem factam sentimus, qui et argumento reprehensionis incertissimo, ut ostendimus, usus sit, scilicet Rhetoricam ad Herennium male scriptam esse, quod argumentum si a quouis alio quam a Valla adhibitum esset, flocci faciendum esse putaremus, et certissime nihil ad rem pertinere putamus. Quod uero tanti uiri, Vallam dico, Poggium, Guarinum, numquam senserunt Rhetoricam ad C. Herennium a quo alio atque a Cicerone conscriptam esse, id est mentione dignum. Insinuari aliquod dubium coeptum esse Joannes Carolus Alessio (“An Rheto­ rica falso sit inscripta ad Herennium”, p. 158), ut supra uidimus, suspicatus est, nec tamen, Cicerone excluso, alium quempiam auctorem excogitare facile fuisse. Quod non aliter equidem sentio, nempe, Cornificio excluso, alium quempiam auctorem excogitare facile non esse. Nec minore quidem ‘phantasia’, id est mentis celeritate, opus esse, ut Rhetorica ad Herennium usque ad extremos Imperi Romani annos latuisse credatur. Equidem malim arbitrari eam Marco Fabio (et postea Apuleio) ignotam non fuisse. Nec satis est. Cum Cornificium auctorem fuisse, Quintiliani locis, ubi laudatur, consideratis, opinatus sum, non nomen tantum elegi, sed alium eiusdem nominis conatus sum inuenire, qui quam proxime ad auctorem nostrum accessisse uideretur. Inueni autem inter grammaticos Cornificium (Longum) quendam (GRF Fun., 474–479), etymologiae cultorem, cuius exstant fragmenta sedecim, quae sunt omnia Ex etymis deorum (cf. Prisc. gramm. II 257,6) ducta. Dignissimum autem est memoratu Cornificium hunc, rit. Etiam ab altero Valla, Georgio scilicet, qui post Laurentium uixit, non inutile puto referre, Rhetoricam ad Herennium semper Marco Tullio adscriptam esse. Nam Commmentarium de Rhetorica ad C.Herennium, quod Hieronymus Capidurus a se conscriptum simulauit, qui Georgii Valla discipulus fuisset et materiam totam ex Georgii ipsius scholis duxisset, re uera ab ipso Georgio esse confectum probauit M.T. Laneri 2019, cum Georgius Valla eos confutare conatus sit, qui illis temporibus negassent a Marco Tullio Rhetoricam ad C.Herennium conscriptam esse. 32 P. Bracciolini, Epistolae, ed. T. Tonelli, 3 Voll., Firenze 1832–1861, III, 98, et, quod ad Auctorem Rhetoricae ad Herennium attinet, cf. quae diligentissime I.C. Alessio, “An rhetorica falso sit inscripta ad Herennium”, p. 150, retulit. 33 Etiam Joannes Carolus Alessio, 2000: 145–147, scripsit Laurentium Valla semper Rhetoricam ad C. Herennium Ciceroni adscripsisse, nec probari posse Laurentium opusculo quodam deperdito hac de re dubitasse, etiamsi fieri potuerit, ut quae Laurentius de Auctoris scribendi ratione male sensisset, ea ab iis adhiberentur, qui Ciceronem auctorem fuisse negassent.

26 Prolegomena etymologiarum cultorem et indagatorem, a Macrobio laudatum esse, cuius tanti est id referre fragmentum, in quo Cornificius ἐτυμόλογος cum Cicerone facere uidetur: Macr. sat. 1,9,11 Cornificius etymorum libro tertio: “Cicero, inquit, non Ianum sed Ea­ num nominat ab eundo” – Cic. nat. deor. 2,67 principem in sacrificando Ianum esse uo­ luerunt, quod ab eundo nomen est ductum. Quibus de rebus paginis egi nonnullis (G. Calboli: Cornifici Rhetorica ad C. Herennium 1993a, pp. 6–11), et omnia consideraui atque Graecorum nominum usum et annorum interpositam seriem ita explicaui, ut ad hanc conclusionem, omnibus diligenter consideratis, peruenire non dubitauerim (1993a: 9–11): Cornificium etymologiarum cultorem Auctorem ad Herennium esse potuisse, qui et grammaticae dare operam consueuerit et etymorum scientiam non parui fecisse Rhetoricae ad Herennium ipsius nonnullis in paginis (II 23,35; IV 21,29; IV 32,43, Calboli 1993a: 9–10), ostenderit. Ex omnibus autem, quos Cornificios nouerimus, etymorum illum cultorem quam quem maxime ad Cornificium adcommodari, cui Rhetorica ad C. Herennium possit adscribi. Ex illis autem paginis nihil profecto immutauerim, nisi duo, id est quadripertitam rationem non Stoicis tantum, sed etiam Peripateticis et Aristoteli in primis esse adscribendam, ut hodie W. Ax (1986) secutus credo, et per definitionem, quae et constitutio (στάσις) et constitutionis pars et figura (σχῆμα) fuerit et utroque in loco ab Auctore ad Herennium tractata sit, non rhetoricam tantum doctrinam cum grammatica esse coniunctam, sed iuris quoque prudentiam, cum isdem prope annis Iuris peritissimus Q. Mucius Scaeuola librum conscripserit Singularem Ὅρων. Qua de re equidem disputatione egi, quae inscribitur ‟Definitio and Etymology in Rhetoric and Law: from Roman Republic to the Middle Ages”, 2010c. Locos igitur collegi, quibus etymologia cum grammatica, rhetorica, iuris prudentia, dialectica coniuncta est. Tot enim ad disciplinas etymologia pertinet, cum, quid principio per uocabula significatum sit, tot ad uiros doctos spectaret, et eo studio et arte tamquam pristina et uera significatio ita detegi uideretur, ut Cicero etymologiam ueriloquium appellauerit. A iuris consultis igitur docui, a Catone Liciniano ad Modestinum, curatam esse etymologiam (qua de re cf. L. Ceci 1966=1892), neque definitionem neglectam, idque ea potissimum aetate accidisse, qua Q. Mucius, et Marcus Tullius et Terentius Varro et Auctor ad Herennium floruerint. Quod si grammaticam, quid essent nomina et uocabula explicantem, addideris, ut in Rhetorica ad C. Herennium reperimus (I 12,21; II 12,17; II 28,45; III 4,7; III 20,33, IV 33,45: quos crassioribus litteris depinxi locos, in iis de definitione uocabuli agitur), Cornificium grammaticum bene cum hac arte Rhetorica congruere facile concedas oportet, iis omnibus consideratis, quae mea disputatiuncula memoraui. Quoniam autem a Cornificio seu grammatico seu quo alio argumentis tantum et opinionibus Rhetoricam ad C. Herennium conscriptam esse demonstratum est, rarius statui hoc me nomine usurum, saepius Auctorem ad C. Herennium tantum laudaturum me esse. Quamquam equidem puto, quae Leonellus, Estensis marchio, et Angelus Decembrio Politia Litte­ raria in dubium redegerint, eorum utilitatibus, scholarium quasi quadam mercatura pro Ferrarensi Vniuersitate prouisa, et illiberalibus consiliis et machinationibus om-



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

27

nino libera non fuisse. Quod attentius inuestigatum a me memini oratione, quam in America Chicago in urbe Anglica lingua nonnullis abhinc annis pronuntiaui. Quae quo clarius explicentur, huius orationis nunc uerba referam necesse est (G. Calboli 2010a: 283–287): «Leonello’s arguments are the following: Ang. Decembr. Politia Litt. 1. 10. 10–12 nec rhetorica vetera a Tullio unquam memoran­ tur nec nova quidem, ac prudenter, cum alia non prius edidisset. […] Sed fac illa prius edidisse. Numquid ideo tam absurde, improbe, contumeliose Herennium ad tantum virum accessurum, seu quamtumuis familiarem, rogitatumque arbitremur, praesertim aliis ne­ gociis amicorum impeditum, ut ipse testatur, qui pro familiaribus sedulo operam navaret, ac philosophiae potius studiis incubiturum, si quid ocii praestaretur, si a Tullio iandudum de rhetorica arte conscriptum extitisset? Vnde tantus furor, tanta postulantis immodestia? Quod si tale quicquam orare non debuit, multo minus exorare debuerat. 11. At videte, ob­ secro, ut alia fallacia aliam trudit. Fac Herennium petiise: numquid subinde temeritati eius Ciceronem obsecuturum putemus et frustra geminum laborem assumpturum? Potuit sane amico desipienti Tullius sapienter respondisse: ‘Quid tibi vis, homo? quid me vexas? quid obtundis? Iamdiu a me rhetorica scis edita. Ex iis sume, quae postulas!’ […] Sequitur vero: et eo studiosius hoc negocium suscepimus, quod te non sine causa uelle cognoscere rheto­ ricam intelligebamus [Rhet. Her. I 1,1]. Quam scilicet rhetoricam artem videtur prius non nisi per Graecorum nebulas cognovisse, aut, si ex aliis forte, non a Tullio adhuc praeceptore didicerat. 12. Haec, inquam, si pauca consideretis, nullo pacto Tullium vobis apparebit aliud in rhetoricis opus composuisse. Denique Tullium fac non illius voluntati, ut ipse inquit, sed importunitati morem gessisse et rhetorica tandem alia rescripsisse: Vnde tanta praesertim in oratore disertissimo taciturnitas, tanta de se neglegentia? Qui omnium suorum operum in prooemiis tam curiosas, cur ea scribat, reddere solet approbationes. Non aliqua saltem excusatiuncula assignanda fuit, quare, ad quid, in quo causarum genere priora conscripsis­ set? Quamobrem illud opus deterius, imperfectius, obscurius, incuriosius praemisisset? […] cur Victorinus, ut asseritis, illa tempestate doctissimus, super eo commentarios annotauit, frustra laborem assumens, quandoquidem super novo opere multo commodius ac certius id munus obire potuisset?” Videbantur cuncti, quia vera diceret, sententiae principis assentiri. We all must agree that the arguments presented in this long passage are convincing and seem to be a product of a long discussion on the difference between De inventione and Ad Herennium, on the one hand, and, on the other, of a good knowledge of both works and, in particular, of the Ad Herennium. As for the first point, John Ward found (“The Medieval and Early Renaissance Study”, p. 67) a commentary of Ad Herennium in a Ms Oxford, Corpus Christi College, 250, from the end of the twelfth century which “suggests that there was vigorous classroom discussion of some of the points of difference between the Ad Herennium and the De inventione”. In a remote Italian manuscript (MS Vatican City, BAV, Barb. Lat. 20–I fol. 46v, ca. A.D. 1200) a few paragraphs survive from the introduction to such a commentary. As for the use of the Ad Herennium we know that Giovanni di Bonandrea lectured in the Bolognese University upon the Rhetorica ad Herennium almost continuously from 1303 until his death in 1321. At the same time he gave a public instruction in ars dictaminis in a Bologna’s square confirming in this way the link which existed between the Ad Herennium and the dictamen. Cf. J.R. Banker (“Giovanni di Bonandrea and Civic Values”, p. 10). His pupil, Bartholinus filius Benincaxe de Canullo, was salaried at a rate of thirty pounds a year to permit him to lecture

28 Prolegomena and study the art of rhetoric; he lectured Tullium novum, i. e. the Ad Herennium, “twice a year, beginning after the feast of Luke and ending ‘in paschale Resurrectionis domini’, and, after this feast, to begin again and to finish the text before the feast of St. Michael” (J. Ward, Ciceronian Rhetoric, p. 70). In both cases, the refuse of Cicero’s authorship and the suggestion that the right author of Ad Herennium was Cornificius, played a consistent role because of the great development of this work at the Uniuersity. However there was not only a teaching but also the production of commentaries from the end of eleventh century, i. e. from Menegaldus (XIex. cent.). This aspect has been studied in depth by John Ward (1972; 1978; 1995a; 2006). We can therefore understand why about in this time also these aspects of the Ad Herennium have been investigated with great attention and brought to a solution. As I wrote in another paper, Cicero’s authorship of the Rhetorica ad Herennium has been imposed 395 by Saint Jerome (in his in Abd. PL 25, 1098) and remained unchallenged until this time, namely the Renaissance, as a consequence of the great authority of Saint Jerome. The abbey’s and cathedral’s school was the first way of transmission of this work and was of course an improper place and time to discuss this subject and to refute Saint Jerome’s authority. It had to wait for the more free time of the Renaissance. On the other hand distrusting of the old tradition in the field of authorship happened just in this time and concerned not only the Ad Herennium but also Aristotle’s Rhetoric as we saw in the page by Puteolanus and, as for the Ad Herennium, some years before in the Politia Litteraria by Angelo Decembrio (dialog held after 1438 and the publication in Sabbadini’s opinion 1462, or 1463 as Witten (p. 10) means). But a question arises: was the doubt about Cicero’s authorship of the Rhetorica ad Herennium an idea either of Angelo Decembrio or of the Ferrarese group of Humanists around Leonello d’Este? Because, as Norbert Witten (2002: 31f.) pointed out, a group of Humanists worked together with Leonello: Guarino da Verona, Uguccione Contrari, Feltrino Boiardo, Alberto Costabili, Giovanni Gualengo, and later Alberto da Carpi, Carlo Nuvolone, Tito Strozzi, Nicolò Strozzi, Tomaso Reatino: “Alle sind erfahrene Humanisten”. In particular Guarino da Verona was professor at the University of Ferrara and wrote a commentary to Ad Herennium. This commentary has been recently studied by John Ward (1995a)34. I don’t want to repeat the arguments developed by John Ward. As for Ciceronian authorship of the Ad Herennium Guarino didn’t express any doubt that it was written by Cicero. However in one point (Rhet. Her. II 30,47 Conclu­ siones, quae apud Graecos epilogi nominantur) both Guarinos, the father and his youngest son Battista, who was professor in Bologna and succeeded his father at the University of Ferrara, thought that the alleged passage was not produced by Cicero and entered into the text from a glossa written in the margin (see J. Ward, “The Lectures of Guarino”, pp. 114f.): Rhet. Her. II 30,47 Conclusiones, quae apud Graecos epilogi nominantur, tripartitae sunt. Nam constant ex enumeratione, amplificatione, et conmiseratione. Quattuor locis uti pos­ sumus conclusionibus. Commentary Ms Fr (Version III) f. 76r–v: In quattuor locis: “quidam dubitant utrum iste 34 John defended Guarino against the criticism by Antony Grafton and Lisa Jardine (1986) and I agree with him, though I can understand that someone, as Grafton and Jardine, admires the Middle Ages and the Logic of this time. Quod autem ad dialecticam et rhetoricam spectat, cf. nunc etiam J. Ward 2019: 255–257.



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

29

textus sit Ciceronis et videtur quod non. Nam deviare videtur a proposito. Nihil est enim contrarius neque alienius quam quod conclusio cadat in exordio, ideo putatur hunc textum fuisse in antiqui codicis margine et librariorum inscitia depravatum atque Cice[fol. 76v]ronis textui insertum”. Although Guarino didn’t refuse Cicero’s authorship of the whole Ad Herennium he was capable of such a fine criticism35 which is for the Middle Ages unthinkable. However this doesn’t mean that Guarino is right. As Lucia Calboli Montefusco (Exordium Narratio Epilogus, pp. 85–87) demonstrated, the epilogus was not employed only at the end of the speech but everywhere a kind of recapitulation was necessary. This doctrine is present already in the Rhetorica ad Alexandrum (1433b 29–1434b 6) and has been developed in particular by Apsines, RhG I 298. 9ff. Spengel-Hammer. But such a specialisation of the doctrine was too difficult for this time. I haven’t time to discuss the resistance in changing the authorship of the Rhetorica ad Herennium by the Bolognese milieu. For now, I don’t find a better explanation than the Academic or Ciceronian prestige. This is a reason similar to that why Guarino continued to ascribe the Ad Herennium to Cicero. As we saw, the Ad Herennium was at the University of Bologna so important that some professors employed in teaching only this text and this work was connected with the most prestigious activity of this University, the dictamen. As I wrote myself (2003a), using a sentence by John Ward, “The knowledge of the Rhetorica ad Herennium was the «prerequisite for training in dictamen»”. Nevertheless I suppose that this question is more complicated than it appears at a first glance. We have some data at our disposal: Leonello collected a group of Humanists, and had the aim to develop the studio in Ferrara, Cicero’s Ad Herennium was a classical text of Bologna University. Attacking Cicero’s authorship of the Ad Herennium Leonello discredited a fundamental text of Bologna University without attacking directly Bologna. Was this a kind of indirect rivalry? But why Guarino didn’t accept and use such a criticism? An answer can be found in the fact that his son and successor Battista was previously professor at the University of Bologna which had to be handled carefully».

Postquam uero equidem iuuenili quodam ductus ardore, a Cornificio contenderam Rhetoricam ad C. Herennium esse conscriptam, hac de re nonnulli docti attentius egerunt, qui praecipue Rhetoricae ad Herennium seu textui constituendo seu recentiorem in linguam uertendo operam dederunt, Achard, Cancelli, Nüßlein, Müller, Núñez36. Quorum nemo Cornificium recepit, quamquam nemo nouis argumentis usus est ullis. Neque Achard (p. XX), neque Cancelli (p. 55) piguit temporum argumento uti, qui scripserint Cornificium post Ciceronem floruisse, Rhetoricam ad He­ rennium ante Ciceronis rhetoricos libros compositam esse. Ne uerbum quidem additum est, fieri potuisse, ut Marci Tulli libri rhetorici ante Rhetoricam ad C. Herennium in lucem ederentur, cum id negari possit libros illos rhetoricos a Marco Fabio (inst. 3,1,20) tamquam metam, ad quam uel post quam rhetorica Romana se uerteret, positos esse (post quem [scilicet Ciceronem, puerum aut adulescentulum, Rhetoricorum 35 As pointed out by G.C. Alessio 2000: 147. 36 Núñez nouum textum non proposuit, sed in Hispanicam linguam diligenter conuertit.

30 Prolegomena De inuentione librorum auctorem] tacere modestissimum foret, nisi et rhetoricos suos ipse adulescenti sibi elapsos diceret). Atqui Andreas Weidner (p. XIII) abhinc multos annos rem explicauerat et recentius G. Kennedy (The Art of Rhetoric 112 Anm. 11), hoc ipso Marci Fabi de loco scripserat: “The evidence against Cornificius is chiefly the chronological order of Quintilian 3.1.19–21: Cato, Antonius, Cicero, Cornificius, Stertinus, Gallio. But Quintilian is here thinking of Cicero as the author of De inven­ tione, and Ad Herennium is certainly later than that”.37 Nec quemquam adhuc inueni, qui hoc argumentum refutauerit (nempe, nisi quis Libros Ciceronis Rhetoricos post octuagesimum septimum annum posuerit, quod mihi prorsus improbabile uidetur, at cf. Achard, VI–XIII). Sed nonnulla concessit Achard, qui, Cornificium et Rheto­ ricam ad Herennium quodam modo coniunxerit et ita (ad p. XX) concluserit: “Il est donc hautement probable que l’on doive refuser la paternité de l’œvure à Cornificius. Mais on doit admettre que, tout au début de l’Empire, un Cornificius a écrit un ouvrage sur les figures et qu’il a eu sous les yeux sinon la Rhétorique à Herennius − puisque nous n’avons pas de témoignage de la résurgence de ce manuel à la fin de la République [quae coniungenda sunt, cum quaerendum mihi esse uideatur, utrum difficilius sit (1) Cornificium auctorem recipere an (2) credere Rhetoricam ad Heren­ nium usque ad extremos Imperi Romani annos latuisse et tum rursus in lucem esse reuocatam] − du moins une œuvre similaire, voire des notes de cours identiques à celles qu’a utilisées notre auteur”. Philippus autem Cancelli (pp. 58–64) ex meis argumentis (“Cornificiana 2” 12– 19) unum attentius considerauit: Quint. inst. 9,3,68–71 Cui [sc. paronomasiae] confinis est quae ἀντανάκλασις dicitur, eius­ dem uerbi contraria significatio. […] Aliter quoque uoces aut eaedem aut diuersa in signi­ ficatione ponuntur aut productione tantum uel correptione mutatae: quod etiam in iocis frigidum equidem tradi inter praecepta miror […]. «Amari iucundum est, si curetur ne quid insit amari», «Auium dulcedo 〈ad〉 auium ducit», et apud Ouidium ludentem: «Cur ego non dicam, Furia, te furiam?». Cornificius hanc traductionem uocat, uidelicet alterius intellectus ad alterum. Rhet. Her. IV 14,20–21 Traductio est, quae facit, uti cum idem uerbum crebrius ponatur, non modo non offendat animum, sed etiam concinniorem orationem reddat. […] Ex eodem genere est exornationis, cum idem uerbum ponitur modo in hac, modo in altera re, hoc modo: “Cur eam rem tam studiose curas, quae tibi multas dabit curas?” Item: “Nam amari iucundum est, si curetur, ne quid insit amari”. IV 21,29 Adnominatio est […]: “Hinc ăuium dulcedo ducit ad āuium”.

Hoc loco Quintilianus exemplum alterum ex traductione sumpsit, adduxit alterum ex adnominatione (quae Graece uocatur παρονομασία), sed ante explicauit uoces aut easdem esse, aut productione uel correptione tantum immutatas et diuersa significatione praeditas, dein exempla adduxit tria, duo, quae etiam in Rhetorica ad 37 Quae G. Kennedy extrema in nota memorauit, ea ibi posita multos uidelicet effugerunt, non aliter atque ea, quae ego quidem ipse (“Cornificiana 2”, p. 32) eadem de re adnotaueram.



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

31

Herennium occurrunt, ex Ouidio tertium – libere Marcus Fabius se gessit. Tum addidit hanc figuram a Cornificio traductionem uocatam. In Rhetorica ad C. Herennium et figurae nomen, traductionem, et duo prima inueneris exempla, alterum ex eodem genere exornationis, alterum ex adnominatione (παρονομασίᾳ) de qua Marcus Fabius eo ipso loco agit, paulo post acturus erat Auctor ad C. Herennium. Nusquam alibi hoc σχῆμα, id est traductionem, inueneris, quae sola in Rhet. Her. et a Cornificio, si Marcum Fabium audimus, adhibita est (Volkmann, Rhetorik² 480; Lausberg, Handbuch 328; 333). Huc adde id, quod Quintilianus adiunxit, scilicet confinem ad­ nominationi (παρονομασίᾳ) ἀντανάκλασιν esse, cum uidelicet figuras quodammodo Marcus Fabius recenseret, quae ex eodem genere atque adnominatio (qua de ageret) essent. Cancelli multas artes rhetoricas idcirco compulsauit, ut probaret de duabus figuris Quintilianum egisse, quae ἀντανάκλασις et πλοκή fuerint38. Sic igitur Cancelli conclusit: ‟Non è azzardato molto concludere che Quintiliano, dato che l’unica volta che chiarisce il termine che cita non corrisponde per discrepanze e incongruenze con la Rhet. Her., abbia avuto davanti uno scrittore, Cornificio appunto, che aveva, traendo il nome traductio dall’opera ad Herennium o dalla stessa dottrina di questa, fuso la figura con la paronomasia, caratterizzandola alquanto diversamente”. Quae cum male disputata, tum pessime conclusa sunt: falsum est enim Quintiliani traductionem non eandem esse, quam quae in Rhetorica ad Herennium reperiatur: duas species traductionis Marcus Fabius memorauit, quae aut ex isdem uocibus constaret – quae ipsissima et definitione et exemplo in Rhetorica ad Herennium occurrit («Amari iucundum est, si curetur ne quid insit amari») – aut quae ex uocibus efficeretur, quae aut productione tantum essent uel correptione mutatae, cuius exemplum, uocibus productione eiusdem litterae immutatis, ipse attulit et idem in Rhetorica ad Herennium (IV 21,29), cum de adnominatione ageretur, deprehenditur. Postea scripsit haec a Cornificio, appellata esse traductionem. Omnia igitur, quae Marcus Fabius cum de adnominatione ageret, attulit, etiam in Rhetorica ad Herennium reperiuntur, nisi quod unum exemplum de adnominatione paulo post adductum est, sed cum de eadem materia ac Quintilianus, Auctor ad Herennium, nempe de adnominatione, ageret. («Ăuium dulcedo 〈ad〉 āuium ducit»). Vna igitur occurrit, eaque perparua immutatio, quae ad locum tantum, non ad materiam pertinet, quaeque aut Quintiliano aut Cornificio tribuenda esse uideatur. Contendit igitur Cancelli haec esse a Cornificio immutata, cum probabilius sit a Quintiliano, qui eodem loco de adnominatione, totius figurae tamquam capite, ageret, hoc additum esse, quo non res tota corrigeretur, sed largiore tantillum ratione comprehenderetur, nec tamen ex adnominatione excederet. Quod uero a nemine alio praeter auctorem ad Herennium et Cornificium hanc figuram, traductionem dico, uel tractatam uel memoratam esse uidemus, et eam isdem confirmatam exemplis, hoc est singulare et totius rei tamquam funda38 Ἀντανάκλασιν Quintilianus, id est ut ipse scripsit, contrariam significationem, addidit, sed non tractauit (Aliter quoque eqs.), de ea, quae πλοκή appellatur, ne mentionem quidem fecit. Cancelli totus aberrauit.

32 Prolegomena mentum habendum. Quidni sit consentaneum, Auctorem ad Herennium Cornificium ipsum esse? Quodsi quis alter esset ab illo, cur Quintilianus cum et Auctorem et Cornificium eādem doctrinā usos isdemque exemplis explicatā uidisset, singularem rem tacuisset? Vna uix probabilis causa manet: Rhetoricam ad Herennium usque ad Romanianum ex Tagaste latuisse: alterum igitur ex duobus sumamus oportet, aut Rhetoricam ad Herennium a Romaniano repertam, neque ante Romanianum cuiquam notam fuisse aut Quintiliano notam illam fuisse, qui Cornifici nomine eam laudare consuesset. Hunc locum dein et F.L. Müller considerauit (pp. 8sq.), Quintilianum et Rhetori­ cam ad Herennium comparauit, Germanicam in linguam uertit, et, nulla argumentatione habita, nisi Cornificium de figuris tantum scripsisse, conclusit Rhetoricam ad C. Herennium a Quintiliano laudatam non esse. Cui adstipulatus est T. Nüßlein (p. 328): nam nono tantum institutionis libro Cornifici mentionem factam, qui totus sit de figuris. At equidem respondero, cum de inuentione ageret, non defuisse Marco Fabio ipsius Ciceronis exemplar, Libros nempe Rhetoricos, qui sunt de inuentione et reliquos, quos Cicero de ratione dicendi conscripsit (quibus saepius Marcum Fabium uti non est pertaesum, cf. Quintiliani editiones, Winterbottom, M., Index Nominum et Locorum, p. 767; Cousin, VII, p. 258f.). Nec spernenda ea explicatio est, quam G. Ammon (‟Zum Auctor ad Herennium” 411) protulit, id est duo opera a Cornificio esse confecta, unum Rhetoricam ad Herennium usque ad IV 12,18, alterum de figuris a IV 12,18 ad finem, quae sint in id opus conflata, quae hodie Rhetorica ad C. Heren­ nium uocatur, nisi quod equidem dictum illud Occami facile numquam spreuerim: entia non sunt praeter necessitatem multiplicanda39. Reliquos locos praetereo, ubi Cornificius memoratus est, cum nihil iis, quae ‟Cornificiana 2” disputaui, repugnatum aut obiectum sit, sed non infitior haud multum per Cornificium ad ea, quae iam nota fuerint, additum esse, nisi etymologiam cum figuris coniunctam esse et Cornificium siue Auctor fuerit Rhetoricae ad C. He­ rennium siue non fuerit, figuris certissime operam impigre dedisse; quod etymis etiam incubuerit, nouam demonstratur in eam illum ingressum esse uiam, qua non 39 Quod non satis meditatus est, qui omnium pessime his de rebus egit Lois C. Pérez-Castro, “La llamada Rhetorica ad Herennium y sus autores”, Emerita 67, 1999, 251–262. Pérez-Castro rhetoricam ad C. Herennium a tribus auctoribus compositam esse contendit, neque animad­uertit non aliter omnibus in libris, I, II, III, IV, exempla esse tractata, quae ex aliis uenissent auctoribus, id est ea conditione adsumpta, si modo uitiosa esset materia (cf. Rhet. Her. IV 12,18 nam hic nihil prohibet in uitiis alienis exemplis uti e cf. F. Marx, Prolegomena 132; Calboli, “Further Comments” 123sg.), ne loquar de aliis simillimis locis. Nec Fridericum Marx, Prolegomena 132, nec G. Calboli, ‟Cornificiana 2” 2–57, aut ‟Further Comments” 123sq., neque alium quemquam a Pérez illo Castro memoratos esse uidemus. At ignotum ignorandumque istum Pérez-Castro haec tam inepta scripsisse non miror, sed accepta esse a Francisco Roderigo Adrados miror, qui ephemeridem Emeritam illis annis moderaretur. Vt ad nostra redeamus, quod Rhet.Her. in sex libros diuisa est, potuit cum explicatione, quam Ammon defendit, coniungi, sed equidem cum Marx potius fecerim et librum IV in tres libros ideo partitum dixerim, quod nimis longus fuit.



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

33

ad inuenienda modo argumenta maximum studium adhiberetur, sed ad ornandam etiam orationem et gratiorem auditui faciendam. Fuerit hoc sane Rhodium, sed, quod in Rhetorica reperias ad C. Herennium et apud Cornificium, fuit profecto Romanum. Quod Müller suspicatus est, Auctorem ad Herennium Cornificium quendam fuisse, qui anno prope centesimo uigesimo tertio natus Sullanis proscriptionibus mortem obisset, potest illud quidem ad ueritatem accedere, sed quasi quaedam suspicio manet (RE IV 1, Sp. 1622, Z. 24sqq.). Neque quae addidit, facile sim secutus: “die Zuweisung der Schrift an Cornificius im Grunde keinen Gewinn bedeutete” (Müller, p. 12), quodsi Cornificium sustuleris, opinionem sustuleris Rhetoricam ad C. Herennium ante Romanianum tantillum innotuisse, ne de Cornificio loquar etymologiarum scriptore40. At satis apparet Auctorem ad Herennium, ut ipse scripsit, cum grammaticae et philosophiae et memoriae et administrandae rei publicae operam dare uoluisse, tum negotiis familiaribus impeditum uix satis otii studio suppeditare potuisse. Quae, cum aliquatum pugnantia esse appareat, Achard suspicari non piguit (pp. XXX–XXXIII), senatorem quendam illum fuisse, qui popularium partium esset et una cum P. Sulpicio facere consuesset, qui ne paedagogi quidem nomen Sulpici liberorum, Gorgiam, ignoraret (quod ex iis euinci potest, quae ad Rhet. Her. IV 52,65, legantur, ubi uirum quendam magnae auctoritatis et animi plenum sua ipsa in domo obtruncatum uidemus: utrum autem re uera P. Sulpicio adsimulari possit et debeat necne, disputatum est, cf. quae Commentario libri IV Adn. 291 collegi). Erat igitur Auctor ad Herennium – non alio nomine illum postea uocaturus sum, nec Cornificium appellaturus, qui ex opinione, quamquam certissima, pendeat – negotiis familiaribus adstrictus et philosophiae studio otium suum impertire malle se scripsit: Rhet. Her. I 1,1 Etsi negotiis familiaribus impediti, uix satis otium studio sup­ peditare possumus et id ipsum, quod datur otii, libentius in philosophia consumere con­ sueuimus. IV 56,69 Nam et simul libenter exerceamur propter amicitiam, cuius initium cognatio facit [uidetur igitur Auctor cum C. Herennio adfinitate quadam coniunctus fuisse et idcirco Herennia gente plus quam familiariter usus esse, cf. Plut. Mar. 5,3; G. Calboli, “Cornificiana 2” 76sg.], cetera philosophiae ratio confirmabit. In II 23,35 40 Quod idem possumus de iis dicere, quae A. Corbeill, “Rhetorical Education in Cicero’s Youth”, p. 33, and. 37, defendit: “In any event, so little is known of Cornificius that the attribution, even if sure, would not affect my subsequent remarks”. Quantum sentio, non est parui illud quidem momenti, utrum Quntilianus hoc opus cognouerit necne, tametsi consentaneum est, Institutione Oratoria Marci Fabii confecta, et publici iuris facta, Rhetoricam ad Herennium hoc nouo opere quodam modo substitutam etiam in scholis esse. Vsque ad IV saeculum, si non nihil latuerit, et neglectam esse, nihil mirum, cum hac aetate ianuam quandam apertam esse appareat, qua ex antiquis temporibus in mediam Aetatem immitteretur. Immissa sunt tunc et seruata ex antiquis scriptoribus, quae usque ad nos peruenerunt, cum duae scripturae seu litterarum formae tunc primum adhiberi sint coeptae, uncialis, quam appellant, et carolina, et uncialis saeculo iam quarto (IV) in chartis compareat, cuius sunt haud minus trecenti nonaginta (qui ad nos peruenerint) conscripti libri, Ludouicum Traube si audimus (cf. G. Cencetti, Storia della scrittura latina 65sq.).

34 Prolegomena inepte in philosophiam ignotum quendam inuectum esse scribit Auctor: Vana ratio est, quae ex falsa causa constat hoc modo: […] “Philosophia uitanda est, adfert enim socordiam atque desidiam”. Nam hae rationes nisi falsae essent, expositiones quoque earum ueras esse confiteremur. Quocirca ex philosophis et rhetoribus inter se disputantibus, utris essent pueri et adulescentuli docendi (qua de re cf. K. Barwick, “Die Vorrede” 33; G. Calboli, “Cornificiana 2” 100–102), Auctor uidetur philosophos potius secutus esse – non aliter igitur se gessisse atque orator ille praeclarus M. Antonius se gessisset (Calboli, “L’oratore M. Antonio” 145–149). Quod M. Tullius ipse facere non dubitauit, cum rhetorum ampullas reliquit, ut se totum philosophiae dicaret, qui ex rhetorum modis, cum de inuentione scriberet, profectus esset. Quae omnia Cicero de M. Antonio eiusque magistro Charmada scripsit (de orat. 1,93sq.), ea Rhetoricā ad Herennium confirmantur (cf. K. Barwick, “Das rednerische Bildungsideal” 32sq.). Tum Auctor ad Herennium pollicitus est Artem Grammaticam se esse compositurum: IV 12,17 Latinitas est, quae sermonem purum conseruat, ab omni uitio re­ motum. Vitia in sermone, quo minus is Latinus sit, duo possunt esse: soloecismus et barbarismus. Soloecismus est, cum uerbis pluribus consequens uerbum superius non adcommodatur. Barbarismus est, cum uerbis aliquid uitiose efferatur. Haec qua ratione uitare possumus, in arte grmmatica dilucide dicemus. Hanc artem grammaticam ex Stoicorum disciplina futuram fuisse K. Barwick (Remmius Palaemon 94–111 et “Probleme” 97–111) probare conatus est, qui non aliam quam Stoicam et Pergamenam grammaticam Auctorem nosse contenderit. Cui cum repugnarem, Alexandrinam quoque et Peripateticam grammaticam Auctori notam esse nonnullis argumentis defendi et multa collegi, quae etiam ad eius linguam cognoscendam haud parum conferrent (Calboli, Studi Grammaticali 142–206). Quae quoniam multos abhinc annos disputaui, tum duobus tribus his annis totam rem iterum inuestigandam suscepi et totam Auctoris ad C. Herennium grammaticam Alexandrinam fuisse demonstraui atque ex Aristarchi et Theophrasti spatiis, seu directe ab Auctore ipso seu per Rhodiam quandam artem, sumptam esse probaui (Calboli 2013). Cumque eo certissimo argumento usus essem, quod ex distinctione nominis (ὀνόματος) et uocabuli (προσηγορίας) constaret atque Stephanus Matthaios (1999: 225sqq.; Id., 2002: 192; 207sq.) multa doctrina multoque mentis acumine luce clarius probasset, duabus rationibus partes orationis explicatas esse, id est ὄνομα (‟proprium personarum nomen”) et προσηγορίαν (‟rerum nomen”) ita ab Aristarcho et Alexandrinis grammaticis distinctas esse, ut uno tamen genere continerentur, in duo contra genera a Stoicis et Pergamenis grammaticis partirentur, ego cum Alexandrinis grammaticis Auctorem ad Herennium fecisse demonstraui, qui nomen et uocabulum distincta esse nosset, sed sine ulla partitione, quippe quae ex uno eodemque genere constarent, adhibere consuesset. Quam doctrinam non ab Auctore tantum ad C. Herennium adsumptam esse ostendi, sed a C. Caesare quoque et Remmio Palaemone, C. Caesarem autem cum Auctore ad Herennium ideo coniunctum esse, quod ambo analogiam (rationem uocat eam Varro, ling. 10,54, cf. Th.L.L. XI,2, 165,41–68) secuti sint.



4. De Rhetoricae ad C. Herennium auctore, num Cornificius fuerit

35

Mirum igitur in modum omnia probaui conuenire et concinere, et orationis partium et analogiae doctrinam et rerum ciuilium administrandi rationem, quam popularem uocamus, prope easdem fuisse atque C. Caesarem, C. Mari quasi heredem, et C. Mari fautorem Auctorem ad Herennium similiter se gessisse. Neque eam quadripertitam rationem, quae ex adiectione, detractione, immutatione et transmutatione constaret et ab Auctore ad Herennium in figurarum doctrina adhibita esset,41 a Stoicis tantum prolatam esse uidimus, sed iam ab Aristotele introductam esse, Wolframo Ax (“Quadripertita Ratio” 203–211) rem totam explicante, animaduertimus. Sed alia se fortasse aliisque de rebus scripturum Auctor ad Herennium, III 2,3, profitetur: si quando de re militari aut de administratione rei p. scribere uelimus. His uerbis nisus Achard (p. XXXII adn. 161) suspicatus est Auctorem ad Herennium senatorem quendam fuisse, qui cum P. Sulpicio et C. Mario facere solitus esset, cuiusque nomen ita sonasset, nempe Hirtuleius, quod etiam Marcus Tullius legi posset (est enim Rhetorica ad C. Herennium Marco Tullio, ut uidimus, adscripta). Quas equidem uerborum praestigias, ut ita dicam, haud facile probauerim, nisi quod, si Auctor in Senatum accessit, probabilius concesserim eum Sullae proscriptiones effugere non potuisse. Nec multum abest, quod Müller quoque suspicatus est, scilicet Cornificium, qui anno centesimo uigesimo tertio (123) natus esset, e Sullae proscriptionibus non euasisse. Sed non equidem dixerim necesse prorsus fuisse, ut Auctor Sullae proscriptionibus tolleretur, cum fieri potuisse mihi quidem uideatur, ut idem Cornificius esset, qui Milonem in Senatu accusauit et nobilium factioni aduersarius illa quoque occasione exstitit (Ascon. Mil. 32, p. 36,17–27 Clark, cf. J.-M. David, Le patronat judiciaire 893sq.; A. Balbo, I frammenti degli oratori 85sq.), et etymis deorum tractandis incubuit. Hoc uero maximi est, iterum dicam, momenti, Rhetoricam ad C. Herennium Quintiliano ignotam non fuisse, quod cum ex Marci Fabi locis apparet, quos collegi (G. Calboli, ‟Cornificiana 2” 2–57), quosque paulo supra memorauimus, tum etiam ex insequenti loco manifestum est, ubi Quintilianus, inst. 9,3,31, isdem uerbis usus est, ordine tantum duorum extremorum ita immutato, ut postulant ignosci in ignosci postulant immutaretur, si hoc non est traditioni adscribendum: Rhet. Her. IV 14,20 Qui sunt, qui foedera saepe ruperunt? Kartaginienses. Qui sunt, qui crudelissime bellum gesserunt? Kartaginienses. Qui sunt, qui Italiam deformauerunt? Kar­ taginienses. Qui sunt, qui sibi postulant ignosci? Kartaginienses. Quint. inst. 9,3,31 Qui sunt, qui foedera saepe ruperunt? Carthaginienses. Qui sunt, qui crudelissime bellum gesserunt? Carthaginienses. Qui sunt, qui Italiam deformarunt? Car­ thaginienses. Qui sunt, qui sibi ignosci postulant? Carthaginienses.

41 Vt, e.g., cum de adnominatione Auctor ageret (IV 21,29, cf. G. Calboli, Studi grammaticali, pp. 157–169).

36 Prolegomena Textus tam clare loquuntur, ut nullo egeant interprete, si modo id oblitus non sis, Auctorem ad Herennium exempla sua sibi creanda esse contendisse42. Vt Rhetoricam ad C. Herennium Quintiliano ignotam fuisse credas, id esse credendum sentio, Auctorem, ut Marx defenderit, esse mentitum. Quod cum incredibile esse uideatur, tum id omnia uitiat, quae sint antiqui scriptores qualibet de re testati, quibus numquam amplius fides haberi possit (qua de re cf. quae iam G. Calboli, “Cornificiana 2”, 29, scripsi)43. Quod uero ad exempla quarti libri et totius operis spectat, cf. quae in Intro­ duzione scripsi Editionis, quam 1993 confeci (1993a: 46–53). Sed rursus hac ipsa de re tamquam noua est mihi habenda disputatio, cum Antonium Corbeill puditum non sit aliam mendis et prope incredibili inscitia – dolet dicere – uitiatam explicationem proferre (cf. quae postea ad pp. 50sq. addidi). Deinde de Cornificio libellum conscripsit anno 2010 Thomasus Adamik: is de entymemate (id est, de contrario) egit (quae figura uel exornatio in Rhetorica ad Herennium descripta et explicata est), ita autem totam rem conclusit: “Diese Feststellung von Quintilian [inst. 5,10,2] ist von zwei Gesichtspunkten aus wichtig. Erstens hat unser Verfasser auch die Enthymeme, d.h. den rhetorischen Syllogysmus in die Wort­­figuren eingeordnet. Zweitens nannte man seit der Renaissance den Verfasser der Rhetorik an Herennius Cornificius aufgrund Quintilians Erwähnungen. Die Logik der Identifizierung ist die folgende: Quintilian zitiert mehrere Stellen und Termini von einem Cornificius, und diese Stellen und Termini sind in der Rhetorik an Herennius zu finden; daraus kann man folgern, dass Cornificius diese Rhetorik geschrieben hat. Deshalb möchte ich auch (1998: 279–285) Cornificius für den Verfasser der Rhetorica ad Herennium halten” (Adamik 2010: 519). Duobus autem de causis, quae uir ille doctus Adamik, Rhetoricae ad Herennium inuestigator optimus, defendit, ea neglegi, mea quidem sententia, non possunt: (1) primum, quod rem esse non argumentis tantum, sed tamquam rebus ipsis probatam, silentio iam praeteriri non potest, (2) deinde, quod nouā quādam figurarum disciplinā, quae sit hoc opere prolata, id est certissime significatum, non rem modo argumentis et modis fuisse probandam, quibus inuentio contineretur, sed exornationibus quoque orationem fuisse gratiorem et meliorem faciendam, cuius dicendi rationis Marcus Tullius singulare et unicum, prope dicam, exemplum exstiterit. Sed ornandae orationis ratio et uia Rhetoricā ad C. Herennium demonstrata est, neque ab antiquis modo scriptoribus, sed per dictamen Mediae quoque Aetatis a dictatoribus, qui Rhetoricā ad Herennium potissimum uti consuessent, certis probatisque modis inuestigata et confirmata est. Non sunt igitur Cornificius et etymologia et exornatio42 Rhet. Her. IV 1,1. Quod ad exempla libri IV spectat cf. ea, quae in ‘Introduzione’ editionis meae 1993: 46–53, collegi, et quae postea ad pp. 50; 58–62 dixero. 43 Quae in apparatu, quem uocant, criticum de hoc loco scripta sunt, ea nunc repetere in animo est, ne lector ad apparatum ire cogatur: “Idem exemplum duxisse Quintilianum ex Cornifici libro de figuris scribit Marx, ad p.309. Cf. etiam G. Calboli, “Cornificiana 2”, p. 29, qui defendit Rhetorica ad Herennium, Cornifici opere, usum esse Quintilianum. Non potest igitur Quintiliani locus etiam in Rhetoricae textu costituendo neglegi”.



5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur

37

nes dicendi tam parui momenti ducenda, ut non satis consideretur, haec omnia esse coniuncta, et ubi Cornificius fuerit, illic neque σχήματα, neque ἐτυμολογίαν posse deesse, quorum in Rhetoricā ad C. Herennium et messem copiosissimam et uestigia inuenias haud leuiter impressa.

5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur. De hac re praeter alios egerunt: F. Marx, Prolegomena 141–153; Calboli 1963–1964: 57–108; 1972: 150–173; 2005a; 2009a; von Ungern-Sternberg 1973; Kaimio 1979: 199; Achard 1989: XXVIII–XXXII; Gruen 1990; J.-M. David 1979; 1992; Kaster 1995; Nüßlein 1994: 330. Vtrius partis, popularium an nobilium Auctor ad Herennium fautor fuerit, inquirere si uelis, sunt prius quaestiones duae attentius considerandae, id est, primum (1) num haec Auctor satis curauerit, dein (2) utri parti, ex duabus, quae illis temporibus Romae exstiterint et de admistranda re publica contenderint, Auctor ad Heren­ nium potius fauisse uideatur, utrum popularium an optimatium44. Equidem nonnullis disputationibus contendi Auctorem ad C. Herennium popularium parti fauisse, cum sex locis niterer, dum uno tantum cum nobilibus facere uidetur, IV 34,45, uel, quo uerius dicam cum optimatibus, qui tamen nullo modo, qui fuerint, explicatur: popularium contra parti cum fauere uideretur, haud pauca Auctor addidit, quibus non modo, quid accidisset, sed etiam, quid Auctor ipse sentiret, clarius appareret45. 44 Ne simus etiam atque etiam hac tamquam inexplicabili implicati quaestione, utrum antiquae factiones, quae in administranda re publica exstiterint cum recentioribus comparari possint necne, idque quod ad Romanam rem publicam pertinet (cf. G. Calboli, “Cornificiana 2” 68–70). Patet enim satis superque aliam fuisse antiquorum rem publicam quam nostra sit, aliam fuisse antiquorum quam nostra sit hominum societas, sed hoc non uetat nos cum antiquis quodammmodo comparari, nisi credere malis antiquos tamquam alio in orbe terrarum uixisse, quem ne prioribus quidem labellis attingere liceat. Licet enim semperque licebit nostra cum alienis comparare, ut, quae peiora sint, emendemus, neque meliora, quae sunt, sine sudore et sanguine exstare potuisse, et etiam nunc posse credamus. 45 Cf. G. Calboli, “Cornificiana 2”, pp. 95–101, ubi ea, quae Gelzer 1962 disputauerat, ut probaret Auctorem neutri parti fauisse, confutaui. At, quo loco optimates fauore quodam nominati esse uidentur, eum tanti est memoremus: Rhet. Her. IV 34,45 (unum est translationis (i. e., metaphorae) exemplum) “Aliquando rei publicae rationes, quae malitia nocentium exaruerunt, uir­ tute optimatium reuirdescent”. Sed hoc de loco cf. G. Achard, p. XXX (C. Marius sese optimum ducebat, Sall. Iug. 85,16). At multo pluribus in locis populares laudat Auctor ad Herennium et magno comitatur fauore: II 28,45 (P. Sulpicius excusatur ad populares sese conuertisse), IV 9,13 (non aliter sentit Auctor atque Legis Variae fautores senserint, nempe nobiles cum Italicis coniurasse atque damnandos esse, cf. G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna”, p. 183), IV 15,22 (fauor in Gracchos exprimitur), IV 22,31 (plebis defensores a nobilibus interfecti, qui iterum memorati sunt in IV 36,48 et a Caesare, ciu. 1,7,6, sese exscusante, et a Sallustio, Iug. 31,2–17, nobilium factionem incusante, dein a declamatoribus, popularibus

38 Prolegomena Neque tamen tacuerim illis prope annis uel paulo ante tempus illud fuisse, quo C. Marium cum optimatibus facere non sit pertaesum, et Latini dicendi magistri, seu Latini rhetores ludum aperuerint (94–92), in quem censores L. Crassus and D. Aehnobarbus inuecti sunt, illud nempe tempore, quo Latini Rhetores una cum Plotio Gallo conexi fuerint, qui C. Mario, maxime carus fuit, si Cic. Arch. 19 sq., audimus, qui eximie scripserit a C. Mario L. Plotium esse dilectum, ‟cuius ingenio putabat ea, quae gesserat, posse celebrari”. De Latinis dicendi magistris iterum egit Maria Tanja Luzzatto (2002), quae oratores Romanos in foro contendit educari consuesse (nec aliter sentiens ille quidem, antiquae educationis laudator, Messalla in Dialogo, qui est de oratoribus, inducitur, cf., e.g., dial. 34sq.), a L. Crasso igitur uehementer improbatum esse (anno 92 a.Chr.n.), non quid Latini magistri docerent, sed ab illis eos esse educatos, qui e pueritia iam pridem exissent (p. 330). Quod partim probari potest, id est antiquitatis laudatoribus, ut L. Crasso, eos inuisos fuisse magistros, qui suo in ludo dicendi rationem docerent, eoque, non amplius in forum, adulescentulos itare coegissent, qui igitur non modo rationem docendi, sed locum ipsum, ubi docerent, nobilium tamquam e manibus arripuissent. Sed satis non est. Extremis enim his annis et Kaster (1995: 273–275; 291–294) et praecipue Gruen (1990) iterum ueterem suscitarunt quaestionem, inter nobiles et populares, utrius partis Auctor ad Herennium ciuilibus in contentionibus fautor fuisse uideatur, dein qui re uera Plotius Gallus fuerit et senserit. Quae quaes­ tio, uel potius lis, mihi quidem, post editionem, quam Achard curauit (1989), et ea, quae Ioannes-Michael David (1979 et 1992) addiderat, iam satis superque exquisita et excussa esse uidebatur. Nam David non modo mecum, et cum Friderico Marx, Friderico Leo, Aemilio Gabba, iam facere uisus erat, sed noua adduxerat argumenta, cum nihil noui, sed uetera et antiquata uiderem ab aduersaris nostris tamquam iterum atque iterum esse retexta. Quin totam quaestionem Kaster, Luzzatto, Corbeill, Reinhardt – dolet dicere − et Winterbottom, doctissimi uiri non excepti, dum contraria ignorant argumenta ac praecedentes, quae dissenserint, disputationes tacent, obscuriorem fecerunt. Inualuit iam malus Britannicus mos, quo ea omnia ignorantur, quae Anglice scripta non sint. Contendit enim Gruen (1990: 188), ut supra iam uidimus (ad p. 3), a nobis esse Marco Tullio fidem habendam, cum Crassum (Cic. de orat. 3,93–95) confitentem induxerit, hac de causa in edicto suo motum sese esse, quod nullam doctrinam nullamque humanitate dignam scientiam in Latinis magis­ tris uidisset. Non poterat enim Cicero – scribit Gruen – mentiri, cum a suae aetatis hominibus confutari posset, ab iis scilicet hominibus “contemporaries of those men who survived to challenge any obvious inventions” [qui nempe eadem aetate uixissent, qua qui disputationi de oratore interesse a Marco Tullio essent inducti, ei scilicet disputationi, quam anno 91 Cicero simulauit habitam, id est triginta sex prope uidelicet fa­­uentibus, frequentatum argumentum, cf. G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna”, pp. 206sg.; IV 34,46 (Liuium Drusum et Gracchos fauore prosequitur Auctor); IV 55,68 (quam nefarie Ti. Gracchus interfectus sit ostendit Auctor, quo de loco cf. G. Calboli, “Démonstration et exemple”, pp. 65–68).



5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur

39

annos ante quam disputatio ipsa a Cicerone anno 55 conscripta est]. Facile respondi (Calboli, 1993a: 504, et supra ad p. 3) nullo pacto posse probari, quae consilia L. Cras­sus animo suo, cum edictum condidisset, agitauerit, quaeque censor alter Domitius, ea numquam manifesta publice facta esse, consentaneum autem esse aut nullos aut perpaucos, tot annis consumptis, bello praeterea ciuili inter Marium et Sullam confecto taeterrimo, superstites tandem fuisse. Eorum quidem, qui illi interfuissent disputationi, superstitem, cum Cicero scriberet, exstitisse iam neminem (cf. A. Wilkins, 1965: 8–26)46. Quod argumentum de Grueni sacculo sumptum, cum ceciderit, id ipsum argumentum cadat oportet, quo Kaster est usus, qui totum ad id se remiserit, eoque sit tantum confisus, quod Gruen – quam probabiliter nuperrime uidimus – scripsit. Quod autem disputationem quandam futuram (forthcoming) memorauit, quam Wallace-Hadrill habiturus esset, nullam equidem, cum attentius inquirerem, repperi. Sed ad Plotium Gallum ueniamus. Hic quoque perpauci sunt a Kaster adhibiti auctores, sed eius disputatione non omnia sunt, quae considerari debuerant, considerata. Negat enim Kaster (p. 293) ullo alio argumento melius quam Ciceronis loco (Arch. 20)47 probari Plotium Gallum Mari et Marianorum fautorem fuisse. Neque Ciceronis locum transcripsit, nec alia memorauit argumenta, nempe Plotium Gallum inter Latinos rhetoras esse ponendum, eis autem ipsis annis eum floruisse, quibus (86–82) Rhetorica ad C. Herennium conscripta esse uideatur – quod iam memorauerat Marx, Prolegomena 150 −, Auctorem ad Herennium, ex iis omnibus locis, quos et Marx et ego quidem ipse (Calboli, 1965: 93–102) collegimus, aperte ad populares et Marianos inclinasse apparere (quo Ti. Gracchus fortiter nobilibus resistens descriptus sit, quo P. Sulpicium iniuste interfectum esse, cum plebi faueret, demonstratum sit, atque inter eos P. Sulpicius enumeratus sit, qui a nobilibus interfecti essent, quos C. Iulius Caesar (ciu. 1,7,6) et Crispus Sallustius (Iug. 31,2) collegerunt). Sed tempus est iam, nos locum laudare, quo Cicero, cum pro Archia poeta diceret (Arch. 19sq.), ostendit, quam familiariter Plotius Gallus cum C. Mario uixerit: Cic. Arch. 19sq. Nam et Cimbricas res adulescens attigit [sc. Archias] et ipsi illi C. Mario, qui durior ad haec studia uidebatur, iucundus fuit. Neque enim quisquam est tam auersus a Musis, qui non mandari uersibus aeternum suorum laborum praeconium facile patiatur. Themistoclem illum, summum Athenis uirum, dixisse aiunt, cum ex eo quaereretur […] cuius uocem libentissime audiret: ‘eius, a quo sua uirtus optime praedicaretur’. Itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit, cuius ingenio putabat ea, quae gesserat, posse celebrari.

Nullum potest clarius et apertius testimonium inueniri, quo Plotium Gallum et C. Marium familiariter uixisse probetur. Quae autem popularis dicitur factio, eam inter omnes constat C. Mario eiusque fautoribus et heredibus ut C. Caesare nisam esse. Quod uero ad hunc pertinet locum et Plotium Gallum, ea te, lector, considerare iu46 Hac de re diligentius egi Calboli 1993a: 503–506. 47 Hunc autem locum transcribere Kaster piguisse miror.

40 Prolegomena beo, quae libello disputaui, qui inscribitur, “La retorica preciceroniana”, ad pp. 89–99. Quae enim illic allata sunt argumenta, a nemine ad hunc diem confutata uidi, aueo autem aut Gruen aut Corbeill aut Luzzatto aut alium quem ea confutanda suscipere nec quemquam de hac re disputare, quin ad ea distincte et partite incumbat explicanda. Nunc iam Germanice pergam, ut ea equidem eadem lingua confutem, quae Leeman-Pinkster-Wisse hac de re scripserunt. Scripserunt enim (1996: 305): “Daß dem Auftreten der lateinischen Lehrer kein ‘demokratisches Programm’ zugrunde lag, wie Marx meinte (1894, 147–50; vgl. Calboli, 1969/93, 34–42), steht wohl fest (vgl. Schmidt 1975, 197–201; Bonner 1977, 71–2; Gruen 1990, 180–4; Kaster 1995, 293), was aber über etwaige politische Gründen der Zensoren noch wenig aussagt. Auch ist klar (pace Gruen 1990, 179–80), daß die Zensoren die Schule mit ihrer Maßnahme aufheben wollten, wozu sie übrigens nur moralische Autorität einsetzen konnten, da sie dazu keine juristische Kompetenz hatten (s. Manfredini 1976, 104–14). Damit ist aber die Frage nach ihren Motiven noch nicht gelöst”. Ad quae ego sic respondebo: Hierbei habe ich etwas, wenn nicht vollständig richtig, jedoch annehmbar gelesen und etwas, das m. E. ganz verfehlt ist. Zunächst ist es gar nicht festgelegt, dass ein ‘demokratisches Programm’ den lateinischen Lehrern zugrunde lag, so dass die aristokratischen Zensoren gezwungen wurden, einzutreten. Aber das ganze Problem darf nicht mit diesen Worten dargestellt werden, denn niemand hat von einem Programm gesprochen. Die sogenannten populares waren keine Partei, und zwar nicht im Sinne der modernen Parteien – ich kenne dieses Problem sehr wohl (vgl. G. Calboli, 1965: 64–72). Die Faktionen jener Zeit waren von den modernen Parteien sehr verschieden, aber nicht so weit, dass man die populares von der factio nobilium nicht unterscheiden könnte. Es handelte sich um “primitive Parteien”. Daran habe ich schon gegen Schmidt 1975 in Calboli 1982: 72–79, und gegen Manfredini in Calboli 1982: 79–96 gesprochen, und zwar wie jetzt gegen Gruen und Kaster – Bonner ist nicht ausführlich in das Problem eingegangen. Ich darf also die Beurteilung, die Politik habe in dieser Tatsache nicht Teil genommen, keineswegs annehmen, und als eine Fälschung die Nachricht halten, dass kein ‘demokratisches Programm’ dem Antreten der lateinischen Lehrer zugrunde lag, denn es handelte sich sicher um kein ‘demokratisches Programm’, dies aber schließt es nicht aus, die populares (Marius und seine Anhänger) seien in die Römische Politik als eine ‘primitive Partei’ eingetreten48”. Nunc locos transcribam, ubi in Rhetorica ad Herennium, apud Caesarem et Sallustium ii collecti sunt uiri, qui pro plebe Romana dimicantes a nobilibus, tamquam Chrystiani martyres, interfecti sunt: a. Rhet. Her. IV 22,31“Tiberium Graccum, rem publicam administrantem, prohibuit indig­ na nex diutius in eo commorari. Gaio Gracco similis occisio est oblata, quae uirum rei publicae amantissimum subito de sinu ciuitatis eripuit. Saturninum fide captum ma­ lorum perfidia per scelus uita priuauit. Tuus, o Druse, sanguis domesticos parietes et

48 Zur römischen plebs vgl. J.-C. Richard, Les Origines de la Plèbe Romaine 587–600.



5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur

41

uoltum parentis aspersit. Sulpicio, qui paulo ante omnia concedebant, eum breui spatio non modo uiuere, sed etiam sepeliri prohibuerunt”. b. Caes. ciu. 1,7,5–6 Quotienscumque sit decretum, darent operam magistratus, ne quid res publica detrimenti caperet, qua uoce et quo senatus consulto populus Romanus ad arma sit uocatus, factum in perniciosis legibus, in ui tribunicia, in secessione populi, templis locisque editioribus occupatis; atque haec superioris aetatis exempla expiata Saturni­ ni atque Gracchorum casibus docet [sc. Caesar milites adlocutus]; quarum rerum illo tempore nihil factum, ne cogitatum quidem: nulla lex promulgata, non cum populo agi coeptum, nulla secessio facta49. c. Sall. Iug. 31,7 occiso Ti. Graccho, quem regnum parare aiebant, in plebem Romanam quaestiones habitae sunt; post C. Gracchi et C. Fului caedem item uostri ordinis multi mortales in carcere necati sunt: utriusque cladis non lex, uerum lubido eorum finem fecit.

Qui autem artis rhetoricae ludi exstare poterant? Tradita quae sunt si modo considerauerimus, non multos fuisse respondebimus. Nam M. Antonium accepimus, quem illis annis cum C. Mario quodammodo facere pertaesum non sit, Arti Rhetoricae conscribendae incubuisse, quam tamen imperfectam reliquit, dein a Latinis Rhetoribus institutum ludum, quibus antistes exstiterit Plotius Gallus, C. Mari familiarissimus homo. Ii uidentur igitur artem rhetoricam docere coepisse, qui ex plebe orti essent, atque nobilium eam consuetudinem artis oratoriae ediscendae reliquissent, qua adulescentes praeclaros oratores in foro sectarentur et in Graeciam uenirent. Quoniam autem primus equitum Rubellius Blandus rhetoricam docuisse traditur (Sen. contr. 2, praef. 5), efficitur humiles magistros, M. Antonio excluso, huic arti operam tunc dare consuesse, cum equites et nobiles traditam consuetudinem non intermittere maluissent, ut praeclaros oratores sectarentur et in Graeciam aut Rhodum se conferrent. Qui fuit Marci Tulli, quantum nouimus, usus. Sed Marcum ipsum Tullium non omnino puduit, scholasticos ludos quodammodo tractare, qui Rhetoricos libros conscripserit, quamquam ad finem non perduxit. Non defuerunt igitur rhetoricae artis magistri, seu Romani liberti uel liberi, seu Graeci philosophi, si quidem anno 161 M. Pomponius praetor philosophos et rhetoras ex Senatus consulto curauerit, uti Romae ne essent (cf. G. Calboli, 1982: 49). Anno a.Chr.n. duodenonagesimo aut octuagesimo septimo (88–87) Marcus Tullius libros rhetoricos duos composuit, qui sunt De inuen­ tione, cum, ut ille ipse scripsit, puer uel potius adulescentulus esset (Cic. de orat. 1,5 quae pueris aut adulescentulis nobis ex commentariolis nostris incohata ac rudia exci­ derunt). Quis eum docuerit mehercule quaero inuentionem doctrinae plenam et dif49 Hic duo animaduertenda sunt: ex obliqua oratione in rectam Caesarem orationem suam uertisse, ut uidelicet ostenderet re uera, sua ipsius Caesaris opinione nullam legem promulgatam, non cum populo agi coeptum, nullam secessionem factam esse (quod nonnumquam accidere iam notarunt ii docti uiri, qui de oratione obliqua egerunt (cf. G. Calboli, 2017) idque uocarunt ‘Erlebte Rede’, id est, si quis obliquam orationem cum habeat, in eam introducat rectam (cf. A. Debrunner, 1947: 125f.). Alterum longe aliter a Caesare atque ab Auctore ad Herennium et a Sallustio has res iudicatas, cum Auctor et Sallustius nobiles criminari non dubitauerint, molto summissius Caesar se egerit, qui et Saturninum et Gracchos contra rem publicam et Senatum egisse significarit, nihilque se dixerit simile fecisse, nempe ut ostenderet aduersarios suos non omnes esse nobiles et patres, sed eos tantum qui Pompeium sequi maluissent.

42 Prolegomena ficilem illam quidem, quam suis libris exposuit. Num L. Crassus in foro ? Ciceronem docuit profecto quispiam rhetoricam eam, quam Rhodiorum in ludis Rhodii magistri docebant et quispiam Rhetoricae ad Herennium docuit doctorem, qui non eandem de constitutionibus seu statibus doctrinam atque Hermagoras Temnites et Marci Tulli magister doceret, quippe quae ex tribus, non ex quattuor statibus constaret. Quam cum tripartitam et M. Antonius profiteretur, et profiterentur Antonium secuti, ea ex alio atque Marci Tulli ex ludo profecta sine dubio erat. Fieri potest, ut M.T. Luzzatto recte senserit, cum contendit pristinam forensem consuetudinem Crasso (et Domitio) censoribus probatam esse, cum contra in ludum homines adulescentulos itare uiderent ibique dies totos desidere (non aliis utitur Cicero, de orat. 1,5, uerbis). In Latinos enim rhetoras eorumque ludum inuecti sunt, nec ullum alium ludum quam rhetorum Latinorum illis annis exstitisse nouimus et hunc ipsum in edicto censorum significatum uidemus (sibi nomen imposuisse Latinos rhetoras). Nempe de Ploti Galli, C. Mari familiaris, ludo agi consentaneum est, qui primus rhetoricam Latine docuerit, ut Cicero epistula quadam ad M. Titinium missa nos docuit, quam Suetonius (Suet. rhet. 26,1) rettulit: Equidem memoria teneo – sic scripsit Marcus Tullius – pueris nobis primum Latine docere coepisse Plotium quendam, ad quem cum fieret concursus [in edicto censorum legimus: ad quos iuuentus in ludum conueniat], quod studiosissimus quisque apud eum exerceretur, dolebam mihi idem non licere, continebar autem doctissimorum hominum auctoritate, qui existimabant Graecis exercitationibus ali melius ingenia posse. Quodsi Ciceronis quoque locum (de orat. 3,95) contuleris, scilicet anno 92 (hoc biennio) Latinos quoque rhetoras coepisse50 Latine rhetoricam docere, ad eandem necesse erit conclusionem peruenias, Plotium Gallum inter Latinos rhetoras esse ponendum (Cic. de orat. 3,95 etiam Latini, si dis placet, hoc biennio magistri dicendi exstiterunt; quos ego censor edicto meo sustuleram). Neque aliter sensit Seneca Rhetor (contr. 2 praef. 5), neque aliter Quintilianus (cf. adn. 50). Fieri potest, ut recte Kaster iudicarit, cum haec omnia ex Ciceronis epistula uenisse scripsit, quam Cicero ad Titinium miserit, sed Kaster (qui tamen non inepte de hac re egit) in eum incurrit errorem, ut Plotium Gallum totum a Rhetorica ad Herennium seiungeret (Kaster, p. 293). Tempus est igitur, omnia nos colligere et recensere, quae ad hanc rem facere uidentur: (1) Plotium Gallum antistitem seu principem Rhetorum Latinorum fuisse; (2) Plotium familiariter cum C. Mario uixisse, nam C. Marius eximie L. Plotium dilexit (Cic. Arch. 20); (3) Plotium autem neque nobili neque equestri genere natum esse, cum primus rhetoricam docuerit eques Rubellius Blandus (Sen. contr. 2 praef. 5); (4) multos in Rhetorica ad C. Herennium locos exstare – tametsi nonnulli ex declamationibus sumpti esse uidentur – quibus locis non modo popularium fautores amice tractentur – populares cum memoro, nullos alios, quam C. Mari socios uel amicos 50 Cicero scripsit exstiterunt (cf. infra in textu), sed non aliter intellegi potest, quam Quintilianus interpretatus est, scilicet coeperunt: Quint. inst. 2,4,42 Latinos uero dicendi praeceptores extre­ mis L. Crassi temporibus coepisse Cicero auctor est: quorum insignis maxime Plotius fuit.



5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur

43

memoro −, sed Auctor eodem animo et consilio, quo Sallustius (Iug. 31,2) usus sit, plebis fautores a nobilibus interfectos esse memorauerit. Longius fortasse G. Achard (pp. XXXIsq.) prouectus est, qui Auctorem ad Herennium suspicatus sit senatorem et C. Mari fautorem, Sullanis caedibus absumptum esse, quod cum confirmari nulla notitia possit, neque absurdum neque incognitum nostraeque huius operis cognitioni contrarium uidetur. Rem unam uidit M.T. Luzzatto, id est pristinam forensem consuetudinem a Crasso seruatam, reliquas neglexit, quas tamen neglegere nobis fas non est, si antiquorum scripta nos neglexisse pudeat51. Quod enim J.-M. David (1979) accidisse admonuit ac ‟monté des accusateurs” appellare non dubitauit, inauditum usque ad id tempus fuit. Exstremo accidit secundo saeculo, et primis insequentis saeculi annis, eodem tamen tempore, quo ars rhetorica doceri coepta est, et ciuiles discordiae primo asperiores factae sunt, dein ad arma uenire ciues Romanos ueritum non est. Hoc autem rebus ipsis nititur, magisque patet, si quaestionem totam consideraueris, si siluam aspexeris, non singulas arbores, ut Germanice dicitur. Atque utinam et singulas arbores diligenter aspicerent et inquirerent, neue praetermittere mallent! Plotium Gallum apparet igitur C. Mario familiarem fuisse, quod satis superque esse mihi uidetur, ut non eum modo, sed etiam Auctorem Rhetoricae ad C. Heren­ nium popularium partis fautorem fuisse credamus. Quod me probasse spero duabus disputationibus, quae sunt ‟Cornificiana 2” 57–103, et “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 189–208. Mihi autem adstipulatus est G. Achard (pp. XXVIII–XXXIII), nempe qui scripserit, quibus Rhetoricae locis Auctor ciuilibus concertationibus sese immiscuerit, in plerisque (II 28,45; IV 9,13; IV 15,22; IV 22,31; IV 34,46; IV 55,68)52 eum popularibus fauisse uideri. Ex quibus praecipue duo me mouerunt loci, altero quo eorum series proponitur, qui, cum pro plebe Romana agerent, interfecti sunt (IV 22,31), quem supra memorauimus, et altero ubi Ti. Gracchi nex enarrata est: Rhet. Her. IV 55,68 “Quod simul atque Graccus prospexit, fluctuare populum, uerentem, ne ipse auctoritate senatus commotus sententia desisteret, iubet aduocari contionem. Iste [sc. Scipio Nasica] interea scelere et malis cogitationibus redundans euolat e templo Iouis: sudans, oculis ardentibus, erecto capillo, contorta toga, cum pluribus aliis ire celerius coepit. 51 Hac de re cf. G. Calboli, 1982: 79sq. Quod in ea, quae meum post exposé habita est, disputatione defendi, id reiecit nemo, nisi quod unus M. Winterbottom (ad p. 101) suspicatus est, declamationes idcirco a Suetonio quodammodo neglectas esse, quod Suetonius se totum rhetoribus Latinis describendis dederit (“Their continuing importance [sc. declamationum] is obscured by Suetonius’ concerning himself only with Latin teachers”) et propter Ciceronis opinionem, perfectum illum oratorem non posse solis τέχναις ῥητορικαῖς et declamationibus instrui et formari. Sed declamationes a Suetonio obscuratas et neglectas esse nullo modo probari potest, qui rhetores Latinos lineis quattuordecim (14) absoluerit, si editionem consideres, quam Brugnoli Teubneri in Aedibus curauit, declamationes quadraginta quattuor (44). Non oportet ut quicquam aliud addam. Nihil de hac re apud Leeman-Pinkster-Wisse, De orat. Kommentar 4. Bd., p. 310, inuenias, qui hanc disputationem, nonnullis omissis, retulerunt. 52 Quod ad Plotium Gallum spectat, cf. G. Calboli, 1982: 89–93, ubi antiquorum textus omnes translati sunt, quibus ea sunt explicata, quae nobis hac de re nota sunt, et ea quoque, quae A. Manfredini 1976 disputauit, memorata inuenias.

44 Prolegomena Illi [sc. Tiberio ] praeco faciebat audientiam; hic [sc. Nasica], subsellium quoddam excors calce premens, dextera pedem defringit et hoc alios iubet idem facere. Cum Graccus deos inciperet precari, cursim isti impetum faciunt et ex aliis alii partibus conuolant atque e po­ pulo unus: Fuge, fuge, inquit, Tiberi. Non uides? Respice, inquam”. Deinde uaga multitudo, subito timore perterrita, fugere coepit. At iste [sc. Nasica], spumans ex ore scelus, anhelans ex infimo pectore crudelitatem, contorquet brachium et dubitanti Gracco […] percutit tem­ pus. Ille [sc. Graccus], nulla uoce delabans insita uirtute, concidit tacitus. Iste [sc. Nasica] uiri fortissimi miserando sanguine aspersus, […] et hilare sceleratam gratulantibus manum porrigens, in templum Iouis contulit sese”.

Qui haec scripsit, etiamsi per declamationem scripserit, eum popularibus fauisse luce clarius apparet. Nam, cum Appianus et alii rerum scriptores eadem narrarunt, haud pauca immutauerunt (cf. App. ciu. 1,68–70; Val. Max. 3,2,17; Plut. Gracch. 18– 19; Vell. Pat. 2,3; Oros. hist. 5,9,1–3; Diod. Sic. 34/35,33,4–6). Quam popularibus obnoxius Auctor ad Herennium fuerit, ex comparatione elucet eorum, quae eadem de re Appianus, multis immutatis, rettulit, reliquis rerum scriptoribus, quos supra laudauimus, plus minusque cum Appiano concordantibus, sed ab Auctore ad Herennium nimium quantum dissentientibus. Appianus enim, qui omnium diligentissime hanc rem enarrauit (cf. etiam Aemili Gabba, Commentarium, pp. 43–55), refert Tiberium noctu, antequam comitia haberentur, amicos et fautores conuenisse, templum Capitolinum occupasse (uidelicet exteriorem templi partem, ubi comitia habebantur) et a Gracchi fautoribus (App. ciu. 1,65 τῶν συνειδόντων) primae classis ciues (τοὺς πλουσίους) ui et uerberibus ex comitiis expulsos esse, in quibus noui tribuni eligi debebant, cum Ti. Gracchus, iterum tribunicius candidatus exstaret, quod contra legem et morem erat. Plus enim tribuni quam consules poterant, iterumque fieri uetabantur, ne ad regiam dignitatem ascenderent. Tum tribuni territi ex comitio fugerunt, ac templi portas sacerdotes clauserunt (ὡς τούς τε δημάρχους δείσαντας διαφυγεῖν ἐκ μέσου καὶ τὸν νεὼν τοὺς ἱερέας ἐπικλεῖσαι). Senatus in aedes Fidei Publicae conuenit (Valerius Maximus 3,2,17, narrat Senatum post comitia habitum). Patres uero in Capitolium, P. Cornelio Scipione Nasica, pontifice maximo praeeunte, se contulerunt. Ita autem ab Auctore ad Herennium tota res enarratur, tamquam si Scipio et Patres omnia mouisse uideantur. E templo enim Iouis in comitium descendens Scipio inducitur (euolat e templo Iouis), dum populus colligitur (praeco faciebat audientiam) et Tiberius precationem init (Cum Graccus deos inciperet precari). Itaque impietatis crimen, quo templi portas sacerdotes claudere coacti sint, in Nasicam uertitur53 (cf. etiam Aemili Gabba, Commentarium, pp. 47sq.). Neque Auctor ad Herennium criminationibus in Nasicam 53 Auctor ad Herennium, omni pietate seruata, se gessisse ostendit Tiberium, neque religionem ab eo esse uiolatam. Hoc enim Hernestus Badian demonstrauerat (“Tiberius Gracchus” 722– 726), omni pietate seruata, religionem adhibitam esse, cum Ti. Graccus eiusque fautores interfecti essent: pontificem maximum, Scipionem Nasicam, caput toga texisse, ferro abstinuisse, sed, ligneis sellarum pedibus abreptis, e Fidei Publicae aedibus profectum esse, ut Tiberium eiusque fautores adgrederetur, qui, cum alterum plebis tribunatum contra legem peteret, regalem potestatem, religione spreta, adsumere conaretur.



5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur

45

parcit, qui eum ita descripserit: spumans ex ore scelus, anhelans ex infimo pectore crudelitatem […] sceleratam gratulantibus manum porrigens. Neque uerba inaniter Auctor effundit, cum Tiberi necem, ut euenerit, narrat. Legitur enim apud Plutarcum et Orosium in fugam conuersum Tiberium, sed lapsum esse et percussum. Velleius quoque Paterculus narrat Tiberium Graccum esse, dum fugit, interfectum: Plut. Gracch. 19,9–10 αὐτοῦ δὲ τοῦ Τιβερίου φεύγοντος ἀντελάβετό τις τῶν ἱματίων. ̔O δὲ τήβεννον ἀφεὶς καὶ φεύγων ἐν τοῖς χιτῶσιν ἐσφάλη καὶ κατηνέχθη περί τινας τῶν πρὸ αὐτοῦ πεπτωκότας. ̓Aνιστάμενον δ’αὐτὸν ὁ μὲν ἐμφανῶς καὶ πρῶτος εἰς τὴν κεφαλὴν πατάξας ποδὶ δίφρου Πόπλιος ἦν Σατυρήιος εἷς τῶν συναρχόντων· τῆς δευτέρας ἀν­τεποιεῖτο πληγῆς Λεύκιος Ῥοῦφος, ὡς ἐπὶ καλῷ τινι σεμνυνόμενος. “Tiberius ipse cum fugeret, toga adprehensus a quodam, togam amisit, tunicam tantum indutus, cum in nonullos incidisset, qui prouoluti erant, lapsus est. Exstitit uero, sed omnibus spectantibus, Publius Satureius, collega, subselli abrepto pede, capite eum primus percussit, secundo ictu a se percussum quasi glorioso facinore Lucius Rufus gloriatus est”. Oros. hist. 5,9,2 Gracchus per gradus, qui sunt super Calpurnium fornicem, detracto ami­ culo fugiens ictus fragmento subselli conruit rursusque adsurgens alio ictu clauae cerebro inpactae exanimatus est. Vell. Pat. 2,3,2 Is [sc. Tiberius] fugiens decurrensque cliuo Capitolino, fragmine subsellii ictus, uitam, quam gloriosissime degere potuerat, immatura morte finiuit.

Quodsi ad enuntiatum reueneris, quo Auctor ad Herennium (IV 55,68) usus est: Ille [sc. Ti. Gracchus] nulla uoce delabans insita uirtute concidit tacitus, apparet Auctorem ad ea respondere uoluisse, quae illi criminarentur, quorum opiniones a Plutarcho, Orosio, Velleio Paterculo traditae sunt, id est Tiberium in fugam conuersum, lapsum et percussum esse. Nam Auctor negauit fugam cepisse Tiberium, neque fugientem in nonnullos iam prouolutos incidisse et lapsum esse – quod uocabulo uno quodammodo probatur delabans, quod equidem contra plerosque editores in textum ex codicibus recepi54: nulla uoce delabans [sc. Ti. Gracchus] insita uirtute, concidit tacitus – immo eum tamquam in statione mansisse et, dignitate sua omni cecidisse seruata (insita uirtute). Namque a nullo alio aliter rerum scriptore Ti. Gracchi nex ita narrata est, ut in Rhetorica tantum ad Herennium (et in Diodori Siculi opere, 34/35,33,4–6) eum a Scipione Nasica percussum esse legatur (quod Aemilium Gabba, Comm., p. 53, non effugit), et eo quidem modo Tiberi nex enarrata sit, quo maxime Tiberi uirtus, nulla addita reprehensione, ostenderetur55. Hac autem de caede actiones multae habitae sunt, sed omnes post P. Scaeuolae consulatum anno 133, qui ut uim aduersus Tiberium adhiberi posse negauerat neque exercere ipse uoluerat, ita ultiones quoque, quantum potuit, prohibuit. At duobus tantum interpositis annis, Tiberi causa uictrix euasit, eiusque inimici omnes perierunt (cf. E. Badian, “Tiberius Gracchus” 729). 54 Cf. Adnotationes Criticas ad p.384. 55 Cf. etiam disputatiunculam meam, quae inscribitur “Démonstration et exemple” 60–66.

46 Prolegomena Et plebi et popularibus Auctorem ad Herennium fauisse contendit Fridericus Marx, eadem ego quidem ipse et sensi et saepius defendi, eadem Jorma Kaimio, Guy Achard, Joannes-Michael David, ne multos memorem, et senserunt et fecerunt. Neque uerba neglegenter, nulla et rerum et temporum cognitione habita, ab Auc­­tore ad Herennium adhibita esse probaui, qui ut aliqua spe adductos ostenderet Italicos socios sociale bellum inisse, uocabulo, qui est spes, ita usus sit, ut bellum illud ab illis nulla spe fretis susceptum esse negaret (Rhet. Her. IV 9,13 Nulla igitur re inducti, nulla spe freti arma sustulerunt?). Quod uerbum, per negantis formam etiam a Cornelio Sisenna adhibitum esse uidemus, cum bellum sociale narraret, quippe qui socios Italicos scripserit desperata uoluntate (frg. 10 Peter²) arma sumpsisse contra Romanos (cf. G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 180–184). Sed alia exstitit causa, cur minima quoque illis de rebus non neglegerentur, quod nempe id quaerebatur, cui bellum sociale, ex quo et ciuilia nata essent bella, culpae dandum esset. Respondebant populares et equites, qui cum illis facerent, nobilibus id esse culpae dandum, qui cum Italicis societatem inissent (quod erat et Variarum quaestionum et Legis Variae fundamentum, de qua in Rhet. Her. IV 9,13; et IV 11,16 declamationes factitatas uidemus). Hoc crimen reiciebant nobiles, qui Lege Varia lacessitos socios Italicos adseuerarent, et Liui Drusi nece (ita Appianus, Asconius, Sisenna) et Metelli Numidici (ita Cicero). Nec populares respondere uerebantur, M. Liuium Drusum, tribunum plebis, quo interfecto bellum sociale initum esset, a nobilibus, cum clientes uespere domi dimitteret, esse percussum (Rhet. Her. IV 22,31 [uide supra, p.37 adn.45]; Ps. Sall. rep. 2,6,5) (qua de re cf. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 213). Alteris respondere alteri non dubitabant. In Rhet. Her. IV 55,68 Auctor ad πάθος confugit, idque fecit, ut per locum ex declamatione sumptum ostenderet Ti. Gracchum a nobilium factione interfectum esse, cum non aliter fratri eius, Gaio Graccho, et Liuio Druso et L. Saturnino et P. Sulpicio a factione nobilium similis nex esset illata, quippe qui plebis Romanae defensores exstitissent – quae nomina, nempe factio nobilium et plebis defensores ex Sallustio sumpsi (Iug. 8,1; 28,4; 31,2; 41,6; Ps. Sallust. rep. 2,8,6). Nam haec a Sallustio (Iug. 31,2) quoque et a C. Caesare (ciu. 1,7,6), ut supra uidimus, memorata sunt. Hoc igitur a popularibus adhibitum esse uidetur et uelut declamationis argumentum factitatum, cum illis temporibus declamatores ex historia ea sumere consuessent, quae seu in Vrbe seu extra Vrbem accidissent. Ciuiles igitur discordiae in historiam introduci et a rhetoribus suo in ludo ita elaborari sunt coeptae, ut nonnullis uocabulis et enuntiatis tamquam contentionum notis res ipsae significarentur (nulla uoce delabans insita uirtute, cum Graccus deos inciperet precari). Neque tamen Auctor Seruianam ordinum constitutionem omnino obliterare et antiquare uoluisse aut potuisse dixerim, qui, cum laudabile in deliberatione explicaret, scripserit: III 4,7 Cum igitur erit demonstratum rectum esse, laudabile esse demon­ strabimus aut ab idoneis hominibus – ut si qua res honestiori ordini placeat, quae a deteriore ordine improbetur – aut quibus sociis aut omnibus ciuibus, exteris nationibus posterisque nostris. Coactus est igitur Auctor ad Herennium iis institutis uti, cum



5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur

47

exempla ex urbis statu sumeret, quae exstarent et idcirco intellegi possent, quod immutata ab omnibus agnosci iam non possent, si quidem uere sua, non Graeco e fonte sumpta, ille proferre uellet. Praeterea populares maiorum mores, qui corrupti essent, non delere, sed res­taurare potius uoluerunt (cf. Sall. Iug. 33,356). Auctorem uero ad Herennium populari parti et fauisse et cum Rhetoribus Latinis et Plotio Gallo et M. Antonio oratore, qui nonnullos ante annos ad C. Marium accessisset57, etiam Joannes-Michael David, “Promotion Civique”, 157–162; Id., Le patronat judiciaire 369–371, ut supra uidimus, coniunctum quodammodo esse credidit. At Arrigus Manfredini negauit Plotium Gallum, qui a Suetonio (rhet. 26,1) laudatus sit, cum Auctore ad Herennium coniunctum ullo modo esse, negauitque edictum alia de causa a Crasso et Domitio censoribus constitutum esse, quam ut adulescentium studia et ingenia tuerentur, neque quicquam cum concertationibus ciuilibus habuisse commune. Quod et P.L. Schmidt (“Die Anfänge der institutionellen Rhetorik” 183–216) et, ut supra uidimus, et E. Gruen (Studies 187–191) defendere non dubita­­­­r­unt, qui omnes Ciceronis potissimum uerbis De oratore 3,93–95 nisi sunt. His tamen omnibus equidem respondi atque contraria argumenta singillatim omnia confutaui (Calboli, “La retorica preciceroniana” 72–99; 101f.; 108; Id.: 1993a (Aggiornamenti), pp. 503–506) et punctum quoque memoraui, ubi Manfredini non satis uigilasse uidetur (pp. 93sg.)58. At concessi L. Crassum non modo ciuili dissensione duci potuisse, sed etiam cura morum, qua et studia adulescentium, ad Graecam quoque doctrinam accedentium et ueteres Romanos mores, nobilium oratorum consuetudinibus seruatis, una simul defendere conaretur. Contraria autem Latinos magistros et dixisse et fecisse, qui Graecos improbarent, sed Graecam doctrinam docere non uererentur. Sed Ciceronis argumento nos teneri negaui, quo Marcus Tullius omnia uere dicere coactus sit, ne ab iis, qui se legerent, confutaretur. Nec paucos annos praeteritos esse, postquam L. Crassus ea inductus esset dicere, quae Tullius eum 56 Quanti Sallustius morem maiorum fecerit disputauit Büchner, Sallust 313–315, cf. G.M. Paul, Historical Commentary 215. Recte monet Paul Sallustium uideri magni morem fecisse maiorum, si epist. 1,5,4, conferas, ubi legitur: id ita eueniet, si sumptuum et rapinarum licentiam dempserit, non ad uetera instituta reuocans, quae iam pridem corruptis moribus ludibrio sunt. Sed incertum est num Sallustio haec epistula adscribenda sit. 57 At M. Antonius est a C. Mario interfectus, cum C. Marius Romam rediit et potitus rerum est (anno 87, cf. Udo W. Scholz, Der Redner M. Antonius 48–50 et 137sq.), cum Antonius Senatum defendere ausus esset et pacem inter C. Marium et L. Sullam in Senatu suasisset. 58 Scripsit enim H. Manfredini, “L’editto «De coercendis rhetoribus Latinis»” 136 n. 152, cum de Rhet. Her. II 28,45, ageret, ubi P. Sulpicius primo intercedens inducitur, ne exules reducerentur, dein suadens, ut reducerentur, quasi non exules, sed ui eiecti essent, nempe exules, quibus causam dicere non licuisset: “L’orientamento politico che il brano esprime lo si ricava dal fatto – pacifico – che tra gli exules di cui si tratta vi sono anche quelli condannati dalla quaestio introdotta dalla lex Varia”. Qua autem condicione iis causam dicere non licuisset, ea excluditur hic de iis agi, qui lege Varia in exilium pulsi essent, cum eos exules se defendisse inter omnes constet, uelut Antonium, qui genu, cum se defenderet, terram tangere non dubitasset (Cic. Tusc. 2,57). Patet igitur alios fuisse exules, ueluti Saturnini fautores, ut equidem suspicatus sum (G. Calboli, “La retorica preciceroniana”, p. 94).

48 Prolegomena dixisse scripsisset, neque consentaneum esse publice L. Crassum patefecisse, quo consilio ductus esset. Marco Tullio igitur conclusi, non L. Crasso, id adscribendum esse, quod Cicero (de orat. 3,93–95) contendisset, nempe nullo alio L. Crassum consilio inductum esse, ut Latinos magistros anno 92 tolleret, quam ne adulescentium Romanorum studia corrumperentur et mores. Triginta sex interpositos esse annos inter censorum edictum et Ciceronis libros, qui sunt De oratore, nec ullum testimonium iam exstitisse, cum haec Marcus Tullius scripsisset, neque sua consilia publice aperuisse Crassum. Neque litterarum studia et forenses labores et rei publicae curam separari et seiungi potuisse arbitror a Marco Tullio, qui perfecto oratori effingendo et parando uiam et rationem aperiendi tamquam officium sumpsisset, qui non bonum tantum oratorem, sed bonum quoque uirum et ciuem una simul creandum et formandum sentiret. Rei publicae autem curam cordi fuisse uidemus omnibus, qui iure contendere cum inimicis et competitoribus consuessent. Qui mos ita fuit cum eloquentia coniunctus, ut, simul atque iure contendere ciues Romani desierunt et ad arma uenerunt, eloquentia corrupta et mortua sit, neque aliam corruptae eloquentiae causam Maternus Taciti in Dialogo inuenerit quam forensem concertationis consuetudinem cecidisse, eam scilicet concertationem, qua, principe Rem publicam administrante, iam opus non esset. Jorma quoque Kaimio, celeberrimo suo libro, qui inscribitur The Romans and the Greek Language, ad p. 199, concessit ad ueritatem me propius accessisse uideri59. Vltimus contra in scaenam negantium ciuiles concertationes ullius ponderis fuisse prodit Antonius Corbeill (“Rhetorical Education in Cicero’s Youth”, p. 41 adn. 59), qui non aliter Auctorem ad Herennium sensisse defendit quam Marcum Tullium, cum Libros Rhetoricos scripsit. Quod neque certum est, nihil simile Cicerone proferente, neque comprobari potest, nulla connexione inter Marci Tulli Libros Rhetoricos et Rhetoricam ad Herennium, quod ad ciuiles concertationes attinet, exstante60. Quin statuum doctrina utriusque auctoris comparata, Ciceronem apparet quattuor status seruasse, ad tres redegisse Auctorem ad Herennium, ut eius doctor et M. Antonius, qui tunc ad C. Marium accessisset, et Antonium secuti fecissent. Ne de iis locis loquar, ubi Auctor ad Herennium exempla ex iis sumpsisset, qui a nobilium factione interfecti essent, nec quicquam tale posuisset Cicero (cf. G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 216–219). Ciceronem autem cum Latinis dicendi Magistris coniunctum non fuisse ipse Corbeill concedit, qui scribat: “I think the many points of resem59 Mecum autem fecisse laetor et credidisse Auctorem ad Herennium popularis partis fuisse fautorem Aemilium Gabba, Romanarum historiarum cultorem et inuestigatorem principem, summaque praeditum doctrina (“Politica e cultura in Roma”, pp. 269–270 [iterum in: Esercito e Società, pp. 187sg. ] et Eund., “Rome and Italy”, p. 109), cuius opinionem equidem memoraui, cum Latinos Rhetoras eorumque magistrum Plotium Gallum C. Mari fautores fuisse defendi et cum L. Crassum et Domitium Ahenobarbum, censores, ciuilium concertationum oblitos non esse contendi, cum edictum suum aduersus noum Latinorum Magistrorum ludum pronuntiassent (cf. G. Calboli, “L’oratore M. Antonio”, pp. 142–170). 60 Vitauit enim Cicero eodem exemplo ‘maiestatis’ uti quo Cornificius (Rhet. Her. I 12,21) usurus erat, cf. G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 216.



5. Vtrius partis, popularium an nobilium, Auctor ad Herennium fautor fuisse uideatur

49

blance between Rhet. Her. and the treatise of Cicero (who we know did not study under these rhetores) preclude any substantial political influence”; et item concedat (ad p. 32) exordio et conclusione alterum auctorem ab altero diuersa, quod ad ciuiles concertationes spectaret, sensisse uideri: “the prefaces and epilogues appended to each work express very different views of the author’s intentions in writing and of their relation to their sources”. Quodsi Corbeill statuum seu constitutionum doctrinam et exordiorum considerasset, maiores profecto differentias animaduertisset61, quamquam excludi non potest, cum libros suos De inuentione conscripserit, Ciceronem ad populares nonnihil inclinasse, uel inclinare simulasse, quod ad arma et sanguinem iam uentum esset. Sed nonnullis uocabulis similioribus in primo et altero libro animaduersis, non id prorsus probatur, utrumque opus eodem in ludo natum esse, sed tantum aliquot definitiones similes similibus uocabulis expositas esse, ut genera causarum (Rhet. Her. I 2,2~Cic. inu. 1,7), ut inuentionem (Rhet. Her. I 2,3~Cic. inu. 1,9), ut narrationem (Rhet. Her. I 9,15~Cic. inu. 1,29, cf. Calboli: 1993a, pp. 25–29), quippe quae similes factae isdem prope uocabulis iam exponi consuessent. Quin ego quidem ipse, similitudinibus omnibus consideratis, propius ad eam solutionem perueni, quam iam Ioachim Adamietz (u. supra ad p.18) adumbrauerat, Marci Tulli Libros Rhetoricos, qui ante Rhetoricam ad Herennium conscripti sint, seu directe seu indirecte ab Auctore ad Herennium aut ab eius doctore quodammodo adhibitos esse, dum Auctoris doctor et Auctor ipse multa et grauiora immutare non dubitant. Quam autem doctrinam utroque in opere inuenias, Rhodo ab insula uenisse credidi neque 61 Antonius Corbeill (p. 34) a recta opinione profectus Ciceronis Libros Rhetoricos, qui sunt de inuentione, ante Rhetoricam ad C. Herennium concriptos esse, non animaduertit ualde haec duo opera inter se differre. Quod ad inuentionem tantum spectat, cum reliquae artis rhetoricae partes a Marco Tullio neglectae sint. Quamquam inuentio magni momenti est pars, non sunt et reliquae spernendae, quas nunc memorabo, eundem ordinem secutus, quo sunt in Rhetorica ad C. Herennium tractatae: dispositionem, pronuntiationem, memoriam, elocutionem. Cum autem Corbeill sentiat eandem doctrinam utroque opere expositam esse (quod est non omnino, sed partim tantum uerum), communem fontem inuestigare Corbeill non intermisit, et ex omnibus quae prolatae sunt explicationes, minus probabilem recepit, id est a communi utriusque magistro ambas confectas esse artes. At constat Rhetoricae ad Herennium doctorem non eundem fuisse atque Rhetoricorum Ciceronis librorum, cum omnino aliam Cornifici doctor statuum doctrinam proposuerit, id est ex tribus statibus compositam, atque quattuor statibus comprehensam apud Ciceronem inuenias. Idque Auctor ad Herennium scribat a doctore suo effectum esse (Rhet. Her. I 11,18 noster doctor tres putauit esse (quodsi utriusque operis doctrinam, quod ad status seu constitutiones spectat, conferre uelis, cf. Comm., p.511 n.29)). Praeterea singularis uidetur statuum doctrina, quae ex tribus tantum constet, quae tamen apud M. Antonium, oratorem, et Antonium secutos inuenias, ut Lucia Calboli Montefusco, La dottrina degli ‘status’, pp. 200–206, probauit, quae quaestionem quoque soluit, quam ego quidem ipse posueram, “L’oratore M. Antonio”, pp. 133–136, nempe quae Rhetoricae ad Heren­ nium constitutiones et quo ordine cum M. Antoni factum non factum, ius iniuria, bonum ma­ lum (Quint. inst. 3,6,45) comparandae sint. Apparet igitur ita iungendas esse constitutiones M. Antoni et Rhetoricae ad Herennium, nominibus Graecis seruatis: (1) στοχασμός – constitutio coniecturalis – factum non factum; (2) νομικὴ στάσις – constitutio legitima – bonum malum; (3) δικαιολογικὴ στάσις – constitutio iuridicialis – ius iniuria. Qua de re et quantum hoc sit cum ciuilibus concertationibus coniunctum cf. G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 214–221.

50 Prolegomena intermisi credere, ubi et philosophia et rhetorica et grammatica non modo floruerint, sed etiam in ludos ita introductae sint, ut adulescentulos eas sic Rhodii magistri docerent, uti per uniuersum orbem celebrarentur et Romam in primis uenirent seu iam pridem uenissent. Quam Rhodiam artem credidi a Marco Tullio, quod ad inuentionem pertineret, adhibitam esse (neque uelim negare neque possim, a quodam alio idem effectum esse, qui tamen omnino ignoratur), immutatam autem esse ab Auctore ad Herennium eiusque doctore, ipso forsitan in ludo Rhetorum Latinorum. Quod, si non certissime adfirmare ausim, propius mihi tamen uidetur, ut opinor, ad ueritatem accedere. Ceterum Ciceronem Sullanarum tum fuisse partium oratione dixerim certissime infirmari, quam pro Roscio Amerino Marcus Tullius habuit. Auctorem autem ad Herennium exempla uidemus attulisse sua, seu ille ipse struxisset, seu aliunde iam creata aliquantum declamando immutasset. De exemplis autem eligendis eum scripsisse uidemus, id praecipue ut probaret, eos quos reprehenderet, de arte scribere potuisse, ex arte autem non potuisse. Quod Cicero nos docet Hermagorae Temniti uitio dandum esse. Nam id similiter ab utroque, Marco Tullio et Auctore ad Heren­ nium, significatum uidemus, etsi solus Auctor regulam, quam posuisset, in exemplis creandis eligendis, secutus esse uideatur. Namque Cicero scripsit, cum Hermagoram Temnitem paulo supra memorasset, eum de arte scribere posse, sed ex arte dicere non posse, cum neminem Auctor ad Herennium nominauerit: Cic. inu. 1,8 oratori minimum est de arte loqui, quod hic [sc. Hermagoras, quem paulo ante laudauit] fecit, multo maximum ex arte dicere, quod eum minime potuisse omnes uidemus (ne uos effugerit, aliis alio loco Ciceronem usum esse notionibus, et cum de Hermagora ut oratore loqueretur, dicendi adhibuisse, non loquendi, notionem, quam distinctionem in Rhet. Her. cecidisse uidemus, cum scribendi, non loquendi notione Auctor usus sit). Rhet. Her. IV 3,6 Quia pollicentur artem scribere, exempla proferunt ab iis plerumque, qui artem nescierunt. Tum quis est, qui possit id, quod de arte scripserit, conprobare, nisi aliquid scribat ex arte?

Equidem miror, Antonium Corbeill (“Rhetorical Education in Cicero’s Youth”, p. 35) puditum non esse, cum hac de re doctissime et luculenter Carolus Barwick (“Vorrede” 311–314, et “Bildungsideal” 20–259) disputauerit, cui et Marx et Koehler (1909) et Kennedy (1963) addendi sunt (quos omnes G. Calboli, 1993a, 42–46, non modo laudaui, sed etiam disputantes induxi), eam fabulam iterum narrare, qua seu false seu pueriliter Auctorem ad Herennium se gessisse hariolaretur, quam fabulam miror, et dolens miror, etiam a W. Fortenbaugh, Aristotle’s Practical Side, p. 419 adn. 17, receptam esse. Nec satis est. Potius enim quam eam acciperet explicationem, Corbeill suspicatus est exemplorum consuetudinem ex Carminibus Conuiualibus uenisse, quibus ueteres uiri fortes Romani celebrati essent, quod cum obscurissimum manet et obscuritatis, qua uetera Romana carmina obuoluuntur (quae collegit J.B. Pighi, 1958 [= 2007]), particeps est, tum cum Graeca rhetoricorum doctrina minus concinit, eaque praecipue, qua et Marcus Tullius et Cornificius, i.e. Auctor ad Herennium, usi



6. Quae rhetorica doctrina adhibita sit

51

sunt. Noua excogitare nonnumquam iuuat, si modo, quae praesto sunt, non neglexerimus62. Aliam equidem (1993a, ad p. 45) ingressus sum uiam, qua probarem, si possem, non Graecam modo, sed tantillum Romanam hanc fuisse disputandi rationem, qua tamen Graeca studia et doctrina adhiberi non omnino desinerent. Ea igitur addam, quae 1993a (ad p. 45sq.) scripsi et nunc quoque iterum scriberem: “Per provare con sicurezza ciò [i.e. hanc disputationem de exemplis creandis eligendis aliqua ex parte Romanam esse] sarebbe necessario dimostrare l’esistenza nell’ambiente romano del tempo di una polemica contro Ermagora, non dovuta, quindi, solo alle fonti greche. Ora ciò non è possibile in termini di assoluta certezza, ma vi è, tuttavia, un indizio non trascurabile. L’autore della Rhet. Her. esprime come interesse suo, superiore a quello per la retorica, quello per la filosofia (I 1,1; IV 56,69, et cf. quae postea colligemus) e non si tratta sicuramente di un discorso preso dalla fonte. Vi era una polemica dei filosofi contro Ermagora (cf. G. Calboli, Studi Grammaticali 232). Cornificio si esprime contro il modo ermagoreo di dare esempi da altri. Non sembra quindi irragionevole collocare nel suo ambiente una polemica contro Ermagora a cui Cornificio (e quindi anche Cicerone) ha preso parte attiva e personale, com’è personale la sua propensione per la filosofia”. Non uepribus omnino liberam ingressus sum uiam – facile concedo –, sed qua tamen probabilem ad exitum perueniri posset.

6. Quae rhetorica doctrina adhibita sit, quidque Auctor ad Herennium, Marci Tulli Libris Rhetoricis, qui sunt de inuentione, comparatis, docuerit. Hac de re praeter alios egerunt: F. Marx, Prolegomena 102–110; G. Herbolzeimer 1926; Adamietz 1960; G. Calboli, 1972: 124–128; 1998a; 2009a; L. Calboli Montefusco 1979; 1986; 1988; 2004a et b; Achard 1989: XXXV–L Quod ad rhetoricam artem pertinet, cum Rhetorica ad C. Herennium conscripta est, rhetorica ars iam ad plenum florem peruenerat. Multum ei Aristoteles tribus suis 62 Th. Nüßlein, p. 330, negauit, Auctorem ad Herennium C. Mari atque popularium fautorem fuisse, quod exempla, quibus haec opinio nitatur, ex ultimis tantum habitis orationibus ducta sint, ut J. von Ungern-Sternberg 1973, demostrauerit. Sed ignorat Nüßlein has orationes ex declamationibus sumpta aut ex declamationum similibus scholis, ut equidem demonstraui (cf. G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 205–210), quibus orationes pro populari parte habitae ita immutatae essent, ut plebei et C. Mario etiam magis fauere uiderentur. Quod ipse von Ungern Sternberg per litteras mihi missas probauit, quas meo in archiuo seruo, nempe declamationes a se consideratas non esse. At J. von Ungern Sternberg (1973) inter eos ponendus est, qui negant Auctorem popularibus fauisse et (1973: 152) scripsit exempla Auctorem ad Herennium ex orationibus, quae re uera habitae essent, paucis immutatis, sumpsisse. Mecum autem facit, ut iuris peritus, Thomas Masiello 2006, id est Auctorem Cornificium appellatum esse et popularium fautorem fuisse.

52 Prolegomena rhetoricae libris profuerat, profuerant multum eius discipuli Theophrastus et Praxiphanes et alii, tametsi ii tertiae potissimum artis rhetoricae parti, id est λέξει operam dederunt. Haud parum curae impertitum est rhetoricae ab Hermagora Temnite et a Stoicis, et Rhodo in insula operae multum arti rhetoricae conscribendae ludoque rhetorico constituendo datum est. Magnam enim pecuniam huic operi perficiendo contulerunt Rhodii, qui etiam publicos ludos instituendos curarunt (cf. Della Corte, “Rodi e l’istituzione dei pubblici studi”, pp. 162–172). Pecuniam enim Rhodii a circum­­stantibus regibus acceperant ipsique frumento mercando collegerant. Cumulatam autem pecuniam tam sapienter ludis instituendis contulerunt, ut ex omnibus regionibus, fluctibus ipsis Rhodum ferentibus, plurimi uenerint, qui doceri uellent. Docebatur igitur grammatica a Dionysio Thrace, rhetorica a Dionysio ipso, ab Apollonio τῷ μαλακῷ, ab Hermagora Temnite, ab Apollonio Molone et postea a Theodoro, Tiberi Claudi Principis praeceptore63. Philosophia quoque a praeclaris magistris culta est, a Panaetio Stoico, qui tamen saepius Romae quam Rhodi fuit, a Posidonio, Panaeti discipulo, et, ex Peripateticis philosophis ab Eudemo, Aristotelis discipulo, qui etiam editionem Aristotelis curauit, et a Prassitele. De utroque philosopho praesto sunt nobis optima studia, uolumen, quod curarunt Guilelmus W. Fortenbaugh et Stephanus Bodnár (Eds.), Eudemus of Rhodes 2002, ex quibus cf. praecipue H.B. Gottschalk, “Eudemus and the Peripatos”, pp. 26–37), et noua Praxiphanis Fragmentorum cum Commentario editio, quam Elisabeth Matelli 2012, omnibus, quae ad hunc philosophum pertinerent, collectis, diligentissime publicauit. H.B. Gottschalk inuestigauit, quomodo Aristotelis doctrina publicata sit et in ludo adulescentuli eam didicerit. At rhetoricae praecipue et grammaticae Rhodii, nempe Peripatetici maxime et Stoici philosophi, operam dederunt. Quae enim exornationes uerborum et sententiarum, id est figurae et tropi, in quarto libro Rhetoricae ad Heren­ nium inueniuntur (IV 13,19–55,68), eodem prope ordine expositae sunt, quo in Aris­ totelis libro III Rhetoricae et Poetica expositas inuenias (cf. G. Calboli, “From Aris­ totelian λέξις to elocutio” 47–80), ut equidem ea repetere, quae iam (1998) scripsi, hodie quoque non dubitauerim: “the treatment of figures and tropes in the Rhetorica ad Herennium shows in every respect a connexion with the Peripatetic doctrine of figures and tropes and confirms the link with the Rhodian school of rhetoric which is demonstrated by many other elements. It gives us a first draft of a doctrine which was further developed as time passed. This draft, however, was already a complete system which to a large extent maintained the order which we find in Aristotle, if we take into account at the same time his Poetics and Rhetoric” (Calboli, “From Aris­ totelian λέξις to elocutio” 80). Quae autem Rhodo in insula docerentur, ea etiam in 63 Vtrum Ars Grammatica, cuius pars ad nos peruenit, a Dionysio ipso composita sit necne diu multumque disputatum est, cf. G. Calboli 2013. Ex omnibus, qui huic rei operam dederunt dig­ ni sunt, qui memorentur, ne multos laudem, V. Di Benedetto 1958; 1959; F. Ildefonse 1997; M. Callipo 2011. Di Benedetto negauit Dionysio hanc Artem esse tribuendam, eum est Ildefonse secuta, defenderunt a Dionysio conscriptam esse praeter alios M. Callipo 2011 et G. Calboli 2013. Quod partinet ad Theodorum, cf. F. Woerther 2013 et G. Calboli 2016c.



6. Quae rhetorica doctrina adhibita sit

53

Rhetoricam ad C. Herennium et Ciceronis Libros Rhetoricos introducta esse, id Marci Tulli uerbis ipsis probatur, quae in ‘Brutus’ 307; 312; 316, leguntur, nempe Molonis scholas a Cicerone auditas esse Romae, eodemque tempore, anno 87, cum Larisseo Philoni Romae Marcus Tullius se totum, ut ipse scribit, tradidisset (Brut. 306sq. cum princeps Academiae Philo cum Atheniensium optimatibus Mithridatico bello domo pro­ fugisset Romamque uenisset, totum ei me tradidi admirabili quodam ad philosophiam studio concitatus […]. eodem anno etiam Moloni Rhodio Romae dedimus operam. Rursus autem Molonem Marcus Tullius audiuit, cum Rhodo Romam Molon iterum uenit (Brut. 306sq.). At Gudeman (“Ciceros Brutus” 574–576) memoratum Molonem in ‘Brutus’ negauit, nam a Tacito, dial. 30, Molonem idcirco memoratum non esse contendit, quod, cum Cicero huic Bruti loco manum iterum posuit, hunc locum immutauerit, duas igitur exstitisse huius Bruti loci traditiones, nostram eam esse, quam priorem Cicero confecisset, in qua bis Molonem a Cicerone esse auditum scriptum esset, Taciti uero alteram, in qua Molonem auditum non exstaret. Sed Gudeman constat imaginosum fuisse, et ut Taciti silentium explicemus, nihil est necesse, Ciceronem priore scriptura seu mentitum seu oblitum, quid re uera accidisset, credamus. Optimo iure igitur argumentum e silentio praetereundum putaui. Hac de re egerunt H. Malcovati, In Apparatu Bruti editionis, ad p. 95, et Douglas, Commentary, p. 221, quem sequor. Nunc restat, ut Rhetoricae ad C. Herennium totam materiam proponam, quod quamquam difficile fuit, tamen cum ab aliis iam factitatum uidissem, nempe a Caplan (pp. xlv–lviii), et a me ipso, Calboli 1993a, pp. 54–74, equidem addere non recusaui, cum praesertim hanc materiam et in Notis a Friedhelmo Müller (pp. 187–240) tractatam uidissem et praecipue in Commentario ad Artem Rhetoricam Consulti Fortunatiani, quem Lucia Calboli Montefusco editioni suae addidit, pp. 249–485. Formam igitur longioris descriptionis postea in Analisi del Testo inuenias. Nunc breviorem proponam. In Rhetorica ad C. Herennium ab Aristotele initium, nempe a tribus partibus, in quas genera causarum diuisa sunt: genera causarum (τρία γένη τῶν λόγων τῶν ῥητορικῶν, Arist. rhet. I 1358b 6) (1,2,2): demonstratiuum (ἐπιδεικτικόν) delibera­ tiuum (συμβουλευτικόν), iudiciale (δικανικόν), cf. hac de re L. Calboli Montefusco, 1979: pp. 258–265). Dein exponuntur oratoris officia (ἔργα τοῦ ῥήτορος) (I 1,3), quae sunt: inuentio (εὕρεσις), dispositio (τάξις), elocutio (λέξις), memoria (μνήμη), pro­ nuntiatio (ὑπόκρισις), Calboli Montefusco, 1979: pp. 265–268. In sex autem partes inuentio diuisa est, quae partes orationis appellantur: exordium (προοίμιον), narratio (διήγησις), diuisio (διαίρεσις), confirmatio et confutatio (quae partes ambae connexae etiam πίστεις uocantur), conclusio (ἐπίλογος), cf. Calboli Montefusco, Commento, pp. 362–365; Eand., Exordium 1–104; Eand., “La funzione della partitio nel discorso oratorio” 69–85. Quae usque ad hunc locum exposita est doctrina, non alia est atque in Ciceronis Libris Rhetoricis inuenitur, sed, hoc loco absoluto, prima occurrit differentia, quae ad exordium pertinet. Oportet enim cum diuersis causarum generibus exordia congruant. Sunt autem causarum genera in Rhetorica ad C. Herennium (I

54 Prolegomena 3,5) quattuor, scilicet honestum (ἔνδοξον), turpe (παράδοξον), dubium (ἀμφίδοξον), humile (ἄδοξον), at quinque inuenias in Cicerone, De inuentione (1,20), nempe hones­ tum, admirabile, humile, anceps, obscurum. Exordium autem, seu initium orationis, in duo exordiorum genera partitur, ut, qui audit, attentus, docilis (id est qui doceri se studeat), beniuolus efficiatur (Rhet. Her. I 4,6 e Cic. inu. 1,20), duo autem genera exor­ diorum distinguuntur, principium, per quod auditor protinus beniuolus aut docilis aut attentus perficitur, insinuatio, per quam orator dissimulatione et circumitione obscure auditoris animum subit, quam tum Auctor ad Herennium adhibendam putat, cum causa in genere turpi uersabitur aut quiddam auditori iam persuasum ab iis uidebitur esse, qui ante contra dixerunt, aut si ‘defessus eos audiendo erit, qui ante dixerunt’ (Rhet. Her. I 6,9). Hoc uero loco quae doctrina in Rhetorica ad Herennium occurrit, eam differre uidemus ab ea, quam in Marci Tulli libris, qui sunt de inuentione (1,23), inuenimus: qua tum docemur oratori insinuationem adhibendam esse, cum auditores uehementer abalienati erunt; quodsi non omnino infesti auditores erunt, principio, non insinuatione uti licebit (1,21). Quae secunda pars, id est si auditores uehementer abalienati erunt, cum occurrerit, ad insinuationem confugiendum esse Marcus Tullius putat. Esse autem eos, qui audient, uehementer abalienatos dicit, cum genus causae turpe sit aut cum auditor iam fessus sit audiendo aut sit ei quiddam ab aduersaris iam persuasum. Differunt igitur, quae Marcus Tullius docet, ab iis, quae Auctor ad C. Herennium refert, quam differentiam Lucia Calboli Montefusco attente tractauit et explicare conata est (Exordium 16sq.). Narrat enim Auctor ad Herennium (I 9,16) insinuationis doctrinam a se esse nouatam: Adhuc quae dicta sunt arbitror mihi constare cum ceteris artis scriptoribus, nisi quia de insinuationibus noua excogitauimus, quod eam soli nos praeter ceteros in tria tempora diuisimus64. Genera causarum ab Hermagora Temnite inuenta esse communis fuit opinio, sed Lucia contendit posteriorem hanc doctrinam fuisse uideri et negauit ab Hermagora principium esse ab insinuatione distinctum65. Immutauit autem hanc doctrinam rhetor quidam – ut Lucia suspicatur –, qui post Hermagoram quintum genus addidit appellauitque obscurum (δυσπαρακολούθητον a Quintiliano, inst. 4,1,40, uocatur) et genus παράδοξον ita dilatauit, ut non turpem modo causam significaret, sed omnem causam comprehenderet, in qua auditor infes­­ tus esse posset oratori. Ita omnes tres causas comprehensas esse, in quibus infes­tus esset auditor et insinuatione opus esset. Hanc autem doctrinam in communem fontem Ciceronis et Auctoris uenisse (quem Ciceronem ipsum esse potuisse ego quidem dicere ausim), at Auctorem ad Herennium hanc Ciceronis doctrinam non recepisse, quintum genus non addidisse, neque ita potuisse, quinto genere absente, genus tur64 Cum praeter ceteros dicat, Auctor uidetur Ciceronem et eius fontem, seu Graecum seu Latinum considerasse. Plures rhetoras fuisse, qui de exordio scripsissent, probabile non uidetur. Sed fieri potest, ut quae doctrina apud Ciceronis fontem proferretur, tamquam communis proferretur omnium artium scriptorum. 65 Nihil addidit Frederica Woerther: Hermagorae Maioris, Fr. 6, p. 4 (Tac. dial. 19,3), Commentai­ re, pp. 64–66.



6. Quae rhetorica doctrina adhibita sit

55

pe cum eo genere conglutinare, in quo infestus esset auditor: non erat enim tale genus praesto, ut in Marci Tulli doctrina. Coactum esse igitur putat Lucia Auctorem ad Herennium insinuationem a causarum generibus quodammodo segregare et nouam facere insinuationis doctrinam. Quam tamen doctrinam apud Ciceronem inuenimus, eam et a Quintiliano, inst. 4,1,42–48, et a Fortunatiano, rhet. 2,15 Calb. Mont., et a Victorino (198,28sqq. Halm; 63,15sqq. Riesenweber) adhibitam esse uidemus. Nihil hac de re in noua Hermagorae editione, quam curauit Frederica Woerther, inuenias, cf. Commentaire, pp. 64–66. Post exordium tractatae sunt narratio et partitio (I 8,12–10,17), cf. L. Calboli Montefusco (Exordium 36–73) et Eand. (“La funzione della partitio” 69–78), quae non solum Ciceronis doctrinam et Auctoris ad Herennium exposuit, sed Graecos quoque fontes et secutos auctores considerauit. Haec excipiuntur confirmatione et confuta­ tione, et totius inuentionis maximi momenti parte, id est constitutionum seu statuum doctrina. Hic Rhetorica ad Herennium a Ciceronis libris de inuentione nimium quantum differt, et ad oratoris M. Antoni doctrinam et eorum, qui Antonium secuti sunt, accedit. Statuum doctrina iam ante Hermagoram Temnitem inuenta est, qui translationem tantum (Graece μετάληψιν) addidisse uidetur. Quadam in tabula, qui status Hermagorae fuerint, describuntur a L. Calboli Montefusco, La dottrina degli ‘status’ 35, et G. Calboli 1993a, p. 221, qua in tabula etiam Rhetoricae ad Herennium et Ciceronis qui status fuerint depinguntur. Neque ab Auctore ad Herennium constitutiones tribus omnibus artis rhetoricae generibus adplicantur, sed generi tantum iudiciali, cum Marcus Tullius libris, qui sunt de inuentione, ad omnia genera adcommodari posse credat, id est ad iudiciale, demonstratiuum, deliberatiuum. Hanc doctrinam ad omnia tria genera pertinere Cicero putat, qui, re uera suptilius hanc quaestionem soluit: “at deliberatiua causa simul ex eadem parte eodem in genere et coniecturalem et generalem et definitiuam et translatiuam solet habere constitutionem et unam aliquam et plures nonnumquam. ergo ipsa neque constitutio est nec pars constitutionis. idem in demonstratione solet usu uenire. genera igitur, ut ante diximus, haec causarum pu­ tanda sunt, non partes alicuius constitutionis”, Cic. inu. 1,14. Quod autem non status modo, qui ante Hermagoram instituti sunt, ad tria genera sunt adplicati, sed etiam translatio adplicata est, putat Lucia (La dottrina degli ‘status’ 38) id probari, et Hermagorae doctrinam et eam, quae ante Hermagoram elaborata esset, a Marco Tullio (cf. infra de orat. 2, 110) una simul adhibitas esse. Itaque, cum apud Ciceronem doctrinam inuenias, quae ex Academia et Hermagora Temnite simul, commistione quadam effecta, constet, singularem uidemus apud Auctorem ad Herennium doctrinam constitutionum reperiri, quae apud M. Antonium tantum et ‘Antonium secutos’ occurrit quacum horum solum doctrina comparari potest (Quint. inst. 3,6,45). Haec autem doctrina in peripatetica quadam et academica schola creata esse uidetur, in qua et scriptum et sententia, et contrariae leges et ambiguitas considerata sunt. Antoni autem doctrinam et Cicero (de orat. 2,110) et Quintilianus (inst. 3,6,45) descripserunt. Cicero tres Antoni constitutiones tribus

56 Prolegomena formulis comprehendit, nempe quid factum sit, quale sit, quid uocetur, quae formulae cum statibus ita comparari possunt, ut sint coniectura (quid factum sit), qualitas (quale sit), definitio (quid uocetur). Quin etiam Quintilianus Antoni uerba ipsa refert, cum scribat: tres fecit et M. Antonius his quidem uerbis: ‘paucae res sunt, quibus ex rebus omnes orationes nascuntur, factum non factum, ius iniuria, bonum malum’. […] secuti Antonium apertius uoluerunt eosdem status distinguere, itaque dixerunt co­ niecturalem, legalem, iuridicialem. Quam autem tripertitionem Antonius persecutus est, eandem in Rhetorica ad Herennium inuenias. At apparet non easdem formulas a Cicerone cum Antoni statibus comparari posse atque Quintilianus contulerit, sed falsam Lucia Calboli Montefusco (La dottrina degli ‘status’ 203) probauit differentiam apparere, quae re uera nulla sit: esse enim nos docuit Ciceronis et Quintiliani formulas ita comparandas, ut tamquam paria paribus factum non factum coniecturae respondeat (Graeci στοχασμόν uocant), ius iniuria qualitati (quae est Graece ποιότης), bonum malum definitioni (Graece ὅρος appellatur). Ita autem non modo differentiam exstitisse nullam monstratur inter eam constitutionum doctrinam, quam Cicero Antonio adscripserit et eam, quam Quintilianus, sed Antoni doctrinam cum Peripatetica-Aca­­demica concinere probatur et, quod est maioris momenti, eandem in Rhetorica ad C. Herennium constitutionum doctrinam inueniri quam M. Antonius admiserit. Simul autem demonstratur aliam constitutionum doctrinam a Marco Tullio in libris rhetoricis, qui sunt de inuentione, aliam ab Auctore ad Herennium adhibitam esse. Ciceronis autem doctrinam ab Hermagora manasse, aliam esse Rhe­ toricae ad C. Herennium, origine explicata, nempe non aliam quam Peripateticam et Academicam fuisse. Nec minus tamen probatur rhetoricam artem, quae ex Graecia uenisset, cum philosophia atque cum iuris scientia coniunctam fuisse, quae coniunc­ tio post Ciceronem et Sulpicium Rufum non ita strenue frequentata esse uideatur. Quod autem ad constitutionum doctrinam attinet, quam usurpata scilicet atque post Ciceronem et Auctorem elaborata sit, cf. L. Calboli Montefusco: Con. Fortunatiani Ars Rhetorica, p. 299–340; Uwe Wesel, Rhetorische Statuslehre 1967; Malcolm Heath, “The substructure of the stasis-theory” 114–129; Eund., Hermogenes on Issues 18–27; 61–155. Statuum doctrina et huius doctrinae usus et proprietates, quae sint, extremo libro primo (I 10,18–17,27) et libri secundi principio (II 2,3–17,26) comprehenduntur. Dein argumentationes tractantur, quarum prima argumentatio absolutissima et perfectissima est (II 18,28–19,30). Haec ex quinque partibus constat, quae sunt pro­ positio, ratio, rationis confirmatio, exornatio, complexio. Haec autem partitio infra (II 20,32–29,46) ad argumentationem uitiosam explicandam ita adhibetur, ut expositionis (=propositionis) uitiosae quinque casus exstent, quinque rationis uitiosae, quinque uitiosae exornationis, atque confirmatae uitiosae rationis admodum uiginti duo casus memorentur. Complexionis contra uitiosae tres tantum species attentius explicantur, nempe: (1) quae non, quod quidque primum dictum est, primum complectitur, (2) quae non breuiter concluditur, (3) quae non ex enumeratione certum et constans aliquid reliquit. His autem rebus Rhetorica ad Herennium et Ciceronis Libri Rhetorici



6. Quae rhetorica doctrina adhibita sit

57

(1,58sq.; 61; 67–69) generatim tantum conueniunt, singillatim ex diuersis fontibus manasse uidentur, ut nuper L. Calboli Montefusco, “Omnis autem argumentatio” 23f., probauit, cum prius Auctor ad Herennium Hermagorae doctrinam breuiorem fecisse putaretur (cf. quae Calboli 1993a: 239–251, disputaui; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet., pp. 415sq.). Alter autem liber conclusione clauditur (II 30,47–31,50), quae in enumerationem, amplificationem, commiserationem partitur: amplificationis postea decem loci com­ munes proferuntur, qui idem, nulla immutatione addita, etiam apud Ciceronem, inu. 1,101–109, occurrunt, qua similitudine K. Aulitzky, “Apsines” 31, et G. Herbolzeimer, “Ciceros rhetorici libri” 421–424, et J. Adamietz, Ciceros de inuentione 54, utuntur, ut Ciceronem probent et Auctorem ad Herennium communi e libro sumpsisse (qui Hermagorae Temnitis fuisse uidetur et a Cicerone fideliter adhibitus esse), tametsi apud Ciceronem quindecim locos communes, apud Auctorem ad Herennium, extremis quinque omissis, decem tantum inuenias (cf., Calboli 1993a: 252, et L. Calboli Montefusco, ‘Exordium’ 97–104). Libro tertio genus deliberatiuum et demonstratiuum tractantur et tres ex reliquis quattuor artis rhetoricae partibus, nempe dispositio, pronuntiatio, memoria. Elocutio autem in quartum librum translata est, ordine consueto, quo tertiam stationem elocutio obtineret, immutato. Quartus itaque liber longissimus est factus de quattuor ac prope septuaginta (69) paragraphos comprehendit. Tertio igitur libro deliberationes considerantur, quae ad utilitatem pertinent, cum utilitas, quae in administranda re publica coli soleat, in duas partes diuidatur, scilicet tutam et honestam (III 2,3). Tutam consequimur aut per uim aut per dolum. Vis decernitur per exercitus, classes, arma, tormenta, euoca­ tiones hominum et alias huiusmodi res. Quem dolum appellauimus, is consumitur in pe­ cunia, pollicitatione, dissimulatione, maturatione, mentitione, et in ceteris rebus, per quas dolus efficitur. Honesta autem utilitas in rectum et laudabile diuiditur, laudabile conficit honestam et praesentem et consequentem commemorationem, rectum diuiditur in prudentiam (φρόνεσιν), iustitiam (δικαιοσύνην), fortitudinem (ἀνδρείαν), modestiam (σωφροσύνην). Quam quadrigam uirtutum appellatam esse et iam a Platone (Protag. 330b; 349b; Meno 88a; Phaed. 69b–c; rep. 427e al.) et ab Aristotele (Eth. Nic. 1178b 10– 15) adhibitam esse nouimus atque a Stoicis postea: SVF III 9,24–28 (a Chrysippo); SVF III 185,2–16 (a Chrysippo) et a Christianis frequentatam esse inter omnes constat, cf. A.S. Pease: M. Tulli Ciceronis De natura deorum, pp. 1035–1040; quod ad Christianos attinet cf. S. Mähl, Quadriga Virtutum 7–34 (ubi et Carolingi auctores considerati sunt, pp. 35sq.). Haec quattuor uirtutes etiam a Cicerone (inu. 2,159–164) frequentatae sunt et ab Augustino (diuers. quaest. 31,1) ex Cicerone sumptae, cf. L. Calboli Montefusco, “Cicero and the Division of Virtue” 48–62; F.L. Müller, Anmerkungen, p. 204. Dein uirtutes amplificari (aut imminui) potuerunt, cf. L. Calboli Montefusco, “Stylistic and argumentative function of rhetorical amplificatio” 2004. Deliberatiuum quoque genus non aliter atque iudiciale in sex partes diuiditur, exordium, narrationem, diuisionem, confirmationem, confutationem, conclusionem (III 4,7–5,9). Deinde demonstratiuum genus exponitur, id est, quo modo laus aut uitupera-

58 Prolegomena tio comparetur. Quae ambae rerum externarum aut corporis aut animi esse possunt, si sint animi, ut quadriga uirtutum, id est, prudentia, iustitia, firmitudo, modestia adhiberi possunt (cf. Commentarium, pp. 600 n. 10; 606 n. 24. F.L. Müller, Anmerkungen, p. 205). Etiam in laude sex partes orationis distinguuntur, uidelicet exordium, narratio, diuisio, confirmatio, confutatio, conclusio (III 6,11–8,15). Ita absoluta est inuentio, quae in tribus generibus rhetoricae occurrit, iudiciali, demonstratiuo, deliberatiuo, et Auc­­tor ad di­ spositionem explicandam se uertere potest. Dispositionis autem duo genera sunt, (1) genus ab institutione artis et (2) genus ad casum temporis adcommodatum (III 9,16–10,18). Post diuisionem auctor pronuntiationem (ὑπόκρισιν) eadem ratione ita explicauit, ut partes distingueret, ex quibus pronuntiatio constaret. Itaque uocis figuram primum considerandam discimus, quam ipsam in partes et partium partes auctor partitur, id est in magnitudinem, firmitudinem, mollitudinem, ex quibus mollitudo tribus efficiatur, nempe sermone (qui inter plures habeatur), contentione (quae non modo habeatur, sed concertatione quadam habeatur), amplificatione (quae non modo habeatur, sed magna uoce habeatur). Nec satis est, sermo enim etiam in dignitatem, demonstrationem, narrationem, iocationem diuiditur, contentio in continuationem et distributionem, amplificatio denique in cohortationem et conquestionem (III 11,19– 13,24). Hic autem Ciceronis Libri Rhetorici desunt, quippe quibus inuentio sola doceatur, sed cf. L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhetorica, pp. 475sg.; 479–485; G. Calboli 1993a: 263–267; Eund.,“Oratore senza microfono” 23–56 (opera quoque memorantur, quibus his de rebus actum est). Memoriā tertius liber concluditur (III 16,28–23,39), quae appellatur thesaurus inuentorum atque omnium partium rhetoricae custos (III 16,28). Duos autem esse memorias scribit Auctor, naturalem unam, alteram artificialem. Secunda modo consideratur, memoriae arte quadam instituta, quam ad conseruandam loci constituuntur et exempla proferuntur. Vna simul cum locis et imagines (εἰκόναι), quae, similitudine quadam inter res et uerba instituta, adhibentur (cf. G. Calboli 1993a: 267–272; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. pp. 470–474; F.L. Müller, Kritische Gedanken zur antiken Mnemotechnik 11–104). Quartus liber totus est de elocutione, quae λέξις Graece uocatur, et disputatione aperitur, utrum doctor ex poetis aut scriptoribus exempla sumere possit an ei sint exempla quoque struenda, ne ex quo alio pendere uideatur. Auctor autem alteram in sententiam ire non dubitat, qui sentiat doctori non definitiones tantum, sed exempla quoque comparanda esse. Haec uero disputatio aduersus Hermagoram Temnitem habita esse uidetur, qui rhetoricam artem tantum docuisset, sed oratoriam non frequentasset et ideo de arte loqui sciret, nesciret dicere ex arte. Κανών igitur quidam Romanorum oratorum proponitur (IV 5,7), quo nouem oratores comprehenduntur: Cato, Gracci (2), Laelius, Scipio, Galba, Porcina, Crassus, Antonius. Exemplorum igitur quaestionem primissimo libro quarto instructam esse uidemus (IV 1,1): Rhet. Her. IV 1,1 Quoniam in hoc libro, Herenni, de elocutione conscripsimus et, quibus in rebus opus fuit exemplis uti, nostris exemplis usi sumus et id fecimus praeter consuetudinem



6. Quae rhetorica doctrina adhibita sit

59

Graecorum, qui de hac re scripserunt, necessario faciendum est, ut paucis rationem nostri consilii demus.

Mentitum autem auctorem esse Marx, Prolegomena 114, accusauit, qui exempla ex Graecis sumere ueritus non sit. At hanc accusationem Caplan, Introduction xxxi sq., dissoluit, qui contendit tamquam sua auctorem ea exempla existimare potuisse, quae ex Graecis in Latinum uertisset et nonnihil immutasset. Cui excusationi equidem addidi (in Introduzione ad editionem 1969 (1993a), ad pp. 46–50), exornationum, id est figurarum doctrinam ab Auctore una simul cum exemplis elaboratam esse uideri, cum exempla, per declamationes ad definitiones adiecta, ipso in ludo et schola instructa et declamata sint. Hanc autem rationem toto fortasse opere in eligendis addendisque exemplis frequentatam esse, sed hoc magis quarto in libro euenisse, quo haec ipsa res in disputationem uenisset. Non posse tamen exempla a declamationibus in ludo fortasse habitis seiungi, quarum uestigia firmiter impressa in Rhetorica ad C. Herennium non deessent: exstant enim sex suasoriarum exempla, quae ex rebus gestis aut ex uita sint sumptae, eiusdem generis, quae nempe ex rebus gestis et ex uita sumptae sint, controuersiarum octo, quae uero totae fictae esse et ex Graecia uenisse uideantur, controuersiarum altera octo (cf. F. Marx, Prolegomena 102–110; G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 124–128). Summam faciunt ex suasoriis et controuersiis uiginti duarum, tot occurrunt declamationum argumenta et exempla in Rhetorica ad C. Herennium, ubi primam declamationum seriem de Graecis et Romanis auctoribus inuenias, quoniam Graecas declamationes habitas esse non ignoramus, sed argumenta non ante Lucianum nouimus. Sunt igitur Romana declamationum argumenta prima, et de Romanis ea, quae in Rhetorica ad C. Herennium reperias, profecto omnium prima66. Dig­ nae sunt igitur, quae diligentius memorentur, et eo magis cum et Fridericus Marx et ego quidem ipse locis supra laudatis numera­uerimus: Suasoriarum argumenta ex rebus gestis aut ex uita sumpta: 1) [Deliberat senatus] Kartago tollenda an relinquenda uideatur (Rhet. Her. III 2,2; Cic. inu. 1,11; 1,17). 2) ut si Hannibal consultet, quom ex Italia Kartaginem arcessatur, an in Italia remaneat, an domum redeat, an in Aegyptum profectus occupet Alexandriam (Rhet. Her. III 2,2). 66 Cf. G. Calboli, “Le declamazioni tra retorica, diritto, letteratura e logica”, p. 30; D.A. Russell, Greek Declamation, pp. 3–9: Graecae Declamationes iam Demosthenis annis Athenis natae esse uidentur, sed nullae ad nos peruenerunt. Quae primae ad nos peruenerunt, omnes concedunt eas esse, quas Lucianus saec. II p.Chr.n. composuit. At Russell, Greek Declamations, p. 107, memorauit Berolinensi papyro (P. Berol. 9781, ed. K. Kunst (Berl. Klassikertexte VII, 1923), saec. III a.Chr.n.) defensionem quandam traditam esse patronorum quattuor, quae cum Demos­­thenis oratione aduersus Leptinem connexa sit et declamationis simillima sit. Nicola autem Hömke, Gesetzt den Fall, pp. 12–21, iure admonuit iam Gorgiae ‘Palamedis Defensionem’ et ‘Helenae Encomium’ tamquam declamationes iudicari posse.

60 Prolegomena 3) ut si deliberet senatus, captiuos ab hostibus redimat an non (Rhet. Her. III 2,2; Cic. de orat. 3,109). 4) in deliberatione eorum qui a Poeno circumsessi deliberant, quid agant (Rhet. Her. III 3,8; cf. Cic. inu, 2,171). 5) ut si deliberet senatus, soluatne legibus Scipionem, ut eum liceat ante tempus consulem fieri (Rhet. Her. III 2,2). 6) ut si deliberet senatus bello Italico, sociis ciuitatem det an non (Rhet. Her. III 2,2). Controuersiarum argumenta ex rebus gestis et ex uita sumpta: 1) Accusatur Scipio Nasica quod sua manu Ti. Graccum interfecerit (Rhet. Her. IV 55,68). 2) Defenditur uirgo Vestalis crimine incesti accusata apud L. Cassium quaesitorem (Rhet. Her. IV 35,47). 3) C. Popilius, cum a Gallis obsideretur neque fugere ullo modo posset, uenit cum hostium ducibus in conlocutionem; ita discessit, ut inpedimenta relinqueret, exercitum educeret. Satius esse duxit amittere inpedimenta quam exercitum. 〈Exercitum〉 eduxit, inpedimenta reliquit: arcessitur maiestatis (Rhet. Her. I 15,25, cf. etiam Rhet. Her. IV 24,34, et Cic. inu. 2,72). 4) [Accusatur] Caepio ad tribunos plebis de exercitus amissione (Rhet. Her. I 14,24; cf. Cic. de orat. 2,124). 5) Malleolus iudicatus est matrem necasse (Rhet. Her. I 13, 23, cf. Cic. inu. 2,148). 6) Controuersia de Caepione maiestatis reo ex tumultu Saturnini facto anno 654/100 (Rhet. Her. I 12,21; II 12,17; IV 25,35). 7) ut si accusetur is, qui Publium Sulpicium se fateatur occidisse, et id iussu consulum defendat factum (Rhet. Her. I 15,25; cf. IV 14,20; IV 24,33; IV 28,38; IV 34,45; IV 52,65). 8) Augur quidam damnatus de pecuniis repetundis in demortui locum nominauit; petitur ab eo multa (Rhet. Her. I 11,20). Controuersiarum argumenta ficta et ex Graecia ducta: 1) ‘heres meus uxori rneae XXX pondo uasorum argenteorum dato, quae uolet’ (Rhet. Her. I 12,20; cf. Cic. inu. 2,116, et iam Lucil. 519–520 Marx). 2) Aiax in silua, postquam resciit, quae fecisset per insaniam, gladio incubuit. Vlixes interuenit, occisum conspicatur, corpore telum cruentum educit. Teucer interuenit, fratrem occisum, inimicum fratris cum gladio cruento uidet: capitis arcessit (Rhet. Her. I 11,18, cf. etiam II 19,28–19,30, et Cic. inu. 1,11; 1,92). 3) si lex sit, quae iubeat eos, qui propter tempestatem nauem reliquerint, omnia perdere, eorum nauem ceteraque esse, si nauis conseruata sit, qui remanserunt in naui. Magnitudine tempestatis omnes perterriti nauem reliquerunt – in scapham conscenderunt – praeter unum aegrotum: is propter morbum exire et fugere non potuit. Casu et fortuitu nauis in portum incolumis delata est; illam



4)

5)

6) 7) 8)

6. Quae rhetorica doctrina adhibita sit

61

aegrotus possedit. Nauem petit ille cuius fuerat (Rhet. Her. I 11,19, cf. Cic. inu. 2,153; Fortun. rhet. 1,27 Calb. Mont.; Hermog. stat. 41,5 sqq. Rabe). Si quis peculatus accusatur, quod uasa argentea publica de loco priuato dicatur sustulisse, possit dicere, cum definitione sit usus, quid sit furtum, quid peculatus, secum furti agi, non peculatus oportere (Rhet. Her. I 12,22; cf. Cic. inu. 1,11 si qui sacrum ex priuato surripuerit utrum fur an sacrilegus sit iudicandus; Arist. rhet. I 1374a 1 sqq.; Hermog. stat. 37,8 sqq. Rabe; Sopater, RhG VIII 102 Walz, pp. 34–39 Weißenberger). Mimus quidam nominatim Accium poetam conpellauit in scaena. Cum eo Accius iniuriarum agit (Rhet. Her. I 14,24; cf. Hermog. stat. 88,12–14 Rabe ὀνομαστὶ μὴ κωμῳδεῖν ὁ νόμος ἐκώλυσεν. αὐτοπροσώπους τις εἰσάγων τοὺς κωμῳδουμένους ὑπάγεται τῷ νόμῳ. Sopater, RhG VIII 383 Walz; M. Weißenberger 2010: 244). ut ille, qui de eo seruo, qui dominum occiderat, supplicium sumpsit, cui frater esset, antequam tabulas testamenti aperuit, cum is seruus testamento manumissus esset (Rhet. Her. I 14,24; cf. Quint. inst. 7,4,14). ut ille, qui ad diem commeatus non uenit, quod aquae uias interclusissent (Rhet. Her. I 14,24; cf. Cic. inu. 2,96; Quint. inst. 7,4,14). ut Orestes, cum se defendit in matrem conferens crimen (Rhet. Her. I 15,25; I 10,17; I 16,26; cf. Cic. inu. 1,18; 2,96; Quint. inst. 7,4,8).

Nouam autem explicationem, cur Auctor asseuerauerit, sua se sibi exempla peperisse, Antonius Corbeill attulit (“Rhetorical Education in Cicero’s Youth”, pp. 42–45), qui priorem suam disputationem excipiens (“Education in the Roman Republic”, pp. 263–266) hunc usum, nempe ut tua exempla tute ipse parias, ex carminibus con­ uiualibus ductum esse contendit, ex iis scilicet carminibus conuiualibus, quae Marcus Tullius (Brut. 75) a M. Catone cognita et in Originibus memorata esse scripserit67. Quae conuiuia ex Graecia ducta et Romana facta esse, quippe quae essent “the Romanization of a Hellenic sympotic tradition”. At dolet ex his carminibus, in conuiuis habitis, exstare iam nullum neque ullum nexum inter scholas et haec carmina institui posse. Quo enim Quintiliani loco haec opinio confirmari posset (inst. 1,10,26), eo nihil simile esse significatum apparet neque alia apparet simplicitate totum locum esse intellectum. Oportet igitur eius admiremur intellegendi nimiam facilitatem, qui scribere ueritus non sit: “Quintilian seems to allude to the practice in his treatise 67 Cf. M. Chassignet: Caton, Les Origines, p. 54. Ad Bruti locum addas Tusc. 4,3 Grauissimus auctor in Originibus dixit Cato morem apud maiores hunc epularum fuisse, ut deinceps, qui accubarent, canerent ad tibiam clarorum uirorum laudes atque uirtutes. At hunc morem Martina Chassignet (p. 54), H. Dahlmann secuta, putauit ex Attica uenisse et scripsit: “On a donc admis que Caton, dans sa reconstruction des mœurs des anciens temps, a attribué ici aux vieux Romains une coutume en honneur dans les παροίνοι ᾠδαί des hétéries de l’aristocratie attique du VIe et Ve siècles”, cf. H. Dahlmann, “Zur Überlieferung über die «altrömischen Tafellieder»”, pp. 1196sq. De his egit Dicaearchus opere, quod inscribitur Περὶ μουσικῶν ἀγώνων (frgg. 88–89 Wehrli). Quae conuiuia uix possunt cum iis comparari, de quibus Carola Reinsberg (1993) egit, sed Graeca sunt, non Romana.

62 Prolegomena on oratorical training: proper delivery, or actio, he asserts, is impossible without a knowledge of music (1. 10. 26)” (A. Corbeill, “Education in the Roman Republic”, p. 264). Proinde Quintiliani ipsum utrumque locum legamus, inst. 1,10,26 (est autem Marcus Fabius prioribus lineis de uoce uocisque flexu locutus): Quint, inst. 1,10,26 Corporis quoque aptus et decens motus, qui dicitur εὐρυθμία; et est necessarius nec aliunde peti potest: in quo pars actionis non minima consistit, qua de re sepositus nobis est locus. Quint. inst. 1,10,27 Age, non habebit in primis curam uocis orator? Quid tam musices pro­ prium? Sed ne haec quidem praesumenda pars est: uno interim contenti simus exemplo C. Gracchi, praecipui suorum temporum oratoris, cui contionanti consistens post eum musicus fistula, quam tonarium uocant, modos, quibus deberet intendi, ministrabat.

De ea autem agitur C. Gracchi consuetudine, quam infra uiderimus, ad adn. 68, nempe musicum post terga habendi, qui orationem aut impelleret aut sedaret.68 Non equidem intellego, quomodo id possit cum carminibus conuiualibus conferri, quae ad lyricos potissimum poetas pertinerent, hoc litterarum legibus ea aetate uetantibus, ποιήσεως genera incondite commisceri. Addebatur autem musica iis, quae Graeci habebant conuiuia, quae praeterea ἑταίραις et fidicinis et tibicinis et multis conuiuiorum additamentis instrui consuessent (nouis istis educatoribus suaserim, ut, quem librum Carola Reinsberg, Ehe, Hetärentum und Knabenliebe im antiken Griechenland, C.H. Beck, München 1993, conscripsit, eum sumant et legant, quo lecto melius profecto animaduertent Graeca tandem conuiuia se nosse, quae fuerint). Neque uetus Romanorum prosa oratio, ut Catonis, clausulis multum laetabatur, Ciceronem (Brut. 68) si audimus69. Carminum conuiualium uia potest primo larga et peruia apparere, sed mox uepribus consita esse uidetur. Nullo modo possunt carmina conuiualia cum Quintiliani actione et Auctoris pronuntiatione coniungi. Post ea, quae ad exempla pertinent, in Rhetorica ad C. Herennium genera dicendi, 68 C. Gracchus adulescentulus studiis incubuerat atque Rhetoricae operam dederat et Menelaum ex Marato audierat, ut iam Eduardus Norden nos admonuit (cf. quae de Norden, Kunstpro­ sa, libello disputaui, qui inscribitur “Nota di Aggiornamento”, p. 1098 et praecipue ad pp. 1102sq.). Ibi enim probaui Graecis litteris et Asiatica dicendi ratione C. Gracchum imbutum esse. Graecos igitur modos et numeros C. Gracchum hac quoque uia didicisse confirmatur, nec opus fuisse, ut ex antiquissimis carminibus Romanorum conuiualibus sumeret. Consue­ uerat autem C. Gracchus hominem peritum post se habere, qui fistula ipsum aut incitaret, aut cohiberet, cum contionaretur, ut Cicero et Quintilianus et Gellius et alii narrant (cf. Cic. de orat. 3,224; 227; Quint, inst. 1,10,27; Val. Max. 8,10,1; Gell. 1,11,10–16; Plut. Gracch. 2,4; mor. 456 A; Cass. Dio frg. 85,2, cf. R. Büttner, Porcius Licinus, pp. 80sqq.; M. von Albrecht, Meister römischer Prosa, p. 69 n. 83; G. Calboli, Nota di Aggiornamento a E. Norden, Kunstprosa, pp. 1098sq.). 69 At clausulis non egere Orationem uidemus, quam Cato pro Rhodiensibus habuit et postea in Origines suas introduxit, cf. G. Calboli: Marci Porci Catonis, Oratio pro Rhodiensibus, pp. 394–396, ubi tamen Marci Tulli sententia (ad Catonem addendos numeros esse, qui uidelicet deessent) non modo non improbatur, sed prudentissima ratio esse putatur, quam tamen sequi non quouis modo debeamus, si quidem multorum doctorum uirorum sententias contemnere nolimus.



7. Vbi rhetorica doctrina, qua Auctor usus sit, nata, ubi elaborata esse uideatur

63

χαρακτῆρες τῆς λέξεως, considerantur, quas tamen figuras ab Auctore uocatas esse uidemus, quod non prius in Graecis et Latinis litteris accidit. Licebit autem nos dicere primo ab Auctore ad Herennium genera dicendi considerata, si Demetri opus, Περὶ Ἑρμηνείας, post Rhetoricam ad Herennium probauerimus esse conscriptum. Nam Demetrius §36 de quattuor dicendi generibus egit. Quando autem liber Περὶ Ἑρμηνείας compositus sit, disputauit Petrus Chiron (Démétrios Du Style, pp. XIII–XL; Id., Un rhéteur méconnu 311–370), qui primis annis saeculi a.Chr.n. primi credit opus, quod est Περὶ Ἑρμηνείας, confectum esse, id est eodem prope tempore, quo Rhetorica quoque ad Herennium conscripta est. Non liquet igitur utrum opus prius compositum sit, sed cum haec doctrina ex insula Rhodo Romam uenerit, isdem prope annis aut haec aut similis quaedam doctrina elaborata esse uidetur, quod mirum non est, cum, Asiaticis florentibus oratoribus, σχημάτων doctrinam plurimi aestimatam esse consentaneum sit. Incertum autem manet, quis omnium primus genera dicendi inuenerit, quamquam equidem crediderim Theophrasti mentem acutam et attentam, dum dicendi facultates diligenter inuestigat, uix effugere potuisse plures esse orationis species et χαρακτῆρας eius, quam tanto studio inquireret, λέξεως (elocutionis). Qua de re tamen disputatur (cf. G. Calboli, “From Aristotelian λέξις to elocutio” 50–55, pace D. Innes 1985), de characteribus τῆς λέξεως cf. G. Calboli 1993a, pp. 287–298, et praecipue, L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhetorica, pp. 446–452. Auctor autem ad Herennium tres figuras distinxit (IV 8,11–11,16), quae sunt grauis (χ. ἁδρός), mediocris (χ. μέσος), extenuata (χ. ἰσχνός). Quorum trium generum longa exempla adiciuntur, nec minora adiciuntur uitiorum, quae uirtutibus absolute respondent, si unoquoque genere nimis et sine parsimonia sis usus. Dignum est autem, quod attentius consideretur extenuati generis exemplum, si in uitium sit conuersum (IV 11,16), ut in Capite IX de Cornifici sermone uiderimus: Inliberalis enim sermonis et definitionem, qui sit, et exemplum, quo modo in id descendatur, inuenias (Friuolus hic quidem iam et inliberalis est sermo: non enim est adeptus id, quod habet attenuata figura, puris et electis uerbis conpositam orationem). Apparet enim Auctorem ad Herennium rusticum, inliberalem et inurbanum sermonem perbene distinguere potuisse. Quattuor dein dicendi uirtutum, quas Theophrastus elegit, quae sunt ἑλληνισμός, σαφήνεια, πρέπον, κατασκευή, primae, id est ἑλληνισμοῦ (Latinitatis) uitia considerantur, qui sunt soloecismus (σολοικισμός), si in errorem incurreris plurium uerborum, et barbarismus (βαρβαρισμός), si in unius tantum uerbi. Sed de iis Auctor pollicetur se esse fusius dicturum, cum artem grammaticam scribendo incubuerit. Exinde exornationes, id est figurae (σχήματα) exponuntur. Numero sunt sexaginta quattuor (64), Latine ab Auctore uocantur, qui Graeca nomina spernat, et in tres species diuisae: prima occurrit exornationum uerborum species (IV 13,19–30,41), quibus Gorgianae Figurae quoque comprehenduntur. Haec sunt autem Gorgianae, quas uocant, figurae: contentio (ἀντίθεσις), compar (ἰσόκωλον), similiter cadens (ὁμοιόπτωτον). Ex his, D.M. Schenkeveld (“Figures and tropes” 156) si audimus, natae sunt figurae uerborum (“figures of speech”). Insequenti specie (IV 31,42–34,46) decem exornationes comprehenduntur, qui sunt τρόποι et, ut Carolo Barwick (“Probleme”

64 Prolegomena (1957) 88–111) placet, Stoicorum quaedam stigmata, ut ita dicam, prae se ferunt, sed, mea quidem sententia, id tantum Stoicis se debuisse praedicant, quod una simul collectae sunt figurae, quae haud parum Theophrasto et Praxiteli et ceteris Peripateticis debeant. Sunt autem: nominatio (ὀνοματοποιία), pronominatio (ἀντονομασία), denominatio (μετωνυμία), circumitio (περίφρασις), transgressio (ὑπερβατόν), superla­ tio (ὑπερβολή), intellectio (συνεκδοχή), abusio (κατάχρησις), translatio (μεταφορά), permutatio (ἀλληγορία). His de tropis cf. quae ego quidem ipse scripsi, G. Calboli, “From Aristotelian λέξις to elocutio” 66–80, ubi id disputatur, multa debuisse rhetoras Aristoteli et ceteris Peripateticis, cum haec protulerint, idque maxime, quod ad τρόπους pertineret, qui ex metaphora uenissent, seu partes Aristotelis nondum diuisae methaphorae essent, quales sunt denominatio (μετωνυμία), intellectio (συνεκδοχή), abusio (κατάχρησις) (cf. G. Calboli, “From Aristotelian λέξις to elocutio” 56–80; Eund., “The Metaphor after Aris­totle” 137–140). Vndeuiginti sequuntur magni momenti et spatii sententiarum figurae (IV 35,47–55,68), quarum nonnullas tantum nunc memorauero, quae sunt licentia (παρρησία), deminutio (λιτότης), expolitio (χρεία), similitu­ do (παραβολή, εἰκασία), exemplum (παράδειγμα), imago (εἰκών), notatio (ἠθοποία), sermocinatio (διάλογοι), conformatio (πρσωποποιία), breuitas (βραχυλογία). Hac igitur sub specie commixtae sunt orationis uirtutes cum sententiarum exornationibus (figuris), ut βραχυλογία, aut Theophrasti (cuiusdam)70 χαρακτῆρι simillimae sunt, ut notatio (ἠθοποία), quae nihil aliud est quam Theophrasti ἀλαζονεία (G. Calboli, “From Aristotelian λέξις to elocutio” 75–78; Commentario Libri IV, adn. 279). Ad summam, sexuaginta quattuor figurae uerborum et sententiarum fuerunt (quibus et tropi comprehensi sunt), qui in insula Rhodo, uidelicet in scholis, inquirerentur et adhiberentur, et elaboratae sunt a doctoribus, qui cum Peripateticis potissimum facerent, sed Stoicos philosophos neque spernerent, neque spreuissent. Ditiorem figurarum doctrinam, quam hanc, quae in Rhetorica ad C. Herennium et M. Fabi Quintiliani, Institutionis Oratoriae in libris VIII et IX inuenias, lingua Latina elaboratam et expositam ante extremi Imperi Romani grammaticos et rhetoras uidemus nullam. Nullam uero expeditiorem et scholis adcommodatiorem animaduertimus quam quae in Rhetorica ad C. Herennium reperiatur.

7. Vbi rhetorica doctrina, qua Auctor ad Herennium usus sit, nata, ubi elaborata esse uideatur. De hac re attentius egerunt: Achard 1989: XXXV–LIII; L. Calboli Montefusco 1979; 1986 (in primis adhibenda); Barwick 1964; Calboli 1998a; 2009a Vti supra uidimus, quae rhetorica doctrina usus est Auctor ad C. Herennium, ea partim ab Aristotele, partim ab Hermagora Temnite uenit. Praeterea ea rhetorica arte 70 Quaeritur num Characteres Theophrasto Eresio sint adscribendi.



7. Vbi rhetorica doctrina, qua Auctor usus sit, nata, ubi elaborata esse uideatur

65

adiutus est Auctor, quae a Rhodiis illis annis Rhodo in insula in scholis adhibebatur. Quam equidem puto ab Apollonio Molone Romam latam esse, siue eam Molon ipse, siue quis alius composuisset. Ex Aristotele certissime sumpta sunt tria genera cau­ sarum, quae recipere debet orator (Rhet. Her. I 2,2), demonstratiuum (ἐπιδεικτικόν), deliberatiuum (συμβουλευτικόν), iudiciale (δικανικόν) (Arist. rhet. I 1358b 6), sumpta sunt, si non omnia, at nonnulla argumenta (Rhet. Her. II 5,8–6,9), quae similia Aris­ toteles praebeat (Arist. rhet. I 1355b 35sqq.), sed nonnihil immutata sint (cf. Calboli, Comm., pp. 233sg.; L. Calboli Montefusco, Fortunatiani Ars Rhet., p. 408). Quod idem de genere deliberatiuo dici potest, quod Rhet. Her. III 2,2–3, et Arist. rhet. I 1358b 21sqq., tractatur (cf. Commentarium Libri III, adn. 6). Pronuntiatio quoque, ex facultatibus quarta, quibus sit oratori opus (Rhet. Her. III 11,19), ex Peripateticis ducta esse uidetur, eaque ex Theophrasto, qui opus Περὶ ὑποκρίσεως (Diog. Laert. 5,48), Aristotelis doctrina usus conscripserat. Quae Theophrasti doctrina fieri potuit, ut ex Hermagorae Temnitae per τέχνην ῥητορικήν aut directe aut, rhetorica quadam arte Rhodia interposita, ad Auctorem ad Herennium peruenerit (cf. F. Striller, De stoicorum studiis rhetoricis 39; D. Matthes, “Hermagoras von Temnos” 214; J. Stroux, De Theophrasti virtutibus di­ cendi 70sg.; B. Zucchelli, YΠokriths 73–96; G. Calboli: 1993a, 263sg.; et “Oratore senza microfono” 32–34; W.W. Fortenbaugh, Theo­phrastus of Eresus II 558 sq.). Quod autem ad elocutionem attinet, disputatur, utrum tria dicendi genera (χαρακτῆρες τῆς λέξεως) ab ipso Theophrasto an a quo alio inuenta sint (cf. G. Calboli, 1993a, p. 288; Eund.,“From Aristotelian λέξις to elocutio” 51–55; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhetorica, pp. 447sq.), cum contra exornationum, id est figurarum, doctrina, quam in Rhetorica ad Herennium, inuenias, tota ex Aristotele ducta sit. Figurarum enim distributio et ordo idem est, qui apud Aristotelem, si Rhetoricam et Poeticam una simul consideraueris, inuenitur, cui nonnulla ex Stoicis, praecipue quod ad tropos pertinet (Rhet. Her. IV 31,42–34,46), addita esse uidentur (cf. G. Calboli, “From Aristotelian λέξις to elocutio”. 56–80). Praecipuam uero curam constitutionum, id est statuum, doctrina requirit. Nam in Rhetoricae ad Herennium parte, quae est de inuentione, duae inueniuntur doctrinae, quas in Aristotele reperire nequeas: nempe prooemiorum et constitutionum doctrinae. Constitutionum doctrina, quae in Rhetorica ad C. Herennium occurrit (I 11,18– 17,27), ad eam tantum doctrinam reduci potest, quae apud M. Antonium, oratorem illum praeclarum, et eum ‘secutos’ reperias: Causarum constitutiones alii quattuor fecerunt, noster doctor tres putauit esse – scribit Auctor (I 11,18) –, nempe constitutio coniecturalis, c. legitima, c. iuridicialis, cum apud Hermagoram Temnitem, scilicet in Ciceronis Libris Rhetoricis (inu. 1,10–17), quattuor extent constitutiones, translatiua constitutione (quae μετάληψις uocatur) adiuncta, tametsi Marcus Tullius (inu. 1,8) in Hermagoram inuehitur. Nam Hermagoras Maior – sic appellat eum Frederica Woerther – ciuiles quaestiones (πολιτικὰ ζητήματα) ad artem rhetoricam pertinere putauerat, earumque genera admiserat duo, id est ζητήματα ἀόριστα et ζητήματα ὡρισμένα, quorum priora appellabantur etiam θέσεις, quae sunt quaestiones infini­ tae, altera ὑποθέσεις, uidelicet quaestiones finitae. De finitis autem quaes­tionibus

66 Prolegomena duo genera facta sunt, nempe genus rationale (γένος λογικόν) et genus legale (γένος νομικόν). Quorum genus rationale (γένος λογικόν) ex coniectura, definitione, quali­ tate et translatione constabat. Constabat autem qualitas (ποιότης) aliis insequentibus constitutionum tamquam subiectis generibus. Nunc liceat mihi duas doctrinas una tabula, Luciam Calboli Montefusco, La dottrina degli ‘status’ 35; et G. Calboli 1993a, pp. 220 sq., secutus, comprehendere et effingere: (1)

Ηermagoras (conicitur ita eum struxisse): στοχασµός coniectura

γένος λογικόν genus rationale

γένος νοµικόν genus legale

ὅρος definitio

συµβουλευτική deliberatiua ἐπιδεικτική demonstratiua

ποιότης qualitas

δικαιολογική iuridicialis

µετάληψις translatio

πραγµατική negotialis

ῥητὸν καὶ διάνοια ἀντινοµία ἀµφιβολία συλλογισµός

ἀντίληψις absoluta ἀντίθεσις adsumptiua

scriptum et sententia leges contrariae ambiguitas ratiocinatio

ἀντίστασις comparatio ἀντέγκληµα relatio criminis συγγνώµη purgatio µετάστασις remotio criminis



7. Vbi rhetorica doctrina, qua Auctor usus sit, nata, ubi elaborata esse uideatur

67

Cic. inu. 1,10–17 constitutio coniecturalis στοχασµός c. definitiua ὅρος

c. generalis ποιότης

c. iuridicialis δικαιολογική c. negotialis πραγµατική

absoluta ἀντίληψις adsumptiua ἀντίθεσις

concessio συγγνώµη remotio crimini µετάστασις relatio criminis ἀντέγκληµα conparatio ἀντίστασις

purgatio deprecatio causa factum

c. translatiua µετάληψις

controuersiae

scriptum et sententia leges contrariae ambiguum definitio translatio ratiocinatio

ῥητὸν καὶ διάνοια ἀντινοµία ἀµφιβολία ὅρος µετάστασις συλλογισµός

Rhet. Her. I 11,18–17,27 et qui Antonium secuti sunt (Quint. inst. 3,6,45) constitutio coniecturalis στοχασµός

c. legitima νοµικὴ στάσις

c. iuridicialis δικαιολογική

scriptum et sententia leges contrariae ambiguum definitio translatio ratiocinatio absoluta ἀντίληψις

adsumptiua ἀντίθεσις

ῥητὸν καὶ διάνοια ἀντινοµία ἀµφιβολία ὅρος µετάληψις συλλογισµός

purgatio

concessio συγγνώµη deprecatio translatio criminis ἀντέγκληµα remotio criminis in hominem µετάστασις in rem conparatio ἀντίστασις

fortuna inprudentia necessitudo

imprudentia casus necessitas

68 Prolegomena Constitutionum doctrina maxima diligentia et prudentia a Lucia (Lucia Calboli Montefusco La dottrina degli “status” nella retorica greca e romana 1986) inuestigata est, et, quod attinet ad huius doctrinae uicissitudinem atque mutationem, Montefusco ita suam inuestigationem conclusit: illis annis duas exstitisse constitutionum seu statuum doctrinas, unam, quae ex quattuor constitutionibus constaret, alteram, quae ex tribus, et ab Antonio et iis, qui Antonium sequerentur, adsumpta esset. Constabat igitur haec doctrina ex tribus statibus et, ut Cicero (de orat. 2,104sq. et 2,110) et Quintilianus testantur, a M. Antonio accepta est, in ea uidelicet rhetorica arte, quam conscribere coepit, sed ad exitum non perduxit; accepta est autem ab iis, qui M. Antonium secuti sunt, et, ut uidemus, a doctore Rhetoricae ad C. Herennium et ab Auctore ipso. Sed, cum Auctoris ad Herennium et eius doctoris doctrina aperte pateret et in omnibus partibus explicata esset, formula autem quadam Antoni doctrina contineretur, necesse fuit eam ab Antonium secutis apertius enodari: his enim uerbis rem referunt Cicero et Quintilianus: Cic. de orat. 2,104sq. (loquitur Antonius) nihil est enim quod inter homines ambigatur, siue ex crimine causa constat ut facinoris, siue ex controuersia ut hereditatis, siue ex deliberatio­ ne ut belli, siue ex persona ut laudis, siue ex disputatione ut de ratione uiuendi, in quo non aut quid factum sit aut fiat futurumue sit quaeratur, aut quale sit aut quid uocetur. 2,110 Sed in eo genere, in quo quale sit quid ambigitur, existit etiam ex scripti interpretatione sae­ pe contentio, in qua nulla potest esse nisi ex ambiguo contouersia […] scriptum a sententia discrepat […] ex contrariis scriptis si quid ambigitur […] si est scriptum aliquid ambigue. Cf. infra tabulam. Quint. inst. 3,6,45sq. tres fecit et M. Antonius his quidem uerbis: ‘paucae res sunt, quibus ex rebus omnes orationes nascuntur, factum non factum, ius iniuria, bonum malum’. Sed, quo­ niam quo iure dicimur fecisse, non hunc solum intellectum habet, ut lege, sed illum quoque, ut iuste fecisse uideamur, secuti Antonium apertius uoluerunt eosdem status distinguere, itaque dixerunt coniecturalem, legalem, iuridicialem […] horum deinde fecerunt species ita ut legali subicerent finitionem et alios qui ex scripto ducuntur, legum contrariarum, quae ἀντινομία dicitur, et scripti et sententiae uel uoluntatis, id est κατὰ ῥητὸν καὶ διάνοιαν, et μετάλημψιν, quam nos uarie translatiuam, transumptiuam, transpositiuam uocamus, συλλογισμόν, quem accepimus ratiocinatiuum uel collectiuum, ambiguitas, quae ἀμφιβολία nominatur71.

Hac de re cum egi, Ciceronis uerba et Quintiliani minus cohaerere mihi uisa sunt ita, ut Quintilianum sequi maluerim. At Lucia Montefusco, quo est mentis acumine summaque diligentia, rem totam explicauit. Docuit enim Antoni ‘factum non factum’ nihil aliud esse nisi coniecturam, ‘ius iniuriam’ qualitati respondere (in Rhetorica ad C. Herennium respondere constitutioni iuridiciali), ‘bonum malum’ definitioni, quae constitutio apud Ciceronem (De inu.) definitiua appelletur, et Graece sit, ut supra uidimus, ὅρος. Ita omnem, quae inter Ciceronem et Quintilianum differentia uideretur, 71 Cf. J. Adamietz, Quintiliani Liber III, S. 136; 140; U.W. Scholz, Der Redner M. Antonius 101–108; G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 129–136; Eund., “Introduzione alla inventio” 214–221; L. Calboli Montefusco, La dottrina degli “status” 197–204.



7. Vbi rhetorica doctrina, qua Auctor usus sit, nata, ubi elaborata esse uideatur

69

dissoluit. Quam autem doctrinam M. Antonius ex Graeciis de statibus sumpsisset, etiam a Crasso acceptam esse et ab ipso Cicerone, si quidem non Libros Rhetoricos, sed De oratore et Partitiones Oratorias et Oratorem et Topica consideraueris. Haec enim M. Antonius ab Academicis sumpsit, cum Athenis Charmadam, qui Academicus fuit philosophus, Carneadis discipulus, conuenisset. Quod ad Charmadam pertinet, uide quae infra collegimus, cum de philosophia Cornifici disputauimus. Nunc hoc magni ponderis testimonium e manibus elabi non sinam et Luciae uerba ipsa referam (L. Calboli Montefusco, La dottrina degli “status” 198): “A questa dottrina degli status, testimoniataci da Antonio in uno schema già ben articolato e condivisa nei suoi tratti essenziali anche da Crasso [de orat. 3,119], Cicerone aderì non solo nel de oratore, ma anche nelle opere retoriche successive: sia nell’orator, sia nelle partitiones oratoriae, sia nei topica infatti troviamo il duplice trinomio coniectura– qualitas–definitio e scriptum et sententia–ambiguitas–leges contrariae [Barwick, “Bildungsideal” 54sg., vede appunto in questa ‘Dreizahl’ una caratteristica della dottrina peripatetico-accademica, cf. anche K. Barwick 1964]. Solo nelle partitiones oratoriae [Cf. Cic. part. 132sgg.; Sternkopf, De M. Tulli Ciceronis Partitionibus oratoriis 99sg. e sopra p. 41sg. ] però abbiamo l’assorbimento delle questioni legali da parte della qualitas: possiamo quindi supporre che esso facesse parte della componente accademica della dottrina, tenendo conto proprio del fatto che le partitiones oratoriae, per esplicita dichiarazione di Cicerone, e media illa nostra Academia effloruerunt (part. 139) e che Antonio stesso non dovette essere esente da discreti influssi accademici [Il viaggio di Antonio in Grecia e la sua conversazione con Carmada dovettero avere infatti un notevole peso anche nella stesura di quel libellus nel quale Antonio aveva esposto la propria dottrina: cf. Cic. de orat. 1,94sg.; Kennedy, The Art of Rhetoric 219 e sopra p. 41 sg.]”. Dein Lucia, a me ipso rogata, hanc paruam Tullianae doctrinae tabulam depinxit: Cic. de orat. 2,110; part. 132sqq. coniectura definitio qualitas qualitas, cum dissertatio uersatur in scriptis

scriptum et sententia ambiguitas leges contrariae

Auctor uero ad Herennium scribit constitutionum doctrinam a suo doctore ita immutatam esse, ut ipse descripserit (Rhet. Her. I 11,18 Causarum constitutiones alii quat­ tuor fecerunt: noster doctor tres putauit esse). Apparet igitur hac de re diu multum­que disputatum esse, tantum, ut M. Antonio opus non esset, multis uerbis totam rem explicare, et satis esset, ut per formulam diceret, quid significare uellet (factum non factuum, ius iniuria, bonum malum). Laetamur, quod Cicero, Rhetoricis Libris, et Auctor ad Herennium, rem planius et diffusius exposuerunt, quamquam Auctor nihil

70 Prolegomena de Academica doctrina suspicatus est aut, quo uerius dicam, suspicatum se esse nus­ quam ostendit. Deinde exordi doctrina aliter in M. Tulli Rhetoricis libris atque in Rhetorica ad Herennium exponitur, cum Auctor credat oratori insinuatione utendum semper esse, si principio aperto uti non liceat, nempe cum causa turpis sit, hoc est cum ipsa res animum auditoris alienet, aut auditori iam persuasum sit ab iis, qui ante dixerunt, aut defessus sit auditor eos audiendo, qui ante dixerunt (Rhet. Her. I 6,9 cum turpem causam habemus, hoc est, cum ipsa res animum auditoris a nobis alienat; aut cum ani­ mus auditoris persuasus esse uidetur, ab iis qui ante contra dixerunt; aut cum defessus est eos audiendo, qui ante dixerunt). Hic quoque se laetari scribit Auctor, quod aliquid nouum ipse inuenerit: Rhet. Her. I 9,16 Adhuc quae dicta sunt arbitror mihi constare cum ceteris artis scriptoribus, nisi quia de insinuationibus noua excogitauimus, quod eam soli nos in tria tempora diuisimus. Graecam autem hanc esse doctrinam ex eo conicere possumus, quod Graecum nomen, quod est ἔφοδος, Auctor (I 4,6) memorare ueritus non est. Similis apud Ciceronem doctrina inuenitur (inu. 1,20–23), nisi quod Cicero scripsit tum esse insinuationem adhibendam, cum genus causae admirabile sit, genus autem causae admirabile occurrere, si in ipsa causa insit quaedam turpitudo, aut auditori iam quiddam persuasum sit aut si illi, qui audiant oportet, iam fessi sint audiendo. In genere admirabili causae accidere posse, ut auditores non omnino infesti sint, et tum principio beneuolentiam comparare licebit (Cic. inu. 1,21). Hoc autem Lucia Calboli Montefusco ((Exordium Narratio Epilogus 15–17), ita explicauit: Hermagoram Temnitem principium et insinuationem non distinxisse, distincta tamen esse a rhetore quodam, qui post Hermagoram hanc doctrinam elaborauerit et ditiorem fecerit. Addidisse enim illum genus obscurum (δυσπαρακολούθητον Quint. inst. 4,1,40, si audimus)72. Ditiorem nouam doctrinam a Marco Tullio adsumptam, uetustiorem ab Auctore, qui tamen insinuationem tribus in temporibus, quas supra uidimus, adhibendam esse scripserit, ne quid huic ueteri Hermagorae doctrinae deesset, quod in recentiore inueniretur doctrina. Sed nouam doctrinam non in Marci Tulli Libris Rhetoricis tantum occurrere, sed etiam in Quint. inst. 4,1,40, et in tardioribus rhetoricarum artium scriptoribus. Dein pronuntiatio (et actio) in Rhetorica ad Herennium diligenter explicata est (Rhet. Her. III 11,19–14,25, de uoce; III 14,25–15,27 de corporis motu, quod potius ad actionem, quam ad pronuntiationem spectat), uelut a Theophrasto singulari cura culta est, qui etiam opus Περὶ ὑποκρίσεως conscripserit (cf. W.W. Fortenbaugh et alii, Theophrastus of Eresus II, p. 512 et 558). A Theophrasto autem opus Περὶ ὑποκρίσεως compositum esse docet nos Diogenes Laertius, 5,48, cuius indirectum fragmentum Athanasius tradidit (RhG XIV 177,3–8 Rabe.). Hoc uero loco Theophrastus ὑποκρίσει primas partes dedit, Demosthenis opinione nisus, artem rhetoricam totam ex pro72 De exordio et de partibus orationis cf. L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 1988, et Eand., “La funzione della partitio nel discorso oratorio” 69–85.



7. Vbi rhetorica doctrina, qua Auctor usus sit, nata, ubi elaborata esse uideatur

71

nuntiatione, id est ἐξ ὑποκρίσεως constare, tametsi sunt qui addant haec Demosthenem ira in ὑποκρίσιν ductum dixisse (Athan. RhG XIV 176,21–177,3 Rabe, cf. G. Calboli, “Oratore senza microfono” 33f.). In eos autem Auctor ad Herennium inuehitur, qui plurimi pronuntiationem aestimare consueuerint (III 11,19) nec scribere dubitat: Pronuntiationem multi maxime utilem oratori dixerunt esse et ad persuadendum plu­ rimum ualere. Nos quidem unum de quinque rebus plurimum posse non facile dixeri­ mus, nec egregie magnam esse utilitatem in pronuntiatione audacter confirmauerimus. Praeterea Auctor ad Herennium scribit, antequam ipse pronuntiationi operam daret, hanc artis rhetoricae partem neglectam esse (Rhet. Her. III 11,19 quia nemo de ea re diligenter scripsit). At L. Plotius Gallus, quem F. Marx, Prolegomena 147–150, suspicatus est cum Auctore ad Herennium coniunctum esse73, cum ambo, Plotius et Auc­ tor, Rhetoribus Latinis familiariter usi essent, Plotius autem huius quidem scholae conditor haberetur, librum De gestu composuit: Quint. inst. 11,3,143 Togam ueteres ad calceos usque dimittebant, ut Graeci pallium, idque ut fiat, qui de gestu scripserunt cir­ ca tempora illa, Plotius Nigidiusque praecipiunt. Nunc qui possumus explicare Auc­ torem ad Herennium in eum, qui hunc ludum condidisset, inuectum esse? Equidem bifariam hanc quaestionem solui: aut Plotium librum De gestu post Rhetoricam ad Herennium conscripsisse aut quod Plotius questus esset, eandem querelam Auctorem ad Herennium prosecutum et quasi comitatum esse aut saltem suam in artem introduxisse (Calboli: Cornifici Rhet. Her., p. 264f.; Id., “La retorica preciceroniana” 91; F.L. Müller, Rhetorica ad Herennium, p. 207). Ex quo efficitur, ut Auctor aut eandem aut similem doctrinam quam Plotius protulerit. Memoriae quoque, quam Auctor diligenter tractauit, operam nuper dedit F.L. Müller, qui tamen contendit Graecum tantum fontem ab Auctore esse prolatum, neque quicquam aliud ab eo additum esse, qui ea quoque, quae minus per memoriam effici possent, ponere non dubitauerit, cum Quintilianus ea effici non posse nouerit et idcirco tradere uitauerit (cf. F.L. Müller, Kritische Gedanken zur antiken Mnemotech­­­nik 15–28; 32–36; 104). Mihi sunt igitur quae in conclusione posui, quod ad capita spectat, ubi Marci Tulli Libri Rhetorici praesto non amplius sunt, eadem confirmanda, nisi quod his duobus ultimis, quos tetigimus locis, ‘doctoris’ certissime et Ploti Galli probabiliter meminisse debemus (utrum doctor et Plotius eadem persona fuerint necne, diiudicari non potest, quamquam fieri potuit, ut essent), ut qui non pauca eaque non parui momenti in Rhetoricam ad C. Herennium intulerint. Id autem aperte patet utrumque, siue doctorem siue Plotium, Graecam doctrinam et Graecum fontem obliuisci nequisse, perpauca noua inuenisse, Graeca potius ex alio alium in locum transtulisse, ordinem immutasse, aut ditiora aut simpliciora potius fecisse, quae Graeco in fonte 73 Idem iam Fridericus Marx, “Zur Charakteristik” 423sq., defendit. Friderico autem Marx Fridericus Leo, Geschichte der römischen Literatur 314sq., adstipulatus est in eamque sententiam ego quidem ipse ire ueritus non sum (G. Calboli, “La retorica preciceroniana” 89–94), neque est ueritus J. Kaimio, The Romans and the Greek Language 199, qui tamen tantillum dubitasse uidetur.

72 Prolegomena reperissent. Graecam enim artem rhetoricam, τέχνην ῥητορικήν, ex insula Rhodo Romam uenisse apparet, siue ab Apollonio Molone sit, siue a quo alio, illata. Romam autem Molonem ipsum tulisse duobus probatur, primum quod illis ipsis annis Romae Molon fuit, dein quod maximum oratorem, maximum Rhodiorum rhetorem, qui tantum publicis scholis tribuissent, eam τέχνην, quae Rhodiis in scholis adhiberetur, praesto non habuisse iisque de quaestionibus non disputasse, quibus ars rhetorica contineretur, si non de omnibus, at de maioribus de iisque, quae maxime ad Romanorum oratores pertinerent, uix credibile est. Vix autem credibile Molone et Rhodiis Romanos fuisse contentos neque alios testes sumere conatos esse, ut M. Antonium, Charmada usum eiusque Atheniensis Academiae doctrina, fecisse uidemus. Credideram igitur unam Graecam artem rhetoricam, τέχνην ῥητορικήν, Romae exstitisse, ex qua saltem rhetores, ut Cicero et Cornificius (Auctor ad Herennium)74, doctrinam suam sumpsissent, siue ambo e communi Graeco fonte, Latino facto (?), hausissent, siue Cornificius Cicerone usus esset (quod mihi uerisimilius nunc porro uidetur – at non totam praebuit artem rhetoricam Tullius, sed eam tantum partem, quae de inuentione esset). Romanos igitur rhetoras puto hoc Rhodio fonte usos esse et alia aliis Graecis e fontibus sumpta hic illic immutasse75, ita esse duas artes rhetoricas, quae hic simillimae, praecipue simplicioribus in definitionibus essent, illic uero, aliis praeceptis adsumptis, haud parum dissimiles essent. Quod attentissime oportet, ut distinguamus, ut supra facere conati sumus. Commixtam autem nonnunquam rhetoricam esse cum philosophia consentaneum est, cum philosophiae Auctor scripserit, operam dare se malle, et Cicero semper et extremis maxime annis philosophiae continuo incubuerit. Tempus est igitur, nos philosophiam Cornifici nostri seu Auctoris ad C. Herennium, diligentius inuestigare.

8. Quam philosophiam Auctor ad Herennium secutus sit. De hac re attentius egerunt: Marx, Prolegomena 83sq.; Bione 1910; H. Caplan 1954: xxv; U.W. Scholz 1962; K. Barwick 1963; Achard 1989: XXVsq.; W.W. Fortenbaugh: 1992 II, pp. 528–549; Calboli 1993a: 32–34; D. Blank 1995; 2009. In primo libro Auctor primum autumat, quod sibi detur otii, id se in philosophia consumere consuesse: Etsi negotiis familiaribus impediti uix satis otium studio suppe­ ditare possumus et id ipsum, quod datur otii, libentius in philosophia consumere con­ sueuimus, tamen eqs. (I 1,1). Tum extremo quoque libro philosophia tamquam uitae ratio memoratur, dein mentio fit uitae perfectissimae, quasi perfectisima ea uita sit, quae philosophia et dicendi facultate nitatur (IV 56,69): 74 Opinionem meam accepit U. Agnati, “Sequenze decemvirali” 247. 75 Cf. Cic. de orat. 1,82–95; 2,3; 3,75, et De orat., Kommentar, quod Leeman-Pinkster-Nelson composuerunt, 2. Bd., p. 192, et, quod ad M. Antonium eiusque uitam pertinet, cf. U.W. Scholz, Der Redner M. Antonius 6sq. et passim.



8. Quam philosophiam Auctor ad Herennium secutus sit

73

Rhet. Her. IV 56,69 Nam et simul libenter exerceamur [Herennium adloquitur Auctor] propter amicitiam, cuius initium cognatio facit, cetera philosophiae ratio confirmabit; et nobis non diffidimus, propterea quod et aliquantulum processimus et alia sunt meliora, quae multo intentius petimus in uita, ut, etiamsi non peruenerimus in dicendo quo uolumus, parua pars uitae perfectissimae desideretur.

Quodsi haec uerba, in principio et exito posita, attentius consideraueris, facere non poteris, quin mirere, philosophiae non solum Auctorem adfirmasse se operam dare consuesse, sed primas in studio partes tribuere, in eaque otium, quod sibi detur, se libentius consumere malle. Iam Fridericus Marx, Prolegomena 83sq. ‘de philosophia scriptoris ad Herennium’ egerat atque contenderat Auctorem ad Herennium ad Epicuri philosophiam inclinasse. Epicuri autem doctrinam cum rhetorica conciliari prorsus non posse Marx minus considerauerat, qui tamen Philodemum non ille quidem ignorauerit, sed male interpretatus sit: Philod., I 250, col. XVII 29–34 Sudhaus Τῶν δὲ ῥητόǀρ[ω̣ν] ἡ τέχνη πρὸς οὐδὲν ǀἐπιδείκνυται [τ̣ῶ]ν εἰ̣ς ǀ μακάριον βίον ἀνηǀκόντων χρησιμεύουǀσα̣ “Rhetorum ars nullo modo uidetur ad ea utilis esse, quae ad uitam beatam pertinent”.

Scribit enim Marx (p. 83): “En habes uitam illam perfectissimam quam laudat scriptor”. Apparet igitur ita Marx interpretatum esse Philodemi uerbum, quod est χρησιμεύουǀσα̣ et negationem, tamquam si significent ‘quod non deest’ et totum locum “Rhetorum arti nihil deesse uidetur, quod ad uitam beatam pertineat”. Quod est toto coelo contrarium significationi, quam Philodemi locus permittit. Eo autem tota res continetur, Epicureorum rhetoricam iis tantum esse contentam, quae modo ad σαφήνειαν76 spectent, quibus oratio intellegatur, nullis ornamentis adiunctis nihiloque addito, quod persuadeat et a recta uiuendi ratione, id est a ratione uiuendi, quam Epicurus elegit, auertat. Tanti est enim Diogenis Laerti locum referre, in quo, quid Epicurus de loquendi facultate senserit eaque sit usus, exponitur: Diog. Laert. 10,13, p. 11 Arrighetti, fr. 54 Usener Κέχρηται [Ἐπίκουρος] δὲ λέξει κυρίᾳ κατὰ τῶν πραγμάτων, ἣν ὅτι ἰδιωτάτη ἐστίν, Ἀριστοφάνης ὁ γραμματικὸς αἰτιᾶται. σαφὴς δ’ἦν οὕτως, ὡς καὶ ἐν τῷ Περὶ ῥητορικῆς ἀξιοῖ μηδὲν ἄλλο ἢ σαφήνειαν ἀπαιτεῖν77 “Si valeva di espressioni appropriate per indicare le cose, che il grammatico Aristofane riprende come troppo personali. Ma fu così perspicuo che anche nella sua opera ‘Sulla retorica’ non pensa che si debba ricercare altro che la chiarezza” (Ita uertit Gratianus Arrighetti). 76 De quattuor loquor Theophrasti uirtutibus dicendi, quae Graece sunt ἀρεταὶ τῆϛ λέξεωϛ, nempe ἑλληνισμός, σαφήνεια, πρέπον, κατασκευή, ut a Joanne Stroux, De Theophrasti virtutibus dicendi 9–28 (cf. etiam W.W. Fortenbaugh: Theophrastus of Eresus II, pp. 528–549) memoratae sunt. 77 Neque credo hic σαφήνειαν indistincte, nulla Theophrasti doctrina et memoria considerata, ab Epicuro usurpatam, quem multa a Theophrasto de doxographia, quam appellant, et περὶ μετερεωλογίας sumpsisse D. Sedley, Lucretius, pp. 178–185, et M. Gigante, Kepos et Peripatos, pp. 51–56, probauerint.

74 Prolegomena Quae ut intellegas, lector, te rogo, ut ea legas, quae ego quidem ipse, cum de Lucreti rhetorica agerem, collegi (G. Calboli, “Lucrezio e la Retorica”, pp. 188–199), ubi libro Vidonis Milanese, uiri doctissimi atque acutissima praediti mente, qui inscribitur Lucida Carmina 1989, usus sum atque aliis recentioribus dissertationibus, ut David Blank 1995 et 2009. Putat enim Blank una tantum causa Epicurum rhetoricam permisisse, ut per eam disceretur clare et expedite loquendi facultas: “Grammatic is a more or less natural development of the ability to speak, the codification of the one naturally correct language. Sophistic rhetoric is the result of applying reason to make this language the best vehicle for clear expression. As such, sophistic rhetoric should be an art Epicurus could have accepted” (D. Blank, “Philodemus on the Technicity”, p. 188). Quod recentius (2009) Blank ipse confirmauit, scilicet rhetoricam ab Epicuro ea condicione acceptam esse, dumtaxat loqui tantum clare et distincte doceret, qui scripserit: “There is an art of sophistic rhetoric, of putting on sophistic dis­ plays and writing sophistic speeches. But this cannot be an art for the philosopher, nor can it be a philosophical art. The philosopher has an interest in writing clearly about the most important things, the Epicurean philosophy, and also in speaking about that philosophy with friends in the Epicurean school. For these communicat­ ive situations he will employ a natural style, indeed a naturally beautiful style. […] His speeches will use rhetorical techniques such as encouragement, invective and even tirades in an attempt to make the others see his fault and what he should do to correct it” (D. Blank, “Philodemus”, pp. 91sq.). Quodsi Epicuri philosophiam Auctor secutus non est, ut minus recte Marx, Prole­ gomena 83sq., credidit, quaerendum est, cui philosophorum sectae Auctor se addixerit. Immo utrum philosophorum doctrinam quandam secutus sit necne. Nunc igitur necesse est, ut nonnulla, quae iam 1993a protuli, reprehendam. Aliquot Epicuri dicta Auctor nosse uidetur, qualia sunt: IV 17,24 egens aeque est is, qui non satis habet, et is cui satius nihil potest esse (cf. Caplan, p. 289); II 21,34 “Duae res sunt, iudices, quae omnes ad maleficium impellant, luxuries et auaritia”. “Quid amor?” inquiet quispiam, “quid ambitio? quid religio? quid metus mortis? quid imperi cupiditas ?” Etiam quae aduersus dialecticam dixit (II 11,16) uelut testimonium a F. Marx, Prolegomena 83sq., habita sunt, ab Auctore dialecticam spretam, ut ab Epicuro spretam esse accepimus: Rhet. Her. II 11,16 Sunt qui arbitrentur, ad hanc causam tractandam uehementer pertinere cognitionem amphiboliarum eam, quae ab dialecticis proferatur. Nos uero arbitramur non modo nullo adiumento esse, sed potius maximo inpedimento. Diog. Laert. 10,31 τὴν διαλεκτικὴν ὡς παρέλκουσαν ἀποδοκιμάζουσιν “dialecticam quoque ut superuacuam reiciunt [Epicuri sectatores]”).

H. Caplan, p. xxv, Friderici Marx opinionem in dubium uocauit, cum exempla ex diuersis philosophorum scholis ducta esse uideantur. Item C. Bione, I più antichi trattati 56sq., Auctorem contendit in philosophia tamquam hospitem se gessisse et ἐκλεκτικόν, ut omnes Romanos fuisse. Equidem non omnino Marxianam opinionem reiecerim. Namque uitae perfectissimae studium, dialecticae contemptionem, religio-



8. Quam philosophiam Auctor ad Herennium secutus sit

75

nem inter res esse, quae omnes ad maleficium impellant – quod etiam in exemplo admirationem mouet – neglegi non potest, neque intellego, cur, quae Auctoris uerba ex exemplo sint ducta, haec non ab Auctore ipso dicta esse putentur. At non Epicuri philosophiam Auctorem quodammodo secutum esse, sed Nouae Academiae credidit Franciscus Della Corte, La filologia latina, p. 64 n. 1; quam philosophiam Franciscus suspicatus est Auctorem ex Lutatio Catulo eiusque amicis cognosse potuisse. Fuisse enim Catulum certissimum Academiae Nouae cultorem, ut Cicero ipse narrat ac. 2,148 Tum Catulus: “Egone?”, inquit, “ad patris reuoluor sententiam, quam quidem ille Carneadeam esse dicebat”. Neque alio nexu Rhetorica ad C. Herennium cum Noua Academia connectitur, nisi dialecticae reiectione, si non odio, quo flagrare Cornificium supra uidimus et Carneadem accepimus, qui aiebat dialecticam non aliter se gerere quam polypum, qui suos ipse cirros, cum adoleuerint, uoret et omnia confundat (Stob. flor. 82,13 Wachsmuth, et Calboli, Studi Grammaticali 234): Stob. flor. 82,13 Wachsmuth Καρνεάδης τὴν διαλεκτικὴν ἔλεγε πολύποδι ἐοικέναι· καὶ γὰρ ἐκεῖνον αὐξηθείσας τὰς πλεκτάνας κατεσθίειν, καὶ τούτους ποιούσης τῆς δυνάμεως καὶ τὰ σφέτερα ἀνατρέπειν. “Carneades aiebat dialecticam polypi similem esse: hunc enim cirros suos, cum adoleuerint, uorare, sed eosdem, si fieri possit, omnia sua pessum dare consuesse ”78.

Sed hoc est ad rem nostram magni momenti, M. Antonium, praeclarum illum oratorem a Cicerone, de orat. 2,157sq., dialecticae inimicum inductum esse, qui praedicare non dubitauerit: ipsi [sc. dialectici] se compungunt suis acuminibus et multa quaeren­ do reperiunt non modo ea, quae iam non possint ipsi dissoluere, sed etiam quibus ante exorsa et potius detexta prope retexantur. At, qui tam inimice dialecticos induceret, is haec prius, cum dialecticorum scientiam laudibus extulisset, dicere non dubitauerat, Cic. de orat. 2,111 ambiguorum autem cum plura genera sunt [loquitur Antonius], quae mihi uidentur ii melius nosse qui dialectici appellantur, hi autem nostri ignora­ re, qui non minus nosse debeant. Neque ego quidem puto M. Antonium id piguisse, quod oratores Stoicorum diuisiones non satis nossent neque ambiguitatem uitarent, sed quod id satis illis persuasum non esset, dialecticam bene noscendam et philosophiam non ignorandam, ut a multis Romanis oratoribus ignoraretur. Nec aliter sensisse Marcum Tullium nouimus, qui has artes hortaretur, ne orator ignoraret, qui perfectus euadere uellet, cf. L. Calboli Montefusco (La dottrina degli “status” 182, n. 79). Non spernendam igitur sentio hanc quaestionem philosophiae studio celari, ut probare conatus sum libello, qui inscribitur “Cornificiana 2”, ad pp. 100–102, id est rhetoras et philosophos disputasse, utris adulescentes ad educandum essent tradendi (quod pertinet ad id, quod Germanice appellatur ‘Bildungsideal’). Non recusauit igitur Cornificius – sub hoc nomine semper Auctorem ad Herennium intellego –, non reiecit philosophiam Auctor, ut rhetor, sed necessariam uel maxime fecit, si quis bene nosse rhetoricam uellet, si quis orator euadere isque perfectus saneque 78 Testimonia collegit B. Wisniewski, Karneades 48sq.; 102.

76 Prolegomena melior, quam latrator rabula, mallet, ut M. Antonius fecerat, qui a Charmada esset, Carneadis discipulo (qualem Cicero de orat. 1,93sq., eum effinxit) imbutus et eruditus. Nimirum Guilelmi Kroll (Comm. ad Cic. orat. 18, p. 30) opinionem equidem reieci, Ciceronem ementitum esse, cum Athenis Charmadam a M. Antonio conuentum esse scripsit, utpote qui rhetoricam Academicorum doctrinam prorsus ignoraret (“von akademischer Rhetorik nichts ahnte”) – sic putauit Kroll, qui Ciceronis locum, qui est de orat. 2,161, (cf. infra) non considerasse uidetur. U.W. Scholz (Der Redner M. Antonius, p. 98), opinionem Guilelmi Kroll accepit, sed nihilo tamen setius post annum centesimum secundum (102), quo Antonius Charmadam conuenisse putatur, et post censuram, quam anno nonagesimo septimo (97) gessit, M. Antonium credidit libello suo de arte rhetorica conscribendo incubuisse (96–91), quem tamen multis obstrictus negotiis ad finem non perduxit. At longe aliter atque rhetores, qui, ut Hermagoras Maior philosophiam recusabant (cf. K. Barwick, “Das rednerische Bildungsideal” 33), M. Antonius se gessit. Auctor quoque magni philosophiam fecit, qui Hermagoram male carpere, ut Cicero (inu. 1,8), numquam intermisit (Rhet. Her. IV 3,6). Quae igitur primo libro et extremo quarto Cornificius de suo philosophiae flagranti studio scripsit, explicari posse hoc modo uidentur. Achard quoque (p. 47) exclusit Epicuri philosophiam Auctorem ad Herennium secutum esse, dialectica improbata, quae non ab Epicuro modo eiusque discipulis, sed a multis multarum scholarum philosophis improbata esset: “De fait beaucoup des philosophes, de tendances diverses, se défient des dialecticiens. Le jugement du jeune sénateur [id est l’Auctor ad Herennium] est surtout, semble-t-il, dans la ligne d’Antoine qui, d’après Cicéron (orat. 68), critique la concertatio uerborum”. Idem sentit F.L. Müller, p. 195 n. 27. Quamquam igitur Auctor iuuenis senator ab Achard fuisse putatur – quod mihi tamquam oxymorum sonat –, sua in sententiā Achard non omnino stare uidetur. Nam insequenti disputatione (Calboli “L’oratore M. Antonio” 1972) aliis argumentis eam sententiam ego quoque defendi atque ostendi hac ipsa M. Antoni cum Charmada connexione, nempe cum philosopho ex Academia, eam ipsam connexionem confirmari et probabiliorem fieri, qua Rhetorica ad C. Herennium et M. Antonius coniungerentur. Quod tamen rebus non opinionibus, ut statuum doctrina probatur, quae non modo singularis79 sit, sed ex Academia noua ducta esse uideatur. Adde quod pronuntiatio et actio et memoria attentius a M. Antonio cultae sunt (Calboli, “L’oratore M. Antonio”, pp. 142–144, et 144–145), quod pronuntiationi operam se primum dedisse Auctor gloriatus est, his omnibus, una simul consideratis, quae per se singula magni momenti sint, mea sententia et opinio, ut quae certissima, mihi comprobata esse uidetur. Quodsi aliud testimonium quaesiueris horum prope singularium trium, coniunctionis congregationisque M. Antoni, scilicet, et Rhetoricae ad C. Herennium, et Nouae Academiae, agedum, e Ciceronis De 79 Quam singularis ea doctrina fuerit et quam ueri similiter e Noua Academia ad M. Antonium, Charmăda docente, peruenerit, ostendit, ut supra uidimus, L. Calboli Montefusco, La dottrina degli “status”, p. 198–200.



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

77

oratore libro altero sumito (Cic. de orat. 2,161), iam clarius profecto uideris, quanti M. Antonius, tamquam orator, Carneadem, Nouae Academiae magistrum, fecerit: Carneadi uero uis incredibilis illa dicendi et uarietas perquam esset optanda nobis; qui nullam umquam in illis suis disputationibus rem defendit quam non probarit, nullam oppugnauit quam non euerterit. Iam Epicuro, accusatore illo quidem dialecticae, sed rhetoricae minus amatore, opus nihil erit. Dein his operibus, quae post Libros Rhetoricos conscripsit, id conatum Marcum Tullium esse uidemus, omnia, quae ad perfectum oratorem necessaria essent, uidelicet dicendi facultatem, iuris ciuilis scientiam, philosophiam, Latinitatis quoque usum et curam, mores quidem una simul colligere et ἐγκυκλίῳ quadam παιδείᾳ comprehendere, dum rhetoricam artem non totam, sed per genera et argumenta partiretur. Quod Marcum Tullium ipsum, quod ad Latinitatem spectaret, extremo suae uitae tempore, ad Marcum filium scripsisse uidemus: Cic. off. 1,2 nostra legens [Mar­ ce fili] non multum a Peripateticis dissidentia, quoniam utrique Socratici et Platonici uolumus esse, de rebus ipsis utere tuo iudicio (nihil enim impedio), orationem autem Latinam efficies profecto legendis nostris pleniorem. Nec uero hoc adroganter dictum existimari uelim. Nam philosophandi scientiam concēdens multis, quod est orationis proprium, apte distincte ornate dicere, quoniam in eo studio aetatem consumpsi, si id mihi adsūmo, uideor id meo iure quodam modo uindicare80. Ab hac omnium bonorum, ut ita dicam, coniunctione afuit profecto Cornificius, qui haec ille quidem siue coluit siue colenda existimauit, sed separatim, ut rhetoricam et philosophiam, alteram ab altera separatam seruauit. At iter ad eloquentiam et uitam perfectissimam, cum haec scriberet, iam ingressus erat.

9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit. De hac re praecipue egerunt: Thielmann 1879; Marx, Prolegomena 167–179; G. Golla 1935; J. Marouzeau 1954; J.B. Hofmann 1980; Calboli 1962; 1972a; 2009c; 2013a; 2017b. Non alia lingua Auctor ad Herennium usus est, ac Cicero et Caesar et ceteri illius aetatis bonae Latinitatis scriptores. Quod Georgius Golla dissertatione sua Sprachliche Beobachtungen zum Auctor ad Herennium 1935, a Guilelmo Kroll, magistro mirabili doctrina acutaque mente praedito, ductus defendit atque probauit, dum eodem tempore non satis firmis fundamentis nisam opinionem demonstrat, qua Philippus 80 Hodie prudentius me gerere cupio quam Rhet. Her. 1993, ad p. 34, feci, cum de Isocrate haec sumpta esse credidi, disputatiuncula mea fretus, quae inscribitur “La formazione oratoria di Cicerone”, Vichiana 3, 1965, 3–30. Ampliorem enim Marcus Tullius et ditiorem doctrinam protulit quam quae de Isocrate sumi posset uno, Isocrate quamuis attente considerato, ut Cicero profecto fecit.

78 Prolegomena Thielmann (1879) et Fridericus Marx (1894) contenderant Auctorem ad Herennium uetere et uulgari, quem appellant, et puerili sermone usum esse. Qui multos annos Auctoris linguam inuestigauerim et nonnulla hac de re scripserim, quamquam non omnia, quae collegi, adhuc edidi, nec edere in animo est, equidem malim cum Golla quam cum Thielmann et Marx facere, quod tamen me clarius probaturum insequentibus paginis esse confido81. Quae enim omnia uel plurima Thielmann et ceteri, qui Auctoris linguam inuestigarunt, uulgari sermoni adscripserunt, quippe quae a Ciceronis lingua differrent, ea analogiae tribuenda esse monstraui et sua sponte ab Auc­ tore electa esse probaui, qui grammaticam, et eam Alexandrino e fonte sumptam, optime nosset et linguam rusticam, quam recentiores, non huius aetatis Romani, uulgarem appellant, tam callide dignoscere posset, ut eius exemplum proponere non dubitauerit. Hoc est enim omnium primum animaduertendum, perbene grammaticam, Aristarcho ipsi probatam, Auctorem ad Herennium perfecte potuisse callere, aridum uero et exangue orationis genus, quod recte posset exile nominari, a bona et ornata Latinitate distinguere. Cum enim exilis sermonis exemplum protulit, nonnulla condidit, quae inliberalis sermonis propria nobis nota sunt, ut frequens demons­ tratiui pronominis repetitio istic … hunc … hic … hic illi … ille, et aduerbi aridissima, ut inlitterati cuiusdam rustici iteratio, quae est postea … postea … post, et praesente multis, uerbis nulla cura connexis enuntiatio, et totus locus per λέξιν εἰρημένην, quam appellant, expressus. Sed locum operae est pretium totum referre: Rhet. Her. IV 11,16 Qui non possunt in illa facetissima uerborum attenuatione commode uersari, ueniunt ad aridum et exangue genus orationis, quod non alienum est exile nomina­ ri, cuius est hoc: “Nam istic in balineis accessit ad hunc; postea dicit: «Hic tuus seruus me pulsauit». Postea dicit hic illi: «Considerabo». Post ille conuicium fecit et magis magisque praesente multis clamauit.

Hunc autem locum equidem post J. Marouzeau (Traité, p. 195) et J.B. Hofmann (Um­ gangssprache⁴ 206; Ricottilli 1985 [apud Hofmann]: 464) consideraui (G. Calboli 1994: 31–35) et A.D. Leeman (Orationis Ratio 30) confutaui, qui negauerat, Latinum ‘uulgarem’ ab Auctore hic adhibitum esse, qui contra, ut ille credebat, cottidiano sermone usus esset, sed duabus tribus lineolis infra, sese ipse refutans, Auctorem contenderat in IV 11,16 magis uulgari lingua usum esse quam in IV 10,14. Dein Marx contendit uulgarem Auctoris linguam fuisse, quae Plautum hic illic recineret. Sed Plauti sermo a Cicerone ipso (de orat. 3,45) magni aestimatus est. Quod autem multis uocabulis abstractis, ut uocant, in -io desinentibus Auctor usus est, non id esse Golla ostendit (Sprachliche Beobachtungen 92) uulgari loquendi consuetudini adscribendum, ut Marx (Prolegomena 168sq.) crediderat, sed suae cuiusque artis linguae, ubi definitio81 Optime enim dixerim totam rem et Auctoris tempora a Georgio Golla (qui magistrum Guilelmum Kroll sequeretur) descripta esse: “Denn wir stehen ja erst an der Schwelle jener Zeit, die analogistisch und puristisch das sowieso vorhandene Streben nach einheitlichen, festbestimmten Konstruktionen außerordentlich begünstigte und die bunte Fülle von Formen, Konstruktionen, Ausdrucksweisen uniformierte und regelte (vgl. auch Kroll, Gl. XXII 14 f.)” (G. Golla, 1935: 71).



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

79

nes saepius occurrant, et uerba abstracta et generalia significantia opus sint. Vnum est autem hac ipsa in lingua mirandum, quod aut noua uocabula saepius aut ueterum uerborum nouae formae occurrunt. Quod insequenti exemplo cum confirmabitur, tum nobis succurrerit explicationis ad demonstrandam uiam: Rhet. Her. I 6,9 Tria sunt tempora, quibus principio uti non possumus, quae diligenter sunt consideranda: aut cum turpem causam habemus, hoc est, cum ipsa res animum auditoris a nobis alienat; aut cum animus auditoris persuasus82 esse uidetur ab iis, qui ante contra dixerunt; aut cum defessus est eos audiendo, qui ante dixerunt. Rhet. Her. I 6,10 Si persuasus auditor fuerit, id est, si oratio aduersariorum fecerit fidem auditoribus. Cic. inu. 1,23 insinuatione igitur utendum est, cum admirabile genus causae est. id autem tribus ex causis fit maxime: si aut inest in ipsa causa quaedam turpitudo aut ab iis, qui ante dixerunt, iam quiddam auditori persuasum uidetur aut eo tempore locus dicendi datur, cum iam illi, quos audire oportet, defessi sunt audiendo.

Participium, quod est persuasus a multis scriptoribus adhibitum esse inuenias, qui tamen tam bona et correcta Latinitate usi sint, ut Propertius (4,1,146) et Ouidius (ars 3,679) usi sunt, ut hunc usum uulgarem esse nullo modo probetur. Nam haec forma, naturali quodam linguae Latinae tamquam cursu confecto, apud multos scriptores inuenitur, qui sunt alii uulgares ut Auctor, Belli Afr. 55,1 et Petronius, 85,1 (qui uulgarem sermonem iocandi gratia imitatus est), alii admodum bona et correcta Latinitate utuntur. Actiuum uero persuadere aliquem iam apud Ennium legitur (incert. 4 quis te persuasit?), dein apud Christianos auctores reperitur. At adiectiuum persuasus facilius in usum uenisse consentaneum est, quam uerbi finiti formas, qualis est ali­ quem persuadere. Sed Cicero ipse hunc uerborum usum explicauit, scilicet cum de iis uerbis temporalibus egit, quae cum datiuo coniungi bona Latinitate consuessent, sed nonumquam accusatiuum admisissent: Cic. Tusc. 3,20 ab inuidendo autem inuidentia recte dici potest, ut effugiamus ambiguum nomen inuidiae. quod uerbum ductum est a nimis intuendo fortunam alterius, ut est in Melanippo:

“quisnam florem liberum inuidit meum?”(Acc. fr. 424 Dangel, p. 214)

male Latine uidetur, sed praeclare Accius; ut enim “uidere”, sic “inuidere florem” rectius quam “flori”. nos consuetudine prohibemur; poeta ius suum tenuit et dixit audacius.

Vt igitur consuetudine una, id est anomalia, Cicero accusatiuum florem pro datiuo flori admittere uetabatur, ita ratione83, id est analogia, Accio permissum erat, ut nouam uocabuli formam, florem, introducere auderet. Item suadeo nonnumquam 82 Eadem uerba et easdem litteras, lineis subductis, signaui, similia, crassioribus litteris factis. 83 Varro, ling. 10,1, ἀναλογίαν Latine rationem appellasse uidetur, qui scripserit: ratio, quae a similitudine oriretur, uocaretur analogia.

80 Prolegomena cum accusatiuo pro datiuo coniunctum est84 (cf. Kühner-Stegmann, Ausf. Gramm. I³ 103). Quin etiam Marcus ipse Tullius semel persuadendi notioni accusatiuum pro datiuo subiecit (aut subiecisse codicibus traditur)85, quamquam in una ex iis orationibus, quas iuuenis habuit, in ea nempe oratione, qua Tullium defendit (ad §39), quae anno septuagesimo primo a.Chr.n. (71), Ciceronis igitur fere trigesimo quinto aetatis anno (35): Cic. Tull. 39 Haec cum praetorem postulabas, cum tribunos appellabas, nempe ita dicebas, potestatem tibi fieri oportere, ut, si posses, recuperatores persuaderes non esse iniuria M. Tullio damnum datum / reciperatores T(aurinensis Palimpsestus) recuperatoribus Beier86.

Neque casu profecto accidit, ut accusatiuo potius quam datiuo duobus aliis locis, uerbis aliis duobus adhibitis, Auctor uti maluerit: Rhet. Her. II 17,26 Haec causa iudicialis fieri non potest […], sed quod potest uel ad senatum uel ad consilium uenire, non uisa est supersedenda87. Rhet. Her. II 30,48 an ad inferiores, qui his omnibus rebus antecelluntur.

Hoc tantum loco antecellendi notionem ab Auctore ad Herennium adhibitam esse inuenias, ante Rhetoricam ad Herennium a Cicerone modo, sed, datiuo casu adiuncto, inu. 1,5 ipsis hominibus antecellat (cf. Th.L.L. II 145,76–146,57). Vt enim suo loco contendi, Ciceronis Libros Rhetoricos ante Rhetoricam ad C. Herennium ego conscriptos puto. Praeterea etiam in nominibus analogiae uestigia inuenimus. Occurrit igitur datiuus femininus singularis totae rei pro toti rei in IV 48,61, ut Mutilis codicibus, Frisingensi et Bernensi 469 II tradita lectio est, quae a Kayser, Marx, Caplan, Calboli 1969, Achard, Müller accepta est: Rhet. Her. IV 48,61 Non enim res tota totae88 rei 84 Qua de re cf. G. Calboli, “Linguistique et rhétorique” 44–52. 85 Haec constructio Palimpsesto Taurinensi tradita est, qui incendio Bibliothecae Taurinensis – dolet – combustus est. At Peyron eum descripserat, editione anno 1824 facta, litterarum quoque formis delineatis. Quas formas C.M. Francken (Mnemosyne 11, 1883, 374sq.) considerauit, iisque attente perpensis et cum uetustissimis comparatis, scripsit, quamquam palimpsestos codices membranaceos non ante quartum uel quintum saeculum exaratos esse credatur, litteras huius palimpsesti ad exemplaris formas uetustissimas delineatas uideri: fieri enim posse, “ut librarii calligraphi antiquas litterarum formas studio expresserint”. Nam litterarum specimina huius codicis, a Peyron depicta, “repraesentant rationem [scribendi] uetustissimam”. 86 Quam correctionem Beier coniecit. Eam non Clark modo recepit, etiam a Neue-Wagener, Formenlehre III³ 5, acceptam uidemus. Hac tamen Ciceronis lingua regulis nostris (incertis) subiectam esse apparet. Persuadendi autem notionis cum accusatiuo (non datiuo) coniuncti exempla plurima collegerunt Neue-Wagener, Formenlehre III³ 4–5, nec quisquam plura collegit, cf. etiam Hofmann-Szantyr 33 et Th.L.L. X 1, 1767, 49–67 (ubi tamen nimis pauca exempla inuenias). 87 Rhet. Her. II 19,30 Est cum complexione supersedendum est; ib. tum et exornatione et complexio­ ne supersedendum est; II 22,34 hac quoque ab ultimo repetitione in expositionibus magnopere supersedendum est; Cic. inu. 1,28 uerborum multitudine supersedendum est; 2,57 exemplorum multitudine supersedendum est. 88 Litteras crassiores notandi causa, ut consueui, feci.



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

81

necesse est similis sit. Lectio totae a Prisciano quoque, gramm. II 197, confirmatur et certa est, tametsi in E codicibus toti legimus, quae est certa emendatio. Hanc formam autem datiuum, non genetiuum esse, idcirco probatur, quod in Rhetorica ad C. Herennium genetiuus undecies semper per totius formam occurrit. Alia testimonia a Neue-Wagener, Formenlehre II³ 530, allata inuenias89. Neque haec forma, scilicet totae duabus a formis separanda est, quae item ab analogia originem deduxerunt: Rhet. Her. II 11,16 Nos uero arbitramur [sc. cognitionem amphiboliarum] non modo nullo adiumento esse, sed potius maximo impedimento. II 13,19 Ea saepe diuersa sunt, ut aliud alio iudici aut praetori aut consuli aut tr. pl. placitum sit. Hunc Auctoris usum etiam a Prisciano, in arte grammatica uere principe, consideratum esse praeterire nequeo, praesertim cum huic quaestioni explicandae abhinc multis annis operam dederim. Non inutile igitur mihi uidetur ea ipsa referre, quae tum (1993b: 15–16) Theotisco sermone conscripsi, nisi quod pro uetere apparatu noum substitui, quem suo loco inuenias et hic iterum, ut commode reperias, posui: Prisc. gramm. II 197,16–198,1 Idem [sc. Cicero] ad Herennium VI: ‘non res tota totae rei necesse est similis sit’. Priscian gibt die Stelle wegen der Form totae. Rhet. Her. IV 48,61 Non enim res tota totae rei necesse est similis sit, sed id ipsum, quod conferetur, similitudinem habeat oportet. // totae HBPΠCFAZcoOgpBˢ edd. toti LfVablduBunh id ipsum quod conferetur HBP¹Cg¹ Kayser(confertur Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller Nüßlein id ip­ sum ad quod conferetur g² ad ipsum ad quod conferetur P²FAVa²b²op ad ipsam ad quam conferetur L ad ipsam ad quod conferetur Z id ipsum quod conferetur ad ipsum quod confere­ tur c ad ipsum quod confertur fa¹BˢBu ad ipsum quod conferetur Pb¹ldu² id ipsum ad quod conferetur Onh ipsum quod conferetur u¹ oportet BPΠCFLAZfVcabldoOgpuBˢBunh edd. oporteat H Die Herenniusrhetorik IV 48,61 in den modernen Ausgaben von Kayser, Marx¹–², Caplan Achard, Nüβlein und Müller enthält die richtige Lesart totae der Codices Mutili. Die Expleti haben, soweit wir aus den Ausgaben kennen, toti.90 Von den fünf von mir in Betracht gezogenen Integri geben A, F, L, und Z totae, der Vadianus (V) hingegen beweist hierbei wieder seine Nähe zu den Expleti, indem er toti gibt, obwohl wir wissen, daß der Vadianus, wie Zelser nachgewiesen hat, eine Verwandschaft mit den Mutili in den längeren Lücken und nicht nur in den Lücken beweist (vgl. dazu Zelser, Zur Überliefe­ 89 Ex omnibus explicationibus, quas apud Sommer, Hdb³. 441 et 445, atque apud Leumann, Lat. Laut- und Formenlehre 481, et Ernout, Morphologie 97sq., inuenias, maxime probabilem et ueri simillimam Ernout protulit. Cum enim cuncti concedant datiuum in ae desinentem pro datiuo desinente in ei > -ī et genetiuum in i pro ius analogia quadam cum thematibus in o/e- desinentibus natos esse, unus Ernout nos admonuit “les formes anciennes ne se sont maintenues que par l’influence des grammairiens”. Ei addendum fuit, grammaticos, cum uetera seruarent, anomalia, cum noua efficerent, analogia usos esse. Ceterum Caesar, ut analogiae amator, analogiam usurpare consueuit et idcirco nullo (datiuo casu) pro nulli eum scripsisse uidemus (Caes. Gall. 6,13,1; ciu. 2,7,1; item Sall. Iug. 97,3 et Cic. Quinct. 5). 90 Die Variante toti geben auch f und andere Handschriften, die der Expleti-Klasse zu zuschreiben scheinen [jetzt 2016 schreibe ich die f Handschrift lieber der Integri Familie zu].

82 Prolegomena rung 186 ff.) [et Taylor 1993b: 114sq. et 130, probauit Vadianum Integrorum familiae adscribendum esse, ut iam Stückelberger crediderat; quod Spallone 1997: 111, accepit]. Dazu vgl. besonders A. Hafner, Untersuchungen, S. 160–170; 245–366, und sein Stemma Codicum auf S. 174. Was diese Stelle angeht, betrachtet Hafner (Untersuchungen, S. 148) die Lesart toti für einen Bindefehler zwischen dem Vadianus und γ (d.h. die von ihm berücksichtigen Expleti). Von den Vaticani und Vindobonenses Palatini lesen totae: Ottob. Lat. 1190, Ottob. Lat. 1864, Palat, Lat. 1464, Palat. Lat. 1522, Borgh. 84, Chig. H VI 179 [diese Handschrift gehört zweifelsohne der Integri-Familie an], Vindob. Pal. 193, Vindob. Pal. 227, Vindob, Pal. 240; toti: Urbin. Lat. 1144, Vindob. Pal. 157, Vindob. Pal. 276. So muß man sehr vorsichtig sein und man darf nicht behaupten, daß alle Expleti die Lesart toti geben. Und dies beweist, wie kompliziert und im allgemeinen noch unsicher trotz der verdienstvollen Arbeiten von Hafner, Stückelberger, Spallone, Zelser und Taylor die Überlieferung der Herenniusrhetorik bleibt. Außerdem findet sich in diesem Fall ein weiteres Argument für die Annahme von totae, abgesehen von der ‚lectio difficilior‘, in dem ‘usus scribendi’ der Herenniusrhetorik. Denn es handelt sich um eine alte Form, die gegen die jüngere toti durch die Analogie wiedereingeführt worden ist. Daß der Auctor der Rhetorica ad Herennium diese Ausdrucksformen liebt, geht durch den Gebrauch von alio (Dat. Sing.) in II 13,19 und nullo (Dat. Sing.) in II 11,16 hervor. Der analogistische Charakter von nullo ist seinerseits durch den Gebrauch erwiesen, den von dieser Form ein Analogist wie Iulius Caesar gemacht hat (Gall. 6,13,1; ciu. 2,7,1 in einem Teil der handschriftlichen Überlieferung, vgl. Neue-Wagener, Formenlehre II³ 528)”.

Singulari autem testimonio analogiam ab Auctore adhibitam esse confirmatur (et a Marco Tullio in Libris Rhetoricis), quod apud Paulum (Diaconum) Festum inuenias, et mihi a discipulo optimo, Dr. Ramone Gutiérrez González, qui Festo iam diu operam dare consueuit, monstratum est. Hoc autem testimonium ex locutione cognitu facilior constat, in qua supinum, quod est cognitu, a Festo grammatico per rationem (analogiam), aliis aliorum uerborum supinis eadem significatione comparatis, effectum esse putatur:91 Rhet. Her. I 3,4 Nunc, quoniam una cum oratoris officiis, quo res cognitu facilior esset, producti sumus, ut de orationis partibus loqueremur et eas ad inuentionis rationem adcom­ modaremus, de exordio primum dicendum uidetur. Rhet. Her. I 9,15 nam quo breuior, dilucidior et cognitu facilior narratio fiet. Rhet. Her. II 1,1 Verum, quod neque de omnibus rebus simul dici poterat et de maximis rebus primum scribendum fuit, quo cetera tibi faciliora cognitu uiderentur, ita nobis placitum est, ut ea, quae difficillima essent, potissimum conscriberemus. Cic. inu. 1,25 Sin oratio aduersariorum fidem uidebitur auditoribus fecisse – id quod ei, qui intellegit, quibus rebus fides fiat, facile erit cognitu – oportet eqs. Cic. inu. 2,30 nam affectionis quidem ratio perspicuam solet prae se gerere coniecturam, 91 Neque neglegendum est haec supina in -u desinentia casu datiuo effata esse uideri, cf. F. Sommer, Hdb.³, pp. 596sq.; M. Leumann, Laut- und Formenlehre, pp. 355; 442sq. (hic analogia quoque memoratur); locatiuum, ut ablatiuum specificationis intellectum, explicat R. G. Kent, The Forms of Latin, p. 137.



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

83

ut amor, iracundia, molestia, propterea quod et ipsorum uis intellegitur et, quae res harum aliquam rem consequatur, facile est cognitu.

Hanc locutionem raro postea a Tacito et Macrobio usurpatam esse uidemus: Tac. Ann. 12,24,2 et quos tum Claudius terminos posuerit, facile cognitu et publicis actis perscriptum. Macr. Sat. 7,12,5 certe umorem sale differri siue consumi fit hinc cognitu facile quod, si duo panes pari magnitudine feceris, unum sale aspersum, sine sale alterum, inuenies indi­ gentem salis pondere propensiorem, scilicet umore in eo per salis penuriam permanente’.

Deinde in Commentariis ad Libros Ciceronis Rhetoricos et apud tardioris Latinitatis rhetoras hic usus occurrit: De attrib. pers. et negot. 594,10 Halm Et ideo adfectionis quidem ratio perspicuam solet prae se gerere coniecturam, ut amor iracundia, propterea quod et illorum uis intellegitur, et quae res harum aliquam rem consequantur, faciles cognitu sunt. Victorin. 155,20 Halm (p. 2,3–5 Riesenweber) Animaduertere tamen debemus in principiis deliberationis propositionem, partes propositionis, exsecutionem partium, postremam uero sententiam, quod diligenter attendenti facile cognitu est. Alcuin. p. 537,29 Halm Nam affectionis quidem ratio perspicuam solet prae se gerere co­ niecturam, ut amor, iracundia, molestia, propterea quod et ipsorum uis intellegitur, et quae res harum aliquam rem consequantur faciles cognitu sunt.

Hunc autem usum rationi (id est analogiae) adscribendum esse Festus, a Paulo ser­ ua­tus, ut supra diximus, nos docet, quod insequenti loco comprehenditur: Paul. Fest. p. 52,6–7 L. Cognitu facilia eadem r a t i o n e dicitur, qua dictu facilia, et per­ spectu et factu facilia. Glossa ex collectione 38 procedit (si numeros sequimur quos Bona 1982 adposuit, ubi etiam glossa ex collectione 38 procedit); ibi altera Series Glossarum Catonis, quibus auctor noua Catonis uerba considerat et per analogiam explicat, exempli gratia: Paul. Fest. p. 81,28–29 L. Falsius et falsior cum r a t i o n a b i l i t e r dici possint, non tamen sunt in c o n s u e t u d i n e .

Non equidem ignoro, quaestionem nunc oriri, utrum uocabulo, quod est ratio, similitudo tantum, generali significatione expressa sit, an speciali, qua ratio nihil aliud quam grammaticorum analogia sit. Mihi quidem uidetur alterum de his duobus, id est specialis significatio tribus de causis ueri similior esse: (1) primum quod re uera ratio ut analogia adhibita est, tum (2) quod ἀναλογίαν rationem Romani uocarunt (Varro, ling. 10,1 ratio (v. supra, adn. 83); Th.L.L. II 15,77–16,27: Mart. Cap. 3,290 pro­ portio; Gloss. ratio uerborum) (3) denique, quod idem Paulus Diaconus, insequenti loco (quem item collegit mihique transmisit R. Gutiérrez González) aduerbium ra­ tionabiliter laudauit, quod uocabulo consuetudini ita opponeret, quasi esset analogia opposita anomaliae, ut Varro eadem oppositione usus est.

84 Prolegomena Denique Auctor ueritus non est nouum uocabulum, ampliuagum (Rhet. Her. III 19,31) struere, quod ex simili uocabulo constructum esse uidetur, quod est ‘soliua­ gus’. Soliuagum enim uocabulum a Cicerone nonnullis locis adhibitum esse uidemus (Cic. rep. 1,39; Tusc. 5,38; off. 1,157), quae omnia illa quidem posteriora sunt, sed illo ipso tempore, quo Auctor uixit, in usum uenisse consentaneum est. Nempe ‘soliuagus’ usque ad Martianum Capellam (1,40) et Fortunatianum (rhet. 3,3 Calb. Mont.) surculos protulit suos, ‘ampliuagus’ ab uno Auctore adhibitum esse apparet, sed per conglutinationem (et per ἀναλογίαν ausim addere) effectum esse Fortunatianus ipse testatur: Fortun. rhet. 3,3, Calb-Mont. Verba quibus modis novantur? primo Graeca transferimus, … dehinc per conglutinationem, ut Cicero [Tusc. 5,38] ‘feras solivagas’ ait, et per derivationem novare possumus, ut ab autumno Cato [agr. 5,8] ait ‘autumni­ tatem’ et a perpetiendo Cicero [inu. 2,163; Rab. perd. 16]92 ‘perpessionem’. Quae omnia Lucia ipsa Montefusco comiter me admonuit. Haec autem cum iis bene concinunt, quae Auctor (IV 31,42) de nouis uocabulis struendis sensit (cf. infra). Neque silentio praetereundum est, his locutionibus plebeium sermonem cum grammaticorum exquisito ἀναλογίας nomine quodammodo commixtum esse. Cur Caesar, qui C. Mari heres esse uellet, nihili hoc fecerit ? Quidni analogiae Alexandrinorum studio tantillum addiderit? Ceterum analogiam plebis fautorum fuisse propriam negare non dubitauerim, qui oblitus non sim Cornelium Sisennam analogiam ita adamasse, ut ea etiam cum causam peroraret quam minime opportune uteretur93. Fuit enim Sisenna Sullae certissimus fautor. Quamquam semper et ubiuis? Ernestus Badian (“Waiting for Sulla” 212–214), ostendit Sisennam haud parum haesitasse et ad Sullam non prius inclinasse, quam cum, L. Cornelio Cinna interfecto, Sulla iam iam rerum potiturus esset94. Praeterea aliter Sisennam atque Sullam de somniis atque diis sensisse, cum Sisenna somniis disputasset credi non oportere (Cic. diu. 1,99), et de diis non aliter atque Epicurus sensisse uideatur (frg. 123 Peter², 123 Chassignet, 128 Barabino)95, Sullam contra somniis credidisse et a diis se adiutum esse putasse (cf. G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 158sq.). Libere igitur Sisenna, quod ad studia et grammaticam spectaret, uidetur fortasse se gessisse, sed omnibus consideratis non satis dixerim nobis notitiarum praesto esse, ut hanc quaestionem satis probabiliter soluamus. Simpliciorem profecto apparet esse quaestionem, quid de nouis uerbis Auctor sensisse uideatur, cum analogiae cultores consentaneum sit 92 Cf. L. Calboli Montefusco: Cons. Fortun. Ars Rhet. p. 430. 93 Cf. G. Calboli, “C. Rusius, accusator uetus et ignotus” 1990. Cum uero Sisenna aduersari argumenta nihili aestimanda esse diceret, ueritus non est nouum et inauditum uocabulum condere et aduersari argumenta ‘sputatilica’ uocare. 94 Cf. G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 159sq. 95 Sisenna, frg. 123 Peter² Chassignet Vtrumne diui cultu erga se mortalium laetiscant an su­ perna agentes humana neglegant, cf. M. Chassignet, L’annalistique romaine, tome III, p. 219. Quamquam nonnulli (a Chassignet citati) haec Epicuri doctrinam recinere putarunt, equidem prudentius me egerim, sed negare non possum, id ipsum, quod hac de re quaestio poneretur, ut Ennius posuerat (sc. 316–318), Epicuri eiusque scholae proprium esse uideri. Cf. etiam G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna” 158.



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

85

cum iis facilius facere, qui uerba noua in linguam Latinam introducere non repugnarent: hac quoque de re primo aspectu Caesarem, analogiae cultorem, difficultatem affert, qui scripserit, ut Gellius 1,10,1 retulit: uiue ergo moribus praeteritis, loquere uerbis praesentibus atque id, quod a C. Caesare, excellentis ingenii ac prudentiae uiro, in primo analogiae libro scriptum est, habe semper in memoria atque in pectore, ut tamquam scopulum sic fugias inauditum atque insolens uerbum. C. Caesar uidetur igitur hortatus esse, ut noua uerba uitarentur. Cur? Abhinc multos annos, nempe 1962, id est abhinc annos quinquaginta sex hac de re attentissime egi et omnia collegi, dein anno 2013 iterum de C. Caesaris libris, qui sunt De analogia egi et C. Caesarem probaui cum Auctore ad Herennium fecisse, quod ad uerbi (ὀνόματος) et uocabuli (προσηγορίας) distinctionem pertineret. Quod uero ad noua uerba attinet, non aliter nunc concluserim, atque tunc conclusi: “Riepilogando, quindi, diremo che l’analogia di Cesare è di fronte a quella di Sisenna più disposta a concedere qualcosa alla consuetudo, perché è in una fase in cui il contrasto del primo urto è stato già superato; probabilmente Cesare aveva una dottrina più completa, attinta dal maestro Antonio Gnifone che gli permetteva di tener conto anche della consuetudo, come Aristarco96, aveva cioè la possibilità di dominare meglio il contrasto; inoltre partiva da una posizione atticistica con interessi non esclusivamente linguistici, ma anche oratori (oratorio è il contrasto con Sisenna [qui enim aduersari, C. Rusi, risum mouit et totius coronae, a C. Rusio sollicitatae]) e, quindi, doveva bandire un metodo di troppo spregiudicata innovazione” (G. Calboli, Studi Grammaticali 220sq.). Sed Auc­ tor ad Herennium clarius aperuit, quid de nouis uocabulis introducendis et quando et quomodo, sentiret: Rhet. Her. IV 31,42 De quibus exornationibus nominatio est prima, quae nos admonet, ut, cuius rei nomen aut non sit aut satis idoneum non sit, eam nosmet idoneo uerbo nominemus aut imitationis causa, hoc modo, ut maiores rudere et mugire et murmurari et sibilare ap­ pellarunt, aut significandae rei causa, sic: “Postquam iste in rem publicam fecit impetum, fragor ciuitatis in primis”. Hoc genere raro est utendum, sic ut ne noui uerbi adsiduitas odium pariat; sed si commode quis proferat et raro, non modo non offendet nouitate, sed etiam exornabit orationem (quod attinet ad textum cf. App. ad p.338–340).

Nunc tamen, quo non modo definitione, sed sermone ipso, quid Auctor senserit et effecerit clarius appareat, noua uocabula enumerauero, quibus in io exeuntibus, Auctor usus est, quae sane multa esse apparebit, cum abstracta saepius adhibere Auctor, in artis rhetoricae regulis et praeceptis exponendis coactus sit (ex G. Calboli, Studi Grammaticali 229sq.): Abscisio (IV 54,67 = ἀποσιώπησις, Th.L.L. l 152; adceleratio (III 13,23 Continuatio est ora­ tionis enuntiandae adceleratio clamosa, Th.L.L. I 271,81, praeter Rhet. Her., Ps. Ambr. mans. 96 Varro enim, ling. 9,1, scripserat: Aristarchus de aequabilitate cum scribit † et de, uerborum si­ militudinem qua[ru]ndam 〈in〉 inclinatione[s] sequi iubet, quoad patiatur consuetudo (ita legunt Götz-Schöll). His omnibus de rebus summa doctrina acutaque mente optime egit Alexander Garcea, 2012: 83‑109, cuius introductio ad Caesaris De analogia dignissima est, quam et legamus et attente meditemur.

86 Prolegomena 26 (Migne 17,30). Hil. in psalm. 119,18); adnominatio (IV 21,29, et al., = παρονομασία, Th.L.L. l 1353, 46, praeter Rhet. Her. Quint. inst. 9,3,66. Ps. Rufin. 51,23–32 Halm; adrisio (I 6,10, Th.L.L. II 643, 68‑71, praeter Rhet. Her., Cael. Aurel. acut. 2,37,214); adsimulatio (IV 37,50, Th.L.L. II 895, 54–­71, post Rhet. Her. rursus apud auctores aetate posteriores); adtenuatio (II 2,3; IV 1,16; IV 21,29, Th.L.L. II 1125, 5­–20) Seru. Aen. 9,780; Paul. Nol. epist. 19,4; Cael. Aur. diaet. 60); confutatio (I 3,4; II 30,47, al., Th.L.L. IV 270, 67­–81, rursus apud auctores aetate posteriores); effictio (IV 49,63 Effictio est, cum exprimitur atque ef­ fingitur uerbis corporis cuiuspiam forma / effictio V²ß²o²Bˢh Aldus Kayser(Ecfictio Kayser) Marx Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller effectio reliqui a me adhibiti codd. (cf. App., ad p.373); quod si nollullorum codicum et Aldinam et editorum lectionem acceperis, uocabulum erit ἅπαξ εἰρ. cf. Th.L.L. V 179, 74‑77); elaboratio (IV 22,32, Th.L.L. V 318, 20‑27: Hier. epist. 34,2,1; Aug. ord. 1,2,4; Iul. Firm. math. 5,1,2); exsu­ scitatio (IV 42,55; IV 43,56 et exsuscitatione, cf. App. ad p.363; Th.L.L. V 1961, 21‑31: Vet. Lat. III Esdr. 5,62 [Colbert. ]); exuperatio (I 6,10; IV 53,67 = ὑπερβολή, Th.L.L. V 1954, 11‑24 (rursus apud auctores aetate posteriores); inapparatio (II 4,7 si […] ex altera parte uires, pecunia, consilium, scientia, apparatio uidebitur esse, ex altera parte inbecillitas, ino­ pia, stultitia, inprudentia, inapparatio demonstrabitur fuisse; Th.L.L. VII 831, 59‑62, ἅπαξ εἰρ. = ἀπαρασκευασία); instigatio (II 30,47; Th.L.L. VII, I 1979,4–38: Gaius Dig. 5,2,4; Lact. inst. 4,18,6; 5,19,2); maturatio (III 2,3, Ph. Thielmann, De sermonis proprietatibus, quae leguntur apud Cornificium, p. 91, ait hoc uocabulum esse ἅπαξ εἰρ.; cf. Th.L.L. VIII 492,12–13); obambulatio (III 19,31; Thielmann, De sermonis proprietatibus, p. 91; Th.L.L. IX,2 35,18–21); perpolitio (IV 13,18, Th.L.L. X,1 1655,9–11); peruersio (IV 32,44 [bis], Th.L.L. X,1 1857,68–1858,28: Mar. Victorin, adu. Arium 1,29; Tert. adu. Marc. 4,5; Cod. Iust. 7,47,1,1; al.); pronominatio (IV 31,42 = ἀντονομασία, Th.L.L. X,2 1915,47–52: Diom. gramm. I 458, 31; v. etiam Th.L.L. II 190, 75–191,7, s. u. antonomasia, Diom. gramm. I 458, 31); sermocinatio (IV 43,55 al. = διάλογος, ForcelI. s. u. alia exempla affert ut Quint. inst. 9,2,31 et Gell. 19,8,2).

Quibus uocabulis addenda uidentur plenitudo (IV 20,28, Th.L.L. X,1 2401,63–2405,65); et fortasse fragor (IV 31,42, de quo egit S. Boscherini, “I nomina actionis in -or”, Studi Italiani di Filologia 31, 1959, 117sq., qui tamen dubitat, utrum hoc uocabulum ab Auctore introductum sit necne (quamquam fragor ante Rhet. Her. nusquam apparet (Th.L.L. VI 1333,37)). Insequenti autem exemplo analogia, nullo sermone rustico aut exili commixto, adhibita esse uidetur: Rhet. Her. IV 8,12 Quid agere ausi sunt aut cogitare possunt? Quo pacto hostis, reuulsis maiorum sepulcris, deiectis moenibus, ouantes inruerent in ciuitatem; quo modo deorum templis spoliatis, optimatibus trucidatis, aliis abreptis in seruitutem, matribus familiis et ingenuis sub hostilem libidinem subiectis urbs acerbissimo concidat incendio conflagrata. // matribus familiis HP¹Π Marx² [sed v. Trillitzsch, ad p. 201] Calboli ’69 matribus fami­ lias BP²CLAFVZfc(familiis sup. lin. c)bdlgoOpaBunhU Kayser Marx¹ Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller ingenuis HBPFVfoOBunhU ingeniis kr

Quodsi lectio familiis recta est, ut ego quidem ipse credidi (cf. Textum ad p.294), qui eam receperim, familias reiecerim, lectio, quae est familiis, cum Cic. S. Rosc. 48 et Cic. Verr. 2,3,183 (patribus familiis) conferri potest (qua de re cf. Landgraf, Kommen­



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

87

tar Pro Rosc. 109sg.; Neue-Wagener, Formenlehre I³ 13f.; Wackernagel, Vorlesungen I² 53; Löfstedt, Syntactica II 107). Quam constructionem Wackernagel et Löfstedt iure excludunt uulgaribus in textibus hic illic apparere et hanc constructionem adsimulationi adscribunt, quae ex similitudine constat, ut ex similitudine analogia ipsa constat. Item simile, si non ipsa analogia, aliis locutionibus struendis praefuisse uidetur: Rhet. Her. IV 46,59 melior imperator nouus, qui accipit exercitum, quam ille, qui decedit; […] Hoc […] dici potuit hoc modo: «Dicitur minus bonos imperatores a melioribus exercitus accipere solere».

Impersonalis, quam appellant constructio, id est AcI, post personalem (NcI) introducta est, ut satis luculenter G. Calboli, Studi Grammaticali 1–115, probaui et ea scribendi consuetudine confirmatur, qua, si duas enuntiationes infinitiuas sumpseris, quarum prima per Nominatiuum cum Infinitiuo (NcI) expressa sit, altera, etiamsi ex eodem dicendi uerbo pendeat, quo prima per NcI significata sit, per accusatiuum cum infinitiuo (AcI) emittatur. Tanta fuit consuetudinis uis, qua accusatiuus cum infinitiuo (AcI) in infinitiuis enuntiatis imponi consuesset: Cic. de orat. 2,299 quidam doctus homo […] accessisse dicitur eique [sc. Themistocli] artem memoriae, quae tum primum proferebatur, pollicitus esse se traditurum; cum ille quaesisset, quidnam illa ars efficere posset, dixisse illum doctorem, ut omnia meminisset; et ei Themistoclem respondisse eqs.

Quod ad impersonalem constructiomem pertinet (AcI), animaduertamus oportet, impersonalem constructionem cum formis dicendi notionis finitis, ut uocant, primum apud Auctorem ad Herennium, IV 46,59, inueniri, cum formis uero infinitiuis, id est cum participio perfecti, AcI iam a Terentio adhibitum esse, Andr. 796 in hac habitasse platea dictumst Chrysidem, quod facilius accidere potuisse consentaneum est, ut re uera apud auctores ueteris Latinitatis iam accidisse uidemus cf. G. Calboli, Studi Grammaticali 107. Nunc ad aliud exemplum analogiae ueniam: uerba temporalia, quae deponentia appellantur passiua significatione enuntiata nonnumquam sunt, quibus notionibus quamque bona Latinitate non oportet dicam, quoniam hanc rem luculenter iam Petrus Flobert exposuit (Les verbes déponents latins 343–380: sequendi notio ad p. 359), sed in Rhetorica ad C. Herennium id accidit, si deponens uerbum temporale passiua significatione cum quo alio uerbo, recte passiuo facto, ita iunctum sit, ut ambo tamquam bigis pari et aequabili ratione procedant: Rhet. Her. II 2,2 Relicum uidebatur esse, ut ostenderemus […] quales argumentationes, quas Graeci epicheremata appellant, sequi, quales uitari oporteret. Rhet. Her. III 3,5 Sin fortitudinis retinendae causa faciendum esse dicemus, ostendemus res magnas et celsas sequi et appeti oportere.

Philippus Thielmann (De sermonis proprietatibus 53), opinatus est hic sequi actiue positum esse, cum homines quosdam secutos esse cogitari posset. Sed haec explicatio iure iam a Neue-Wagener, Formenlehre III³ 89sq. reiecta est. Apparet enim infini-

88 Prolegomena tiuum in i desinens per analogiam cum infinitiuis passiue positis introductum esse. Quod mihi aliquanto probabilius uidetur. Exemplis supra allatis, id euenisse, dum item, ut uidetur, euenit, demonstratur. Negari igitur nullo pacto potest analogiam, quam recentiores cum assimilatione forsitan comparauerint, apud Auctorem ad C. Herennium quodam modo imperasse et per grammaticam, quam Auctor plurimi aestimasse uidetur, ad eius linguam conformandam haud parum contulisse. Quod disputatione, quam anno 2013, cum de Auctoris et I. Caesaris et Remmi Palaemonis grammatica agerem, sane luculenter me probasse glorior. Sed pluribus locis maxime, cum haec facerem, fultus sum: eo quo Cornificius pollicitur (IV 12,17) se artem grammaticam esse scripturum et nonnullis aliis (I 12,21; II 12,17; II 28,45; III 4,7; III 20,33; IV 32,43), quibus probatur Auctorem nomen (ὄνομα) et uocabulum (προσηγορία) distinxisse illum quidem, sed eidem generi adscripsisse, ut Alexandrini grammatici facere consueuerant (cf. G. Calboli, Stu­ di Grammaticali 169–206; Eund., “Grammatica e stilistica tra Varrone e Quintiliano” 37–50). Quaerendum est autem, num analogia idem quodammodo effectum sit, quod Latino demisso sermone, cum ambo noua quadam ueste linguam Latinam induere uoluisse, et cum duobus itineribus eundem quodammodo tenuisse cursum uideantur. Sed non isdem impedimentis septam inuenerunt uiam, cum analogia a doctis uiris libenter accipi et posset et consuesset, clauderentur autem demisso sermoni in bonae Latinitatis Vrbem introeundi portae (urbanus sermo non fuit rusticus)97. Alium autem nexum in Rhetorica ad C. Herennium agnoscere licuit, nempe cum Graeca Comoediae lingua. Relationis genetiuus (‛Genetiv des Sachbetreffs’), qui cum iudicandi notionibus coniungi soleat, et in Rhetorica ad Herennium et apud Menandrum et Terentium ad finem significandum occurrit: Rhet. Her. I 16,26 Cum dicat Orestes se patris ulciscendi matrem occidisse, rectumne fuerit sine iudicio a filio Clytemestram occidi. // ulciscendi HBP¹Π(se patris HBP¹Π)C¹ Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ulciscendi causa P²C²LFc(patris causa ulciscendi LFc)ZfAVabpuohU(se patris AVabpuohU)O(se patris se patris O)glaπn

(hic eundem textum et apparatum refero quos postea in Textu inuenias: Lectio difficilior est se patris ulciscendi matrem occidisse, sine causa, quia librari et doctores Aetatis Mediae genetiuum relationis (des Sachbetreffs) nosse non potuerunt, neque Einar Löfstedt, Ernout et grammaticos recentiores umquam legerunt (de hac constructione cf. G. Calboli, “Latin Syntax and Greek” 83–93). Hic possumus certissime antiquam lectionem Auctoris ad Herennium a Mediae Aetatis correctione distinguere, sed hoc raro accidit. Quod ad hoc exemplum et hanc contructionem pertinet, de qua diu multumque disputatum est, cf. G. Calboli, La linguistica moderna e il latino 157–163; Eund., “La97 Cf. E.R. Ramage, Urbanitas, pp. 131sq.; et G. Calboli, Nota di Aggiornamento a E. Norden, pp. 1114–1118.



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

89

tin Syntax and Greek” 83–9398, et, quas disputationes per libellos aut libros traditas ego numquam legere intermisi, dum recentioribus grammaticis cognoscendis operam do, eas legito, lector, attente. Primum exemplum, quod in lingua Latina inuenias, apud Terentium legas (Ctesiphon Aeschinum fratrem alloquitur, qui fratrem seruauerat): Ter. Ad. 269sq. uereor in os te laudare amplius, ne id adsentandi mage quam quo habeam gratum facere existumes.

Einarius Löfstedt (Syntactica I² 172), hanc constructionem a Menandro adhibitam esse memorauit, neque ego facere possum, quin cogitem Auctori, qui in Graecos inuehere ueritus non esset (Rhet. Her. I 1,1; III 23,38), Graecam constructionem accipere etiam atque etiam dubitandum fuisse. At Graecam rhetoricam et Graecum Ores­­tis exemplum recepit (Rhet. Her. I 16,26), ut forsitan Latina uertendo faceret, quae Graeca inuenisset. Ceterum Terentius, ut supra uidimus, hac constructione usus erat (fuit autem Graece τοῦ cum infinitiuo), neque Auctor profecto curauit Terentium a Menandro hanc quoque structuram sumpsisse99. E Graecis hanc locutionem sumptam esse equidem credo, seu ut nouum quid, quod Latinum non esset, adiungeretur seu, quo Graecis exemplis Latina et Italica iam constructio fulta in usum Latinum securius iniret100. Hic autem de constructione agam, qua probatur non modo exilis et cotidiani sermonis usum Auctori notum fuisse, sed tamquam huius linguae signum et exemplum adduci potuisse, cum de structura uerborum ageretur, quae non modo a nonnullis et uetustioris aetatis et minus correctae Latinitatis adhibita esset et etiam tunc adhiberetur, sed etiam minus cum analogia et dicendi attenta cura congrueret. Verborum enim comprehensionem, quae est praesente multis pro praesentibus multis, eo ipso loco reperimus, ubi Auctor exilitatis in dicendo adduxit exemplum: Rhet. Her. IV 11,16 Qui non possunt in illa facetissima uerborum attenuatione commode uersari, ueniunt ad aridum et exangue genus orationis, quod non alienum est exile nomina­ ri, cuiusmodi est hoc: “Nam istic in balineis accessit ad hunc”; postea dicit: “Hic tuus seruus

 98 Cum diligenter de hac constructione egissem, ita conclusi (“Syntax and Greek” 93): “A differ­ ent view can be developed for Livy and for the Rhetorica ad Herennium […]. In both cases, the formulaic tradition of sacred and juridical language may have reinforced a usage which was, nevertheless, mostly a Graecism”.  99 Men. Epitrep. 524; Perik. 524 (qua de re cf. A. Martina: Menandro Epitrepontes II, 330sq., Schwyzer-Debrunner, Griechische Grammatik 132). 100 Ita explicauit hunc usum A. Ernout, Philologica 223. Sed Romani scriptores Graecos auctores non ignorabant et ante Comicos Romanos hanc constructionem nusquam inuenias (in inscriptionibus non prius quam in inscriptione inuenitur, qua Lex Acilia repetundarum (123 a.Chr.n.) tradita est). At relationis genetiuum cum iudicandi notionibus iam antiquitus coniunc­tum esse uiri docti putarunt, qui et in lingua Umbra (Tab. Ig. VI b 48 sururo stiplatu pusi ocrer pihaner “itidem stipulator ut arcis piandae”) inueniatur. Fieri igitur potuit, ut genetiuus cum iudicandi notionibus antiquitus adhibitus Graecae linguae tamquam auxilio fultus rursus in usum uenerit. Nihil uero cum Graeco usu commune habuisse uix credibile mihi esse uidetur.

90 Prolegomena me pulsauit”. Postea dicit hic illi “Considerabo”. Post ille conuicium fecit et magis magisque praesente multis clamauit”.

Quam igitur explicationem Anna Luisa Castelli (1976), transformationalem grammaticam, quam appellant, secuta protulit, eam equidem non modo acceperim (quippe quam discipulae meae me suggessisse oblitus non sim), sed ea totam constructionis rationem explicari posse puto. Quodsi extrema regula neglecta sit, qua participium cum nomine congruere cogatur, id est qua participium ad nomen per rationem et analogiam adsimiletur, praesente cum multis aut nobis, minus congruere necesse iam erit. Sin regula subierit, participium oportebit cum nomine adsimiletur et prae­ sentibus multis efficiatur. Quod et temporum et loquendi consuetudine moderetur oportet, dum orator contra communem aetatis usum ire prohibeatur, si quidem bonae Latinitati parere uelit. Auctor enim tunc hanc constructionem adhibuit, cum id ostendere uoluit, quam inepte et inconcinne indocti loquerentur. Qui ipse ea condicione uteretur, ut, bene Latine quid dicendum esset, plane nosset. Nam Iulius Marouzeau nos docuit101 participium praesentis temporis a ueteribus Latinis prope ignoratum esse et Ciceronis et Caesaris aetate in usum uenisse. Videmus igitur antiquis temporibus Romae tam raro participium adhibitum esse, ut facile posset rigidius fieri et in praepositionem conuerti aut tamquam praepositio usurpari. Apud Plautum igitur inuenias, Amph. 400 praesente nobis102, apud ipsum Terentium (ex Plauti et aliorum comicorum exemplis ?) Eun. 649 absente nobis; Pompon. 47 CRF² Ribbeck, p. 232 praesente amicis, quod Donatus, Ter. Eun. 649, cita­uit una cum Varrone, De serm. Lat. V fr. 82 Wilmanns (Don. Ter. Eun. 649, Th.L.L. X, 2 838, 65 sq.) id praesente legatis omnibus exercitu pronuntiat. lterum Pomponi 168 exemplum CRF² Ribbeck, p. 250 Quidam apud forum praesente testibus mihi uendidit; Afran. 6, CRF² Ribbeck, p. 165 adeste, si hic absente nobis uenerit puer ; Acc. Melan. V, p. 212 Dangel Est res aliqua quam praesente his prius maturare institit. CIL V 895 (Augusti aetate) astante ciuibus; et alia tardiora quae collegerunt Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. 445. Cum autem multa exempla apud antiquiores scriptores legantur, iure dici potest hanc constructionem ueterum esse propriam. Quodsi originem huius structurae quaesiueris, addi potest iam pridem Eduardum Wölfflin103 originem in legum sermone posuisse et praecipue in locutionibus ut praesente Gaio … Lucio, quae potissimum in stipulationis formulis frequentarentur. Ita participio, quod rarius, ut Marouzeau 101 Participium praesentis Celtica in lingua euanuit et Italicis in sermonibus semel Osca tantum in lingua apparuit, scilicet praesentid Tab. Bant. 21, ea igitur in lege, quae maxime Latino sermoni adsimilata sit. Cf. J. Marouzeau “L’emploi du participe présent” 133–216, nunc etiam in Quelques aspects de la formation du latin littéraire 153–159, Julio Marouzeau adstipulati sunt J. Wackernagel, Vorl. über Synt. I² 290; Meillet-Vendryes, Gram. Comp. p. 618; Ernout-Thomas, Synt. § 287 p. 274, sed praecipue cf. Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. 445. 102 Hoc exemplum a Nonio p. 76 L. adductum, non ab omnibus editoribus acceptum est, reiectum a Leo (cf. Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. 445), acceptum a Lindsay. 103 E. Wölfflin, “Der Gebrauch des Ablativus absolutus”, Archiv für Lateinische Lexikographie und Grammatik 13, 1902, 273.



9. Quo sermone Cornificius in Rhetorica ad C. Herennium conscribenda usus sit

91

ostendit, adhiberetur, tamquam per formulas rigidius factum, iungendi cum nominibus facilitatem amisisse et praepositionis uice functum esse. Quam facilitatem rursus inductam esse, cum scriptorum usu frequentius participium factum sit. Sed nonnullis in sermonibus, ut scaenicorum104 et indoctorum hunc usum mansisse. Quod autem ad Auctoris ad Herennium scribendi consuetudinem attinet, participium praesentis constructione, quae ablatiuus absolutus nominatur, rarius usurpatum esse uidemus: equidem non plus tria exempla ablatiui absoluti repperi neque plus decem participia praesentis temporis: I 12,21 contra intercedentibus collegis; I 13,23 ipso praesente; II 12,18 alio quaerente. Participia autem praesentis temporis haec in Rhet. Her. inuenias: I 15,25 in matrem conferens crimen; II 18,28 conligens par­ tes argumentationis; II 20,33 neque praeteriens in amorem incidere; II 25,39 utentem Chrespontem; III 2,3 ius unicuique rei tribuens; ibid. continens moderatio; ibid. instan­ tis aut consequentis periculi uitationem; III 3,4 praesentem aut auditam memoriam; III 4,7 praesentem et consequentem; III 15,26 stantis. In quarto autem libro quadraginta duo (42) exempla inueniuntur participi praesentis in ablatiuo casu, unum in genetiuo, quattuor in datiuo, septem in accusatiuo, duo in nominatiuo, quorum summa est quinquaginta sex (56), cuncta quattuor librorum exempla ad sexaginta sex (66) ascendunt. Satis igitur Auctor participium et hanc constructionem nosse uidetur, ut praesentibus multis et presente multis dignoscere posset, minus tamen quam ut huius constructionis entropyam, quam appellant, deminutam aut amissam faceret et in redundantiam uerteret. Quo saepius enim uocabulum quoddam adhibitum est, eo minus attentionis requirit, ut mathematici nos docent, eo pluris igitur redundantiae retinebit et entropyam uitabit105. Erat igitur Auctor, cum haec scriberet, tam attentus, ut optime inter praesente multis et praesentibus multis distinguere posset et praesente multis, ut indocti sermonis significationem, eligeret. Huc adde hanc constructionem Italico recentiore in sermone saepius ex uerbo temporali in praepositionem conuersam esse, ut mediante, durante, rasente, tranne, nonostante106 praepositiones factas esse uidemus. Sed uerbo nonostante singulare quoddam docemur, quod nos ad meliorem explicationem huius structurae ducet: quae enim praepositio facta est, nonnumquam iam a Boccaccio in uerbum temporale iterum conuersa est, ut exemplis comprobatur, quae Seruator Battaglia (Dizionario della lingua Italiana XI 543) collegit: Bocc. Dec. 10–9 (I–IV 929) Messer Torello, non ostanti i prieghi della sua donna e le lacrime, si dispose eqs.; Carducci II 11–243 non ostanti gli articoli del ‘Corriere’ eqs.; Pirandello, 6–739 Non ostanti le gravi difficoltà delle vie eqs. Apparet igitur eum, qui loquatur, extrema regula, qua participium ostante quasi in praepositionem conuerta104 Non iniuria Auctor ad Herennium IV 10,14 huius scurrae uocem ‘petulantem’ definiuit, ‘atque acerbam, pone scaenam (id est obscaenam) et in eiusmodi locis exercitatam’, de quo cf. G. Mazzoli (1987); G. Calboli, “Latino volgare e latino classico” 30–34. Cf. etiam G. Calboli 2017b. 105 Cf. G. Herdan, 1962: 124–127; Eund., 1964: 174–177; Eund., 1966: 260–267; et exemplum, quod ego quidem ipse huius regulae et formulae, 1964–1965: 54–56, dare ueritus non sum. 106 Cf. G. Calboli – G. Moroni, Grammatica Italiana 310; G. Rohlfs, Grammatica Storica della lin­ gua Italiana III, p. 233.

92 Prolegomena tur, aut uti aut minus uti posse, ut ipse quidem uelit. Romae autem ab iis qui incondite loquerentur, nonnumquam praesente tamquam praepositionem adhibitam, eos contra, qui attentius sermone uterentur, participium seruare consuesse. Quo Italicae linguae usu hoc confirmatur, participium praesentis libere quodammodo construi idque ex temporis et auctoris uoluntate constare potuisse, Auctorem autem ad He­ rennium, cum ipse scriberet, participio tamquam uerbo temporali uti maluisse, quod praeterea ratione et analogia moderaretur, sed indoctorum usum tam bene nosse, ut praesente multis eadem ratione qua antea, postea, hic, illic, nempe indoctorum sermonis signis107 uteretur, cum autem exemplum struxerit cottidiani et infimi sermonis, eo signo tamquam inurbani sermonis clarissima exemplum clauderet uoce. Cum denique his duobus annis hanc constructionem iterum inuestigaui, qua ratione ab Auctore adhibita esse uideretur (Calboli 2017b), Auctorem ipsum animaduerti enuntiato, quod est praesente multis, id monstrare uoluisse, friuolum et inliberalem adhibitum esse sermonem, cur autem friuolus et inliberlis sermo fuerit, non aliter ab eo esse explicatum, nisi puris et electis uerbìs compositam orationem non esse. Hoc igitur Auctori adscribendum putaui, utpote qui iam iam dicturus esset artem grammaticam sese conscribere uelle (IV 12,17) et ἀναλογίαν usquequaque (ut supra uidimus) sequi consuesset, ita autem consuesset, ut et a Plauto et Terentio et Pomponio et Terentio Varrone adhibitam constructionem (uide supra) cum perfecte composita oratione concinere negaret. Quod si quis rationem, id est ἀναλογίαν, sequi uoluisset, fuisse ei *praesentibus multis, non praesente multis profecto scribendum, una tantum regula adhibita, ut Calboli (2017b: 8) transformationali, ut appellant, grammatica usus ostendi. Sed incondite scriptas has lineas ostendere uoluit et oppido luculente mostrauit. Ad summam, Auctoris ad C. Herennium linguam non aliam fuisse dixerim quam qua Marcus Tullius usus sit, nonnullis tantum libertatibus adsumptis, quibus libertatibus, ut ita dicam, Auctor, qui Alexandrinam grammaticam Rhodo ex insula Romam inlatam in Latinum uertere meditabatur, Alexandrinorum analogiae paruisse mihi quidem uidetur. Huc adde Graecam et ueterem constructionem, id est genetiuum relationis, Auctorem admisisse, quae cum iudicandi notionibus coniungeretur, et, iuridica lingua nonnihil frequentata Graecum iam odorem amisisset quamque Auctor, Latino usu magis iam Latinam, ut opinor, fecisset uel factam putaret. Idque non aliter Auctorem, contemptorem Graecorum, fecisse quam Graecam doctrinam rhetoricam uertendo Latinam fecisset. Restat, ut quas exornationes uerborum et sententiarum Cornificius, quarto libro diligentissime descripsit, eas consideremus, non a Quintiliano modo, libris VIII et IX iterum esse descriptas, Graecis nominibus, pro quibus Auctor Latina substituerat, hic illic redintegratis, sed latissime esse diffusas, ita ut ars rhetorica paene tota ex iis pendere uideretur. Sapientius, ut ita dicam, nostris diebus se gessit, quantum nos quidem sentimus, Ilaria Torzi, quae has, ab Aristotele collectas primum figuras, a 107 Cf. de his infimi et cottidiani sermonis signis J.-B. Hofmann, Umgangssprache⁴ 125; G. Calboli, Über das Lateinische 190–196.



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit

93

Theophrasto postea elaboratas et explicatas, ab Asianis deinde oratoribus Athenis et Rhodo in insula prope in artem per se ipsas redactas, ostendit non modo, quibus quantisque nexibus inter se colligatae fuerint (Ratio et Usus 2000), sed etiam quam frequenter a recentioribus seu poetis seu scriptoribus (Cum ratione mutatio 2007) adsumptae sint et ubiuis hodie quoque possint adsumi. Sed saecula multa inter nos et antiquos magistros intercesserunt, quibus simus et multa et magna nos quidem ipsi perdocti et artem rhetoricam non spernere, ut hodie mos est, sed multo pluris facere, quam inculti huius aetatis homines consueuerint, didicerimus.

10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, prima et extrema Media Aetate et Renatis Litteris facta sit. Hac de re praecipue egerunt: D.E. Grosser 1953; Manitius 1956; Alessio 1994; 2000; 2006; J. Ward 1972; 1995; 1995a; 2006; 2018; Calboli 2008. Rhetorica ad C. Herennium extremis Imperii Romani temporibus maxime usu uenit et Media praecipue, quae dicitur Aetate. Laudata est ut Tullii Libri ad Herennium a Hieronimo (Hier. in Abd. PL 25, 1098 (anno fere trecentesimo nonagesimo quinto p.Chr.n., 395); adu. Rufin. 1,16), a Rufino ipso (gramm. VI 568,19: Cicero ad Heren­ nium), a Grillio, 48,15sg. Martin (50,33 Jakobi), a Prisciano (Prisc. gramm. II 104,6–9; II 197,16–198,1; II 357,6sq.; II 523,24–524,1, qui scribit Cicero aut Idem [Cicero] ad Herennium). De his omnibus iam diligentius egi (G. Calboli, “Zur Textüberlieferung”, pp. 4–15). Hoc opus igitur ante annum 395 numquam, quod sciamus, laudatum est. Laudauit enim Marcus Fabius saepius Cornificium, sed hoc ad Rhetoricam pertinet ad C. Herennium, si modo Rhetoricam ad Herennium a Cornificio conscriptam esse credideris (G. Calboli, “Cornificiana 2”, pp. 2–56). Equidem uestigia quaedam detexi, quae nos ad Apuleium, philosophum Madaurensem, ducere uidentur, met. 4,35, ex quibus (cf. G. Calboli, “Further Comments on the Traditio of the Rhetorica ad Heren­ nium” 122f.) hoc opus in Africa notum fuisse discimus, sed nihil amplius sunt quam uestigia. Neque Magni Wisén opinio (De scholiis Rhetorices ad Herennium 1905), nempe Rhetoricae ad Herennium commentarium a Grillio compositum esse, a Josepho Martin accepta est, qui eam sine ulla dubitatione reiecit (Grillius, p. XVII) – mihi quidem Josepho potius adstipulandum est uisum, cum etiam incertum sit, utrum quinto an sexto p.Chr.n. saeculo Grillius floruerit. Attentius est autem Hieronimus, ut mox uiderimus, considerandus: Hier. adu. Rufin. 1,15–16 Tamen in incertum respondebo, donec ad certa perueniam, et ἀντίζηλον meum docebo senex quod puer didici, multa esse genera dictionum et, pro qua­ litate materiae, non solum sententias, sed et structurarum uerba uariari. 16. Chrysippus et Antipater inter spineta uersantur, Demosthenes et Aeschines contra se inuicem fulminant. Lysias et Isocrates dulciter fluunt. Mira in singulis diuersitas, sed omnes in suo perfecti sunt. Lege ad Herennium Tullii libros, lege rhetoricos eius, aut, quia illa sibi dicit inchoata et ru­

94 Prolegomena dia excidisse de manibus108, reuolue tria uolumina De Oratore, in quibus introducit eloquen­ tissimos illius temporis oratores, Crassum et Antonium, disputantes, et quartum Oratorem quem iam senex scribit ad Brutum. Tunc intelleges aliter conponi historiam, aliter orationes, aliter dialogos, aliter epistulas, aliter commentarios.

Hoc autem Hieronimi loco dignum id est memoratu, ut Hieronimi bonus cognitor et commentator, Petrus Lardet animaduertit (1993: 80), Ciceronis libros de arte rhetorica ordine dispositos esse, sed Rhetoricam ad C. Herennium ante Marci Tulli libros, qui sunt De inuentione, collocatam esse, cum contra, recenti disputatione Caroli Lévy considerata (“Le myte de la naissance de la civilisation” 155–158),109 Rhetorica ad C. Herennium uno duobusue annis post Ciceronis libros rhetoricos De inuentione, conscripta esse iure credatur. Quae fuit Media Aetate certissima opinio, qua Cicero putabatur per Rhetoricam ad Herennium (quae Marco Tullio ab omnibus adscribebatur) uetus suum opus De inuentione corrigere uoluisse, et per Rhetoricam nouam ad C. Herennium, ueterem substitutam rhetoricam esse, quae non ultra inuentionem idcirco uenisset, ut re uera Cicero in arte rhetorica exponenda non ultra inuentionem processit. Monet autem Lardet (L’apologie de Jérôme contre Rufin, p. 79) ex magnis Graecis oratoribus, quos citauerit, Hieronimum uideri non multo plus quam nomina et alia pauca nosse, sed opera ipsa ignorasse. Ne id autem simus obliti, quod Rufinus, uetus Hieronimi condiscipulus in Aeli Donati ludo Romano, in Hieronimum cum inueheretur (Apol. adu. Hier. 2,7), memorauit, nempe ea Graecorum opera a Hieronimo esse laudata, quae ille numquam aut partim tantum legisset. Quamquam Rufinus consentaneum est ut de Hieronimo male sentiret et male loqueretur, difficile est ea uitia ab eo esse Hieronimo tributa, quae prorsus nulla essent, quae si tantillum uera sint, uerisimilius uidetur a Hieronimo Rhetoricam ad C. Herennium fundamento nimis quam incerto Ciceroni esse illam quidem adscriptam. Graecos autem auctores, qui supra laudato in loco memorati sunt, nulla aut perparua cura a Hieronimo tractatos esse uidemus, qui quae fulmina a Marco Tullio in Demosthenis orationibus agnita sint (Cic. Att. 15,1a,2), ea Aeschini quoque tribuerit, 108 Apparet igitur ne in suspicionem quidem Hieronimum uenisse per Rhetoricam ad C. Heren­ nium Marci Tullii libros rhetoricos, qui sunt de inuentione, ita correctos esse, ut Rhetorica ad Herennium Rhetorica Tullii noua iudicaretur, Ciceronis Rhetorici Libri qui sunt De inuentione, Ciceronis Rhetorica Vetus esse crederentur. Tantum igitur afuit, ut Hieronimus, Ciceronis loco, qui est de orat. 1,5 considerato, in hanc opinionem ueniret, ut uix credatur hoc tamquam per nebulam Cassiodoro innotuisse, qui scripserit, inst. 2.2.4 sed, quemadmodum ipse se Cicero emendans in libris de Oratore dicit, translatio inter legales accipi debet status. Quae enim trans­ latio a Cicerone constitutio per se esse creditur, ea ab Auctore ad C. Herennium constitutionis legitimae pars esse putatur (cf. quae supra ad §7 exposita sunt, et G. Calboli, “The Knowledge of the Rhetorica ad Herennium in Northern Italy”, pp. 41sq. adn. 7). 109 Cf. F. Marx (Prolegomena 77), qui annum nonagesimum primum a. Chr. n. elegerat, et G. Kennedy (The Art of Rhetoric 107), cui erat tempus inter nonagesimum primum et duodenonagesimum annum probabilius uisum, et C. Lévy (“Le myte de la naissance de la civilisation” 155–158), quem supra uidimus ad annos duodenonagesimum uel octuagesimum septimum descendisse, dum Ciceronis Libri Rhetorici ante Rhetoricam ad Herennium, quod ad tempus pertinet, quo conscripti sint, ponerentur.



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit

95

spinas autem, quae in Zenone Stoico eminuerint, Chrysippo quoque et Antipatro. Quorum quid de Antipatro antiqui iudicarint, non patet, Chrysippum autem Fronto (p. 140 van den Hout) nullis oratorum armis et ornamentis caruisse scripsit, id est et augere et distinguere et omnibus figuris ornare orationes consuesse (Videsne ab eo paene omnia oratorum arma tractari), cf. F. Striller (De Stoicorum Studiis Rhetoricis 12) et G. Moretti, Acutum dicendi genus 151sq., quae sunt omnia acumini et subtilitati contraria: Fronto, p. 140, 10–16 van den Hout Vbi illud acumen tuum? Vbi suptilitas? Euigila et adtende, quid cupiat ipse Chrysippus. Num contentus est docere, rem ostendere, definire, explanare? Non est contentus: uerum auget in quantum potest, exaggerat, praemunit, iterat, differt, recurrit, interrogat, describit, diuidit, personas fingit, orationem suam alii accommo­ dat: ταῦτα δ’ἐστὶν αὔξειν, διασκευάζειν, ἐξεργάζεσθαι, πάλιν λέγειν, ἐπαναφέρειν, πράττειν, προσω〈πο〉ποιεῖν.

Non ignoro equidem a G. Moretti (p. 152) confirmatum esse iudicium, quo Chrysippus Stoicorum suptilitate usus esse uideatur, scilicet ei non defuisse “un discorso stoico organizzato per frasi brevi, mutevoli, sfaccettate nelle loro tattiche logico-retoriche, e lo stile che a Cicerone sembrava ieiunus in modo definitivo e irrimediabile [at ignoramus, inquam, quid Cicero de Chrysippi dicendi ratione senserit], può ben venire rivalutato dall’evolversi della prosa latina più tarda verso una sorta di manierismo arcaizzante”. Quod partim accipi potest, dum ne ignoretur, non omnibus Stoicis eandem fuisse dicendi rationem, et praecipue dum ne id silentio praetereatur, Frontonis, uiri doctissimi, qui rhetoricam artem bene nosset, iudicium omnino neglegi non posse. Chrysippum autem cum Antipatro a Varrone coniunctum iam esse et fieri potuisse, ut ambo Hieronimus et Rufinus Varronem Aeli Donati in ludo legere soliti essent: Varro, ling. 6,1 In hoc libro dicam de uocabulis temporum et earum rerum quae in agendo fiunt aut dicuntur cum tempore aliquo ut Sedetur, Ambulatur […]. Huius rei auctor satis mihi Chrysippus et Antipater et illi in quibus, si non tantum acuminis, at plus litterarum, in quo est Aristophanes et Apollodorus.

Hic de mentis quidem agitur acumine, sed etiam in Th.L.L. I 459,84–460,1 (Dittmann conscripsit) de dialecticorum et philosophorum agitur mentium acuminibus. Bre­ uem autem et acutam dicendi rationem a Stoicis adamatam esse docuerunt nonnulli scriptores ut Marcus Tullius, cf. enim Cic. fin. 4,24 consectaria me (M. Cato Uticensis de se loquitur) Stoicorum breuia et acuta delectant, quod ipse Cicero iterum memorauit, fin. 4,52 Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, breuibus et acutis auditis de sententia decedere? 110 Apparet igitur neque materiam neque consuetudinem Hieronimo defuisse, qua iudicia sua emitteret, quae ex exteriore quodam usu, potius quam ex diligenti et attenta cognitione Graecorum auctorum, quos quidem laudaret, ut Lardet notauit, ducta esse uidentur. Parumque curae impertitum esse a Hieronimo, ut Rufinus con110 Cf. G. Moretti, Acutum dicendi genus 112–116.

96 Prolegomena tenderit, probatur. Nec satis est: primo enim libro Rhetoricae ad C. Herennium mul­tos locos et definitiones isdem prope uerbis quibus a Marco Tullio in Rhetoricis libris expositas esse uidemus111: Rhet. Her. I 2,2 Tria genera sunt causarum, quae recipere debet orator: demonstratiuum, deliberatiuum, iudiciale. Demonstratiuum est, quod tribuitur in alicuius certae personae laudem uel uituperationem. Deliberatiuum est in consultatione, quod ha­ bet in se suasionem et dissuasionem. Iudiciale est, quod positum est in controuersia et quod habet accusationem aut petitionem cum defensione. Cic. inu. 1,7 Aristoteles […] tribus in generibus rerum uersari rhetoris officium putauit, de­ monstratiuo, deliberatiuo, iudiciali. Demonstratiuum est, quod tribuitur in ali­ cuius certae personae laudem aut uituperationem; deliberatiuum, quod positum in disceptatione ciuili habet in se sententiae dictionem; iudiciale, quod positum in iudicio habet in se accusationem et defensionem aut petitionem aut recusationem. Rhet. Her. I 2,2 Oportet igitur esse in oratore inuentionem, dispositionem, elocutionem, memoriam, pronuntiationem. Inuentio est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium, quae causam probabilem reddant. Dispositio est ordo et distributio re­ rum, quae demonstrat, quid quibus locis sit collocandum. Elocutio est idoneorum uer­ borum et sententiarum ad inuentionem adcommodatio. Memoria est firma animi rerum et uerborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est uocis, uultus, gestus moderatio cum uenustate. Cic. inu. 1,9 partes autem eae, quas plerique dixerunt, inuentio, dispositio, elocutio, me­ moria, pronuntiatio. Inuentio est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium, quae causam probabilem reddant; dispositio est rerum inuentarum in ordinem dis­ tributio; elocutio est idoneorum uerborum et sententiarum ad inuentionem adcommodatio; memoria est firma animi rerum ac uerborum ad inuentionem perceptio; pronuntiatio est ex rerum et uerborum dignitate uocis et corporis moderatio (112).

Id accidisse igitur uidetur, ut Hieronimus, cum neglegenter legisset, in eam opinionem ueniret, ambo opera, id est Rhetoricam ad C. Herennium et Ciceronis Rhetori­ cos libros, qui sunt De Inuentione, ab uno eodemque auctore conscripta esse, atque eius auctoritate effectum esse, ut haec falsa opinio tamquam probata confirmataque haberetur113. Constat enim ex christianorum auctorum operibus Hieronimi scripta, quam quae maxime esse diffusa, ut ex Bibliothecarum catalogis apparet, quae de Mo111 Cf. G. Calboli 2009b: 121–123. Crassioribus litteris iisdem uocabulis utrumque auctorem usum esse significaui. 112 Haec et alia contulit Ioachim Adamietz, Cicero de inuentione und die Rhetorik ad Herennium, Inauguraldissertation der Philipps-Universität zu Marburg, E. Mauersberger, Marburg 1960, 16 sq. 113 Etiam H. Hagendahl (1958: 309–328) confirmauit Rufini accusam contra Hieronimum uerisimilem esse et esse ei tribuendam consuetudini, qua Christianam doctrinam cum paganorum scriptis quodammodo conciliare Hieronimus ita conatus sit, ut nonnumquam ille ipse secum quaereret, utrum Christianus an Ciceronianus esset. “Now, what we must infer from our analysis of Jerome’s writings, is in perfect harmony with facts of which Rufinus gives us a glimpse (Apol. adv. Hier. 2,8)”. Cf. etiam G. Calboli, 2008.



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit

97

nasteriis ad nos peruenerunt (cf. G. Becker, Catalogi, p. 313; M. Ferrari, “Le scoperte a Bobbio nel 1493”, pp. 140sq.). Ex quo efficitur, ut consentaneum sit, a Hieronimo Rhetoricam ad C. Herennium Ciceroni adscriptam esse, tametsi nihil magis quam probabilis – quod ne te fugiat − haec opinio est. At omnium primus Hieronimus Rhetoricam ad Herennium ut Ciceronis opus laudauit. Quando autem Hieronimus et ubi Rhetoricam ad Herennium cognouerit, incertum est. Duo conicere possumus, nempe aut Romae antequam commentarium in Abdiam conscripserit (395), aut postea Cesareae Rhetoricam ad Herennium ab eo in bibliotheca quadam inuentam esse. Quo eorum quodammodo opinio probatur, qui terra in Africa hoc opus seruatum esse contenderint. Quodsi ad priorem accesseris opinionem, ut equidem non inuitus accesserim, id denuo fieri potuisse apparet, scilicet ut Hieronimus Rhetoricam ad Herennium Roma profectus Aquileiam secum ferret, quo anno 374 p.Chr.n. illum deprehendimus se contulisse, id est nonnullos annos antequam Augustinus ex Africa Rhetoricam ad Herennium ferre potuisset. Quod aliud esset uestigium, quoddam Rhe­ toricae ad Herennium exemplar Cisalpina in Gallia exstare potuisse, quoniam libros suos Hieronimus tamquam sui ipsius comites habere consueuit. At equidem potius contenderim non ante Rhetoricam ad Herennium a Hieronimo cognitam et consideratam esse, quam Augustinus eam Romam ex Africa adduxerit (383). Quam cum sine certo auctore et nouam inuenisset, Hieronimus, qui Ciceronis Libros Rhetoricos Aeli Donati in ludo nouisset, Marco Tullio uidetur ea ipsa, quam supra memorauimus causa, adscribere non dubitasse. Illis autem temporibus Romae rhetoricam non modo uiguisse accepimus, sed factitatam etiam summo cum plauso declamatoriam praecipue per artem atque in Traiani et in Augusti foro celebratam esse. Si quidem demonstratum est undeuiginti Declamationes maiores Quintiliano falso ascriptas ad extremam scripturam et formam a Dracontio et Hierio, paganis rhetoribus, perlatas esse, quae postea Media Aetate seruata sit, atque Christianos et Paganos scriptores per declamationes inter se concertasse114, neglegendum profecto non erit rhetoricam iis ipsis in concertationibus adhibitam esse, quibus per declamationes interesse se Hieronimus somniare non intermitteret. Nam Hieronimus, quamquam Bethlehem, parva in urbe, uitam suam degebat, Romae oblitus non erat, et nimirum, ut ipse scripsit (adu. Rufin. 1.30), controuersiolam ante rhetorem Romae habentem in somnio sese uiderat. Neque Christiani illi quidem in Hierium115 per carmen aduersus Paganos uehementer inuehi obliti erant. Tardiores rhetoras etiam a D.E. Grosser, Studies 50–60, collectos esse uidemus, nonnulla autem Rhetoricae ad C. Herennium uestigia, praeter ea quae memorauimus, apud Martianum Capellam, 193,3–8 Willis tantum, cum de exordio ageret, inuenias. Quamquam apud Martianum nihil aliud quam errores legimus, qui sint in exordio 114 De his quaestionibus diu multumque a doctis uiris et mulieribus disputatum esse uidemus, quorum opiniones sententiasque collegi et memoraui (G. Calboli 2009b: 185–196). 115 Quem Augustinus, nondum christianus admodum factus, laudibus extulisse uideatur, quippe ad quem libros De pulchro et apto miserit (cf. Aug. conf. 4,13,20–14,21; C. Schneider 2000: 628sq.).

98 Prolegomena uitandi atque eadem adhibita uerba deprehendimus, Rhetoricae nomine uitato, quae in Rhetorica occurrunt ad Herennium I,7,11. Alterum textum ad uerbum cum altero congruere animaduertit iam Ioannes (Hans) Wernerius Fischer, Untersuchungen 18–20, quod Grosser non effugit. Dein Rhetoricae ad Herennium notitiam habuit Seruatus Lupus Ferrariensis, qui hoc opus in epistula laudat, quam ad Einhardum anno 829–830 p.Chr.n. misit (1,7)116. Qua uia longius Antonius Hafner (Untersuchungen 46sq.) processit, qui librum manu scriptum Bernensem 433 ad Lupi scriptorium reuenire demonstrauit, seu directe, qui eo ipso in scriptorio exaratus esset, seu per eiusdem exemplar libri, ex quo Bernensis 433 descriptus esset. Ante Lupum Alcuinus ex Eburaco Ciceronis Rhetoricos libros, qui sunt De inuentione, nouisse, sed Rhetoricam ad C. Herennium ignorasse uidetur (cf. Calboli Montefusco, “Un catechismo retorico” 136 nota 33, et auctores, quos memorauit). Hoc opus tamen Britannia in insula illis ipsis temporibus cognitum fuisse, ex eo uiri docti coniecerunt, quod scripturae insularis uestigia nonnullis in libris Integrorum familiae manu scriptis, Hafner et Taylor inuenerunt (nam non alia patet uia haec opera tradita esse, quam qua posteri scriptores et uiri docti eis uti consueuerint). Quod autem P. Ruth Taylor (“Pre-History” 230sq.), contendit, nempe libros ad C. He­ rennium rhetoricos in Caroli Magni Bibliotheca non exstitisse, cum Alcuinus de his paginas de memoria non sumpserit, id facile Lucia Calboli Montefusco (“Un catechismo retorico” 136, adn. 33) reiecit, quae Alcuinum memorauerit ea in parte, quae ad memoriam pertineret, Iulio Victore usum esse et Memoriae artificium a Iulio Victore in arte rhetorica prorsus inutile esse iudicatum (rhet. 95,18sq. Giomini-Celentano)117, Alcuino autem Iulium Victorem ubiuis seu unicum seu potissimum fontem fuisse. Nihil igiur mirum esse, si Alcuinus eam rhetoricae partem neglexerit, quam auctor eius summus, Iulius Victor, nihili fecisset. Argumento uero, quod Alcuini tantum reticentia nititur et e silentio iure appellatur, probari nullo pacto potest, Rhetoricam ad C. Herennium Caroli in Bibliotheca non fuisse. Ita semper argumenta pereant e silentio! Vt autem a uiris doctis Rhetorica ad Herennium adhibita est, ita apparet hoc opus per exemplaria traditum esse, nam cum hoc uiri docti sint usi, tum id esse a librariis adtentius descriptum. Quod ita accidisse, tametsi non eodem semper modo et ratione, ut per exempla ostendam, nunc tempus est locum quendam ex disputatione mea me sumere, quae inscribitur “The Knowledge of the Rhetorica ad Herennium as 116 Quo loco Lupus sic scripsit: “postulo, ut quosdam librorum uestrorum mihi hic posito commo­ detis … sunt autem hi: Tullii … de rhetorica tres libri in disputatione ac dialogo ‘de oratore’ (quos uos habere arbitror, propterea quod in breui uoluminum uestrorum post commemorationem libri ad Herennium, interpositis quibusdam aliis, scriptum repperi: ‘Ciceronis de rhetorica’)”. 117 Iul. Vict. p. 95,18sq Giomini-Celelentano ad hanc [sc. memoriam] obtinendam tradunt plerique locorum et simulacrorum quasdam obseruationes, quae mihi non uidentur habere effectum. Contendit autem auctor ad Herennium III 16,29, in hac re multum ualere artem et praeceptionem, quam diligenter docet, ab eo profectus loco, qui sic sonat: Constat igitur artificiosa memoria ex locis et imaginibus, eqs., ex iisdem, igitur, quae Iulius reicit, artificiis.



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit

99

«prerequisite for training in dictamen»”, pp. 52sq.; qua Media Aetate monstraui Rhe­ toricam ad C. Herennium a dictatoribus, dictamine in litteris imperante, cultam quam maxime esse atque a librariis saepius et diligenter esse descriptam. Nam id curamus, ut Rhetorica ad Herennium, quibus itineribus ad nos peruenerit attentius inquiramus. Nec quicquam de Anglica quoque lingua, qua tunc sum usus, immutauero: “At this point I would like to consider the function fulfilled by the Rhetorica ad Herennium in conveying classical rhetoric from the Late Roman Empire to the early Middle Ages and further. From Anton Hafner’s book and the articles by Ruth Taylor we can see, I think, that this work came to France and thence to Germany and thence to Italy by two routes, one characterised by a Visigothic script as it is evident from mistakes in the transcription. Elias Avery Lowe (“Paleographical Papers II”, p. 377) and later Anton Hafner (Untersuchungen, pp. 177–180) have suggested that the Mutili-hyparchetype was in Visigothic script and therefore supposed that it was brought to Lyon by Spanish emigrants who fled their country after the Arab invasion. This branch of the Rhetorica ad Herennium’s tradition could firstly have travelled from Africa to Spain in the same way as other books did118. In this way the African hypothesis substantiated by the ‘explicit’ of the first book of Ad Herennium in the Herbipolitanus manuscript (H), Romaniane uiuat Romaniane uiuat [cf. Tabula 1], is admitted again, although I am reluctant to take things as far as Ruth Taylor who thinks that this branch of the tradition started with Saint Augustine, the friend and alumnus of Romanianus (see R. Taylor, “Pre-History in the Ninth-Century Manuscripts of the ad Herennium”, pp. 240–245), or, using her own words (p. 249), Saint Augustin “was personally involved in the M(utili)-tradition of the Ad Herennium”. As for the Herbipolitanus, she believes that this manuscript originated from an exemplar written in insular minuscule. I was not persuaded by this argument and still prefer the idea of a Visigothic origin defended by Hafner and myself (Calboli, “Further Comments”, p. 128)119. This means that also from the point of view of the script, the Visigothic and therefore the Spanish origin is confirmed. I drew further support of an African-Span­­ish origin from the use of the expression domuitionem parant by Apuleius, met. 4. 35 which occurs in Rhet. Her. III 21,34120 substantiated by the fact 118 See M. Spallone, “La trasmissione della Rhetorica ad Herennium”, p. 160 note 40. 119 As a matter of fact Taylor finds confusions of letters in the H(erbipolitanus) to be produced from ambiguities arising in the insular script: »r«/»s«, »n«/»r«, »n«/»s«. But the first confusion is not specific to insular script and, of the second, Taylor (“«Pre-History»”, p. 240) gives only one sure example (Rhet. Her. IV 14,20 concinnionem H concinniorem rell.), and a less sure one (Rhet. Her. IV 27,38 gere H genere rell.) that could depend upon an abbreviation either deleted or not considered. Of the third confusion (»n«/»s«) Taylor gives only one example: Rhet. Her. IV 32,43 diuino H diuisio rell. This is not enough, in my opinion, to demonstrate an insular origin of the tradition of H, i.e. of the Mutili to which H belongs. 120 Another element which is not a necessary for a proof (in the sense of Aristotle, rhet. I 1357b 12ff.) but nevertheless supports the hypothesis that the Rhetorica ad Herennium was known in Africa is that Apuleius, met. 4. 32, quotes one of Ennius’ lines from the Medea: Psyche uirgo uidua domi residens deflet desertam suam solitudinem aegra corporis, animi saucia (u. 216, cf.

100 Prolegomena that the tradition of Apuleius’ Peri Hermeneias and Augustin’s Dialectica also seems to have travelled by the same route: Spain and thence Lyon (at the time that Leidrad was bishop at the end of Eighth Century) or Orléans, Auton, Fleury, Corbie”121. The Mutili-Family of the manuscripts of the Rhetorica ad Herennium seems, there­­fore, to have come from Spain, while the other, the Integri-Family came from England through one or more exemplars in insular script. Perhaps in both cases, out of Spain and out of England, this rhetorical work came to France and Germany together with various grammatical and dialectical books. These are, however, all hypotheses based on the mistakes discussed in Hafner’s and Taylor’s works. By contrast it is fairly certain that the Rhetorica ad Herennium was greatly copied and enter­ ed into the monastic schools of France abbeys (Ferrières, Corbie and perhaps Fleury) and the cathedral schools of Germany such as the Dom-school of Würzburg and St. Gallen. Some manuscripts were produced in these schools and these are almost all the Mutili. The Herbipolitanus (H) was written in the Dom-school of Würzburg as demonstrated by Bernhard Bischoff (in Bishoff-Hofmann, Liber Sancti Kyliani, p. 43) and more recently confirmed by Anton Hafner (Untersuchungen, p. 44) who writes: “der Würzburger Codex ist nicht in der Lombardei geschrieben worden, sondern ist eine Produktion des karolingischen Skriptorium an der Würzburger Domschule und wurde um 850 geschrieben” [quod ad tempus, idem sentit R. Taylor, “Pre-History” 217]. This manuscript is important not only because it is a very good exemplar of the Mutili-Family, but also because the ‘explicit’ of the first book Romaniane uiuat Romaniane uiuat occurs there and only there. The Bernensis (B) came from an exemplar used and corrected by Lupus of Ferrières and was written in one of the Loire convents, Fleury, Ferrières or Auxerre in the second haft of Ninth Century (Hafner, Untersuchungen, p. 46)[post annum 825 R. Taylor, “Pre-History” 217, exaratum putat]. Two manuscripts came from Corbie, the Parisinus Latinus 7714 (P), of the third quarter of Ninth Century [item Taylor, “Pre-History” 217] and the Corbeiensis, now Petropolitanus, Lat. Class. 8 (C) at (perhaps) the same time (Hafner, Untersuchungen, pp. 44 and 51)[item Taylor, “Pre-History” 217; this manuscript has been studied thor­ oughly by B. Huelsenbeck, “A Nexus of manuscripts copied at Corbie” 2013]. These dates and locations were all proposed by Bishoff and accepted by Prof. Tränkle or Anton Hafner. All mentioned manuscripts belong to the Mutili-Family”. Ex altera librorum manu scriptorum familia, qui plurimi sunt et recte Integri H.D. Jocelyn, The Tragedies of Ennius, p. 113). Ennius’ line Medea animo aegro amore saeuo saucia occurs in Rhet. Her. II 22,34 and it is possible that Apuleius quoted from this work. Of course Apuleius could also have read this line directly in Ennius or even in Cic. Cael. 18 and fat. 35, where the same line occurs, so it is only a possibility, but one not to be left out, that Apuleius (who lived in Africa) knew the Rhetorica ad Herennium and quoted from this work (see G. Calboli, “Un Ennianismo di Apuleio”, pp. 72–79). 121 See Hafner, Untersuchungen, p. 180, Taylor, “«Pre-History»”, p. 239, Calboli, “Further Comments”, pp. 124–128; as for Apuleius’ tradition see Klibansky-Regen, Die Handschriften der philosophischen Werke des Apuleius, p. 44–46.



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit 101

uocantur, cum initium Rhetoricae seruauerint, Mediceum Laurentianum 51. 10 (L) adhibui. Hic liber scriptura Beneuentana exaratus est, Rhetoricam ad C. Heren­ nium, Ciceronis orationem Pro Cluentio, Varronis De lingua Latina libros continet, qui ex 25 supersunt (v. vi. vii, viii, ix, x). Cum de Varronis ling. 8,16, agerem, totum librum consideraui, quamquam non eadem est trium operum condicio (ex disputationibus ad hoc opus pertinentibus, quas plures collegi, duae praecipue dignae sunt, quae laudentur, Guglielmo Cavallo, “La trasmissione dei testi nell’area beneventano-cassinese” 1975. et Silvia Rizzo, La tradizione manoscritta della ‘Pro Cluentio’ di Cicerone 1979). Hic liber in Monasterio Casinensis Montis seruatus est et partim (id est, Varronis pars, quae est De lingua Latina) eodem in coenobio exaratus esse uidetur. Dein Vadiano 313 (V), legendo comparando operam dedi, qui Sancti Galli in coenobio-schola litteris Carolinis descriptus est. Nec Frisingensem, Clm 6403 (F), neglexi, qui in Galliae nostrum ad mare uergentis ignoto in loco medio undecimo saeculo (XI) descriptus est, ut in Bibliothecam Frisingensis Ecclesiae Metropolitanae introduceretur. Integrorum autem familiae adscribendi sunt codices, quos quidem adhibuerimus, Bambergensis Cl. 29 (A), Vaticanus Chigianus H. VI. 179 (c), Mediceus Laurentianus 50. 10 (f), scriptura Beneuentana confectus, Londinensis BL Add. MS. 11916 (Z), et fortasse ex Bibliotheca Apostolica Vaticana, tres codices, qui tamen etiam familiae E adscribi posse uidentur: Palatinus Latinus 1522 (π), Ottobonianus Latinus 1190 (O) et Ottobonianus Latinus 1864 (o). Apparet igitur dimidio saeculo undecimo Rhetoricam ad C. Herennium plurimis in Bibliothecis Gallicorum coenobiorum et Ecclesiarum, praecipue ubi scriptoria exstarent, in Septentrionali et Meridionali Gallia, inueniri potuisse. Quod, multis huius operis libris manu scriptis ex omni Galliae regione in Bibliothecam Totius Gallicae Nationis Lutetiam Parisiorum collatis, certissime probatur. Probatur autem hanc artem rhetoricam in multis eiusdem regionis Monasteriis et Ecclesiis Metropolitanis in usu fuisse. Quem tamquam primum gradum ad hoc opus legendum describendum factum esse considerare possumus. Duodecimo autem saeculo exeunte Rhetorica ad C.Herennium tam longe lateque in Europae regionibus ad septemtrionem uergentibus diffusa esse uidetur, ut J. Ward (2019: 362) scribere non dubitauerit: “By the last quarter of twelfth century in northern Europe, and somewhat earlier in Italy, the De inventione seems to have been supplanted by the Ad Herennium as the principal rhetorical text. Manuscript copies of the Ad Herennium are numerous from this time on”. Aliam uiam secuti esse uidentur Expleti codices, qui, Fridericum Marx (Prolego­ mena, p. 33) si audimus, ita nati sunt, ut Mutilus “H codicis simillimus, ex alio illo cod. integro passim correctus et suppletus” esset. Hanc Expletorum familiam, attentius considerauit Ruth Taylor (1995). Illi quidem recentiores sunt, quibus codicibus necesse est meminerimus nomen semper, ut Georgius Pasquali recte monuit, imponendum esse, recentiores non deteriores, sed non possunt cum antiquioribus Integris confundi, nisi omnem distinguendi rationem deletam uelis. Nimis facile dixerim esse, si omnes Integros esse consideremus, ut Klaus Zelzer (“Zur Überlieferung”, p.

102 Prolegomena 209sq.) suasit. Sunt enim omnes integri. Vt mox uiderimus, aliae distinctiones, quas Ruth Taylor instituere conata est, certissime semper probari non posse uidentur. Restat igitur, ut tempus saltem consideremus, quo hi libri descripti sint seu ex scripturae forma descripti esse uideantur. Ne dicam exemplum non deesse codicis Mutili, qui expletus sit, nempe Bernensis 433 (B), cuius quattuor priora folia, scripturam si animaduerteris, saec. X/XI exarata dixeris, dum reliqua a fol. 5u saec. IX confecta esse apparet, et liber hic Mutilorum familiae optimo iure adscribitur (cf. A. Hafner, Untersuchungen, p. 45). Hac de re postea uiderimus. Ad alterum autem diffusionis gradum Rhetoricam ad C. Herennium peruenisse uidemus, cum ad dictamen adhiberi coepta est, quo uidelicet discipuli artem docerentur, qua epistulas ordine scriberent, atque orationes haberent. At tertium maioris momenti gradum uiri docti Mediae Aetatis adtigisse uidentur, cum Commentaria huius operis componere coeperunt. Cuius generis scripturae auctores memorabo primo tres, Theodericum Bretonem (Thierry des Chartres), Alanum et Iacopum de Dinant, dein alios addam, ut Ioannem Bonandreae, qui de Ciceronis rhetoricis operibus disputauit et scholas habuit, et Bartolinum de Benincasa de Canulo, qui non modo artem rhetoricam, Rhetorica ad C. Herennium usus, docuit, sed eiusdem operis Commentarium conscripsit122. Latine uero scholae habebantur neque Latina lingua in habendis scholis Bononiae adhiberi unquam desiit, cum in praeclara illa Florentina schola Italica uulgaris ipsa et uernacula lingua, Brunetto docente, adhiberi coepta est. Vt diligentissime et attentisime Ioannes Ward exposuit, classica Romanorum rhetorica magis magisque, a dictamine profecta, sed etiam ultra epistolarum scribendarum artem per Galliam et Germaniam et Italiam ex Britannia et Hispania, ut uidetur, diffusa est123.” (G. Calboli, “The Knowledge of the Rhetorica ad Herennium” 52–55 et praecipue J. Ward 2019: 149–185; 347–360). Haud pauca 122 Cf. J.R. Banker, “Giovanni di Bonandrea”, pp. 3–20; Eund., “The Ars Dictaminis and Rhetorical Textbooks at the Bolognese University, 153–168; K. Wertis, “The Commentary of Bartolinus de Benincasa da Canulo”, pp. 283–310; V. Cox, “Ciceronian Rhetoric in Italy”, pp. 264–269; J. Ward, “Rhetorical Theory”, pp. 202–213; Eund., Ciceronian Rhetoric, pp. 69–70. 123 Nullam autem huius operis copiam in Italia, Gallia, Germania iam exstitisse, uix credibile apparet, sed, prudentiores si esse uolumus, ex Africa, Hispania, Britannia, et Costantinopoli in Inferiorem Italiam, Rhetoricam ad C. Herennium uenisse putamus. Cf. K. Burdach, Vom Mittelalter V, 59–74; D.E. Grosser, Studies, pp. 66sq., R.R. Bolgar, Heritage, pp. 37 and 396, J.J. Murphy, Rhetoric in the Middle Ages, pp. 106–123, et praecipue J. Ward, Ciceronian Rhetoric, pp. 76–104. Cum Marcus Tullius princeps rhetoricorum studiorum semper fuerit, Rhetoricae ad C. Herennium et Rhetoricorum Ciceronis librorum, qui sunt De Inuentione, usus et frequentatio non eadem semper et omnibus in Imperi regionibus fuit. Ne simus autem obliti Rhetoricam ad C. Herennium Ciceroni adscriptam usque ad Angiolum Decembrium fuisse (De politia litteraria, quae anno 1460 edita est, cf. J. Monfasani, “Three Notes”, p. 114). Litteras enim latitasse Merouingiorum aetate non ignoramus, quarum obliuionem usque ad octauum nonum saeculum mansisse uidemus (cf. P. Riché, Éducation, pp. 69–75; 220–291; G. Calboli, “Aspects du latin mérouingien”, p. 20sq.). Quod libri (manu scripti) Rhetoricae ad Herennium in Galliam ex Britannia et Hispania allati sunt, id ostenditur in hac Imperi regione rhetoricam, nempe quae per ‘artes’ doceretur, iam coli desitam esse. Neue credideris alibi rhetoricam perbene cultam esse. Nam, quae praeclara doctrina et rhetorum cognitio Alcuino ex Eboraco



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit 103

praeterea ex Rhetorica ad C. Herennium Anselmum de Besate, Langobardorum in regione, sumpsisse iam uidimus (cf. G. Calboli, “The Knowledge of the Retorica ad Herennium” 44–47). Alia autem in litterarum regione Rhetorica ad C. Herennium lecta et adhibita est, ea scilicet in regione, in qua commentaria antiquorum librorum undecimo iam saeculo (XI) confici coepta sunt. Notissimae sunt Glossae librorum de iure ciuili, quas iurisperiti confecerunt et collegerunt, sed etiam rhetorici libri similibus uerborum explicationibus tractati sunt, dum uiri docti antiquos libros non describunt modo, sed explicare quoque conantur. Docendis enim pueris et adulescentibus adhibiti sunt. Quod in Monasteriis et Ecclesiarum scholis factitatum esse constat. Dein aliae secutae sunt scholae, quas Lothari in Capitulari (anno 825) memoratas inuenias, dein saeculo XII ineunte secutae sunt Vniuersitates Studiorum, ut Bononiensis, ubi uiri docti Iustiniani Corpus totum Iuris tractare et explicare per Glossas coeperunt. Vt Carolus Radding124 nos docuit, totam Italiam, sed praecipue septentrionalem percurrerunt iudices et iurisperiti Ticino (dein Papia appellata) profecti. Aliquot annis interpositis Irnerius Theotiscus Monachus (nomine Werner, quod in Latinum Wernerius seu Ernerius/Irnerius perperam conuersus est) Digesto quoque Iustiniani per glossas explicando operam dedit. Quem multi iuris cultores Bononiae exceperunt. Ita nata est Vniuersitas Studiorum, quam appellant, Bononiae, ubi Rhetorica ad C. Herennium post Iustiniani Corpus Iuris secundum locum insequenti saeculo tenuit. Quae omnia summa doctrina summaque diligentia explicauit Ioannes O. Ward, Cice­ ronian Rhetoric 74–210, qui ad p. 86 memorat Rhetorica ad C. Herennium usum esse Gunzum Nouariensem, ad p. 91 Augustinum usum in Ciuitate Dei conscribenda, dein Anselmum ex Besate totum hoc opus praesto, integro codice quodam descripto, habuisse (pp. 97–104); Corbeiensi autem codice (C), nunc Sancti Petri in Vrbe, Russa Bibliotheca seruato, plus centum adnotationes contineri ita, ut Commentarium Rhetoricae aestimari possit, etsi haec Scholia Carolingia aetate composita esse uidentur. Haud parum autem materiae Rhetorica ad C. Herennium Mediae Aetatis poetis suppeditauit; nam exornationes uerborum et sententiarum, quae σχήματα appellantur, saepius in poetarum uersibus occurrunt, neque plures meliusque per definitiones et exempla explicatae, tropis quoque decem collectis, ulla in alia rhetorica arte Ciceroni adscripta inueniuntur. Diu multumque contra Cornificius libro quarto et, ut sunt multi codices, quinto et sexto125 omnibus in his figuris exponendis et exemplis attributa est, eam Lucia Calboli Montefusco, “Un catechismo retorico dell’Alto Medioevo”, probauit minorem fuisse quam adhuc creditum est. 124 Charles M. Radding, The Origins of Medieval Jurisprudence, Pavia and Bologna 850–1150, Yale University Press, New Haven and London 1988; Ch. M. Radding, & Antonio Ciaralli, The Corpus Iuris Civilis in the Middle Ages, Manuscripts and Transmission from the Sixth Century to the Juristic Revival, Brill, Leiden-Boston 2007. 125 Quamquam Auctor scripsit (IV 1,1 et IV 56,69) elocutionem se uno libro tractaturum (IV 1,1) et tractasse (IV 56,69) et quamquam elocutio tota libro quarto continetur, in libris manu scriptis hic liber in tres libros diuisus est, ut librum quartum quintus (V) et quintum sextus (VI) excipiat, cf J. O. Ward, Ciceronian Rhetoric 91 et F. L. Müller, p. 134 Apparatu.

104 Prolegomena instruendis moratus est. Multa sunt autem figurarum exempla ex declamationibus ducta, ita ut Romanorum res gestae et ciuiles concertationes tamquam sub oculis positae esse uideantur. Desunt autem figurae in Marci Tulli Libris Rhetoricis neque in reliquis, quos arti dicendi dedicauit, usquam tali copia et ordine figurae expositae sunt, quales in Rhetorica ad C. Herennium occurrunt. Quodsi alium rhetoricorum auctorem quaesiueris, ubi similis labor doctrina simili instructus adulescentulis docendis impertitus sit, praesto sunt Marci Fabii, libri octauus (tropis dedicatus) et nonus (dedicatus figuris) sed M. Fabius Quintilianus, magister ipse in arte rhetorica princeps, Ciceronis se semper discipulum considerauit. Ante dimidium saeculum undecimum (XI), Onulfus, Latini sermonis et artis poeticae Nouiomagi in Ecclesia Metropolitana doctor, nonnulla Rhetoricae ad Herennium capita (IV 12,17–30,41) commentario instruxit (cf. J. Ward, Ciceronian Rhetoric 113–116), dein Rhetorica ad Herennium usus est Anselmus ex Besate, in Mediolanensi ecclesia presbiter, ut ex eius Rhetorimachia satis apparet (J. O. Ward 1995: 120sq.). Anselmum autem ex Besate usum esse et Ciceronis libris rhetoricis et Rhetorica ad C. Herennium in Rhetori­ machia conscribenda iam monstrauerat Carolus Manitius (1956: 62–66; 1958: 79–81) et a uiris doctis omnibus, qui Rhetorimachiae operam dederunt, confirmatum est. Iam referam ea, quae Calboli, 2008: 44–47, Anglica lingua disputaui: “Rhetorimachia means a conflict on the matter of Rhetoric, like Prudentius’ Psychoma­ chia126. More difficult is to distinguish the literary genre of the Rhetorimachia, though the author calls it a controuersia in the preface epistle ad Drogonem philosophum (p. 103,3–5 inter me et consanguineum meum Rotilandum, uirum sue etatis satis optimum, quandam constitui controuersiam). Before we dedicate some attention to this problem, I want to make a couple of observations: We showed that a way of diffusion of Cicero’s rhetorical works was through dialectic and logic. Is it possible to find such a knowledge or interest in Anselm’s Rhetorimachia too? Not considering the fact that Anselm called himself ‘Peripateticus’ and that in the second letter ad Drogon he argued against the Mainz school by using logical argument, we read in the Rhetorimachia a passage where the syllogistic method is employed: Anselm, Rhetorim. 1. 16 (pp. 131,12–132,6) Caetera uero alia: ’numquid gramatica, num­ quid dialectica, numquid rethorica, numquid et reliqua ?’Quę tibi dicis non fuisse cognita, si te delectaret uagacio illa. Non autem sunt cognita, delectat igitur uagacio illa. Hanc enim consecucionem in proposicione ypothetica Aristotelica probat regula, ut: hęc non essent co­ gnita, si delectaret uagacio illa. Vera autem illa, falsa non igitur ista. Karl Manitius (1958: 132) observes at the beginning of this passage: “Im folgenden zeigt Anselm seine Kenntnis der Syllogistik, sie entstammt den dialektischen Lehrbüchern des Boethius (vgl. auch Cic. de inv. 1 c. 34ff. und 242,44sgg. Halm; p. 125,30sgg. Riesenweber)”. Moreover the Dialectica herself, one of the three uirgines formosissimae who ap­ pear to Anselmus in Paradise, says to him: 126 It seems to me to be a little exaggerated but right what Mrs Bennett says (1987: 240): she accepts the meaning of ‘conflict’ but adds that we have to do with a kind of “«club of the rhetoricians» because throughout the work Rotiland suffers the brutal rhetorical clubbing of Anselm”.



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit 105

Anselm, Rhetorim. 2.4 (p. 147. 10–148. 1) Cui preter te forsan erit posse categorias diuidere: ubi, quando, facere, pati, situs, habere? Cui tanta uis in syllogismis erit, cui tanta potestas probandi uel improbandi quiduis? It is therefore sure that Anselm considered himself a Logician. My second observation concerns Anselm’s language. For it seems to me very strange that Anselm after reading a lot of rhetorical works written in a very good Latin like Cicero’s De inuentione and ad Herennium uses the very bad Latin we find in the Rhetorimachia: sometimes it is not easy to understand what Anselm means, as e. g. 2.3 (p. 145,9–10 where he quotes a Rutilandus’ speech): Anselm, Rhetorim. 2. 3 (p. 145,9–10) “Vadam, inquit, itaque cuius fuerint euocare, quorum si quis reditus per illum esse poterit, consulere.” We can understand this passage only by considering the following text where it is told what happened: Anselm, Rhetorim. 2. 3 (p. 145,11–18) Ad sanctum igitur Bartholomeum […] noctu iuit ut solitus est. Quid? Sepultum desepeliuit, mortuum diabolica arte suscitauit, mortuum homi­ nem quasi hominem reddidit. Surgit enim, spirat, loquitur et disceptat. Vas illud sacratum quasi simulacrum fecit demonum; plasma Christi, preclarum illud opus domini, fecit taber­ naculum mamone sui Therefore the meaning of 2.3, (p. 145, 9–10) – I repeat a Rutilandus’ speech – seems to be as follows: “Vadam, inquit, itaque consulere [eum, sc. the devil] cuius fueri[n]t euocare [eos], quorum [si quis] [aliquis] reditus [in uitam] per illum [sc. the devil] esse poterit. “I will go to consult the devil who could perhaps call again to life, if it is possible, somebody who can come back to life”. What could be a correct Latin expression? “Vadam itaque eum consulere, cuius sit eos in uitam iterum uocare, qui poterint, si quis poterit, in uitam redire”. A very difficult expression which Anselm or the fictitious Rutilandus could not mas­­ter at all. However Anselm has a style and he uses this style, putting the most important word at the end and mixing prose and poetry and using a lot of figures, as Karl Manitius (1958: 85f.) showed, but this style is far from Cicero’s rhetorical Latin: why? Anselm’s medieval Latin was not an imitation of ancient Latin, because such an imitation was the fashion of posterior, humanistic time. We are not yet at the time of the dictamen which will be developed some years later: a long journey had to be done to arrive to the Latin of Laurentius Valla’s De linguae Latinae elegantia. However Anselm made a big step towards the use of classical rhetoric as a pre­ requi­site in training not only in dictamen but in all medieval culture, taught in a school or University. As for the nature of the Rhetorimachia I would like to accept the point of view of Mrs Bennett, namely that this work is a complete medieval controuersia where tradition and medieval view are combined together. The purpose is, as Anselm himself says (p. 102,15–19 and p. 105,12–18) in the introductory letter to Drogon, to produce new examples and a new rhetorical treatise, as a product of Drogon’s school. In this sense I accept also the explanation by Michael Leff (1975). Therefore, on the one hand, I think we have to do with a declamation and I repeat the conclusion of Mrs Bennett (p. 250): “The treatise is rooted in its classical past, it blossoms in the nature of its present, and it foreshadows the adaptation of rhetoric into its truly medieval art forms, ars dictaminis, ars grammatica, ars praedicandi, during the reign of logic”. On the other hand I don’t exclude

106 Prolegomena also the elements pointed out by Alexander Cizek (2000: 119f.), that the “literarisch-parodistische” vein, the “Polarisierung” of Rotiland as a devil in hell and of Anselm as a saint in paradise and that the magic sorcery of declamation are constituents of this work. I would like to add that the declamatorial tradition must be considered not only for the declamations of late Latin, like the 19 declamationes maiores Quintiliano falso ascriptae, but also for the Christian homiletic by Saint Ambrogius and Saint Augustine, and even more for the medieval disputationes which will be expanded in medieval University and flourished in German, French and English Renaissance. Can we say that Anselm was a kind of Erasmus’ father? I don’t go so far, but this is the way. I think, therefore, that Cicero’s or Ps. Cicero’s rhetorical works were present in northern Italy through a link between Isidore’s Spain and France (Charlemagne’s library and Lyon), in particular for works of dialectical subject and more or less connected with a dialectical interest. The declamatorial activity was employed before the growth of the dictamen in works as the Rhetorimachia by Anselm of Besate to give a rhetor­ ical training where Cicero’s rhetorical works, in particular both the Rhetorica uetus (De inuentione) and the Rhetorica noua (ad Herennium) were used in a strong way. As for declamations we must remember that Saint Jerome, the first ancient author who quotes Cicero’s ad Herennium (in Abd. PL 25, 1098, of A.D. 395 − but this is an elaboration of a previous version − and adv. Rufin. 1.16 Lardet), connects Cicero’s work ad Herennium with De inuentione”.

Sed ad alios ueniamus Rhetoricae ad C. Herennium cultores. Non alium quam Or­ dines Iudiciarios librum conscripsit anno circa millesimo ducentesimo sexagesimo secundo (1262) Aegidius Fuscararius, professor Bononiensis, quo in libro apparet Rhetoricam ad Herennium auctori bene fuisse cognitam (J. Ward 1995: 117sq.). Item in Summis dein conscribendis Rhetoricam ad Herennium et Ciceronis Libros Rhetori­ cos adhibitos esse scripsit J. Ward 1995: 124. At Rhetoricam ad C. Herennium ab iis quam maxime frequentatam uidemus uiris doctis, qui Germania in Inferiore et in Italia Cisalpina, ut Magister Menegaldus (J. Ward 1995: 136), floruerunt et Commentaria Rhetoricae confecerunt, quibus cito in Gallia Franci magistri adstipulati sunt. Menegaldi Commentari seu Glossarum est nunc praesto editio praeclara, quam summa diligentia curauit Philippus Bognini (2015), qui Prolegomena quoque docta et ad similia opera inuestiganda et penitus cognoscenda perutilia confecit. Praeclarum autem et doctissimum Commentarium conscripsit Theodoricus Brito, qui circa annum millesimum centesimum quinquagesimum septimum (1157), mortuus est, sed quoad uixit, cum Parisinis doctis uiris in inquirenda rhetorica sociatus fuit (cf. Karin M. Fredborg, The Latin Rhetorical Commentaries, pp. 45–215: Commentarius super Libros De Inuentione, pp. 217–361: Commentarius super Rhetoricam ad Herennium). De his commentariis nuper optime egit Philippus Bognini 2008b, qui ostendit quantum Albericus e Monte Casino Rhetorica ad Herennium usus sit et quam apte nonnullas figuras ex hoc opere receperit, in primis contentionem et contrarium, id est antithesin, quae etiam in Pauli Apostoli epistulis occurrerit (II Cor. 6,7–10) et ab Augustino laudata et magni facta sit (ciu. 11,18). Nec has tantum figuras ex Rhetorica ad C. Herennium Albericus plus minusque sumpsit, sed etiam gradationem et expolitio­



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit 107

nem, quibus exornationibus Bognini scribit (ad p. 17–19) Albericum ipsum satis superque uti consuesse, et idcirco eas esse amplius quam reliquas figuras frequentatas. In proemii uero doctrina multum insinuationi semper tributum esse, necesse est meminerimus, quae in Rhetorica ad Herennium attentissime tractata et melior, ut Auctor scribit, facta est (I 6,9–7,11; I 9,16), et hoc opus a medio saeculo duodecimo (XII) tamquam exemplar omnibus doctis uiris, qui rhetoricam et litteras colerent, factum est (J. Ward 1995: 144–147). His autem in commentariis admonebatur non modo in Libris Marci Tullii Rhetoricis multa deesse, quae in Rhetorica ad Herennium exstarent, sed etiam Marco Tullio inuentionis leges et usus rursus explicandas fuisse (putabatur enim Cicero etiam Rhetoricam ad Herennium conscripsisse). Quoniam autem Rhetorica ad Herennium melior et correctior quam Rhetorici Libri esse credebatur, ad reductionem reuenire, qui Commentaria instruxerunt, coacti sunt, quasi nimis in Rhetoricis Libris redundantia Cicero in Rhetorica ad Herennium optimo iure amputasset. Quod glossā quādam saeculi XII in Cod. Marc. Lat. XI, 23 (4686), ad folium 45u, ad Rhet. Her. I 3,5, satis significatum inuenias: set queras cum in priore rethorica diuisionem accidentalium generum fecisset per quinarium, quare hic eam faciat quadrimembrem, et dico quod hic corrigit quod ibi superflua posuit. Vt enim ipse in libro de oratore [1,5] testatur sibi puero a scolis exeunti quidam libri sunt elap­ si). Ita a medio saeculo duodecimo (XII), cum prius Commentaria ad Ciceronis De inuentione effici consuessent, eorum, qui Commentaria struerent, ingenia et studia in libros ad Herennium conuersa esse monet nos J. Ward, qui scribit “commentaries on the De inuentione virtually disappear, and a series of large scale Ad Herennium glosses is inaugurated by lecturers who taught the De inuentione only incidentally or not at all” (J. Ward 1995: 154sq.). Quae attentissime et diligentissime Ioannes O. Ward huius aetatis in studiis et scholis exquisiuit et exposuit, Glossis clauduntur, quibus Theodericus Brito aut Abelardus aut Hugo ex Sancto Victore incubuerunt, et Continuationibus (Hugo etiam memoriae operam dedit, et capita de Memoria, quae in Rhetorica ad C. Herennium occurrunt, recepit, cf. J. Ward 1995: 182sq.). Tum Commentarium Ioannes Ward considerauit, quod Odalrichus e Durocortoro confecit et quod ad nos duobus libris manu scriptis seruatum peruenit, MSS Augustae Treue­ rorum Stadtbibliothek 1082 (32) 8° fol. 114r–179u. (saec. XI–XII) et Heidelbergae Uniuersitätsbibl. Hs. 100 (J. Ward 1995: 166). Duodecimo saeculo etiam ars «arengandi» seu dictamen floruit, qua arte uiri docti in epistulis potissimum scribendis usi sunt. Ea autem in arte tria tantum officia oratorum adhiberi consueuerunt, exordium, narratio, et minus saepe conclusio. Aliqua officia praecipue ad epistulas scribendas excogitata sunt (“the ars dictaminis in this period appears to have restricted itself to establishing norms for those parts of rhetoric most relevant to the composition of letters”, I.C. Alessio, “The Rhetorical Juvenilia of Cicero” 341). Fuerunt enim officia oratoris, quae in antiquis artibus inueniuntur partim modo eadem atque officia, quae a dictatoribus frequentata sunt, qui non in causis uictoriam consequi uellent, sed cuipiam litteras seu certiorem faciendi seu blandiendi seu hortandi causa mittere. Praeterea, ut Ioannes Carolus Alessio memorauit (“Juvenilia” 335), nonnullae par-

108 Prolegomena tes rhetoricae magno usui ad dictamen fuerunt, ut elocutio, cuius figurae sexaginta quattuor in Rhetorica ad Herennium praesto erant, sed quae partes ad iudicia et forenses concertationes factae nec usui epistolis mittendis essent, eae neglectae sunt. Dictandi autem ars Bononiae praecipue frequentata est. Cuius artis historiam I.C. Alessio (“Juvenilia” 336–363) describendam suscepit. Primo igitur scripsit Ciceronis Rhetoricos Libros, dein Ciceronis Rhetoricam ad Herennium usu seu docendi seu imitandi causa fuisse, sed librorum ad Herennium eos praecipue adhibitos esse, quibus elocutio et exornationes uerborum et sententiarum continerentur. At negari non potest, ut Ioannes Ward nos admonuit127, per Rhetoricam ad Herennium tamquam portas rhetoricae artis apertas esse. Gradus igitur distinguere possumus, per quos ad maiorem Rhetoricae ad Herennium cognitionem et usum uentum sit: maioris enim momenti eum gradum fuisse apparet, quo Commentaria confici coepta et continuata sunt. Facere autem non possum, quin Alani ab Insulis Commentum memorem (MS BL Harley 6324), de quo Henricus Caplan (1970) et Ioannes Ward (cf. J. Ward, Cicero­ nian Rhetoric 20–24) diligentius egerunt. Alani Glossae factae sunt, ut J. Ward (1995: 178) ostendit, “a standard curriculum text at Bologna from perhaps 1275”. Quibus Commentariis non modo multa uocabula rhetoricae explicata sunt, tametsi saepissime synonymis tantum adhibitis, sed id etiam probatur, his operibus perlectis, uiros doctos eius aetatis cupiditate et studio Romanae et Graecae rhetoricae cognoscendae incensos esse (qua de re cf. S. Karaus Wertis, “Commentary of Bartolinus” 283sq., et infra). His autem ex commentariis duo praecipue digna sunt, quae memorentur, alterum, quod Iacobus de uico Dinanto conscripsit, alterum, quod Bartolinus de Benincasa de Canulo. Iacobi Commentarium exposuit I.C. Alessio (1994), qui reliquias quoque huius Commentari edidit. Nam, quae etiam nunc huius Commentari exstant, apud Bibliothecam Estensem Mutinae uno codice seruantur (Ms. a F. 5. 3 (Lat. 714), saec. XV) (Omnia collegit I. C. Alessio, Il Commento di Jacques de Dinant 855–894). Putat autem Alessio hoc libro scholas partim, quas magister Iacobus ex Loydieni dioecesi (ita appellatur Iacobus) in Studio Bononiensi anno 1291 habuit, contineri 128. Quod autem ad Bartolini Commentarium pertinet, cf. quod Alexandra Karaus 127 J. Ward, Ciceronian Rhetoric 293: “later medieval and especially Italian study of the Ad Herennium was seen a prerequisite or co-requisite for specialist training in dictamen and epistolography”. Cf. G. Calboli, “The Knowledge of the Rhetorica ad Herennium as «prerequisite for training in dictamen»” 44–55. Dictamen ab Alberico e Monte Casino inuentum esse creditur, quamquam Franciscus Joseph Schmale, 1961, et Vincentius Licitra, 1977, Adalbertum Samaritanum maluerunt dictaminis inuentorem putare. Adalbertum autem Samaritanum scholam habuisse Bononiae (1111–18) et haud pauca de exordio et arte dictaminis disputasse et ab Hugone Bononiensi tamquam exceptum esse (1119–24), qui item Ciceronis Libris Rhetoricis et Arte Rhetorica ad C. Herennium usus sit, ut Adalbertus, docet Ioannes Carolus Alessio, 2006: 339–345. Nunc autem Alberici inuentio a F.J. Wortsbrock 1989 comprobata et confirmata esse putatur, tametsi Adalbertus et Hugo dictamini operam sedulo Bononiae dederunt et multimodis explicarunt, quomodo exordium adhibendum esset (Hugo et narrationi operam dedit). Sed omnes ad Albericum quacumque ratione se referre non dubitarunt, cf. Philippum Bognini, 2008a: XXXIII–XXXV. 128 Quod fieri potuisse opinatus est etiam Ioannes Ward, Ciceronian Rhetoric 178sq.



10. Quanti Rhetorica ad C. Herennium ultimis Imperi Romani annis, et postea facta sit 109

Wertis scripsit, apud quam (pp. 297–302), et corpus librorum manu scriptorum inuenias, quibus Bartolini Commentarium traditum est. Aristotelis quoque scripta Karaus Wertis a Bartolino adhibita esse probauit, nempe Rhetorica, Analytica Posterio­ ra, Physica, Ethica, Topica, Metaphysica, Politica, eiusque Commentarium ita uerita non est definire (ad p. 296): “His work (sc. Bartolinus’ Commentary) belongs to the first generation of full-scale Italian rhetorical commentaries: though not himself the first Italian commentator on the Ad Herennium he is likely to emerge as the most original, certainly the most influential, at least until the lecturing days of Guarino da Verona (the 1430s.)”. Hoc ipso uero Commentario Alexandra Karaus Wertis scribere inducta est (ad p. 283sq.) ea aetate, cum Rhetoricam ad C. Herennium optime esse explicatam et illustratam, tum uiros doctos saeculo decimo quarto ineunte, studio et cupiditate ueteres Graecos et Romanos auctores melius congnoscendi esse repletos. Renascentibus igitur litteris et studiis, his commentariis uiri docti ad ueteres auctores uelut iterum introducti sunt: tunc ortum est – scribit illa – studium amplius uetera cognoscendi, “came a desire on the part of the Italian teachers of rhetoric to return once again to a study of classical authors. […] This was one of the trends which signalled the early beginnings of humanism in Italy; for the humanist rhetorician was no longer interested exclusively in the art of letter-writing, but in the classics themselves and in the benefits to be derived from their study”. Dein Guarini quoque Veronensis, qui professor in Vniversitate Ferrarensi fuit, Commentarium Ioannis Ward attentissimos oculos non effugit et longa et docta et acuta dissertatione explicatum est (cf. J. Ward, “The Lectures of Guarino da Verona” 97–127). Quam autem Rhetorica ad C. Herennium a doctis Renascentis, ut appellant, aetatis culta sit, diligenter enarrauit Phil. Cancelli, La retorica a Gaio Erennio pp. 73–93, quae digna sunt, quae attente legantur. Sed, quo clarius appareat Artes Dictandi et Rhetorica ad C. Herennium quantum connexae fuerint, ea studia conferenda esse admoneo, quae D. E. Grosser, Studies 66–106, confecit, nec disputationem ausim dicere neglegendam, qua ego quidem ipse hac de re usus sum, cum scholis interfui, quas sua serie rhetoricorum operum Lucia Calboli Montefusco haud multis abhinc annis collegit (Papers on Rhetoric V, Dictamen, Poetria and Cicero 2003). Sed Rhetorica ad C. Herennium et Marci Tulli Libri Rhetorici quantum sint a uiris doctis Mediae Aetatis, qui dialecticam ut Petrus Helias coluerunt, tractati et considerati inuestigauit aliquot ante annos K. Margareta Fredborg (2009), quae non modo Theoderici Britonis Commentaria (1988), sed etiam Accessus Summae Petri Heliae (pp. 163–182) edidit.

110 Prolegomena

11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita. Hac de re praecipue egerunt: F. Marx 1894; K. Manitius, 1956; A. Stückelberger, 1965; G. Achard, 1989; A. Hafner, 1989; M. Spallone, 1980; 1997; G. Calboli, 1996a; 2002a; 2014a; R. Taylor, 1993a et b, 1995; 2011. Ex iis, quae supra diximus apparet, quam saepe Rhetorica ad C. Herennium Media Aetate et Renatis Litteris non modo adhibita, sed inuestigata sit. Huc adde, quod Commentaria et glossae nonnullis codicibus, ut Bu continentur, qui ad scholas habendas explicandas conscripti et usurpati sint. Quod si consideraueris, iam clarius apparebit, cur tam multi codices huius operis exstiterint, tam multi, qui centiens multiplicati et innumeri ad hunc diem sint. Quibus scilicet et magistri et discipuli rhetoricae docendae discendae uterentur. Nonnihil igitur iam superiore capite hac de re egimus et nonnullos libros manu scriptos et memorauimus et descripsimus. Plurimis enim codicibus Rhetorica ad C. Herennium tradita est, qui prope omnes littera Carolina seu posteriore Gothica, duobus tantum, quod sciam exceptis, conscripti sunt, ne de recentioribus loquar, qui nonnumquam humanisticis, quas appellant, scripturis exarati sint. In duobus autem manu scriptis libris, qui ambo in Bibliotheca Medicea Laurentiana seruantur, litteram inuenias Beneuentanam, nempe in Mediceo Laurentiano 51. 10 (L) et 50. 10 (f). Ambo praesto mihi fuere et his sum sempre usus. Lutetiae Parisiorum, in aedibus, quae Institut de Recherche et d’Histoi­­re des Textes (IRHT) appellantur, trecentos octuaginta (380) manu scriptos libros memoratos inueni, quorum copiae phototipice per ‘microfilms’ aut ‘microfiches’, ut uocant, expressae ibi exstarent aut facillius reperiri possent. Ruth Taylor (“«Pre-His­tory»” 182, n. 4) prope sexcentos (600) numerauit et quingentos octuaginta septem (587) circiter cognouit, sed plures esse suspicata est, si quis et priuata archia inuestigare posset. C.L. Kayser bonae editioni suae conficiendae anno 1854 nonaginta et unum libros manu scriptos adhibuit, Marx uero, quadraginta annis interpositis (1894) eos ad nouem tantum redegit, tam multis usus est Fridericus Marx codicibus. Quocirca non uereor dicere, non bonam a Friderico Marx editionem, quod ad codices spectat, paratam esse, qui secundam codicum familiam, quam Kayser constituerat, omnino ut inutilem reiecerit et, bonorum codicum numero tam paruo facto, huius generis studia non promouerit, sed quodammodo impediuerit129. Equidem nunc maioris tantum momenti codices memorabo atque eas tantum connexiones, quae Antonius Hafner, P. Ruth Taylor, Magdalene Spallone et alii recentioribus inuestigationibus instituere potuerunt. Fateor autem nonnullos a me codices ex iis, quos Ruth Taylor (“Codices Integri” 130) numerauit et bene explicauit, neglectos esse, quod etiam infirmitati meae, qua extremis tribus annis prope usque ad hunc diem laboraui, tribuendum est. Hoc aegre tuli et fero, sed mihi solacia 129 Cf. quae bene et luculenter P. Ruth Taylor, “Pre-History” 183–185, enarrauit et explicauit.



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

111

sunt duo praesto: primum, quod codicum, quibus Rhetorica ad C. Herennium tradita est, post Kayser, qui plures familias agnouerat, hodie familiae acceptae sunt tres, nempe Mutilorum, Integrorum, Expletorum, quorum patres familias ignoti sunt. Solent enim in critica arte, ut uocant, exercenda, codicum familiae idcirco inuestigari, ut patre familias cognito et excusso, liberi et liberti non amplius inuestigandi esse uideantur et, ueluti ‘codices descripti’, quos appellant, dimittantur et neglegantur. Quod in Rhetorica ad C. Herennium accidere nequit, cum codices descripti sint nulli neque patres familias noti (hyparchetypi uocantur, sed mente cogitati tantum, uisi nusquam sunt). Ex pluribus igitur libris manu scriptis haud multum interest unum addas aut tollas. Secundum autem solacium est, quod, Achard et Müller exceptis, nemo alius tot locos Rhetoricae contulit ad C. Herennium, quot ego ipse contuli et inuestigaui, cum et Taylor et Spallone, quae sunt de Rhetorica ad C. Herennium illae quidem optime meritae, non ultra secundum et primum librum se contulerint, neque plus uicenos tricenos locos inuestigarint. Nec satis est. Vt postea uiderimus, ego quidem ipse ueritus sum, duobus de causis alias connexiones statuere, primum, quod apparatu positiuo instructo, futuros inuestigatores uel lectores in libertatem uindicare malui, ut, quas ipsi uellent et possent connexiones, meo apparatu considerato, eas proponerent et acciperent, dein, quod, contaminatione usquequaque imperante130, quam quis connexionem quodam loco nisus instituisset, eam profecto illum ipsum insequenti continuo altero loco immutare bene noueram coactum iri. Denique odi eos, qui erroribus coniunctiuis nisi, qui saepius errores non sint, connexiones et nexus hallucinentur, ut modo aliis locum postea dent eosdem nexus haud minore arrogantia negandi atque abolendi131. Rhetorica enim ad C. Herennium dum traditur, id accidisse nouimus, quibus libris manu scriptis hoc opus ad nos sit traditum, eos in scholis primum adhibitos esse et iis libris usos esse doctores, qui scholas haberent et rhetoricam hoc opere usi adulescentulos aut adulescentes docere consuessent. Conabantur enim in Coenobiorum et Ecclesiarum scholis artem rhetoricam plurimi adulescentes discere, qui conueniendi et communicandi modis et rationibus imbui uellent: monacorum enim et sacerdotum Christianae religionis doctoribus erat hoc officium impositum sacram doctrinam et dicendi regulas et facultates et legum et iuris instituta nosse et docere et populum adloqui, id est orationes habere. Bona dicendi facultate iis opus erat. Qua meliore arte quam rhetorica id consequi poterant? Cum praesertim et iuris prudentia et litterarum cognitio et Latini sermonis per grammaticam moderatio hac arte 130 Vt optimo iure Ruth Taylor, “The Expleti-Recension”163, scripsit: “Both the nature of the text and the historical context largely account for the extent of this contamination. Contamination, indeed, is a process to which the Ad Herennium was inevitably prone. The Ad Herennium sets out to teach the rudiments of rhetoric in a systematic fashion accessible to the beginner and more experienced student alike”. Constat enim hoc opus in omnium generum scholis, Coenobiorum, Ecclesiarum, Vniuersitatum doctoribus et discipulis magno usui fuisse. 131 At quas connexiones Ruth Taylor, 1993a et b; 1995, et Magdalene Spallone, 1980 et 1997, instituerunt, eas quantum potui, recepi.

112 Prolegomena nonnihil continerentur. Quae enim scribendi et memorandi instrumenta hodie ualle, quae Silicon dicitur, maxime floruisse et uigere et expandi uidemus – recentiores ‘Informaticam’ et ‘computer’ appellant –, eadem prope instrumenta in coenobiis primum, dein in Ecclesiis et denique in Vniuersitatibus, id est libros manu in membranis scriptos floruisse et uulgatos esse nouimus. Quodsi computers nondum inuenti erant, at chartae ex pecudum pellibus exstabant et membranae, quae tantam messem litterarum acciperent et quodammodo seruarent. His igitur chartis et libris ueteres Romanorum doctrinas et artes et ex artibus eam, qua et dicendi et argumentandi facultates docerentur, id est rhetoricam, conseruatas et diffusas esse mirandum non est. Neque mirandum tot codices Rhetoricae ad C. Herennium conscriptos et diffusos esse, quibus ars rhetorica quattuor tota libris doceretur, idque a maximo huius artis et dicendi magistro, Marco Tullio, confectum esse putarent. Vtut haec res sese habuit, plurimos uel potius innumerabiles huius operis codices exstitisse uidemus. Singulare et prope unicum, Bibliis tantum exceptis, conser­ uatae antiquitatis exemplum. At per scholas hic textus ad nos peruenit, glossis et emendationibus hic illic ita immutatus, ut uix, qui ex Auctoris calamo exisset, iam agnosci posset. Eoque difficilius ad pristinum statum reduci potuit et potest, quo doctiores ii magistri fuerint, qui euoluendis et legendis et corrigendis iis paginis operam dederint. Huc adde, quod innumeris codicibus hoc opus traditum est, quod uerae lectiones recentioribus quoque codicibus nonnumquam prolatae sunt, quod nullum prope codicem ut descriptum demittere possis, iam tute, lector, intelleges, quam Herculei laboris usque ad hunc diem fuerit et etiam nunc sit, hunc textum ad pristinam integritatem reducere. Conatum me esse glorior, tam saepe fefellisse me pudet. Quodsi tuas, lector, addideris uires et manus, et posteros nostros ad hoc opus uocaueris, fieri posse spero, ut haec messis, quae in herba est, quandoque tandem metatur. Quando non est mihi datum noscendi, cui unum clarius, quantum cerno, pateat, non per unum solum, sed tantum per plures, qui sint ‘computer’ sine dubio usi, hoc tandem effici posse. Codices Mutili (M) H = Herbipolitanus, Würzburg, Universitätsbibliothek, M. p. misc. f. 2, saec. IXmed. (Hafner, Untersuchungen 43f.); R. Taylor (“Pre-History” 217) anno 850 putat conscriptum. B = Bernensis, Burgerbibliothek Bern, 433, saec. IXmed., at 1,1,1–1,7,11 (fol. 2u–5r) saec. X/XI addita sunt, sed ante tempus, quo sunt Expleti codices conscripti (Hafner, Untersuchungen 45–50); R. Taylor (“Pre-History” 217) quae post annum 825 conscriptum putat. P = Parisinus Latinus, Bibliothèque Nationale, Paris, 7714, saec. IX³/⁴ (Hafner, Un­ tersuchungen 44f.); R. Taylor (“Pre-History” 217) anno 875 putat exaratum a priore manu, paulo post correctum ab altera.



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

113

Π = Parisinus Latinus, Bibliothèque Nationale, Paris, 7231, saec. IX¹/⁴ (R. H. Rouse, Texts and Transmission 110; Hafner, Untersuchungen 75). C = Corbeiensis, nunc Sanpetroburgensis, F. V. Lat. Class. 8, saec. IX³/⁴ (Hafner, Untersuchungen 50f.; B. Huelsenbeck, 2013); R. Taylor (“Pre-History” 217) inter 875 et 900 credit exaratum hunc codicem esse. Codices Integri (I)132 A = Bambergensis Class. 29 (M. V. 3); saec. X³/³–1000 (Hafner, Untersuchungen 51– 53). Scriptura Carolina. F = Frisingensis, Clm 6403, Bayerische Staatsbibliothek München, saec. Xex (Spallone, “La trasmissione” 164; Hafner, Untersuchungen 54–56). V = Vadianus 313, St. Gallen (Stadtbibliothek), saec. XImed (Hafner, Untersuchungen 56–66), Cf. A. Stuckelberger, “Der Codex Vadianus 313”, 217–228; et J. Ward (2019: 232 Adn.18): “the MS has been incorrectly labelled ‘Vadianus’ but although it is now kept in the Vadianische Bibliothek, it formed no part of the original Vadiana bequest”. L = Mediceus Laurentianus, Firenze, Biblioteca Mediceo–Laurentiana, plut. 51. 10, saec. XIex, cf. M. Spallone, “La trasmissione” 167–190; Eand., “Testo e dintorni” 115; A. Hafner, Untersuchungen 66–74. Hunc codicem cognouit F. Marx, Prole­ gomena 36, “ex tab. XVII Aemilii Chatelainii Paléographie des classiques latins 7”, sed indignum maiore consideratione iudicauit. Scriptura Beneuentana. Z = Londinensis BL Add. MS. 11916, saec. XIex/XIIin (Spallone, “La Transmissione” 169 sq., quae diuersas partes et scripturas huius codicis (carolinam et bene­ uen­tanam) distixit; Hafner, Untersuchungen 76). c = Vaticanus Chigianus H. VI. 179 (Pellegrin I p. 331; Taylor, “Codices Integri” 126sq.: hunc codicem Taylor signat littera X; cf. Spallone 1997: 114). Saec.XI2/2. π = Palatinus Latinus 1522, saec. XI, membranaceus, scriptura Francogallica, litteris dextera leuiter inclinatis, foll. 77r‑127u, ex Bibliotheca Palatina Heidelbergensi (Pellegrin II,2, p. 175; Taylor, “Codices Integri” 125sq.). O = Ottobonianus Latinus 1190, saec. XII (Pellegrin I, pp. 470sq.). Cum c saepius facit. o = Ottobonianus Latinus 1864, saec. XII (Pellegrin I, p. 694sq.). Bˢ = Bononiensis Bibl. Uniu. Bonon. 2516, saec. XIII (Frati perperam ad saec. XV adscripsit, sed uetustior esse uidetur). Bu = Bononiensis Bibl. Uniu. Bonon. 2461, saec. XIVmed (annis 1351–3 exaratus esse uidetur).

132 Cf. R. Taylor, “Codices Integri” 118–131.

114 Prolegomena Incertum, quantum equidem intelligo, manet, utrum codices πOo Integrorum familiae an E(xpletorum) adscribendi sint; quocirca eorum sigla insequenti pagina iterabuntur. Integros potius dixerim, qui eos cum P²ALVFfZcO saepius una facere animaduerterim. Videtur igitur non prorsus improbabile esse hos omnes codices ex communi quodam fonte manasse et inter Integros stipendia, ut dicitur, mereri. Sed, qui hanc artem coniungendorum separandorum manu scriptorum librorum, erroribus, quos separatiuos coniunctiuos appellant (Bindefehler) incertissimam existimem, quae erroribus nitatur, qui saepius errores non sint, longius hac uia procedere ueritus sum. Apparatu positiuo uiam instruxi, qua audaciores et feliciores ambulare mallent. In uestibulo incertarum et prope collabentium aedium, nisi nouis instrumentis firmiores factae sint, ego quidem ipse prudentius malui manere. Codices Expleti (E), Quales uidelicet iudicarunt Marx et Achard et Taylor. Equidem ualde dubito, an haec Expletorum familia re uera umquam exstiterit, cum Bernensem tantum (B) expletum uiderim esse. At P. Ruth Taylor, “The Expleti-Recension” 170–172, ostendit huius familiae hyparchetypum (ὑπαρχήτιπον Graece simulatum uocabulum) hoc uno a Mutilis et Integris distingui, quod Ciceronis libri De inuentione una cum Rhetorica ad Herennium his in codicibus conscripti sint, cum in Mutilis et Integris Rhetorica ad Herennium cum Ciceronis De inuentione coniuncta non sit. Quod tamen codicis c (Chigi H. VI. 179) exemplo refutatur, cum hoc codice, qui Integrorum Familiae adscribendus est, Libri Ciceronis Rhetorici (De inuentione, f. 3–43u), et Grillii Commentarium In Ciceronis libros, qui sunt De inuentione (f. 44–68u) et Rhetorica ad He­ rennium (f. 68r–118u) contineantur133. Sed tota opinio, quam Ruth Taylor expressit, erroribus (id est ‘Bindefehler’, quos appellant) nititur. Viginti tales collegit errores (R. Taylor, “The Expleti-Recension” 162), sed ex uiginti quattuor solum errores certi mihi esse uidentur: IV 42,54; IV 43,55; IV 44,57, quod idem de iis erroribus dici potest, quibus est Taylor usa, ut Expletos a Mutilis et Integris distingueret: plerique non errores, sed uariae lectiones sunt uel mihi esse uidentur, cum duabus lectionibus propositis, ex E altera, altera ex MI, utra sit errore infuscata, dubitari semper possit et debeat. Proprium autem subarchetypi codicum E Ruth Taylor contendit hoc esse, quod insulari scribendi ratione is codex conscriptus sit, ut ex erroribus appareat. Vtrum autem ipsa in Britannia conscriptus sit an extra Britanniam quodam in scrip-

133 Quod idem dici potest de insequentibus codicibus: Clm 14601, München, Bayerische Staats­ bibliothek, Taylor, “Codices Integri” 120 (hic tamen Libri Rhetorici, qui sunt De inuentione, [f. 54r–76r] uocantur: “Vetus Rethorica Marci Tulli Ciceronis”); Guelf. 4. 11. Aug. 4°, Wolfenbüt­ tel, Herzog-August-Bibliothek, Taylor, “Codices Integri” 123 [f. 1u–42r Cicero De inu. ]; Cambridge, Peterhouse 248, Taylor, “Codices Integri” 126 [f. 1u–31u Cicero De inu. ]; Firenze, Bibl. Medicea Laurentiana, plut. 50. 43, Taylor “Codices Integri” 127 [f. 3r–43u Cicero De inu.].



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

115

torio, ubi scribendi ratio insularis adhiberetur, ut in Bobbi Monasterio et Sancti Galli, non satis liquere Taylor ipsa concessit. a = Ambrosianus, Milano, Bibl. Ambrosiana, M 58 sup., saec. XI (Achard, p.LXI et LXVIIsq.). α = Albinensis, Lamballe, Bibl. Munic. 3, saec. XIIdeˢ. (Achard, p.LXXV; B. Munk Olsen 1982, I, p.194). b = Bambergensis, Bamberg Class. 22 (M. V. 8), saec. XIIex ((J. Simon 1864: 17; Hafner, Untersuchungen 74). β = Bernensis, Bern Burgerbibliothek 469-II (saec.XIex) (B. Munk Olsen 1982, I, pp 152sq.; Achard, p.LXXV). f = Mediceus Laurentianus, Firenze, Bibliotheca Mediceo-Laurentiana, plut. 50. 10, saec. XIex/XIIin (Taylor 1993b:115 n. 11; Spallone 1997: 128; 143 Hafner, Unter­suchungen 76) litteris Beneuentanis. l = Leidensis Gronouianus 22, saec. XII (J. Geel 1852: 127; Hafner, Untersuchun­ gen 74). d = Darmstadiensis 2283, saec. XII² (Hafner, Untersuchungen 74). k = Codoniensis, København, Kgl. Bibliotek, Gl. kgl. S. 1999 4°, saec. XIex. Achard uocauit hunc codicem Codoniensem c, et idcirco a me k (k[odoniensis] appellatus est, littera k adhibita, ut a c (Vaticanus Chigianus H. VI. 179) distingueretur; P. Ruth Taylor, “The Expleti-Recension” 164, signat littera c. v = Leid. Vossianus (Lat. no. 103, Marx², p. XV; Hafner, Untersuchungen 76). s = St. Gall. Stiftsbibl. 852, Descriptus est a Ruth Taylor, “The Expleti-Recension” 165. π = Palatinus Latinus 1522, saec. XI (Pellegrin II,2, p. 175; Taylor, “Codices Integri” 125). O = Ottobonianus Latinus 1190, saec. XII. (Pellegrin I, pp. 470sq.). Cum c saepius facit. o = Ottobonianus Latinus 1864, saec. XII (Pellegrin I, p. 694sq.). n = Parisinus Latinus 7744 (Kayser XXVIII; Taylor, “The Expleti-Recension” 165, signat littera n). ċ = Vaticanus Chigianus H V 144 nihil longius quam ad definitionem peruenit. h = Bibliotheca Mediceo-Laurentiana, plut. 50. 28, cf. P. Ruth Taylor, “The Expleti-Recension”, p. 170, quae nonnulla addidit, quae dignissima sunt, quae nos­ camus: “Prof. A.C. de la Mare has kindly informed me that this manuscript is the work of the Florentine scribe Ser Giovanni di Piero da Stia and that it may be dated to the period 1450–1460⁵⁴. [⁵⁴ Letter dated 17. 8. 90. Prof. de la Mare allows for the possibility that it may have been copied a little earlier than 1450]. The manuscript measuring 230x158 mm contains the Ad Herennium alone on 90 folia”. ȟ = Hugonensis, Durham, Dean and Chapter Library, C. IV. 5 (inc. saec. XII, Achard, p. LXXV). U = Upsaliensis C928, signaui U (B.Munk Olsen 1982 I, p.290; P.Ruth Taylor, “The Expleti-Recension”, p. 168sq.).

116 Prolegomena u = Vaticanus Urbinas 1144, saec. XII–XIII (Pellegrin, II,2 p. 653). g = Vaticanus Borgh. 84, saec. XII (Pellegrin, I p. 223). p = (Vaticanus) Palatinus Latinus 1756 a. 1464. palinps. (Pellegrin II,2, p. 406sq.; A. Zago 2017: CVIII). r = Bruxellensis, Bibliothèque royale 15559 saec. XII²/² (R. Taylor, “The ExpletiRecension”, p. 167). (Bˢ) = Bononiensis Bibl. Uniu. Bonon. 2516, saec. XIII (Frati perperam ad saec. XV adscripsit, sed uetustior esse uidetur). (Bu) = Bononiensis Bibl. Uniu. Bonon. 2461, saec. XIVmed (annis 1351–3 exaratus esse uidetur). Quod ad tres libros manu scriptos spectat, O, o, π, cf. quae supra scripsimus. Bononienses duos fortasse melius Integrorum familiae adscribas, nisi quod recentiores sunt. Insequentes libros semel adhibui, cumque nullum signum inuenissem, quo Expletos putarem, Integros iudicaui: p⁸ = Parisinus Latinus 7740. B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins, Tome I, p. 266. p⁹ = Parisinus Latinus 7741. B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins, Tome I, p. 266sq. p¹¹ = Parisinus Latinus 7743 cm. 22,5×13, saec. XIIIe, quo tempore hic exaratus sit, inueni Lutetiae Parisiorum in IPHT, apud Centre National de la Recherche Scientifique. w⁹ = Vindobonensis Palatinus 276. B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins, Tome I, p. 313. w¹⁰ = Vindobonensis Palatinus 240. B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins, Tome I, p. 312. Etiam insequentes libri manu scripti uidentur Expletorum familiae (melius si E tantum familiam uocaueris) adscribendi esse: Parisinus Latinus 7695 (saec. XIV, Kayser p. XXVIII), 7696 (saec. XI, Hafner, Untersuchun­ gen 75 – hunc solum codicem Caplan iis addidit, quibus Marx usus erat), 7699 (saec. XIV, Kayser, p. XXVIII), 7745 (saec. XII–XIII, Kayser p. XXVIII). Quo tempore tres hi codices Parisini conscripti sint, inueni in Centre National de la Recherche Scientifique (Institut pour l’Histoire des Textes).

Codices Vaticani Sunt igitur Codices Vaticani, utrum Integrorum an E familiae adscribendi sint, in incerto relicti: c = Vaticanus Chigianus H VI 179 (saec. XImed, Pellegrin, I p. 331; Taylor, “Codices



O o π p ċ

11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

117

integri” 126sq., a Taylor X signatus). Cf. supra (Codicus Integros). Hunc librum semper adhibui, ut insequentes Ottobonianos duos. = Vaticanus Ottobonianus 1190, saec. XII (Pellegrin, I pp. 470sq.). = Vaticanus Ottobonianus 1864, saec. XII (Pellegrin, I p. 694). = Vaticanus Palatinus Latinus 1522, saec. XI (Pellegrin, II,2 p. 175; Taylor, 1993b: 125sq.). = Vaticanus Palatinus Latinus 1756, saec. XIII (Pellegrin, II,2 p. 406). = Vaticanus Chigianus H V 144 nihil longius quam ad definitionem peruenit. Codices Bononienses

Bˢ = Bononiensis Bibl. Uniu. Bonon. 2516, saec. XIII (Frati perperam ad saec. XV adscripsit, sed uetustior esse uidetur), ex S. Seruatoris coenobio, cm. 20x25, membranaceus singulae paginae uicenas quaternas (24) lineas continent, singulis conscriptas columnis. Ex chartis 54, numeris in margine superiore dextero rectae partis obsignatis, constat. Margines sunt satis ampli relicti, qui sint in exteriore paginae parte cm. 5,5, in interiore cm. 2,5, in superiore cm. 3, in inferiore cm. 5, commentariis hic illic in marginibus additis. Primae singulorum capitum litterae rubricatae sunt et duobus picturis ad chartas 9r et 22u ornatae. Ablatus est quaternio in extremo libro III a III,22,37 (si non multas nec uagas sed aliquid) usque ad IV 14,20 (sunt qui federa ruperunt), sed chartae numeris ita notatae sunt, ut nulla lacuna appareat. Quo probatur quaternionem ante ablatum esse, quam chartae numeratae sunt. Litterae Carolinae ad recentiorem scribendi rationem exaratae esse uidentur. Bu = Bononiensis Bibl. Uniu. Bonon. 2461, saec. XIVmed (R. Dieci 2004; Frati perperam ad saec. XV adscripsit), cm. 21x28, membranaceus, amplissimi margines, commentariis minutis cursiuis, ut appellant, litteris usquequaque occupati (Cencetti 1997: 200–203). Ditissimo enim commentario hic codex praeditus est. Singulae paginae in binas columnas diuisae sunt. Vnaquaque columna uicenas quaternas (24) lineas comprehendit. Margines exteriores cm. 5, interiores cm. 2, inter binas columnas minus cm. 2, superior cm. 4, inferior 8. Litteris, quas uocant, Gothis exaratae paginae. Scriptura tamen, ex interiore uentre membrana ducta, nonnusquam tantillum deleta est, membrana ex dorso ducta nusquam. Minutas picturas quattuor in principio singulorum librorum sane pulchras inuenias, quibus doctor librum tenens depictus est. Quae picturae sunt a Nicolao Iacobi de Nascimbene anno D. 351 aut 352 aut 353 depictae, ut mihi Doctor Maximus Medica, Musaei Mediae Aetatis Bononiae positi Praeses probauit et confirmauit. Eodem tempore uidetur codex ipse esse conscriptus. Alia ad hunc librum pertinentia infra ad pp.123–125.

118 Prolegomena Praeter hos duos codices reliquos quattuor in Bibliotheca Vniuersitatis Bononiensis inueni, neque adhibui Bibl. Uniu. Bologna 2644 anno 1415 exaratus, membranaceus. Bibl. Uniu. Bologna 1282 saec. XV chartaceus. Bibl. Uniu. Bologna 1283 saec. XV chartaceus. Bibl. Uniu. Bologna 464 saec. XV chartaceus. Codices Monacenses (Clm): Frisingensis (F, v. supra), Ratisbonensis nunc Monacensis (f, Kayser, p. XXIX = 68), Clm 14601 (Saec. X med, Hafner, Untersuchungen 77), atque Clm 14436 (e, XIin, Spallone, “La trasmissione” 165). K = Karlsruhe Bad. Landesbibl. Fr. Aug. 109 (sex tantum Folia, Taylor, “«Pre-His­ tory»” 201, 212–217). edd. = Kayser, Marx¹ et ², Caplan, Bornecque, Calboli ’69 (= 1969), Adamik, Achard, Nüβlein Müller. Nunc stemma codicum proponam, quibus frequentius usus sum, at tute, lector, caue­ to hoc stemma certum fixumque iudices, sunt enim connexiones tantum codicum, quas quis instituere aut immutare possit. Quoniam autem uerae probataeque lectiones per itinera nobis ignota usque ad nos peruenire potuerunt, siue haec itinera ‘Nebenüberlieferung’ (ut Hafner), siue quouis alio nomine haec itinera appellare mauis – improbauit enim Taylor Hafnerianam ‘Nebenüberlieferung’ –, haec itinera aliquo modo significare quam omnino tacere malui. Alias connexiones codicum inuenias apud M. Spallone 1980: 181–187; A. Hafner 1989: 174; G. Achard 1989: LXXIII; R. Taylor 1993a: 202 sq.; 217; 1993b: 130; 1995: 181sq. Hoc tamen tamquam clauis fixum habeto, ex omnibus, quos considerauimus, codicibus nullum ‘descriptum’, ut appellant, ducendum esse, nullum quasi ‘descriptum’ esse neglegendum, cum uerae lectiones usquequaque reperiri possint, et omnia ideo non per ‘recensionem’, sed per ‘examinationem’ – sic loquuntur critici – decernenda esse uideantur, ut a nobis insequentibus paginis satis demonstratum spero et, ut Marci Tulli uerbis utar, ego quidem certe cupio.



119

11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

Q saec.

M

IX

B

H

XII

I P Π C

X

(E)

XI

(e) n

Nebenüberlieferung

U r

a

L

AFV Oo

π

c Z

f ugkβαpȟlbd

XIII XIV XV

h

Bs Bu

Equidem Mutilis codicibus omnibus usus sum, et ex Integris iis, quos supra memoraui. Expletorum autem, siue iure siue iniuria ita nominantur, iis tantum usus sum, quos supra usque ad Vat. Borgh. 84 enumeraui, eosque semper, reliquos nonnumquam. Quod uero in tradendo hoc opere maximi momenti fuit et nullo modo sanari potest, ea condicione continetur, qua omnes codices, Mutili, Integri, Expleti contaminati sunt, quod, si uitium est, male sonat, sed id tantum significat, omnes codices in scholis, seu Monacorum seu Ecclesiarum seu Vniuersitatum usui fuisse et a magistris cum aliis codicibus collatos et correctos esse. Neque modo Mutilos cum Mutilis, Integros com Integris, Expletos cum Expletis, id est per singulas familias et genera, sed etiam Mutilos cum Integris, quae sunt certa et nullo dubio inquinata genera, cum Expleti tam incerti sint, ut littera tantum E eos indicandos esse Ruth Taylor crediderit (cf. “The Expleti-Recension” 159–162). At Taylor laudi dandum est, quod E familiam codicorum recepit, explicauit et ex codice uno natam sensit, quem Hyparchetypum uocauit, et iure, mea quidem sententia, uocauit, quamquam confines inter Integros et E-codices non semper et ubiuis clari et securi sunt. Equidem malim eos recentiores tantum nominare, quod hac potissimum proprietate a ceteris codicibus differunt, quod recentiores sunt. Esse autem recentiores non deteriores, Georgius Pasquali satis superque ostendit eo libro, qui plurimi ab omnibus merito factus est et inscribitur Storia della traditione e critica del testo (Firenze, Le Monnier 1952²). At tamen quae Ruth Taylor de codicibus E collegit, ea lector, caue credas, me parui facere. Nam haec omnia non modo existimo esse magni momenti, sed Ruth Taylor eam iam inisse uiam, quam equidem puto ineundam esse, nempe ut codices omnes attente considerentur legantur connectantur, si fieri poterit. At Taylor non

120 Prolegomena totam Rhetoricam inuestigauit (sed librum modo secundum, p. 164 adn. 35)134. Quodsi meum Apparatum consideraueris, quam societatem Ruth Taylor inter codices n et U et r et h institutam esse contendit, eam tuis ipsis oculis uideris re uera exstitisse et pluribus locis quam ipsa Ruth collegit confirmatam esse. Rhetorica igitur ad C. Herennium largissime uidetur in Gallia Media Aetate esse diffusa, exemplaria uero, ex quibus longa codicum series nata sit, e Britannia et ex Hispania uenisse uidentur. Dein hoc opus inter Germanos diffusum et ex Germania in Italiam uenisse. Qui Integrorum ramus, ut appellant, in Monte Casino inuentus est et ex hoc coenobio uenit (de Laurentianis 51.10 (L) et 50.10 (f) loquor), ex Germania Germanis ab Abbatibus latus esse putatur135. Nunnulli autem putarunt e 134 Hic autem apparet, quanti sit laboris totum opus inuestigare. Vetor enim partibus tantum fidem praebere, cum glossae totum textum comitari soleant et nonnihil contaminationis illis ipsis in codicibus apparere Taylor ipsa concedat, quos ipsa diligenter inuestigauit. Praeterea tam paucis ex codicibus non poterit profecto talis inuestigatio satis esse iudicari. Laetor igitur et Taylor laudi do, quod hoc opus ingressa est, et est optime illa quidem ingressa, cum consentaneum sit, omnes codices illos quidem contaminatos esse, sed alios aliis plus minusue, cauendum tamen existimo, ne ad ea, quae sequi possint, praepostere euoletur, ut Taylor fecit, quae scribam hyparchetypi E magna iudicauerit prudentia praeditum, Mutilorum autem et Integrorum Hyparchetypi utrumque scribam stolidum et nullius fuisse consili. Quam utramque sententiam tantum abest, ut probem, ut hanc rem sentiam iterum atque iterum inuestigandam esse, multis perlectis codicibus, neque aliter esse tractandam, quam machinatores peritissimi, quod recentiores ‘ingegneri’ uocant, et informatici, quos appellant, facere possint. Hanc enim non esse rem, quae consueta uetere ratione et uia tractari oporteat et possit (cf. G. Calboli, Gnomon 86, 2014, 411–416). 135 Quod, omni prudentia seruata, Magdalene Spallone credidit, “La trasmissione”, p. 188, quae hoc argumento usa est: antequam Reicherius ex Niederaltaich et Fredericus Lotharius in Montem Casinum uenerint, uestigium nullum Rhetoricae ad C. Herennium ibi inuentum esse, neque Montis Casini in regione ullum exstitisse. Neque ullum alium codicem ex hoc loco uenisse praeter codices duos, nempe Laurentianum 51.10 (L) et Laurentianum 50.10 (f). Ne Laurentius quidem Amalphitanus Rhetoricam ad C. Herennium umquam memorauit, ut Spallone ait, at hoc ‘e silentio argumentum’ iure uocatur. Dein Spallone, “Testo e dintorni”, p. 147, iterum huic rei operam dedit, nouisque argumentis probauit Rhetoricam ad Herennium ex Germania uenisse, opinione illa quidem nisa, qua Ruth Taylor, “Codices Integri”, pp. 130sq., contendit Codices Integros alios certissime, alios probabilius tunc in Italiam ex Germania latos esse, cum Imperium Octones habuerunt uel octoniano tempore, idque esse Reicherio (ex Niederaltaich), qui Abbas Montis Casini (1038–1055) et summa fuit sedulitate, tribuendum. Fuisse enim Germaniam et Beneuenti regionem litterarum studio ualde coniunctas Ruth Taylor probauit, “strong cultural link between Germany and the Beneventan zone during the eleventh century” neque minus insequentibus annis litterarum studiis operae datum esse atque Rhe­ toricam ad Herennium et Integros Codices, Abbatibus Desiderio (1058–87) et Oderisio (1087– 1108) Montis Casini Monasterium regentibus, Beneuentana in regione usquequaque in usum uenisse. Illic enim, coniunctione inter Italiam et Germaniam artius in litteris colendis confirmata, litteras floruisse post Carolingium tempus et antequam Litterae, ut dicitur, tamquam renascerentur, quam maxime: “The circulation of the Ad Herennium in the Beneventan zone during the eleventh century reflects the climax of classical activity at the influential centre of Monte Cassino during the abbacies of Desiderius (1058–87) and Oderisius (1087–1108). The circulation of the I-recension as a whole within the geographical limits of Germany and Italy reinforces the evidence that has elsewhere come to light of the close cultural links between



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

121

Langobardorum regione et precipue Mediolano Mutilorum hyparchetypum uenisse, cum in Herbipolitano codice ad ‘explicit’ libri primi, haec uerba, bis posita, legantur Romaniane uiuat Romaniane uiuat, quo Romanianus Tagastensis, Augustini rhetoris et municipis sui fautor, nominatur, et ita per uocatiuum, non nominatiuum nominatur, ut Africo sermone nominari mos fuit136, quae opinio nuper a Ruth Taylor rursus accepta est, quae senserit ab Augustino Mutilorum traditionem coeptam esse. Quam ego quoque quodammodo secutus sum, cum ab Africa Mutilorum hyparchetypum uenisse arbitratus sim, sed non eadem atque Marx credidit uia, nempe per Hispaniam, non Mediolanum per urbem. Exinde in Galliam primum, dein in Germaniam et in Italiam codicem hunc, Mutilorum hyparchetipum, uenisse credidi, seu directe seu per filios suos (cf. G. Calboli, “Further Comments” 121–124, et M. Spallone, “La trasmissione”, p. 166 n. 40)137. Neque tamen penitus in horum codicum historiam penetrare uolo, ut qui nexus inter codices exstiterint, eum iterum atque iterum inquirendum censeam et nunc tantum legenda moneam, quae Zelser, Stückelberger, Spallone, Taylor hac de re scripserunt, quibus ea addas oportet, quae ego quidem ipse scripsi et Antonius Hafner libro suo collegit (cuius censuram feci Gnomon 68, 211–218). Bene autem Hafner fecit, quod lacunas rursus inuestigandas suscepit (pp. 245– 346)138, atque Fredericum Marx incusauit, quod hanc quaestionem recensione sua neglexerit et Integros codices idcirco spreuerit, quod Expletos codices (quorum quattuor modo adhibuit) ex conubio natos esse defenderit Mutili cuiusdam codicis cum quoGermany and Italy in the post-Carolingian period and before the «renaissance» of the twelfth century” (R. Taylor, “Codices Integri”, p. 131). Cui opinioni nihil est cur non equidem adsentiar et libenter adsentiar, nisi quod id unum attentius inquisitum uelim, nonne etiam e Viuari coenobio liber ullus manu scriptus uenisse potuerit. Namque e Viuari coenobio codices in Montis Casini monasterium ut uenirent, fieri potuisse, post Ulrichi Schindel disputationem “Neues zur Überlieferungsgeschichte” 2008, hodie magis creditur. Fieri enim potuisse, ut, quae Constantinopoli Rhetorica ad C. Herennium legeretur, ea a Cassiodoro, cum Constantinopoli Viuarium uenerit, illud in coenobium introducta sit, eaque illinc sit lata in Montem Casinum, ut, quae Ciceroni iam pridem adscripta esset, ditiorem faceret ueterum scriptorum thesaurum. Neque Germanicam originem negauerim, neque Byzantium quendam fontem securius excludere malim, tametsi Germanica origo comprobata est, Byzantina suspicione tantum nititur. 136 Cf. F. Marx, Prolegomena 2; quod ad uocatiuum pro nominatiuo, Africam loquendi consuetudinem pertinet, cf. J.N. Adams, 2003: 218sq.; 512–515; T. Adamik 1987; G. Calboli, 2008b: 484sq. P.R. Taylor, “«Pre-History»” 245–250, sensit Augustinum in Rhetorica ad C. Herennium tradenda haud parum interfuisse. Cui opinioni nihil habeo quod obiciam, praesertim cum Taylor tanta cura hoc inuestigauerit. Hoc unum addam, me nondum uidere, quantum ratio nostra in hoc textu constituendo immutari possit. 137 Haec prima Magdalenes Spallone opinio ea dissertatione comprobata est, quam A. Hafner confecit (p. 180) et equidem secutus sum, scilicet Mutilorum codicum hyparchetypum Lugdunum latum esse ab Hispanis, qui, ex Hispania, inuadentibus Afris, in Galliam profugerunt et Lugudunum, Leidrad ad episcopum et scriptorium probatum, uenerunt. 138 Equidem doleo codices non semper ab Antonio Hafner perfecte lectos esse. Nam in errores nonnumquam incidit, quare, paucis codicibus adhibitis (undecim tantum), eius conclusiones non semper recipi possunt (e.g., ad II 26,42), cum semper sint memoratu dignae et saepius accipiendae.

122 Prolegomena dam Integro, qui saeculo duodecimo (XII) in Italia esset inuentus. Ita omnes codices Marx damnauit, quos Hafner (p. 108) siglo β significauit, et Integri sunt. Hanc uero quaestionem iam Carolus Halm proposuerat (“Zur Textkritik”, 1860, p. 536sq.), qui lacunas et interpolationes recentioribus in Integris codicibus deprehenderat. Insequenti anno Leonardus Spengel, Halmianam disputationem considerauit atque ad eam prope conclusionem peruenit, quam postea Marx consecutus est: “Hat sich später ein vollständiges Exemplar dieser Rhetorik vorgefunden, aus welchem die Ergän­ zungen in die andern übergegangen sind, oder hatte ein fähiger Kopf im Mittelalter das Glück jene Lücken so kunstvoll zu ergänzen, daß alle Leser getäuscht wurden und für das Product eines frühern Zeitgenossen des Cicero annahmen, was tausend Jahre später ein Mönch nicht ohne Geist und Kenntniß eingeschmuggelt hat ?” (L. Spengel, “Die Interpolation”, p. 391). Quae non modo probo, sed tam pridem Leonardum Spengel ad ueram historiam huius textus accessisse miror. At codices Integri non unus, sed plures fuerunt, et id, quod Marx opinatus erat, nempe unum Integrum codicem tamquam ceterorum exstitisse fontem, Fredericum Marx coegerat auium a uera ratione longius aberrare et, ut opinaretur, effecerat, tamquam Laudensis codex Laude a Gerardo Landriani anno 1422, repertus esset, isque codex, quo prope totum Ciceronis Brutus restitutum esset, ita alterum codicem eadem in regione exstitisse, quo Ciceronis Rhetorica continerentur, et eius codicis filium eum fuisse, qui a Hieronimo et Prisciano contrectatus esset. Quo codice, saeculo XII reperto quasi nouum initium coeptum esse Rhetoricae ad C. Herennium et lacunas quasdam integratas et menda multa correcta. Scripsit igitur Marx: “Itaque aliud quoddam exemplar quod continebat scriptorum eorum quae in cod. Laudensi erant partem priorem eodem ordine quo Laudensis inuentum esse saec. fere XII statuemus. Nam codd. inde a saec. XII recentiores omnes fere non sicuti illi uetustiores solam rhetoricam ad Her. sed duo illa opera rhetorica eodem ordine quo Laudensis continent digesta: quod non uidetur casu factum esse. Bybliopola igitur quidam saec. IV uel V editionem quinque scriptorum rhetoricorum Ciceronis confecerat cuius editionis totius apographon ille fuit Laudensis, dimidiatae codex ille ignotus unde saec. XII lacunae librorum ad Her. sunt suppletae initium additum uitia multa correcta” (Marx, Prolegomena 33).139 Emptum autem hunc codicem a Hieronimo non Romae, sed postquam Roma abierat Marx 139 Haec opinio primo mihi nimis incerta uisa est, dein partim a Ruth Taylor (“«Pre-History»” 186sq. et “The Expleti-Recension” 160–162) accepta est, quae familiam quandam E recepit codicum recentiorum, quos Expletos uocare Taylor ipsam puduit, sed suum ad hyparchetipum reducere uerita non est. Equidem scriptoria modo inquirenda crediderim et Vniuersitatum ad usum codices E conscriptos esse dixerim, qui eo tempore, cum nonullae Vniuersitates iam exstarent, exarati sint. Sed cum tota res obscurior maneret, hanc opinionem totam reicere ueritus sum. Cum uero plus quingenti codices inexplorati maneant, opiniones multas colere possumus, sed eas plus quam somnia ualere haud facile dixerim. Attamen id certissimum est Monasteriorum et Ecclesiarum scriptoria inuestiganda esse et ea scriptoria, in quibus postea codices Vniuersitatum in usum confecti sint, siue uera scriptoria, siue librari modo singuli fuerint. Quae inuestigari illa quidem sunt coepta, sed antequam satis sint explorata, omnia incerta maneant necesse est.



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

123

(Prolegomena 8) credidit. Quae omnes opiniones modo sunt, nihil amplius, quarum minime credibilis ea esse uidetur, qua codex quidam Integer inuentus esse, Expletorum pater exstitisse, et seculo XII deperditus esse putetur. Centum autem octo lacunis examinatis, quae, hoc codice adiuuante, expletae sint, Hafner conclusit (p. 351), noua in editione commentum esse instruendum, quo eadem iniretur uia, qua Kayser Notis suis isset, sed multo longius quam Kayser progrederetur. Quod quantum potui hac ipsa editione seu editionis praeparatione efficere conatus sum. Sed non equidem id praeterire uolo, quantum contaminationis scholarum usui sit tribuendum, quae in Rhetorica ad C. Herennium tradenda diffusa sit. In Monasteriis et Ecclesiis, et in Vniuersitatibus usi sunt profecto doctores singulis saltem huius operis copiis, in Vniuersitatibus deinde, si non in Monasteriis et Ecclesiis, plures copias consentanum est esse tractatas, quas equites et sacerdotes et nobiles uiri, tabelliones et patroni et aduocati, non pauperi discipuli, emere possent et profecto emerunt, quo melius scholas intellegerent et, quae opus esset, memoriae mandarent. Commentaria igitur non pauca et plures glossae necesse fuit, ut hos in codices et doctorum et scholarium introducerentur, quae in marginibus re uera inueniuntur, et ita introducerentur, ut saepius glossae uerarum lectionum locum occuparent. Neque neglegendum est, quam diligenter/neglegenter doctores et scholares se gerere consueuerint, quamque facile traditum textum meliorem facere non dubitarint. Neglegentiae exemplum nunc addam, quod duobus in codicibus (c et u) deprehensum est et ad duos spectat codices, alterum saec. XI–XII exaratum, saec. XIII alterum (Rhet. Her. IV 34,46): ‘Nam cum canes fungentur officiis luporum, quoinam praesidio pecuaria credemus?’

Hoc exemplum nonnullis in codicibus (fungentur HPΠFVLZg Kayser Hafner Nüß­ lein funguntur A²fc(in marg. c)abldπOouBˢBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller fungantur BC) ad eam translationem, quae per similitudinem sumitur, illustrandam compositum et introductum est (IV 34,45). Aliis autem in codicibus, plerisque recentioribus (fabldc²uOopBˢBunhU) et ab editoribus, ad insequentem figuram ‘permutationis’, quae post ‘translationem’ posita est, explicandam idem exemplum positum est. Ego quidem ipse cum ceteris editoribus faciendum existimaui et exemplum ad permutationem adscripsi. At Chigiano in codice (c), uno ex Integris, in textu ad translationem, in margine ad permutationem adponitur. Neque potuit fortasse huius codicis librarius priorem transcriptionem delere aut excusationem petere, quod duobus in locis idem posuisset. Item scriba codicis Urbinatis Latini 1144 (u) exemplum ad translationem posuit, sed in margine sane currente calamo addidit ad ‘permutationem’ admouendum exemplum atque locum, quo admoueretur, signo suo quodam, bis unde et quo esset mouendum posito, significauit. Quod mihi uidetur nimiae celeritatis exemplum apertissimum. Vtinam cetera tam aperte paterent!140 140 Hic partim ea refero (sed non isdem uerbis), quae eo loco posui, qui ad criticam, quam appellant, sectionem pertinet: ‘Hic locus in c et praecipue in u maxima et improuida celeritate correctus esse uidetur, cum in margine codicis u, litteris tam cursim exaratis, ut uix legi possint,

124 Prolegomena Codices Bononienses, Bˢ et Bu, primus adhibui. Quos ambos negauerim Mutilorum familiae adscribendos esse, utrum Integrorum an Expletorum incertum est. Sae­ pius Bˢ cum f (Mediceo Laurentiano 50. 10) facit et cum Parisino Latino 7744 (n) et Florentino Bibliothecae Mediceo-Laurentianae, plut. 50. 28 (h) et Bruxellensi 15559 (r), ut exstat in apparatu, quem ad textum constituendum confeci. Ruth Taylor laudi dandum est, quod codices nhUr connexit et eadem ex familia uenisse probauit. Fieri igitur potest ut nhUrBˢBu stricta connexione iuncti sint, laxiore eosdem codices et a et g et u, quibuscum nonnusquam superiores faciunt. Aemilia in regione aBˢBu descripti esse uidentur, non longius h, quem Florentiae exaratum esse nouimus. Aetatis Mediae cognitoribus quam me doctioribus reseruandum putaui, ut hanc uiam usque ad finem percurrerent, mihi satis fuit eam ingressum me tantum esse. Nolui enim adfinitates instruere, quibus alii deerrare cogerentur. Satis superque mihi fuit, locos multos uel plurimos eligere, ubi omnium codicum, quos adhibui, lectiones tradidi. Ita materiam doctioribus praebui, qua familias et adfinitates colligerent, dum ne nimis imaginosi essent. Haud pauca de codicibus Bononiensibus dicenda sunt. Quodsi fortunam considerarimus, qua Rhetorica ad C. Herennium in Vniuersitate Bononiensi a saeculo XII usa est, plurimos codices reperiendos fuisse dixerimus. At non plures septem in publicis huius urbis bibliothecis reperiuntur, sex in Vniuersitatis Bibliotheca et unus in Archigymnasi, quo ex Sancti Seruatoris Monasterio confluxerunt. Napoleone enim imperante, codices Bononienses Lutetiam Parisiorum in Bibliothecam Francogallicae Nationis lati sunt, Bononiamque, Italico Regno eodem a Napoleone constituto, reducti sunt, sed non omnes, cum paulo minus centum amissi sint. Fieri igitur potest, ut unus pluresue libri, quibus Rhetorica ad Herennium contineretur, deperditi sint. Recentiores chartaceos saeculi XV neglexi, duos semper adhibui, nempe Bononiensem Bibl. Vniu. Bonon. 2516 (Bˢ) et Bononiensem Bibl. Vniv. Bonon. 2461 (Bu). Vtrumque supra descripsi et infra nonnulla de utroque addam. Codex, qui est Bon. Vniv. 2461, Bu, descriptus est anno 2004 a Roberta Dieci, quae Dissertationem huic codici dedicauit. Forma oblongus, ex 88 foliis constat, mm 280x210. Notas et glossas dextro et sinistro margine, supra et subter fert, litteris Carolinis et cursiuis conscriptas, textus littera Gothica conscriptus est. Binis columnis pro pagina lineis uicenis quaternis. Quattuor minutas picturas sane pulchras initio singulorum librorum (1r, 9r, 26u, 40u, cf. Tabulas 14 et 15), coloribus splendidis et auro ornatas praebet, quibus doctor capite operto depictus est, librum apertum tenet (1r, ubi liber primus incipit), clausum (9r, libro II incipiente), sine libro (26u III libro incipiente), sed digito nescioquid significante, clausum (40u incipiente libro IV). Litscriptum sit totum locum postponendum esse et per signum ∆, ubi sit ponendus, significetur, et pecua in pecueria pro pecuaria correctum sit. Similis celeritas et in c adhibita esse uidetur, ubi prior scriptura deleta non sit (bis enim eundem locum transcripsit, sub ‘translatione’ et sub ‘permutatione’) et pecura ex superiore pecuania sine correctione positum sit. Etenim priore uersione, sub translatione pecua-nia correctum ita est: pecura-nia’.



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

125

teris rubricatis uarieque ornatis capita et παραγραφαί incipiunt. Hic autem codex non tantum Rhetoricam ad C. Herennium continet, sed etiam Ioannis de Bonandrea Breuem Introductionem ad Dictamen (foll. 1–75 Rhetorica ad Herennium comprehenditur: fol. 1r Marci Tullii Ciceronis Rhetoricorum liber primus ad C. Herennium incipit; foll. 76–88 Breuis Introductio ad Dictamen). In Monasterio Sancti Seruatoris seruabatur, cum anno 1796 in Galliam latus est et signo Bibliothecae Francogallicae signatus est, id est ‘Bibliothèque Nationale’. Italico Regno constituto, Napoleone imperante dein Napoleone deuicto, iterum Bononiam reuisit et Sancti Seruatoris in Monasterium primum, denique in Bibliothecam Vniuersitatis illatus est, ubi hodie seruatur. Non alio signo signaui, quam eo, quo iam Roberta Dieci usa erat, nempe Bu. Hac autem de causa hic codex attente considerandus et inquirendus est, quod in scholis uidetur adhibitus esse, in quibus Rhetorica ad C. Herennium seu per se ipsam seu tamquam Dictaminis141 initium et exordium explicaretur. Huic tamen codici sedulo operam dedi et post eam dissertationem, quam Roberta Dieci 2004 confecerat, singulare quiddam, doctoribus Ioanne Luca Del Monaco, discipulo meo, et Maximo Medica, in Mediae Aetatis Musaio Rectore, adiuuantibus, inueni. Nam, ut supra dixi, Rhetorica ad C. Herennium in codice Bononiensi 2461 (Bu) in quattuor libros partita est, quorum singuli singulis imaginibus aperiuntur et imaginibus doctores per minutas picturas, libros singulos (Rhetoricae uidelicet ad Herennium) in manibus ter habentes, semel digito nescioquid significante, depicti sunt. Qui libri tribus picturis ostenduntur, apertus prima, iam clausus secunda et quarta imagine, quod optime ad explicit libri prioris adcommodatur. Clausi libri uestis exterior uiridi colore depicta est, albis punctis additis quinque, quincunce ordine positis. Sunt autem doctores duo satis iuuenes, primus et tertius, duo seniores, barba cana secundus, flaua quartus, tertius digito ignotum quid indicante. Haec minutae picturae, quae sint optime depictae summaque arte expressae, Nicolao Iacobi de Nascimbene facile adscribi possunt, qui tantam ad famam ascenderat, ut Nicolaus Bononiensis tantum appellaretur. Hic autem pictor innotescere coepit anno 1340 et usque ad 1403 uixisse uidetur, cf. Bollati-Boskouits 2004: 827–831. Doctores igitur Ioannes Luca Del Monaco et Maximus Medica Pr. Kal. Dec. anno Dom. 2009, mihi confirmarunt quattuor has minutas picturas, quas in Codice Bononiensi Bu inuenias, a Nicolao Iacobi de Nascimbene pictore depictas esse easque non tardius anno 1353 (scilicet inter 1351 et 1353), adulescente Nicolao, confectas esse uideri. Nec tardior scriptura esse uidetur, quae Gothica appelletur et cum picturis optime concinat. Quibus omnibus consideratis, haud paucis certior sum factus de rebus, nempe Codicem Bononiensem, qui signatus est Bu, Bononiae exaratum esse et quattuor splendidis minutis picturis inter 1351 et 1353 ab adulescente Nicolao Bononiense pictore ornatum esse, eumque, cum maxime Bononiensis Vniuersitas, Dictaminis studio florente, frequentata sit, glossis et adnotationibus instructum esse, ut qui ad scholas habendas adhiberetur. 141 Multa sunt recentiora scripta de Dictamine, sed cf. ea saltem, quae uolumine collecta sunt, quod L. Calboli Montefusco edidit 2003b.

126 Prolegomena Nunc ad recentiorum editiones ueniamus. Ex recentioribus autem editionibus sane bonas instruxerunt Kayser (1854) et Marx (1894 et 1923), bonas seu optimas Achard (1989) et Müller (1994). Nüßlein (1994) nimis seruiliter editioni, quam Achard struxit, adstipulatus est142. Est autem ei, ut sentio, laudi dandum, quod ea quoque considerauit, quae Hafner (Untersuchungen 1989) proposuerat. At Hafner nimis, malum, nonnumquam imaginosus fuit. Neque semper libros manu scriptos recte legit, ut exempli gratia ad II 12,17, ubi Marx consueta sua usus ratione lacunam notauit 〈adfi­ cit. Ego non adfeci, sed prohibui detrimento〉, neque Hafner, qui codices non inspexerit et Marxiano apparatu (quam inopi !) contentus fuerit, animaduertit priorem ex duabus adficiendi notionem etiam P²B²C, seu integram sed paulo immutatam (faciendi pro adficiendi notione adhibita), traditam esse143. Alia exempla addere poteram, sed praetermittere malui. Satis sit me notasse, quae Hafner legit, non semper credibilia esse, neque semper prudenter eum, uaris in lectionibus explicandis eligendis, se gessisse, cum nimis libere crediderit librarios egisse, dum explicationes inuenire usquequaque conatur, neque semper ab hariolando satis abstinuerit. Sane bonam editionem Achard constituit, quam optimam quoque recte dixeris, id tantum doleo apparatum non ita perspicuum esse, ut primo aspectu, linearum numeris omissis, dis­tingui possit, nec omnes maioris momenti codices, quos Magdalene Spallone (1980) memorauerit, adhibitos. Quod uero Ruth Taylor scripsit (“The Expleti-Recension, p.160, iterum Ead., “Reading between the Lines”, p. 79), nempe, quas editiones Caplan, Calboli, Achard pararunt, “rely largely on the conclusions reached by Marx” (Taylor, “Read­ ing between the Lines”, p. 79), seu inique seu non satis attente dictum iudicauerim. Nam de Caplan postea uiderimus, sed quem textum Achard instruxit, is cum Marxiano comparari non potest, qui nonnullis integris codicibus nitatur, quos Marx prorsus neglexit. Mea uero editio commentario praestat, quem hac noua in editione amplius suppleui et reconcinnaui, sed, aliquot tantum locis immutatis, eundem prope textum praebet, quem Marx constituit. Quod tamen ego quidem ipse (Cornifici Rhet. Her., p. IX) memoraueram, scilicet eundem me prope textum constituisse atque Marx, 1923, protulisset, Trillitzsch (1964) diligenter considerato. Mihi enim cordi fuisse rhetoricam doctrinam et res gestas considerare, quae saepissime essent enarratae, rebus ad grammaticam et linguam spectantibus tantum consideratis, quae partim meo libro 142 Quod quinque paginulis probatur, quibus Nüßlein, pp. 346–350, admisit ab Achard se dissensisse, cum Antonio Hafner adsentiretur. 143 Quo res clarius pateat, apparatum, quem suo loco in editione inuenias, hic iterum ponere statui: II 12,17 ‘Maiestatem is minuit, qui amplitudinem ciuitatis detrimento afficit. Ego non affeci, sed prohibui detrimento // afficit B²V²ZcfabdloOgu¹pBˢnhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Mül­ ler(adficit ceteri edd., afficit Achard, om. Nüßlein, qui tamen Germanice uertit: apparet igitur aliquid inopinato ei cecidisse) facit V¹P²(in marg. P²)CA¹Fp om. HP¹B¹P Nüßlein ego non affeci sed prohibui detrimento V²B² (in marg. Sed ego eqs. B²)A²Zcfa²(non affici a¹)boOu²(in marg. u²)pBˢBu(prohybui Bu)nhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller (adfeci ceteri edd., affeci Achard om. Nüßlein) om. HPPB¹FA¹CV¹pg Nüßlein



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

127

Studi Grammaticali 1962 tractata essent, partim inedita manerent et manent. Quod tamen neque Ioannem Cousin, Quintiliani editorem «Les Belles Lettres», neque Achard, neque Müller effugit, qui amice mea laudare non dubitarint. Alia sunt de Henrici Caplan editione memoranda, quae, quod ad editoris mentis acumen et rhetoricam doctrinam pertinet, dignissima est memoratu et hodie quoque ualde usui est, sed nimis codicibus expletis (E), eisque quattuor modo recentioribus (bdlu) ille confisus est. Fieri potuit, ut hoc modo Caplan rationi et uiae, qua Marx usus esset, respondere uellet, qui nimis ipse Mutilis confisus erat, sed periculi plenam ingressus est uiam. Nam, qui textus rhetorica et grammatica traditione ad usum scholarum conformatus et facilior factus erat, is per Expletos codices recentiores, uidelicet Vniuersitatum traditione et correctione addita, haud paulo facilior factus est, aut saltem semper periculum fuit, ut facilior, quam deberet, fieret. Quod periculum neque facile uitare quisquam potuit, neque Caplan uitauit, qui nimis sit E codicibus obnoxius, cum contra sit, mea sententia, media quaedam inter Mutilos et Integros-Expletos tenenda uia, ne nimis textus ad uetera Latina per difficiliora ueniat, neue per faciliora in scholarum usum magis magisque procul ab auctore mergatur144. Quodsi Caplan secutus sis, certus esse non poteris, stabili securoque te fundamento niti. Praesto tibi erunt nonnumquam bonae illae quidem lectiones, ad quas tamen certus numquam eris, per lubricam coniecturae semitam non esse peruentum. Neque tamen nego ab Hafner et praecipue a Taylor probatum esse, magni esse E codices aestimandos145. Quam uiam et Achard et Müller secuti sunt, et ego qui144 Quodsi consideraueris Kayser nonaginta uno codicibus usum esse, Marx nouem tantum, hanc autem traditionem, quam quae maxime, contaminatam esse, nullum codicem descriptum uideri et multis codicibus opus esse, cum plus quingentis codicibus hoc opus traditum sit, eam editionem apparet, quam Caplan confecit, cum unum tantum codicem p (Parisinum 7696) Caplan, eumque ex E recentioribus addiderit, quod ad recensionem spectat, non multo longius quam Marxianam esse prouectam, etiamsi quas Caplan sumpsit lectiones, eae saepius sane bonae, quod ad examinationem spectat, esse uideantur. Quodsi addideris codices recentiores Rhetoricae ad Herennium, quae E signo notantur, nempe qui bldu a Marx, bldup a Caplan adhibiti sint, ad quandam κοινήν seu uulgatam peruenisse, in qua textus, qui minus liqueret, per coniecturam corrigeretur, a Caplan autem multo magis quam a Marx E codices esse usurpatos, concludendum esse uidetur, bonam illam quidem editionem a Caplan esse confectam, quae bene legi possit et Marxianis monstris careat, sed sit periculi plena. Quod ad recensionem pertinet, regressus esse, non progressus Caplan uidetur. Viros doctos Anglos et Americanos hac editione potissimum uti consuesse, id est Anglicae uersioni adscribendum, cum hodie ueteres classicos auctores ‘in translation’, id est Anglice conuersos legere in usum uenerit. Nec multa nosse et intellegere Philippus Cancelli uidetur, quem (“Il maestro di Gaio Erennio”, p. 267) eam editionem, quam Kayser curauit, ita iudicare puditum non sit: “ambiziosa ma senza gran criterio”. Sapientius et prudentius se gessit Magdalene Spallone (1980: 159), cum in Kayser uitia, quae re uera occurrunt, reprehendit. 145 Difficile est, Marxianam opinionem accipere, recentiores codices ex Mutilo quodam codice expletos esse, et Ruyh Taylor ipsa, quae huic quaestioni optimam dissertationem dedicauit (1995) Expletorum nomen non recepit et signum tantum E seruauit (“Reading between the Lines”, p. 78). E codices omnes recentiores sunt, et consentaneum est scholares et fortasse magistros quoque alium ab alio seu directe seu per librarios suas copias efficere consuesse. Conicere licet post Mutilos et Integros nonnullos ut AFLZcf, E codices conscriptos esse. Re-

128 Prolegomena dem ipse sperauerim secutum esse, quamquam non seruiliter, id est eo modo, ut ad singulos casus iudicandi et eligendi ratio adcommodaretur. Sed negari nullo pacto potest, eum esse his codicibus traditum textum, qui tamquam per quandam κοινήν in Vniuersitatibus tarda Aetate Media et Litteris Renatis uiguerit, et ideo necesse fuerit, ut facilior esset, idemque iter tenuerit, quod iam Seruatus Lupus aperuerat et magistri et scholares longius profecto persecuti erant. Nec satis est. Nam sese non abstinuit Ruth Taylor a libraris trium hyparchetyporum M, I, E iudicandis (2011, p. 90), neque equidem ab hoc iudicio improbando me abstinui, scilicet quo librarius hyparchetypi E magni a Ruth Taylor sit factus, reliquorum duorum minimi. Quod ut refutarem, exemplis sum usus, quae ex hac ipsa editione sumpsi (Gnomon 86, 2014, 411–416). His igitur allatis, hoc memoraui (1) plerosque codices recentiores nobis ignotos esse, cum non magis uiginti sint noti, centenatim – cateruatim dicere uolui audaciore translato, sed quidni mi liceat noum in re noua uocabulum fingere? –, reliqui ignoti sint. Qui enim maxime post Kayser his ego quidem ipse sim usus, plus tamen quingentos omisi. Deinde (2) monere non dubitaui, quae lectiones ex hyparchetypis M et I uenisse uideantur, eas esse iis certissime anteponendas, quas ex hyparchetypo E descendisse et saepius coniectura natas esse appareret. Quod autem Taylor credidit, scilicet E librarium acuta mente extitisse, M et I contra librarios stolida et nullius preti mente fuisse, id periculi potius plenum esse uidetur, cum E librarius acutas potuerit lectiones creare, quae bene Latine sonarent neque facile a ueris lectionibus distinguerentur. Quibus omnibus consideratis, hoc mihi puto praetermittendum non esse, nempe positiuum apparatum a me esse confectum. Cum enim maxima reuerentia eos editores prosequendos putem, qui annos et oculos Graecis et Latinis auctoribus edendis consumere non dubitarint, mihi tamen persuasum est, hac nostra aetate, qua computers, ut appellant, magis magisque in usum uenerint, aliam profecto esse ineun­ dam uiam. Nam omnes editiones, quae apparatu negatiuo instructae sunt, falsae quodammodo sunt, nisi perpaucis tantum codicibus textus traditus sit, idque tum maxime accidere uidemus, si multis aut plurimis codicibus quidam textus ad nos peruenerit. Quid de Rhetorica ad C. Herennium dicas, quae tam multis codicibus tradita est, ut eos omnes adhuc nosse nequeamus? Etenim nostrae Bibliothecae editionibus repletae sunt, quibus aut rarius aut numquam doceamur, qua uia antiqui illi textus ad nos peruenerint, cum hoc maxime sit inquirendum, quae Media Aetate scriptoria exstiterint, qua causa codices delecti sint, qua causa sint exarati, qua causa sint conseruati. Negatiuo autem apparatu nimis multa manent obscura, neque saepius patet, centiores igitur optimo iure dixeris. At nonnumquam bonae lectiones in E codicibus inueniuntur, quae recipendae sint, seu per Hafnerianam forsitan ‘Nebenüberlieferung’, seu per E-hyparchetypum codicem, quem Taylor exstitisse credidit, ad nos peruenerint [sed caue credas hoc ‘forsitan’ pauxillum esse, quod contra maximum fuerit, cum bonae illae lectiones fieri possit, ut a doctis uiris et ‘philologis’ Monasteriorum et Ecclesiarum et Vniuersitatum excogitatae et concinnatae sint]. Quod, arte Rhetorica primum et Dictamine postea florente, saepius aut saepissime accidere potuisse uidetur.



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

129

quas et cur editor lectiones neglexerit, cur tacuerit, cur celauerit. Nam fieri potuit, ut iure optimo taceret uel ignoraret aut praecedentium editorum lectioni nimis ipse confideret. Quamuis editor probus sit summaque probitate se gerat, apparatu negatiuo per quandam tacitam fallaciam in fraudem delabimur, qui nesciamus, utrum editor nos certiores facere noluerit, quod nos nosse nihil interfuerit et nobis pepercerit an quod ipse non uiderit, an quod nimis multa referenda essent, an quod, uno uerbo dicam, nihil eius nos nosse interfuerit. Apparatu negatiuo, quamquam probissimo consilio, aut in fraudem incidimus aut suspicione nos incidisse certissime numquam liberamur. Id tamen non ignoro, non omnes textus ea condicione ad nos peruenisse, qua Rhetorica ad C. Herennium peruenit, id est copiosissimā tradită codicum manu, eorum autem codicum, qui per scholas usquequaque correcti et meliores facti sint. Sed negatiuo apparatu non omnia, ut uidimus, aperiuntur, quare uera editor omiserit, non dicit, sed conici cogit, cum nonnumquam editor codices non totos uiderit, sed aliorum apparatibus confidere maluerit. Tempus iam est nobis licere informatica ratione, quam uocant, ad omnes omnium codicum lectiones, προγράμμaσιν ad hoc confectis, accedere. Quodsi rem paucis exponere uelis, diplomaticae, ut ita dicam, editiones, oportet omnium codicum per computer nobis praesto sint. At quem apparatum equidem hac editione confeci, is ex eo uitio grauiter laborat, quod nonnullorum tantum codicum lectiones comprehendit, quae ad multos sane Rhetoricae ad Herennium locos pertineant, sed non ad omnes (at quis omnes umquam collegit?). Sed omnes lectiones, quas hos ad locos inueni, collegi, nullam omisi. Laborare igitur meum quoque apparatum non infitior, et grauiter laborare concedo, sed haec omnia apertissime patere glorior nec quicquam usquam celatum esse confirmo. Longum iter in Rhetoricam nostram ad C. Herennium edendam, explicandam, omni ex parte enodandam inire tantum potui et fortasse uolui, qui totam prope aetatem in hoc opere conficiendo consumpserim, quod tamen numquam ignorassem longissimum esse et a pluribus doctis, non ab uno, perfici posse. Quodsi uniuscuiusque libri manu scripti historiam cognoueris, id profecto cognoueris, qua uia et itinere textus manu scripto illo traditus ad nos peruenerit. Nam uno consilio nos ducamur oportet unique pareamus studio ac rationi: satis non esse, eum textum a nobis parari, qui quam proxime ad auctoris textum accedat quamque minime ab eodem absit, sed eum textum esse parandum, per quem satis appareat, quod iter textus ille tenuerit, quas per manus usque ad nos traditus sit, idque nos doceat, quantum uiri docti ex eodem cognouerint manu scripto, quem seruarint et nobis transmiserint. Quod nos cuncti tandem animaduertamus oportet. Hoc unum liceat mihi saltem tamquam per somnium optare, haec esse si non nos, at filios nostros aut nepotes futura uisuros146. 146 At non iniuria quispiam mihi obiecerit, hanc uiam Ruth Taylor iam ingressam esse, et non modo ingressam, sed longius iam esse prouectam. Quod non equidem negauerim, quin etiam libenter adsensus sim, Taylor id esse praecipue laudi dandum, quam equidem futuram uiam somniauerim, id est multos codices colligendi inuestigandi connectendi, ea iam longius Taylor

130 Prolegomena Apparatum igitur non modo positiue, ut appellant, instruxi et positiuum esse uolui, sed ita positiuum, ut, cum eadem lectio pluribus in codicibus seruata esset et pauca uerba immutata in uno uel pluribus ex iis codicibus exstarent, uerba immutata attulerim et signum codicis uel codicum, in quibus immutatio occurrisset, iterum addere non dubitauerim. Odi enim negatiui apparatus morem et eorum consuetudinem, qui pudicitiae excusatione impudicam ignorantiam ceterorum codicum celare consueuerint. Cum autem talem apparatum instruerem, non me fugit, nouam hanc esse textus edendi rationem, qua scilicet errorum naturam omnes aperte uiderent. Non indigui igitur errorum coniunctiuorum innumera serie, non affinitatum et familiarum inuentione, qua codicum indagatores laetari solent, quamquam iis erroribus saepius nituntur, qui errores re uera non sint. Haec omnia aliis reseruaui, dum inquisitionis suppedito materiam, qua codicum adfinitates palam apparerent. Aperte dicam quod sentio, nouis editionibus nunc nos non egere, quae, nonnullis auctoribus exceptis, plurimae iam sint, sed iis editionibus, quibus lectiones codicum aperte pateant. At Rhetorica ad Herennium tam contaminata est, tot huiusce operis exstant libri manu scripti, ut multis non annis, sed magna annorum serie opus sit, non uno indagatore, sed compluribus, ut ad nouam editionem tandem perueniatur. Opus igitur, meis tantum uiribus insuperabile, iunioribus aetate, doctrinis florentibus reseruaui, ut Ammianus ait (31,16, 9), mihi satis habui opus inceptum esse. Quin etiam uere dicam, non nouam editionem a me esse paratam, sed editionis nouae praeparatam uiam. Quod ad orthographiam pertinet, non equidem ignoro aliter Ciceronem et eius aequales nonnulla scripsisse atque codicibus tradita sint, et, exempli gratia, ueitari pro uitari positum esse (II 2,2), quod ego tamen ne illic quidem recepi, ubi Marx ex uetare (HP¹B) et uitare (reliqui) ueitare restituerat (cf. de hac scriptura quae Fridericus Biddau 2016 docte sapienterque collegit). Restituere enim non posse putaui nisi admodum contra traditam scripturam ire uoluissem, cum praeterea inscriptionibus non possemus, omni dubitatione abiecta, confidere. Etenim hanc materiam diligentius tractandam esse credo, mora nunc esse sapientius et uerecundia opus. Nunc pauca de signis, quae adhibui ad singulos codices significandos. Vt Bernensem librum manu scriptum 469 (b) a subarchetypo Integrorum familiae, sicut ab Hafter indicatum est (b), et a Bambergensi distinguerem, Bernensem dico librum (469-II) Graeca littera signaui β. Neque aliter me gessi, ut Albinensem librum (α) ab Ambrosiano M58 sup. (a) distinguerem. Quod propterea facile facere potui, quia ambo libri, Bernensis 469-II et Albinensis, raro adhibiti sunt. Adfinitates codicum ex apparatu, quem instruxi, satis apparent. Itaque sine ulla dubitatione negauerim libros Bˢ et Bu Mutilorum familiae adscribendos esse, cum utrumque appareat nullam primo libro exhibere lacunam et cum Integris potius et cum Expletis facere, si huius generis familia usquam exstitit. Nam quaeret fortasse quispiam – non ignoro –, cur eos codices, quos saepe aut esse progressam. Quid addam? Aetas me uetuit eius uestigia sequi neque tamen ita uidere et cernere me prohibuit, ut erroribus ‘coniunctiuis’ tantum rem explanari posse putarem.



11. Quomodo et quibus sit Rhetorica ad C. Herennium libris manu scriptis tradita

131

saepissime una simul facere animaduertissem, non uno signo, non una littera collegerim, quod exempli gratia tum potissimum facere potui, cum codices BˢBunhUr, easdem lectiones praebere uidissem. Sed respondere non uerebor: nunc nondum esse coniungendi tempus, cum tot tantique codices ignoti sint, ut id obliuiscaris, eos­ dem codices non semper una facere, sed nonnusquam cum aliis libris manu scriptis fecisse. Cur? Hanc sane quaestionem coniungendi cupiditate obliteratam nolim. Cum Florentino (Med. Laur. 50. 10=f) liber manu scriptus Bononiensis Bˢ coniunctus esse uidetur, siue ex Florentino ipso, siue ex eius patre filioue descriptus sit, quod neque satis patet, neque certius conici potest. Namque equidem nolui adfinitates inuestigare, quae, contaminatione, quam uocant, imperante, incertissimae semper sunt; quin rationes ipsas, quibus quis nisus adfinitates eas ueras esse defendat, incertas uel incertissimas semper putaui, et singulis locis perpendendas esse. Integrorum generi adscribi posse eos libros Taylor (“Codices Integri” 132) contendit, qui Rhetoricam tantum ad Herennium, nullo alio opere adiuncto, seruassent147. Quam rationem in codice Bˢ Bononiensi tute lector inuenias profecto posse adhiberi. At non ego quidem tam fui facile fungus, ut hac una fultus ratione Integrorum familiae hunc codicem adscriberem. Aliae sunt certioresque similitudines. Quas in apparatu meo quiuis facile inueniat. Etenim materiam tantum colligere malui, qua quisque ad inuentiones suas uteretur, dum ne tam imaginosus esset, ut falsa probaret, et uera seu celaret, seu minoris, quam mererentur, faceret.

147 Reuera Taylor hanc condicionem I-hyparchetypo (id est abauo uel auo Codicum Integrorum) tribuit, quod mihi uerisimillimum uidetur. Quod autem ad codicem Florentinum (f) pertinet, ea laudanda puto, quae Taylor ipsa scripsit (“Codices Integri” 115 adn. 11): “After collating portions of both Laur. 51. 10 and Laur. 50. 10 I had concluded that neither are reliable witnesses to the I-recension. Laur. 50. 10 is severely contaminated from the Expleti-recension and Laur. 51. 10 has suffered moderate contamination from the same source”. Quem fontem, id est E codices, non equidem fontem, sed mare potius uocauerim.

Analisi del contenuto Libro I Il materiale retorico presentato nella Rhet. Her. è stato descritto in modo dettagliato da Harry Caplan, 1954, pp. XLV–LVIII, da Henri Bornecque, 1932, pp. VIII–XVI, riguardo all’ars rhetorica in genere, e nel mio G. Calboli: 1969 (1993²), pp. 54–74, in modo altrettanto dettagliato come dal Caplan. Delle edizioni moderne presentano la materia, in modo succinto Tamás Adamik, 1987, pp. 65–66 (in Ungerese), Theodor Nüßlein (1994) in un ‘Verzeichnis’ dei termini retorici e giuridici (pp. 407–416) e poi delle figure (pp. 417–418), e, infine, Friedhelm L. Müller,1994, pp. 21–27, con attenzione all’ars rhetorica in generale. La Rhet. Her. è stata, inoltre, sottoposta a un esame analitico da parte di Manfred Fuhrmann, Das systematische Lehrbuch 41–58, e a schematizzazioni parziali da Benedetto Riposati, ‘Problemi’ 708sgg.; Dieter Matthes, ‘Hermagoras von Temnos’ 84–206, e George Kennedy, The Art of Rhetoric in the Roman World 109–148. Sulla destra, di fianco alle singole sezioni della dottrina, saranno posti i riferimenti alle note relative del Commento. I generi di causa che un oratore deve saper trattare sono tre: I 2,2 Tria genera sunt causarum, quae recipere debet orator: demonstratiuum, deliberatiuum, iudiciale. I 2,2 genera causarum, γένη τῶν λόγων τῶν ῥητορικῶν; cf. Arist. rhet. I 1358 b 6: (cf. n. 13). demonstratiuum ἐπιδεικτικόν deliberatiuum συμβουλευτικόν iudiciale δικανικόν Un oratore deve, quindi, possedere cinque capacità (res): I 2,3 Oportet igitur esse in oratore inuentionem, dispositionem, elocutionem, memoriam, pronuntiationem: ἔργα τοῦ ῥήτορος I 2,3 officia oratoris inuentio εὕρεσις dispositio τάξις elocutio λέξις memoria μνήμη pronuntiatio ὑπόκρισις

(cf. n. 15)



Libro I

133

Tre sono i metodi per conseguire queste cinque capacità: I 2,3 Haec omnia tribus rebus adsequi poterimus, arte, imitatione, exercitatione: I 2,3

ars τέχνη imitatio μίμησις exercitatio γυμνασία

(cf. n. 16)

Poi viene la divisione dell’inuentio: I 3,4 Inuentio in sex partes orationis consumitur: in exordium, narrationem, diuisionem, confirmationem, confutationem, conclusionem. I 3,4 inuentio εὕρεσις exordium προοίμιον narratio διήγησις diuisio διαίρεσις confirmatio πίστεις confutatio conclusiο ἐπίλογος

(cf. n. 17)

}

Quattro sono i generi di cause ai quali si deve adattare l’exordium (I 3,5 Genera cau­ sarum sunt quattuor: honestum, turpe, dubium, humile): I 3,5 genera causarum (figurae controuersiarum, Aug. rhet. 147,20 Halm; Giomini, 66,2–11) σχήματα ὑποθέσεων (cf. n. 20) honestum ἔνδοξον turpe παράδοξον dubium ἀμφίδοξον humile ἄδοξον A sua volta l’exordium viene diviso in due genera exordiorum: I 4,6 Exordiorum duo sunt genera: principium quod Graece prooemium appellatur, et insinuatio, quae epodos nominatur. (cf. n. 20) I 4,6 genera exordiorum principium προοίμιον insinuatio ἔφοδος Il principium ha la funzione di preparare l’ascoltatore all’ascolto (idoneum ad au­ diendum): I 4,6 Id ita sumitur, ut attentos, ut dociles, ut beniuolos auditores habere possimus: I 4,6 fine del principium è fare in modo che l’ascoltatore sia: adtentus προσεκτικός, προσεχής

134

Analisi del contenuto

docilis εὐμαθής beniuolus εὔνους

I modi per conciliarsi la benevolenza dell’ascoltatore sono quattro: I 4,8 Beniuolos auditores facere quattuor modis possumus: ab nostra, ab aduersariorum nostrorum, ab auditorum persona, et ab rebus ipsis: I 5,8 beniuolentiam contrahemus ab nostra persona ἐκ τοῦ λέγοντος ab aduersariorum persona ἐκ τοῦ ἐναντίου ab audientium persona ἐκ τοῦ ἀκροατοῦ ab rebus ipsis ἐκ τοῦ πράγματος

(cf. n. 22)

In tre occasioni, però, non si può usare il principium o esordio scoperto e si deve fare ricorso alla insinuatio: I 6,9 cum turpem causam habemus, hoc est cum ipsa res animum auditoris a nobis (cf. n. 20) alienat cum animus auditoris persuasus esse uidetur ab iis, qui ante contra dixerunt cum defessus est eos audiendo, qui ante dixerunt Per ognuno di questi casi è presentata la topica d’impiego dell’insinuatio (I 6,9–6,10). Il principium o esordio aperto e l’insinuatio si differenziano nel fatto che l’insinuatio deve raggiungere gli stessi scopi del principium, ma occulte, per dissimulationem, e gli scopi sono quelli di fare sì che l’ascoltatore sia attentus, docilis, beniuolus (I 7,11). L’esordio difettoso è quello che (a) può riferirsi a più cause, (b) può essere usato anche dall’avversario; (c) è troppo lungo ed è costruito con espressioni troppo ricercate ed elaborate; (d) non si adatta bene alla causa (I 7,11). Dopo l’esordio viene la narratio (I 8,12–9,16) che è divisa in tre tipi:

(cf. n. 24)

I 8,12 cum exponimus rem gestam aut fidei ut criminationis aut transitionis aut alicuius apparationis causa id, quod a causa ciuili remotum est, in quo tamen exerceri conuenit I primi due tipi sono διηγήσεις ἐπὶ κριτῶν, mentre il terzo tipo concerne le διηγήσεις καθ’ἑαυτάς, cioè narrazioni per le narrazioni, e comprende di fatto la cultura letteraria. (cf. n. 24) Il terzo tipo, poi, si divide in due genera: I 8,13

in negotiis in personis

διηγήσεις κατὰ πράγματα διηγήσεις κατὰ πρόσωπα

Libro I

135

Il genere in negotiis si divide in tre parti: fabula μῦθος historia ἱστορία argumentum πλάσμα

(cf. n. 24)



La fabula consiste nella narrazione di fatti immaginarî e inverosimili, l’historia di fatti veri lontani nel tempo, l’argumentum di fatti immaginarî, ma verosimili, come l’argumentum di una commedia. La narratio in personis deve possedere varie qualità (tuttavia è andata perduta la più precisa partizione greca). (cf. n. 24). (cf. n. 25) La narrazione deve essere: I 9,14

breuis σύντομος dilucida σαφής ueri similis πιθανή

Vengono quindi descritte le modalità necessarie ad ottenere queste tre uirtutes nar­ rationis (I 9,14–9,16). Si passa, poi, alla diuisio della causa, nella quale si mette in luce quali sono i punti d’accordo e di disaccordo con gli avversari. Continua, quindi, la distributio, divisa in due parti. (cf. n. 27) I 10,17

enumeratio (dei punti che svilupperemo   nella nostra orazione) expositio (dei punti enumerati).

Seguono nella trattazione la confirmatio e la confutatio (I 10,18–15,25). Sia la conferma, sia la confutazione si fondano sulla precisa conoscenza della natura della causa (constitutio, status, στάσις). Viene, quindi, sviluppata la dottrina degli status, sulla quale cf. n. 29, e gli schemi ivi riportati, dei quali trascrivo qui di seguito solo quello della Rhet. Her., meglio sarebbe dire, del suo doctor (I 11,18) e dei secuti Antonium (cf. L. Calboli Montefusco, La dottrina degli “status” 197–206). Tre sono, dunque, le con­ stitutiones (status) della Rhet. Her. e del suo doctor, divise, poi, in altre realizzazioni delle singole constitutiones (status): (cf. nn. 29–45)

136 I 11,18 coniecturalis στοχασµός I 11,19 legitima νοµική

I 14,24 iuridicialis δικαιολογική

Analisi del contenuto

ex scripto et sententia ex contrariis legibus ambiguum definitio translatio ratiocinatio

absoluta ἀντίληψις adsumptiua ἀντίθεσις

ῥητὸν καὶ διάνοια ἀντινοµία ἀµφιβολία ὅρος µετάληψις συλλογισµός

concessio συγγνώµη translatio criminis ἀντέγκληµα remotio criminis µετάστασις comparatio ἀντίστασις

purgatio deprecatio

fortuna prudentia necessitudo

in hominem in rem

Segue la casistica delle constitutiones nelle loro singole applicazioni con la relativa esemplificazione. I 11,19–15,25 constitutio coniecturalis = la questione: se l’imputato abbia compiuto il fatto o no ex scripto et sententia = si ha contrasto fra il testo della legge e l’intenzione del legislatore ex contrariis legibus = una legge permette e un’altra vieta ex ambiguo = di una legge si danno diverse interpretazioni ex definitione = definire il reato e individuare la legge che lo preveda ex translatione = il reo chiede un rinvio o il cambio dell’accu­sa­ tore o della giuria o della corte giudicante ex ratiocinatione = non esiste una legge specifica per la fattispecie in questione e si fa ricorso per analogia a leggi fatte per casi simili constitutio iuridicialis = si riconosce il fatto, ma si discute se sia o meno un reato absoluta = si sostiene che il fatto non costituisce reato adsumptiva = il fatto costituisce reato, ma si giustifica



Libro II

concessio purgatio

deprecatio ex translatione ex remotione ex comparatione

137

= il reo chiede perdono = azione involontaria per caso (fortuna), di ignoranza (inprudentia), caso forza maggiore (necessitudo) = si riconosce il fatto e la colpa, ma si chiede misericordia = si riconosce il fatto, ma si attribuisce la colpa alla parte lesa = si riconosce il reato, ma se ne attribuisce la colpa ad altri = tra un inevitabile reato maggiore o minore si è compiuto il meno grave

Prima di affrontare il modo di trattare questi tipi di causa, si considera la ratio, la ragione che contiene la difesa e dà vita alla causa (I 16,26). Qui entra in gioco la dottrina del κρινόμενον (cf. n. 29), che ha dato luogo a varie discussioni, presentate alla n. 29 del Commento, con la specifica bibliografia relativa. Nella constitutio coniectu­ ralis non si ha, naturalmente, né ratio, qua re fecerit, né firmamentum (συνέχον), cf. I 17,27. Le iudicationes devono accordarsi alle constitutiones delle cause, e, quanto, alle iudicationes e alle constitutiones, l’Auctor scrive che, se in una causa ci saranno più constitutiones, ci saranno anche più iudicationes, perché omnes simili ratione re­ perientur (I 17,27, e cf. nn. 46–47 del Commento).

Libro II Anche il libro II, come il libro I, è dedicato al genus iudiciale della causa (II 1,1). È introdotto da un breve riassunto del primo libro, seguito da un rapido sommario del libro secondo (II 2,2), nel quale è detto che il libro secondo si svilupperà su tre punti: (1) il metodo per adattare le inuentiones alle singole constitutiones o alle loro partes; (2) i tipi di argomentazione (ἐπιχείρημα) che si devono seguire e quelli che si devono evitare nell’ambito della confirmatio e della confutatio; (3) i tipi di conclusio da impiegare. Si comincia con lo studio della causa coniecturalis (II 2,3–8,12). La ratio della causa coniecturalis si distribuisce in sei partes: (cf. n. 3) II 2,3

probabile εἰκός conlatio σύγκρισις signum σημεῖον argumentum τεκμήριον consecutio σύμπτωμα (nella terminologia medica) adprobatio βεβαίωσις

138

Analisi del contenuto

Il probabile si divide in: causa αἰτία uita βίος

(cf. n. 4)

Viene poi presentata la topica di causa e uita, tenendo conto del diverso comportamento dell’accusatore e del difensore (II 2,3–3,5), e si aggiunge la conlatio con la quale si dimostra che il reato tornava utile (o non tornava utile) all’accusato meglio (cf. n. 8) che a chiunque altro (II 4,6). Il successivo signum è diviso in sei parti, delle quali si dà la topica: (cf. n. 9) II 4,7

locus τόπος tempus χρόνος spatium occasio spes perficiendi spes celandi

}

Viene poi l’argumentum, diviso in tria tempora, con la relativa topica: II 5,8

praeteritum instans consequens

(cf. n. 13)

πρὸ τοῦ πράγματος ἅμα τῷ πράγματι μετὰ τὸ πρᾶγμα

Segue una breve trattazione della consecutio (II 5,8) su cui cf. nn. 14–15, e della adpro­ batio (II 6,9–8,12). La adprobatio può avere: (cf. nn. 16–18) loci propri dell’accusa e della difesa, e, quindi, diversi fra di loro loci communes all’accusa e alla difesa. I loci communes (κοινοὶ τόποι) sono: abs testibus – contra testes II 6,9 II 7,10 abs quaestionibus – contra quaestiones abs argumentis – contra argumenta II 7,11 II 8,12 abs rumoribus – contra rumores Viene poi trattata la constitutio legitima con la topica delle sue parti: II 9,13–10,14 ex scripto et sententia II 10,15 ex contrariis legibus II 11,16 ambiguum II 12,17 definitio II 12,18 translatio II 12,18 ratiocinatio

(cf. n. 21) (cf. n. 23) (cf. n. 24) (cf. n. 25) (cf. n. 26) (cf. n. 26)



139

Libro II

Si passa, quindi, alla constitutio iuridicialis (II 13,19–17,26), e nella constitutio iuri­ dicialis absoluta (II 13,19–13,20), per riconoscere se il fatto è in accordo o meno col ius, si precisano le parti di cui si compone il ius. Vengono così definite sei fonti del diritto: (cf. nn. 27–33) II 13,19–13,20

natura lex consuetudo iudicatum aequum et bonum pactum

Successivamente si discutono i sottotipi della constitutio iuridicialis adsumptiva (II 14,21–17,26) e si presentano le argomentazioni dell’accusa e della difesa secondo i luoghi propri e comuni di entrambe nell’ordine seguente: II 14,21–14,22 II 15,22 II 16,23–17,25 II 17,26

conparatio translatio criminis concessio remotio criminis

(cf. n. 34) (cf. n. 35) (cf. n. 36) (cf. n. 40)

La concessio è distinta in purgatio (II 16,23–24) e deprecatio (II 17,25) (cf. nn. 36–39) La purgatio, a sua volta, in necessitudo, fortuna e inprudentia. La remotio criminis è distinta in remotio in rem e remotio in hominem. Questa parte, che si riferisce alla constitutio iuridicialis, si conclude con una breve trattazione della topica relativa alla remotio criminis (II 17,26) (cf. n. 40) Dopo la parte in cui si presenta il modo di trovare le argumentationes, si indica come si può expolire e pronuntiare expedite tali argumentationes (II 18,27). Quindi si studiano i varî tipi di argumentationes (II 18,28–19,30). L’argumentatio absolutissima et perfectissima si divide in cinque parti: (cf. nn. 41–45) II 18,28 (1) propositio πρόθεσις = indica per sommi capi l’argomento che vogliamo sviluppare (2) ratio πρόσληψις = conferma con una breve spiegazione l’attendibilità della propositio (3) rationis confirmatio = conferma la ratio con più argomenti (4) exornatio προθέσεως = adorna e arricchisce l’argomentazione προσλήψεως ἀπόδειξις (5) conplexio ἐπιφορά = conclude riprendendo brevemente le parti dell’argomentazione

140

Analisi del contenuto

La trattazione dell’argumentatio perfecta si conclude con l’analisi di un esempio, col quale si mostra che una argumentatio può comporsi anche con meno delle cinque parti sopra indicate (II 19,29–30 Ergo absolutisima est argumentatio ea, quae ex quin­ que partibus constat; sed ea non semper necesse est uti). La parte che concerne le argumentationes si conclude con la presentazione delle argumentationes uitiosae (II 20,31–29,46). Le argumentationes uitiosae (κακίαι τῶν πίστεων) sono di due generi, quelle che possono essere confutate dall’avversario, e altre, diversamente deboli, anche se inconfutabili (II 20,31). I difetti delle argomentazioni difettose vengono poi esaminati (cf. nn. 46–78) secondo le cinque parti dell’argomentazione perfetta: II 20,32–21,34 II 20,32 II 20,33 II 21,33

II 22,34 II 23,35–24,37 II 23,35 II 23,36 II 24,37 II 24,37 II 24,37

expositio uitiosa (a) un’asserzione valevole per alcune parti è attribuita a tutte (b) si nega che accada ciò che, invece, accade, seppure raramente (c) affermiamo di aver raccolto tutti gli elementi e invece ne abbiamo trascurato uno importante (d) l’argomentazione si fonda su una enumerazione falsa per eccesso o per difetto (e) l’argomentazione viene presa troppo di lontano ratio uitiosa (a) la ratio è debole o inconsistente (b) la ratio è infirma, perché non adduce una causa cogente (c) la ratio non dice altro che quello che è stato detto nell’expositio (d) la ratio è inadatta all’expositio (e) la ratio può adattarsi anche a un’altra expositio

II 24,38–28,45

confirmatio rationis uitiosa: ne vengono presentati ventidue tipi.

II 29,46

exornatio uitiosa: (a) parti dissimili (b) esempio mancante o falso (c) precedente giudiziario inadatto (d) semplice constatazione di un fatto ammesso (e) amplificazione di un fatto non ancora provato

II 29,46

conplexio uitiosa: disordinata, troppo lunga, che non offre alcun elemento sicuro per comprendere l’argomentazione nelle sue parti.

II 21,34

Il resto del libro è dedicato alle conclusiones (ἐπίλογοι) (II 30,47–31,50). (cf. nn. 79–86)



Libro III

La conclusio è divisa in: II 30,47 enumeratio ἀνακεφαλαίωσις o ἀνάμνησις amplificatio αὔξησις, δείνωσις conmiseratio οἴκτος ο ἔλεος

141 (cf. nn. 79–80)

Dopo una breve trattazione dell’enumeratio (II 30,47) vengono presentati i dieci loci communes dell’amplificatio: (cf. nn. 81–85): II 30,48–30,49 (1) auctoritas, interesse per il fatto da parte di persone fornite di autorità (2) persone a cui concerne il fatto in questione (3) conseguenza del fatto e di una sua generalizzazione (4) il fatto rappresenta un pericoloso esempio (5) un errore di giudizio sarebbe irrimediabile a differenza di altri giudizî (6) il delitto è stato premeditato e non ha scusanti d’involontarietà (7) odiosità ed efferatezza del delitto (8) particolare gravità del delitto (9) mancanza di attenuanti (10) evidenziazione completa delle conseguenze Topica della misericordia (II 31,50)

(cf. n. 86)

Libro III Il libro si apre con una breve indicazione della materia del libro terzo e del libro quarto. Completata la parte relativa al genus iudiciale, nel terzo libro si tratterà delle causae deliberatiuae e demonstratiuae e, inoltre, di tre delle quattro parti della retorica che rimangono (dispositio, elocutio, pronun­tiatio, memoria), cioè della dispositio, della pronuntiatio e della memoria. All’elocutio, invece, sarà dedicato tutto il quarto libro, il più ampio, con un riferimento al solecismo e al barbarismo (IV 12,17) e la promessa di trattare questi uitia sermonis in una futura ars grammatica (IV 12,17). Questa svolta, improntata a un crescente interesse per la λέξις, l’elocutio, non solo corrisponde alla Rhetorica di Aristotele, dove il terzo e ultimo libro è dedicato alla λέξις, ma a una maggior attenzione alla funzione letteraria (ed extragiudiziaria) della Rhetorica, conforme non solo ancora ad Aristotele (che vedeva la Rhetorica dal punto di vista filosofico e dialettico, come una sorta di ‘logica modale’), ma anche all’impiego scolastico e oratorio della scuola rodiese di Apollonio Molone. L’ornare elocutionem, assumendo esempi ab oratore aut poeta probato sembrerebbe il procedimento naturale, ma l’Auctor, invece, conierà egli stesso gli exempla, in polemica con Ermagora di Temno, incapace di scribere ex arte. Un motivo specifico e concreto, quindi, per allontanarsi dalla Retorica giudiziaria, per andare oltre. È la premessa per andare verso la Rhetorica scolastica di Quintiliano, in un impero, sostenuto dalla

142

Analisi del contenuto

forza delle armi e dal latino dei suoi tribunali, dei suoi oratori e dei suoi letterati (storici, poeti, naturalisti). (cf. nn. 1–5) Le deliberationes, dunque, possono riguardare due tipi di scelta: III 2,2 utrum potius faciendum sit, cioè la scelta fra due possibilità, una scelta alternativa quid potissimum faciendum sit, cioè scelta fra più possibilità Le deliberationes si dividono poi in altri due tipi: deliberationes ipsae propter se consultandae III 2,2 deliberationes propter aliquam extraneam causam consultandae Il fine (τέλος) di ogni oratio deliberativa è l’utilitas (τὸ συμφέρον) e l’utilitas nelle (cf. nn. 6–19) delibere che riguardano la vita pubblica può essere di due tipi: III 2,3 tuta τὸ χρήσιμον (τὸ ἀναγκαῖον) honesta τὸ καλόν La utilitas tuta si raggiunge in due modi, i quali, a loro volta, si concretizzano attraverso varî mezzi: uis: (a) exercitus III 2,3 (b) classes (c) arma (d) tormenta (e) euocationes hominum (f) aliae res dolus: (a) pecunia (b) pollicitatio (c) dissimulatio (d) maturatio (e) mentitio (f) ceterae res La utilitas honesta si divide in due parti, che poi vengono ulteriormente ripartite: rectum: (a) prudentia φρόνησις (cf. nn. 9–14) III 2,3 ὀρθόν (b) iustitia δικαιοσύνη (c) fortitudo ἀνδρεία (d) modestia σωφροσύνη III 4,7 laudabile (a) ab idoneis hominibus ἐπαινετόν (b) quibus sociis (c) omnibus ciuibus

(cf. n. 19)



Libro III



143

(d) exteris nationibus (e) posteris nostris

Definizioni e topica d’uso delle parti del rectum (prudentia, iustitia, fortitudo, modes­ tia) sono presentate nella uirtutis amplificatio e nella adtenuatio (III 2,3–3,6). Segue la trattazione del laudabile secondo le sue parti (III 4,7). La causa deliberatiua pure, come la precedente causa iudicialis, si divide in exor­ dium, narratio, diuisio, confirmatio, confutatio, conclusio. Vengono, quindi, esposte brevemente le maniere (rationes) secondo le quali presentare la causa deliberatiua (γένος συμβουλευκτικόν) nella successione delle sue parti e secondo i criteri messi in luce precedentemente (III 4,7–5,9). Poi si passa al genus causae demonstratiuum (γένος ἐπιδεικτικόν). Lo scopo di questo genere è la laus o la uituperatio (III 6,10). La laus può riguardare: III 6,10

res externae corpus animus

τὰ ἐκτὸς ἀγαθά εὐθενία σωμάτων ἀρεταὶ ψυχῆς

Queste parti, poi, si compongono di varie sottoparti: III 6,10

laudes (o uituperationes) rerum externarum: genus εὐγένεια educatio παιδεία diuitiae χρήματα potestates δυναστεία gloriae δόξα ciuitas πατρίς amicitiae φίλοι



laudes (o uituperationes) corporis: uelocitas ποδώκεια uires ἰσχύς dignitas καλοκἀγαθία ualetudo ὑγίεια



laudes (o uituperationes) animi: prudentia φρόνησις iustitia δικαιοσύνη fortitudo ἀνδρεία modestia σωφροσύνη

(cf. nn. 23–24)

144

Analisi del contenuto

Come il genus iudiciale e quello deliberatiuum, anche il genus demonstratiuum è diviso nelle parti del discorso retorico, exordium, narratio ecc. (cf. Fuhrmann, Das ­systematische Lehrbuch 45), benché questo non sia detto esplicitamente dall’Auctor, e, come appare da quanto segue, manchino la confirmatio e la confutatio, e talvolta la narratio. Il principium viene ripartito come nel genus iudiciale (cf. 1,5,8, cf. Commento Libro I n. 22): ἐκ τοῦ λέγοντος (cf. n. 25) III 6,11 ab nostra persona ab eius, de quo loquimur, persona ἐκ τοῦ ἐναντίου ab eorum, qui audient, persona ἐκ τοῦ ἀκροατοῦ ab re ἐκ τοῦ πράγματος Segue la topica d’uso di queste parti (III 6,11–12). Poi viene presentata la diuisio come esposizione del materiale che deve essere trattato nella laus o nella uituperatio, conformemente ai criterî sopra esposti di res externae, corpus, animus (III 7,13–8,15). Manca un riferimento esplicito alla confirmatio e alla confutatio, ma entrambi i criteri sono, a quanto sembra, compresi nel genere, la confirmatio nella laus, la confutatio nella uituperatio. Poi viene la conclusio: questa deve essere breve e constare solo di una enumeratio, quale termine del discorso; le amplificationes sono inserite nel discorso stesso (III 8,15). Viene così esaurita la inuentio riguardo ai tre generi di causa, iudiciale, delibera­ tiuum, demonstratiuum, e l’Auctor passa alla dispositio (III 9,16). I genera dispositionum sono due. III 9,16 ab institutione artis profectum ad casum temporis adcommodatum

(cf. nn. 26–31)

Quanto all’institutio artis, viene proposta quella indicata per l’inuentio nei libri I e II, secondo la duplice divisione di oratio (nelle sue parti, exordium, narratio, diuisio, confirmatio, confutatio, conclusio) e argumentatio (essa pure nelle sue parti, expositio, ratio, confirmatio rationis, exornatio, conclusio). In luogo di questa dispositio secondo l’institutio artis, si può avere una dispositio ad tempus adcommodata, della quale vengono dati alcuni esempi (III 9,17–10,18). Può, così, essere opportuno iniziare il discorso dalla narratio, o da una firma ar­ gumentatio, ecc., con procedimenti di commutatio e translatio delle parti nelle parti successive. Si passa, quindi, alla pronuntiatio (ὑπόκρισις) (III 19–25). Dopo aver messo in evidenza i meriti della pronuntiatio, si passa alle sue partizioni. Essa, infatti, si divide in: ὁ τόνος τῆς φωνῆς (cf. nn. 32–45) III 11,19 in uocis figuram in corporis motum ἡ κίνησις τοῦ σώματος



145

Libro III

La figura uocis si divide, poi, in tre parti: III 11,20 magnitudo firmitudo mollitudo Vengono successivamente presentati i vantaggi di queste tre virtù della voce e il comportamento necessario per conservarle (III 11,20–14,25). Maggior attenzione viene dedicata alla mollitudo uocis. I suoi aspetti si realizzano nelle tre manifestazioni di: III 13,23 sermo (conversazione) contentio (discussione) amplificatio (amplificazione) Il sermo si divide in quattro parti (compresa la definizione di ciascuna di loro) III 13,23

dignitas (serietà, discorso grave e calmo) demonstratio (spiegazione a voce calma) narratio (racconto) iocatio (scherzo)

La contentio, a sua volta, si divide in due sottospecie: III 13,23 continuatio (discussione senza interruzione) distributio (interruzione nella discussione) Infine nell’amplificatio si distinguono due tipi o applicazioni: III 13,24 cohortatio (esortazione) conquestio (compassione) La parte relativa alla figura uocis si conclude con la presentazione della topica d’uso delle varie specie e sottospecie di essa (III 14,23–25). L’ultima parte del III libro è dedicata alla memoria (thesaurum inuentorum atque omnium partium rhetoricae custodem, Rhet. Her. III 16,28). (cf. n. 46) Della memoria esistono due tipi: III 16,28 naturalis artificiosa

μνήμη φυσική μνήμη τεχνική

(cf. n. 47)

La trattazione riguarda, naturalmente, solo la memoria artificiosa che si compone di: III 16,29 loci τόποι (edifici, colonnati, angoli, archi, vie) imagines εἴδωλα (cavalli, leoni ecc. )

146

Analisi del contenuto

Si presentano, poi, le maniere da impiegare per scegliere i loci, per fissarli nella memoriae per adattarli a quello che si vuole ricordare (III 17,30–19,32). L’ultima parte è dedicata alle imagines. Le imagines si fondano sulle similitudines, che sono di due tipi: (cf. nn. 49–56) III 20,33 similitudines rerum τόπος πραγματικός similitudines uerborum τόπος λεκτικός Vengono, poi, illustrati i due tipi di imagines (III 20,33–21,34), e si presentano le maniere e le condizioni per ottenere imagines partim firmae, et acres et ad monendum idoneae (III 21,35–38). Le mnemotecniche greche e gli elenchi di imagines vengono rifiutati per l’infinito numero di parole e di cose, per non limitare l’industria dei singoli nel cercare ciascuno il proprio metodo e perché basta indicare un solo modello mnemotecnico (III 23,38). L’Auctor conclude, però, mostrando i limiti della mnemotecnica e insistendo sulla necessità di compiere un assiduo esercizio pratico di tutto quanto è stato mostrato fino a questo punto della teoria retorica, una conclusione che sarà ripetuta alla fine anche del quarto libro e di tutta l’opera.

Libro IV Il libro IV è consacrato interamente all’elocutio (λέξις) e nei primi paragrafi (IV 1,1–7,10) l’Auctor dedica un’ampia discussione al metodo di scegliere gli esempi (cf. Calboli 1993: Introduzione, pp. 42–46). (cf. nn. 1–29) I Greci che hanno trattato dell’elocutio, ritengono che gli esempi debbano essere presi da buoni oratori e poeti per tre motivi: (1) per modestia, giacché sembrerebbe ostentazione presentare esempi propri (IV 1,1–2), (2) perché gli esempi valgono come testimonia ed è ridicolo che uno confermi la propria teoria con esempi proprî, anzi bisogna che gli esempi vengano presi dagli autori di maggior prestigio, per la loro auctoritas e per spingere ad imitarli (IV 1,2, e cf. nn. 5; 7; 8), (3) perché è prova di abilità scegliere esempi appropriati e adattarli alle singole regole (IV 2,3). L’Auctor confuta questi argomenti nel modo seguente: (1) puerile è l’argomento della modestia, perché, se volessero veramente essere modesti, non dovrebbero scrivere nulla; se si togliesse dai loro libri l’esemplificazione estranea, non rimarrebbe più nulla di loro (IV 2,4–3,5), (2) gli esempi non vengono usati come testimonia, ma per spiegare, per completare la dimostrazione (demonstrandi causa); gli esempi come testimonia non possono confermare la validità dell’ars, perché sono presi da persone che ignoravano l’ars (IV 3,5–3,6, cf. nn. 15–17), (3) sarà certo laboriosum prendere esempi da molti, ma non è certo egregium; richiede, certamente, una certa conoscenza, ma non rivela grandi capacità (si artificiosum est intellegere, quae sint ex arte scripta, multo est artificiosius ipsum scribere ex arte (IV 4,7), e cf. n. 20). Poi l’Auctor continua adducendo altri motivi per provare che gli esempi non devono essere presi da varî oratori e poeti, perché, se si dovessero prendere esempi da altri autori, li si dovrebbe prendere



Libro IV

147

da uno solo. Se infatti si penserà che uno sia fornito di tutte le qualità, chi studia, cercherà di imitarlo; se invece le qualità non si troveranno in uno solo, chi studia, dispererà di poter apprendere l’ars (IV 5,7–8). Infine l’Auctor dimostra che gli esempi devono essere coniati dallo stesso autore della teoria, perché (a) l’autore deve mostrare di padroneggiare egli stesso la materia che insegna, (b) gli esempi di altri oratori non servono bene per mettere in evidenza le regole, perché ogni oratore cerca di nascondere l’ars (dissimulatio artis, cf. n. 28), invece l’autore di un’ars deve dare esempi dai quali l’ars sia messa in luce, non dissimulata (IV 7,10)148. È un criterio non dissimile quello che ha indotto l’Auctor a rendere con termini latini i varî termini greci della retorica (IV 7,10, e cf. n. 29, e il simile atteggiamento esteriormente antiellenico di C. Mario). Poi si passa alla discussione dell’elocutio, vera e propria. Essa viene considerata sotto due aspetti: IV 7,10 quibus in generibus semper omnis oratoria elocutio debeat esse Quas res semper habere debeat I genera (chiamati figurae dall’Auctor) dell’oratio non uitiosa sono tre: (cf. nn. 30–46) figura grauis χαρακτὴρ ἁδρός IV 8,11 figura mediocris χαρακτὴρ μέσος figura extenuata χαρακτὴρ ἰσχνός Dopo la definizione dei tre χαρακτῆρες (IV 8,11), oggetto di trattazione è la figu­ ra grauis e ne viene presentato un esempio (IV 8,11–12; cf. n. 36). Segue la figura mediocris con definizione ed esempio (IV 9,13), e il genus adtenuatum figurae illustrato dall’esempio pertinente (IV 10,14). Ma bisogna evitare di cadere nei tre uitia corrispondenti a questi tre χαρακτῆρες, cioè nei παρακείμενα ἁμαρτήματα. (cf. nn. 45–56) IV 10,15–12,17 genus sufflatum ψυχρόν, σκληρόν genus dissolutum διαλελυμένον genus exile (aridum et exangue) ξηρὸν καὶ ταπεινόν 148 Questo punto è molto importante e offre un elemento rilevante per risolvere la questione degli esempi del Libro IV. Gli autori Greci e Latini non vengono ignorati da Cornificio, ma sono elaborati tramite esercizi declamatorî e così divengono esempi expresse conscripta (IV 7,10). L’autore non è né un bugiardo, né un ladro (Marx, Prolegomena 114), ma fa suoi esempi Greci (divenuti Romani, perché i Greci erano ‘deditici’ dei Romani, cf. G. Calboli, 1999c), rielaborandoli personalmente o, ancora personalmente, nella sua scuola, alla scuola del suo doctor. Su questa questione non mi allontano da quanto ho scritto in Calboli: 1969 (1993²) Introduzione, pp. 46–50. Se poi la dottrina delle figure si mostra, come effettivamente qui sembra, ancora in fase di elaborazione, come scrivevo nel 1969, si dovrà esitare a porre più tardi l’opera di Cornificio scritta per C. Herennius.

148

Analisi del contenuto

Anche di questi uitia sono date definizioni e gli esempi corrispondenti (IV 10,15– 12,17). Dopo aver presentato i genera dell’elocutio, vengono indicate le qualità che deve (cf. n. 57) possedere una elocutio commoda et perfecta: IV 12,17 elegantia conpositio ἀρμονἰα, σύνθεσις dignitas κατασκευή La elegantia si divide in: Latinitas ἑλληνισμός IV 12,17 explanatio σαφήνεια Inoltre la Latinitas si ha, purché si evitino due uitia: soloecismus σολοικισμός (errore di sintassi) IV 12,17 barbarismus βαρβαρισμός (errore di parola)

(cf. n. 58)

L’explanatio si ottiene usitatis uerbis et propriis; vengono, quindi, definiti gli usitata (cf. n. 60). uerba e i propria (IV 12,17). Una buona compositio si ha, se si evitano: crebras uocalium concursiones IV 12,18 eiusdem litterae nimiam adsiduitatem transgressiones similiter cadentia uerba A sua volta la dignitas si divide in: uerborum exornationes IV 13,18 sententiarum exornationes

(cf. nn. 63; 64; 65; 66; 67)

σχήματα λέξεως σχήματα διανοίας

(cf. n. 69)

Poi si trova una lacuna e il testo riprende con una serie di figure uerborum (uerborum exornationes), che sono seguite da dieci tropi (non chiamati, però, tropi, ma exor­ nationes uerborum, che omnes in uno genere sunt positae. Nam earum omnium hoc proprium est, ut ab usitata uerborum potestate recedatur atque in aliam rationem cum quadam uenustate oratio conferatur, IV 31,42). Viene infine un’ultima serie di figure, le figure sententiarum (sententiarum exornationes). Tutte vengono qui di seguito elencate. La dottrina delle figure e dei tropi (che in Quintiliano si troverà esposta nel libro VIII (i tropi) e nel IX (le figure) della Institutio oratoria) viene sviluppata nell’ultima, più ampia parte del libro per 50 paragrafi (IV 13,19–55,68). Prima, da IV 13,19 a IV 34,46, vengono presentate le exornationes uerborum (da IV 31,42 a IV 34,46, quelle exornationes che poi altri retori chiameranno ‘tropi’), successivamente, da IV 35,47 a IV 55,68, le exornationes sententiarum. Si può ipotizzare che le dieci exorna­ tiones uerborum di IV 42–46, siano state riunite insieme per una certa influenza della



Libro IV

149

dottrina stoica, ma in G. Calboli, 1998a, “From Aristotelian λέξις to elocutio”, io ho mostrato che questa dell’Auctor è la successione che si trova nella ‘Rhetorica’ e nella ‘Poetica’ di Aristotele, con la differenza che Aristotele considera metafora, quello che poi Teofrasto (probabilmente) ha diviso in metafora, metonimia e sineddoche. Nella Rhetorica ad Herennium si conserva, comunque, il criterio asiano-ellenistico della exornatio, che K. Barwick 1957, non riuscendo a farlo rientrare nel sistema stoico, chiamò (certo dalla Rhet. Her.) asiano-ellenistico. Ecco, quindi, qui di seguito questi σχήματα (cf. nn. 121; 124; 186; 192; 212; 218): IV 13,19 repetitio ἐπαναφορά, ἐπιβολή (cf. n. 70) [1] conuersio ἀντιστροφή, ἐπιφορά (cf. n. 74) [2] συμπλωκή, κοινότης (cf. n. 79) [3] IV 14,20 complexio traductio ἀντιμετάθεσις, σύγκρισις, ἀντίστασις (cf. n. 81) [4] ἀντίθεσις, ἀντίθετον (cf. n. 89) [5] IV 15,21 contentio ἀποστροφή, ἐκφώνησις, σχετλιασμός (cf. n. 93) [6] IV 15,22 exclamatio interrogatio ἐρώτησις, ἐρώτημα (cf. n. 97) [7] αἰτιολογία (cf. n. 99) [8] IV 16,23 ratiocinatio IV 17,24 sententia γνώμη (cf. n. 102) [9] ἐνθύμημα (cf. n. 113) [10] IV 18,25 contrarium IV 19,26 membrum κῶλον (cf. n. 116) [11] articulus κόμμα (cf. n. 118) [12] IV 19,27 continuatio περίοδος (cf. n. 120) [13] IV 20,27 compar ἰσόκωλον, πάρισον, παρίσωσις (cf. n. 121) [14] (cf. n. 122) [15] IV 20,28 similiter cadens ὁμοιόπτωτον similiter desinens ὁμοιοτέλευτον (cf. n. 123) [16] IV 21,29–23,32 adnominatio παρονομασία (cf. n. 124) [17] la adnominatio si ottiene: (1) per propinqua similitudo (a) riduzione e contrazione di una stessa lettera (b) ex contrario (c) allungamento eiusdem litterae (cioè sillaba) (d) abbreviazione eiusdem litterae (cioè sillaba) (e) addendis litteris (f) demendis litteris (g) trasposizione di lettere (h) cambiamento di lettere (2) per una non tam propinqua similitudo (3) per una casuum commutatio IV 23,33–24,34 subiectio ὑποφορά, ἀνθυποφορά (cf. n. 136) [18] κλῖμαξ (cf. n. 143) [19] IV 25,34 gradatio IV 25,35 definitio ὁρισμός (cf. n. 146) [20] IV 26,35 transitio μετάβασις (cf. n. 149) [21] IV 26,36 correctio ἐπιδιόρθωσις, ἐπανόρθωσις, μετάνοια (cf. n. 151) [22] IV 27,37 occultatio, praeteritio παράλειψις (cf. n. 155) [23]

150 disiunctum IV 27,38 coniunctio adiunctio IV 28,38 conduplicatio interpretatio IV 28,39 commutatio permissio IV 29,40 dubitatio expeditio IV 30,41 dissolutum praecisio conclusio

Analisi del contenuto

διεζευγμένον (cf. n. 157) συνεζευγμένον (cf. n. 160) ἐπεζευγμένον (cf. n. 160) ἀναδίπλωσις,παλιλλογία,ἐπανάληψις (cf. n. 162) συνωνυμία (cf. n. 164) ἀντιμεταβολή (cf. n. 165) ἐπιτροπή (cf. n. 169) ἀπορία, διαπόρησις (cf. n. 171) (senza corrispondenti greci) (cf. n. 174) ἀσύνδετον, διάλυσις (cf. n. 177) ἀποσιώπησις (cf. n. 179) (senza corrispondenti greci) (cf. n. 184)

[24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] [34] [35]

A questo punto seguono dieci exornationes uerborum, che dai retori successivi sono considerate e chiamate ‘tropi’, come è stato indicato sopra: ὀνοματοποιία (cf. n. 187) [36] IV 31,42 nominatio pronominatio ἀντονομασία (cf. n. 190) [37] μετωνυμία (cf. n. 192) [38] IV 32,43 denominatio circumitio περίφρασις (cf. n. 197) [39] IV 32,44 transgressio ὑπερβατόν (cf. n. 199) [40] ὑπερβολή (cf. n. 202) [41] IV 33,44 superlatio συνεκδοχή (cf. n. 207) [42] IV 33,44–45 intellectio κατάχρησις (cf. n. 210) [43] IV 33,45 abusio IV 34,45 translatio μεταφορά (cf. n. 212) [44] ἀλληγορία (cf. n. 218) [45] IV 34,46 permutatio Queste exornationes uerborum sono seguite dalle seguenti exornationes sententiarum: μερισμός, διαίρεσις (cf. n. 223) [46] IV 35,47 distributio IV 36,48–37,50 licentia παρρησία (cf. n. 227) [47] ἀντεναντίωσις, λιτότης (cf. n. 233) [48] IV 38,50 deminutio IV 39,51 descriptio διατύπωσις, ὑποτύπωσις (cf. n. 235) [49] διλήμματον (προσαπόδωσις) (cf. n. 239) [50] IV 40,52 diuisio (cf. n. 242) [51] IV 40,52–41, 53 frequentatio συναθροισμός IV 42,54 expolitio χρεία (cf. n. 247) [52] IV 45,58 commoratio ἐπιμονή (cf. n. 247) [53] contentio (ἀντίθεσις, ἀντίθετον) (cf. n. 263) [54] IV 45,59–48,61 similitudo παραβολή (εἰκών, εἰκασία) (cf. n. 264) [55] IV 49,62 exemplum παράδειγμα (cf. n. 270) [56] imago εἰκών (cf. n. 273) [57] IV 49,63 effictio χαρακτηρισμός (poi εἰκονισμός) (cf. n. 276) [58] IV 50,63 notatio ἠθοποιία (cf. n. 277) [59] IV 52,65 sermocinatio διάλογοι (cf. n. 290) [60]



Libro IV

προσωποποιία IV 53,66 conformatio IV 53,67 significatio ἔμφασις ottenuta (1) per exuperationem (2) per ambiguum (3) per consequentiam (4) per abscisionem (5) per similitudinem IV 54,68 brevitas βραχυλογία IV 55,68 demonstratio ἐνάργεια, ὑποτύπωσις, διατύπωσις

151 (cf. n. 297) [61] (cf. n. 300) [62]

(cf. n. 306) [63] (cf. n. 309) [64]

Nella conclusione l’Auctor si rivolge a Erennio, esortandolo a impegnarsi nello studio dell’ars e nella exercitatio (che è, anche, l’ultima parola con cui si chiude l’opera), e presenta un brevissimo sommario di quanto è stato demonstratum, dictum, tradi­ tum, praeceptum.

sigla codicum Singulorum manuscriptorum descriptiones facile, lector, inuenias in operibus ad manuscriptos sigulos adiunctis et uocabulo Descriptio signatis.

Codices Mutili (M) H

= Herbipolitanus, Würzburg, Universiätsbibliothek, M. p. misc. f. 2, saec. IX2/4 (Marx 1894: 11sq. (Descriptio); Hafner, Untersuchungen 43f.; Taylor, “Pre-History” 189sg.; 217).

B

= Bernensis, Burgerbibliothek Bern, 433, saec. IX1/4t 1,1,1–1,7,11 (fol. 2v–5r) saec. X/XI addita sunt, sed ante tempus, quo sunt Expleti codices conscripti (Marx 1894: 14sq. (Descriptio); Hafner, Untersuchungen 45–50). Antiquissimus ex antiquis Rhetoricam ad C.Herennium tradentibus codicibus esse uidetur, quem saec. X–XI P. R. Taylor 1993: 194, scripserit esse exaratum. Ex Integrorum codicorum parentibus R. Taylor 1993: 196sq. putat, correctiones et uarias lectiones esse in B aut in eius parentem per contaminationem inductas, quod, quamquam non multis exemplis probatur, excludi, mea sententia, non potest; P. Ruth Taylor, ‟Pre-Historyˮ 192–197;.

P

= Parisinus Latinus, Bibliotheque Nationale, Paris, 7714, saec. IX3/4 (Marx, Prolegomena 12–14 (Descriptio); P. Ruth Taylor, ‟Pre-Historyˮ 190–192; Hafner, Untersuchungen 44f. (Descriptio)).

Π

= Parisinus Latinus, Bibliotheque Nationale, Paris, 7231, saec. IX3/4(Marx, Prolegomena 19 (Descriptio) ; R. H. Rouse, Texts and Transmission 110; Hafner, Untersuchungen 75).

C

= Corbeiensis, nunc Sanpetroburgensis, F.V. Lat. Class. 8, saec. IX3/4 (Hafner, Untersuchungen 50f.; P. Ruth Taylor, ˮPre-Historyˮ 197–201(Descriptio); B. Huelsenbeck, 2013).

Codices Integri (I) A

= Bambergensis Class. 29 (M. V. 3); saec. X3/3–1000 (Hafner, Untersuchungen 51–53 (Descriptio)). Scriptura Carolina.

F

= Frisingensis, Clm 6403, Bayerische Staatsbibliothek München, saec. Xex (Spallone, “La trasmissione” 164; Hafner, Untersuchungen 54–56 (Descriptio)).

V

= Vadianus 313, St. Gallen (Stadtbibliothek), saec. XImed (Hafner, Untersuchungen 56–66 (Descriptio)). A. Stückelberger, “Der Codex Vadianus 313” 217–228.

L

= Mediceus Laurentianus, Firenze, Biblioteca Mediceo–Laurenziana, plut. 51. 10, saec. XIex Cf. M. Spallone, “La trasmissione” 167–190; Ead., “Testo e dintorni” 115; A. Hafner, Untersuchungen 66–74 (Descriptio). Hunc codicem cognouit F. Marx, Prolegomena 36, ex tab. XVII Aemilii Chatelainii Paléographie des classiques latins 7, sed indignum maiore consideratione iudicauit. Scriptura Beneventana.

154

Rhetorica ad C.Herennium

Z

= Londinensis BL Add. MS. 11916, saec. XIex/XIIin (M. Spallone, ‟La trasmissioneˮ 169sg. (Descriptio); Hafner, Untersuchungen 76).

c

= Vaticanus Chigianus H. VI. 179 (Pellegrin I p. 331 (Descriptio), Taylor, “Codices Integri” 126sq.: hunc codicem Taylor signat littera X; et cf. etiam Spallone, 1997: 114), saec. XI2/2.

O

= Ottobonianus Latinus 1190, saec. XII (Pellegrin I, pp. 470sq. (Descriptio)). Cum c saepius facit.

o

= Ottobonianus Latinus 1864, saec. XII (Pellegrin I, p. 694sq., (Descriptio)).

π

= Palatinus Latinus 1522, saec. XI (Pellegrin II,2 p. 175 (Descriptio); Taylor, “Codices Integri” 125sq.).

Bs = Bononiensis Bibl. Univ. Bonon. 2516, saec. XIII (Frati perperam ad saec. XV adscripsit, sed uetustior esse uidetur, Descriptio in Prolegomenois, ad p. 117). Bu = Bononiensis Bibl. Univ. Bonon. 2461, saec. XIVmed, fortasse annis 1351–1353 (Descriptio, in Prolegomenois, ad p. 117).

Codices E a

= Ambrosianus, Milano, Bibl. Ambrosiana, M 58 sup., saec. XI (Achard, p. LXI et LXVII sq., (Descriptio quaedam)).

α

= Albinensis, Lamballe, Bibl. Munic. 3, saec. XIIdes. (B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins, Tome I, p. 194 (Descriptio).

b

= Bambergensis, Bamberg Class. 423 (M. V. 8), saec. XIIex (J. Simon, 1864 : 17) ; Marx 1894 : 34–35 (Descriptio); Hafner, Untersuchungen 74).

β

= Bernensis, Bern Burgerbibliothek 469-II (saec. XIex) (B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins, Tome I, pp. 152sg. (Descriptio))

f

= Mediceus Laurentianus, Firenze, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, plut. 50. 10, saec. XIex/XIIin (Hafner, Untersuchungen 76; Ruth Taylor, 1993:115 n. 11; Spallone, 1997: 143 (Descriptio); litteris Beneuentanis.

l

= Leidensis Gronovianus 22, saec. XII (J. Geel, Catalogus librorum manuscriptorum Bibliothecae Lugduno Batavae, p. 127 (Descriptio); Marx 1894: 35; Hafner, Untersuchungen 74; Achard, LXVIII).

d

= Darmstadiensis 2283, saec. XII2 (Marx 1894: 35sg. (Descriptio); Hafner, Untersuchungen 74).

k

= Codoniensis, Kobenhavn, Kgl. Bibliotek, Gl. kgl. S. 1999 4°, saec. XIex. Achard (p. LXVIII) uocauit hunc codicem Codoniensem c, et idcirco a me k (k[odoniensis] appellatus est, littera k adhibita, ut a c (Vaticanus Chigianus H. VI. 179) distingueretur. P. Ruth Taylor, “The Expleti-Recension” 164 (Descriptio), signat littera c.

v

= Leid. Vossianus (Lat. no. 103, K. A. De Meyier, Codices Vossiani Latini 2, pp. 231sg. (Descriptio); Marx2, p. XV; Hafner, Untersuchungen 76), saec. XII/XIII.

Sigla codicum

155

(O) = Ottobonianus Latinus 1190, saec. XII. (Pellegrin I, pp. 470sq. Descriptio). Cum c saepius facit. (o) = Ottobonianus Latinus 1864, saec. XII (Pellegrin I, p. 694sq. (Descriptio)). n

= Parisinus Latinus 7744 (Kayser XXVIII; P. Ruth Taylor, “The Expleti-Recension” 165sg., signat littera n (Descriptio)), saec. XII2/2.

h

= Bibliotheca Mediceo-Laurenziana, plut. 50. 28, cf. P. Ruth Taylor, “The ExpletiRecension”, p. 170 (Descriptio), quae nonulla addidit, quae dignissima sunt, quae noscamus: “Prof. A. C. de la Mare has kindly informed me that this manuscript is the work of the Florentine scribe Ser Giovanni di Piero da Stia and that it may be dated to the period 1450–146054. [54 Letter dated 17. 8. 90. Prof. de la Mare allows for the possibility that h may have been copied a little earlier than 1450] The manuscript measuring 230x158 mm contains the Ad Herennium alone on 90 folia”.

ȟ

= Hugonensis, Durham, Dean and Chapter Library, C. IV. 5 (inc. saec. XII, Achard, p. LXVII, Descriptio quaedam).

U

= Upsaliensis C928, signaui U (B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins, Tome I, p. 290 (Descriptio); P. Ruth Taylor, “The Expleti-Recension”, p. 168sq.), saec. XIIex. Nunnulla folia a 2,20,32 ad omnes confertur usque ad 3,2,3 et alias huiusmodi res. Dolus consumitur ceciderunt.

p

= Palatinus Latinus, 1756 a. 1464 (Pellegrin II,2, p. 406sq. (Descriptio) palinps.; A. Zago, Pompei Commentum in Artis Donati, Tomo I, CVIII, bonam descriptionem inuenias in ea, quae uocatur Bibliotheca Laureshamensis digital: http://www.bibliothecalaureshamensis-digital.de/

u

= Vaticanus Urbinas 1144, saec. XII–XIII (Pellegrin, II,2 p. 653, (Descriptio)).

g

= Vaticanus Borgh. 84, saec. XII2/2 (Pellegrin, I p. 223 (Descriptio)).

r

= Bruxellensis, Bibliothèque royale 15559 saec. XII2/2 (P. R. Taylor, “The ExpletiRecension”, pp. 167sg. (Descriptio)).

Insequentes libros raro adhibui, cumque nullum signum inuenissem, quo Expletos putarem, Integros iudicaui. Parisinos iisdem siglis notaui, quibus Kayser. P8 = Parisinus Latinus 7740 (Kayser XXVIII; B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latin, Tome I, p. 266 (Descriptio)) P9 = Parisinus Latinus 7741 (Kayser XXVIII; B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latin, Tome I, pp. 266sg. (Descriptio)) P11 = Parisinus Latinus 7743 (Kayser, XXVIII; cf. supra Prolegomena, p. 116 (Descriptio)) w9 = Vindobonensis Palatinus 276 (B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latin, Tome I, p. 313 (Descriptio)) w10 = Vindobonensis Palatinus 240 (B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latin, Tome I, p. 312 (Descriptio))

Acutis uncis 〈 〉 ea tantum inclusi, quae recentiores nostrae aetatis docti seu inuenissent seu immutassent, cum Marx ea multa incluserit, quae non ab Auctore ipso ad C.Herennium, sed a posterioribus addita esse uiderentur, et recentioribus

156

Rhetorica ad C.Herennium

codicibus tradita essent. Nullo modo enim excludi potuit, haec ipso ab Auctore uenisse et ad recentiores codices, ignota quadam uia, peruenisse. Quodsi inclanatae litterae acutis uncis erunt inclusae, ut IV 17,24 ‘Difficile est primum 〈quidque. Difficile est eum quidem〉 uirtutem reuereri, qui eqs’’, eas esse a recentioribus excogitatas, apertum admodum erit. Quadratis uncis [ ] ea tantum inclusi, quae expungenda uiderentur. Sed multo parcius quam Marx his signis usus sum. Quo denique clarius ostenderem, quae lectiones singulis in codicibus inuenirentur, nonnullis codicum litteris longam per seriem dispositis, apertis et clausis uncis et suo cuiusque codicis repetito signo, ea omnia rettuli, quae singulis in codicibus uidissem, si differentia essent, signa ipsa et formas nonnusquam et differentias, imitatus, ut potui, quas usquequaque inuenissem (e.g. IV 12,17 unum quodque P2B2ΠCLAZO(unū qđ AZO)FVfcao(unũ qq̲ ; fcao)bdlgπ(unū qđq gπ)Bu(unū qd’q3 Bu)nhUr). Nullam differentiam neglexi, cum statuissem apparatum uere positiuum proferre. * Id stellula significatum addam, me amplius disputasse, cur, eam lectionem, quam accepi, acceperim, reiecerim alias quasdam, cuius disputationis argumenta infra continuo reperias.

[M. TULLI CICERONIS AD HERENNIUM LIBRI QUATTUOR]

liber primus 5

10

15

20

25

30

1. Etsi [in] negotiis familiaribus inpediti uix satis otium studio suppeditare 1 possumus et id ipsum, quod datur otii, libentius in philosophia consumere consueuimus, tamen tua nos, Gai Herenni, uoluntas commouit, ut de ratione dicendi conscriberemus, ne aut tua causa noluisse aut fugisse nos laborem putares. Et eo studiosius hoc negotium suscepimus, quod te non sine causa uelle cognoscere rhetoricam intellegebamus: non enim in se parum fructus habet copia dicendi et commoditas orationis, si recta intellegentia et definita animi moderatione gubernetur. Quas ob res illa, quae Graeci scriptores inanis adrogantiae causa sibi adsumpserunt, reliquimus. Nam illi, ne parum multa scisse uiderentur, ea conquisierunt, quae nihil adtinebant, ut ars difficilior cognitu putaretur, nos autem ea, quae uidebantur ad rationem dicendi pertinere, sumpsimus. Non enim spe quaestus aut gloria commoti uenimus ad scribendum, quemadmodum ceteri, sed ut industria nostra tuae morem geramus uoluntati. Nunc, ne nimium longa sumatur oratio, de re dicere incipiemus, [sed] si te unum illud monuerimus, artem sine adsiduitate dicendi non multum iuuare, ut intellegas hanc rationem praeceptionis ad exercitationem adcommodari oportere. 2. Oratoris officium est de iis rebus posse dicere, quae res ad usum ciuilem 2 moribus et legibus constitutae sunt, cum adsensione auditorum, quoad eius fieri poterit. Tria genera sunt causarum, quae recipere debet orator: demonstratiuum, deliberatiuum, iudiciale. Demonstratiuum est, quod tribuitur in alicuius certae personae laudem uel uituperationem. Deliberatiuum est in consultatione, quod habet in se suasionem et dissuasionem. Iudiciale est, quod positum est in controuersia et quod habet accusationem aut petitionem cum defensione. Nunc quas res oratorem habere oporteat, docebimus, deinde quo modo has causas tractari conueniat, ostendemus. 3. Oportet igitur esse in oratore inuentionem, dispositionem, elocutionem, memoriam, pronuntiationem.

13 reliquimus B2AFLcogpπ Kayser Marx Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller relinquimus VfbdlOupnhUr Calboli ’69 relinquamus BsBu deest Z (incipit enim 1,3,4 Confutatio est contrariorum locorum dissolutio, fl. 41u)

158

Testo critico

Inuentio est excogitatio rerum uerarum aut ueri similium, quae causam probabilem reddant. Dispositio est ordo et distributio rerum, quae demonstrat, quid quibus locis sit conlocandum. Elocutio est idoneorum uerborum et sententiarum ad inuentionem adcommodatio. Memoria est firma animi rerum et uerborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est uocis, uultus, gestus moderatio cum uenustate. Haec omnia tribus rebus adsequi poterimus: arte, imitatione, exercitatione. Ars est praeceptio, quae dat certam uiam rationemque dicendi. Imitatio est, qua inpellimur cum diligenti ratione ut aliquorum similes in dicendo ualeamus esse. Exercitatio est adsiduus usus consuetudoque dicendi. Quoniam ergo demonstratum est, quas causas oratorem recipere quasque res habere conueniret, nunc, quemadmodum ad orationem possint officia oratoris adcommodari, dicendum uidetur. 3 4. INVENTIO in sex partes orationis consumitur: in exordium, narrationem, diuisionem, confirmationem, confutationem, conclusionem. Exordium est principium orationis, per quod animus auditoris uel iudicis constituitur et apparatur ad audiendum. Narratio est rerum gestarum aut proinde ut gestarum expositio.

5

10

15

20

14 ergo bloOhUr Marx Calboli ’69 Adamik Müller igitur fduBun om. B2AFVLcπBs Kayser Achard Hafner Nüßlein ‖ 15 conueniret B2AFVLfcdπOnr Kayser Achard conueniat blohU Marx Calboli ’69 Adamik Müller ‖ 15–16 possint…adcommodari] ad orationem(oracionem c orationis partes o) possint officia (officia possint d) oratoris accommodari VLf (adcc= f)coOdh U(possint ad orationem(ad rationem U) oratoris officia accommodari hU) Kayser Achard possit oratio ad rationem oratoris officii accommodari lnr Marx Calboli ’69 Adamik Müller ad rationem possint (possi//t A) officia oratoris (orationis B2Fπ) accommodari B2AFπ Hafner Nüßlein (in F s.s.m1 uel oratoris) Hafner * Locum attente Hafner, pp. 199–202, considerauit, qui ergo et igitur, quae ex go et gi exstiterint, ut additamentum huius tantum traditionis (M), accipiendum esse negauit. Dein coniunctiuum imperfecti posse cum demonstratum est conuenire (cf. Cic. inu. 2,11 et quia, quo pacto tractari conueniret argumentationes, in libro primo non indiligenter expositum est eqs.). Insequentia uero melius esse codicibus B2AF (quibus addidimus π) tradita, quae cum I 3,4 ut eas (sc. partes orationis) ad inuentionis rationem accommodaremus bene concinant. At rationem tantum sine genetiuum rei, cuius sit ratio adhibenda, recipere durum mihi esse uidetur, nec quicquam his uerbis significari (ad rationem? cuius rei ad rationem?), neque lectione, quam VLfoO praebent, oppositionem inter orationem et partes orationis institui, ut Kayser (Notae p. 218) explicauit, sed Hafner (p. 201) non accepit. Itaque Achard sequendum et totum locum sic legendum puto: Quoniam ergo demostratum est, quas causas oratorem recipere quasque res habere conueniret, nunc, quemadmodum ad orationem possint officia oratoris adcommodari, dicendum uidetur. 19–20 animus auditoris uel iudicis constituitur et apparatur AVB2P2LFfoOBshU(constituitur uel apparatur P2foOBshU)cπpBunr Achard Nüßlein et apparatur om. du Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller

Liber I

5

10

15

20

25

30

159

Diuisio est, per quam aperimus, quid conueniat, quid in controuersia sit, et per quam exponimus, quibus de rebus simus acturi. Confirmatio est nostrorum argumentorum expositio cum adseueratione. Confutatio est contrariorum locorum dissolutio. Conclusio est artificiosus orationis terminus. Nunc, quoniam una cum oratoris officiis, quo res cognitu facilior esset, producti sumus, ut de orationis partibus loqueremur et eas ad inuentionis rationem adcommodaremus, de exordio primum dicendum uidetur. 5. Causa posita, quo commodius exordiri possimus, genus causae est considerandum. Genera causarum sunt quattuor: honestum, turpe, dubium, humile. Honestum causae genus putatur, cum aut id defendimus, quod ab omnibus defendendum uidetur, aut oppugnamus, quod ab omnibus uidetur oppugnari debere ut pro uiro forti contra parricidam. Turpe genus intellegitur, cum aut honesta res oppugnatur aut defenditur turpis. Dubium genus est, cum habet in se causa et honestatis et turpitudinis partem. Humile genus est, cum contempta res adfertur. 6. Cum haec ita sint, conueniet exordiorum rationem ad causae genus 4 adcommodari. Exordiorum duo sunt genera: principium, quod Graece prooemium appellatur, et insinuatio, quae epodos nominatur. Principium est, cum statim auditoris animum nobis idoneum reddimus ad audiendum. Id ita sumitur, ut attentos, ut dociles, ut beniuolos auditores habere possimus. Si genus causae dubium habebimus, a beniuolentia principium constituemus, ne quid illa turpitudinis pars nobis obesse possit. Sin humile genus erit causae, faciemus attentos. Sin turpe causae genus erit, insinuatione utendum est, de qua posterius dicemus, nisi quid nacti erimus, qua re aduersarios criminando beniuolentiam captare possimus. Sin honestum genus causae erit, licebit recte uel uti uel non uti principio. Si uti uolemus, aut id oportebit ostendere, qua re causa sit honesta, aut breuiter, quibus de rebus simus dicturi, exponere. Sin principio uti nolemus, ab lege, ab scriptura, aut ab aliquo nostrae causae adiumento principium capere oportebit.

13 oppugnamus B2VFAfcZoOΒuΒs(opugnamuʒ Bs)πunh Kayser obpugnamus pb Achard Nüßlein oppugnabimus lr Caplan obpugnabimus Marx Calboli ’69 Adamik Müller deest L uituperabimus opugnando U | oppugnari B2VFAfcZoOπuldnhUr Kayser Caplan Calboli ’69 obpugnari L(ex oppugnari L)pb Marx Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 15 oppugnatur B2VFAfcZoOπuld Kayser Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein obpugnatur Lpb Marx Adamik Müller * Hic quoque Marx ueterem usum conatus est restituere, nouam rationem equidem putaui ab Auctore adhibitam esse. Sed libris manuscriptis multis ego niti potui, Marx haud multo plus coniectura. Praeterea opponamus cum defendimus concinit, oppugnabimus non concinit.

160

Testo critico

7. Quoniam igitur docilem, beniuolum, attentum auditorem habere uolumus, quo modo quidque effici possit, aperiemus. Dociles auditores habere poterimus, si summam causae breuiter exponemus et si attentos eos faciemus; nam docilis est, qui attente uult audire. Attentos habebimus, si pollicebimur nos de rebus magnis, nouis, inusitatis uerba facturos aut de iis, quae ad rem p. pertineant, aut ad eos ipsos, qui audient, aut ad deorum inmortalium religionem; et si rogabimus, ut attente audiant; et si numero exponemus res, quibus de rebus dicturi sumus. 8. Beniuolos auditores facere quattuor modis poterimus: ab nostra, ab aduersariorum nostrorum, ab auditorum persona et ab rebus ipsis. 5 Ab nostra persona beniuolentiam contrahemus, si nostrum officium sine adrogantia laudabimus, atque in rem p. quales fuerimus aut in parentes aut in amicos aut in eos, qui audient, aliquid referemus, dum haec omnia ad eam ipsam rem, qua de agitur, sint adcommodata. Item si nostra incommoda proferemus, inopiam, solitudinem, calamitatem; et si orabimus, ut nobis sint auxilio et simul ostendemus nos in aliis noluisse spem habere. Ab aduersariorum persona beniuolentia captabitur, si eos in odium, in inuidiam, in contemptionem adducemus. In odium rapiemus, si quid eorum spurce, superbe, perfidiose, crudeliter, confidenter, malitiose, flagitiose factum proferemus. In inuidiam trahemus, si uim, si potentiam, si factionem, diuitias, incontinentiam, nobilitatem, clientelas, hospitium, sodalitatem, adfinitates aduersariorum proferemus, et his adiumentis magis quam ueritati eos confidere aperiemus. In contemptionem adducemus, si inertiam, ignauiam, desidiam, luxuriam aduersariorum proferemus. Ab auditorum persona beniuolentia colligetur, si res eorum fortiter, sapienter, mansuete, magnifice iudicatas proferemus; et si, quae de iis existimatio, quae iudicii expectatio sit, aperiemus. Ab rebus ipsis beniuolum efficiemus auditorem, si nostram causam laudando extollemus, aduersariorum per contemptionem deprimemus.

5

10

15

20

25

30

9 poterimus LVFAB2ZcπBu Achard Nüßlein Müller possumus P2βfoOBsnhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik * Lectionem poterimus accepimus, quod hoc loco Auctor futurum semper adhibuit. Hafner (pp. 202sq.) de hoc loco a uerbis, quae sunt ab nostra, ab aduersariorum eqs., egit et errorem in altero Integrorum ramo (β2) natum esse contendit, quo sint praepositiones omissae. Dein quomodo error natus sit, ostendere conatus est. Equidem subtiliora et minus certa omittere malui. 13 audient LAB2ZcOBuU Kayser Achard Nüßlein audiunt P2αkhfπBsnhr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller | ante aliquid lacunam posuerunt Marx Caplan. Lacunam ita expleuit Brakman, p. 329: unum aliquid ex IV 41,53 unum aliquid ‖ 26 colligetur LVAhf(s.lin. f)Z Achard Nüßlein colligitur FαβkhP2B2cn(colligt̃ n)hr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller captabitur BuBs beniuolentiam captabim9 U *Audi auctorem (popularis partis?) laudibus iudices extollentem.

Liber I

5

10

15

20

161

9. Deinceps de insinuatione aperiendum est. 6 Tria sunt tempora, quibus principio uti non possumus, quae diligenter sunt consideranda: aut cum turpem causam habemus, hoc est, cum ipsa res animum auditoris a nobis alienat; aut cum animus auditoris persuasus esse uidetur ab iis, qui ante contra dixerunt; aut cum defessus est eos audiendo, qui ante dixerunt. Si causa turpitudinem habebit, exordiri poterimus his rationibus: rem, non hominem spectari oportere; non placere nobis ipsis, quae facta dicantur ab aduersariis, et esse indigna aut nefaria; deinde cum diu rem auxerimus, nihil simile a nobis factum ostendemus; aut aliquorum iudicium de simili causa aut de eadem aut de minore aut de maiore proferemus, deinde ad nostram causam pedetemptim accedemus et similitudinem conferemus. Item si negabimus nos de aduersariis aut de aliqua re dicturos, et tamen occulte dicemus interiectione uerborum. 10. Si persuasus auditor fuerit, id est, si oratio aduersariorum fecerit fidem auditoribus – neque enim non facile scire poterimus, quoniam non sumus nescii, quibus rebus fides fieri soleat – ergo si fidem factam putabimus, his nos rebus insinuabimus ad causam: de eo, quod aduersarii firmissimum sibi adiumentum putarint, primum nos dicturos pollicebimur; ab aduersarii dicto exordiemur, et ab eo maxime, quod ille nuperrime dixerit; dubitatione utemur quid potissimum dicamus aut cui loco primum respondeamus, cum admiratione.

6–7 rem non hominem HP2ΠLVF1 Kayser rem hominem P1C Marx Müller rem non hominem hominem non rem F2bdlBsnU(rem non hominem aut hominem non rem BsnU)h(priorem rem omisit h)r Hoffman, De uer. tr., p. 14, Calboli ’69 Achard Adamik Nüßlein hominem, non rem Caplan (quod totum absurdum apparet) hominem non rem aut rem non hominem Bu. Cf. Cic. inu. 1,24 aut pro re hominem aut pro homine rem * Verba, quae sunt, hominem non rem, ab eo addita esse uidentur, qui Cornifici locum Ciceronem adhibens corrigere uoluerit. Nam, ut Antonius Hafner nos admonuit, correcti sunt nonnumquam codices recentiores familiae β (nostro signo I), Cicerone comparato. Ita nonnulla de Ciceronis libris, qui sunt De inuentione, in Rhetoricam ad Herennium uenisse. Quod autem ad hunc pertinet locum, apparet male Ciceronem adhibitum esse. Nam Cicero primo scribit siue hominem siue rem ita esse tractandam, ut ab eo, quod odit, ad id, quod diligit, auditoris animus traducatur, dein de rebus dicendum esse nobis ipsis non placere, quae facta sint. At prior Ciceronis pars deest in Rhet. Her. Quare de rebus (uel de re) tantum, non de homine dicendum uidetur. 14 si persuasus auditor fuerit id est si P2LAFVfZcoOpuπΒuBsbldnhU(fuerit auditor U) Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller si persuasus auditor si H(auditor sit si H)P(auditor id est si P1) B2ΠC Caplan si persuasus ë auditor r

162

Testo critico

Si defessi erint audiendo, ab aliqua re, quae risum mouere possit, ab apologo, fabula ueri simili, imitatione deprauata, inuersione, ambiguo, suspicione, inrisione, stultitia, exuperatione, collectione, litterarum mutatione, praeter expectationem, similitudine, nouitate, historia, uersu, ab alicuius interpellatione 2 imitatione deprauata lU Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller īmitatione deprauata u immutatione deprauatione PΠB2CAF(inmutatione B2CF)L(depuatione L)VZ2cBs(imitatione Bs)Bunhr Kayser Nüßlein imitatione deprauat H immutacionem deprauacionem Z1 immutatione deprauata fbd | ambiguo fcBsBu(in marg. cBu) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. Π(sed pro suspicione Π posuit a suspicione)FZ ab ambiguo Lbldnhr ex ambiguo uU abici a H abiectione B2VBsBu Kayser ‖ 3 exuperatione fblduBsBunh(exuberatione h)Ur Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller (exsuperatione Caplan Achard Nüßlein Müller) om. Π superatione HB2(in margine B2)CAFVLZc(supe ratione c) separatione P superlatione Kayser * Hunc quoque locum attentius Hafner (pp. 203–211) considerauit, qui ex eo profectus est, in archetypo Θ scriptum esse: immutatione deprauatione. Memorauit autem Codice H bonam lectionem imitatione deprauat〈a〉 paene perfecte traditam esse, quod ita explicatum esse a Friderico Marx: Herbipolitanum alia uia ex Subarchetypo M ductum esse et bonam lectionem prope perfectam seruasse, codices PBC ab alio eiusdem traditionis ramo manasse, ubi locus iam corruptus esset. Aliter rem explicat Hafner (p. 205): in codice H immutata deprauatione scriptum esse, super additam glossam imitatione deprauata, quae cum Cic. de orat. 2,242, concineret, ubi risus diceretur imitatione deprauata excitari posse. Ita esse lectionem, quae est imitatione deprauata, ex Medii Aeui interpolatione natam eoque in libro natam, quem inter α et H exstitisse uerisimile sit. Quae omnia bene excogitata esse mihi quidem uidentur, sed nullo modo probari posse et ita probari, ut nulla dubitatio exsistere possit. Melius est igitur a simili Ciceronis loco non recedere (Cic. de orat. 2,242 in re est item ridiculum, quod ex quadam deprauata imitatione sumi solet) et imitatione deprauata ueram iudicare lectionem, cum idem Cornificius atque Cicero scribere potuerit. Quod ipse Hafner in sequentibus (pp. 208sq.) paginis quodammodo confirmauit, dum probare conatur lectionem, quae est imitatione deprauata, bonam esse. 3–4 praeter expectationem Plasberg, RhM 53, 1898, 78 Marx2 Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller praeterea expectatione HPΠB2CLVAFZfcpuπoOblBuBsnhUr(ṗṙėi expectatione r) Kayser Marx1 ‖ 4–163,1 uersu ab alicuius interpellatione aut arrisione. Si promiserimus aliter ac parati fuerimus nos esse dicturos Lf(aut alicuius Lf arrisione et si f)c(aut alicuius interpellacione aut arrisione c)bldo(aut ab do Et si promiserimus o)gO(aut alicuius, uerba quae sunt aut arrisione … esse dicturos perierunt, fenestra facta O)uph(uersu aut ab ph)BsBu(uersu aut alicuius Bs uersu aut ab alicuius Bu)nUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller (adrisione edd.) uersu aliter ac parati fuerimus nos esse dicturos ab alicuius interpellatione aut adrisione HPB(B2)ΠC uersu. si promiserimus aliter ac parati fuerimus nos esse dicturos aut alicuius interpellatione aut arrisione AFVZπ(arrisione π) uersu alicuius interpellatione aut adrisione; aliter ac parati fuerimus, nos esse dicturos Kayser. * Hafner, pp. 247sq., putat a doctis Mediae Aetatis lacunam expletam esse, sed male, cum promittendi notio, quae semel in hoc opere occurrat, pro pollicendi (Lexicon, pp. 1455sq.; 1488) adhibita sit. Primo enim exordiendi uerbum cecidisse, dein si promiserimus in β additum esse, sed ante aliter ac […] dicturos, postea ab alicuius (α) in aut alicuius (β) immutatum. Verisimilia Hafner proponit, praesertim quod ad exordiendi spectat notionem, quam cecidisse suspicatur. Antecedentia enim si uerba consideraris, similia inueneris, quae, cum ambo loci ad insinuationem pertineant, consentaneum est similia fuisse: Si persuasus auditor fuerit […] nos insinuabimus ad causam […] ab aduersari dicto exordiemur eqs. Ab hoc autem exordiemur pendere

Liber I

5

10

15

20

25

163

aut adrisione; si promiserimus aliter ac parati fuerimus, nos esse dicturos, nos non eodem modo, ut ceteri soleant, uerba facturos; quid alii soleant, quid nos facturi sumus, breuiter exponemus. 11. Inter insinuationem et principium hoc interest. Principium eius modi 7 debet esse, ut statim apertis rationibus, quibus praescripsimus, aut beniuolum aut attentum aut docilem faciamus auditorem: at insinuatio eiusmodi debet esse, ut occulte per dissimulationem eadem illa omnia conficiamus, ut ad eandem commoditatem in dicendi opere uenire possimus. Verum hae tres utilitates tametsi in tota oratione sunt conparandae, hoc est, ut auditores sese perpetuo nobis adtentos, dociles, beniuolos praebeant, tamen id per exordium causae maxime conparandum est. Nunc, ne quando uitioso exordio utamur, quae uitia uitanda sint, docebo. Exordienda causa seruandum est, ut lenis sit sermo et usitata uerborum consuetudo, ut non adparata uideatur oratio esse. Vitiosum exordium est, quod in plures causas potest adcommodari, quod uulgare dicitur. Item uitiosum est, quo nihilo minus aduersarius potest uti, quod commune appellatur; item illud, quo aduersarius ex contrario poterit uti. Item uitiosum est, quod nimium apparate conpositum est aut nimium longum est; et quod non ex ipsa causa natum uideatur, ut proprie cohaereat cum narratione; et quod neque beniuolum neque docilem neque adtentum facit auditorem. De exordio satis erit dictum: deinceps ad narrationem transeamus. 8 12. Narrationum tria sunt genera. Unum est, cum exponimus rem gestam et unum quidque trahimus ad utilitatem nostram uincendi causa, quod pertinet ad eas causas, de quibus iudicium futurum est.

insequentia omnia, quod mihi in mentem uenit – utendi praeterea notione interposita (dubitatione utemur, quid potissimum dicamus), – nimis durum fuisse apparet, sed quodammodo confirmat recte Hafner sensisse. At, cum uerbo temporali opus sit, ex quo enuntiatio pendeat infinitiua, quamquam fieri potuit, ut uerba si promiserimus a doctis uiris aetatis Mediae adderentur, nihil nimis dubitationi tribuere uolui et haec uerba recepi. 8 hae tres ΠCP2B2LAFVZcfOnh(he tres fOnh)r(he tres r)U(he̡ tres U)obldp(haec tres p)uπ Kayser Marx1 Golla 64 Caplan Calboli ’69 Adamik Trillitzsch Achard Nüßlein Müller haec tres Marx2 Bornecque hae res HPB Kayser (qui addidit ‘diductis litteris’ utilitates ita, ut fieret: hae res utilitates) ‖ 19 apparate CAFLfcOπBs Hafner Nüßlein apparatis uerbis VbldouBu(uerbis in marg. Bu)n(u̓ b n)hUr Kayser(adparatis Kayser Müller) Marx1 Caplan Trillitzsch Achard Müller aparatis H apparatis PBΠZ Marx2 Calboli ’69 Adamik * Hafner, p. 211, contendit apparate legendum esse, cum uocabulum uerbis additum esse appareat, ut lectio apparatis, tamquam carens, expleretur, et nudum apparatis unum esse ex iis erroribus, qui in α irrepserint. Quamquam apparate non illud quidem frequenter occurrit (Th.L.L. II 270,80–83: Cic. Att. 13,52,1; Plin. epist. 1,15,4; Liu. 31,4,5), accipiendum credidi, cum ad Auctoris analogiam conuenire uideretur et pluribus quam Hafner putauit, codicibus utriusque familiae, et β et γ, nempe ut uera lectio, traditum esset.

164

Testo critico

Alterum genus est narrationis, quod intercurrit nonnumquam aut fidei aut criminationis aut transitionis aut alicuius apparationis causa. Tertium genus est id, quod a causa ciuili remotum est, in quo tamen exerceri conuenit, quo commodius illas superiores narrationes in causis tractare possimus. 13. Eius narrationis duo sunt genera: unum quod in negotiis, alterum quod in personis positum est. Id, quod in negotiorum expositione positum est, tres habet partes: fabulam, historiam, argumentum. Fabula est, quae neque ueras neque ueri similes continet res, ut eae sunt, quae tragoedis traditae sunt. Historia est gesta res, sed ab aetatis nostrae memoria remota. Argumentum est ficta res, quae tamen fieri potuit, uelut argumenta comoediarum. Illud genus narrationis, quod in personis positum est, debet habere sermonis festiuitatem animorum dissimilitudinem, grauitatem lenitatem, spem metum, suspicionem desiderium, dissimulationem, misericordiam rerum uarietates fortunae commutationem, insperatum incommodum subitam laetitiam iucundum exitum rerum. Verum haec in exercendo transigentur; illud, quod ad ueritatem pertinet, quomodo tractari conueniat, aperiemus. 9 14. Tres res conuenit habere narrationem, ut breuis, ut dilucida, ut ueri similis sit; quae quoniam fieri oportere scimus, quemadmodum faciamus, cognoscendum est. Rem breuiter narrare poterimus, si inde incipiemus narrare, unde necesse erit; et si non ab ultimo initio repetere uolemus; et si summatim, non particulatim narrabimus; et si non ad extremum, sed usque eo, quo opus erit, persequemur; et si transitionibus nullis utemur, et si non deerrabimus ab eo, quod coeperimus exponere; et si exitus rerum ita ponemus, ut ante quoque quae facta sint, sciri possint, tametsi nos reticuerimus: quod genus, si dicam me ex prouincia redisse, profectum quoque in prouinciam intellegatur.

5

10

15

20

25

30

28 sciri BP2ΠCLAcoOp1ugπnhUr Caplan Achard Nüßlein Müller scire HP1p2 Marx Bornecque Calboli ’69 Adamik. * Lectionem sciri, ut mihi quidem uidetur, difficiliorem, quamquam minus frequentatam, accipiendam putaui. Trillitzsch (p. 196) memorat sciri defensum esse a Kroll, Philol. 89,75 et Golla, pp. 85sq.

Liber I

165

Et omnino non modo id, quod obest, sed etiam id, quod neque obest neque adiuuat, satius est praeterire. Et ne bis aut saepius idem dicamus, cauendum est; etiam ne quid, quod supra diximus, deinceps dicamus, hoc modo: Athenis Megaram uesperi aduenit Simo: 5 Vbi aduenit Megaram, insidias fecit uirgini: Insidias postquam fecit, uim in loco adtulit. 15. Rem dilucide narrabimus, si ut quicquid primum gestum erit, ita primum exponemus et rerum ac temporum ordinem conseruabimus, ut gestae res erunt aut ut potuisse geri uidebuntur: hic erit considerandum, ne quid perturbate, ne 3 ne quid, quod supra diximus scripsi ne quid nobis semel id quod supra diximus HPΠ ne id quod semel supra diximus LAFVabfcnh Achard Nüßlein (supra om. LFAc) id quod supra diximus B1(super supra add. semel B2)Bu ne id quod supra diximus semel o ne id quod supra semel diximus bdU(pro semel sup.lin. sepe U)r ne id quod supra diximus uel semel O ne quid, nouissime [id] quod [supra] diximus Marx Caplan Calboli ’69 Adamik ne id, quod semel diximus ZpBs Kayser ne quid, quod semel supra diximus Müller (qui addit in apparatu: ʻquid, quod semel supra scribend. censeo (sed nescio an supra delend. sit)ʼ) ne . /. semel ‘id quod supra dixim’ C. * De hoc loco egit Hafner, p. 212, atque contendit, codicibus B et C consideratis, uocabulum semel ut glossam in β1 inductum esse uideri, sed iam antiquitus hanc inrepsisse glossam in textum, uidelicet in Θ, cum etiam in AFL appareat. Item uerba, quae sunt quid nobis semel, exstrinsecus in Θ uenisse. Eam igitur lectionem accipiendam, quam codex B1 praebeat et ita locum legendum: id quod supra diximus. Quod mihi quidem probatur, nisi quod audacius glossas Hafner excogitauit locosque inuenit, in quos inrepserint. Quoniam autem locum corruptum certa ratione sanari censeo non posse et uocabulum, quod perbene ad hanc rem adcommodaretur, nouissime, non codicibus traditum, sed a Marx ex nobis semel effectum est, Hafner sequi malui. 7 quicquid HPCΠAZβhcOπrBs Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik quidquid BVF Müller quidque LofnU(quidq; nU) Achard quicque Bu Nüßlein quodq bh(ut quodq; erit primum, primum ita exponemus h), cf. Cic. inu. 1,29 ut quidque primum gestum erit, ita primum exponetur, et G. Calboli, “Quisquis et quisque”, pp. 109–122. ‖ 9–166,1 ne quid perturbate ne quid contorte ne quid ambigue AFV(ne quid noue V2 in marg. post contorte relatum)L(neq; perturbate ne q̯ ‿contorte ne qđ ambigue L)Zf(neqd noue neqd in marg. relatum ante ambigue f)c(nequid conturbate c)d(quod ambigue d)πun Hafner Nüßlein nequid perturbate, nequid noui HPBΠg1(nequid contorte nequid noui g2) Kayser(noue Kayser) ne quid perturbate, ne quid ambigui C(in marg. uel noui C) ne quid perturbate ne quid contorte ne quid noue ne quid ambigue b(noue ex noui b)lpBshU Achard Müller nequid conturbate nequid contorte ne quid noui nequid ambique o(ne quid noui in marg. o) nequid perturbate nequid contorte nequid ambigue ne quid noue(ex noui) OBu(ambigue noueque Bu)r ne quid perturbate ne quid noue ne quid contorte(paene deletum) ne quid ambigue a ne quid perturbate ne quid contorte ne quid noue Marx Caplan Calboli ’69 Adamik * Hafner, pp. 248–250, persuasum sibi esse scripsit, bonam traditionem codicibus Integris, AFVLd, id est ramo β conseruatam esse, cum traditio Mutilorum HPB corrupta sit. Itaque ita esse legendum: ne quid perturbate, ne quid contorte, ne quid ambigue dicamus. Verba ne quid noue ut explicationem uerborum ne quid contorte per glossam supra eadem uerba posita esse. Ciceronis autem conferendum locum, quo isdem prope uerbis exponitur, quid sit aperta narratio (litteris crassioribus eadem uerba notaui): Cic. inu. 1,29 et rerum ac temporum ordo seruabitur, ut ita narretur, ut gestae res erunt aut ut potuisse geri uidebuntur. hic erit considerandum, ne quid perturbate, ne quid contorte dicatur ~ Rhet. Her. I 9,15 et rerum

166

Testo critico

quid contorte, ne quid ambigue dicamus; ne quam in aliam rem transeamus; ne ab ultimo repetamus; ne longe persequamur; ne quid, quod ad rem pertineat, praetereamus; et si sequemur ea, quae de breuitate praecepta sunt; nam quo breuior, eo dilucidior et cognitu facilior narratio fiet. 16. Veri similis narratio erit, si, ut mos, ut opinio, ut natura postulat, dicemus; si spatia temporum, personarum dignitates, consiliorum rationes, locorum opportunitates constabunt, ne refelli possit aut temporis parum fuisse, aut causam nullam, aut locum idoneum non fuisse, aut homines ipsos facere aut pati non potuisse. Si uera res erit, nihilominus haec omnia narrando conseruanda sunt; nam saepe ueritas, nisi haec seruata sint, fidem non potest facere: sin erunt ficta, eo magis erunt conseruanda. De iis rebus caute confingendum est, quibus in rebus tabulae aut alicuius firma auctoritas uidebitur interfuisse. Adhuc quae dicta sunt arbitror mihi constare cum ceteris artis scriptoribus, nisi quia de insinuationibus noua excogitauimus, quod eam soli nos praeter ceteros in tria tempora diuisimus, ut plane certam uiam et perspicuam rationem exordiorum haberemus. 10 Nunc, quod reliquum est quoniam de rerum inuentione disputandum est, in quo singulare consumitur oratoris artificium dabimus operam, ut nihilominus industrie, quam rei utilitas postulabit, quaesisse uideamur * * * si prius pauca de diuisione causarum dixerimus.

5

10

15

20

ac temporum ordinem conseruabimus, ut gestae res erunt aut ut potuisse geri uidebuntur: hic erit considerandum, ne quid perturbate, ne quid contorte, ne quid ambigue dicamus. Fortasse Hafner suptilius rem tractauit, sed Ciceronis loco luce clarius probatur, non aliter posse locum constitui atque ille constituendum esse contendit. 3–4 quo breuior eo dilucidior CH2A2fOBsnhUr Kayser Marx1 Achard Nüßlein quo breuior dilucidior H1P2FA1 Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik quo breuior est eo dilucidior LVZBu quod breuior dilucidior BP1 * Vix credibile est ab auctore, analogiae amatore, eo omissum esse. 19 post uideamur lacunam suspicatus est Marx2 (1923), quam sic expleuit: Sed facilius intellegentur quae de difficillima parte causae loquemur, nullam autem Kayser Marx1 Brakman, Mus. 31, 289, Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller

Liber I

167

17. Causarum diuisio in duas partes distributa est. Primum post narrationem debemus aperire, quid nobis conueniat cum aduersariis, si ea, quae utilia nobis erunt, conuenient, quid in controuersia relinquatur, hoc modo:

1–2 post narrationem ZfcpBs per narrationem HPΠBCπ Marx Calboli ’69 per narratione A1F perorata narratione A2V2LabldOo(cum perorata narratione o)u1BunhUr Ammon Burs. 12; Kroll, Philol. 89,65 Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller addubitat Trillitzsch per participationem V1 finita narratione u2 re narrata Kayser ‖ 2–3 utilia nobis erunt HPΠBCAn(utilia in marg. A utilia nobis erunt in marg. n)FVLZfcadO(erunt nobis O)oπupgBsBu(haec post relictum sit Bu)r Kayser Achard Nüßlein Müller utilia sunt nobis blhU Caplan Marx Calboli ’69 Adamik 3 controversia Ld Kayser(controvorsia Kayser) Caplan Hafner controuersiis HPΠBCAFVZfcablOoπupgnhr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller relinquatur AFVLZcadoOπg2BsAchard Nüßlein relictum sit fblpuBunhU Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller sit r(in contoversiis sit HPr) om. HP(in marg. relictum sit P)BCg1 Kayser. Hic est autem in HPΠBCVg1 et apud Kayser ordo uerborum: quid in controuersiis (controuersiis relinquatur Vg2) si ea quae utilia nobis erunt conuenient. * Bene Hafner, cum de hoc loco ageret, pp. 251sq., Ciceronis libros rhetoricos, qui sunt De inuentione, memorauit. Haec enim Cicero scripsit: Cic. inu. 1,31 partitio inlustrem et perspiquam totam efficit orationem. partes eius duae sunt […]. una pars est, quae, quid cum aduersariis conueniat et quid in controuersia relinquatur, ostendit. Ordinem uerborum immutauit Kayser: primum enim re narrata debemus aperire, quid nobis conveniat cum advorsariis, quid in controvorsia sit; si ea, quae utilia nobis erunt, convenient. Hafner putat relinquatur, quod per b traditum sit, bonam esse lectionem. Ordinem uero immutatum, sed bonum rectumque codicibus b (AFLd) conseruatum. Lectionem perorata narratione ex Cic. inu. 1,31 ductam esse, sed male, nam perorandi notione conclusionem significatam totius orationis, non singulae partis iam a Kayser, 225, esse probatum. Attamen locum non deesse, ubi perorandi notio non ad totam spectet orationem, sed ad singulas orationis partes: Nep. Epam. 6,3 (Th.L.L. X,1, 1605,29sq.) Epaminondas, cum de ceteris perorasset, postquam ad illa duo opprobria peruenit, admirari se dixit. Verba autem per narrationem ex post narrationem, correptione male intellecta, uenisse, neque esse recipienda, cum huius locutionis (per narrationem) locus non indigeat, ut res tota intellegatur. Omnibus igitur consideratis, ita contendit Hafner esse legendum: Primum [per narrationem] debemus aperire, quid nobis conueniat cum aduersariis, si ea quae utilia nobis erunt, conuenient, quid in controuersia relinquatur. Equidem animaduerti hoc loco non de re agi parui momenti, sed de ea potius, de qua multum disputatum sit. Apparet enim nouam hanc doctrinam post Hermagoram in artem rhetoricam introductam esse, uel melius esse distinctam, cum ipse Hermagoras, Tacitum si audimus (dial. 19,3), multas diuisiones factitasse uideatur. At partitionem et propositionem ita adhibuit, ut suam quaeque orationis pars partitionem haberet. Neque Hernagoras, tam multis in partitionibus occupatus, ad eam partitionem peruenit, quae inter partes orationis post exordium et narrationem, sed ante argumenta et conclusionem poneretur (ita Lucia Montefusco, “La funzione della «partitio»” 73–76, quam sequor). Quae doctrina de partitione in Rhet. Her. I 10,17 et Cic. inu. 1,31 inuenitur, post Hermagoram inuenta est et tum adhibita, cum ipsa diuisio pars inuentionis habere coepta est et tamquam sua e domo in inuentionis aedes magnificas et sumptuosas migrauit, quod post Hermagoram accidisse uidetur. Ex quo efficitur, ut, quod ad hunc locum pertinet, duae rationes maneant, unam ut nullam narrationis mentionem faciamus et per/post narrationem, ut Hafner, expungamus, alteram ut post narrationem legamus. Cum autem noua doctrina proponeretur, uerisimilius mihi esse uidetur, Auctorem uoluisse propositionis/diuisionis locum clarius significare, id est

168

Testo critico

‘Interfectam esse ab Oreste matrem conuenit mihi cum aduersariis: iure fecerit et licueritne facere, id est in controuersia.’ Item e contrario: ‘Agamemnonem esse a Clytemestra occisum confitentur; cum id ita sit, me ulcisci parentem negant oportuisse.’ Deinde, cum hoc fecerimus, distributione uti debemus. Ea diuiditur in duas partes: enumerationem et expositionem. Enumeratione utemur, cum dicemus numero, quot de rebus dicturi sumus. Eam plus quam trium partium numero esse non oportet: nam et periculosum est, ne quando plus minusue dicamus; et suspicionem adfert auditori meditationis et artificii: quae res fidem abrogat orationi. Expositio est, cum res, quibus de rebus dicturi sumus, exponimus breuiter et absolute. 18. Nunc ad confirmationem et confutationem transeamus. Tota spes uincendi ratioque persuadendi posita est in confirmatione et in confutatione. Nam cum adiumenta nostra exposuerimus contrariaque dissoluerimus, absolute nimirum munus oratorium confecerimus. 11 Vtrumque igitur facere poterimus, si constitutionem causae cognouerimus. Causarum constitutiones alii quattuor fecerunt: noster doctor [Plotius?] tres putauit esse, non ut de illorum quicquam detraheret inuentione, sed ut ostende-

5

10

15

20

post narrationem partitionem/propositionem esse ponendam, quod Hermagorae ratione prorsus fieri non potuisset. 8 eam CFVLZfabldoOpguBsBunhUr edd. ea HBPΠAcπ ‖ 9 numero esse blog(numero non oportet esse g Kayser)uBsBunhU(esse nu̓ o U, super esse posito am2 9tinī) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller numero HPΠ numero contineri Bfa contineri numero CU numero uti AFLZcπ(sine numero π) numero constare VdO Achard Nüßlein esse uel contineri p * Hafner, p. 253, in α uerbum temporale defuisse contendit, sed contineri utrum ante an post numero positum sit, incertum esse. Ex contineri natam dein esse notionem constandi, quae tamen ‘ex et ablatiuum’ requireret. Neque minus uideri uti per coniecturam ex superiore utemur ductum esse. Videri igitur uerbum temporale iam in archetypo defuisse. Corruptum locum sanari non posse, quod probo, dum addo Marxianam lectionem immutare tanti non esse. 19 noster doctor HBPΠC(manu saec. X uerbis noster doctor s.s. uolcaedius plotus C)ALV(s.s. m2 Ermestes uel Ermetes V)FZcOπfnUr(Hermestes sup.lin. fUr nr̃ h̄mstes doctor n)l(s.s. m2 Ermestes uel Ermetes l)b(in marg. m1 Ermestes b) noster doctor o(hermes o)dpu (hermestes dp hermestes s.s. u)h(noster doctor hermagoras h) Kayser Marx Caplan Calboli Adamik Achard Nüßlein de HBPΠCLVZfcOolπpudnhUr om. A1(de s.s. A2) om. b1(de s.s. b2) Kayser Marx Caplan Calboli Adamik Achard Nüßlein ‖ 20 quicquam BPΠCALFVZfcOolbπpunhUr Kayser Marx Caplan Calboli Adamik Achard Nüßlein quequam P1 quiddam H quicqui d quidquam Müller ac HP(a P1 c s.s. P2)ΠCALFVZfcOolbdπpunU(et? U)r Kayser Marx Caplan Calboli Adamik Achard Nüßlein Müller a P1B et h * F. Marx, Prolegomena 17 et 150, putat hoc nomen ex Hieronimi chronicis sumptum esse, ubi ad ann. 1936 Abrah. legitur: Vultacilius Plotus Pompei libertus et doctor, qui a Suetonio (rhet. 3) Voltacilius Pilutus appellatus est. Sed hoc nomen, ut Ermestes, ex Ermes, id est nomen facundi Atlantis nepotis (Ov. fast. 5,668), nullis argumentis niti scribit Marx, Prolegomena 151. Quod si

Liber I

169

ret, id, quod oportuisset simpliciter ac singulari modo docere, illos distribuisse dupliciter et bipertito. Constitutio est prima deprecatio defensoris cum accusatoris insimulatione coniuncta. 5 Constitutiones itaque, ut ante diximus, tres sunt: coniecturalis, legitima, iuridicialis. Coniecturalis est, cum de facto controuersia est, hoc modo: “Aiax in silua, postquam resciit, quae fecisset per insaniam, gladio incubuit. Vlixes interuenit: occisum conspicatur, corpore telum cruentum educit. Teucer 10 interuenit: fratrem occisum, inimicum fratris cum gladio cruento uidet. Capitis arcessit”. Hic coniectura uerum quaeritur; de facto erit controuersia: ex eo constitutio causae coniecturalis nominatur. 19. Legitima est constitutio, cum in scripto aut e scripto aliquid controuer15 siae nascitur. Ea diuiditur in partes sex: scriptum et sententiam, contrarias leges, ambiguum, definitionem, translationem, ratiocinationem. ne Marx quidem Pilutum istum cum Plotio Gallo, nominum quadam ductus similitudine, comparare ausus est, quem Plotium ille contenderet, cum Rhetorica ad Herennium coniungendum esse, utpote qui ex Latinorum rhetorum ludo exstitisset, non equidem uelim longius quam Marx me prouectum et credere Plotium Gallum sub Piluti nomine celari. A. Reifferscheid: C. Suetoni Tranquilli, p. 124: “Voltacilius Plotus / Plotus scripsi ex Hieronymo: Ol. 174, a. 673. In eo errat Hieronimus, quod Voltacilium Cn. Pompei libertum nominat. Suetonius patronum omnino non nominauit”. De hac re egerunt Kayser et Marx et Robinson. Kayser contendit codice Cauchii App. cr., p. 16,17 voltacilius plotius k2 traditum esse, et in disputatione, quae inscribitur “Zu Cornificius”, p. 273 adn. 2, scripsit: “Voltacilius plotius in Kz könnte, wie manches andere in dem exemplar von Cauchius nur eine vermuhtung dieses gelehrten selbst sein.” F. Marx autem, Studia Cornificiana 381, quae necessaria sunt, ea nos docuit: “Porro Caucius in codice suo satis bono (k [v. Kayser XXV] adiectum fuisse testatur hoc loco uoltacilius plotus, quod commentum uiri docti cuiusdam esse saeculo XV factum Kayser arbitratus est Philologi uolumine XII p. 275. Non recte iudicauit. Nam in Corbeiensi (C) idem exstat ab ea quae scholia adscripsit manu additum uolcaedius plotus. Id uero neque eruditionis eximiae neque Suetoni saeculo VIII lecti testimonium esse duco, sed Hieronymo deberi probabile est: etenim apud Suetonium de rhet. 3 rhetor ille nominatur Voltacilius Pilutus, apud Hieronymum Vultacilius Plotus, Cn. Pompei libertus et doctor (Euseb. ed. A. Schoene II p. 133 ad annum 1936 Abr.). Praeter Marium Victorinum et Hieronymum etiam Isidori origines adhibuit scholiasta”. Marx, Prolegomena 17, neque clarius neque diligentius rem exposuit. Robinson, pp. 44sq., scripsit: “Pitholaus Gyraldus, Hertz 1888, Pilutus ω Plotus codd. Hier. (Reif.)”. Sed Robinson umbras collegit nec quicquam satis certum in Suetonianis codicibus inuenit. Nam omnia tam incerta ex Suetoni codicibus Brugnoli protulit, ut cruces loci desperati potius ei dixerim adhibendas fuisse. Haec tamen incertissima tacite praeterire nolui, neque ita desperata iudicare, ut Ploti nomen omnino tacerem. Vtrum Hieronimus haec ementitus fuerit, et sub Piluti nomen Plotius latuerit necne, incertissimum manet, neque unde Votacili Piluti nomen exstiterit, patet. Glossa omnino uidetur in textum inrepsisse, neque tantum unde uenerit, sed, num prorsus quouis ex loco antiquo uenerit, nobis dixerim quaerendum esse. Hanc rem posteris reliqui tractandam, sed nomen ‘Plotium’ nunc primus inserere ueritus non sum.

170

Testo critico

Ex scripto et sententia controuersia nascitur, cum uidetur scriptoris uoluntas cum scripto ipso dissentire, hoc modo: “Si lex sit, quae iubeat eos, qui propter tempestatem nauem reliquerint, omnia perdere, eorum nauem ceteraque esse, si nauis conseruata sit, qui remanserunt in naui. Magnitudine tempestatis omnes perterriti nauem reliquerunt in 5 scapham conscenderunt praeter unum aegrotum: is propter morbum exire et fugere non potuit. Casu et fortuitu nauis in portum incolumis delata est; illam aegrotus possedit. Nauem petit ille cuius fuerat”. Haec constitutio legitima est ex scripto et sententia. 20. Ex contrariis legibus controuersia constat, cum alia lex iubet aut permit- 10 tit, alia uetat quippiam fieri, hoc modo: “Lex uetat eum, qui de pecuniis repetundis damnatus sit, in contione orationem habere: altera lex iubet, augurem in demortui locum qui petat, in contione nominare. Augur quidam damnatus de pecuniis repetundis in demortui locum nominauit; petitur ab eo multa”. 15 Constitutio legitima ex contrariis legibus.

14–15 in demortui locum nominauit petitur HBCPΠA1V1Zcπ(i.d.l. nominatus est π)Bs Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller in demortui locum qui petat nominauit LV2A2dbfoOBu(petat in contione nominauit petitur Bu)n(petat et in contione nominare n)h(petat in contione nominare h)Ur(qui petit ex petat? r) Achard Nüßlein. * Verba quae sunt qui petat ex superioribus qui petat uidentur a quodam scriba falso addita esse, et aliter ab alio mutata esse, quod est additionis indicium non leue. Cum loci significationi repugnare uideatur, cur Achard haec uerba receperit, non intellego, cur Nüßlein, qui Achard sequi quoquo modo instituerit, intellego.

Liber I

171

Ex ambiguo controuersia nascitur, cum scriptum duas aut plures sententias 12 significat, hoc modo: “Paterfamilias cum filium heredem faceret, testamento uasa argentea uxori legauit [Tullius] ‘heres meus [Terentiae] uxori meae XXX pondo uasorum argen5 teorum dato, quae uolet.’ Post mortem eius uasa pretiosa et caelata magnifice petit mu〈lier. Fi〉lius se, quae ipse uellet, in XXX pondo ei debere dicit”. Constitutio est legitima ex ambiguo.

1 cum scriptum duas BCLVZfπoOcBsBunhUr Kroll, “Der Text des Cornificius” 67, Caplan Müller cum res unam sententiam scripta scriptum duas HPΠ(res una sententia scripta Π) Marx Calboli ’69 Achard Nüßlein cum res in unam sententiam scripta duas aut pluris Kayser. * Verba res una(m) sententia(m) scripta ex priore oppositione inter scriptum et sententiam in textum male irrupisse puto. Hic cum codices omnes praeter HPΠ uerba quae sunt res unam sententiam (una sententia Π) scripta omiserint, rem attentius inuestigandam putaui. Ex editoribus Kayser ita legit: quom res in unam sententiam scripta duas aut pluris sententias significat. Marx Bornecque Calboli 1969 Adamik Achard Nüßlein textum tribus Mutilis (HPΠ) traditum receperunt atque scripserunt: cum res unam sententiam scripta, scriptum duas aut plures sententias significat. Quod ad constitutionem ‘ex scripto et sententia’ non minus quam ad ‘ambiguitatem’ spectat. Hoc Francogallice ita uerterunt Bornecque et Achard: “lorsque l’intention vise une seule chose, alors que le texte en vise deux ou plusieurs” (Bornecque), “quand l'intention du rédacteur était unique mais que le texte présente deux sens” (Achard). Nüßlein longius a textu aberrauit, quod est semper uitandum: “Aus einer Zweideutigkeit entsteht eine Streitfrage, wenn über einen Sachverhalt eindeutig geschrieben, ein Schriftstück aber zwei oder mehrere Deutungen ermöglicht”. Similem doctrinam isdem prope uerbis expressam apud Ciceronem inuenias: Cic. inu. 2,116 Ex ambiguo autem nascitur controuersia, cum, quid senserit scriptor, obscurum est, quod scriptum duas pluresue res significat. Quam cum animaduertisset similitudinem Kroll (Philol. 89,65), Marxianum textum accipi posse negauit admonuitque res unam sententiam scripta omittenda esse, omisitque optimo iure Caplan, et mihi quidem ipsi nunc omittenda duabus de causis uidentur. Nam primum res scripta, prope inauditum pro scriptum, male et inopportune uerbis, quae sunt unam sententiam, diuiditur. Nominatiuus una sententia codicis Parisini 7231 (Π) omni prorsus significatione caret, nisi quod nos docet locum, ut in Π, ita forsitan et in HP corruptum esse. Dein potuit res scripta ut explicatio uocabuli, quod est scriptum, in textum inrepere, siue haec uerba a semidocto siue a docto homine addita sunt. Quamquam doctorum et indoctorum emendationes distingui debent et res scripta pro scriptum semidoctum magis quam doctum redolet, hanc explicationem haud facile homini prorsus indocto tribuerim, cum uerborum ordine immutato et hyperbato adhibito res unam sententiam scripta, cura quaedam uerborum significetur. Docuit autem Hafner (Untersuchungen 346–351) iam primis Aeui Medi temporibus Rhetoricam ad Herennium a doctis emendatam multifariam esse. Quodsi quis addat, Ciceronis loco uerba, quae sunt res unam sententia scripta, non confirmari doctrinamque rhetoricam, non satis distinctis constitutionibus ‘ex scripto et sententia’ et ‘ex ambiguo’, hoc loco, si Mutilorum lectionem acceperit, confusam et perturbatam uideri, leuiore iam animo textum ad breuiorem eamque sinceram formam reducere profecto non dubitauerit: cum scriptum duas aut plures sententias significat. 5 quae P2BCV(que̦ V caudata littera e̦ non firmiter ducta)Lfr(q̄ , Lfr)AFZcOobh(que obh)ldpnU(q̄ pnU)u(q̃ u)πgBu(qˇ Bu)Bs(que̦ Bs) Kayser Marx1 Kroll, Philol. 89,66, Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller qua HPΠ Marx2 Adamik

172

Testo critico

21. Definitione causa constat, cum in controuersia est, quo nomine factum appelletur. Ea est huiusmodi: “Cum Lucius Saturninus legem frumentariam de semissibus et trientibus laturus esset, Q. Caepio, qui per id temporis quaestor urbanus erat, docuit senatum aerarium pati non posse largitionem tantam. Senatus decreuit, si eam legem ad 5 populum ferat, aduersus rem p. uideri ea facere. Saturninus ferre coepit. Collegae intercedere, ille nihilominus sitellam detulit. Caepio, ut illum, contra intercedentibus collegis, aduersus rem p. uidit ferre, cum uiris bonis impetum facit; pontes disturbat, cistas deicit, impedimento est, quo setius feratur: arcessitur Caepio maiestatis”. 10 Constitutio legitima ex definitione. Vocabulum enim definitur ipsum, cum quaeritur, quid sit minuere maiestatem.

2 appelletur P2BCVF2fcOoBulbdp2uπgnhUr Kayser Marx1 Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller appellatur LAF1Zp1Bs(appellatˇ Bs) impelleretur B(impelleret ̃ in marg. B)P1Π inpelletur H conpelletur Marx2 Adamik ‖ 6 uideri ea facere HBP(ea P)ΠLFZA1(ea littera a erasa est et v sup.lin. addita, ut sit ev A2)πkβ1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller uideri eam facere CfU1(eạͧm uiɣi facʼe U)ċ uideri eum facere Vaβ2hvhlc(saturn sup.lin. c)o(eū o) OgUBs(euӡ Bs)Bu(eum Bu) Achard Nüßlein uideri ei facere r * Hic, quantum uideo, ambigitur, utrum Senatus decreuerit per AcI an per Simplicem Infinitiuum aduersus rem p. Saturnini legem ferri uideri, atque incertum est, utrum totus locus integer ad nos peruenerit an a Mediae Aetatis librariis emendatus (et corruptus) sit. Fieri enim potest, ut enuntiatum uideri ea facere sine subiecto positum sit aut ut tamquam subiectum subauditum sit Saturninus (eum) uel lex (eam); aut ut a docto librario, qui grammaticam suam bene nosset, quemque Auctoris usum corrigere puditum non esset, subiectum eum additum sit. Quod cum accidere potuisse suspicati essemus, re uera accidisse in Bambergensi libro (A) oculis nostris uidimus et uidere nunc licet (ev enim legendum est eū). Praeterea infinitum uerbum facere male uidetur cum lex, uita carenti uocabulo concinere, quamquam non ignoro a Platone Cratilo in suo leges Socratem esse adloquentes inductas. Quod tamen non modo rarius accidere potest, sed mentis celeritate indiget et acumine, qua Platonem illum quidem praeditum fuisse, sed perpaucos eadem qua Platonem facilitate uti posse putamus. Restat igitur, ut id eligamus de duobus, utram uiam Senatus sequi maluerit, nempe utrum Saturninum paene nominatim expositum an tacite significatum uoluerit. Prudentius equidem dixerim Senatum se gessisse atque ueterem legis morem sumpsisse, peccati speciem aperte explicandi, omittendi peccatorem, qui quiuis esse posset, quippe qui perbene Senatus nosset, quanti eam legem plebs Romana faceret, qua frumenti pretium prope tolleretur. Probabilius mihi igitur uidetur, Senatum noluisse legis latorem mentionare et damna tantum, auctore non considerato, admonere ea, quae res publica esset, si Saturnini lex scita esset, acceptura. Quod simili prudentia sit forsitan cautum, si quis hac ipsa de re per declamationem in Latinorum rhetorum egisset schola, cum sit consentaneum a declamatore Saturnini quoque necem consideratam esse, de qua disputatum esset, utrum ea esset C.Mario an Senatui culpae danda (cf. G. Calboli, 1965: 78-87), cum lex frumentaria et nex Saturnini eodem anno, i.e. 100 a.Chr.n.) utraque accidisse uideatur. Quibus omnibus consideratis, uideri ea facere legendum dixerim. Lectionem uideri ei facere, quae contra grammaticam introducta sit (uideri sibi facere Senatus, non ei, dicendum fuisse uidetur) indigna est, quae pluris quam nihili a nobis aestimetur.

Liber I

173

22. Ex translatione controuersia nascitur, cum aut tempus differendum aut accusatorem mutandum aut iudices mutandos reus dicit. Hac parte constitutionis Graeci in iudiciis, nos in iure [ciuili] plerumque utimur. In hac parte nos iuris ciuilis scientia iuuabit. In iudiciis tamen nonnihil utimur, ut hoc modo:

3 iure post iure addiderunt ciuili omnes codices, L excepto, quo in libro uerba in iure ciuili omissa sunt, deleuerunt edd. ‖ 3–4 In…iuuabit codd. ω (codices reliquos inspexi, iis uidelicet exceptis, quos iam Achard contulerat ω in hac parte nos iuris ciuilis scientia iuuabit ΠAZfoOcguh(ciuilis iuris cgu lineam [delendum locum significantem? ordinem mutauit: scientia iuris ciuilis h] usque ad iudiciis tamen subscripsit c)πpBuBs(in hac parte maxime nos Bs)n(iuris scientia ciuilis n)U(iuris ciuilis scientia nos U)r In hac parte constitutionis nos ciuilis iuris scientia iuuabit L deleuerunt Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller * Tanti est causas inuestigare, quare Kayser haec uerba expunxerit, quod mihi nullo modo probatur. Scripsit enim Kayser, p. 230: “his verbis et incommodissume divelluntur membra coniuncta [neque tamen ipsum Kayser puduit eodem modo paulo infra, dum Ciceronis uerba refert, se gerere]: ‘nos in iure plerumque utimur, in iudiciis tamen non nihil, ut hoc modo’ et inepta continetur sententia, per se enim intellegitur in actione qualibet legituma iuris civilis scientiā iuvari litigantes. fortasse haec fluxerunt ex Cic. de orat. 1,201: ‘in rerum privatarum causis − depromenda saepe oratio est ex iure civili et idcirco − oratori iuris civilis scientia necessaria est’ qui illa verba in ordinem recepit, etiam alterum u t i m u r adiecit, quo iam carere non posse videbatur oratio”. Equidem non infitior haec uerba tamquam per explicationis glossam introducta esse primo aspectu posse uideri, sed non tam inutilia ea dixerim quam Kayser iudicat. Graecam enim et Latinam consuetudinem iudiciorum distingui debere nemo negabit, qua uero alia scientia nisi iuris ciuilis? Quam Kayser ipse concedit non esse ab eis, quae Auctor scripserit, alienam, cum dicat inutilia esse: “per se enim intellegitur in actione qualibet legituma iuris civilis scientiā iuuari litigantes”. Sed omnes effugit his uerbis rem non parui momenti contineri. Hermagorae enim constitutionum doctrinam immutauerat Auctoris doctor (Rhet. Her. I 11,18), et ita immutauerat, ut controuersias legales omnes (ῥητὸν καὶ διάνοιαν, ἀντινομίαν, ἀμφιβολίαν, συλλογισμόν, ὅρον) et translationem (μετάληψιν) constitutioni legitimae adscriberet. Quod neque temere neque inepte fecit, cum illo tempore de nominibus interdum ageretur, quae definitione (ὅρῳ) carerent, ut maiestas et exules. Cf. enim Rhet. Her. I 12,21 Vocabulum enim definitur ipsum, cum quaeritur, quid sit minuere maiestatem; et II 28,45 Sulpicius, qui intercesserat, ne exulis, quibus causam dicere non licuisset, reducerentur, idem posterius immutata uoluntate, cum eandem legem ferret, aliam se ferre dicebat propter nominum commutationem: nam non exules, sed ui eiectos se reducere aiebat. Quod si Auctor continuo negat propter nominum mutationem intendendam esse controuersiam, qua alia scientia id esse uitiosum iudicare poterat, nisi iuris ciuilis et rhetorica scientia? Eodem tempore Q. Mucius Scaeuola, Romanorum iurisconsultorum princeps, opus conscripsit, quo de iis rebus agebatur, Liber singularis ὅρων (cf. F.P. Bremer, Iurisprudentiae Antehadrianae quae supersunt I, pp. 103sq.). De iis rebus igitur agebatur, quae iuris ciuilis quoque scientiā tunc tractabantur. Quid mirum, si Auctor hoc memorauit docuitque magni momenti immutationem siue a se siue a suo doctore introductam esse (cf. G. Calboli, “Introduzione alla inventio”, p. 217)? Qui editores haec uerba expunxerunt, haec omnia ignorarunt. Praeterea uocabulo, quod est u t i m u r, repetito, id probatur, locum quodammodo ab Auctore ipso interruptum esse et eiusdem uocabuli repetitione sanatum et iterum connexum. Quod nemo alius nisi Auctor ipse facere potuit. Quae omnia me pudet anno 1969 effugisse, nunc rem melius intellexisse laetor.

174

Testo critico

“Si quis peculatus accusatur, quod uasa argentea publica de loco priuato dicatur sustulisse, possit dicere, cum definitione sit usus, quid sit furtum, quid peculatus: secum furti agi, non peculatus oportere”. Haec partitio legitimae constitutionis his de causis raro uenit in iudicium, quod in priuata actione praetoriae exceptiones sunt et causa cadit qui egit, nisi habuit 5 actionem, et in publicis quaestionibus cauetur legibus, ut ante, si reo commodum sit, iudicium de accusatore fiat, utrum illi liceat accusare necne. 13 23. Ex ratiocinatione controuersia constat, cum res sine propria lege uenit in iudicium, quae tamen ab aliis legibus similitudine quadam aucupatur. Ea est huiusmodi: 10 “Lex: si furiosus existet, adgnatum gentiliumque in eo pecuniaque eius potestas esto. Et lex: qui parentem necasse iudicatus erit, ut is obuolutus et obligatus corio deuehatur in profluentem. Et lex: paterfamilias uti super familia pecuniaue sua legauerit, ita ius esto. Et lex: si paterfamilias intestatus moritur, familia pecuniaque eius agnatum gentiliumque esto. Malleolus iudicatus est matrem 15 necasse. Ei damnato statim folliculo lupino os obuolutum est, soleae ligneae in 13–14 uti…legauerit] uti sůp̲ familia pecuniaue sua legauerit H(suaalligauerit H2)PCF(super PCF)B(ligauerit P1B1 legauerit P2B2)ΠAV(ligauerit V1 legauerit V2)ZfblOoπupBu(pecuniaqʒ sua legauĩt Bu)Bsn(legauĩt Bs legau̓ it n)h(omisit legandi notionem h)Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uti sůp̲ familia sua pecuniaue legauerit L sůp̲defamilia pecuniaue sua legauerit c uti super familiā pecuniāue suā legauerit a uti super familia pecuniaue legauerit g ‖ 14 intestatus.. familia CAFVLf(ītestat’ f)cabldoOπugp1(moriatur Bs)BunhU Kayser Nüßlein Müller intestato moritur Bp2 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard om. HPΠ sine testamento r ‖ 15 agnatum gentiliumque B2LVFAZOoπugpBsBu(agnatorum LVFAOougpBsBu)ZahcdU Kayser Achard Nüßlein Müller (adgnatum Kayser Caplan Müller) agnatum gentilium HB1CPΠ (agnatorum P in marg.) Marx Calboli ’69 Adamik agnatum et gentilium f1can (agnatorum f2can) kβblhr(agnatorum sup. lin ex agnatum r) * Cic. inu. 2,148 si paterfamilias intestato moritur, familia pecuniaque eius agnatum gentiliumque esto. Hafner, p. 254, scribit codicibus HP demonstrari lacunam in α exstitisse, quam a Lupo eiusue sodalibus, Cicerone adhibito, expletam esse. Rectam igitur lectionem ramo β (nempe Recentiorum et Integrorum codicum) conseruatam esse. Quod probo. Adgnatum autem pro agnatum a Kayser Caplan Müller repositum nullam causam uidi, cur immutarem, nisi quo uetustior textus efficeretur, quam re uera fuisset. Ementitam igitur uetustatem euitare malui (cf. etiam Th.L.L. I 1348, 16–1349,6). Auctor, uir grammaticae addictus, uitasse uidetur et reposuisse intestatus. 16 folliculo…est fabou(est os fu)lBshU(inuolutum lBshU)dpBu(obuolutum os est Bu) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller folliculo obuolutum os lupino A2(erasit A1)L(hos .. et soleae lignae et L)nr(folliculo os lupino obuolutum est r) follicum lupinos HPΠC(lupino P(ex lupinos P)ΠC) follicum lupinis B1 folliculi lupini in os B2 follicum lupino C folliculus lupi et soleae ligneae in pedibus indutae sunt Z folliculus lupino et soleae ligneae F2(follicu lupino F1) folli cūlupino π folliculus lupinus in os V Kayser folliculus lupinus et soleae O folliculum lupinum c (eius os p) fulliculo lupino (sine os ob. g) et solee̦ lignee̦ Ur ‖ 16–175,1 in…sunt BPΠLVFAchfOoπg(inducte Oog)p(ductae sunt p)BsBuhUr edd. in pedibus inducta sunt H in pedibus indute sunt CZac(indutae Zc) in pedibus indite sunt nb(inditae b)kβ in carcerem H(carcere H)PBΠClAFVLZfcabOoπpuBsBunUr(et in P(in marg. P)AFVLZfcabOoπpuBsBunUr Achard Nüßlein)dgh

Liber I

175

pedibus inductae sunt: in carcerem ductus est. Qui defendebant eum, tabulas in carcerem adferunt, testamentum ipso praesente conscribunt, testes recte adfuerunt; de illo supplicium sumitur. Ii, qui heredes erant testamento, hereditatem adeunt. Frater minor Malleoli, qui eum obpugnauerat in eius periculo, suam 5 uocat hereditatem lege agnationis”. Hic certa lex in rem nulla adfertur, et tamen multae adferuntur, ex quibus ratiocinatio nascitur, quare potuerit aut non potuerit iure testamentum facere. Constitutio legitima ex ratiocinatione. Cuiusmodi partes essent legitimae constitutionis ostendimus: nunc de iuridiciali 10 constitutione dicamus. 24. Iuridicialis constitutio est, cum factum conuenit, sed iure an iniuria 14 factum sit, quaeritur. Eius constitutionis partes duae sunt, quarum una absoluta, altera adsumptiua nominatur. Absoluta est, cum id ipsum, quod factum est, ut aliud nihil foris adsumatur, recte 15 factum esse dicemus. Ea est huiusmodi: Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ductus est HPBCAFVZfcablopBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller deductus est LdOgu inductus est Bs. Cic. inu. 2,149 lignae solae in pedes inditae sunt; os autem obuolutum est folliculo et praeligatum; deinde est in carcerem deductus: * Hafner, pp. 254sq., in Θ ait locum grauiter corruptum uideri, ut ex HP appareat. Correctum autem ex Ciceronis loco (inu. 2,149). In eo autem familiae b ramo, qui ex codice L constat, apparet locum correctum esse saeculo XI, sed male. Aliter nec post annum 1050 in codice Vadiano locum correctum, sed qui textus et a Kayser et a Marx restitutus est, coniecturis nititur aetatis mediae, quare se malle Hafner ait, ita legere: ei damnato statim † follicum lupinos † et soleae lignae [in] pedibus inductae sunt; in carcerem ductus est. Hic autem, mea quidem sententia, de eo agitur, utrum hic locus quoquo modo restitui possit (Aetatis Mediae coniecturas si tollere uelis, dubito, an plurimi loci desperationis signo notandi sint) necne. Fieri potest, ut Hafner sapienter iudicauerit, sed non equidem excluserim os obuolutum (quod etiam in lupinos inueniri possit), cum testamenti scriptura quodammodo coniunctum esse, nam qui poterat Malleolus, ore inuoluto, eam uocem emittere, quae clare audiretur? Os autem inuolutum et soleas ligneas idcirco apparet adhibitas esse, ne terram omnium matrem tangeret, qui matrem suam necasset. Quibus consideratis, malui editores, quamquam incertus eram, sequi. 14–15 recte…huiusmodi AfZcOoπBs Bu(huiusmodi est o sunt eiusmodi BuBs)nh(esse factum h)Ur Achard Nüßlein (eiusmodi Achard Nüßlein) recte factum esse eam dicemus eiusmodi P (at eam erasum est et locus partim litteris ẽe id est esse, occupatus uidetur P) recte factum esse eam dicimus eiusmodi H certe factum esse dicemus ea eiusmodi BCV (recte V, huiusmodi C) certe factum esse dicemus huiusmodi Π recte factum esse [eam] dicemus, eiusmodi Marx1 Caplan Calboli ’69 Müller recte factum esse dicemus. ea est huius modi Kayser recte factum esse eam rem dicemus Marx2 Adamik factum esse dicemus, ea eiusmodi Trillitzsch Golla, p. 69, secutus. * Ex duabus lectionibus lectio difficilior, sed confusa, uidetur esse dicemus, eiusmodi, facilior et certe correctior dicemus. Ea est huiusmodi. Quam recepi, cum ea/eam etiam in iis codicibus (confuse) inueniatur, ubi dicemus, eiusmodi occurrit, et bis postea (I 14,24) Ea diuiditur legatur atque semel (I 15,25) Ea causa huius modi est. Equidem crassiorem hanc uocem feci, quo clarius appareret hoc uocabulo totam rem contineri (quod ad huius uocis usum spectat cf. Lexicon, pp. 1288–1290).

176

Testo critico

“Mimus quidam nominatim Accium poetam conpellauit in scaena. Cum eo Accius iniuriarum agit”. Hic nihil aliud defendit nisi licere nominari eum, cuius nomine scripta dentur agenda. Adsumptiua pars est, cum per se defensio infirma est, adsumpta extraria re conprobatur. Adsumptiuae partes sunt quattuor: concessio, remotio criminis, translatio criminis, conparatio. Concessio est, cum reus postulat ignosci. Ea diuiditur in purgationem et deprecationem. Purgatio est, cum consulto negat se reus fecisse. Ea diuiditur in inprudentiam, fortunam, necessitatem: fortunam, ut C〈a〉epio ad tr. pl. de exercitus amissione; inprudentiam, ut ille, qui de eo seruo, qui dominum occiderat, supplicium sumpsit, cui frater esset, antequam tabulas testamenti aperuit, cum is seruus testamento manu missus esset; necessitudinem, ut ille, qui ad diem commeatus non uenit, quod eum aquae interclusissent. Deprecatio est, cum et peccasse se et consulto fecisse confitetur, et tamen postulat, ut sui misereantur. Hoc in iudicio fere non potest usu uenire, nisi quando pro eo dicimus, cuius multa recte facta extant, hoc modo: in loco communi per amplificationem iniciemus: ‘quodsi hoc fecisset, tamen ei pro pristinis beneficiis ignosci conueniret, uerum nihil postulat ignosci.’ Ergo in iudicium non uenit: at in senatum, ad imperatorem et in consilium talis causa potest uenire. 15 25. Ex translatione criminis causa constat, cum fecisse nos non negamus, sed aliorum peccatis coactos fecisse dicimus: ut Orestes, cum se defendit in matrem conferens crimen. Ex remotione criminis causa constat, cum a nobis non crimen, sed culpam ipsam amouemus et uel in hominem transferimus uel in rem quampiam conferimus. In hominem transfertur, ut si accusetur is, qui Publium Sulpicium se fateatur occidisse, et id iussu consulum defendat et eos dicat non modo imperasse, sed rationem quoque ostendisse, quare id facere liceret. In rem confertur, ut si quis, ex testamento quod facere iussus sit, ex plebis scito uetetur.

5

10

15

20

25

30

15 quod…interclusissent B2LVFAZak2βhfcOo(aque o)πBunhUr Müller aquae eum interclusissent CP2 has interclusissent H aquae interclusissent P1Π Kayser quod ei aquae iter clusissent Bs flumina se interclusissent Marx1 flumina uias interclusissent Marx2 Caplan Adamik aquae uias interclusissent Trillitzsch Calboli ’69 aquae se interclusissent Achard Nüßlein. * Nihil de codicibus immutandum nunc sentio et legendum eum aquae interclusissent. Quod autem Quintilianus (inst. 7,4,14) scripsit ut cum miles ad commeatus diem non adfuit et dicit se fluminibus interclusum aut ualetudine, quem memorat Achard, eandem rem exposuisse Quintilianus, quod ad significationem attinet, uidetur, sed alis uerbis uel formis (interclusissent ~ interclusum et AcI). Non potest igitur ad hunc locum restituendum adhiberi.

Liber I

5

10

15

20

177

Ex conparatione causa constat, cum dicimus necesse fuisse alterutrum facere, et id, quod fecerimus, satius fuisse facere. Ea causa huiusmodi est: “C. Popilius, cum a Gallis obsideretur neque fugere ullo modo posset, uenit cum hostium ducibus in conlocutionem; ita discessit, ut inpedimenta relinqueret, exercitum educeret. Satius esse duxit amittere inpedimenta quam exercitum. Eduxit, inpedimenta reliquit: arcessitur maiestatis”. Quae constitutiones et quae constitutionum partes sint, uideor ostendisse. Nunc 16 quo modo eas et qua uia tractari conueniat demonstrandum est, si prius aperuerimus, quid oporteat ab ambobus in causa destinari, quo ratio omnis totius orationis conferatur. 26. Constitutione igitur reperta, statim quaerenda ratio est. Ratio est quae causam facit et continet defensionem, hoc modo, ut docendi causa in hac potissimum causa consistamus: Orestes confitetur se occidisse matrem: nisi adtulerit facti rationem, peruerterit defensionem. Ergo adfert eam, quae nisi intercederet, ne causa quidem esset. ‘Illa enim, inquit, patrem meum occiderat’. Ergo, ut ostendi, ratio ea est, quae continet defensionem, sine qua ne parua quidem dubitatio potest remorari damnationem. Inuenta ratione, firmamentum quaerendum est, id est, quod continet accusationem, quod adfertur contra rationem defensionis, de qua ante dictum est. Id constituetur hoc modo:

5 educeret BFLZfcabldoOupBs(edduceret Bs)Bun(educe̓ t n)hUr edd. educere HPΠCAVπg duxit CVZldOug2n(dux̃ n)hUr edd. dixit HPBΠAFLcbπg1p dicit o(Satius fuisse dicit o) |  amittere inpedimenta HPBCLZfbldOupBsBunhUr edd. quam amittere impedimenta Fπg quam non amittere impedimenta V | quam…Eduxit HP2B(edixit HP1) Kayser quam exercitum. Exercitum eduxit LZab(educit b)lduopBsBu(quam exercitum, exercitum eduxit, impedimenta in marg. Bu)nhUr(exercitū educ̄ r) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quam exertum. Eduxit exercitum C Cum exercitum (excitum A) eduxit PAFVfcOπ * Hafner, p. 256, scribit educere non modo in α, sed etiam in β stetisse, quod tamen a Lupo ex Cic. inu. 2,72 ut arma et impedimenta relinqueret, milites educeret correctum esse. Ita esse iam in Archetypo Θ scriptum: educere satius esse duxit, quam tamen lectionem falsam esse, cum nihil secunda enuntiatione significaretur (quae lectio re uera in Fπg occurrit: Exercitum educere satius esse duxit quam amittere impedimenta. Exercitum eduxit, impedimenta reliquit). Indiguisse igitur locum correctionis. Ita igitur scribendum esse: Ita discessit, ut inpedimenta relinqueret, exercitum educeret. Satius esse duxit amittere inpedimenta quam exercitum. Eduxit, impedimenta reliquit. Quod ad me attinet, nihil est impedimento, quominus exercitum, altero loco positum, ut Kayser et Hafner fecerunt, omittamus, cum praesertim haec lectio HPB tradatur. Quamquam equidem, qui codices consueuerim oculis meis uidere, diffido ita rem se habuisse, ut Hafner, archetypo et subarchetypis, quasi inspexisset, consideratis, coniecit. Nam, ut Cato ait, multa inter os et offam interuenire possunt. 14 peruerterit HBCPΠLVFAZ(?)fcahπOr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller peruertet lk Achard Nüßlein peruertit doBsBun(rõnẽ facti p̲u̓tit n)h(facti rationes h)U

178

Testo critico

Cum usus fuerit Orestes ratione hoc pacto: ‘Iure occidi: illa enim patrem meum occiderat’, utetur accusator firmamento, hoc modo: ‘At non abs te occidi neque indamnatam poenas pendere oportuit.’ Ex ratione defensionis et ex firmamento accusationis iudicii quaestio nascatur oportet, quam nos iudicationem, Graeci crinomenon appellant. Ea constituetur 5 ex coniunctione firmamenti et rationis defensionis hoc modo: Cum dicat Orestes se patris ulciscendi matrem occidisse, rectumne fuerit sine iudicio a filio Clytemestram occidi. Ergo hac ratione iudicationem reperire conuenit: reperta iudicatione, omnem rationem totius orationis eo conferri oportebit. 10 17 27. In omnibus constitutionibus et partibus constitutionum hac uia iudicationes reperientur, praeterquam in coniecturali constitutione: in ea nec ratio qua re fecerit quaeritur, fecisse enim negatur: nec firmamentum exquiritur, quoniam non subest ratio. Quare ex intentione et infitiatione iudicatio constituitur, hoc modo: 15 Intentio: ‘Occidisti Aiacem.’ Infitiatio: ‘Non occidi.’

5 quam H2P2BCLVAFZfcOou(q: u)πablp(qm̃ p)g(Q//uā g)Bu(q̃ , Bu)Bs(q̃ , Bs)nhUr Kayser Marx1 Caplan Achard Nüßlein Müller tam H1P1 tum Π(tūnosc̄stituereiudicationē quā greci Π) quod d eam Marx2 Calboli ’69 Adamik | graeci H1P2BΠ(greci Π)LVAFzfcOo(gre̦ci o)uπablpgBuBs(gẽci Bs)nr(g̃ ci nr)hU(g̓ ci U) Graeci Kayser Adamik Caplan Achard Nüßlein Müller grece H2P1 Graecei Marx Calboli ’69 * Equidem Marx2 secutus eam restituere ex tam conatus sum, sed non semper errores tamquam bonae lectionis fundamentum sunt explicandi. Fredericus Marx occasionem praeterire noluit, ut ex Graece et Graeci ueterem suam orthographiam, haud parum annorum quam Rhet. Her. uetustiorem, restitueret, Graecei, quod recipiendum mihi uisum non est, cum antiquitatem Auctor ad Herennium nullo loco adamasse uideatur. 6 rationis defensionis F2r1 Barwick, Philol. 109,71, Calboli ’69 Achard rationis defensione HBCPΠLF1VAfcoOπBsnhU Kayser Marx Adamik Nüßlein ratione defensionis ZBu(ex rationis defensione Bu)r2 defensione siue defensionis delerunt Kayser, Notae 235, Schütz Caplan Adamietz, Ciceronis de inuentione 102, Müller. * Equidem, quamquam et defensione et defensionis parum probabilia apparebant, tamen, cum nullam causam inuenissem, cur hoc uocabulum in textum ab externa quadam parte uenisse crederem, et ad rhetoricam doctrinam melius adcommodaretur (cf. Commentarium Libri I, adn. 46), conseruandum putaui, sed ita paululum immutandum, ut secunda manus F(risingensis) codicis immutauit, quod ad doctrinam rhetoricam adcommodaretur. 7 ulciscendi HBP1Π(se patris HBP1Π)C1 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ulciscendi causa P2C2LFc(patris causa ulciscendi LFc)ZfAVabpuohU(se patris AVabpuohU)O(se patris se patris O)glaπnr * Lectio difficilior est se patris ulciscendi matrem occidisse, sine causa, cum librari et doctores Aetatis Mediae genetiuum relationis (des Sachbetreffs) nosse non potuerint, neque Einer Löfstedt, Ernout et grammaticos recentiores umquam legerint (de hac constructione cf. G. Calboli, “Latin Syntax and Greek” 83–93). Hic possumus luculenter antiquam lectionem Auctoris a Mediae Aetatis correctione distinguere, sed hoc raro accidit.

Liber I

179

Iudicatio: ‘Occideritne?’ Ratio omnis utriusque orationis, ut ante dictum est, ad hanc iudicationem conferenda est. Si plures erunt constitutiones aut partes constitutionum, iudicationes quoque plures erunt in una causa, sed et omnes simili ratione reperientur. 5 Sedulo dedimus operam, ut breuiter et dilucide, quibus de rebus adhuc dicendum fuit, diceremus. Nunc quoniam satis huius uoluminis magnitudo creuit, commodius est in altero libro de ceteris rebus deinceps exponere, ne qua propter multitudinem litterarum possit animum tuum defatigatio retardare. Si qua tardius haec, quam studes, absoluentur, cum rerum magnitudini tum nostris quoque 10 occupationibus adsignare debebis. Verumtamen maturabimus et, quod negotio deminutum fuerit, exaequabimus industria, ut pro tuo in nos officio, nostro in te studio munus hoc adcumulatissume tuae largiamur uoluntati.

liber secundus 1

1. In primo libro, Herenni, breuiter exposuimus, quas causas recipere oratorem oporteret, et in quibus officiis artis elaborare conueniret, et ea officia qua ratione facillime consequi posset. Verum, quod neque de omnibus rebus simul dici poterat et de maximis rebus primum scribendum fuit, quo cetera tibi 5 faciliora cognitu uiderentur, ita nobis placitum est, ut ea, quae difficillima essent, potissimum conscriberemus. Causarum tria genera sunt: demonstratiuum, deliberatiuum, iudiciale. Multo difficillimum iudiciale est; ergo id primum absoluemus. Hoc et priore libro egimus cum de quinque oratoris officiis tractaremus, quorum inuentio et prima 10

9 absoluemus cdd. omnes Kayser Achard Nüßlein absoluimus Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Omnium codicum lectionem absoluemus restituendam censeo nec satis intellego, unde Marx absoluimus hallucinatus sit, nisi quod insequentibus uerbis, priore libro, lectionem absoluemus coactus est immutare. At ego priore libro insequenti sententia ita comprehendi, ut, addito egimus (cf. insequens lemma), nullam immutandi necessitatem haberem. 9–181,1 Hoc…est LAV(quarum V)F(de oratoris tractaremus officiis quinque F Achard Nüßlein sed Nüßlein tractaremus post quinque posuit) Z (et primo libro … de oratoris officiis tractaremus v quorum Zπ)fac(de oratoris officiis tractaremus v c)o(cum de officiis oratoris tractabamus o)O(cum de officiis oratoris quinque tractaremus O)πBs(de oratoris quinque officiis tractaremus Bs)Bunh(cum de oratoris officis v tractaremus, quorum quinq; inuentio h)U(cū de officiis oratoris v U)r hoc et priore libro de oratoris officiis quinque inuentio et prima et difficillima est HB1PΠ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller (duplici commate uel puncto post libro posito) hoc et priore libro egimus de oratoris officiis quinque inuentio et prima et difficillima est CB2 et prima et dificillima est HBPΠCLAVF(et prima et prima (secundo et prima paene deleto) F)fZOoaluπgBsBuhU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller prima et difficillima est (priore et omisso) cċp(prius et fortasse cecidit p) n * Locus apparet in codicibus Mutilis breuior, longior in Integris, sed incertum est, utrum quid additum an omissum sit. At non facile dixerim ab auctore hunc et priorem librum uno loco memoratos, postquam absoluemus posuit (absoluemus hoc et priore libro), quod cum hoc libro concinit, sed ad priorem nullo modo pertinere potest. Quodsi absoluemus cum omnibus codicibus legeris, non potest Marxianus textus recipi, quem consulto ita Marx immutauit, ut absoluimus contra codices omnes legeret. Locus igitur uidetur, codicibus Integris adhibitis, reconcinnandus esse atque ita intellegendus, ut eum Achard intellexit, qui hoc accusatiuum neutrum iudicauit atque et tamquam etiam interpretatus est. Quod miror a Kayser animaduersum illud quidem esse, qui et priore ‘diductis (id est ‘inclinatis’) litteris’, loci corrupti signo, conscripserit, sed, Integris codicibus adhibendis, sanatum non esse, nisi quod Kayser fortasse Integrorum uirtutem nondum cognouerat. Equidem hac de re cum Lucia Montefusco uxore, artis rhetoricae magistra optima, egi, quae mihi in hoc loco intellegendo opitulata est.

Liber II

181

et difficillima est. Ea quoque nobis erit hoc libro propemodum absoluta: paruam partem eius in tertium uolumen transferemus. 2. De sex partibus orationis primum scribere incepimus: in primo libro locuti sumus de exordio, narratione, diuisione, nec pluribus uerbis, quam necesse 5 fuit, nec minus dilucide, quam te uelle existimabamus; deinde coniuncte de confirmatione et confutatione dicendum fuit. Quare genera constitutionum et earum partes aperuimus; ex quo simul ostendebatur, quomodo constitutionem et partem constitutionis, causa posita, reperiri oporteret. 10 Deinde docuimus, iudicationem quemadmodum quaeri conueniret: qua inuenta curandum, ut omnis ratio totius orationis ad eam conferatur. Postea admonuimus esse causas conplures, in quas plures constitutiones aut partes constitutionum adcommodarentur. Relicum uidebatur esse, ut ostenderemus, quae ratio posset inuentiones ad unam 2 15 quamque constitutionem aut partem constitutionis adcommodare; et item quales argumentationes, quas Graeci epicheremata appellant, sequi, quales uitari oporteret; quorum utrumque pertinet ad confirmationem et ad confutationem. Deinde ad extremum docuimus, cuiusmodi conclusionibus orationum uti oporteat; qui locus erat extremus de sex partibus orationis.

1–2 paruam…transferemus PΠLAFVZOπfa(Sed paruam partem eqs. AVfa)c(differemus c)BsBunhUr(eius om. r) Achard Nüßlein parue partes eius in tertium uolumen transferentur H (tertium s. lin. H)C (paruae partes eqs. C) paruae partem eius in tertium uolumen transferentur B paruae partes eius in tertium uolumen transferentur Kayser (paruae partes eius duae Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Lectionem omnium paene codicum, duobus Mutilis H et B tantum exceptis (neque in H certissime), accipiendam putaui. 16 uitari B2P2ΠCAVFZaocgOπBsnUr Achard Adamik Nüßlein Müller uetari HP1B1 uitare LfBu(ex uitari Bu)p(uitare p)h Kayser ueitari Marx Calboli ’69 * Quamquam constructio quales sequi, quales uitari oporteret difficilis est explicatu, tamen lectionem ab omnibus fere codicibus traditam immutare nolui neque ueitari sumendum, quod uersutam maxime explicationem praeberet. Nota, quaeso, analogiam sequi – uitari. 18 docuimus HBPΠV1F1AZπr2(sup.lin. r2) Kayser (sed locum dubium indicat K.) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller docebimus CV2F2LfacoOBsBunhU Achard Nüßlein doceremus r1 * Lectionem docuimus, paucis lineis ante adhibitam retinendam putaui.

182

Testo critico

Primum ergo quaeremus, quemadmodum quamque causam tractare conueniat et nimirum coniecturalem eam quae prima quaeque difficillima est, potissimum consideremus. 3. In causa coniecturali narratio accusatoris suspiciones interiectas et dispersas habere debet, ut nihil actum, nihil dictum, nusquam uentum aut 5 abitum, nihil denique factum sine causa putetur. Defensoris narratio simplicem et dilucidam expositionem debet habere cum adtenuatione suspicionis. Huius constitutionis ratio in sex partes est distributa: probabile, conlationem, signum, argumentum, consecutionem, adprobationem. Horum unum quodque 10 quid ualeat, aperiemus.

1–2 et…est an(nimirum oiećtale ́n)Ur et nimirum eam coniecturalem quae difficillima est LV2Bs(coniecturalem eam V2Bs quae est difficillima Bs)o(quae prima est et d. o)O(coniecturalem quae difficillima est O)αkβh(eam quae prima est h)b Achard Nüßlein et nimirum quae difficillima est H2(quamque dif. H1)B1(hanc quae B2)V1AFZ(queque diff. AFZ)Π(quaeque difficillima Π)cπ et nimirum quamq2 difficillima est P et nimirum quam hoc quia difficillimum est C et nimirum eam, quae difficillima est Kayser et nimirum eam, quae prima quaeque difficillima est Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. Coniecturalem eam quae difficillima l coniecturalem eam quae prima quaeque difficillima d coniecturalem quae prima et difficillima est Bu et nimirum conicturalem que prima est et que difficillima est h * Locum corruptum eadem ratione sanari posse putaui qua Achard: coniecturalem addendum, id est constitutionis nomen, quae constitutio deinceps tractaretur, et eam cum insequenti quae coniungendum esse. Antoni Hafner explicationem (pp. 257sq.), inter Θ et α breuius factum quae, ut quam, lectum esse et uerba coniecturalem eam quae prima ad quam explicandum in textum esse introducta, itaque legendum esse cum V et nimirum quae difficillima est, facilius excogitatam quam probatam dixerim, itaque reiciendam esse putaui. 10–11 quodque quid BCLFV(quodque quod L)AZfcβhoOπblda2αkBsBunhU(quid ualeat unum quodque aperiamus U)r(unum quodque quid ualeat aperiemus r) Kayser, Golla, 77sq., Hafner, 212, Caplan Trillitzsch (dubitanter) Nüßlein Müller quidque quod ualeat H2(-que quod ualeat H2P2)P1 quid quod H1Π quodque P2a(quodque placuerat a1 quidque quid Calboli ’69 Achard, Philippson, PhW 44, 1184, Kroll, Philol. 89,77, Trillitzsch, Calboli, Ciceroniana 1,11 quidquid quid, Marx Adamik. * Per compendia expressa pronomina parum perspicua iam scribis fuisse apparet indeque errores natos, quos, grammatica modo et linguae usu maxime adhibito, quodammodo sanari posse putamus. At lectionem quodque quid, prope omnibus codicibus traditam, etsi peius quam quidque quid ad grammaticam adcommodatur, facere non potui quin reciperem, cum 1969 reiecissem. Quae uero Hafter suspicatus est, id est quodque in α cecidisse et ut glossam super quid additum esse, bona eum ostendunt ingenii ui praeditum esse. Equidem magis eo sum motus et moueor, dissimilitudinem ab Auctore quaesitam esse, ut quodque quid poneret, ne quidque quid obscurum esset. Neque ἀναλογίᾳ, id est grammaticae suae tam addictum Auctorem putaui, ut eam introducere uel contra codices non dubitarem.

Liber II

183

Probabile est, per quod probatur expedisse peccare et ab simili turpitudine hominem numquam afuisse. Id diuiditur in causam et in uitam. Causa est ea, quae induxit ad maleficium commodorum spe aut incommodorum uitatione, cum quaeritur, num quod commodum maleficio appetierit, num 5 honorem, num pecuniam, num dominationem; num aliquam cupiditatem aut amoris aut eiusmodi libidinis uoluerit explere, aut num quod incommodum uitarit: inimicitias, infamiam, dolorem, supplicium.

1 expedisse (reo omisso)V1HBPΠCLAFZcO1π Kayser Marx Caplan Calboli ’69 (totum locum omisit Adamik) expedisse reo V2faαkβȟoO2Bs(peccare ex peccaṣrṣe Bs)BunhUr Achard Nüßlein Müller * Vocabulum, quod est reo, omitti posse legum more iudicaui, cf. G. Calboli, “Latin vulgaire et latin juridique” 614–619. 3–4 commodorum…uitatione BV1(commodorum ademptione V2)LF2ZA2p(uitacione A2p)fc2u(spe commodorum incommodorum uitacione c2u)ld(euitatione d)aoOg2BsBu(commodorum apetitioē in rasura add. Bu)hU2 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller commodorum appeticione nBu(in rasura Bu)U1r edd. commodorum uitatione HP1c1 commodorum uita Π commodorum inuitatione CP2F1πg1n(intóne n, in- deleto) Trillitzsch commodorum inuitacione A1 commodịorum spe aut incommodorum ita b * Hafner, p. 258, ait codicibus HP lectionem subarchetypi α commodorum uitatione adhibitam, uerba autem spe aut incommodorum per coniecturam adiuncta a Mediae aetatis doctis, et praecipue a Lupo seu eius discipulis. Nec bonam coniecturam commodorum inuitationem accipi posse, cum Th.L.L. VII,2 226,9–72, probetur hoc uerbum cum hortandi, incitandi notione non prius quam Cic. Tusc. 3,82 occurrisse. Equidem, aliis codicibus inspectis et praecipue c, melius dixerim ab Hafner conclusum codicibus HP ostendi locum corruptum tota traditione fuisse. Cur autem traditione contigua (‘Nebenüberlieferung’) bona lectio tradi hoc loco non potuerit, non intellego. Scripsit enim Ruth Taylor, “The Expleti-Recension”, p. 160, quamquam Hafner, p. 160, negauerit usquam integrum codicem exstitisse, ex quo E codices expleri et corrigi possent (“erklären wir unumwunden, dass es den Codex integer in der realen Welt nie gegeben hat”), re uera ad hunc codicem Hafner reuenisse, dum per traditionem contiguam (“Nebenüberlieferung”) nonnullas bonas lectiones seruatas esse contendit. Quod mihi idcirco non probatur, quod ex duobus unum eligas oportet, aut nullam bonam lectionem E-codicibus seruatam esse aut per traditionem quandam usque ad nos bonas lectiones uenisse. Quo autem nomine haec traditio appellanda sit, utrum «Nebenüberlieferung», ut Hafner credidit, an «Ehyparchetype», ut Taylor ipsa uoluit (“E derives independent textual authority from an immediate ancestor of the MI-branch”, “The Expleti-Recension”, p. 183), non multum interest. Quod autem ad hunc locum pertinet, Ruth Taylor (“The Expleti-Recension”, p. 177) putauit spe ut glossema super appetitione positum esse. At appetitione nonnullis tantum E codicibus traditum est, deest multis in aliis. Non potuit igitur, ut glossema, iis in codicibus adhiberi, ubi appetitione non occurreret. Fieri enim potuit, ut solum glossema seruaretur, sed perpaucis tantum E codicibus inspectis, qui possis uocabulum nosse, ad quod explicandum spe glossema electum sit? Qui uero possis negare spe non glossema, sed bonam esse lectionem? Praeterea Bononiensi in codice Bu apetitione illud quidem apparet, at in rasura, qua ostenditur eundem locum alio prius occupatum esse uocabulo. Spatio autem inspecto non breuius ut spe, apparet uocabulum prius exstitisse, sed tam longum quam appetitione, ut inuitatione, quod in codicibus CP2F1πg1 occurrit, uel quid simile. Itaque spe aut incommodorum, etsi dubitanter, cum editoribus omnibus recepi.

184 3

Testo critico

4. Hic accusator in spe commodi cupiditatem ostendet aduersarii, in uitatione incommodi formidinem augebit. Defensor autem negabit fuisse causam, si poterit, aut eam uehementer extenuabit; deinde iniquum esse dicet omnes, ad quos aliquid emolumenti ex aliqua re peruenerit, in suspicionem maleficii deuocari. 5 5. Deinde uita hominis ex ante factis spectabitur. Primum considerabit accusator, num quando simile quid fecerit. Si id non reperiet, quaeret, num quando uenerit in similem suspicionem; et in eo debebit esse occupatus, ut ad eam causam peccati, quam paulo ante exposuerit, uita hominis possit adcommodari, hoc modo: Si dicet pecuniae causa fecisse, ostendat eum semper auarum 10 fuisse, si honoris, ambitiosum; ita poterit par uitium cum causa peccati congluti-

4 iniquum HB2(inim̤ ịqū B2)ΠCLAVFZcfp(iīqū fp)OoalbduπgBuBsnhUr Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller inicum P Marx inimiquum B1 iniquom Kayser ‖ 11–185,1 ita… conglutinare (sine si non) H1P1B1fbdOupnhUr edd. si ita non B2 si non ita poterit Cg ita si non poterit P2ΠAVL si non poterit H2BCLfabldor Ita si non potuerit A1F1(si non potuerit (ita eraso) in marg. F2)c(item si non potuerit c)Vπ Ita si non poterit par uitium cum causa reperire Π(non poterit animi uitiū Π)fBs(si non poterit autem uitium cum causa par reperire Bs) peccati conglutinare. Si non poterit par animi uicium cum causa reperire V2O(animi uitium par cum causa O)hU Kayser peccati conglutinare. Si non potuerit par uitium cum causa reperire bd(uicium bd)Bun(rep̲pi̲ re n)r(uitium cum causa reperiat (sine reperire) r) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller animi uitium cum causa conglutinare peccati u peccati conglutinare. Si non poterit par uitium cum causa om. HPBΠ(om. peccati conglutinare Π)CAFV1LZc(par reperire c)oπ peccati congluttinari. potuerit d(par uicium cum causa bd animi uitium par cum causa repperire A2o(animi par uitium o) animi uitium cum causa reperire πg1(cum causa peccati reperire g2) animi uitium cum causa par perire a1 (reperire a2) animi uicium cum causa conglutinare; si non potuerit animi uitium cum causa pari reperire p * Hafner, pp. 259sq., non inepte putat recentioribus familiae γ hunc textum male concinnatum esse, uerbis peccati et conglutinare ex superiore ad eam causam peccati et Cic. Phil. 3,28, sumptis. Lacunam igitur hoc loco nullam extare. Quod equidem hac una de causa probo, quod textus alio aliter libro manu scripto traditus est, quod est non conseruati textus, sed nuper inuenti proprium. De hoc loco egit etiam Ruth Taylor, “The Expleti-Recension”, pp. 176 et 178sq., quae usa est hoc exemplo, ut ostenderet, aliis E codicibus textum solum traditum esse, aliis textum cum glossematis, aliis glossemata tantum seruata. Hic autem animi ut glossema super par positum esse. Retinendum igitur par, expungendum animi. Conglutinandi autem notionem Hafner, p. 259, suspicatus est quendam scribam ex Cic. Phil. 3,28 sumpsisse, reiciendum igitur esse. At Taylor uocabulum conglutinare recte, mea quidem sententia, defendit, quae clausulam hoc uocabulo effici scripserit molossi et ditrochaei, peccātī con̄ glūtĭnārĕ, quam clausulam ab Auctore et a Cicerone saepius adhibitam esse. Equidem autem addiderim conglutinandi notionem iam a Plauto, Bacch. 693, et Terentio, Andr. 913, usurpatam esse (cf. Th.L.L. IV 284,36–285. 15) et, quamquam hoc uno loco ab Auctore adhibita est (cf. Lexicon, p. 1082), causam nullam fuisse uideo, cur scriba conglutinandi notionem e Cicerone sumeret, Auctor e Plauto non sumeret, cum Auctor Plautum bene nouerit et (II 23,35) Plauti Trinummum 23, nomine laudauerit (cf. Marx, Prolegomena 99). Sed cum clausula molossi et ditrochaei motus sum, tum non minus structuram ipsam totius enuntiati neglegendam putaui, cum causa peccati conglutinare, ubi eiusdem litterae adsiduitate (a Pontano recentiores uocant ‘allitterationem’, cf.

Liber II

185

nare. Si non poterit par uitium reperire, reperiat dispar. Si non poterit auarum demonstrare, demonstret corruptorem, perfidiosum, si quo modo poterit denique aliquo aut quam plurimis uitiis contaminare personam; deinde qui illud fecerit tam nequiter, eundem hunc tam perperam fecisse non esse mirandum. Si 5 uehementer castus et integer existimabitur aduersarius, dicet facta, non famam spectari oportere; illum ante occultasse sua flagitia; se planum facturum ab eo maleficium non abesse. Defensor primum demonstrabit uitam integram, si poterit: id si non poterit, confugiet ad inprudentiam, stultitiam, adulescentiam, uim, persuasionem; quibus 10 de rebus †uituperatio eorum, quae extra id crimen erunt, non debeat adsignari. Sin uehementer hominis turpitudine inpedietur et infamia, prius dabit operam, ut falsos rumores dissipatos esse dicat de innocente; et utetur loco communi, rumoribus credi non oportere. Sin nihil eorum fieri potest, utatur extrema defensione: dicat non se de moribus eius apud censores, sed de criminibus aduersario15 rum apud iudices dicere. 6. Conlatio est, cum accusator id, quod aduersarium fecisse criminatur, alii 4 nemini nisi reo bono fuisse demonstrat; aut alium neminem potuisse perficere nisi aduersarium; aut eum ipsum aliis rationibus aut non potuisse aut non aeque

Commentarium Lib. IV adn. 63, p. 682–683) conglutinare cum antecedentibus uocabulis optime concinit. Quamquam non ignoro nimiam eiusdem litterae adsiduitatem ab Auctore (IV 12,18) esse damnatam. Sed aliter sonat cum causa peccati conglutinare, aliter Enni exemplum, quod Auctor (IV 12,18) adduxit, ut probaret, nimiam eiusdem litterae adsiduitatem esse uitandam: O Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti. Cf. de hoc Enni uersu, Ann. 109 V2, Commentarium, Lib. IV adn. 64, p. 683–685). P 2 corruptorem H2(conrurtore H1 conruṛtorem H2)BP2(corruttorẽ P1)ΠFVfA(corrupt‿orẽ A)LZCcao(corruptorem Ccao)ObπgupnhUr | perfidiosum bl2(corruptorẽ p̲fidiosũ bl2)BsnhUr Marx ̲ diosṽ V2f) perfidum Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uel perfidiosum V2f (̊pfi H(̊pfi ̲ dum H)PCBΠl1ogp(corruptorẽ p̲fidũ BΠl1ogp) uel perfidum LV1FAZcaOπuBu Kayser(sine uel Kayser). * Lectionem difficiliorem perfidiosum (quam frequens sit uocabulum cf. Th.L.L. X,1, 1388,40–69) cum editoribus omnibus, Kayser tantum excepto, conseruare malui, neque uel ante perfidiosum ponere. 3 contaminare personam HBPΠCA1FV1Zc1πo(pers. cont. o)n Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik (om. personam Marx Caplan Calboli ’69 Adamik defendit Kroll, Philol. 89,80) contaminabit personam LV2A2aOlBsBuc2n(sup.lin. contaminarebit c2n)hUr Trillitzsch (dubitanter) Nüßlein Achard contaminare debet personam f. * Vocabulum personam, omnibus traditum codicibus, retinendum nunc censeo. 9–10 quibus…rebus sine lacuna omnes cdd. at quibus rebus Bs Kayser (at Kayser, Schütz secutus, negationem non seruauit: quibus de rebus uituperatio eorum, quae extra id crimen erunt, debeat adsignari) Achard Nüßlein quibus de rebus 〈efficiet, ut reo〉 Müller, Brakmann, p. 331, et Kroll secutus. Lacunam post rebus posuerunt Marx Caplan Calboli ’69 Adamik. * Crucem loci desperati uitari non posse putaui. 10 adsignari HPCg Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller assignari BΠALVFZcfO(asignari O)oapuπlbdBuBsnhUr atsignari Marx

186

Testo critico

commode potuisse aut eum fugisse alias rationes commodiores propter cupiditatem. Hoc loco defensor demonstret oportet aut aliis quoque bono fuisse, aut alios quoque id, quod ipse insimuletur, facere potuisse. Signum est, per quod ostenditur idonea perficiendi facultas esse quaesita. Id 5 diuiditur in partes sex: locum, tempus, spatium, occasionem, spem perficiendi, spem celandi. 7. Locus quaeritur, celebris an desertus, semper desertus an tum, cum id factum sit, fuerit in eo loco solitudo, sacer an profanus, publicus an priuatus fuerit; cuiusmodi loci adtingant, num, qui est passus, perspectus aut exauditus 10 esse possit. Horum quid reo, quid accusatori conueniat, perscribere non grauaremur, nisi facile quiuis, causa posita, posset iudicare. Initia enim inuentionis ab arte debent proficisci, cetera facile conparabit exercitatio.

6 spem perficiendi BCP2LAFVZfacπldboOBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller occasionem perficiendi HΠP1. * Cum ex sex partibus in HΠP1 una desit et quinque tantummodo memorentur, horum codicum lectionem accipi posse nego. 10 aut exauditus LaβO Achard Nüßlein perspectus exauditus HBPΠCAVFZfc1 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik et exauditus l(& exaudit’ l)kȟπobdBunhUr ut exauditus c2 uel exauditus Bs quod est factum perspectum exauditum esse possit Kayser exauditusue Müller. * Tam durum asyndeton perspectus exauditus apud Cornificium, analogiae addictum grammaticum, non facile inueniri posse dixerim.

Liber II

5

10

15

20

187

Tempus ita quaeritur: quid anni, qua hora, noctu an interdiu, et qua die, qua noctis hora factum esse dicatur et cu〈r〉 eiusmodi temporibus. Spatium ita considerabitur: satisne longum fuerit ad eam rem transigendam, scieritne satis ad id perficiendum spatii futurum; nam parui refert satis spatii fuisse ad id perficiendum, si id ante sciri et ratione prouideri non potuit. Occasio quaeritur, idoneane fuerit ad rem adoriendam an alia melior, quae aut praeterita sit aut non expectata. Spes perficiendi 〈e〉cqua fuerit, spectabitur hoc modo: si, quae supra dicta sunt signa, concurrent, si praeterea ex altera parte uires, pecunia, consilium, scientia, apparatio uidebitur esse, ex altera parte inbecillitas, inopia, stultitia, inprudentia, inapparatio demonstrabitur fuisse; qua re scire potuerit, utrum diffidendum an confidendum fuerit. Spes celandi quae fuerit quaeritur ex consciis, arbitris, adiutoribus, liberis aut seruis aut utrisque. 8. Argumentum est, per quod res coarguitur certioribus argumentis et magis 5 firma suspicione. Id diuiditur in tempora tria: praeteritum, instans, consequens. In praeterito tempore oportet considerare, ubi fuerit, ubi uisus sit, quicum uisus sit, num quid appararit, num quem conuenerit, num quid dixerit, num quid habuerit de consciis, de adiutoribus, de adiumentis; num quo in loco praeter consuetudinem fuerit aut alieno tempore.

1 quid…interdiu] quid anni, qua hora, noctu an interdiu, et qua die, qua noctis hora Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard (quo anno uel qua parte anni B2) noctu an interdiu et qua die quantis (quota B2P2 quanto Π) hora (-ris B2) HPB1Π qua parte anni qua hora (ora L) noctu an interdiu et (et om. LZ) qua die quota hora C(quantis horis C2)LVFAZfc(quota hora om. fc)aπo(aut in qua die et quota hora o)OlbdBsh(quota hora noctis Bs quota noctis hora h)nU(et qua die qua noctis hora lnU)r(qua anni parte qua hora noctu an interdiu et qua die quotis quantis horis r) et quo die qua noctis hora b et qua noctis hora d)Bu(qua die et quota hora Bu)U quo anni qua hora (qua hora dubitanter) noctu an interdiu, qua die qua noctis hora Kayser qua parte anni, qua hora noctu an interdiu Müller (uerba qua die, qua noctis hora delenda censet Müller) quota hora Nüßlein * Verba quae sunt noctis hora, ut glossam, delenda censet Hafner, p. 261, et lectionem codicum LAF (quota hora) accipiendam. Equidem uerba noctis hora defendi Gnomon 68,1996,216. Nam lectio codicum Mutilorum melior mihi esse uidetur (si modo quantis hora ita legas, ut sit qua noctis hora), quod difficiliores structuras praebet (quid anni, qua die, qua noctis hora). Quod autem ad uocabulum noctis pertinet, quod aliquot codicibus recentioribus (bldBsBunhU) traditur, in quantis confluxisse apparet, cum sit quantis hora et unus scriba codicis Corbeiensis in quantis horis correxerit, sed ita correxerit, ut ex hora correctum esse appareat. Item uocabulo noctis usus est Cicero cum eandem doctrinam exponeret: Cic. inu. 1,39 Consideratur autem tempus et anni et mensis et noctis et uigiliae et horae et in aliqua parte alicuius harum (Andreas Weidner, Prolegomena, p. XXX, dubitauit, an haec uerba recte tradita essent, sed in textum recepit). Horas autem etiam noctu adhibitas esse docet Gundel, Th.L.L. VI,3, 2953,33, et cf. Cic. S. Rosc. 19 decem horis nocturnis sex et quinquaginta milia passuum cisiis peruolauit; Gell. 3,2,9 sex posterioribus noctis horis.

188

Testo critico

In instanti tempore quaeretur, num uisus sit, cum faciebat, num qui strepitus, clamor, crepitus exauditus aut denique num quid aliquo sensu perceptum sit, aspectu, auditu, tactu, odoratu, gustatu; nam quiuis horum sensus potest conflare suspicionem. In consequenti tempore spectabitur, num quid re transacta relictum sit, quod 5 indicet aut factum esse maleficium aut ab quo factum sit. Factum esse, hoc modo: si tumore et liuore decoloratum corpus est mortui, significat eum ueneno necatum. A quo factum sit, hoc modo: si telum, si uestimentum, si quid eiusmodi relictum sit aut uestigium repertum; si cruor in uestimentis; si in eo loco conprehensus aut uisus transacto negotio, quo in loco res gesta dicitur. 10 Consecutio est, cum quaeritur, quae signa nocentis et innocentis consequi soleant. Accusator dicet, si poterit, aduersarium, cum ad eum uentum sit, erubuisse, expalluisse, titubasse, inconstanter locutum esse, concidisse, pollicitum esse aliquid; quae signa conscientiae sint. Si reus horum nihil fecerit, accusator dicet 15 eum usque adeo praemeditatum fuisse, quid sibi esset usu uenturum, ut

9 relictum…cruor] AFV(aut si V)LZcπOBu relictum aut si uestigium rep. si cruor HPBΠ(repperitur P2 reperitur Π) relictum aut si uestigium repertum si cruor Cag1u relictum fuerit aut uestigium repperitur. Si cruor o relictum aut si uestigium rei fuerit relictum aut cruor d relictum aut si uestigium rei repertum fuerit aut cruor bhU(fuerit repertum U)r relictum aut si uestigium rei fuerit aut cruor lk relictum aut si uestigium repertum fuerit. si cruor g2n(aut cruor n) relictum sit, aut quod uestigium reperitur. Si cruor f relictum sit aut in illis sit uestigium rei. Si cruor p relictum aut uestigium repertum sit, si cruor Kayser relictum aut si uestigium 〈rei〉 rep〈ertum fuerit,〉 si cruor Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein (si uestigium repertum fuerit Achard Nüßlein) Müller relictum sit aut si uestigium rei fuerit repertum Bs * Hafner, pp. 261sq., negat lacunam hic exstitisse. Eodem modo igitur legendum, ut AFL legerint, quae lectio e β in γ peruenerit et in γ per glossema fuerit (super repertum) et δισκευασίαν immutata sit. Mea sententia, inter haec duo ambigitur, utrum aliquid adiunctum an omissum sit. Facilius autem dixerim omissum, quam adiunctum esse, neque Hafner probandum. Sed codicum auctoritate, ceteris paribus, moueor, ut Integrorum lectionem accipiam. 15 sint HP(littera a inter i et n supra scripta)PBΠg(littera v supra linea addita g)p Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller sunt CLAFVfOb(s̃ VfOb)caldπZ(st ̃ lπZ)ounhUr * Aliis in libris manuscriptis sint legitur, in aliis sunt, in aliis autem ita sunt litterae per compendium expressae ut diiudicari non possit, utrum sint an sunt scriptum sit, quamquam apud Cappelli, Dizionario di abbreviature, p. 337, littera s, lineola superposita, modo sunt significatum uideo. Recentiores tamen docti sint reponere maluerunt, quos equidem secutus sum, cum per coniunctiuum sint accusatoris hanc fuisse opinionem significatum sit, per indicatiuum sunt Cornifici, sed uerbis incipientibus (Accusator dicet) id appareat, totam hanc esse orationem obliquam, quam Cornificium accusatori potius quam sibi consentaneum est adscripsisse.

Liber II

5

10

15

20

25

189

confidentissime resisteret et responderet; quae signa confidentiae, non innocentiae sint. Defensor, si pertimuerit, magnitudine periculi, non conscientia peccati se commotum esse dicet; si non pertimuerit, fretum innocentia negabit esse commotum. 9. Adprobatio est, qua utimur ad extremum confirmata suspicione. Ea habet 6 locos proprios atque communes. Proprii sunt [h]ii, quibus nisi accusator nemo potest uti, et [h]ii, quibus nisi defensor nemo potest uti. Communes sunt, qui alia in causa ab reo, alia ab accusatore tractantur. In causa coniecturali proprius locus accusatoris est, cum dicit malorum misereri non oportere et cum auget peccati atrocitatem. Defensoris proprius locus est, cum misericordiam captat et cum accusatorem calumniari criminatur. Communes loci sunt cum accusatoris tum defensoris, abs testibus contra testes, abs quaestionibus contra quaestiones, ab argumentis contra argumenta, ab rumoribus contra rumores. A testibus dicemus secundum auctoritatem et uitam testium et constantiam testimoniorum; contra testes: uitae turpitudinem, testimoniorum inconstantiam; si aut fieri non potuisse dicemus aut non factum esse quod dicant aut scire illos non potuisse aut cupide dicere et argumentari. Haec et ad inprobationem et ad interrogationem testium pertinebunt. 10. A quaestionibus dicemus: cum demonstrabimus maiores ueri inueniendi 7 causa tormentis et cruciatu uoluisse quaeri et summo dolore homines cogi, ut quicquid sciant, dicant; et praeterea confirmatior haec erit disputatio, si, quae dicta erint, argumentando isdem uiis, quibus omnis coniectura tractatur, trahemus ad ueri similem suspicionem; idemque hoc in testimoniis facere oportebit.

1 resisteret et responderet CLFV1A1ZfacπO Marx2 Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein resisteret responderet PΠ Kayser Stroebel, Corn. 79, Caplan renster et responderet H (et fortiter sup.lin. H2) resistens responderet B(spatium interposuit B)V2A2odblBsBunhUr Müller responderet om. Marx1. * Causam nullam inueni, cur lectionem Integris codicibus traditam neque multum a Mutilorum lectioni dissonam immutarem. 8 nisi… uti Kayser Achard Nüßlein Müller nemo nisi defensor potest uti Bu nisi defensor non potest uti HBPCLVZfacr non potest uti om. ΠFπoA (et iis quibus nisi defensor non potest uti om. πO sup.lin. A)lbd Marx Caplan Calboli ’69 Adamik quibus nisi reus nemo potest uti Bs et hi quibus nisi defensor nh(omissis: nemo potest uti nh)U(nemo utitur sup. lin. U)r * Vix credibile a quoquam et ii, quibus nisi defensor nemo potest uti additum, quamquam nihil satis incredibile hoc in libro apparet. Pro non autem nemo reponendum cum codicibus Bononiensibus censeo, si locum intellegere uelis. 25 erint H Marx Calboli ’69 Adamik er̃ ΠVafπOdbn er̃ t aU erunt BPCLFZcolBsBu(post quae sequitur rasura in Bu)hr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller. * Lectionem difficiliorem erint conseruandam censui.

190

Testo critico

Contra quaestiones hoc modo dicemus: primum maiores uoluisse certis in rebus interponi quaestiones, cum, quae uere dicerentur, sciri, quae falso in quaestione pronuntiarentur, refelli possent, hoc modo: Quo in loco quid positum sit, et si quid esset simile, quod uideri aut aliquo simili signo percipi posset; deinde dolori credi non oportere, quod alius alio recentior sit in dolore, quod ingeniosior ad eminiscendum, quod denique saepe scire aut suspicari possit, quid quaesitor uelit audire; quod cum dixerit, intellegat sibi finem doloris futurum. Haec disputatio conprobabitur, si refellemus, quae in quaestionibus erunt dicta, probabili argumentatione; idque partibus coniecturae, quas ante exposuimus, facere oportebit. 11. Ab argumentis et signis et ceteris locis, quibus augetur suspicio, dicere hoc modo conuenit: Cum multa concurrant argumenta et signa, quae inter se consentiant, rem perspicuam, non suspiciosam uideri oportere. Item plus oportere signis et argumentis credi quam testibus: haec enim eo modo exponi, quo modo re uera sint gesta; testes corrumpi posse uel pretio uel gratia uel metu uel simultate. Contra argumenta et signa et ceteras suspiciones dicemus hoc modo: si demonstrabimus nullam rem esse, quam non suspicionibus quiuis possit criminari; deinde unam quamque suspicionem extenuabimus et dabimus operam, ut ostendamus nihilo magis in nos eam quam in alium quempiam conuenire; indignum facinus esse sine testibus coniecturam et suspicionem firmamenti satis habere. 8 12. A rumoribus dicemus: si negabimus temere famam nasci solere, quin sumpsit aliquid; et si dicemus causam non fuisse, quare quispiam confingeret et

5

10

15

20

2 sciri quae dknh(que nh)U(q̄ U)r Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller scire quae V2bl seuiri equae H(seu uerisimiliter sup.lin. H2) seruari B2(seuare B1)V seu quae CPΠLFc1 (probari seu c2)πO seruari seu A(seruari sup.lin. A2)Z probari afBsBu sceirei Marx Calboli ’69 sciri seruari oa2(Bambergensis 420) t(Turicensis 1844)r1l1–3(Lugdunensis 1 et Lgdunensis 3 Kayser) Pith. Kayser. * Simplex sciri, nulla alia littera ad explicandam corruptionem addita, seruare melius est uisum. 4 uideri…signo] HBPΠCLF1c2(ueri aut F2c aut esset simile ueri c1)VA(uideri sup.lin. Ac2)Zfaπ(uel aliquo signo simili π)oO(simili om. O)BsBunhUr Kayser Achard Nüßlein post uideri lacunam posuerunt Marx Calboli ’69 Adamik uideri aut uestigiis probari aut aliquo Caplan Müller. * Quamquam non omnia liquent, causa non satis esse uisa est, cur textus traditus immutaretur. 7 dixerit…futurum Zfcabldo(intelligit o)u2(futurum esse finem doloris u2)g2(intelligat − futurum in marg. g2)Bs(finem sibi Bs)Bun(intelligatịọṇẹ n)hU(futuram sup.lin. U)r edd. dixerit intelligat finem doloris futurum LOu1(futurum esse finem doloris u1) dixerit futurum HAFV dixeris futurum PΠBCπg1 * Quoniam HPBCAFVBsBunhUr lacunam proferunt, Hafner, p. 262, ait eam iam in Θ exstitisse uideri, quam cum expletam non ita facile dixeris, traditionem contiguam (‘Nebenüberlieferung’) hic esse consentaneum quodam modo adhibitam. Quod mihi probatur. Itaque lectionem codicum Zfcabldou2g2 recepi. Sed, animaduerte lector, quaeso, quam uarie lectiones aliae aliis codicibus proponantur (LOPΠBCπ): tam sunt omnes contaminati, ut addubitare liceat, an sint stemmata omnia (Marxiana, Achardiana, Hafneriana, Tayloriana) falsa uel saltem incerta putanda.

Liber II

5

10

15

20

191

eminisceretur; et praeterea, si ceteri falsi soleant esse, argumentabimur hunc esse uerum. Contra rumores dicemus: primum, si docebimus multos esse falsos rumores, et exemplis utemur, de quibus falsa fama fuerit; et aut iniquos nostros aut homines natura maliuolos et maledicos confinxisse dicemus; et aliquam aut fictam fabulam in aduersarios adferemus, quam dicamus omnibus in ore esse, aut uerum rumorem proferemus, qui illis aliquid turpitudinis adferat, neque tamen ei rumori nos fidem habere dicemus, ideo quod quiuis unus homo possit quamuis turpem de quolibet rumorem proferre et confictam fabulam dissipare. Verumtamen si rumor uehementer probabilis esse uidebitur, argumentando famae fidem poterimus abrogare. Quod et difficillima tractatu est constitutio coniecturalis et in ueris causis saepissime tractanda est, eo diligentius omnis eius partis perscrutati sumus, ut ne paruula quidem titubatione aut offensatione impediremur, si ad hanc rationem praeceptionis adsiduitatem exercitationis adcommodassemus. Nunc ad legitimae constitutionis partes transeamus. 13. Cum uoluntas scriptoris cum scripto dissidere uidebitur, si a scripto 9 dicemus, his locis utemur: secundum narrationem primum scriptoris conlaudatione, deinde scripti recitatione; deinde percontatione, scirentne aduersarii id scriptum fuisse in lege aut testamento aut stipulatione aut quolibet scripto, quod ad eam rem pertinebit; deinde conlatione, quid scriptum sit, quid aduersarii se fecisse dicant, quid iudicem sequi conueniat: utrum id, quod diligenter perscriptum sit, an id, quod acute sit excogitatum; deinde ea sententia, quae ab aduersa-

1 eminisceretur HBP1Π Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller comminisceretur P2(co̲m̲taret sup.lin. P2)CLAFVZafcolh (comminisceretur et confingeret oh)n(cominisceretur (sup. lin ex reminisceretur) et confingeret n)OπBsBuUr2(sup.lin. ex commisceretur r1) Achard Nüßlein reminisceret˜ & c̃ fingeret bl(reminisceretur l) * Vtrumque ab altero (emin- commin-) effici potuit. Hic Mutilos sequi malui et rarius uocabulum eminisceretur recepi (cf. Th.L.L. III 1886,77–1888,60 – Th.L.L. V,2 496,6–22). Tametsi concedo hoc uocabulum tam rarum esse, ut in Rhetorica tantum ad Herennium (II 7,10; II 8,12) et apud Nepotem, Alc. 2,1, et apud Apuleium, apol. 54 et 102, legatur. At Apuleium cum Rhet. Her. fecisse mihi mirum non est (cf. G. Calboli, “Further Comments”, pp. 124–128; Eund. “The Knowledge of the Rhetorica ad Herennium”, p. 53). Fieri igitur potest, ut ab Apuleio eminiscendi notio, tamquam a Rhetorica ad Herennium ducta confirmetur. 19 scirentne aduersarii P2B2(scirent B1)CLAFVZ(scirens pro scirent? Merum ἁμάρτημα! Z)afdlcoOπBsBunh(scirent ne h)Ur Achard Nüßlein scirensne Z scirent ideone P1Π scirent ne ad||| H scierintne Orelli Kayser scirentne idonee Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller scirentne ideo Trillitzsch. * Herbipolitani lectione considerata, errorem explicare hoc modo possumus. Quod insequens uocabulum, aduersarii, librarius scribere coeperat, eius duas tantum litteras ad||| scriptas esse, tunc scribam interruptum esse, et, quod scriptum esset, id ab eodem scriba partim erasum esse, dein totum uocabulum denuo scriptum. Insequentes librarios ad explicare conatos esse atque ex ad seu id seu ideone fecisse. Sed te rogo, lector, ne me somniasse putes.

192

Testo critico

riis sit excogitata et scripto adtributa, contemnetur et infirmabitur. Deinde quaeretur, quid periculi fuerit, si id uoluisset adscribere; aut numquid non potuerit perscribi. Deinde a nobis sententia reperietur et causa proferetur, quare id scriptor senserit, quod scripserit; et demonstrabitur scriptum illud esse dilucide, breuiter, commode, perfecte, cum ratione certa. Deinde exempla proferentur, 5 quae res, cum ab aduersariis sententia et uoluntas adferretur, ab scripto potius iudicatae sint. Deinde ostendetur, quam periculosum sit ab scripto recedere. Locus communis est contra eum, qui, cum fateatur se contra quod legibus sanctum aut testamento perscriptum sit, fecisse, tamen facti quaerat defensionem. 10 10 14. Ab sententia sic dicemus: primum laudabimus scriptoris commoditatem atque breuitatem, quod tantum scripserit, quod necesse fuerit; illud quod sine scripto intellegi potuerit, non necessario scribendum putarit. Deinde dicemus

2 quid periculi fuerit bldknhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quid ciui fuerit H quid diui fuerit P quid dici fuerat Π quid ei obfuerit BCAFV(quod V)LZfcaOoπ(ei (eo? π) offuerit oπ)g Kayser (offuerit Kayser) ‖ 2–3 aut numquid non potuerit LBu aut num quid non potuisset a(quid sup.lin. a)f(potuerit f2)O aut num non potuerit perscribere HBPΠC(nom C1 num C2)kF(poterit F1 potuerit F2)ZcoUr aut non potuerit perscribere nh Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller aut num potuerit π aut num potuerit perscribere Achard Nüßlein aut numquid idem potuerit perscribi Bs. * Ad periculi per δισκευασίαν bld uenisse putat Hafner, pp. 262sq. Textum uero in α corruptum fuisse, sed cito, codice β familiae collato, correctum esse. Ita igitur legendum, ut BCAFVL legerint: obfuerit. At Hafner Latinae linguae usum non satis attente considerauit. Nam ἀδύνατον per nomen et copulam (periculi fuerit), si coniunctiui perfectum adhibeas, bene exprimi potest, per perfectum uerbi temporalis (possum, debeo, oportet et similibus exceptis), tam bene non potest (cf. Kühner-Stegmann, II3, pp. 402 sq., quod iis nititur, quae ad I3, p. 171 exponuntur, id est ἀδύνατον per indicatiui formas exprimi posse copulatiui uerbi, ut erat, fuit, fuerat, adiectiuo siue simili quouis adiuncto, ut par fuit, satis fuit eqs.). Coniunctiuum autem in quaestione rectissime adhibitum apparet. At haec non sunt stricta regula, ut ita dicam, corrigenda. Formam igitur obfuerit difficiliorem dixerim fuisse, quam periculi fuerit, quod ad grammaticam pertinet; sed ego editores omnes, Kayser tantum excepto, sequi malui et periculi fuerit dubitanter recipere. Insequentem autem lectionem difficiliorem numquid, quam quisque librarius corrigeret, nemo inueniret, recipere non dubitaui. 6 sententia et uoluntas adferretur HBPΠLFV1f1c1Oπ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller sententia redderetur et uoluntas afferretur AV2f2(redderetur sup.lin. f2)a1(at redderetur sup.lin. a2)kβc2oBsBun(atferret́ n)hUr Achard Nüßlein (adferretur Nüßlein). * Veri similius mihi uisum est, codicibus inspectis, uerbum redderetur a librario quodam additum quam sublatum esse. 13 non necessario scribendum FAV1fcπdBuU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller non necessarium scribendum HBPΠCLV2ZakoOblnhr Achard Nüßlein non scribendum putauerit Bs. * Quod ad grammaticam et ad Latinam linguam pertinet, necessarium, Mutilis et nonullis bonis Integris traditam lectionem, male positam putaui et necessario reponendum. Aduerbium enim necessarium pro necessarie et usitatiore necessario inauditum est (cf. Neue-Wagener II3 626sq.). Praeterea putaui facilius necessario in necessarium a librario immutari potuisse, quam contra-

Liber II

193

calumniatoris esse officium uerba et litteras sequi, neglegere uoluntatem. Deinde id, quod scriptum sit, aut non posse fieri, aut non lege, non more, non natura, non aequo et bono posse fieri; quae omnia noluisse scriptorem quam rectissime fieri, nemo dicet; at ea, quae a nobis facta sint, iustissime facta. Deinde contra5 riam sententiam aut nullam esse, aut stultam, aut iniustam, aut non posse fieri, aut non constare cum superioribus et inferioribus sententiis; aut cum iure communi aut cum aliis legibus communibus aut cum rebus iudicatis dissentire. Deinde exemplorum a uoluntate et contra scriptum iudicatorum enumeratio,

rium accidere, quamquam idem hoc Auctor facere potuit. Manet igitur res tantillum incerta, et ab editoribus ductum me esse, ut necessario acciperem, confiteor. 1 neglegere uoluntatem HP2B2ΠCLAFZcfOa1bgπ1nr Kayser Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Müller negligere uoluntatem Voa2puπ2ldBsBuhU neclegere uoluntatem P1B1 Marx Achard Nüßlein * Non mihi uidetur Auctor ad Herennium nouorum uerborum ita fuisse osor, ut uetustatem omnia reciperet redolentia (cf. OCD 1167; Sommer, Hdb. 211: “Nicht absolut sicher neglegō aus *nec-legō (Solmsen KZ XXXIX 227)”; Leumann 1977: 199 et 232: “Fernassimilation”). 3 omnia..scriptorem] O2a2BsBuU Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller omnia scriptorem noluisse V3g1oblun(uel uoluisse sup.lin. n)hr(uel voluisse noluisse scriptorem r) omnia scriptorem uoluisse La1p(uoluisse scriptorem a1p) g2 omnia uoluisse scriptorem c2dO1 o habuisse scriptorem H habuisse scriptorem (sine omnia) PBΠCAF2V1Zπ habuisse scriptura F1 habuisset scriptura c1 habuisset scripturam V2 uoluisse scriptorem(sine omnia) fp ‖ 3–4 quam rectissime fieri HBPΠZfa(sine fieri ad)oblp(erasit dicet p)uBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quam rectissime fieri ea CLAFVcgOπ scripturam habuisse quam rectissime fieri nemo dicet Kayser. * Kayser, p. 246, addidit hic scripturam pro scripto habendum, ut supra I 4,6 ab lege, ab scriptura […] principium capere oportebit, et habuisse pro habere. Hafner, p. 263sq., o habuisse tamquam omnia habuisse considerandum scribit, cum omnia per o exprimi possit (quamquam o non in HP, sed solum in H legitur). Vocabulum autem omnia iam in L, i.e. ante XII saec., inueniri. Tenendum igitur omnia, quod probo. Quod autem ad uerba quam rectissime fieri spectat, ea siue interpolata, siue genuina duci posse. Quodsi interpolata duxeris, noluisse in uoluisse immutandum esse, sin genuina existimaueris, noluisse modo scribendum, sed per duplicem negationem rem totam expressam esse mirum neque satis credibile uideri (“Die Lesart von bl ist aber wegen ihrer doppelt negierten Ausdrucksweise im Kontest von II 10,14 auffällig und eher verdächtig”). Equidem omnia concedo non tamquam lacunae integrationem, sed ut genuinam lectionem habendum. Quod uero ad insequentia quam rectissime fieri pertinet, neque Auctor λιτότην, deminutionem (IV 38,50) ignorauit, neque parum ad rem conuenit haec expressio, quae praeterea omnibus codicibus tradita est et ab omnibus editoribus recepta. Quod miror Hafner neglexisse, cum ne codices quidem memorauerit, qui haec uerba tradiderunt. 8 enumeratio V2F2a1knhβdl(ex enumeratione l)bU Achard Nüßlein enumerationem BPΠCLAV1Zfc2oOπ enumeratione HF1fa2c1rBsBu Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller enumeratione utemur Kayser

194

Testo critico

deinde legum ac stipulationum breuiter exscriptarum, in quibus intellegatur scriptorum uoluntas, expositio. Locus communis contra eum, qui scriptum recitet et scriptoris uoluntatem non interpretetur. 15. Cum duae leges inter se discrepent, uidendum est primum, num quae abrogatio aut derogatio sit; deinde utrum leges ita dissentiant, ut altera iubea〈t〉, 5 1 ac stipulationum LFVAZfcOπBsdbU a stipulationum P a stipulationem Π et stipulationum oBunhr Kayser Stroebel, Cornificiana 78, Achard Nüßlein stipulationum HB stipulationem C et stipulationem a1 aut stipulationem a2 aut stipulationum Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller 1–2 intellegatur.. voluntas] BΠCLAFVfcoπ1Budn(intelligatur Loπ2Budn)r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein intellegantur (sup. lin et in marg. add. -n-) scriptorum uoluntates H Kayser intelligitur scriptorum uoluntas ZaOBslbnh ‖ 2 expositio Bfodbnhr(fiet addidit sup.lin. r2) Achard Nüßlein et expositio CP(ex hec P)LAFVZc (exposicio c)UOπ haec expositio PΠ sed expositio H expositione al Kayser et *** expositione Marx recitatione utemur et expositione Marx in apparatu Caplan Adamik Müller (utemur iam ab Aldo propositum esse memorat Trillitzsch) et utemur expositione Calboli ’69. * Textum aliquot locis corruptum certe restitui posse negauerim, cum autem scholastici hic illic textum immutasse uideantur, nominatiuos enumeratio et expositio, quorum secundus bonis multis codicibus traditus esset, Kroll (Philol. 89,75) et Achard secutus, recipere malui. 4–5 primum…abrogatio HΠ(nã q; HΠ)P2(nam q; P1)VA(primum uel an A2)Ffc(Numque c)ablπγ2n1(num uel quae abrogatio n2)U primum num abrogatio LOr primum quae abrogatio h(que h) primum an abrogatio BCZog1 primum nū ḡ abrogatio an derogatio dl(que̡ l)b(que b)p obrogatio Lambinus Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Μüller primum num qua derogatio u ‖ 5 aut derogatio sit HPBΠCVA2Ognr an derogatio sit oablU uel derogatio sit LA1FfZcπh an abrogatio sit u * Cf. Th.L.L. IX,2 150,16–52 (Beikircher). Hugo Beikircher, amicus doctissimus prudentisime se gessit, et codicum lectiones attulit et addidit saepius obrogandi notionem cum abrogandi confusam esse. Id autem me maxime mouit, et obrogationis et obrogandi notionem non ante quam Rhetoricam ad C. Herennium inuentas esse, quo probatur obrogandi notionem non illam quidem Romanis ignotam fuisse, sed non eo tempore, quo Rhetorica ad Herennium conscripta esse uideatur, iam innotuisse aut usurpari consuesse. Tres sunt igitur, quantum uideo, quaestiones: (1) quid re uera codicibus traditum sit, (2) quid textus requirat, (3) quid eo tempore, quo Rhetorica ad Herennium conscripta sit, Romae in usu fuerit. Prima quaestio non hoc tantum loco continetur, in quo omnes codices abrogatio tradunt, sed etiam insequenti, nempe utrum obrogatum aut derogatum sit an abrogatum aut derogatum sit in codicibus legatur. Quodsi Marx considerauerimus, obrogatum codicibus HP1B1 traditum esse apparebit. Quod uerum est. Apparet autem utroque in codice, P et B, eodem modo ex o factam esse litteram a, lineola tantum superposita. Tametsi obrogatum lectionem difficiliorem esse apparet, sane lubrico fundamento obrogatum fultum esse dicere ausim. Neque obrogatum significatione necessarium dixerim – quae erat altera quaestio (2)−, cum id, si totum locum legeris, significatum esse appareat, aut totam legem abrogatam esse aut legis partem, quae ad nos pertineat: abrogatum aut derogatum sit. Derogandi enim notione partem legis cecidisse aut deletam esse apparet (cf. Th.L.L. V,1 639,17–640,27: Paul. Fest. p. 49 derogare proprie est, cum quid ex lege uetere, quo minus fiat, sancitur lege noua: derogare ergo detrahere est; Vlp. reg. 1,3 lex … derogatur, id est pars primae legis tollitur; Mod. dig. 50,16,102 derogatur legi aut abrogatur: derogatur legi, cum pars detrahitur). Tertium (3) erat id, quod ad consuetudinem abrogandi uel obrogandi pertineret, et quod spectat ad casum, utrum cum datiuo an cum accusatiuo iungendum hoc uerbum temporale fuerit. Obrogandi notio nusquam ante Rhetoricam ad Herennium usurpata est, ambae

Liber II

195

altera uetet, an ita, ut altera cogat, altera permittat. Infirma enim erit eius defensio, qui negabit se fecisse, quod cogeretur, cum altera lex permitteret: plus enim ualet sanctio permissione. Item illa defensio tenuis est, cum ostenditur id factum esse, quod ea lex sanciat, cui legi abrogatum aut derogatum sit; id, quod poste5 riore lege sancitum sit, esse neclectum. Cum haec erunt considerata, statim nostrae legis expositione, recitatione, conlaudatione utemur. Deinde contrariae legis enodabimus uoluntatem et eam trahemus ad nostrae causae commodum. Dein de iuridiciali absoluta sumemus rationem iuris et quaeremus partes iuris, utrocum faciant; de qua parte iuridicialis posterius disseremus. 16. Si ambiguum esse scriptum putabitur, quod in duas aut plures sententias 11 10 trahi possit, hoc modo tractandum est: primum, sitne ambiguum, quaerendum〈s〉t; deinde, quomodo scriptum 〈esset〉, si id, quod aduersarii interpretantur, scriptor fieri uoluisset, ostendendum est; deinde id, quod nos interpretemur, et

notiones cum datiuo et accusatiuo esse coniunctae uidentur (cf. supra exempla, quae adduximus). Nullam causam igitur inueni, cur a codicum lectionibus hic aberrarem et insequenti loco obrogandum, codice tantum H et correctionibus, quas in P et B reperias, fultum reciperem. Quamquam haud parum me paenituit cum reliquis editoribus non fecisse. 4–5 abrogatum…sancitum sit H (obrogatum H aut derogatum sup.lin. H2)BPΠ(posteriori Π)CLAVFZfac(posteriori – sanccitum c)BudlbpgnU(sancitum sit BunU)Oo(sanccitum Oo)r abrogatum aut derogatum sit et id quod posteriore sanctitum sit a1(sanctitum sup.lin. a2)h(sancitum sit h) abrogatum uel derogatum id quod posteriore lege sanctum sit π abrogatum sit et id quod posteriore lege sancitum sit Bs Kayser(obrogatum uel d. Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Corrigas, obsecro, et Marxianum apparatum et eorum omnium, qui Marx secuti sunt, et uno testimonio (H) fultam esse nosce lectionem obrogatum. 5 lege sancitum fcoO(sanccitum coO)dlbgpBsBunhU Achard Nüßlein lege sanctum sit HBPΠCLAVFZaπr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Primo scripseram, quamquam Auctor ad Her. analogiam adamasse uideretur et ideo sancitum pro sanctum uti potuisset, uix credibile esse a librario sancitum in sanctum correctum esse. Itaque sanctum probabilius apparere. At postea rem attentius consideraui et animaduerti uocabulum sanctum a Christianis uulgatum esse. Quae igitur primo scripseram, ut sanctum reciperetur, omnia cecidisse nunc sentio, et ex ratione (per ἀναλογίαν) ab Auctore admissum sancitum cum Achard reponendum. Dein Neue-Wagener, III3 406 et 542, contuli et legi Diomedem grammaticum de hac re egisse: Diom. gramm. I 371,18 sancio sanci faciebant, ut Pomponius ad Thraseam ‘sancierat’, et in passivo Cassius Severus ‘lege sancitum est’ ait, item Lucretius [1,587] ‘sancitum quandoquidem extat’, nos autem sanxi dicimus (Prisc. gramm. II 538,28 Pomponius Secundus ad Thraseam: ‘Sancierat ius utile civitati’). Cassium autem Seuerum Augusti aetate uixisse constat (cf. Sen. contr. 3, 1–17) et bonum fuisse oratorem. Dein Neue-Wagener (ad pp. 542sq. nonnullos auctores collegit, qui sancitum scripserint, ut Liu. 44,23,3 et Cic. inu. 2,146 (codd. Angelom. et Turic., at Achard 1994 legit: ea [sc. poena] quae diligentissime sancta est). Ambigitur igitur utrum Auctor ad Herennium, rationis (id est analogiae) studio ductus sancitum efficere ausus sit an hic usus aliquot annis post introductus sit (analogiam uero ad hoc efficiendum adhibitam esse, credere non dubitauerim). Reposuerim igitur sancitum, quod nonnullis in libris manuscriptis traditum sit et lectio difficilior appareat, sed uereor ne plus analogiae studio tribuerim, quam id re uera Auctor ipse coluerit.

196

Testo critico

fieri posse, et honeste recte lege more natura bono et aequo fieri posse; quod aduersarii interpretentur, ex contrario; nec esse ambigue scriptum, cum intellegatur, utra sententia uera sit. Sunt, qui arbitrentur ad hanc causam tractandam uehementer pertinere cognitionem amphiboliarum eam, quae ab dialecticis proferatur. Nos uero arbitramur non modo nullo adiumento esse, sed potius maximo inpedimento. Omnes enim illi amphibolias aucupantur, eas etiam, quae ex altera parte sententiam nullam possunt interpretari. Itaque et alieni sermonis molesti interpellatores et scripti cum odiosi tum obscuri interpretes sunt; et dum caute et expedite loqui uolunt, infantissimi reperiuntur. Ita dum metuunt in dicendo, ne quid ambiguum dicant, nomen suum pronuntiare non possunt. Verum horum pueriles opiniones rectissimis rationibus, cum uoles, refellemus. Inpraesentiarum hoc intercedere non alienum fuit, ut huius infantiae garrulam disciplinam contemneremus. 12 17. Cum definitione utemur, primum adferemus breuem uocabuli definitionem, hoc modo: ‘Maiestatem is minuit, qui ea tollit, ex quibus rebus ciuitatis amplitudo constat. Quae sunt ea, Q. Ca〈e〉pio? Suffragia populi et magistratus consilium. Nempe igitur tu et populum suffragio et magistratum consilio priuasti, cum pontes disturbasti.’ Item ex contrario:

5

10

15

20

12 Inpraesentiarum HBPΠCVLFZcoOBsldpg2h(Inp̄sentiarū bldp(Inp̄sentiar̵ p)h)b(Imp̄sentiarū b)πr In praesentiarum AaBuug1U Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Editores omnes duo uocabula facere maluerunt (In praesentiarum), quamquam plerique manu scripti libri unum uocabulum tradiderunt (Inpraesentiarum). Equidem cum plerisque codicibus, et iis antiquioribus et cum Th.L.L. VI,1 673,72–673,4, facere malui et unum adhibere uocabulum, uocalem autem nasalem (n, Inpraesent.) potius quam labialem (m, Impraesent.), ut uocant, dentalem seruaui, antiquiorem scilicet et ab Auctore frequentatam consuetudinem. 17 Q Caepio Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quae capio HB1Cg quae capio Kayser quae capiuntur L quae capiunt PB2ΠAVFZfcadlbpOoπBunhUr ea capiunt suffragia populi et magistratum consilia Bsldb(ea quae… c̄siliū ldb)g(capio g). | Suffragia…consilium V(populi et sup.lin. consilium in m. V)c(populi – consilio in m. et sup.lin. c2)O(om. et O)onhUr Caplan Müller suffragia populi et consilium magistratus a Achard Nüßlein suffragia et magistratus consilium L suffragia populi et magistratus consilia fBs(magistratum consilia Bs) suffragia magistratus HBPΠCAFZc1πBu Kayser Marx Calboli ’69 Adamik. * Satis apparet uerba populi et consilium uel consilia ab insequentibus uerbis populum suffragio et magistratum consilio priuasti ducta esse, sed ipsa immutatione consilium consilia probatur fluitantia haec uerba fuisse, utpote quae recentius essent inuenta et interdum in margine aut supra lineam addita. At excludi non potest, hanc concinnitatem ab Auctore ipso ad Herennium adhibitam esse, cum praesertim necesse esset, ut Q. Caepio isdem criminibus accusaretur, quae ut crimina proposita essent. Quare prudentius me gerere malui et concinna uerba serbare, quae quo concinniora essent, singulare consilium seruaui. Ne te, autem, fugiat Q. Caepio in uetustioribus et recentioribus codicibus in q(uae) capio/capiunt conuersa esse. Qua fide!

Liber II

197

‘Maiestatem is minuit, qui amplitudinem ciuitatis detrimento afficit. Ego non affeci, sed prohibui detrimento: aerarium enim conseruaui, libidini malorum restiti, maiestatem omnem interire non passus sum.’

1 afficit B2V2ZcfabdloOgu1pBsnhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller(adficit ceteri edd., afficit Achard, om. Nüßlein, qui tamen Germanice uertit: apparet igitur aliquid inopinato ei cecidisse) facit V1P2(in marg. P2)CA1Fp om. HP1B1Π Nüßlein ‖ 1–2 Ego… detrimento V2B2 (in marg. Sed ego eqs. B2)A2Zcfa2(non affici a1)bdloOu2(in marg. u2)pBsBu(prohybui Bu)nhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller(adfeci ceteri edd., affeci Achard om. Nüßlein) om. HPΠB1 FA1CV1πg Nüßlein * Hoc de loco Hafner, p. 265, egit et, quamquam non equidem omnia probo, quae protulit, ad bonam conclusionem peruenit: fieri potuisse, ut lacuna, quae iam in archetypo exstaret, ab interpolatore bene expleretur, sed recensionem potius contiguam (‘Nebenüberlieferung’) adhibitam esse uideri, id est ueram lectionem codicibus Integris et recentioribus esse seruatam. Tametsi haec uerba etiam in B2 addita sunt, et facit in P2. Quod ad hanc spectat opinionem, equidem puto antiquum textum structura ipsa, quae per bicolon constituta est, confirmari: Ego non adfeci, sed prohibui detrimento, cum, ut recte Hafner memorat, Ego non adfeci satis fuerit. Quod autem supra scripsi, non omnia a me probari, quae Hafter defendit, nunc addam oportet, cur ita senserim: Hafner paucos codices et eosdem non semper bene inspexit. Quod ad hunc locum attinet, credidit lacunam solum codicibus bld expletam esse. Neque probo quod de V2 scripsit, id est detrimento manu tertia additum esse, itaque deesse potuisse. Nam hoc uocabulum colore tantum a reliquis uerbis differt, quod aliis de causis, atramento, uerbi gratia, minus firmiter adhibito aut decolorato, accidere potuit.

198

Testo critico

Primum igitur uocabuli sententia breuiter et ad utilitatem ac commoditatem causae describetur; deinde factum nostrum cum uerbi descriptione coniungetur;

1–2 ad…causae f ad utilitatem ac commoditatem causae F(commoditate F)ZL(commodita L)o breuiter et ad commoditatem causae a ad utilitatem accommodatae causae BP(adcommodatae P)ΠAvcOBsBur(accommodata cause cOBsBur)uπ ad utilitatem accommodata causae describentur cU ad utilitatem causae adcommodatae H ad utilitatem causae accommodata nh(accommodatam h) ad utilitatem accomodate causae C Kayser Marx2Achard Nüßlein (causae adcommodate Marx1 Achard Nüßlein) Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Rarum aduerbium adcommodate a Marco Tullio ipso sexies adhibitum esse uidetur (Cic. de orat. 1,138; 1,149; 1,260; orat. 117; part. 71; fin. 5,24), dein apud Augustinum (ciu. 9,5) et Aquilam (rhet. 4) (cf. Th.L.L. I 335,55–71) apparet. Et uariatio accommodatae pro adcommodatae (ad- in H et P tantum apparet) neglegenda non est, quippe qua uera lectio ac commoditatem celari possit. Quare facere non possumus, quin alteram ex duobus lectionibus deligamus aut ad utilitatem ac commoditatem causae aut ad utilitatem adcommodate causae. Vtriusque uitia haec sunt: prior lectio a librario quodam docto inueniri potuit, quamquam Cornificius ad II 10,15 scripsit: trahemus ad nostrae causae commodum, et uocabulo commoditas alibi usus est (I 1,1; I 7,11; II 10,14) hoc autem loco ex similiter desinente utilitatem apparet commoditatem positum esse; altera lectio, adcommodate, uocabulo nititur, quod Marcus Tullius ipse, sed serius, id est in libris de oratore, adhibuit. Cum autem docti librari Rhetoricam ad Herennium cum aliis Ciceronianis operibus comparare consueuerint, excludi non potest accommodate hac uia in codicem C, quo uno hoc aduerbium traditur, peruenisse. Lectio igitur, primo uisu difficilior, fieri potuit, ut non ita difficilis esset. Primum igitur Auctorem ad Herennium hoc uocabulo usum esse mirum mihi uidetur. At in III 8,15 adcommodatissime (aut accommodatissime) posuit, ἅπαξ εἰρημένον si Ciceronem (fin. 5,24) excipias. Quod si recipias, non possis – dixerit quispiam – et adcommodate, quamuis obtorto collo, recipere. At uno tantum codice traditam lectionem recipere me pudet. Praeterea hoc modo error mihi exstitisse uidetur: primum ac commoditatem causae (quod cum II 10,15 mire congruit) positum esse, dein commoditatem in extremo uerbo corruptum cum causae coniunctum esse et lectionem natam esse accommodatae causae, ex quo, cum accommodate cause scriberetur, aduerbium accommodate genitum esse. Itaque legendum, nisi fallor, censeo: ad utilitatem ac commoditatem causae. 2 describetur P2ΠCLFAZacOπl2Bu(littera d sup.lin. posita Bu)gkhU Kayser Achard Nüßlein describitur BP1Vol1bdpBsnr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller discribitur H describentur c diffinietur (?) f. * Quamquam difficile est inter duas has lectiones eligere, utra melior sit, futurum describetur accipiendum censui, ne a superiore utemur et insequenti coniungetur locus hic discreparet. 2–199,1 descriptione…refelletur] descriptione coniungetur (coniungitur b); deinde contrariae descriptionis (descriptionis contrariae b) ratio refelletur A2abldugBsBu(reffelletur BsBu)nh(refellitur h)Ur edd. descriptione is rationefelletur H discriptionis ratione felletur P discriptionis ratione refelletur B1 ḍiscṛiptiọnị(s littera erasa) ṛatịoṇẹ. Deinde contrariae defensionis ratio refelletur B2 et descriptionis ratione refelletur Π et descriptionis ratione aptabitur refelletur CFV1c1(aduersarii refelletur c1)π et descriptionis ratione aptabitur, aduersarii ratio refelletur c2 et descriptione ///////////// // refelletur A1 descriptione aptabitur. Deinde contrariae descriptionis ratio refelletur LV2(descriptionis racione aptabitur V2)fO descriptione coniungetur uel ratione aptabitur contrariae descriptionis ratio refelletur p descriptionis ratione coniungetur; Deinde contrariae descriptionis ratio refelletur o et descriptionis ratione aptabitur. Deinde contrariae derscriptionis ratio refelletur Z * Hafner, p. 266, scribit subarchetypi α condicionem et fortasse archetypi Θ, quae fuerit, codicibus HPB satis ostendi. Sed in CFV iam per et uocabulum descriptionis cum uocabulo

Liber II

199

deinde contrariae descriptionis ratio refelletur, si aut falsa erit aut inutilis aut turpis aut iniuriosa: id quod ex iuris partibus sumetur de iuridiciali absoluta, de qua iam loquemur. 18. Quaeritur in translationibus primum, num aliquis eius rei actionem, 5 petitionem aut persecutionem habeat, num alio tempore, num alia lege, num alio quaerente. Haec legibus et moribus, aequo et bono reperientur; de quibus dicetur in iuridiciali absoluta. In causa ratiocinali primum quaeretur, e〈c〉quid in rebus maioribus aut minoribus aut similibus similiter scriptum aut iudicatum sit; deinde, utrum ea res 10 similis sit ei rei, qua de agitur, an dissimilis; deinde, utrum consulto de ea re

uerbi coniunctum (quod mihi prorsus non liquet). Dein corrigi textum coepisse in L, donec ad Expletorum lectionem uentum sit. Quae omnia mihi per somnium uisa uidentur. Nam una condicione fieri potest, ut haec uera sint: si modo uerba, quae codicibus recentioribus tradita sunt, falsa sint, quodsi sint uera, et seu per traditionem contiguam seu quacumque ratione ad nos peruenerint, Hafneriana explicatio nulla ratione nititur. Cum autem haec uerba uera et genuina esse excludi non possit, restat, ut Expletorum et Integrorum lectionem recipiamus. 2 id quod HB1(tamquam B2)P(-e- sup. quod P2)CΠoBunr(id q;̊ nr) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller id quoque LAVFZfacOπBshU Achard Nüßlein. ‖ 5–6 num.. quaerente] HB1PCΠLAV1Fc (querente PCc)O1π Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller num alio quaerente aut agente B2O2(aut agente sup.lin. B2O2)V2Z(querente Z)faoblBsBup(nū alio loco quaerente p)nhUr Achard Nüßlein. * Verba aut agente idcirco addita esse uidentur, ut actorem in iudicio esse appareret, uidelicet a librario quodam iudiciorum perito. 6 aequo et bono CLAV2(aequo ac bono sup.lin. A -o -o sup.lin. V2)g(aequo ac bono g)FZf(a. et b. sup.lin. F)caoBuhU(equo aoBuhU)pnr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller aequa et bona HBPΠ (aequi [-u- sup.lin. ]Π)V1 Hafner, p. 235, bono et equo OBs(bono et ego Bs1 equo sup.lin. Bs2). ‖ 9 similibus similiter V2Ac(aut////similibus Ac)faobdlpuBsBunhUr Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller dissimilibus similiter HBΠCLV1FZOgπ Marx * Pro dissimilibus recepi similibus Kroll, Philol. 89,76, Kayser Caplan Trillitzsch Achard Müller secutus. De rebus enim dissimilibus (id est maioribus aut minoribus) et similibus hoc loco agi insequentibus uerbis (utrum ea res similis sit ei rei, qua de agitur, an dissimilis) demonstratur. Cum igitur de dissimilibus mentio facta sit uerbis in rebus maioribus aut minoribus, restat ut similia memorentur. Tametsi res quodammodo incerta manet, quod non omnia semper tam clare distincta dicuntur, etiam in causa ratiocinali. 10–200,1 de2 …cauere] L(uoluerit L)OBs Bu Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller de ea re scriptum sit non quod uoluerit cauere HB1(studiose recte sup. consulto B2)P(noluerit sup.lin. P)Π de ea re scriptum sit num quid uoluerit cauere CFZπ de ea re non scriptum sit quod non uoluerit cauere A(non sup.lin. A)ad(quod noluerit d) de ea re nihil (nihil in m. V2) scriptum non (non del. V2) sit numquid (num del. quid in quod uertit V2) uoluerit cauere V1(de ea re scriptum non sit, quod non uoluerit cauere Kayser ea de re scriptum sit quod noluerit cauere fp(scriptum non sit p) de ea re scriptum non (non sup.lin.) sit, numquid uoluerit c de ea re nichil scriptum sit quod noluerit cauere oblh(uoluerit h)r Achard(nihil Achard) de ea re nichil scriptum sit non quia uoluerit cauere n de ea re nihil scriptum sit, quod noluerit cauere Nüßlein de ea re consulto non scriptum sit quod uoluerit cauere U

200

Testo critico

scriptum non sit, quod noluerit cauere, an quod satis cautum putarit propter ceterorum scriptorum similitudinem. De partibus legitimae constitutionis satis dictum est: nunc ad iuridicialem reuertemur. 19. Absoluta iuridiciali constitutione utemur, cum ipsam rem, quam nos 13 fecisse confitemur, iure factam dicemus, sine ulla adsumptione extrariae defensionis. In ea conuenit quaeri, iurene sit factum. De eo causa posita dicere poterimus, si, ex quibus partibus ius constet, cognouerimus. Constat igitur ex his partibus: natura, lege, consuetudine, iudicato, aequo et bono, pacto. Natura ius est, quod cognationis aut pietatis causa obseruatur, quo iure parentes a liberis, et a parentibus liberi coluntur. Lege ius est id, quod populi iussu sanctum est, quod genus: ut in ius eas, cum uoceris. Consuetudine ius est id, quod sine lege aeque, ac si legitimum sit, usitatum est, quod genus: id quod argentario tuleris expensum, ab socio eius recte petere possis. Iudicatum est id, de quo sententia lata est aut decretum interpositum. Ea saepe diuersa sunt, ut aliud alio iudici aut praetori aut consuli aut tr. pl. placitum sit et fit, ut de eadem re saepe alius aliud decreuerit aut iudicarit, quod genus: “M. Drusus pr. urbanus, quod cum herede mandati ageretur, iudicium reddidit, Sex. Iulius non reddidit”. Item: “C. Caelius iudex absoluit iniuriarum eum, qui Lucilium poëtam in scaena nominatim laeserat, P. Mucius eum, qui L. Accium poëtam nominauerat, condemnauit”.

5

10

15

20

6 iure factam B2LAVFZfcaOokπBsBu(iure factam esse Bu)n(fcm̃ n)bldghUr Kayser Caplan Golla 68 Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller iure factum P(factūm P)HB1ΠC(factū HB1ΠC)p(fc̄tum p) Marx Adamik. * De hac re iam egimus (Studi Gramm. 133sq.) et altero exemplo considerato (Pompei ap. Cic. Att. 8,12,B 2 aequum est me a te impetrare, ut cohortis, quae ex Piceno et Camerino uenerunt, quae fortunas suas reliquerunt, ad me missum facias), credidimus, formam, quae est factum, accipi non posse. Neutra absoluta occurrunt in lingua Latina tardissime, et hic usus toto caelo analogiae Auctoris ad C. Herennium repugnat. Hic incredibile illud quidem apparet, factam in factum immutatam esse, cum factum in factam immutatum uidemus in codice B. Est autem factum lectio difficilior, quin etiam dicam, multo difficilior. Incertum igitur manet, quomodo factum in Mutilis codicibus natum sit, quamquam, ut supra uidimus, apparet in quattuor ex quinque codicibus (nempe in HB1ΠC), hanc formam ita esse breuiorem factam (factū), ut unā tantum litterā et lineolā u ab a differret, tam breui illa quidem lineolā, ut, eadem adiuncta, factūm in factam in codice B immutatum sit (factū̑ ). Neque multum factum in codice P (factūm) a factam differre apparet. Scripturae igitur hunc errorem potius adscripserim, cum tam inusitatam formam tamque ab Auctoris scribendi ratione et consuetudine alienam difficilius sit Auctori ipsi tribuere. Praeterea fieri potuit, ut factum ex insequenti In ea conuenit quaeri, iurene sit factum duceretur.

Liber II

201

20. Ergo, quia possunt res simili de causa dissimiliter iudicatae proferri, cum id usu uenerit, iudicem cum iudice, tempus cum tempore, numerum cum numero iudiciorum 〈con〉feremus. Ex aequo et bono ius constat, quod ad ueritatem et utilitatem communem 5 uidetur pertinere, quod genus ut maior annis LX et cui morbus causa est, cognitorem det. Ex eo uel nouum ius constitui conuenit ex tempore et ex hominis dignitate. Ex pacto ius est, si quid inter se pepigerunt, si quid inter quos conuenit. Pacta sunt, quae legibus obseruanda sunt, hoc modo: Rem ubi pagunt, orat[i]o; ni 10 pagunt, in comitio aut in foro ante meridiem causam c〈o〉icito. Sunt item pacta, quae sine legibus obseruantur ex conuento, quae iure praestare dicuntur. His igitur partibus iniuriam demonstrari, ius confirmari conuenit, id quod in absoluta iuridiciali faciundum uidetur. 21. Cum ex conparatione quaeretur, utrum satius fuerit facere, id, quod reus 14 15 dicat se fecisse, a〈n〉 id, quod accusator dicat oportuisse fieri, primum quaeri conueniet, utrum fuerit utilius ex contentione, hoc est, utrum 〈h〉on〈e〉stius, facilius, conducibilius. Deinde oportebit quaeri, ipsumne oportuerit iudicare, utrum fuerit utilius, an aliorum fuerit utilius statuendi potestas. Deinde interponetur ab accusatore suspicio ex constitutione coniecturali, qua re putetur non

9–10 Rem ubi pagunt, orato; ni pagunt] ubi pagunt orationi pagunt ofa(orationis fa)lOug1p1BsBu(orationem lOug2p2BsBu)bdr1(oratione dr1)nh(pangunt…pangũt h)U(de oratione U)r2 rem ubi paciscuntur in oratione paciscuntur comicio aut foro Z rem ubi paciscuntur HB1(paciscuntur oratione paciscuntur in B2)PΠC LAV1 (pangunt oratto ni pangunt sup.lin. paciscuntur del. V2) Fc1(pagunt[ex pagant] qui non consul eligebatur sup.lin. c2)π in comitio aut in foro HB1PΠCL(commicio L)A(comicio A)V1Fc1πnhUr Kayser pepigerunt aut Kroll (Philol. 89,81) rem ubi pagunt, orato; ni pagunt, in comitio aut in foro Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller; cf. etiam Prisc. gramm. II, 524, 1: rem ubi pagunt orato ni pagunt. * Fieri potuit, ut uera lectio codicibus recentioribus, quamuis obscurata, conseruaretur (Nebenüberlieferung). Ceterum legis XII tabularum uerba bene sonant. Haec lex Tab. XII, 1,6–9 (de hac forma egit obscure Leumann, Formenlehre 536, melius Sommer, Hdb3 503, cf. etiam Quint. inst. 1,6,11). Hafner, pp. 266sq. et 355, memorat emendationem orato ni Bosio adscribendam esse. Neque aliud in Prisc. gramm. II 524,1, accidisse: utroque in loco corruptum textum a doctis seu a quodam docto homine emendatum esse. Rem autem a Maximiliano Kaser (Das römische Zivilprozessrecht, München 1966, pp. 83sq.) tractatam esse. At Kaser id solum egit, num sit hac lege locus quidam indicatus. De hoc loco egit etiam Ioannes Franciscus Lotito, “Nota testuale”, p. 212, quasi orato ni genuina sit lectio, ad quam scriba quidam, re minus intellecta, litteram i addiderit, ut orationi efficeret. Equidem negauerim rem posse certis argumentis discerni, etsi malim cum Lotito facere. 19 suspicio ex constitutione bl(suspitio l)da2pg(suspicio ex coniecturali constitutione pg)o(a constitutione coniecturali o)uBsBu(suspitio Bu)nhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HPBΠZfca1O Kayser coniecturali HPΠBa2bldounhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller concectura C coniectura AFVLZcfa1OPπ Kayser Hafner Nüßlein non ea VLfbldc2(ea sup.lin. c2)OoguBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Hafner Nüßlein Müller non(sine ea) PΠCAFZc1a Kayser om. HB

202

Testo critico

〈ea〉 ratione factum esse, quo melius deteriori anteponeretur, sed in eo dolo malo negotium gestum de aliqua probabili causa. Ab defensore contra referatur argumentatio coniecturalis, de qua ante dictum est. Deinde quaeretur, potueritne uitari, ne in eum locum ueniretur. 22. His sic tractatis accusator utetur loco communi in eum, qui inutile utili 5 praeposuerit, cum statuendi non habuerit potestatem. Defensor contra eos, qui aecum censeant rem perniciosam utili praeponi, utetur loco communi per conquestionem: et simul quaeret ab accusatoribus, ab iudicibus ipsis, quid facturi essent, si in eo loco fuissent; et tempus, locum, rem, deliberationem suam ponet ante oculos. 10

1 quo melius HPΠBCVcaO(q melius caO)ofabldpgu1BsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quod melius AFLZπ Kayser Hafner ut u2 | sed in eo Π Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard sed(sine in eo)AFVZLcfa(set a)BsBunhUbldoπpgr Caplan Hafner Nüßlein Müller sine eo H si in eo P sine B ine C si Ou ‖ 2 Ab defensore contra referatur ognhU(post tres lineas U)r1 Trillitzsch Calboli ’69 Nüßlein (referetur Nüßlein) Müller ab defensore referatur BPΠCZ(sine ab defensore Z)Lc2a(a defensore La)A1(ab defensore A2 in marg.)V1(ita referatur V2)FZπ(ab defensore contra om. FZπ)obl a defensore refellatur p a defensore contra refellatur p̌ (= Paris B.N.Lat. 7696)vuBs(refertur Bs)r2 Marx Caplan Adamik Achard(Ab defensore Marx Caplan Adamik Achard) deferatur H referatur PBCAFVLπ deferatur H a defensore refellatur avp Marx (at Trillitzsch p. 198 lectionem defendit referatur) ab defensore refelletur fc1OBu(reffelletur Bu) Omnibonus Kayser Hafner(contra refelletur Kayser Hafner). * Hafner, pp. 267–270, amplius de hoc loco disputauit, sed, perpaucis usus codicibus, totam historiam percurrere uoluit, per quam locus corruptus esset. Mox igitur in errorem cecidit: ait enim (ad p. 356) coniecturam ab Auctore ad Herennium duplici significatione adhibitam esse, altera, qua nihil aliud quam Graecum στοχασμός significaretur, altera, qua suspicio. Sed altera significatio, quae in Rhet. Her. ΙΙ 7,11 indignum facinus esse coniecturam et suspicionem firmamenti satis habere occurrit, ad στοχασμὸν pertinet. Hoc loco enim de coniectura, quae στοχασμός appellatur, agitur. Altera igitur Hafneriana significatione coniectura in Rhet. Her. non occurrit. Ex quo efficitur, ut simplex coniectura, id est constitutio coniecturalis, hoc loco adhiberi non possit, cum de constitutione coniecturali diligentius Auctor iam egerit (II 2,3– 8,12). Bene autem sensit Hafner non ea iam in Θ exstitisse, sed ut glossema. Insequens uero in eo in Π ex correctoribus Mediae Aetatis natum esse, fortasse codice familiae b inspecto (quod equidem minus intellego, cum in eo nullo in codice huius familiae inueniatur). Male autem Hafner (p. 269) Auctoris usum in coniunctione quo pro quod adhibenda, interpretatus est. Negat enim ab Auctore quo cum finali significatione adhibitum esse (ea scilicet significatione, quam Caplan uiderat, cum uerteret “the defendant had not by his act intended to prefer the better to the worse”), quod multis Auctoris ipsius locis refutatur (I 3,5 quo commodius exordiri possimus, genus causae est considerandum; I 8,12; aliis, cf. etiam Kühner-Stegmann, II3 233: Plaut. Aul. 32 id ea faciam gratia, quo ille eam facilius ducat). At ipse Hafner hos locos inspexit, et contendit quo idem significare atque “damit desto”, minus enim intellexit quo a comparatiuo eodem sensu atque ut inductum esse. Quod spectat ad referatur~refellatur, equidem bene uidisse Trillitzsch puto, qui referatur, omnibus traditum codicibus, avpˇ et Bs tantum exceptis, defensum uoluerit. Referendi notionem praefert et Hafner, qui tamen futurum ait recipiendum esse. Equidem nulla causam inueni, cur coniunctiuum explicantis doctoris reicerem, et referatur paene omnibus codicibus nisus recepi.

Liber II

5

10

15

20

203

Translatio criminis est, cum ab reo facti causa in aliorum peccatum transfertur. 15 Primum quaerendum est, iurene in alium crimen transferatur; deinde spectandum est, aeque magnum sit illud peccatum, quod in alium transferatur, atque illud, quod reus suscepisse dicatur; deinde, oportueritne in ea re peccare, in qua alius ante peccarit; deinde, oportueritne iudicium ante fieri; deinde, cum factum iudicium non sit de illo crimine, quod in alium transferatur, oporteatne de ea re iudicium fieri, quae res in iudicium non uenerit. Locus communis accusatoris contra eum, qui plus censeat uim quam iudicia ualere oportere. Et ab aduersariis percontabitur accusator, quid futurum sit, si idem ceteri faciant, ut de indemnatis supplicia sumant, quod eos idem fecisse dicant. Quid, si ipse accusator idem facere uoluisset? Defensor eorum peccati atrocitatem proferet, in quos crimen transferet; rem, locum, tempus ante oculos ponet, ut 〈i〉i, qui audient, existiment, aut non potuisse aut inutile fuisse rem in iudicium uenire. 23. Concessio est, per quam nobis ignosci postulamus. Ea diuiditur in 16 purgationem et deprecationem. Purgatio est, cum consulto a nobis factum negamus. Ea diuiditur in necessitudinem, fortunam, inprudentiam. De his partibus primum ostendendum est; deinde ad deprecationem reuertendum uidetur. Primum considerandum est, num culpa uentum sit in necessitudinem [num culpa ueniendi necessitudinem fecerit]. Deinde quaerendum est quo modo uis illa uitari potuerit ac leuari. Deinde is, qui in necessitudinem causam conferet, expertusne sit, quid contra facere aut excogitare posset. Deinde, num quae suspiciones ex coniecturali constitutione trahi possint, quae significent id consulto factum esse, quod necessario cecidisse dicitur. Deinde, si maxime necessitudo quaepiam fuerit, conueniatne eam satis idoneam causam putari.

7 uenerit HBPΠCLA1FZacoOπBugUr Kayser Marx1 Achard Nüßlein deuenerit A2(tunc deuenerit [tunc in marg., de sup.lin.]A2)fbldBsnh (nondum deuenerit Bs) Marx2 Calboli ’69 Adamik Müller ‖ 15 deprecationem LcfablduBsBunpghUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller deprecationem. Hic ignoscendi ratio quaeritur ex his locis HPBΠCAFVZπ (sed uerba hic […] locis iterum leguntur ad II 17,23, et hic omittenda sunt, ut omiserunt uel delerunt LcfablduBsBunhUr) * Hafner, p. 213, scripsit uerba hic ignoscendi … ex his locis iam in Θ introducta esse, cum in Mutilis et Integris appareat.

204

Testo critico

24. Si autem inprudentia reus se peccasse dicet, primum quaeretur, utrum potuerit nescire an non potuerit; deinde utrum data sit opera, ut sciretur, an non; deinde, utrum casu nescierit an culpa. Nam qui se propter uinum aut amorem aut iracundiam fugisse rationem dicet, is animi uitio uidebitur nescisse, non inprudentia; quare non inprudentia se defendet, sed culpa contaminabit. Deinde 5 coniecturali constitutione quaeretur, utrum scierit an ignorauerit; et considerabitur satisne inprudentia praesidii debeat esse, cum factum esse constet. Cum in fortunam causa conferetur et ea re defensor ignosci reo dicet oportere, eadem omnia uidentur consideranda, quae de necessitudine praescripta sunt. Etenim

1 Si…dicet o(se peccasse reus o)b(reus om. b)ldfOg(se reus dOg)c2BsBu(peccasse se reus c2Bu)p(se reus peccasse dicat p)uV2g2(in marg. V2g2)nh(imprudentia h)U(se reus peccasse U)r Kayser Marx Caplan (autem expunxerunt Marx1 Caplan) Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HPΠBCAV1FLZac1b1πg1 * Hafner, pp. 270sq., negat hanc lacunam, quae iam in archetypo exstiterit (una simul enim α et β familiae codices eam testantur), bene expletam esse. A Mediae enim Aetatis doctis apparet uerba Si autem inprudentia reus se peccasse dicet addita esse, cum corruptum locum sanare conarentur. Male enim e necessitate ad inprudentiam uentum, inepte peccandi notionem adhibitam, particulam autem aliis codicibus traditam, omissam esse aliis, uerborum ordinem immutatum (reus se peccasse~se peccasse reus). Quae omnia sunt, non infitior, nondum bene firmati textus testimonia. Quamquam, quod ad peccandi notionem attinet, optima Latinitate peccandi notio cum reus coniuncta est, quod etiam in Rhet. Her. I 14,24 accidit (cf. Th.L.L. X,1, 886,69–887,47, lemma confectum ab Ursula Keudel, quam nimis cito studiis nostris morte ereptam doleo). Hic autem negari non potest post necessitatem, de inprudentia iam agi. Quae erat generali consideratione ut in I 14, 24 introducenda. Integrationem igitur recipiendam existimaui neque se omittendum, ne id ambigeretur, quis peccasset. 2 potuerit nescire B1PΠVfa Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller potuerit ne scire HBΠBs(sine utrum Bs) potuerit scire B2CLAFZcoOπb(potuert b)pdg(scire s.lin. g)lBunhUr Achard Nüßlein potueritne scire Thielmann. * Non multum scire a nescire abest, sed, quoniam de imprudentia Auctor egit, melius nesciendi quam sciendi uerbum cum superioribus uerbis congruere uidetur. 5 contaminabit HBPΠA1VFZOπ Kayser Marx Calboli ’69 Adamik contaminabitur CLfc(persona sup.lin. c2)BugU contaminabit personam A2(A2 sup.lin.)aodblBsnhr (sc. in codicibus HBPΠA1VFZOπ uocabulum personam deest) Achard Nüßlein Müller * Müller addidit locum similem II 3,5 denique aliquo aut quam plurimis uitiis contaminabit personam. Sed non idem esse uidetur et satis esse non imprudentia se defendet, sed culpa contaminabit. Vocabulum autem personam ex superiore connexione (II 3,5) contaminabit personam duci potuit. 8 conferetur CLA1FZa(a correxit ex confitetur)cOblgp(conferē p)Buhr Kayser Achard Nüßlein confertur BPΠA2VoOBs Marx Calboli ’69 Adamik Müller defertur Hπn(deferetur πn) transferetur fd transferatur U * Futurum conferetur melius concinit cum superioribus et insequentibus uerborum temporalium formis. Huc adde quod in Mediceo Laurentiano 51.10 inuenitur, quamquam, quod ad codices attinet, melioribus, si dici potest, fulcitur confertur.

Liber II

205

omnes haec tres partes purgationis inter se finitimae sunt, ut in omnes eadem fere possint adcommodari. Loci communis in his causis: accusatoris contra eum, qui cum peccasse confiteatur, tamen oratione iudices demoretur; defensoris, de humanitate, misericordia: uoluntatem in omnibus rebus spectari conuenire; quae 5 consulto facta non sint, an ea fraudi esse non oportere. 25. Deprecatione utemur, cum fatebimur nos peccasse neque id imprudenter 17 aut fortuito aut necessario fecisse dicemus: et tamen ignosci nobis postulabimus. Hic ignoscendi ratio quaeritur ex his locis: si plura aut maiora officia quam maleficia uidebuntur constare; si qua uirtus aut nobilitas erit in eo, qui supplica10 bit; si qua spes erit usui futurum, si sine supplicio discesserit; si ipse ille supplex mansuetus et misericors in potestatibus ostendetur fuisse; si ea, quae peccauit, non odio neque crudelitate, sed officio et recto studio commotus fecit; si tali de causa aliis quoque ignotum est; si nihil ab eo periculi nobis futurum uidebitur, si eum missum fecerimus; si nulla aut a nostris ciuibus aut ab aliqua ciuitate 15 uituperatio ex ea re suscipietur. 26. Loci communis: de humanitate, fortuna, misericordia, rerum commutatione. His locis omnibus ex contrario utetur is, qui contra dicet, cum amplificatione et enumeratione peccatorum.

1 omnes1 …purgationis apBu(omnis hc tres partes Bu) Marx2 Calboli ’69 Adamik omnes hae tres partes fc2onh(he onh)dblU(he̡ U)r(he r) Kayser Marx1 Golla 65 Caplan Trillitzsch Achard Nüßlein Müller omnes nostras partes HP1 omnes nostrae partes B1P2ΠCF2Zπ(partis C1P2F1Zπ)g(om̅ s nre̡ he̡ trespartis g)Ac1 purgationes PΠC1π purgationis C2FAcnhUBu omnis tres partes purgationis B2V(õms III partes V) hae enim omnes partes purgationis L omnes partes purgationis O omnes haec tres purgationes Bs. * Lectionem haec pro hae idcirco accipiendam putaui, quod omnes hae tres partes, monosyllabis duobus continuatis, pronuntiari liquido non posset. 5 ea fraudi V2(in ea fraudi V2)blBsnhUr Marx1(qui addit: non fortasse delendum: conf. Draeger, Syntax I2 p. 351)Marx2 Calboli ’69 (fraudei Marx2 Calboli ’69) Adamik Achard Nüßlein Müller an ea fraude H in ea fraudem P1Π Kayser in eis fraudem P2C2(fraudi C1)LAV1FZcfaOπpBu ea fraudem d ea facta fraude Bo(fraud’ o)g(in eis fraudē factā g). ‖ 6 imprudenter bldBuhr inprudenter P2CcBsnpUBu(īprudn̄ ter Bu) Marx1 Achard Nüßlein inprudentes HP1ΠB1 Kayser (inprudentis Kayser) Marx2 Calboli ’69 Adamik Müller imprudent̃ LAVFZfaoOπ imprudentia B2 7 fortuito HPΠVBs Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Müller fortuitu BCLAFZaoOπpdblnhUrBu fortuna c. * Quod ad linguam pertinet, fortuito, quod etiam a Cicerone (dom. 62; de orat. 1,111; Brut. 111; orat. 177; rep. 1,51; fin. 5,33; ac. 2,22; Tusc. 1,99 al.) usitatum sit (cf. Th.L.L. VI,1, 1174, 42–1175, 45), praeferendum uidetur, quamquam auctor ipse ad Herennium I 11,19 casu et fortuitu scripsit. Nam utroque loco figura, quae est similiter cadens (Rhet. Her. IV 20,28), ut sit I 11,19 casu et fortuitu et II 17,25 fortuito aut necessario, non modo adhibita esse, sed alicuius momenti in uerbo eligendo fuisse uidetur. Consentaneum est autem omnia haec per aduerbia expressa esse (imprudenter – fortuito – necessario).

206

Testo critico

Haec causa iudicialis fieri non potest, ut in libro primo ostendimus, sed, quod potest uel ad senatum uel ad consilium uenire, non uisa est supersedenda. Cum ab nobis crimen remouere uolemus, aut in rem aut in hominem nostri peccati causam conferemus. Si causa in hominem conferetur, quaerendum erit primum, potueritne tantum, quantum reus demonstrabit, is, in quem causa conferetur: et quonam modo aut honeste aut sine periculo potuerit obsisti; si maxime ita sit, num ea re concedi reo conueniat, quod alieno inductu fecerit. Deinde in coniecturalem trahetur controuersiam et edisseretur, num consulto factum sit. Si causa in rem quandam conferetur, et haec eadem fere et omnia, quae de necessitudine praecepimus, consideranda erunt. 18 27. Quoniam satis ostendisse uideamur, quibus argumentationibus in uno quoque genere causae iudicialis uti conueniret, consequi uidetur, ut doceamus, quemadmodum ipsas argumentationes ornate et absolute tractare possimus. Nam fere non difficile est inuenire, quid sit causae adiumento; difficillimum uero est inuentum expolire et expedite pronuntiare. Haec enim res facit, ut neque diutius, quam satis sit, in eisdem locis commoremur, nec eodem identidem reuoluamur, neque incoatam argumentationem relinquamus, neque incommode ad aliam deinceps transeamus. Itaque hac ratione et ipsi meminisse poterimus, quid quoque loco dixerimus, et auditor cum totius causae tum uniuscuiusque argumentationis distributionem percipere et meminisse poterit.

5

10

15

20

2 supersedenda ΠC(ex sepersedenda C)LAVFcolgOπBsBun(sŕ sedńda n)hUr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller super sedenda PBZfd(sup̶ sed d)bp supersedendo H sup a(in margine dimittenda a). ‖ 6 et quonam P2BCLAVFZfcaoOπblBsBu(quo nam BsBu)n(nam sup.lin. n)hUr Kayser Achard Nüßlein Müller et quone HP1Π Marx Caplan Calboli ’69 Adamik et quo d. ‖ 11 uideamur HP1B1 Marx Calboli ’69 Adamik Müller uidemur B2P2ΠCLAVFZfcao(uidiñ o)OblpπβhBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein. * Quamquam uidemur bene concinit cum quoniam, tamen lectionem difficiliorem et bonis traditam codicibus uideamur, uidelicet coniunctiuum potentialem, recipere malui. 14 difficile est inuenire C2P2ΠLAVFZfcaoOπblgd(non difficile ē d)pBsBunhU(difficile non est U)r Kayser Achard Nüßlein Müller difficile inuenire HBCP1 Marx Calboli ’69 Adamik. * Multis de causis fieri potuit, ut est hoc loco caderet. Sed hic neque Sallustium (Iug. 114, 4), Catonem (Rhod. frgm. 2) imitantem (cf. G. Calboli: Oratio pro Rhod. p. 299), neque antiquam linguam inuenias, quam uix credibile est Cornificium analogiae studiosum, cum alibi semper uitasset, hic potissimum adhibere uoluisse. 14–15 uero est PBCLAFcVfπgu(v̊ Vfg[ů fgu]π)dl(est uero l)OpBsBu(difficillimū nõ Bu)nhUr Kayser(difficillumum Kayser) Kroll, Philol. 89,73, Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller uero omiserunt H Marx Adamik ‖ 18 ipsi H2(ex ipse = ipse| H1?)BPΠCAFLVZfcoOadblupgπBsBurhU Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller ipsei Marx1–2 Calboli ’69 * Errorem librarius seu H2, seu H1 animaduertisse uidetur et mox emendasse. Cur in mendum inciderit, incertum est, nec minus incertum, quid librarius H in exemplari suo inuenerit. Num ipse, aut ipsei, nondum factum ipse a librario H lectum sit, aut a librario quodam antiquiore, ut Marx opinatus est, incertissimum est, cum librarius codicis H nihil aliud fecisse uideatur, nisi mendum, in quod inciderat, nempe ipse pro ipsi, corrigere uoluisse. Quod igitur Marx hallucinatus est, sane nescio, qui possit probari.

Liber II

5

10

15

20

25

207

28. Ergo absolutissima et perfectissima est argumentatio ea, quae in quinque partes est distributa: propositionem, rationem, rationis confirmationem, exornationem, conplexionem. Propositio est, per quam ostendimus summatim, quid sit quod probari uolumus. Ratio est quae causam demonstrat, uerum esse id, quod intendimus, breui subiectione. Rationis confirmatio est ea, quae pluribus argumentis conroborat breuiter expositam rationem. Exornatio est, qua utimur rei honestandae et conlocupletandae causa, confirmata argumentatione. Conplexio est, quae concludit breuiter, conligens partes argumentationis. Hisce igitur quinque partibus ut absolutissime utamur, hoc modo tractabimus argumentationem: ‘Causam ostendemus Vlixi fuisse, quare interfecerit Aiacen. Inimicum enim 19 acerrimum de medio tollere uolebat, a quo sibi non iniuria summum periculum metuebat. Videbat illo incolumi se incolumem non futurum; sperabat illius morte se salutem sibi conparare; consueuerat, si iure non potuerat, iniuria quauis inimico exitium machinari: cui rei mors indigna Palamedis testimonium dat. Ergo et metus periculi hortabatur eum interimere, a quo supplicium uerebatur; et consuetudo peccandi maleficii suscipiendi remouebat dubitationem. 29. Omnes enim cum minima peccata cum causa suscipiunt, tum uero illa, quae multo maxima sunt maleficia, aliquo certo emolumento inducti suscipere conantur. Si multos induxit in peccatum pecuniae spes, si conplures scelere se contaminarunt imperii cupiditate, si multi leue conpendium fraude maxima commutarunt, cui mirum uidebitur, istum a maleficio propter acerrimam formidinem non temperasse? Virum fortissimum, integerrimum, inimicitiarum persequentissimum, iniuria lacessitum, ira exsuscitatum homo timidus, nocens,

5 quae causam HP1ΠV Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quae causa P2B1 causa quae B2LACFZfcaoOπdblBsBunhUr | uerum…intendimus] CLAFZacoOBsBundhUr Marx Calboli ’69 Achard Müller id uerum esse quod intendimus f ueram esse in quam intendimus Π ueram esse quam intendimus V Kayser Nüßlein ueram esse id, quod intendimus Adamik 18 Palamedis B2P2ΠC2LAVFZfcaoOπbdlBsBunhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller palamedi HP1B Marx Calboli ’69 Adamik palam C1. * Genetiuum Palamedi nusquam adhibitum esse apparet (cf. Neue-Wagener, IV3 254), Genetiuum Palamedis memorauit Priscianus, gramm. II 244,4 (Neue-Wagener, I3 520), cum Graecum genitiuum cum Latino compararet. At equidem Petroni locum oblitus non sum, quo (66,6) rustici et infimi sermonis exemplum per uerba clauditur, quibus eiusdem litterae, quae sunt Pax Palamedes, efficitur concursio (cf. Th.L.L. X,1, 878,30, et L. Friedlaender: Petronii Cena Trimalchionis, pp. 330sq. “Vielleicht kam der Name in Redensarten der Umgangssprache öfter vor”). Adhiberi igitur Palamedis nomen consueuerat neque ita erat ignotum, ut eius declinationis auctor ad Herennium obliuisceretur, et Palamedi genitiuo uteretur pro Palamedis.

208

Testo critico

conscius sui peccati, insidiosus inimicum incolumem esse noluit: qui tandem hoc mirum uidebitur? Nam cum feras bestias uideamus alacres et erectas uadere, ut alteri bestiae noceant, non est incredibile putandum istius quoque animum ferum, crudelem atque inhumanum cupide ad inimici perniciem profectum; praesertim cum in bestiis nullam neque bonam neque malam rationem uidea- 5 mus, in isto plurimas et pessumas rationes semper fuisse intellegamus. 30. Si ergo pollicitus sum me daturum causam, qua inductus Vlixes accesserit ad maleficium, et si inimicitiarum acerrimam rationem et periculi metum

1 insidiosus inimicum HBPΠCLAVFZfcaoOdπBsBunUr Kayser Achard Nüßlein. Marx lacunam posuit et addidit: “comma post insidiosus del. Kayserus: lacunam sic fere expleas uoluit interimere: acerrimum homo perfidiosus”. Lacunam acceperunt Calboli ’69 Adamik Müller, qui ita expleuit, ut Marx proposuerat insidiosus si inimicum h | qui HBPCF1Z Marx Calboli ’69 Adamik cui ΠLAVF2fcaoOπbldBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein Müller * Marx ita interpretatur: “qui datiuus”. Vix credibile! Dixerim. Trillitzsch, p. 198, iure addidit: post datiuus addice: cf. p. 66,6 [2,46 quod quique primum dictum est] et p. 140,16 [4,31 Sulpicio, qui paulo ante omnia concedebant]. Sed neutrum accipi potest, cum ad II 29,46 quod quidque cum BΠl legendum sit et ad IV 22,31 qui ut nom. pl. explicandum sit. At poterat qui aduerbium esse (qui = quomodo, quod saepius accidisse in enuntiatis interrogatiuis docent Neue-Wagener II3 458sq. et Auctor ipse ad Herennium non ignorasse uidetur, cf. IV 6,9; IV 18,25; IV 24,34; IV 40,52; IV 53,67). Ita fieri potuit, ut difficilior lectio qui (= quomodo) non intellecta immutaretur in cui. Multo difficilius mihi uidetur contrarium accidere potuisse.

Liber II

209

intercessisse demonstraui, non est dubium quin confiteatur causam malefici fuisse.’ Ergo absolutissima est argumentatio ea, quae ex quinque partibus constat; sed ea non semper necesse est uti. Est cum conplexione supersedendum est, si res 5 breuis est, ut facile memoria conprehendatur; est cum exornatio praetermittenda est, si parum locuples ad amplificandum et exornandum res uidetur esse. Sin et breuis erit argumentatio et res tenuis aut humilis, tum et exornatione et conplexione supersedendum est. In omni argumentatione de duabus partibus postremis haec, quam exposui, ratio 10 est habenda. Ergo amplissima est argumentatio quinquepertita; breuissima est tripertita; mediocris sublata aut exornatione aut conplexione quadripertita. 31. Duo genera sunt uitiosarum argumentationum: unum, quod ab aduersa- 20 rio reprehendi potest, id quod pertinet ad causam; alterum, quod tametsi nugato-

1–2 non…fuisse HBCLAVFZfcaoOdπBsBunhUr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller qui P1 quin P2 malefici H maleficii BPΠCLAVfodOπnh Müller. * Passiue confiteatur hic (II 19,30) adhibitum esse defendit Marx, Prolegomena 147, ubi alii loci Rhetoricae ad Herennium memorantur, in quibus eadem ratione uerba, deponentia quae appellantur, passiue usurpata esse uidentur. Quam explicationem et Golla 84sq. accepit, quamquam ille concessit confiteatur et actiue intellegi posse, cum Vlixes subiecti partes agere posse scribat (“da man evtl. immerhin Vlixes als Angeklagten als Subject hinzudenken könnte”, Golla 84). Item Flobert, Les verbs déponents 381sqq., multis exemplis ostendit uerba deponentia passiue adhibita esse, at Cornificius passiue ibi tantum uerbis deponentibus usus est, ubi passiua significatio alia passiua uoce uel constructione fulciretur, ut II 2,2 quales argumentationes […] sequi, quales uitari oporteret. In Th.L.L. IV 226,38sq. Ernestus Lommatzsch Marx secutus est, sed exempla tantum seriora attulit, ut ex Vetere Latina, Rom. 10,10; Vlp. dig. 42, 1,15,9; Scaeu. dig. 5,2,20 (quod parum liquet); Tert. pall. 4 neque ueritas negari debuisset neque fallacia confiteri. Rhetoricae ad Herennium considerato loco (II 19,30) non Vlixes modo subiectum esse potest, sed etiam aduersarius qui in rhetoris schola defensionem Vlixis forsitan susceperit et dissertatione sua contrarias partes defenderit, cum praesertim utrique concedendum esset, non hoc probari Aiacem interfectum esse ab Vlixe, sed id tantum, Vlixem causam habuisse, cur Aiacem interficeret. Neque locum ita intellegi posse dixerim, quasi Cornificius dicat iam concedi debere causam malefici Vlixi fuisse, quoniam non id dubitari potest, an omnes ita sentiant, sed quin ab omnibus id sentiendum sit. Quae quoniam necessitatis significatio abest, non ita potest locus explicari. Potest autem aduersarius ita induci, quasi iam et ille possit profecto concedere causam Vlixi fuisse, cur interficeret Aiacem. Immo Cornificius σοφιστικῶς addit se non dubitare quin id aduersarius concedat. Cur autem Cornificius scribere debuit se non dubitare quin aduersarius confiteri posset, quod auditores deberent? Quia maximum est aduersarium concedere posse, quod omnes admittere debent: nihil maius ad aduersari mentem addi, nihil minus ab auditorum mentibus auferri potest. Cum igitur auctor scripserit confiteatur, non confitendum sit, aduersarium subaudiuit, quodsi auditores subaudisset, confitendum ei scribendum fuit. Quare equidem censeo totum locum ita posse explicari: nihil esse aduersario relictum, cur is negaret Vlixi causam malefici fuisse. Non igitur passiue confiteatur mihi adhibitum esse uidetur, sed actiue eiusque pro subiecto subauditum esse aduersarium.

210

Testo critico

rium est, tamen non indiget reprehensionis. Quae sint, quae reprehensione confutari conueniat, quae tacite contemni atque uitari sine reprehensione, nisi exempla subiecero, intellegere dilucide non poteris. Haec cognitio uitiosarum argumentationum duplicem utilitatem adferet. Nam et uitare in argumentatione uitium admonebit et ab aliis non uitatum commode reprehendere docebit. 5 Quoniam igitur ostendimus perfectam et plenam argumentationem ex quinque partibus constare, in unaquaque parte argumentationis quae uitia uitanda sunt

1–3 tamen…subiecero] fao(sunt ao coueniant o)bldn(reprehensione si bldn)O(Quae sint […] sine reprehensione possint in marg. O)Bs(reprehensione…contempni Bsn)Buh(conueniat confutari h) (reprensione … reprensione … contemni Bu)U(non indiget rep̓ hensione U)r(contemni atque om. r) Kayser (dubitanter)Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard (si exempla Achard) Müller non indiget reprehensionis ı̓ exemplo subicere intellegere dilucide poteris H non indiget reprehensione; Nisi exemplo subicero intelligere dilucide poteris P1B1(subiecero B1)Π(exemplū subiecero P2B2Π)L(dilucide intelligere non poteris L)C(reprehensione. Nisi exempla subiecero intellegere dilucide non poteris C)A(exemplum subiecero dilucide non poteris A1 dilucide intelligere A2) reprehensione. Nisi exemplum subiecero dilucide intellegere non poteris Fc reprehensione. Nisi exemplum subiecero intellegere dilucide non poterimus V1(reprehensionis V2)Z exempla CfdoU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller exemplum ZcLAFπbaOlBsBunh(si exemplum BsBunh)r subiecero LAVFZcπfbldar2OnhBsBu edd. subicero P1Ur1 subiecoro C subieceris o intellegere dilucide HBCZπ1bldO Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller dilucide intellegere A(intellegere sup.lin. A)F intelligere dilucide PΠVπ2faonhUr dilucide intelligere Lc non poteris BCP2Π2LAFcZπfaoOUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller dilucide poteris HP1Π1bldBsBunh Achard Nüßlein. * Totum locum corruptum a uerbis quae sint usque ad commode reprehendere docebit iudicauit Kayser. Quem secutus est Hafner, pp. 271–274 et 356 sq., qui rem satis prudenter, uel potius nimis prudenter, explicauit: contendit enim hunc locum iam in archetypo corruptum esse – quod iam senserat Kayser –, Mediae Aetatis scribas et interpretes eum sanare quodammodo conatos esse et uerba aliquantum dissonantia Quae sint, quae reprehensione confutari conueniat, quae tacite contemni atque uitari sine reprehensione addidisse (desunt enim in codicibus Mutilis et Integris). Nec uerbis nec re hunc locum constare, cum pro conueniat, reponendum sit possint, elocutionem quae sint quae haud bono stamine deductam esse, reprehensione confutari nusquam Auctorem ad Herennium posuisse. Quae omnia aliquantum ponderis habere probo, cum scriba codicis Ottoboniani (O) possint, quamquam non eodem loco, at tamen addiderit, et uerborum compaginem, quae sint quae, non tam frequenter adhibitam esse constet (cf. B. Löfstedt, Ind. Forsch. 71,262). Quod autem ad rem pertinet, quae partitio in II 20,31 proposita sit, non eam esse deinceps usitatam. Ita autem Hafner putat hunc locum esse legendum: indiget reprehensionis. ***exempla † subicere† dilucide intellegere poteris. Quod a me quidem non probatur. Nam res non tam male expressa est, neque est explicatio tam absurda, neque tam male Latine exposita, cum ab editoribus recepta sit. Fieri igitur reuera potuit, ut haec lacuna in codicibus recentioribus non exstaret. Quae igitur integratio in tredecim recentioribus codicibus inuenitur (fabldoO BsBunhUr), ea potest esse genuina lectio.

Liber II

211

consideremus, ut et ipsi ab his uitiis recedere, et aduersariorum argumentationes hac praeceptione in omnibus partibus temptare et ab aliqua parte labefactare possimus. 32. Expositio uitiosa est, cum ab aliqua aut a maiore parte ad omnes confer5 tur id, quod non necessario est omnibus adtributum; ut si quis hoc modo exponat: ‘Omnes, qui in paupertate sunt, malunt maleficio parare diuitias, quam officio paupertatem tueri.’

1 ut et ipsi BPΠLAFVZfabdc(nos sup.lin. c2)πoOBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ut ipsi H Achard Nüßlein | recedere et BoBsU recedere ac PΠCLAFV1ZfabcβπhOBu(post lituram trium litterarum Bu)r Kayser(advorsariorum Kayser) Marx Calboli ’69 recedere H(spatium animaduertitur post recedere) recedamus ac V2d(recedam’ & d)nh Achard Nüßlein post possimus HPΠAFV2Zfcπr addiderunt: De Expositione Vitiosa (in marg. f2 Vitiosa Expositione V2). * Duarum incertarum lectionum, quae sunt ut et ipsi altera, altera recedere ac, priorem sine ulla dubitatione acceperim, alteram, qua ac ante uocalem ponatur, facere non possum, quin cum editoribus respuam: atque quis ponere forsitan possit, ut eiusdem litterae repetitionem consequatur, equidem tam audax esse noluerim, cum haec coniunctio, per compendium scripta, quae re uera fuerit, difficile sit iudicatu. 5–6 ut si quis hoc modo exponat B(qS B)P(quis P)ΠCALV(qLs V)FZfcaoObldupgπBsBurh Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller si quid hoc modo exponat H

212

Testo critico

Si qui hoc modo exposuerit argumentationem, ut non curet quaerere, qualis ratio aut rationis confirmatio sit, ipsam facile reprehendemus expositionem, cum ostendemus, id, quod in aliquo paupere inprobo sit, in omnes pauperes falso et iniuria conferri. 33. Item uitiosa expositio est, cum id, quod raro fit, fieri omnino negatur, 5 hoc modo: ‘Nemo potest uno aspectu neque praeteriens in amorem incidere.’ Nam cum nonnemo deuenerit in amorem uno aspectu, et cum ille neminem dixerit, omnino nihil differt raro id fieri, dummodo aliquando fieri aut posse modo fieri intellegatur. 10

1 Si qui hoc modo exposuerit HΠCAFV(qLs V)Zcblg1πr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller Si quis hoc modo exposuerit BP(quis P)LfaoOupg2BsBuh Kayser Achard Nüßlein * Operae est pretium exponere, cur primo indefinitum si quis receperim, dein si qui. Sed primum omnium explicandum esse puto, cur, nonnullis rebus perpensis, ad hoc consilium deuenerim, cum uiderem ex editoribus alteros si qui, alteros si quis maluisse idque secundo in loco, hoc est, eo loco, ubi si qui(-s) perfecti coniunctiui forma exposuerit exciperetur. Magni momenti fuit uarias codicum considerare lectiones, et eas praecipue, quas in Pg tute, lector, inuenias: apparet enim in Pg ab altera manu s litteram additam esse, et ita additam, ut ex qui efficeretur quis. Correxisse igitur uidentur librarii indefinitum qui, ut in quis uerteretur, quod uidelicet librari crediderint, insequens indefinitum si qui ad prius si quis conformandum esse, cum pridem fuisset si qui. Id igitur inquirendum est, quam differentiam horum codicum librarii inter ut si quis exponat et Si qui exposuerit animaduerterint: quam cum attentius exquisissem, nullam aliam inueni quam eam, quae ex diuersis temporibus exstaret, nempe ex exponat et exposuerit. Indefinitum enim si quis absolute positum esse notaui, si quis cum exponat esse coniunctum, utpote quo non modo, quisnam fieret, esset incertum, sed, obscuritati obscuritate addita, num reuera quis existeret, in incerto relinqueretur, cum incertum etiam esset, utrum exponeret necne. At exponat in exposuerit conuerso, nonnihil de obscuritate remissum uidebatur, quod perfecto tempore adhibito exposuerit, quodammodo aliquid iam interuenisse appareret. Quod non aliter euenisse Ferrarino nos docuit (Cumque e i composti di que, pp. 114–116), cum aliquis cum indefinito quis comparauit: obcuritatem absolutam per quis esse significatam, nonnihil lucis factum, si aliquis occurrisset, quo id nimirum significaretur, aliquem, ignotum illum quidem esse, sed saltem existere, cum contra per quis, non modo, quo de ageretur, esset obscurum, sed etiam, num id umquam re uera exstitisset; quod Bernardus Bortolussi, 2015: 77, multo attentius sapientiusque, recentioribus disputationibus consideratis, inuestigauit, nouamque adhibuit appellationem atque si aliquis ‟specific conditional statement” (“sp.con.st.”) uocare non dubitauit. Nam de his pronominibus indefinitis Bernardus (2015: 72–86), amicus uetus saepiusque probatus, luculenter egit; eius in libro exempla uniuscuiusque generis inueneris multas atque optimas explicationes. Vt igitur ad Auctorem nostrum reuertamur, non aliud nisi quoddam “sp.con.st.” Auctor per Si qui significasse uidetur. Quocirca ut si quis exponat et, differentia quadam inuenta, Si qui exposuerit legendum esse censui. 3–4 in2 …conferri H(post pauperes litterae duae erasae H)BΠCLAFVZ1fcaoOdβhπBsBur(in omnis Bur)nh Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller id in omnes pauperes falso et iniuria conferri Z2ka2bdβ |||falso P1 Achard Nüßlein false et iniuriose P2 * Quamquam positio uerborm, quam recepit Achard, difficilior apparere potest, causam non uideo, cur lectio ab omnibus prope codicibus tradita immutetur.

Liber II

213

Item uitiosa expositio est, cum omnes res ostendemus nos collegisse et aliquam 21 rem idoneam praeterimus, hoc modo: ‘Quoniam igitur hominem occisum constat esse, necesse est aut a praedonibus aut ab inimicis occisum esse aut abs te, quem ille heredem testamento ex parte 5 faciebat. Praedones in illo loco uisi numquam sunt, inimicum nullum habebat: relinquitur, si neque a praedonibus neque ab inimicis occisus est, quod alteri non erant, alteros non habebat, ut abs te sit interemptus.’ Nam in huiuscemodi expositione reprehensione utemur, si quos praeter eos quos ille dixerit, potuisse suscipere maleficium ostenderimus: uelut in hoc exemplo, 10 cum dixerit necesse esse aut a praedonibus aut ab inimicis aut a nobis occisum esse, dicemus: potuisse uel a familia uel a coheredibus nostris. Cum hoc modo illorum conlectionem disturbauerimus, nobis latiorem locum defendendi reliquerimus. Ergo hoc quoque uitandum est in expositione, ne quando, cum omnia collegisse uideamur, aliquam idoneam partem reliquerimus. 34. Item uitiosa expositio est, quae constat ex falsa enumeratione, si cum 15 plura sunt, pauciora dicamus, hoc modo:

1 cum omnes res ostendemus HBP2ΠCLAFVZ(oms̃ HBΠLAFVZ)fO(os̃ fO)ablh(om. res bdlh)on(oms̃ res ostend’mus on(res sup.lin. . . . ostendem’ n))πBs(cum omnis Bs)Bur2(omnis r1) Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller omnis res P1 Kayser Marx1 Achard Nüßlein omnes res ostendimus c(oms̃ res c)Kayser * Lectionem ostendemus sine ulla dubitatione receperim, cum omnes pro omnis, quam lectionem Kayser, Marx1, Achard receperunt, compendio oms̃ saepissime adhibito, minus certe anteponenda esse uideatur. 8–9 si quos praeter eos quos ille dixerit P2CV1foBsBu Nüßlein si quos praeter eos quam ille dixerit A1(collegerit A2)FZcπ si quos praeter eos quos conlegerit Achard si quod p̃ t̃ ea quã in lege erit H si quos praetere|||quo ille di ͜ xerit P1(duobus uel tribus litteris erasis P) quos praetereat quos intellexerit Π si quos praeterea quam quos ille conlegerit b(collegerit b) Trillitzsch Calboli ’69 (Adnotatio 1993, 82) Müller si quos praeterea quam ille conlegerit Kayser si quos praeterquam quos ille conlegerit bdl Marx Caplan Adamik si quos praetereaquam alligauerit B1(praeter eos quam B2) si quos praeterea quam quos ille collegerit V2kβ(praeterquam β)hr(colegerit r) si quos praeter quam ille dixerit a(praeter quos a2)O si quos uel ea praeter quam ille dixerit L. si quos praeter eos quam quos ille dixerit u si quos praeterea quam ille dixerit g1(quam quos ille dixerit g2) si quos praeter illos quos ille dixit p si quos praeterea quam illos collegerit n * Hafner, p. 274, bonam lectionem ait codicibus CV traditam esse, quam uideri in β bene conseruatam esse. Corruptam contra fuisse lectionem, quae in α exstaret et nunc ex HBP conflari possit. Quae omnia probo. 15–16 si cum plura sunt CALFV2Zfcbdgplπnh Achard Nüßlein si aut cum plura sunt HBP2(si||ut P1)a Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ut si cum plura sunt doBsBur Aldus si ut cum plura sunt ΠV1O * Lectione si ut (ut si) id probatur, quomodo aut natum sit: ex ut uidelicet, quod male integratum sit. Sed prius aut sine altero aut male compositum esse apparet. Vt igitur Auctoris error tollatur, aut errorem dixerim iudicandum neque recipiendum esse. Quem errorem nonnulli librari cum animaduerterint, eos aut sustulisse puto, ita lectionem natam esse si cum plura sunt (sine aut uel ut).

214

Testo critico

‘Duae res sunt, iudices, quae omnes ad maleficium inpellant, luxuries et auaritia.’ ‘Quid amor?’ inquiet quispiam, ‘quid ambitio? quid religio? quid metus mortis? quid imperii cupiditas? quid denique alia permulta?’ Item falsa enumeratio est, cum pauciora sunt et plura dicimus, hoc modo: ‘Tres res sunt, quae omnes homines sollicitent, metus, cupiditas, aegritudo.’ 5 Satis enim fuerat dixisse metum, cupiditatem, quoniam aegritudinem cum utraque re coniunctam esse necesse est. 22 Item uitiosa expositio est, quae nimium longe repetitur, hoc modo: ‘Omnium malorum stultitia est mater atque materies. Ea parit inmensas cupiditates. Inmensae porro cupiditates infinitae, inmoderatae sunt. Haec pariunt auari- 10 tiam. Auaritia porro hominem ad quod uis maleficium impellit. Ergo auaritia inducti aduersarii nostri hoc in se facinus admiserunt.’

2 quid religio HP1AV1F1cgπ1hr Marx(Marx2 addidit: “audis Epicureum”) Caplan Calboli ’69 Müller quid inreligio? BC2L1F2Zfalpkβ Kayser Adamik Achard Nüßlein quid irreligio? P2C1L2V2bdho2O2(inreligio o1O1)π2Bs(irreligio Bs)Bu(ir-religio litteris ir- additis sup.lin. Bu)n Π deest hoc loco. * Inauditum uocabulum in(ir)religio (quod non ante Ps. Apuleium, Ascl. 26 inuenitur, cf. Th.L.L. VII,2, 395,14–23) nulla codicum auctoritate adduci potui, ut reciperem. Christianissimis enim temporibus consentaneum est scribas noluisse religionem in malefici causis poni, etsi mulieres multae, ut maleficae uiuae combustae, libentius Romani auctoris sententiam accepissent religionemque saepe malefici uel maximi causam fuisse probassent. Falsam lectionem inreligio demontrauit Frisk, Göteborgs Högskolas årsskrift 53, 3, 1947, 29, quem secutus est Ruhstaller, Th.L.L. VII,2, 395,15–17. Equidem Frisk probo, nisi quod lectionem religio ‘malis codicibus’ (“die Lesung religio der »schlechteren« Handschriften”) traditam esse scripsit. Rem non bene nouit, cum HP1AV1F1cgπ1nr nullo pacto mali codices dici possint. Quod autem ad uerba attinet, quibus Marx2 usus est, nempe ‘audis Epicureum’, cf. Calboli 1969 (19932), p. 33. Cornificius uidetur Epicuri κύριας δόξας cognouisse, ex quo tamen non efficitur, Epicuri doctrinam eum esse secutum. Quod ab Achard (p. 64) animaduersum esse uideo, sed ille negat male de religione loqui senatoris Romani esse proprium. Putat enim Auctorem senatorem Romanum fuisse. Quod mihi difficile probatu uidetur. Caplan, p. 117, adnotauit: “The sentiment is Epicurean; cf., for example, Lucretius 1,80 ff., 3,59 ff.” At ne hoc quidem satis esse puto, ut Auctorem Epicureum iudicemus, neque satis a Marx et Caplan cautum esse dixerim. 9 atque…parit blhr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller atque praeterissea pariter HP atque praeterisse pariter Π materies quae prae ceteris parit Bu (materies in marg. u)Bun(ea q́ n) materies uel quae parit pariter atque prae ceteris parit C materies quae parit /////// A materies quae parit pariter FZcπ materies ea parit saepe V materies quae parit prae ceteris LfBs atque materies, ea parit prae ceteris d et materies que parit a atque praeter cetera parit Kayser * Hafner, pp. 213–215, textum grauiter iam in archetypo esse corruptum lectione probari contendit, quae codicibus HP tradita sit. Verbum parit ex pariter recte effectum esse et materies Sallusti loco confirmari, cuius ad similitudinem conici potuerit, Catil. 10,3 Igitur primo pecuniae, deinde imperi cupido creuit: ea quasi materies omnium malorum fuere, neque locum traditionis contiguae auxilio sanari posse. 10–11 Haec pariunt auaritiam H(om. auaritiam H)BCAFZc Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Hae pariunt auaritiam PΠ(om. auaritiam Π)LvfabdloOp(hec auaritiam p̶iut̅ p)πBsBunh(he nh)r(he̡ r) Caplan Achard Nüßlein Müller.

Liber II

215

Hic id, quod extremum dictum est, satis fuit exponere, ne Ennium et ceteros poëtas imitemur, quibus hoc modo loqui concessum est: “Utinam ne in nemore Pelio securibus Caesae accidissent abiegnae ad terram trabes, 5 Neue inde nauis inchoandae exordium Coepisset, quae nunc nominatur nomine

5 nauis inchoandae exordium P2Cu2(nauis inchoande̡ Cu2)LfBu(incohande LfBu)Α1FZh c1Oog(incoande̡ g)dπpn Kayser naues inchoandas exdiū Η naues inchoandae exordium P1 nauis inchoanda exordium Ba nauis inchoandum exordium Bsl2(nauis incoandum Bs naues l1)h nauis inchoans exordium ΠV1Α2u1 nauis inchoandi exordium V2(at incohandi male legitur, incohande non excluderim V2)c2b Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 6 coepisset Η1(coepisset H2)PΒ1LVZfBsBuOoblagunh Marx1–2 Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ce̡pisset Β2 coepisset CF(coepisseṇ̇ ̣ t F)Αc(caepisset c)dπp Kayser Caplan; r deest * De hoc loco egerunt Henricus D. Jocelyn (The Tragedies of Ennius 113) et non multis ante annis (1967) Hadriana Contin Cassata (“Nota Enniana” in A. Traina (cur.), Studi sulla lingua poetica latina, Roma, Ateneo 1967, 11–18), quae, attentius re tractata, nauis incohandi exordium cepisset, legere maluit. Jocelyn nos docuit multis aliis locis uersus hos occurrisse, tametsi non omnibus, sed nonnullis tantum uersibus laudatis, cum initium praecipue frequentatum sit. Itaque accidisse, ut tribus tantum locis uersus, quo de agitur, memoraretur, scilicet hoc nostro Rhetoricae ad Herennium, Ciceronis, fat. 34 et Prisciani loco (gramm. III 423,35). Neque multum lucis duobus ex his locis nobis uenit, cum Ciceronis, fat. 34, apparatu negatiuo, quem Giomini adhibuit, id tantum doceamur, codicibus nonnullis saec. XIV et XV nauis incohandae exordium traditum esse, Prisciani autem loco legatur nauis incohanda exordium cepisset. At Jocelyn, ad p. 353, attentius de hoc uersu egit et probabilem quandam explicandi, ut sentio, ingressus est uiam: scripsit enim incohandi notionem ad abundantiam (“pleonastic”) additam esse (“For the pleonastic gerund incohandi cf. Plautus, Mil. 637 ut apud te exemplum experiundi habeas”), at Jocelyn non amplius processit neque gerundiui uim inquisiuit, quae fuerit, ut postea Aalto et Risch fecerunt (quod mox uiderimus). Fridericus autem Leo (Plautinische Forschungen 354sg.,) a uersu neve inde navis incohandae exordium / coepisset profectus est, dein Marx secutus eiusque disputationem ad cdd. pertinentem, genitiuum incohandi recepit et sic scripsit: “Marx hat, wie zuerst Manutius, incohandi exordium cepisset geschrieben, mit intransitiver Bedeutung von incohandi. Mir scheint coepisset, mit dreifachem Ausdruck des Beginnens [sc. incohandi, exordium, coepisset], sehr im Stile des Ennius gesagt zu sein; navis tritt zum Gerundium wie in lucis das tuendi copiam, vgl. Ussing zu Capt. 1003”. Ita Leo συναλοιφήν, quae una in Enni uersibus inueniretur, uitauit. Huc adde, quod Vahlen legit navis incohandi exordium coepisset et idem fecit Warmington, Remains of Old Latin I, p. 312, nisi quod cepisset pro coepisset posuit. Quod autem Manutius incohandi exordium recepit, minus moueor: Aldum enim Manutium, qui extremo uitae anno (1514), Rhetoricam ad Herennium prelo suo expressam uulgauit, etsi summus exstitit Graecorum editor et Romanorum non spernendus, neque parui, neque magni fecerim, qui mihi nonnulla bene, nonnulla male interpretatus esse uideatur, cf. Appendix. Deinde ne quidquam intentatum maneret, ad Thesaurum uenimus Linguae Latinae, quod iam partim fecerat Contin Cassata (p. 16), et haec inuenimus: Th.L.L. III 1427,83–1428,4 (Spelthahn): noli exordium pro subiecto interpretari; Th.L.L. V,2,1569,83–1570,2(Klepl-Meyer): exordium pro obiecto n. i. e. coepisset [cep- v. l. ]; et Th.L.L. V,1, 967,44sq. (J. B. Hofmann): medio-pass. i. q. initium sumere nauis inchoandi exordium coepisset [cep- v. l. ], quae … nominatur … Argo). Hic autem quaestio exoritur: quid Ennius, quid Auctor ad Herennium, quid scribae codicum

216

Testo critico

Argo, quia Argiui in ea delecti uiri

scripserint uel quid scripsisse uideantur. Vt scribae se gesserint, allatis supra codicibus, iam uidimus. Addendum est tantum uocabulo, quod est exordium, incohandi notionem excitari potuisse, cum principium et initium per se ipsum exordium significaret, et ita accidere potuisse, ut, exordio posito, per abundantiam incohandi notio adderetur et ita adderetur, ut incohandi exordium exstaret (quae lectio raro illa quidem inuenitur, sed duobus tantum in codicibus et in uno addita altera manu). Quid Ennius significare uoluerit, iam Vahlen et Leo et Jocelyn inuestigarunt. Nemo uero curauit, quid Auctor ad Herennium seu Cornificius maluerit. At equidem puto hoc loco nobis non licere Cornificium tam parui facere, ut consuetudinis suae oblitum eum esse putemus, qui rationem, id est ἀναλόγιαν saepius adhibere consuesset et, ut qui grammaticae operam esset daturus, Alexandrinam grammaticam elegisse uideatur (cf. G. Calboli, “Grammatica e stilistica” 39–50). Quodsi ratione (ἀναλογίᾳ) usus esset, nauis incohandae erat ei, non nauis incohandi scribendum, ut grauem generis differentiam uitaret. Nec satis est. Linguarum enim docti et grammatici nostri recentiores, cum de gerundio et gerundiuo agerent, hunc locum considerarunt. Itaque P. Aalto, Untersuchungen 155–162, cum probare uellet gerundium ante gerundiuum natum esse, exempla protulit, in quibus casum genetiuum altero gerundi genetiuo, ut duo sint genetiui, attractum esse apparet, uelut Plaut. Capt. 852 nominandi istorum tibi erit magis quam edundi copia. Quod etiam in aliis Indo-Germanicis linguis accidit, quamquam, ut Risch memorauit, datiuum saepius quam genetiuum adhibitum esse uidemus, ut sunt RV 5,2,9d śíśīte1 śŕ̥ṅge2 ŕkṣase3 viníkṣe4 “er schärft1 die Hörner2 um das Ungetüm3 zu durchbohren4”, aut Hetaea in lingua Hatt. 4,4 na1-an2-kan A.NA3 ERIN.MEŠ4 nini-in-ku-ṷ-an-zi5 ú-e-ri-ya-at6 “he1 directed6 him2 to3 the troops4 for gathering5”. Hic equidem numeros tantum addidi, ut uersio Germanica et Anglica cum Indicis et Hetaeis uocabulis concinerent (Praepositio Akkadica A.NA tamquam datiui signum adhibetur, uocabulum autem, quod est ERIN.MEŠ, Sumericis litteris exaratum, declinationem non subiit). At Risch, Gerundivum und Gerundium 192–195, qui gerundiuum modum priorem natu fecerit, hunc usum non modo restrictum esse putat, sed quodammodo uetustatem esse mentitum (“Auch die altlateinischen Beispiele sehen eher nach jüngeren Kontaminationen als nach etwas Altertümlichem aus”, p. 194). Cf. etiam Hofmann-Szantyr, Lat. Syntax 368–380, qui, quod ad hanc pertinet quaestionem ad p. 375, legunt nauis incohandi exordium. Equidem, qui de libro, quem Risch conscripsit bonum iudicium fecerim, (Ind. Forsch. 95, 1990,274–281), utri hac de re adsentiendum sit, nescio, sed pluris ea puto ducenda, quae supra de Auctoris ad Herennium grammatica ratione memorauimus. Quid reuera Ennius scripserit, iudicare neque possum neque uolo, quid uero Auctor ad Herennium seu Cornificius eiusque codices tradiderint, cum sit mihi iudicandum, nouum quam ueterem usum adhibitum esse libentius crediderim et Gerundiuum admittendum modum: nauis incohandae exordium coepisset quae nunc nominatur nomine /Argo eqs. His enim omnibus consideratis duae uisae sunt explicandi nobis iam patere uiae, quarum neutra uepribus libera sit: quodsi lectionem difficiliorem nauis inchoandi exordium coepisset elegeris, id explicare cogeris, cur tam paucis codicibus iisque parum certis haec lectio tradita sit, quam non difficiliorem, sed difficillimam libentius dicere malim. At nauis incohandae exordium coepisset palam apparet faciliorem esse lectionem, eam tamen lectionem, quae potius cum auctoris ratione scribendi eiusque ἀναλογίᾳ congruens esse uideatur. Hanc igitur lectionem, quamquam dubitanter, recepi. Quid Ennius scripserit, in incerto manet cum excludi non possit, ab Auctore ad Herennium, ratione sua ducto, Enni textum immutatum esse. At Herennianus locus erat mihi quidem curandus. 1 quia…uiri Kayser(dilecti Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quia argiui in eadem lecti uiri Fcπ quia argiui in eadem delecti uiri Z quia argiui uiri delecti f quia argiui

Liber II

5

10

15

20

217

Vecti petebant pellem inauratam arietis Colchis, imperio regis Peliae, per dolum: Nam numquam era errans mea domo efferret pedem Medea animo aegro, amore saeuo saucia”. Nam hic satis erat dicere, si id modo, quod satis esset, curarent poëtae: Vtinam ne era errans mea domo efferret pedem. Medea animo aegro, amore saeuo saucia. Ergo hac quoque ab ultimo repetitione in expositionibus magnopere supersedendum est. Non enim reprehensione, sicut aliae conplures, sed sua sponte uitiosa est. 35. Vitiosa ratio est, quae ad expositionem non est adcommodata uel 23 propter infirmitatem uel propter uanitatem. Infirma ratio est, quae non necessario ostendit ita esse, quemadmodum expositum est, uelut apud Plautum: “Amicum castigare ob meritam noxiam Inmune est facinus, uerum in aetate utile Et conducibile”. Haec expositio est. Videamus, quae ratio adferatur: “Nam ego amicum hodie meum Concastigabo pro commerita noxia”. Ex eo, quod ipse facturus est, non ex eo, quod fieri conuenit, utile quid sit, ratiocinatur. Vana ratio est, quae ex falsa causa constat, hoc modo:

delecti uiri O quia argiui uecti Π qui argiui in eadem lecti uiri HP2B(qua PB) (uetustam lectionem in P erasam esse putat Hafner) qua uecti argiui delecti uiri C(uecti in ras. C)p(achiui p)Bu qu/a argiui /////// uiri /////// Lecti A(uiri A2 uecti A1?) quam argiui delecti uiri L qua argiui delecti uiri a(electi a)b(dilecti b)ld(achivi d)ogVu2(lecti Vu1)Bs(argiui uiri delecti Bs – altera manus in marg. addidit uecti Bs)n(qʺargiui delecti uiri n)h * Quem textum Kayser et Marx constituerint, eum negat Hafner, p. 216, immutandum esse, sed errorem contendit in codice Hispanico natum esse, ex quo α traditio originem duxerit, cum quia cum signo confusum sit, per quod qui indicaretur, dein qui in qua esse conuersum. Ex insequentibus uerbis uerbum, quod est delecti, scriptum esse fortasse per đ – signum † tamquam breuitatis lectum esse (in Visigothica scriptura), cum antecedentibus in ea conglutinatum et in eadem natum esse. Quod fieri potuit, sed non certissime, libertate considerata, qua suum quisque librarius textum uariarit (cf. delecti og, electi a, dilecti b). Quo modo codices inter se connexi sint, Antonio Hafner, qui mira, perpaucis tantum collatis, diuinaret, reseruaui. 9–10 Non…est BCLFAZfa(plures a)c(alie c)oOl(in marg. l)pπBsBunh Trillitzsch Calboli ’69 Nüßlein non enim reprehensione sed sicut aliquae complures sua sponte uitiosa est HPΠVbdg(aliae PΠVbdg) reprehensione, sed, sicut aliae conplures, sua sponte vitiosa est Kayser(dubitanter) Adamik †reprehensione, sed sicut aliae conplures, *** sua sponte uitiosa est Marx(in apparatu: scribas reprehensionis) reprehensione 〈digna est〉 Kroll, Philol. 89,81sq. reprehension〈is〉 e〈get〉, sed Philippson 1183 reprehensionis 〈eget〉, sicut Brakman, Mnemosyne 332 reprehensionis 〈eg〉et, sicut Achard reprehensionis sicut aliae complures 〈indiget, sed〉 sua sponte eqs. Caplan Müller. * Quam iam Trillitzsch lectionem proposuerat, codicibus Integris confirmatam, eam, iisdem codicibus tunc inexploratis, recepi et nunc exploratis cum maxime censeo accipiendam.

218

Testo critico

‘Amor fugiendus non est: nam ex eo uerissima nascitur amicitia.’ Aut hoc modo: ‘Philosophia uitanda est: adfert enim socordiam atque desidiam.’ Nam hae rationes nisi falsae essent, expositiones quoque earum ueras esse confiteremur. 5 36. Itemque infirma ratio est, quae non necessariam causam adfert expositionis: uelut Pacuuius: “Fortunam insanam esse et caecam et brutam perhibent philosophi Saxoque instare in globoso praedicant uolubili: Id quo saxum inpulerit Fors, eo cadere Fortunam autumant. 10 Caecam ob eam rem esse iterant, quia nihil cernat, quo sese adplicet; Insanam autem aiunt, quia atrox, incerta instabilisque sit; Brutam, quia dignum atque indignum nequeat internoscere.

9 Saxoque instare in globoso praedicant uolubili edd. Saxoque instare in globoso posse dicant uolubili HPBΠ saxiq; instare globosi esse dicunt voluibilem C saxique esse ad instar globosi dicunt uolubilem f saxiq; instar globosi esse uolubilem AFZa1 saxiq; instar globosi esse uolubilem, ideo dicunt uolubilem cπ saxique ad(ad sup.lin. a2) instar globosi (rotundi sup.lin. a2) esse uolubilem praedicant a2(praedicant sup.lin. a2)Bs(praedicant esse uolubilem Bs) saxique instar globosi esse uolubilem. Ideo dicunt uolubilem u1O(dicunt esse uolubilem O) saxique instar globosi (rotundi sup.lin. u2) esse uolubilem praedicant(praedicant sup.lin. u2). Ideo dicunt uolubilem u2 saxoque instar esse globosi posse dicunt uolubilem V saxoque instare globoso praedicant uolubilem L saxeoque instare globoso praedicant uolubili bld saxeoque instar globo praedicant uolubili o1h saxique instar globosi esse uolubilem praedicant o2(in marg. o2)p(ad instar p) saxeique instar globi predicant uolubilis. Ideo dicunt uolubilem g saxique globosi praedicant instare uolubilem Bu saxique instar globosi praedicant volubilem n. * Huius loci traditionem diligenter interpretatus est Hafner, ad pp. 217 sq., qui primum errorem ex eo exstitisse scribit, quod, breuius factum prae, male solutum et ut posse repositum sit. Correctionem deinde coeptam, quae in codice L appareat et ad rectam lectionem peruenerit, praedicant. Quam ex traditione contigua (‘Nebenüberlieferung’) ductam esse uideri, cum et in codicibus Integris et in recentioribus appareat. Quod equidem dum probo, difficiliorem rem fuisse dixerim, cum praedicant ex commentariis et uerborum explicationibus, ut rotundi supra globosi (cf. a et u), ductum esse appareat. Licetne igitur traditionem contiguam hic adhibitam esse putare an commentaria tantum? Non erat enim difficile, multis dicendi synonymis hoc loco adhibitis, ad praedicandi notionem peruenire: perhibent, autumant (bis), iterant, aiunt, dicunt (in VaOgu), negant (synonymon per negationem). 12 Insanam autem aiunt HBPΠCLAFV1Zaco(autumant o)Oπ Kayser Marx1 Achard Nüßlein Insanam autem esse aiunt V2f bdlβhBs(autem aiunt esse Bs)Bunh Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Satis apparet esse a libraris additum esse, qui libere textum emendare conabantur, nec ullo modo eam esse lectionem difficiliorem. Neque numeris, quantum uideo, impedimur, quominus esse omittamus (si modo ita legas: īnsā/nam‿aūtem‿a/̄jūnt, quĭă/ ātrōx,/ īncēr/ta‿īnstăbĭ/līsquĕ /sı̆t̄ ).

Liber II

219

Sunt autem alii philosophi, qui contra Fortuna negant Ullam miseriam esse, sed temeritate omnia regi autumant. Id magis ueri simile esse usus rea〈p〉se experiundo edocet: Velut Orestes modo fuit rex, factu〈st〉 mendicus modo. 5 Naufragio nempe re[m] ergo id f〈a〉ctum, 〈hau〉 Forte aut Fortuna optigit”.

1–2 qui contra fortuna (a fortuna Vf2Oh) negant (negent fh) ullam esse miseriam (miseritatem esse V1 miseram sup.lin. V2), sed temeritate omnia regi autumant VfOh Achard qui contra fortunam negant ullam miseritatem (miseriam sup.lin. P2 ex miseritatem sup.lin. teme- Π2) esse autumant HB1P(autumanitatem H sed temeritate regi omnia sup.lin. B2) P(sed temeritate omnia regi in marg. P2)Π Vllam miseritatem esse sed temeritate omnia regi autumaent C qui contra fortunam (fortuna f1bO a fortuna Vof2) negant (negent fabBu) ullam esse miseriam (miseritatem L miseritatem esse V1 miseram sup.lin. V2 miseriam ullam esse d) sed(fortasse et ex s⁄et Bu) temeritate omnia regi (geri l) autumant LVfoOabdlBunr(regi omnia r) Achard qui contra fortunam negant (negent AFc) ullam esse miseritatem (miseritatem A1 miserationem sup.lin. A2F miseracionem c) aut humanitatem sed temeritate omnia regi autumant (autument A1)A2FZcπBs(ullam esse miseriam Bs) qui contra fortunam negant Ullam miseram in rebus esse: Temeritatem esse autumant Marx1 Ullam misera in aetate esse: Temeritatem esse autumant Marx2 Caplan Trillitzsch Calboli ’69 ullam miseri〈tatis causam esse: temeri〉tatem esse coni. Philippson 1183 qui contra aiunt a fortuna miseriam ullam negant esse sed temeritate omnia regi annuntiant o qui contra Fortunam negant / ullam extare, temeritate enim autumant esse omnia Kayser qui contra fortunam /negant ullam miseritatis causam esse. Temeritatem esse autumant Müller. * Equidem textum, non aliter atque D’Anna (Pacuvii Fragmenta, Athenaeum, Roma 1967, 79) et Achard fecerunt, reconcinnauerim − Nüßlein, ut consueuit, cum Achard fecit −, ea potissimum accipiens, quae constantius tradita sunt: qui contra Fortuna negant /ullam miseriam esse, sed temeritate omnia regi autumant. Septenarium enim trochaicum efficere debemus, quare ita legendum censeo: ūllăm/mĭsĕri/̆am‿ēssĕ, sĕd/t̓ĕmĕri/̆tāte‿ōm/nĭă re/̆gi‿aūtŭ/mānt. Vocabulum, quod est contra, aduerbium, non praepositionem putauerim, ut sit: qui contra (= qui autem), non contra Fortunam. Pari enim modo Fortuna et temeritate posita sunt, ut paene sit: “non propter Fortunam, sed propter temeritatem miseria accidit”. 5 nempe rẽ (rex Π res P2) ergo id fructu (fructū P1 factū P2 fluctu Π2) forte aut fortuna obtigit (optigit Π) HB1P1(in marg. res ista contigit sup.lin. temeritate non P2 res ista contigit ceteris a re ad ob-, punctis subiectis, deletis sup.lin. B2)Π nempe res ista ǝtingit ergo id fluctu nō forte & fortuna ǝtingit p nempe re[m] ergo id factum, hau Forte aut Fortuna optigit Marx2(qui addidit in apparatu: Dulorestes mendicus factus naufragio nempe rei familiaris (Cic. epist. 1,9,5 [re genetiuus, cf. pp. 238; 365 etc. Trillitzsch]) Calboli ’69 Müller nempe re ergo id haut Forte aut Fortuna optigit Achard nempe res(rex c) ista (ita Va2O) contigit. ergo id non forte aut (aut π2 neque π1) fortuna obtigit CLAFVZfacoOb(optigit b)dlg(ergo id temeritate non fortuna optigit g)Bs(res ista contigit ergo non fortuna id optigit Bs)Bu(nempe contigit ista res ergo Bu)nh(res ipsa h) naufragio nempe re //////aut // fortuna optigit r nempe ergo id factum Forte aut Fortuna optigit Marx1 naufragio; nempe ergo id fluctu, hau forte aut fortuna optigit Ioannes D’Anna, Pacuvii Fragmenta, Athenaeum, Roma 1967, 79 Naufragio nempe re ergo id aut Forte aut Fortuna optigit? Nüßlein. * Ribbeck, Valsa, Warmington haec a Cornificio dicta putant nec Pacuuio danda. Quod si probauueris, uersum efficere iam necesse non erit. Sin uersum hunc Pacuui esse putaueris, metricae quoque rationi danda est opera et sic uersus legendus: naūfrăgĭ ̓ō nēm̓pĕ re‿ĕrgo‿ĭd’fāctum,‿haū ̓Fōrte‿aūt’ Fōrtūn̓ a‿ōptĭg̓ ĭt (cum correptionibus iambicis).

220

Testo critico

Nam hic Pacuuius infirma ratione utitur, cum ait uerius esse temeritate quam fortuna res geri. Nam utraque opinione philosophorum fieri potuit, ut is, qui rex fuisset, mendicus factus esset. 24 37. Item infirma ratio est, cum uidetur pro ratione adferri, sed idem dicit, quod in expositione dictum est, hoc modo: 5 ‘Magno malo est hominibus auaritia, idcirco quod homines magnis et multis incommodis conflictantur propter inmensam pecuniae cupiditatem.’ Nam hic aliis uerbis idem per rationem dicitur, quod dictum est per expositionem. Item infirma ratio est, quae minus idoneam, quam res postulat, causam subicit 10 expositionis, hoc modo: ‘Vtilis est sapientia, propterea quod qui sapientes sunt, pietatem colere consuerunt.’ Item: ‘Vtile est amicos ueros habere: habeas enim quibuscum iocari possis.’ 15

4 ratio est cum uidetur HBPΠCLAFV1ZacO1(quae O2)uπ Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ratio est, quae uidetur V2fobdlpg(ex cum deleto, supra addito quae g)BsBunhr Kayser Achard Nüßlein. * Nullam inueni causam, cur bene traditum cum in quae mutarem, quod per correctionem malam natum esse uideretur. 10–11 causam subicit expositionis HBPΠCLAFVZfacoOπn Kayser Caplan Marx Calboli ’69 Adamik Müller causam subicit expositioni bdlgpBsBuhr Achard Nüßlein. * Male traditum expositioni cur acciperem? Vt datiuum subiciendi uerbo inuenirem? Quasi non alibi esset subiciendi notio cum accusatiuo tantum coniuncta, ut in IV 37,49 et IV 23,33, cum ‘subiectionis’ figuram Cornificius explicaret (cf. Lexicon, p. 1651).

Liber II

221

Nam in huiusmodi rationibus non uniuersa neque absoluta, sed extenuata ratio est. Item infirma ratio est, quae uel alii expositioni potest adcommodari, ut facit Pacuuius, qui eandem adfert rationem, quare caeca, eandem, quare bruta fortuna 5 dicitur. 38. In confirmatione rationis multa et uitanda in nostra et obseruanda in aduersariorum oratione sunt uitia proptereaque diligentius consideranda, quod adcurata confirmatio rationis totam uehementissime conprobat argumentationem. 10 Utuntur igitur studiose〈i〉 in confirmanda ratione duplici conclusione hoc modo: “Iniuria abs te adficior indigna, pater; Nam si inprobum esse Crespontem existimas,

1–3 sed extenuata ratio est Item infirma ratio est Lc(Item uiciosa ratio est c)a1O1(Item infirma ratio est a1O1) sed extenuata ratio est quae HPΠBCAπg1 extenuata ratio /// FV sed extenuata ratione expositionis confirmatur. Item uiciosa ratio est que Z sed extenuata ratione expositio confirmatur. Item infirma est quae fbldBunhr sed extenuata ratione expositio confirmatur. Item infirma ratio est quae voO2g2u(Item uiciosa ratio est quae u)p(Item infirma est ratio p)Bs(est ratio quae Bs) edd. * De hac quoque lacuna, quae ex uerbis ratione expositio confirmatur. Item infirma est constat, Hafner, pp. 275sq., egit, sed, ut adsolet, plura uidit, quam uideri possunt, ac, paucis codicibus consideratis, plura eum effugerunt. Primo enim negat recte, mea quidem sententia, lacunam bene expletam ea lectione, quam in codicibus recentioribus (fbldBunh) inuenias, id est uerbis ratione expositio confirmatur. Item infirma est. Id enim effici, ut expositio pro ratione accipenda sit, quod bellum non esse (“die Tautologie mit “ratio” ist in keinem Fall schön”). Hoc autem scribam codicis v (addas et oO2g2up) animaduertisse et uocabulum ratio addidisse. Si plures codices inspexisset, uidisset uocabulum ratio nonnullis a scribis additum esse, et ita additum, ut in g2 accidit, id est, ratio ex priore seruato scriptura. Deinde lacunam quandam interuenisse putat, quam sic explendam putat, Tränkle secutus: sed extenuata 〈causa expositionis subicitur〉. Equidem nullam credo exstare lacunam, locumque optime ea lectione expositum, quam codices HPΠBCAFV praebeant, si modo ea addas, quae in c, et L et a1 inuenias: ‛Vtile est amicos ueros habere: habeas enim quibuscum iocari possis’ Nam in huiusmodi rationibus non uniuersa neque absoluta, sed extenuata ratio est. Item infirma ratio est, quae uel alii expositioni potest adcommodari, ut facit Pacuuius, qui eandem adfert rationem, quare caeca, eandem, quare bruta fortuna dicitur. Hoc igitur significat extenuatio, ut ratio possit ad partem uel aspectum quendam adcommodari neque absoluta, neque uniuersa habeatur. Contrarium autem uitium insequentibus uerbis exponitur. 12–222,10 Crespontem […] Crespontem nZ Kayser Achard Nüßlein esse chrespontem existimas […] esse chrespontem existimas BCLAFZ(chrespontem […] crespontem Z)O Marx Calboli ’69 Adamik esse Cresphontem existimas […] esse Cresphontem existimas Caplan Achard Nüßlein (esse Crespontem existimas […] esse Crespontem existimas Achard Nüßlein) Müller esse chresponthem existimas […] esse chrespotem existimas PΠ chresponthem existimas […] om. H esse threspontem (trespontem foh) existimabas […] threspontem (trespontem foh) esse existimabas fblo(existimas […] existimas lo)hBs([… ] esse trespontem existimabas Bs)Bu(improbum esse trespontem existimabas Bu)n(esse Crespontem existimabas […] Crespontem esse existimabas n)r chrespontem existimabas […] esse chrespontem existimabas Vd (threspontem […] threspontem d) Cherespontem existimabas […] esse Cherespotem estimas a1 (Chrespontem […] Chrespotem a2) herespontem existimas

222

Testo critico

Cur me huic locabas nuptiis? sin est probus, Cur talem inuitam inuitum cogis linquere?’ Quae hoc modo concludentur, aut ex contrario conuertentur aut ex simplici parte reprehendentur. Ex contrario hoc modo: ‘Nulla te indigna, nata, adficio iniuria. 5 Si probus est, 〈te〉 locaui; sin est inprobus, Diuortio te liberabo incommodis’. Ex simplici parte reprehendetur, si ex duplici conclusione alterutra pars diluitur, hoc modo: ‘Nam si inprobum esse Crespontem existimas, 10 Cur me huic locabas nuptiis?’ ‘Duxi probum, Erraui. Post cognoui, et fugio cognitum.’ 25 39. Ergo reprehensio huiusmodi conclusionis duplex est; auctior illa superior, facilior haec posterior ad excogitandum. Item uitiosa confirmatio est rationis, cum ea re, quae plures res significat, 15 abutimur pro certo unius rei signo, hoc modo: ‘Necesse est, quoniam pallet, aegrotasse’; aut ‘Necesse est peperisse, quoniam sustinet puerum infantem.’

(existimabas c2) […] esse herespontem existimabas c1 Cherespontem existimas […] esse Cherespontem existimas π. Cresphontem aestumaveras […] esse Cresphontem aestumaveras Kayser esse Cresphontem existimas Jocelyn * Alterutram uiam sequi possumus, aut codicum lectiones accipere aut ea uti pronuntiatione, qua Auctor suis temporibus usus esse uidetur. Codices si sequi uolumus, haud dubie est Chrespontem legendum, ita ut Th.L.L. Suppl. II 706,6 legit. Tametsi codicum lectiones satis uariae sunt. Sed Auctor Crespontem dixisse probabilius est (cf. Leumann, Laut- und Formenlehre 159sq.). Bene igitur fecerunt Achard et Nüßlein, quod ad probabilem eorum temporum pronuntiationem reuenerunt et Crespontem scripserunt. Sequamur proinde linguarum peritos, quamuis dubitanter (utinam ne tota errent uia!) et summa, fateor, dubitatione et scribamus tandem Crespontem. Quod bene uertat et nobis Cornificius ignoscat. 13–14 auctior illa superior HP1ΠC1 Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik acutior (accutior AF1) illa superior BP2C2LAFZfabdlc(accucior c)oOg(ex auctior corr. g)πBsBunhr Kayser (dubitanter) Marx1 Achard Nüßlein Müller. * Hic auctior melius ad textum adcommodatum apparet et esse lectionem difficiliorem.

Liber II

223

Nam haec sua sponte certa signa non habent: sin cetera quoque similia concurrunt, nonnihil illiusmodi signa adaugent suspicionem. Item uitiosum est, quod uel in alium uel in eum ipsum, qui dicit − quod in aduersarium dicit −, potest conuenire, hoc modo: 5 ‘Miseri sunt, qui uxores ducunt.’ ‘At tu duxisti alteram.’ 1–2 sin caetera(ceteri H caeteri B1) quoque similia concurrunt nonnihil HB2P Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller sin cetera similia concurrerint [lacuna decem litterarum] non nihil A si non cetera quoque similia concurr̄ nonnihil Π si non cetera (caetera CVZc certa L) quoque similia (consimilia o) concurrant (concurrunt bdl), quodsi concurrerint nonnihil C(quodsi concurr̄ C)LFV(concurrunt, quodsi sit V1 quodsi occurrerint V2)Zfa(si cetera quoque a1)coOπbdlpg(c̅ocurrụant g)BsBunh(concurrerunt h)r Achard Nüßlein(concurrunt Achard Nüßlein) sin in caeteris quoque similia concurrunt Kayser. * Locus difficilis uidetur ab interpretibus reconcinnatus esse. Nam signa, quae signa certissima et necessaria non sunt, ut docet Aristoteles (rhet. I 1357b), rem non possunt probare, sed suspicionem tantum augere, quod una modo lectione exponitur: sin cetera quoque similia concurrunt, nonnihil eqs. Adiunctis enim similibus, id est incertis signis, suspicio tantum augeri potest. Lectione autem, quam accepit Achard (et eum secutus Nüßlein), si non cetera eqs., id significatur, si cetera signa similia adiuncta sint, res, quas supra Auctor exposuit, signa certa fieri. Sed si similia superiorum sunt, non possunt certa fieri. Restat, ut explicetur, quomodo error natus sit, quamquam non semper errores sunt explicandi. Hoc loco tamen puto sin pro sin̄ , id est si non, male lectum esse et scribam quendam bene litteratum locum sanare, uerbis quod si concurrerint adiunctis, conatum esse. Mulieris autem puerum infantem sustinentis signum certum non esse neque necessarium ex eo probatur, quod apparet Aristotelis esse signum in rhetorum scholis et disputationibus, ut contrarium fieret, immutatum: Arist. rhet. I 1357b 15sq. ἢ τέτοκε, ὅτι γάλα ἔχει, ἀναγκαῖον [sc. σημεῖον]. Vt enim ‘lactescens mulier’ signum certum et necessarium praebet se peperisse, puerum infantem sustinens non item necessarium se peperisse praebet. 3–4 Item uitiosum est, quod uel in alium uel in eum ipsum qui dicit – quod in aduersarium dicit – potest conuenire Marx Calboli ’69 Adamik Müller Item uitiosum est, quod uel in alium et (uel B2LV) eum ipsum qui dicit (id V2) quod in aduersarium dicit potest conuenire HB1PΠCLV(dicitur potest V)gp(uel in ipsum eum qui dicit p) Item uitiosum est quod (quando d) uel in alium uel in eum ipsum qui dicit id quod in aduersarium dicit potest conuenire bldr(dicitur dr Omnibonus) Item uitiosum est, quod uel(om. o) in alium uel in eum ipsum qui dicit (id f) quod in aduersarium dicit (dic̄ LO) potest conuenire LfoO Item uitiosum est, quando uel in alium uel in eum ipsum (et eum ipsum Z) qui dicit id (id om. Fcπ) quod in aduersarium dicit (dicit sup.lin. F2) potest conuenire AFZcπ Item uitiosum est quando in alium uel (in Caplan) eum ipsum qui dicit (id a2Caplan) quod in aduersarium dici (dicitur a2 Caplan) potest conuenire a Caplan Item uitiosum est, quom uel in alium uel in eum ipsum, qui dicit, quod in aduorsarium dicit, potest conuenire Buh(cum … in eum qui dicit … in aduersarium dicitur Bu)h(quod in alium … id quod in aduersarium dicitur h) Kayser Item uitiosum est, quom uel in alium uel in eum ipsum qui dicit id quod in aduersarium dicitur potest conuenire Bs(qui dicit quod Bs)n(quod uel in alium n) Achard Nüßlein. * Planius profecto rem proposuit Achard, qui cum codice Bononiensi Bs facit (non aliter Nüßlein), sed, cum significatio quaedam per parenthesin efficiatur, bonorum codicum textum immutandum non putaui. 5 Miseri sunt, qui uxores ducunt B2P2CLAFZfacbdlg2(s.lin. qui g2)poOπBsBunhr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller Miseri sunt qui uxores alteras ducunt V Miseri sunt, si uxores ducunt HB1P1Πg1 Marx Calboli ’69 Adamik

224

Testo critico

Item uitiosum est id, quod uulgarem habet defensionem, hoc modo: ‘Iracundia deductus peccauit aut adulescentia aut amore.’ Huiusmodi enim deprecationes si probabuntur, inpune maxima peccata dilabentur. Item uitiosum est, quo〈m〉 id pro certo sumitur quod inter omnes constat, quod 5 etiam nunc in controuersia, hoc modo: ‘Eho tu, dii, quibus est potestas motus superum atque inferum, Pacem enim inter sese conciliant, conferunt concordiam.’ Nam ita pro suo iure hoc exemplo usum Thesprotum Ennius induxit, quasi iam satis certis rationibus ita esse demonstrasset. 10 40. Item uitiosum est, quod iam quasi sero atque acto negotio dici uidetur, hoc modo: ‘In mentem mihi si uenisset, Quiritis, non commisissem, ut in hunc locum res ueniret, nam hoc aut hoc fecissem; sed me tum haec ratio fugit.’

3 Huiusmodi enim deprecationes BPΠCLA(huius modi PAZ)FVZa(defensiones a2)OpgπBsBur Achard Nüßlein Huiusmodi (Huius modi c) deprecationes Hc(adsensiones c2) Huiusce modi enim deprecationes blonh Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller Huius cemodi enim deprecationes f Huius enim modi deprecationes Kayser * Quamquam huiuscemodi lectio difficilior uidetur, cum hic textus a doctis scribis traditus sit, eam non tanti momenti esse iudico, quae, bonis codicibus neglectis, recipiatur. 7 Eho…superum fa2(potestas aut motus a1)bldo(Eoh tu o)Bs(Eo tu Bs)Bunhr edd. Eho tu dii quibus est potestas superum FLc(Eo tu c)upg(potestas motus superum pg) Eho tu di, in quibus est potestas motus V studiis est potest at motum H studiis esse potest aut motum P1(motus P2)Π studiis est potest aut motum B studiis est potestas ut motum C nihil studii esse potest aut motus AZ(nichil studii Z) nihil studii esse potest aut motus π * Hafner, p. 276, negat certissime dignosci posse, utrum in Θ genuina lectio exstiterit an corruptus locus ex Cic. inu. 1,91 correctus sit, qui sic sonat: ‘Eho tu, di, quibus est potestas motus superum atque inferum’. Equidem dixerim: Principi petitionem caue adhibeas! Genuina lectio per se ualeat neue credideris e Ciceronis semper opere correctam esse. Haec uero lectio ab editore certissime ricipienda est. 9 usum B2P2LAFVZfacbdlpgoOπBsBunhr Achard Nüßlein usus C2 utuntur HBPΠC utentem Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller | Thesprotum HBPΠCFV1ZcOg1(crespontē s.lin. g2)π Caplan Achard Müller Crespontem pn Cresphontem Kayser Chrespontem Marx Calboli ’69 Adamik Threspontem V2br thespontem dl thespontum L thesprotim A trespontem foBsBuh thresprotum a * Incertum est utrum hoc cum superiore loco, ex Enni Cresphonte fortasse ducto, coniunctum sit necne (cf. Achard, p. 72). Quare melius est codicum accipere lectionem, nullo uerbo immutato. 14 me tum haec ratio fugit VAZfc2a2(tunc a2)bldg2uBsBu(me tc̃ BsBu)nh(me tunc h) me tum ratio fugit oO(metum O)r me tum haec ratio fecisset Hc1a1(tunc a1)g1 metam hae ratio fecisset PBΠ(moetam Π) tam me/// tam haec ratio fecisset C metam haec ratio fecisset Fπ me tum haec ratio fugit et mecum ratio fecisset L me tunc haec ratio fefellit p * Hic quoque Hafner, pp. 218sq., suspicatur traditionem contiguam quodammodo adhibitam esse, ut duo errores sanarentur, antiquissimus, qui iam in Θ exstaret, fecisset, et recentior,

Liber II

225

Item uitiosum est, cum id, quod in aperto delicto positum est, tamen aliqua tegitur defensione, hoc modo: ‘Cum te expetebant omnes, florentissimo Regno reliqui: nunc desertum ab omnibus 5 Summo periclo sola ut restituam paro.’ Item uitiosum est, quod in aliam partem ac dictum sit potest accipi. Id est 26 huiusmodi, ut si quis potens ac factiosus in contione dixerit: ‘Satius est uti regibus, quam uti malis legibus.’ Nam et hoc, tametsi rei augendae causa potest sine malitia dici, tamen propter 10 potentiam eius, qui dicit, non dicitur sine atroci suspicione. 41. Item uitiosum est falsis aut uulgaribus definitionibus uti. Falsae sunt huiusmodi, ut si quis dicat iniuriam esse nullam, nisi quae ex pulsatione aut

metam, qui in β1 irrepsisset. Quod fieri potuisse non equidem negauerim, dum ne pro certo habeatur. 1–2 tamen aliqua tegitur defensione BP1ΠCV1g1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller tamen aliqua te igitur defensione H tamen aliqua leui tegitur defensione (defensione tegitur c) P2LAFV2Z fblnh(tegitur leui fblnh)dalcoOg2(leui s.lin. g2)p(defensione tegitur p)πBsBur(leui defensione r) Achard Nüßlein. * Vocabulum leui a scribis additum esse puto. Cum enim aliquis quis significetur, qui abesse non potest, non bene concinit cum leui. Quare est leui concessiua significatio tribuenda (= uel leui), quae tamen plane inutilis hoc loco uidetur. 7 ut si quis dixerit HPΠBCAFV1 (potens aut factiosus in c̄tione sup.lin. Vm1)cZ1πg1 Kayser ut si quis dixerit potens ac famosus in contentione L ut si quis potens ac factiosus in contione dixerit bdplu2(potens ac famosus plu1)BsBu(potens aut factiosus Bs potens uel factiosus Bu)n(dix̓ it n)hr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quis potens et factiosus dixerit a quis potens ac faciosus uẹl fạṃọṣụs in concione dixerit o quis potens ac famosus in contentione dixerit Op quis potens ac factiosus in contentione dixerit Z2 quis potens et famosus et factiosus in contione dixerit g2 * Hafner, p. 277, concedit uerba potens ac factiosus in contione per glossam addi potuisse, non ita remoto loco, qui est ad I 5,8 In inuidiam trahemus, si uim, si potentiam, si factionem […] proferemus (ex Nepote autem ducta esse, Ages. 1 factiosus et […] potens excludendum censet), sed contendit his uerbis additis clariorem et pleniorem significationem praeberi. Genuinam igitur credit hic esse per traditionem contiguam (‘Nebenüberlieferung’) codicibus LbldV traditam lectionem, quod probo, cum praesertim ab editoribus omnibus, Kayser tantum excepto, recepta sit et nonnullis aliis recentioribus codicibus, etsi non iisdem semper uerbis (quod aliquantum me mouet), seruata sit. 8 uti regibus H(utregibus H)BPΠA(sine uti et regibus in marg. A)V2f(Vt si quis satius ē uti regibus f)aOdbpluBsBuhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uti malis regibus CLFV1Zcbdπo(regibus malis o)gn | quam uti malis legibus HBPΠCAVFZcapπlbo(legibus malis o)guBuhr(malis uti legibus r) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quam malis legibus LOBs * Quamquam leges sunt regibus anteponendae, tamen melius est uti regibus quam malis legibus. Quodsi malis uocabulo regibus addideris, iam nulla erit sententia, cum reges per se ipsos Romanis semper mali esse uisi sint.

226

Testo critico

conuicio constet. Vulgares sunt, quae nihilominus in aliam rem transferri possunt, ut si quis dicat: ‘Quadruplator, ut breuiter scribam, capitalis est: est enim inprobus et pestifer ciuis.’ Nam nihilo magis quadruplatoris quam furis, quam sicarii aut proditoris attulit definitionem. Item uitiosum est pro argumento sumere, quod in disquisitione positum est; ut si quis quem furti arguat et ita dicat, eum esse hominem inprobum, auarum, fraudulentum: ei rei testimonium esse, quod sibi furtum fecerit. Item uitiosum est controuersiam controuersia dissoluere, hoc modo: ‘Non conuenit, censores, istum uobis satis facere, quod ait se non potuisse adesse ita, ut iuratus fuerat. Quid? si ad exercitum non uenisset, id〈e〉mne tribuno militum diceret?’ Hoc ideo uitiosum est, quia non expedita aut iudicata res, sed inpedita et in simili controuersia posita exempli loco profertur. 42. Item uitiosum est, cum id, de quo summa controuersia est, parum expeditur et, quasi transactum sit, relinquitur, hoc modo: ‘Aperte fatur dictio, si intellegas: Tali dari arma, qualis qui gessit fuit, Iubet, potiri si studeamus Pergamum.

5

10

15

20

3 capitalis est P2Π2CLAV2Fzfbldpcaο (capitalis est. improbus enim et pestifer ciuis est o)OπBsBunhr2 Kayser Kroll (1934) Caplan Achard Nüßlein Müller capitalis. Est HP1Π1B(ē ẹṇị B)V1r1 Marx Calboli ’69 Adamik capitalis enim est inprobus g * Cum alterum est modo additum super lineam, modo per compendium expressum sit, quasi scriba aut corrector omissum addiderit, propter eiusdem uocabuli repetitionem cecidisse et reponendum esse uidetur. 12 fuerat LFAVZfacoObdlgpπBsnhr Marx Calboli ’69 Adamik fuerit HBPΠC Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller ita ut est iuratus Bu * Difficile est inter bonas duas lectiones fuerit et fuerat deligere. Lingua tantum duci possumus, qua mihi fuerat potius quam fuerit confirmari uidetur, cum iusiurandum grauius id uiolatum sit, quod re uera datum sit aut tamquam re uera datum proferatur, non quod uiolator ipse se dedisse dicat. Nec Mutilorum auctoritate res solui potest, quoniam et Integris non minorem auctoritatem tribuendam esse ab Hafter et Taylor satis probatum est. Immo, cum, codicibus Mutilis exclusis, ceteri fuerat praebeant, non ita absurdum apparet Mutilis tantum in libris textum immutatum esse et fuerat pristinam et ueram fuisse lectionem. 19–20 tali dari arma (arma a me l) qualis qui gessit fuit iubet LF2A2(in marg. A2)fa(dari tali [..] qualis fuit qui gessit a)c2bldugo(tali iubet arma dari qualis fuit ille qui gessit g tali iubet dari arma qualis qui gessit fuit o)O(arma iubet qualis O)p(ipse fuit p)Bs(et iubet Bs)Bu(qualis ille qui gessit Bu)n(arma dari a me n)hr(dari tali arma r) edd. tali iubet H tali fuit iubet P1 talis fuit iubet P2ΠBCF1VA2(talis sine fuit A1)Zcπ(tal// fuit π) ‖ 20 pergamum HB1 edd. pergamo PΠB2CFVLA1–2(erasa A1)cfabldugoOπpnhBsBur

Liber II

227

Quem ego me profiteor esse: me est aecum frui Fraternis armis mihique adiudicarier, Vel quod propinquus uel quod uirtute aemulus’ (TRF Ribb.2 242). Item uitiosum est ipsum sibi in sua oratione dissentire et contra atque ante 5 dixerit dicere, hoc modo: ‘Qua causa accusem hunc?’

1 quem ego me profiteor esse H Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller quam ego profiteor esse P quae ego profiteor esse LfoOabld quem ego mea profiteor esse ug(quem ego profiteor esse mea [esse mea sup.lin. g]g)nh(que (q́ n) ego profiteor esse mea BsBu)r | me est aecum frui Bs(equum, altera manu est sup.lin. post equum additum est, priore est uidelicet minus intellecto Bs)Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller (aequum Kayser Adamik Müller) Nüßlein meaest equum frui B1P1Π1 meam est equum frui B1(aequum B2)P(equum altera u sup.lin. P)CF mea est cum frustra ternis H(sic legit Marx1, equidem prope deletum dixerim) me est e̡quum frui Π2gp(me n.ē eqū frui p) mea.me enim equum est frui Lf2(littera m in marg. recto addita f2)oBu mea est aequum frui A meam. est aequum frui V1 (sup.lin. post meam cum praecedenti quam, ut in Mutilis, coniunctum addidit Me enim V2) mea est enim equum frui f(litteram M addidit in margine recto ita, ut factum sit: mea. Me enim equum est frui f2)o mea. me enim est equum frui fraternis abl mea. Est enim equum me frui d meam est enim equum frui Zc1(meam; est eqs. c1) equum me Aiacem frui c2 esse. Me est enim equum frui O (que, ego mea profiteor esse. Me est enim equum frui O) mea. est equum frui π mea.me enim equum est frui Bu me enim est equum frui r 1–2 frui fraternis armis LA2V2(armis in marg. A2, sup.lin. V2)fabldc2oOBsBun(me enim equum est frui Bun)hr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller frui fraternis H(prope deletum H)BPΠCFAV1Zc1π (me enim equum est frui Bun)r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller frui fraternis(sine armis) HPΠBCA1V1Fc1Zdu1g1π 3 uirtute HPB1C edd. uirtutis ΠB2VAFcZafblduoOgp uirtutis emulus AFc1Za1ug1Oπ(al̄ uirtute romulus π)h(emulus sum h) uirtutis eius emulus Lop(emulus sum op)n(emulus fui n) aemulus ΠB2F Kayser(aemulus sum Kayser) Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uirtutis emulus sum Vc2fa2bldg2r remulus HP1B1 romulus P2Cπ * Tam perperam Hafner, p. 278, codices legit, ut dubitem, an ipse eos non legerit. Ego quidem omnes iterum inspexi et menda sustuli. Quod autem ad textum pertinet, bene Hafner se gessit. Contendit enim uersum alterum genuinum esse, qui ex traditione contigua (‘Nebenüberlieferung’) traditus esse uideatur, cum bene ad ea, quae dicenda sint, adcommodetur et eosden numeros praebeat. Hoc autem neglegendum non esse, si Mediae aetatis scriba textum correxisset, eum ex alio Rhetoricae loco similem uel eandem locutionem profecto sumpturum fuisse, qualis ad IV 39,51 occurrit arma qui contra tulerunt, et qui (arma) tulit scripturum. Quod qui uitauerit et poeticum arma gerere sumpserit, id eum confirmare genuinam hanc esse lectionem. Locutionem autem, quae est arma gerere, poetico infusam esse colore nonnullis poetarum exemplis probatur: cf Verg. Aen. 1,315; 12,472; Ov. Met. 4,782, Hafner, p. 358, et multa alia exempla, quae apud Th.L.L. II 596,45sq. et VI,2 1930,84–1931,33 inuenias. Quae omnia probo. Ad Pacuui et Acci usum propius accedere uidetur: me est aecum frui fraternis armis. 6 causa accusem H(accusem causā hunc H)PBΠCLA2FVZcfaoOlbdkβhπg(accusǣ g)puBsBunh edd. accuses HP1ΠBA1a1d(cf. Cic. inu. 1,83) edd. accusem P2CLFVZcfa2boOlπgpuhr accuses HP1ΠBA causa hunc accusem r * Accusandi notionem duabus rationibus traditam esse uidemus, aut eadem semper prima persona adhibita (accusem) aut prima (accusem) et secunda (accuses). Priorem rationem in codicibus Expletis et in nonnullis ex Integris inuenias, alteram in Mutilis et reliquis Integris.

228

Testo critico

tum id exputando euoluere: Nam si ueretur, quid eum accuses, qui est probus? Sin inuerecundum animi ingenium possidet, Quid autem eum accuses, qui id parui auditum 〈ae〉stimet?’ 27 Non incommoda ratione uidetur sibi ostendisse, quare non accusaret. Quid postea? quid ait? Nunc ego te ab summo iam detexam exordio. 43. Item uitiosum est, quod dicitur contra iudicis uoluntatem aut eorum, qui audiunt, si aut partes, quibus illi student, aut homines, quos illi caros habent, laedantur aut aliquo eiusmodi uitio laeditur auditoris uoluntas. Item uitiosum est non omnis res confirmare, quas pollicitus sis in expositione. Item uerendum est, ne de alia re dicatur, cum alia de re controuersia sit; inque eiusmodi uitio considerandum est, ne aut ad rem addatur quid aut quippiam de re detrahatur, aut tota causa mutata in aliam causam deriuetur; uti apud Pacuuium Zethus cum Amphione, quorum controuersia de musica inducta disputatione in sapientiae rationem et uirtutis utilitatem consumitur. Item considerandum est, ne aliud accusatoris criminatio contineat, aliud defensoris purgatio purget, quod saepe consulto multi ab reo faciunt angustiis causae coacti; ut si quis, cum accusetur ambitu magistratum petisse, ab imperatoribus saepe numero apud exercitum * * * donatum esse. Hoc si diligenter in oratione aduersariorum obseruauerimus, saepe deprehendemus eos de ea re quod dicant non habere.

5

10

15

20

Cum pater et filia inter se disputantes hoc loco inducantur, altera ratio probari posse mihi uisa est, cum autem totus locus re perdifficili et dialecticis spinis asperiore facta contineretur, faciliorem significationem effectam eam esse in tradendo textu putaui, qua disputatio inter parentem et filiam praetermissa esset. Difficiliorem autem eam putaui accusandi rationem, qua pater et filia de Cresphonte disputantes inducerentur (ut in II 24,38). Secundam igitur accusandi rationem (accusem … accuses … accuses), tamquam difficiliorem, neque ulla alia de causa, in textu constituendo recepi. 14–15 Pacuuium Zethus HPBΠCAZOabπlBs(cet’cū āphyoẽ Bs)Bu(zet cū āphioẽ in marg. a. m. Zete Bu)n(cet´ sup.lin. zet´ n)hr(zet cum amphione r) Kayser Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller Zetheus L Zedius V1 uel Zedrys V2g1(Zedius g1) Zehus F1g2 Zethus F2 Zephus cfo1 Ziphus o2 Zetus up1d Zetar p2 faciunt addidit Marx accepit Adamik (faciunt Zethus cum Amphione Marx Adamik) ‖ 15–16 controuersia de musica inducta disputatione Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller controuersia de musica inducta est disputatione HP1BΠC1(dea HPB1 de B2)(inductã disputatione H)ld controuersia cum de musica inducta est P2LFAfZcoOgpπBsBunhr controuersia cum inducta est de musica V controuersia cum de musica inducta sit abk Achard Nüßlein disputatione HP1BΠC1a1 disputatio C2LFAVfZb(disputacio Ab)clda2oOπBsBunhr Achard Nüßlein controuersia de musica inducta est, disputatio Kayser Marx1(controvorsia Kayser). * Locus corruptus ita emendatus est, ut genuina lectio obscuraretur. Quoniam autem compluribus emendationibus locum obscurum fuisse probatur, participium coniunctum, non facilem enuntiationem, consentaneum est intellectum non esse et ideo esse correctum. Quam igitur lectionem Marx in editione altera recepit, ea anteponenda mihi esse uidetur.

Liber II

5

10

15

20

229

44. Item uitiosum est artem aut scientiam aut studium quodpiam uituperare propter eorum uitia, qui in eo studio sunt: ueluti qui r〈h〉etoricam uituperant propter alicuius oratoris uituperandam uitam. Item uitiosum est ex eo, quia perperam factum constet esse, putari ostendi a certo homine factum esse, hoc modo: ‘Mortuum deformatum, tumore praeditum, corpore decoloratum constat fuisse: ergo ueneno necatus est.’ Deinde, si sit usque in eo occupatus, ut multi faciunt, uenenum datum, uitio non mediocri conflictetur. Non enim factumne sit quaeritur, sed a quo factum sit. 45. Item uitiosum est in conparandis rebus alteram rem efferre, de re altera 28 mentionem non facere aut neglegentius disputare: ut si cum conparetur, utrum satius sit populum frumentum accipere an non accipere, quae commoda sint in altera re uera, curet, enumeret; quae in altera incommoda sint et qua〈e〉 uelit depressa, praetereat aut ea, quae minima sint, dicat. Item uitiosum est in rebus conparandis necesse putari alteram rem uituperari, cum alteram laudes: quod genus, si quaeratur, utris maior honor habendus sit, Albensibus an Vestinis Pennensibus, quod rei p. pop.R. profuerint, et is, qui dicat, alteros laedat. Non enim necesse est, si alteros praeponas, alteros uituperare: fieri enim potest, ut, quo〈m〉 alteros magis laudaris, aliquam alteris partem laudis adtribuas, ne cupide depugnasse contra ueritatem puteris. Item uitiosum est de nomine et uocabulo controuersiam struere, quam rem consuetudo optime potest iudicare; uelut Sulpicius, qui intercesserat, ne exulis, quibus causam dicere non licuisset, reducerentur, idem posterius inmutata

17 Pennensibus HP(an Pennensibus in marg. P)BΠa1 Kayser(Pinnensibus Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller Penimensibus Cg(penninensibus g) om. V2a2 an Pennensibus AFVZuπ an uenusinis(sine pennensibus) Ldc an negentinis fr aut pennensibus Oa an | quod uegentanis ol an vegentinis pbBs(uegẽtinis et quod Bs)Bu(ueientinis Bu)n(?)h BLAFfcZπ(qđ BLAFcπ)P2C2Ooaguplnr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quo HP1ΠV1C1 qui V2bd | rei p̄ pop̄r HP1(popr̄ P1)Π(popr̄ Π)BA1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik (rei publicae Populi Romani) rei. p. et popr̄ P2CL(& populo. R. L)Z(rei publice̦ & populo R. Z)A2Fc (&ppl̄o. r. A2Fc)fOab((&ppl̄o. R. ab)π(&pop. ri π)p(7 ppl̄o. romano p)ogu(7 p. R og2u1 opulo omano s. l. u2)lbdBs(rei. p. ppło ro Bs)Bunh(rei. p. et po. ̓ r̊ Bun(?)h)r Achard Nüßlein Müller(rei publicae et populo Romano Achard Nüßlein Müller) rei. p. ppl̄oq̲ . r. V * Pennenses non possunt a Vestinis distinguui, qui sint Vestinorum pars (Plin. nat. 3,107), quare an Pennensibus recipi non potest, nisi Romanos dubitasse senseris, utrum cunctis Vestinis an modo Pennensibus honor habendus esset. Quod nullo modo significatum est. Sed Albenses quoque fuerunt Italica gens, quare Vestinis an Pennensibus reiciendum est, cum sit utrum Albensibus an Vestinis Pennensibus honos habendus, tota quaestio.

230

Testo critico

uoluntate, cum eandem legem ferret, aliam se ferre dicebat propter nominum commutationem: nam non exules, sed ui eiectos se reducere aiebat. Proinde quasi id fuisset in controuersia, quo illi nomine appellarentur, aut proinde quasi non omnes, quibus aqua et igni interdictum est, exules appellentur. Verum illi fortasse ignoscimus, si cum causa fecit; nos tamen intellegamus uitiosum esse intendere controuersiam propter nominum mutationem. 29 46. Quoniam exornatio constat ex similibus et exemplis et rebus iudicatis et amplificationibus et ceteris rebus, quae pertinent ad exaugendam et conlocupletandam argumentationem, quae sint his rebus uitia, consideremus. Simile uitiosum est, quod de aliqua parte dissimile est, nec habet parem rationem conparationis, aut sibi ipsi obest qui adfert. Exemplum uitiosum est, si aut falsum est, ut reprehendatur, aut inprobum, ut non sit imitandum, aut maius aut minus, quam res postulat. Res iudicata uitiose proferetur, si aut dissimili de re proferetur, aut de ea re, qua de controuersia non est, aut inproba, aut eiusmodi, ut aut plures aut magis idoneae res iudicatae ab aduersariis proferri possint. Item uitiosum est id, quod aduersarii factum esse confiteantur, de eo argumentari et planum facere factum esse; nam id augeri oportet. Item uitiosum est id augere, quod conuenit docere, hoc modo: ut si quis quem arguat hominem occidisse et, antequam satis idoneas argumentationes attulerit,

5

10

15

20

1 aliam se(sese V2fbo) ferre dicebat A2VfbldpgoBsnh(ferre sese h)r Caplan Achard Nüßlein Müller aliam(alio P1?) se ferre diceret PΠCLA (dicebat A2)FzcOπ alio se ferre dicebat Marx2 Calboli ’69 Adamik alios efferre diceret H aliisẹferre diceret Ba dicebat a2bdl diceret HBPΠCLFZcOπ aliis se ferre diceret Kayser aliam ferre se dicet Bu * Lectionem alio una codicis Parisini manu prima (P1), eamque dubitanter traditam, quae ex alios et aliis, certis erroribus, conicienda esset, recipere nolui. 7–8 exemplis…rebus c2 Bs(ex exemplis et similibus Bs)Bunh Kayser Hafner 279 exemplis rebus iudicatis et amplificationibus et ceteris rebus LaBu(et ante rebus add. aBu)p(exemplis et rebus iudicatis p)O exemplis et iudicatis et amplificationibus et ceteris rebus f exemplis et amplificationibus et rebus iudicatis(et rebus iudicatis in marg. V2) et ceteris rebusVbldg(ex rebus iudicatis s.lin. g)or Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller Nuñez exemplis et amplificationibus et ceteris rebus HBPΠCA(caeteris A)FZc1π * Verborum ordinem, qui in L(aurentiano) ex Integris et in Ambrosiano (a) inuenitur, ei praeferendum putat Hafner, qui in Expletis exstat, ut iam Kayser putauerat, idque recte, mea quidem sententia, quamquam Marx eum ordinem sequi maluit, qui in Expletis inuenitur. Hafner, p. 279, male codices AF legit et contendit fieri potuisse, ut aut lacuna in Θ iam exstaret aut in α oreretur, quorum alterum idcirco excluditur, quod et Mutili HPΠBC et Integri AFZc1 una faciunt. At correctio (ex traditione contigua ? nam unde nisi ex ea ?) in nonnullos Expletos (abldoO) et Integros (LV) introducta est. Chigianus c (quocum faciunt et Bononiensis Bu et Parisinus n et Laurentianus h) optime nos docet, quid acciderit. Locus tantum ubi collocaretur rebus iudicatis incertus fuit, quod confirmat sero correctionem hanc irrepsisse. Equidem ordinem recepi, quem codd. Integri et Kayser sumpserunt.

Liber II

231

augeat peccatum et dicat nihil indignius esse quam hominem occidere. Non enim, utrum indignum sit an non, sed, factumne sit, quaeritur. Conplexio uitiosa est, quae non, quod quidque primum dictum est, primum conplectitur; et quae non breuiter concluditur; et quae non ex enumeratione 5 certum et constans aliquid relinquit, ut intellegatur, quid propositum in argumentatione sit, quid deinde ratione, quid confirmatione, quid tota argumentatione demonstratum. 47. Conclusiones, quae apud Graecos epilogi nominantur, tripertitae sunt. 30 Nam constant ex enumeratione, amplificatione, et conmiseratione.

3 quae non, quod quidque primum dictum est BP2ΠLlr Marx Calboli ’69 Adamik non quidque (ut hoc loco ante quod add. ac2) quod primum dictum est(sit a) C2AFZ(non quid- om Z1 add. sup.lin. Z2)adc Caplan non quod quique primum P1 non quique quod primum C1 quae quod quique H quod non quodque primum dictum est b quique datiuus Complexio uitiosa est, quae non, ut quidque primum dictum est Vo Achard Nüßlein Complexio uitiosa est, quae non quodcumque primum dictum est f Complexio uitiosa est quae non quidque primum dictum est O Complexio uitiosa est, quae non primum quidque, quod dictum est, conplectitur Kayser Complexio uiciosa est quae non quidque, quod primum dictum est(sit π), primum conplectitur π Müller quae non quodque ita ut primum dictum est complectitur Bs(quodque quod primum est dictum Bs)Bu Complexio uitiosa est, quae complexio fit uiciosa si est que̡ non ut quique principium p Cumplexio est uitiosa quae non quidque quod primum dictum est complectitur n(quidque uel ut primum sup.lin. n)h(primum complectitur h) * Cum locus aliter aliis codicibus traditus sit, usus scribendi potissimum considerandus est. Bonorum igitur codicum lectionem accepi, quae potissimum Latinam ad linguam adcommodaretur. 6–7 quid1 …argumentatione2 quid deinde(inde A1) ratione quid confirmatione(firmatione L) quid tota argumentatione LAFVZfaboOBunh Kayser Achard Nüßlein quid deinde ratione, 〈quid〉 rationis confirmatione, quid tota argumentatione Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller quid rationis confirmatione Weidner quid deinde ratione confirmatione quid tota argumentatione HBΠC(quidde inde C1)r quid inde(deinde P2) ratione confirmatione P1 (quid confirmatione P2) deinde quid inde ratione quid de confirmatione quid tota argumentatione c quid tota die demonstratum sit in argumentatione Bs quid propositum in argumentatione sit quid deinde in ratione p * Quam integrationem Weidner (1878) proposuit, ea retinenda non esse uidetur, cum Auctor eandem rem breuius significare potuerit. Lectione autem codicum Integrorum et recentiorum (LAFVZfoOab) id probatur, quid ante confirmatione ponendum esse, cum uideatur in Mutilis cum praeuerbio con(firmatione) confusum esse et ideo miram lectionem exstitisse quid deinde ratione confirmatione.

232

Testo critico

Quattuor locis uti possumus conclusionibus: in principio, secundum narrationem, secundum firmissimam argumentationem, in conclusione. Enumeratio est, per quam colligimus et commonemus, quibus de rebus uerba fecerimus, breuiter, ut renouetur, non redintegretur oratio: et ordine, ut quicquid erit dictum, referemus, ut auditor, si memoriae mandauerit, ad idem, quod ipse meminerit, reducatur. Item curandum est, ne aut ab exordio aut narratione repetatur orationis enumeratio. Ficta enim et dedita opera conparata oratio uidebitur esse artificii significandi, ingenii uenditandi, memoriae ostendendae causa. Quapropter initium enumerationis sumendum est a diuisione. Deinde ordine breuiter exponendae res sunt, quae tractatae erunt in confirmatione et confutatione. Amplificatio est res, quae per locum communem instigationis auditorum causa sumitur. Loci communis ex decem praeceptis commodissume sumentur adaugendi criminis causa. 48. Primus locus sumitur ab auctoritate, cum commemoramus, quantae curae ea res fuerit diis inmortalibus aut maioribus nostris, regibus, ciuitatibus, nationibus, hominibus sapientissimis, senatui; item maxime, quo modo de his rebus legibus sanctum sit. Secundus locus est, cum consideramus, illae res, de quibus criminamur, ad quos pertineant: utrum ad omnes, quod atrocissimum est; an ad superiores, quod genus 〈i〉i sunt, a quibus auctoritatis locus communis sumitur; an ad pares, hoc est, in isdem partibus animi, corporis, fortunarum positos; an ad inferiores, qui his omnibus rebus antecelluntur.

5

10

15

20

1–2 uti possumus conclusionibus in principio secundum narrationem C(possimus)AFLcZfabldo(post narrationem o[in o legitur P’, et equidem quaero, num id ex ∫, uenerit, id est post ex secundum])Oπug2pBsBunhr edd. uti possumus conclusionibus in principio secundum narrationem Vg1(conclusionibus s.lin. Vg) uti possimus principio cū rationes H uti possimus conclusionibus in principio cū ratione secundum firmissimam argumentationem PB(conclusionibus s.lin. B in marg. P) uti possumus Principio cum ratione secundum firmissimam argumentationem Π(sine conclusionibus Π) uti possumus in principio secundun rationem g1(secundum narrationem g2) * Hafner, pp. 280 et 358, id tantum memorat hoc loco non posse lacunam considerari, quamquam Kayser (ad p. 265) hic glossam agnoscere maluerit, qui scripserit: “ista h. l. aliena sunt, ubi de sola ultima orationis parte, non de concludendis ceteris partibus agitur; fluxerunt fortasse ex Cic. de orat. 2,312” (quod ultimum recte addubitat Hafner, p. 358). 9–10 Deinde ordine breuiter exponendae res sunt B2LAFZaco(sunt res o)Oπ Omnibonus Kayser Marx Adamik Achard Nüßlein Müller de(deinde B2 dein P2) ordine breuiter exponendae res sunt HBP1 dein ordine breuiter exponendae res sunt ΠCP2VBu(om. ordine, de sup.lin. add. Bu) Caplan Trillitzsch Calboli ’69 deinde breuiter ordine exponendae res sunt fBsp(breuiter et ordine exponende sunt res Bsp)n(breuiter et ordine res sunt exponende n)h(breuiter et ordine h)r(ex ordine r) dein breuiter lBu dein breuiter et ordine b deinde ex ordine breuiter dg(Dein g) * Cum deinde per compendium scribi consueuerit, fieri potuit, ut compendium ~ seu omitteretur seu deleretur. Quare deletum uel omissum esse malui credere quam perperam additum. Legendum igitur censui: deinde, non dein.

Liber II

233

Tertius locus est, quo percontamur, quid sit euenturum, si omnibus idem concedatur; et ea re neglecta ostendemus quid periculorum atque incommodorum consequatur. Quartus locus est, quo demonstratur, si huic sit remissum, multos alacriores ad 5 maleficia futuros, quos adhuc expectatio iudicii remoratur. Quintus locus est, qu〈o〉m ostendimus, si semel aliter iudicatum sit, nullam rem fore, quae incommodo mederi aut erratum iudicium corrigere possit. Quo in loco

4–5 si…remoratur Bs(huic remissum sit multo alacriores Bs)Bunhd(acriores d)gp Kayser Marx1 Achard Nüßlein si huic sit remissum(hui////////missum P1 permissum ΠA2c2)r(permissum r) multos(multo P1ΠA1FVzaπ) alacriores(acriores b) ad maleficia(maleficium fb) futuros (esse hic add. c)r quos adhuc expectatio iudicii (iudicii add. sup.lin. F2) remoratur A(super rasuram A2)LVfacOrPΠCF1Zlπ (quod PΠCF1Zlπ) si huic sit permissum (permissum sit B), multos alacriores ad maleficium(maleficia Bo Caplan) futuros, quod adhuc expectatio iudicii remoratur Bbo Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller(quos adhuc Müller) si huic permissū. multo alacriores(alacrius es Π1) ad maleficia futuros quod adhuc expectatio iudicii remoratur Π si huius permissum multo alacriores ad maleficia futuros quod adhoc expectatio iudicii remoratur H Marx * Hic ambigitur utrum remissum an permissum accipendum sit, cum remittendi uerbum melius ad rem adcommodatum esse uideatur et ea de causa permissum lectio difficilior putari possit. Equidem tamen malim aptius uocabulum remissum recipere, quod et Mutilis et Integris et recentioribus codicibus traditum sit. Dein multos et quos, simpliciores lectiones, recepi, cum multo et quod non difficiliores lectiones uiderentur, sed eae, quas quiuis scriba conicere posset. Adhoc ut nonnullis libris manu scriptis nonnullorum auctorum (Rhet. Her.; Sen., Colum., Plin. nat., Quint. decl., Hyg.) tantum traditum deleui (cf. Th.L.L. I 652,77–653,2). 6 semel bldpBsBunh(si mel h)r sententia HPΠBV a sententia CAFLg ‖ 7 fore AFVLbldg2(s.lin. g2)BsBunhr fere C facere HPΠBg1 | incomodo mederi VbldBs(nō incommodo Bs)Bun(incommoda n1 incommodo n2)hr n̄ comodo mederi H non commodum (-u PC) erit PΠCLg(cū cōmodū erit g)p(incommodum s.lin. p) ///commodum//// A (non (n̄ B) commodum BF | erratum BCLbldnhr terātu Hu terram. tum P perperam (perpera A) erratum AF erratum factum V (perperam s.s. V1) iudicium HPΠBCAFVLbldgpnhr perperam iudicium Bu erratum perperam iudicium Bs iudicum Marx Bornecque Caplan. * Hafner (pp. 206sq.) contendit hoc quoque loco, ut superiore I 6,10, explicationem lectionis, quae minus intellegeretur, in librum, qui inter α et H intercederet, per glossam, quam appellant, inrepsisse et ita inrepsisse, ut a Ciceronis ad Q. fr. 1,1,31 id autem erit eius modi, ut consulas omnibus, ut medeare incommodis, duceretur et postea codicibus H et bld seruaretur. Vocabulum autem erratum, ut emendationem vel explicationem corrupti loci, qui fuit terātu u in Herbipolitano, a Lupo Ferrariensi uidetur, si Hafter audimus, excogitatum esse, totumque locum sic esse legendum: si sententia aliter iudicatum sit, nullam rem fore, quae non commodum iudicium corrigi (sic!) possit. At corrigi cum quae nullo modo concinit, ita est igitur corrigendum, ut sit seu quae non commodum iudicium corrigere possit, seu qua non commodum iudicium corrigi possit – quod mihi uerisimilius uidetur, Cic. inu. 1,102, considerato, qui locus ita sonat: hanc esse rem, quae si sit semel iudicata, neque…neque…corrigi possit. Quodsi non commodum iudicium appositionem ad quae consideres, non modo durissimum mihi admittere uidearis, sed aliud significare, id est non per hanc rem posse non commodum iudicium corrigi (insequentibus uerbis locum totum conclusit Auctor: huius rei aut leniendae aut corrigendae nullam rem adiumento futuram), sed hanc ipsam rem esse non commodum iudicium, quod quomodo possis corrigere? Iudicum pro iudicium, Marxianam coniecturam, ut inutilem reieci.

234

Testo critico

non incommodum erit uti ceterarum rerum conparatione, ut ostendamus alias res posse aut uetustate sedari aut consilio corrigi, huius rei aut leniendae aut corrigendae nullam rem adiumento futuram. 49. Sextus est locus, qu〈o〉m ostendimus et consulto factum, et dicimus uoluntario facinori nullam esse excusationem, inprudentiae et iustam deprecationem paratam. Septimus locus est, quo ostendimus taetrum facinus, crudele, nefarium, tyrannicum esse: quod genus iniuria mulierum, aut earum rerum aliquid, quarum rerum causa bella suscipiuntur et cum hostibus de uita dimicatur. Octauus locus est, quo ostendimus non uulgare, sed singulare esse maleficium, spurcum, nefarium, inusitatum: quo maturius et atrocius uindicandum est. Nonus locus constat ex peccatorum conparatione, quasi cum dicemus maius esse maleficium stuprare ingenuum quam sacrum legere quod alterum propter egestatem, alterum propter intemperantem superbiam fiat. Decimus locus est, per quem omnia, quae in negotio gerundo acta sunt quaeque rem consequi solent, exponemus acriter et criminose et diligenter, ut agi res et geri negotium uideatur rerum consequentium enumeratione. 31 50. Misericordia commouebitur auditoribus, si uariam fortunarum commutationem dicemus: si ostendemus, in quibus commodis fuerimus quibusque incommodis simus, conparatione: si, quae nobis futura sint, nisi causam optinuerimus, enumerabimus et ostendemus: si supplicabimus et nos sub eorum,

5

10

15

20

5–6 imprudentiae et(esse ex et f) iustam deprecationem paratam HBPΠCLAFZfabldcOgp(sine et p)πBsBun Marx1 Achard Nüßlein imprudentiae iustam deprecationem paratam d Kayser Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller imprudentiae uero iustam deprecationem paratam o imprudentiae uero et iustam deprecationem paratam h imprudentiae et iustam deprecationem r(sine paratam r) * Hoc loco et seruandum mihi esse uidetur, cum hac particula non tantum augeri, sed potius corrigi enuntiatum uideatur, quod Italice sic exprimere conatus sum: “un’azione non premeditata può meritare addirittura una compassione, purché giusta”. 12 constat HBPΠCAFV1Zcπr Kayser Calboli ’69 Trillitzsch est qui constat LV2fabdlpoOBsBun(qui onstat n)h est ex peccatorum comparatione g Nonus locus constat Calboli ’69 Nonus locus est qui constat Marx Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller. * Quamquam fieri potuit, ut est qui caderet, uerisimilius est, cum omnes loci per relatiuum pronomen uel coniunctionem introducti sint, haec uerba addita esse. Qua de causa simplex constat, Mutilorum codicum lectio, difficilior mihi esse uidetur. Quare cum Kayser et Trillitzsch censui hanc recipiendam esse. 16 exponemus acriter HB2LA2F2VZfbdlc2oOgpBsBunhr Achard Nüßlein exputamus acriter Π exputemus acriter B expungemus acriter PCA1a exputamus acriter Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller expugnemus acriter F1c1π * Quamquam editores omnes, Achard et Nüßlein exceptis, lectionem difficiliorem exputamus/exputemus, duobus tantum codicibus traditam (ΠB), nec eodem modo traditam, receperunt, eam retinendam non putaui, quae per errorem mihi nata, non per uarias seruata uicissitudines esse uideretur.

Liber II

235

quorum misericordiam captabimus, potestatem subiciemus: si, quid nostris parentibus, liberis, ceteris necessariis casurum sit propter nostras calamitates, aperiemus, et simul ostendemus illorum nos sollicitudine et miseria, non nostris incommodis dolere: si de clementia, humanitate, misericordia nostra, qua in alios 5 usi sumus, aperiemus: si nos semper aut diu in malis fuisse ostendemus: si nostrum fatum aut fortunam conqueremur: si animum nostrum fortem, patientem incommodorum ostendemus futurum. Conmiserationem breuem esse oportet. Nihil enim lacrima citius arescit. Fere locos obscurissimos totius artificii tractauimus in hoc libro; quapropter 10 huic uolumini modus hic sit: reliquas praeceptiones, quoad uidebitur, in tertium librum transferemus. Haec si, ut conquisite conscripsimus, ita tu diligenter fueris consecutus, et nos industriae fructus ex tua conscientia capiemus, et tute nostram diligentiam laudabis, tua perceptione laetabere: tu scientior eris praeceptorum artificii, nos alacriores ad relicum persoluendum. Verum haec

11–12 ita…industriae] ita tu diligenter fueris consecutus oBu Kayser Nüßlein ita diligenter fueris consecutus C(ita ut diligenter C uel a te perlecta uel descripta fuerint in marg. C)LB2(consecutus fueris B2)Og2p(consecutus fueris p)g1(fueris consecutus s.lin. g2) ita tu diligenter et nobiscum et sine nobis considerabis blduBs(diligenter nobiscum Bs)nhr(ita diligenter nobiscum r) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller ita ut diligenter et nobis et nos industriae HPΠB1 ita diligenter a te uel perlecta uel descripta fuerint FVπ(perscripta Vπ)Zc2(sine a te Zc1) (A1 erasa; A2 fueris consecutus) ita diligenter uel lecta uel scripta fuerint f ita diligenter et nos industrie ag1 * Hoc quoque loco apparet a doctis scribis satis libere textum reconcinnatum esse. Hafner, pp. 280–282, scribit hyparchetypum α corruptum fuisse uideri et suspicatur errorem iam in Θ exstitisse. Quam autem lectionem codicibus FV (addas et Zcπ) praebeatur, sine dubio corruptam esse. Bonam contra et genuinam lectionem codicibus CL (addito: B2Og2p) seruatam esse. Lectionem uero, quae codicibus bld (et u) proposita sit, ex III 1,1 sumptam esse. Minus bene autem considerandi notionem cum toto loco conuenire. Quae omnia non parui ponderis esse concedo, sed profecto pluris hoc esse faciendum, similiter Auctorem in tertii libri initio se gessisse et scripsisse (III 1,1): Interea prima quaeque et nobiscum, cum uoles, et interdum sine nobis legendo consequere. Fieri potuit, ut ex hoc ipso loco textus corruptus corrigeretur, sed probabilius dixerim Auctorem similiter, ut supra diximus, se gessisse. Pronomen quoque tu recepi, quod in ut conuersum forsitan esset. Itaque Hafner dubitanter secutus sum et ad Kayser reueni. Consequendi enim notio minus bene conuenit (cf. Th.L.L. IV 409,80sqq.), cum id quod Herennius consequi debeat, non aperte et specialiter, sed generaliter (Haec) significatum sit. Sed non multum differt insequens prima quaeque […] consequere. 13 tua perceptione laetabere HB(p̄ceptione BΠ)a1 p̲ceptione laetabere PΠ Marx Calboli ’69 Adamik tuaque perceptione laetabere CP2LAFVZfa2bdlcoOgpπ(laetaberis π)BsBunhr Kayser Caplan Trillitzsch(dubitanter) Achard Nüßlein Müller praeceptione Π

236

Testo critico

futura satis scio; te enim non ignoro. Nos deinceps ad cetera praecepta transeamus, ut, quod libentissime faciamus, tuae rectissime uoluntati morem geramus.

2 tuae rectissime uoluntati morem geramus ag2p Marx tuae rectissime uoluntati geramus VBs Kayser Trillitzsch Calboli ’69 Müller tuae rectissimae uoluntatis(uoluntati P2B2) more geramus(moregeramus P1 morigeremus P2g1)P1B1Π tuae rectissimae uoluntatiu HC(uoluntatiū C1 uoluntati C2) tuae uoluntati rectissime morem geramus AZblcπBunh Achard Nüßlein rectissimae uoluntati d tue rectissime uoluntati geramus morem r ut quod libentissime facimus tuae morem uoluntati geramus L. * Hic rectissimae cum uoluntati mihi coniungi posse uidetur, cum male Auctor, Herennium laudans, laudem in se conuertere per aduerbium rectissime uideatur. At fortasse rectissime non laus significatur, sed tantum Auctorem bene facturum, quod morem gerat, et id quam rectissime, scilicet omni diligentia et industria facturum. Difficile est inter haec duo eligere, utrum sit melius. Alteram igitur explicationem dubitanter acceperim, quod mihi magis Romanum uidetur, nimiam indulgentiam uitare. Praeterea superiore libentissime significatur Auctorem nimis quam libenter cetera praecepta daturum; restat, ut omnem industriam et diligentiam se adhibiturum esse promittat.

liber tertius

5

10

15

20

1. Ad omnem iudicialem causam quemadmodum conueniret inuentionem 1 rerum adcommodari, satis abundanter arbitror superioribus libris demonstratum. Nunc earum rationem rerum inueniendarum, quae pertinebant ad causas deliberatiuas et demonstratiuas, in hunc librum transtulimus, ut omnis inueniundi praeceptio tibi quam primum persolueretur. Reliquae quattuor partes erant artificii. De tribus partibus in hoc libro dictum est: dispositione, pronuntiatione, memoria. De elocutione, quia plura dicenda uidebantur, in quarto libro conscribere maluimus, quem, ut arbitror, tibi librum celeriter absolutum mittemus, ne quid tibi r〈h〉etoricae artis deesse possit. Interea prima quaeque et nobiscum, cum uoles, et interdum sine nobis legendo consequere, ne quid inpediare, quin ad hanc utilitatem pariter nobiscum progredi possis. Nunc tu fac attentum te praebeas: nos proficisci ad instituta pergemus. 2. Deliberationes partim sunt eiusmodi, ut quaeratur, utrum potius facien- 2 dum sit; partim eiusmodi, ut, quid potissimum faciendum sit, consideretur. Vtrum potius, hoc modo: Kartago tollenda an relinquenda uideatur. Quid potissimum, hoc pacto: ut si Hannibal consultet, quom ex Italia Kartaginem arcessatur, an in Italia remaneat, an domum redeat, an in Aegyptum profectus occupet Alexandriam. Item deliberationes partim ipsae propter se consultandae sunt, ut si deliberet senatus, captiuos ab hostibus redimat, an non; partim propter aliquam extraneam causam ueniunt in deliberationem et consultationem, ut si deliberet senatus [bello Italico], soluatne legibus Scipionem, ut eum liceat ante tempus

3 satis…demonstratum] HBP1ΠCLAV1(ut sup.lin. ante arbitror V2)FZcπoO Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller satis abundanter, ut arbitror, superioribus libris demonstratum est P2abldgr(in superioribus libris r) Kayser Achard Nüßlein in superioribus demonstratum est libris fnh satis hoc abundanter, ut arbitror, in Superioribus libris demonstratum est rBs(in superioribus demonstratum est Bs)Bu ‖ 17 quom ex Italia Kartaginem] cum(quom P1) ex Italia Kartaginem PΒΠ(carthaginem Π)CL(Karthaginem L)AFVΖlafcoObur(cartaginem fcObur)gBs(ytalia cartaginem Bs)nhp(carthaginem hp)π quem ex italia cartaginem Η quom(cum Caplan Adamik Müller) ex Italia Kartaginem Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller | arcessatur Ol Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller arcessiatur F arcersatur ΗΒC accersatur ΠA2(A1 non legitur) Marx1 accersiatur LVco2uπ arcersiatur Z accersitur b Kayser arcessitur Pr(arcersitur Pr)ΠZfabdlo1g(?)pBunh ‖ 23 bello Italico HBPΠCLAVFZfbldacoOgp(ytalico p)πBs(Ytalico Bs)Bu(bello in Italico Bu)nhr accepit dubitanter Kayser deleuerunt Orellius Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller bello Punico Achard Nüßlein. * Cur Achard Nüßlein locum correxerint non intellego: alterutrum enim datur, aut errorem aut integrationem in textum irrepsisse. Fieri potuit autem, ut aut scriba aut Auctor erraret. Si Auctor ipse errauit, corrigendus non est. Si scriba, corrigendus ille quidem est, sed quomodo, cum nulla codicum differentia niti possimus? Si quid additum est, tollendum. Equidem omnium codicum auctoritate nisus bello Italico acceptum, quam desperationis signo (†) notatum malui, cum persuasum praeterea habuerim, non corrigendam nobis Rhetoricam ad Herennium esse. At

238

Testo critico

consulem fieri; partim et propter se sunt deliberandae et magis propter extraneam causam ueniunt in consultationem, ut si deliberet senatus bello Italico, sociis ciuitatem det, an non. In quibus causis rei natura faciet deliberationem, omnis oratio ad ipsam rem adcommodabitur; in quibus extranea causa conficiet deliberationem, in his ea ipsa causa erit adaugenda aut deprimenda. 3. Omnem orationem eorum, qui sententiam dicent, finem sibi conueniet utilitatis proponere, ut omnis eorum ad eam totius orationis ratio conferatur. Vtilitas in duas partes in ciuili consultatione diuiditur: tutam, honestam. Tuta est, quae conficit instantis aut consequentis periculi uitationem qualibet ratione. Haec tribuitur in uim et dolum, quorum aut alterum separatim aut utrumque sumemus coniuncte. Vis decernitur per exercitus, classes, arma, tormenta, euocationes hominum et alias huiusmodi res. Dolus consumitur in pecunia, pollicitatione, dissimulatione, maturatione, mentitione et ceteris rebus de quibus magis idoneo tempore loquemur, si quando de re militari aut de administratione rei p. scribere uelimus. Honesta res diuiditur in rectum et laudabile. Rectum est, quod cum uirtute et officio fit. Id diuiditur in prudentiam, iustitiam, fortitudinem, modestiam.

5

10

15

20

non infitior bello Italico ex insequenti bello Italico sociis ductum esse potuisse. Equidem autem cum Kroll (1934) et editoribus iam antiquitus librari cuiusdam coniecturam in textum irrepsisse putaui, tollenda igitur uerba prioris membri, quae sunt bello Italico: cum fieri potuisse senserim, ut a librario Mediae Aetatis, qui idem membrum bis inuenisset, ut si deliberet senatus, et prius membrum sine ulla temporis significatione animaduertisset expressum, priore in membro bello Italico adderetur, ut, quae careret priore in membro temporis significatio, eadem adiungeretur. Neque aliud bellum, a librario, qui Res gestas Romanorum plane ignoraret, addi potuisse, quam Italicum, quod altero in membro memoratum esset. 11 Haec tribuitur in uim et dolum HBP1a1Bu Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller haec distribuitur in uim et dolum P2ΠCLAVFZfh(atque dolum fh)a2cbldgpπoOBsn(h̆ … atque dolum n)r Achard Nüßlein. ‖ 17 de administratione … uelimus] uelimus (uolemus A)B2P2ΠCL(rei . P. L)AVFZf(R. P. scribere f)doOBs(rei pu. Bs)Bun(r.p. n)h(rei p. h)Ur Kayser Caplan(rei publicae Kayser Caplan Adamik) Trillitzsch Adamik Achard Nüßlein Müller rei B1P1(p. add. sup.lin. B2P2) de administratione re scribere ualemus H de administratione(amministratione bc) r.p. scribere uelimus f(R.P. f)ad(rei p. d)blcπgp de administratione re p. scribere uelimus Marx Calboli ’69 * Hac potissumum causa eo adducor, ut rei pro re ponam, quamquam re etiam genitiuus iudicari potest (cf. G. Calboli, Studi Grammaticali 195–203), quia paulo prius Auctor de re militari scripsit, neque consentaneum est, re ut ablatiuum adhibitum esse (de re militari) et, quattuor uerbis intermissis, eandem formam re pro genetiuo usurpatam esse, cum Cornificius bene genetiuum rei nosse uideatur (cf. Marx, Index, pp. 522sq.).

Liber III

239

Prudentia est calliditas, quae ratione quadam potest dilectum habere bonorum et malorum. Dicitur item prudentia scientia cuiusdam artificii: et appellatur prudentia rerum multarum memoria et usus conplurium negotiorum. Iustitia est aequitas ius uni cuique retribuens pro dignitate cuiusque. 2–3 et appellatur prudentia H(prudentia H)BPΠCLAVFZacπgo1OBuU Kayser (at prudentia dubitanter Kayser) Marx1 Achard Nüßlein item appellatur(apellatur b) prudentia f(prudentia appellatur f)bldo2Bspnhr Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller * Superiorem enuntiationem si consideres et cum insequenti conferas, sic legas: dicitur item prudentia scientia cuiusdam artificii; item appellatur prudentia eqs., ubi facile χιασμὸν agnoscas, quod sit dicitur item − item appellatur (quod a Voss. II p. 405 adhibitum, sed antiquis non omnino ignotum fuisse docet Lausberg 361, cum hoc σχῆμα in Schol. Isocr. 12,51 (47) memoratum sit). Sed hoc quanti faciendum sit, non facile dixerim. Non facile enim adducor, ut sermonis structurae et ornamentis contra optimos codices primas tribuam. Itaque et appellatur receperim. r 4 uni cuique retribuens] H1LA1VFZπU(retbuens U) Calboli ’69 Adamik unicuique rei tribuens 2 2 s H BPΠCA abldgp(ius suū p)OB nh Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller re tribuens Marx ius unicuique tribuens pro dignitate cuiusque fcr ius unicuique rei ius distribuens o Iustitia est equitas ius cuique rei tribuens pro dignitate Bu * Quo facilius lectio retribuens accipiatur, quae mihi quidem difficilior esse uidetur, magni est profecto momenti Ciceronis similem locum, ubi iustitia definitur, considerare: Cic. inu. 2,160 Iustitia est habitus animi communi utilitate conseruata suam cuique tribuens dignitatem. Nam mihi difficilius uidetur ius ad res pertinere, non ad homines. Nempe potest ius et ad res spectare (cf. Th.L.L. VII, 2, 688,55sqq.; 82sqq.), sed facilius cum hominibus et ius et aequitas et iustitia et dignitas coniunguntur. Etenim uerborum structura moueor, quae, si rei addas, ita efficitur, ut uerba uni cuique rei cum insequentibus uerbis pro dignitate cuiusque coniungenda sint et in uerbis, quae sunt pro dignitate cuiusque, uocabulum rei, non scriptum, ita sit subaudiendum, ut interpretemur pro dignitate cuiusque rei (ita enim Gallice conuertit Achard: “La justice fait équitablement droit à chaque chose selon ce qu’elle mérite”). Dicitur autem dignitas illa quidem etiam de rebus (cf. Th.L.L. V,1, 1134, 69sqq. “exempla ubi rei attribuitur dignitas, quae nihilominus hominis est”) et 1137,21–56, ut Cic. inu. 1,25 si rei dignitas adimet iocandi facultatem. At et dignitas et ius facilius de hominibus, quam de rebus dici possunt. Qui possis igitur in definitione, aliter atque Cicero (inu. 2,160) fecit, rebus, non hominibus ius et iustitiam et dignitatem et aequitatem tribuere, nisi homines quoque inter res ponas? Quod Romanis, seruos nonnumquam tamquam res habentibus uel inter res definientibus, mihi quidem repugnasse uidetur (cf. Varro, rust. 1,17,1: ubi Varro id tantum memorat nonnullos eam dedisse de rebus, quibus agri colantur, definitionem, ut serui inter instrumenta uocalia ponerentur). De retribuendi autem notione cf. Cic. Q. Rosc. 44 nihil mihi detraham, cum illis [sc. Luscio et Manilio] exactae aetatis seuerissime fructum, quem meruerunt, retribuam. Lectio autem rei tribuens, ut ex U apparet, nata esse uidetur ex falsa diuisione retribuendi notionis, cum ‘rei suum tribuere’ prope ridiculum sonet. Nec satis est. Codice enim Upsaliensi considerato, suspicor rei ex littera r superposita, quae i lecta sit, nasci potuisse, cum r littera perparuola facta sit et littera i sine puncto superimposito cum r confundi facile posset. Quod in codice Upsaliensi re uera accidit. Marx autem legit: re tribuens, quod ita Bornecque conuertit: “La justice est l’équité attribuent à chacun ce qui lui revient selon son mérite”. Non male interpretatus est Bornecque, sed equidem non intellego, cur Auctor re posuerit. Hoc autem uocabulum re Georgius Golla, Sprachliche Beobachtungen 64, ut datiuum pro rei interpretatus est, quod non inauditum illud quidem est (cf. Leumann, Laut- und Formenlehre 44, ubi unum exemplum

240

Testo critico

Fortitudo est rerum magnarum adpetitio et rerum humilium contemptio et laboris cum utilitatis ratione perpessio. Modestia est in animo continens moderatio cupiditatum. 3 4. Prudentiae partibus utemur in dicendo, si commoda cum incommodis conferemus, cum alterum sequi, uitare alterum cohortemur; aut si qua in re 5 cohortabimur aliquid, cuius rei aliquam disciplinam poterimus habere, quo modo aut qua quidque ratione fieri oporteat; aut si suadebimus quippiam, cuius rei gestae aut praesentem aut auditam memoriam poterimus habere: qua in re facile id, quod uelimus, exemplo allato persuadere possumus. Iustitiae partibus utemur, si aut innocentium aut supplicum misereri dicemus 10 oportere; si ostendemus bene merentibus gratiam referri conuenire; si demon-

affertur Plaut. Poen. 815 u.l.), sed difficultatem difficultate cumulat. Ergo est lectio retribuens, mea quidem sententia, ceteris, quas memorauimus, anteponenda, cf. etiam Philippson, PhW 44,1185, qui Stobaei loco nititur, Stob. ecl. 2,102, ἀπονεμητικὴ τῆς ἀξίας ἑκάστῳ ‟iustitia suum cuique debitum soluens”. Lectionem nostram confirmant Cic. inu. 2,160; fin. 5,65; Iust. Inst. 1,1,1. 3 continens moderatio cupiditatum P2ΠCAVFZ(uel cupiditam sup.lin. Z2)fabcldkȟβπgpoOBsBunhUr Kayser Marx1 Adamik Achard Nüßlein continens moderatio cupiditatem HP1BL Marx2 Caplan Calboli ’69 Müller * Participium praesens non tam frequentatum a ueteribus scriptoribus esse apparet (ita Cato uno tantum loco, Rhod. 7 Calboli, 124 Sblendorio, participium praesens cum obiecto suo posuit, id obiectantes), at nonnumquam ab Auctore ad Herennium adhibitum est, IV 40,52 diuisio est, quae rem semouens ab re utramque absoluit ratione subiecta; I 15,25 cum se defendit in matrem conferens crimen; II 18,28 complexio est, quae concludit breuiter, conligens partes argumentationis; et al. At hic participium ab accusatiuo suo separatum est, quod rem difficiliorem efficit. Cf. G. Golla, Sprachliche Beobachtungen, pp. 52sq. 6 cohortabimur…habere] Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller cohortabimur aliquid cuius rei aliquam disciplinam scientiam poterimus habere HPΠ(ad disciplinam Π) disciplinam aut B cohortabimur aliquid cuius rei aliquam disciplinabilem scientiam(scienciam o) poterimus habere P2CAFZaπpoOnhU(cohortabimur aliquam U)r cohortabimur aliquid cuius rei aliquam disciplinabilem sententiam poterimus habere LVb aliquid cohortabimur(cohortabimur aliquid c coartabim̃ Bs) cuius rei aliquam disciplinalem scientiam poterimus habere fcBsBu cohortemur Caplan ld cohortabimur aliquid, cuius rei aliquam ad disciplinam scientiam poterimus habere Kayser * Vocabulum disciplinabilis legitur in Cassiodoro, Didym. in I Ioh. p. 1788B; art. 3 p. 1167D; in psalm. 64,1, cf. Th.L.L. V,1 1326,75–1327,2. Nec prius adhibitum est disciplinalis, quod a Boethio tantum usitatum sit (Boeth. top. Arist. 1,1 p. 910D), Th.L.L. V,1, 1327,6–8. Neutrum potest igitur hoc accipi loco. 10–11 si…oportere] H2BP2Ca2ldgUr Kayser (dicemus misereri Kayser) Müller si aut innocentium aut supplicium misereri dicemus H1L Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein si aut innocentum aut supplicum(suplicum b) misereri dicemus oportere AVFZf(oportere dicemus ̣ U) si aut innocentiam aut f)a1bcπoOBsp(dicemus misereri opportere Bsp)Bunh(innocētēum supplicium misereri dicemus PΠ(dicimus Π) * Legendum puto innocentium aut supplicum, quamquam ὁμοιοτέλευτον laeditur, quoniam uocabulo supplicium poena quoque, qua quis affici possit, significatur et confusio nasci potuit, ut re uera in PΠ nata est. Quam confusionem Auctorem crediderim maluisse uitatam.

Liber III

241

strabimus ulcisci male meritos oportere; si fidem magnopere censebimus conseruandam; si leges et mores ciuitatis egregie dicemus oportere seruari; si societates atque amicitias studiose dicemus coli conuenire; si, quod ius in parentis, deos, patriam natura conparauit, id religiose colendum demonstrabimus; si hospitia, 5 clientelas, cognationes, adfinitates caste colenda esse dicemus; si nec pretio nec gratia nec periculo nec simultate a uia recta ostendemus deduci oportere; si dicemus in omnibus aequabile ius statui conuenire. His atque huiusmodi partibus iustitiae si quam rem in contione aut in consilio faciendam censebimus, iustam esse ostendemus, contrariis iniustam. Ita fiet, ut 10 isdem locis et ad suadendum et ad dissuadendum simus conparati. 5. Sin fortitudinis retinendae causa faciendum esse dicemus, ostendemus res magnas et celsas sequi et appeti oportere; et item res humiles et indignas uiris fortibus uiros fortes propterea contemnere oportere nec idoneas dignitate sua iudicare. Item ab nulla re honesta periculi aut laboris magnitudine deduci 15 oportere; antiquiorem mortem turpitudine haberi; nullo dolore cogi, ut ab officio recedatur; nullius pro rei ueritate metuere inimicitias; quodlibet pro patria,

11 si1 …conuenire] H(inimmerentibus H1a1 bene merentibus H2a2)fadoBsBu(refferri oBsBu) U(referri oportere U)r Kayser Marx1 Achard Nüßlein si ostendemus bene merentibus gratiam referre conuenire Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller (ostendimus) si ostendemus merentibus (ex inmerentibus P) gratiam referri conuenire PLAV(bene sup.lin. V2)FZcπgO si ostendemus inmerentibus (immerentibus C) gratiam referri conuenire ΠC inmerentibus gratiam conferri convenire Bl bene merentibus gratiam conferri conuenire bn(conferri oportere n)h 3 parentis H1BPΠa1 Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein parentes H2CLAVFZfca2bldgpπokhβOBsBunhUr Kayser Caplan Müller ‖ 12 sequi et appeti HBPCΠVg(seqi ΠVg)AL(seq̲ L)VFZfabldcπpoOBsBunhUr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller(adpeti Müller) appetere β1 ‖ 12–13 item…propterea] A2VF2(propterea ? sup.lin. F)Zf(humiles res − om. propterea fa)c(om. propterea coO)ab(humiles res b)dlp(fortes uiros p)πg(in marg. om. uiros fortes propterea g)oOBs(humilles Bs)Bun(humiles res indignas n)h(uiros fortes ideo h)U(res om. U propterea om. U)r Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller item res humiles et indignas uiris fortibus uel uiros fortes HBPΠCA1 Kayser(vel viros fortis dubitanter accepit Kayser) Adamik item res humiles et indignas uiris fortibus propterea uiros fortes L item res humiles et indignas uiris fortibus *** uel uiros fortes Marx * Post fortibus lacunam nullam agnoui secutus Bornecque et Caplan neque uel ut diplographiam (uel uiros) recepi. 15 antiquiorem mortem turpitudine haberi fabdlgpoOBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 (haberei Marx Calboli ’69) Adamik Achard Nüßlein Müller antiquiorem morem turpitudine(turpitudinem π) haberi P2F2(habere P1F1c1)CLA(mortem ex morem littera t sup. lin. addita A)Zc2π antiquiorem morem(mortem HB2) turpitudine habere HB1V(uel mortem − haberi V2) antiquiorem mortem turpitudine habere Kayser antiquiorem mortem turpitudinem habere Π * Antiquas formas restituere se posse hallucinatus est Marx, qui putarit Rhetoricam ad Herennium in arca quadam Herenniorum in Africa abditam usque ad quartum saeculum p.Chr.n. mansisse et ueteres formas seruasse, per quas (ut haberei) lectiones habere/haberi explicarentur. Flacci uerbis utar: Credat Iudaeus Apella! Quem probo, nisi quod Iudaeos sine causa laesit.

242

Testo critico

parentibus, hospitibus, amicis, 〈i〉is rebus, quas iustitia colere cogit, adire periculum et quemlibet suscipere laborem. Modestiae partibus utemur, si nimias libidines honoris, pecuniae, similium rerum uituperabimus; si unam quamque rem certo naturae termino definiemus; si, quoad cuique satis sit, ostendemus, nimium progredi dissuadebimus, modum uni 5 cuique rei statuemus. 6. Huiusmodi partes sunt omnibus uerbis adtenuandae, si ab his dehortabimur, ut haec adtenuentur quae supra demonstraui. Nam nemo erit, qui censeat a uirtute recedendum; uerum aut res non eiusmodi dicatur esse, ut uirtutem possimus egregiam experiri, aut in contrariis potius rebus quam in his uirtus 10 constare, quae ostendantur. Item, si quo pacto poterimus, quam is, qui contra dicet, iustitiam uocabit, nos demonstrabimus ignauiam esse et inertiam, ac prauam liberalitatem; quam prudentiam appellarit, ineptam et garrulam et odiosam scientiam esse dicemus; quam ille modestiam dicet esse, eam nos inertiam et dissolutam neglegentiam esse dicemus; quam ille fortitudinem 15 nominarit, eam nos gladiatoriam et inconsideratam appellabimus temeritatem.

7 Huiusmodi partes sunt omnibus uerbis adtenuandae HBPΠCLAVZ(attenuandae P2LAVZcπ attenuande O)Fa1cπOg1 huiusmodi partes sunt uirtutis amplificandae, si suadebimus(ex ḍ̇iṩsuadebimus b), adtenuande bldg2(omnibus uerbis deleuit, uirtutis amplificandae. si suadebimus in marg. add. g2)pBs(uirtutis sunt adaugendae pBs)n(omnibus uerbis adtenuandae n)Ur amplificande si ab his dehortabimur r1(attenuande r2) huiusmodi uirtutis(sup.lin. a2) partes sunt omnibus uerbis amplificande si suadebimus(amplificande si suadebimus sup.lin. a2), attenuande a2 huiusmodi partes sunt uirtutis omnibus uerbis amplificandae si suadebimus attenuandae f Huiusmodi partes uirtutis amplificande si suadebimus, attenuande si ab his dehortabimur oBu(partes sunt uirtutis Bu)U(partes sunt uirtutis U) Huiusmodi partes sunt uirtutis amplificandae, si suadebimus, omnibus uerbis adtenuandae Kayser(sed Kayser ita diuidit: sunt uirtutis; amplificandae, si suadebimus, omnibus uerbis attenuandae) Marx Calboli ’69 Adamik huiusmodi partes sunt uirtutis amplificandae, si suadebimus, adtenuandae Caplan Achard Müller huiusmodi partes sunt omnibus uerbis adtenuandae Nüßlein * Hafner, pp. 282sq., contendit, uerba, quae sunt uirtutis amplificandae, si suadebimus, a scribis Aetatis Mediae addita esse (Modestiae partibus utemur. […] Huiusmodi partes sunt uirtutis amplificandae eqs.): genuinam igitur eam esse lectionem, quam codices Mutili et Integri praebeant. Quae mihi idcirco probantur, quod hic de Modestiae partibus agitur et Auctor negat nimias libidines honoris, pecuniae, similium rerum esse colendas, quin etiam defendit modum esse unicuique rei statuendum. Nullam igitur Hafner demonstrat exstare lacunam. Idem sensit et Nüßlein. Quos ambos probo. Itemque si ab his dehortabimur cum Caplan ita uertendum: “if we are urging that they be disregarded”, cum de nimiis libidinibus honoris, pecuniae, similium rerum agatur. 10–11 in his uirtus constare, quae ostendantur H(quae sup.lin. H1)BP1Πd Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller in his uirtus constare ostendatur B2P2CLAVZabπoOBs(hiis Bs)BunUr Nüßlein in his uirtus constare uideatur F1(ostendatur supra uideatur F2)c in his uirtus constare demostretur flF Achard in his rebus uirtus constare ostendatur pg(in his ul’iutiirits’ constare g)h

Liber III

243

7. Laudabile est, quod conficit honestam et praesentem et consequentem 4 commemorationem. Hoc nos eo separauimus a recto, non quod hae quattuor partes, quae subiciuntur sub uocabulum recti, hanc honestatis commemorationem dare non soleant; sed quamquam ex recto laudabile nascitur, tamen in 5 dicendo seorsum tractandum est hoc ab illo: neque enim solum laudis causa rectum sequi conuenit, sed si laus consequitur, duplicatur recti adpetendi uoluntas. Cum igitur erit demonstratum rectum esse, laudabile esse demonstrabimus aut ab idoneis hominibus − ut si qua res honestiori ordini placeat, quae a 2–3 nos eo blduBsBuhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard non eo modo HPCAFVLcfaπoOg1 non in eo modo B nos eo modo p(eo modo nos p)n nos non eo modo g2 a recto non quod hae quattuor bug2n(IIII bu heae IIII partes g2)nUr(IIII partes nUr)lda2(a recto sup.lin. a2)BsBuh Marx Caplan Calboli 69 Adamik Achard om. HPBac ut H2P2B2ΠCAFVLcπO1g1 a recto quod hae f a recto separauimus ut partes o a recto hae iiii O2 non eo separauimus, quod partes Kayser Hafner Nüßlein ‖ 3 sub uocabulum HPBafbldOBuhUr edd. sub uocabulo ΠCAFVLπogpBsn uocabulo (sine sub) cu | honestatis ΠCAFVcLa2g2(onestatis La1g1)fbldupπoOBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller honestam Kayser Hafner Nüßlein honestatem HPB dare HPΠ1 Bg1 ‖ 4 dare non Π2CLfabloOg2(dare soleant g1 non s.lin. g2)pBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein non dare AFVcdπ Kayser Hafner non soleant dare u * Hafner, pp. 283sq., ex codicum lectionibus suspicatur locum iam in Θ corruptum fuisse, deinde coniecit plura, quae, cum cogitata modo sint, tanti non est diligentius persequi, nisi quod quadrigam uirtutum hic significatam per partes Hafner coniecit: nam rectum quempiam eo pacto esse, si prudens, iustus, fortis, modestus sit (“Denn es sind doch diese konkreten “partes” einer “virtus”, die schon von sich aus eine “honesta commemoratio” bewirken, nicht aber die abstrakten Begriffe wie “prudentia”). Ita igitur esse legendum: Hoc non eo separauimus, 〈quod〉 partes 〈virtutum〉, quae subiciuntur sub vocabulum recti, hanc honestam commemorationem non dare soleant. Quod Nüßlein recepit, ego quidem, cum nimis longe a codicibus Hafner aberrare uideretur et id addere, quod Auctor fortasse explicandum non sensisset, quantum ad uirtutes pertinet, reieci. Etiam Müller, qui non aliter atque Marx et Achard legit, addidit (p. 205) has partes esse quattuor uirtutes prudentiam, iustitiam, fortitudinem, temperantiam, nempe uirtutum quadrigam. Quod autem spectat ad uerba priora, alterutrum sequi possumus, aut Auctorem perspicuum esse uoluisse et addidisse, laudabile a recto se separasse, aut breuem esse maluisse. Verba autem a recto non quod hae quattuor aut per contiguam traditionem codicibus recentioribus (abldgpun) ad nos peruenisse aut a magistro quodam addita esse, qui rem attentius explanatam maluisset. Quamquam Rhetorica ad Herennium multos per magistros et multas per scholas tradita est et melior meliorque multos per annos facta (id est alia atque eam Auctor conscripserat), prudentius existimaui codices recentiores non ita mendaces hoc quoque loco facere. 6–7 recti(recta c1) adpetendi voluntas HBP2CLAc2faBsBunhUr(appetendi P2LAc1faBsBunhUr2 Caplan) Kayser (appetendi Kayser) Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller recte appetendi uoluntas P1ΠVFZπ rectei Marx Calboli ‘69 recti appetendi uoluptas bdlgp(apetendi p)r1 recti patet appetendi uoluntas o recti appetendi duplicatur voluntas O ut(aut oBs) ‖ 8–244,1 si qua res honestiori ordini(ordinei Marx Calboli ‘69) placeat, quae (qui Bs)a(om. V) deteriore (deteriori BsBur) ordine(ordine in marg. c2) improbetur (inprobetur Bs) aut aliquibus(quibus BPΠ Adamik ab aliquibus a2Bs) sociis B2P2ΠC(deteriori − aliquibus C)LAVFZfabcπoOBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ‘69 Adamik Achard Nüßlein Müller aut(ut H2) si qua res honestior (honestiori H2) ordine placeat, quae a deteriore ordine inprobetur aut quibus sociis H

244

Testo critico

deteriore ordine improbetur − aut quibus sociis aut omnibus ciuibus, exteris nationibus, posterisque nostris. Cum huiusmodi diuisio sit locorum in consultatione, breuiter aperienda erit totius tractatio causae. Exordiri licebit uel a principio uel ab insinuatione uel isdem rationibus, quibus in 5 iudiciali causa. Si cuius rei narratio incidet, eadem ratione narrari oportebit. 8. Quoniam in huiusmodi causis finis est utilitas et ea diuiditur in rationem tutam atque honestam, si utrumque poterimus ostendere, utrumque pollicebimur nos in dicendo demonstraturos esse; si alterum erimus demonstraturi, simpliciter quid dicturi sumus, ostendemus. At si nostram rationem tutam esse dicemus, 10 diuisione utemur in uim et consilium. Nam quod in docendo rei dilucide magnificandae causa dolum appellauimus, id in dicendo honestius consilium appellabimus. Si rationem nostrae sententiae rectam esse dicemus et omnes partes recti incident, quadripertita diuisione utemur: si non incident, quot erunt, tot exponemus in dicendo. 15 5–6 quibus in iudiciali(iudicialei Marx Calboli ‘69) causa B2P2 (iudiciale P2)C2LAVFZfabcdlgpoOBsBunhUr Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller quibus in iudicalem causam H quibus in iudicialem causam BPΠC1 quibus in iudicandi causa π quibus iudicialem causam Kayser * Nulla causa mihi esse uidetur, cur iudicialei scribendo lectio iudiciale explicetur, quasi ex uetere forma iudicialei incerta lectio iudiciali/e orta sit, cum ea (nempe iudiciale cã) ex accusatiuo in iudicialem causam, per compendium scripto, nasci potuerit. 9 si PΠBCVc1bldg1BuhU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. H sin AFLc2fag2(in marg. g2)oOπupBsnr Nüßlein | erimus demonstraturi simpliciter c2(sine simpliciter c2)a(demonstraturi erimus a)bldg2(in marg. g2)oupBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HPΠBCAFVLc1fg1Oπ Kayser Nüßlein ‖ 10 quid dicturi PΠAFVLcfabldoπupBsBunh(qd̃ dicturi h)r Kayser Nüßlein quid dicturi BgOU Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller quidicituri H quiddicituri C * Hafner, p. 285, putat uerba, quae sunt erimus demostraturi simpliciter interpolata esse, cum sine his textus optime intellegatur. Ita igitur legendum esse, ut Kayser legerit, dummodo sin pro si reponas. Quam explicationem equidem dum probo, nego eam satis esse, ut traditionem contiguam prorsus excludamus et uerba erimus demonstraturi simpliciter expellamus. 11–12 rei dilucide magnificandae causa bo(diluciḍã ̣ de et in marg. add. magnificandae o dilucidande sup.lin. O2)O1h rei dilucidande causa nr Kayser(dubitanter) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller rei dilucidae magnificanda cause H rei dilucidae magnificandae causa BVZ(magnificande Z)a2(dilucide magnificande a1)c rei dilucidae et magnificande causa fBsBuU(dilucidande et magnificande causa BsBuU, dn addidit U2 sup.lin., ut ex dilucide fieret dilucidande) rei dilucidae magnificanda causa PΠ rei dilucidae magnificandi causa C(manifestandae C2)Fπ rei magnificandae causa LA(at post rei uocabulum erasum esse apparet A) 13–14 omnes partes recti incident1 P2CLVFZabcdloOBsBunhU(recti partes U)r Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller recte incident BPΠA(extrema littera uocabuli recte erasa A)f rectei Marx Calboli ‘69 rectae incident Hπ * Quoniam Friderici Marx consuetudinem reiecimus, qua ueterem Latinam orthographiam restituere conatus est, desinentiis -e et -i inter se ita coniunctis, ut -ei efficeretur, et eam scribarum erroribus, re incertissima, nisam reiciendam putauimus, causam hic quoque nullam inueni, cur Boethianus hircoceruus nouus rectei pro recti efficeretur.

Liber III

245

Confirmatione et confutatione utemur, nostris locis, quos ante ostendimus, confirmandis, contrariis confutandis. Argumentationis artificiose tractandae ratio de secundo libro petetur. Sed si acciderit, ut in consultatione alteri ab tuta ratione, alteri ab honesta 5 5 sententia sit, ut in deliberatione eorum qui a Poeno circumsessi deliberant, quid agant, qui tutam rationem sequi suadebit, his locis utetur: nullam rem utiliorem esse incolumitate; uirtutibus uti neminem posse, qui suas rationes in tuto non conlocarit; ne deos quidem esse auxilio is, qui se inconsulto in periculum mittant; honestum nihil oportere existimari, quod non salutem pariat.

6 qui tutam rationem sequi suadebit fabdlop(suadebit sequi p)Bs(sequi sup.lin. Bs)BuhUr(tuti rationem r) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller tutam rationem sequi qui suadebit Kayser tutam rationem siquis audiuit HPBC (diuit C) tutam rationem si quis adhibet AFVLc(adhibebs c)Zπ(adhiboe Zπ)Og(adhibebit O adibbiet g)n Stroebel, “Cornificiana” 78, relativum qui glossam putat, iungendi causa adhibitam * Quam lectionem Stroebel (“Cornificiana” 78) defendit (Sed si acciderit, ut in consultatione alteri ab tuta ratione, alteri ab honesta sententia sit […], tutam rationem sequi suadebit, his locis utetur), eam non ita malam dixerim, sed, ne durius asyndeton sonet, insequentia uerba reconcinnare cogimur, et ex insequentibus seu eligere tutam rationem si quis adiuit C/si quis adhibet AFVLc/si quis adibit P2, seu nostram conficere, e.g.: tutam rationem si quis adhibebit (quam iam in cO inuenias). Praestat igitur, hoc enuntiatum ad insequens (III 5,9 Qui tutae rei praeponet rationem honestam) conformare et relatiuum pronomen recentiorum codicum (fabldoBuhUr) seruare. Hunc locum et Hafner, pp. 285sq., considerauit et scripsit ex falsis codicum HPBC lectionibus id effici, iam α subarchetypum corruptum fuisse, et, ex lectionibus Integrorum AFVL, nonnullos scribas locum sanare conatos esse. Quae uero lectio recentioribus bld (quibus addito, quaeso faoBuUr) seruata sit, eam non tam facilem fuisse, ut quilibet excogitare posset. Videri igitur ex traditione contigua ductam esse, cum praeterea siquis ex sequi, id est ex sequendi notione duci potuisset. Sed non omnia liquere neque facile rem posse dignosci. Quae dum probo neque ita tamen, ut ad crucem loci desperati descendam, codicum recentiorum lectionem recepi. 8 ne deos fbldupBs(sine ne Bs)nUr edd. (〈ne〉i Marx1) nec deos g2Buh Ideos H(sup.lin. non H1 Nec deos H2) idoneos PΠBCAFVLZcaπg1O deos quidem HPfbldg2upBsBunhUr edd. qui non dem B quidem non ΠCAFVLZcag1πOu2 deos non esse auxilio illis qui se consulto o esse auxilio is(iis Kayser Caplan Adamik eis Bs Müller), qui se inconsulto B1P1Bs Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller esse auxilio his qui se inconsulto HV2f(se consulto f)bdug2kȟBu(auxilio qui se [iis uel illis sup.lin. Bu2]Bu)nhr esse auxilio eis, qui se inconsulto lβ2p Müller esse auxilio eos, qui se inconsulto B2P2ΠCLA(inconsulto ex inconsuto A)V1FZac1Og1 (hi qui se in marg. c2)πβ1Ou * Hic quoque pergit Hafner, p. 286, conicere uel somniare, quid in codicibus acciderit: corruptelam iam in Θ exstitisse, quam ex H uel simili codice in bld(γ) emendatam esse. Contiguam autem traditionem adhibitam non esse. Quod mihi tamen uidetur excludi non posse, neque tradita lectio esse reicienda.

246

Testo critico

9. Qui tutae rei praeponet rationem honestam, his locis utetur: uirtutem nullo tempore relinquendam; uel dolorem, si is metuatur, uel mortem, si ea formidetur, dedecore et infamia leuiorem esse; considerare, quae sit turpitudo consecutura: at non inmortalitatem neque aeternam incolumitatem consequi, nec esse exploratum illo uitato periculo nullum in aliud periculum uenturum; 5 uirtuti uel ultra mortem proficisci esse praeclarum; fortitudini fortunam quoque esse adiumento solere; eum tute uiuere, qui honeste uiuat, non, qui in praesentia incolumis, et eum, qui turpiter uiuat, incolumem in perpetuum esse non posse. Conclusionibus fere similibus in his et in iudicialibus causis uti solemus, nisi quod his maxime conducit quam plurima rerum ante gestarum exempla proferre. 10 6 10. Nunc ad demonstratiuum genus causae transeamus. Quoniam haec causa diuiditur in laudem et uituperationem, quibus ex rebus laudem constitueri-

2 uel dolorem si (om. H1) is metuatur(his me////atur H2) uel mortem H Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller uel dolorem si is(iis l) timeatur uel mortem B2CV2fa2bβ2ȟlBs(decorem Bs1 dolorem sup.lin., decorem linea deleto, Bs2)BunhUr Marx Caplan Adamik uel dolorem si timeatur uel mortem P2ΠLAV1FZa1c(sup.lin. add. dolor, ut sit si dolor timeatur c2)πdgp(si is timeatur dp)O Kayser si is in ea mereatur B1 si timeatur P dolorem si timeatur uel mortem formidetur o. * Pro 〈ti〉meatur posui me〈tu〉atur, Ammon BJb 204,13, secutus, quamquam Ammon aliquantum dubitauit, utrum timeatur an metuatur accipiendum esset. 3–4 quae…consecutura] BP2ΠLAVFZ2fabldcπg(que̡ ṛẹṣ sit turpitudịoṇẹ g)poOBsBunhUr Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller quae sit turpitudo consequtura Marx Calboli ’69 quae sit turpitudo consequitura HP1 quae sit turpitudo consequutura CZ quae sit turpitudinem consecutura Kayser. * Omnibus prope codicibus traditum consecutura nullam causam inueni, cur immutaretur. 5–6 nullum in aliud periculum uenturum; uirtuti(uirtutei Marx Calboli ’69) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik nullum in aliud periculum uenturum; mortem uirtute(uirtuti c) P1ΠLcaoOg2 nullum in aliud periculum uenturos; uirtuti HBP2CAFZπg1h Müller nullum in aliud periculum uenturos; uirtute V(uenturos ex uenturus V)fbdlup(sic uenturos p)BsBun(uir. tute n)Ur(nullum aliud periculum r) Achard Nüßlein ‖ 6 uel ultra mortem HPΠB2Vblg1u1r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uel ultro ad mortem B1CAFL(et ultro L)Zcfadg2o(sine uel o)Oπu2(uel ultro mortem u2)pBsBunhU Kayser * Insequentia uerba si conferas, quae sunt fortitudini fortunam quoque esse adiumento solere, non ita inauditum uideatur, uirtutem tamquam animatam rem hic esse tractatam. Datiuum igitur accipiendum puto, idque magis, ut insequenti fortitudini textus hic respondeat. Datiuum autem hoc loco adhibitum esse et Marx sensit, Hafner, p. 287, contendit uerba, quae sunt ultro ad mortem coniecturam seu Seruati Lupi seu eius discipulorum fuisse, quae ex β1 etiam in β partim manauerit, sed textum ita esse legendum, ut in codicibus HPVbl exstet. Quod uerisimile mihi uidetur.

Liber III

247

mus, ex contrariis rebus erit uituperatio conparata. Laus igitur potest esse rerum externarum, corporis, animi. Rerum externarum sunt ea, quae casu aut fortuna secunda aut aduersa accidere possunt: genus, educatio, diuitiae, potestates, gloriae, ciuitas, amicitiae, et quae 5 huiusmodi sunt et quae his contraria. Corporis sunt ea, quae natura corpori adtribuit commoda aut incommoda: uelocitas, uires, dignitas, ualetudo, et quae contraria sunt. Animi sunt ea, quae consilio et cogitatione nostra constant: prudentia, iustitia, fortitudo, modestia, et quae contraria sunt. 11. Erit igitur haec confirmatio et confutatio nobis in huiusmodi causa. 10 Principium sumitur aut ab nostra aut ab eius, de quo loquemur, aut ab eorum, qui audient, persona aut ab re. Ab nostra, si laudabimus: aut officio facere, quod causa necessitudinis intercedat; aut studio, quod eiusmodi uirtute sit, ut omnes commemorare debeant uelle, quod rectum sit; aut ex aliorum laude ostendere, 15 qualis ipsius animus sit. Si uituperabimus: aut merito facere, quod ita tractati sumus; aut studio, quod utile putemus esse ab omnibus unicam malitiam atque 1 uituperatio conparata BΠLVZO1bπr comparanda H2V3fO2bdlg(ex comparata g2)pnhU 1–2 Laus…externarum] externarum(ex exterrenarum V1 ex extenarum F)] HBPΠCLAVFZfcOabπoBs BunhU(esse potest U)r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller(sed comparanda Kayser Achard Nüßlein Müller receperunt) ‖ 2 corporis animi HBPΠCLAVFZfcOabπoBs et corporis et animi LfbcOgpnU corporis et animi d(animi et corporis d)blBur corporis ac animi A2 animi et corporis dh. * Fortasse comparanda pro comparata recipiendum erat. Sed una re impeditus sum, quominus Kayser Achard Müller sequerer. Verbum enim comparanda altera manu traditum est et ideo ex ea cogitatione natum esse uidetur, uituperationem comparandam, non comparatam esse. Melius enim et planius dicitur uituperationem comparandam quam iam esse comparatam. Difficilior igitur, quod ad significationem attinet, est lectio comparata quam comparanda et ideo retinendam putaui. Nec postea praeceptis datis esse cuiquam utendum aperte Auctor monuit, sed id tantum exposuit, quid cuipiam faciendum esset, si bene dicere uellet, nulla iubendi neque monendi ratione praeposita, sed tantum, ut par est, memorata. Cauitne Auctor, quaero, ne nimius esset? 11 Principium sumitur HBPΠCA2VFog Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller Principium sumetur LAZacπpOBsBuU Kayser Achard Nüßlein Principium sumatur fbdlnhr ‖ 14 debeant H2BPCLAVFZacπdlgoOBsBunhU(in marg. U)r debeat H1 | uelle…laude] uelle(ante uelle add. eos o), quod rectum sit aut ex aliorum laude HB1(aut deleuit B2)PCLAVFZac(ex aliorum per comparationem laude c1)πdlgp(in eo ∧illudquod p)oOBsBu(in eo uelle Bu)fbnU(debeant commemorare fbnU)hr Marx Calboli ’69 Müller quod rectum sit aut ex aliorum laude nhU debeant uel quod rectum sit aut ex aliorum laude Π uelle aut quod rectum sit ex aliorum laude Aldus Kayser Caplan Adamik Achard uelle, aut quod rectum sit aut ex aliorum laude Nüßlein. ‖ 15–16 quod…sumus] HBPΠCAVFZfacπp(quod ita ab eo p)goOBsnUr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quod ita tractati simus LbdlhBuh(quia ita h) Kayser Caplan; quod se malle ait Müller, sed simili usu (II 30,48) impediri. * Insequentibus coniunctiuis (aut studio, quod utile putemus esse […] aut quod placeat ostendi) adduci quis poterat, ut coniunctiuum hic quoque poneret et tractati simus pro sumus scriberet, at his temporibus liberiorem huius modi, id est coniunctiui, usum fuisse credo.

248

Testo critico

nequitiam cognosci; aut quod placeat ostendi, quod nobis displiceat, ex aliorum uituperatione. Ab eius persona, de quo loquemur, si laudabimus: uereri nos, ut illius facta uerbis consequi possimus; hominis illius uirtutes praedicari oportere; ipsa facta omnium laudatorum eloquentiam anteire. Si uituperabimus, ea, quae uidemus contrarie paucis uerbis commutatis dici posse, dicemus, ut paulo supra 5 exempli causa demonstratum est. 12. Ab auditorum persona, si laudabimus: quoniam non apud ignotos laudemus, nos monendi causa pauca dicturos; aut si erunt ignoti, ut talem uirum uelint cognoscere, petemus: quoniam in eodem uirtutis studio sint, apud quos laudemus, atque ille, qui laudatur, fuerit aut sit, sperare nos facile iis, quibus 10 uelimus, huius facta probaturos. Contraria uituperatio: quoniam norint, pauca de

1 quod2 …displiceat] BP2LAVFZfabcdlgpoOBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein Müller quid nobis displiceat Cπ quod nobis placeat HP1Π Marx Caplan Calboli ’69 Adamik. * Rem attentius consideranti nihil mihi placeat significare uidetur, cum aliquid appareat uituperandum esse, quare displicendi notionem recipiendam censeo. 3 hominis HB2P2FV1LZcaOgπ omnes homines V2fbldou2(homines in marg. u2)pBsBu(omnis homines Bu)nhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller omnes om. HBPΠCAFZaOπ omnis dub. Kayser homines P1ΠB1p om. u1 Kayser Nüßlein | praedicari BCAV1FLZc2aπ praedicare HPΠV2c1fbldoOgupBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller oportere HBPΠCAFVLZcfablduoOπgBsBupnhU edd. omnis (dubitanter) illius uirtutes praedicari oportere Kayser sed p (?) * Hafner, p. 287, pergit codices male legere. Credit autem non lacunam, sed errorem scripturae in Θ exstitisse, hominis nihil significari et ex omnis breuiore facto natum esse. Ita autem locum esse restituendum: omnes illius uirtutes praedicare oportet. Cur uero oportet pro oportere posuerit, minus intellego. Vtut se res habet, duae hoc loco lectiones traditae sunt: (1) hominis illius uirtutes praedicari oportere, (2) omnes homines illius uirtutes praedicare oportere. Vocabulum omnes nihil ad rem hic esse apparet. Optime uero rem exponi, si (1) ita receperis, ut habeas: Ab eius persona, de quo loquemur, si laudabimus: uereri nos, ut illius facta uerbis consequi possimus; hominis illius uirtutes praedicari oportere, (sed) ipsa facta omnium laudatorum eloquentiam anteire. At pro sed asyndeton aduersatiuum adhibitum esse potius dixerim, de quo cf. Kühner-Stegmann, II3 156sq. 5 contrarie B1ΠAV1ZacOg1π Kayser(uidebimus Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik contrariae B2HP1FV3 contraria P2CL2(ex contrarie L1)fbdlg2okȟBs(uidebimus contraria oBs)BunhUr Achard Nüßlein Müller * Contrarie est lectio difficilior quam contraria. 8 nos monendi causa P2ΠCLAVFZfacbπdloOgBsBunhUr Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller momendi causa B nomendi P nos monendei causa Marx Calboli ’69 nos nom̄ decausa H. * Vnius codicis, id est Herbipolitani, lectio, eaque incerta satis esse non uidetur, ut ueterem formam, monendei, ut Marx fecit, restituamus.

Liber III

249

nequitia eius dicturos; quod si ignorent, petemus, uti gnoscant, uti malitiam uitare possint: quoniam dissimiles sint, qui audiant, atque ille, qui uituperatur, sperare eos illius uitam uehementer inprobaturos. Ab rebus ipsis: incertos esse, quid potissimum laudemus; uereri, ne, cum multa dixerimus, plura praetereamus, 5 et quae similes sententias habebunt; quibus sententiis contraria sumuntur a uituperatione. 13. Principio tractato aliqua harum, quas ante commemorauimus, ratione, 7 narratio non erit ulla, quae necessario consequatur; sed si qua inciderit, qu〈o〉m aliquod factum eius, de quo loquemur, nobis narrandum sit cum laude aut 10 uituperatione, praeceptio narrandi de primo libro repetetur. Diuisione hac utemur: exponemus, quas res laudaturi sumus aut uituperaturi; deinde, ut quaeque, quoue tempore res erit gesta, ordine dicemus, ut, quid quam-

1 petemus uti gnoscant H Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller petemus uti ignoscant B2(ex uttignoscant B1) petemus ut agnoscant LFZcBsBu(angnoscant Bu)dp petemus uti agnoscant PΠCAVaπ(uti agnoscant om. π)Og petemus ut cognoscant fblnhUr Kayser Marx1 Achard Nüßlein petemus uti cognoscant o. * Lectione, quae est petemus uti gnoscant, idem significatur, quod petemus ut cognoscant, quod magis nouum forsitan ab Auctore adhibitum et ex falsa diuisione in ignoscant mutatum sit (uti gnoscant > ut ignoscant). Lectionem igitur ut ignoscant, ut cum prioribus uerbis minus congruentem reiecimus, qui sunt: quoniam norint, pauca de nequitia eius dicturos; quod si ignorent, petemus uti gnoscant. Quodsi totum locum consideraris, facile agnoscas haec uerba similiter omnia cadere et uno comprehensa esse themate gnoscendi: norint – ignorint – ignoscant/agnoscant. Quo de themate cur igitur aberrarem? Cur autem Marx2, occasione tandem oblata, a uetere forma abstineret? Stoicum quam qui maxime, si abstinuisset, iure uocasses. 2–3 uituperatur, sperare eos illius B2 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller uituperatur sperare nos illius f(sperare om. f)blupBsBu(illi qui uituperantur sperare nos Bu)nhUr uituperatur sperare nos eos illius a2c2do(nos facile eos o)O uituperatur eos illius HP2AFVLZc1a1πg1 Nüßlein uituperatur eos sperare nos illius g2 uituperetur, nos sperare illius Kayser uituperare eos illius P1 uituperaretur eos illius B1 uitupere̡tL eos illius C qui uituperares eos illius uitam Π uitam uehementer inprobaturos HPBΠCLVAFΖcOoaπpg Kayser Marx Calboli ’69 Caplan Adamik Nüßlein Müller uitam uehementer eos improbaturos fulbnhUr * Hafner, p. 288, contendit nullam lacunam hic exstitisse et locum ita legendum esse, ut codicibus HPAFVL traditus sit; nam quae lectio in Θ, α et β occurrerit, eam codicibus HPAFVL probari. Equidem puto, quamquam, sperandi notio ex superioribus uerbis (sperare nos facile iis, quibus uelimus, huius facta probaturos) addi potuit, tam hiulce sine sperandi notione hunc locum sonare et tam bene uituperationem laudi respondere, ut sperare addendum sit, quamquam sperandi notionem iam Stroebel, Cornificiana 79, hic spuriam (“unecht”) esse crediderat. Prorsus non ignoro eandem explicationem adhiberi posse, ut id probetur, nempe sperare integrationem esse, sed inter addendum et delendum non codicum tantum auctoritate, quae prope nulla est, me duci nolui, sed textus ipsius meliore lectione. Aliis ueritatem inueniendi cupiditatem reliqui, qui bonae Latinitatis minus cupidi sint. Tametsi non ignoro et Carolingios doctos saepius idem esse conatos, bonam scilicet Latinitatem, quam ipsi putarent, restituere, et, si uere docti essent, tam bonum textum confecisse, ut ei pristinam uestem restituere difficillimum sit.

250

Testo critico

que tute cauteque egerit, intellegatur. Sed exponere oportebit animi uirtutes aut uitia; deinde commoda aut incommoda corporis aut rerum externarum, quomodo ab animo tractata sint, demonstrare. Ordinem hunc adhibere in demonstranda uita debemus: ab externis rebus: genus: in laude, quibus maioribus natus sit; si bono genere, parem aut excelsiorem fuisse; si humili genere, ipsum 5 in suis, non in maiorum uirtutibus habuisse praesidium; in uituperatione, si bono genere, dedecori maioribus fuisse; si malo, tamen his ipsis detrimento fuisse. Educatio: in laude bene et honeste in bonis disciplinis per omnem pueritiam educatum; in uituperatione inde se retraxisse aperte.

3 quomodo…sint] BH2(sup.lin. add. sint H2)P2CAV3FZfab(s̄ b)cπdoOgpBsr(sint tractata pBsr)Bun2(tractanda n1)hU(sint ex sunt per rasuram U) Golla 87 Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller quomodo ab animo tractata sunt Lb Marx Calboli ’69 Adamik sunt tractata l tractata H1 tracta sint P1Π(compendio tract̑a usus est Π)V1 * Causam nullam uideo, cur indicatiuus pro coniunctiuo adhibeatur (tractata sunt), nisi quoquo modo Auctorem ad Herennium probare uoluerimus uetere scribendi ratione usum esse. Quod satis olim credidi. Nunc credat Marx, non nos! 8–9 Educatio…uituperatione fbn(esse om. bn)Bs (fuisse educatum Bs)h(pueritiam educatum(sine esse)h)r(et bene … educatum esse r) Educat〈i〉o: in laude *** honeste in bonis disciplinis totius pueritiae fuerit; in uituperatione *** Π2dl Educatio in laude bene et honeste et in bonis disciplinis per omnem pueritiam educatum. In uituperatione e contrario pBu(in laude bene et honeste et in bonis disciplinis Bu) Trillitzsch Müller(in laude 〈quod〉 Trillitzsch Müller) educato bene in laude HBPΠCALFZ educatio bene in laude Π2Vcπ honeste HBPΠCLVF(in laude quod honeste Fπ)cπ educatio in laude, quod bene et honeste in bonis disciplinis totam pueritiem fuerit. In uituperatione a bene et honeste dl totius pueritiae fuerit HBPΠ (tocius Π)C(pueritie C)LAVZoO uel per omnem pueritiam educatum V3 per omnem puericiam educatum bdl In uituperatione Z educatio bene in laude quod honeste in bonis disciplinis toti pueritiae fuerit. In uituperatione πo(totius pueritiae o) Educatio in laude, quod honeste(et bene sup.lin. O2) in bonis disciplinis totius pueritiae fuerit OgU(sup.lin. educatus U2) educatio in laude: quam honeste in bonis disciplinis tempore totius pueritiae fuerit; in uituperatione Kayser Educatio− in laude: bene et honeste in bonis disciplinis per omnem pueritiam educatum Caplan Educat〈i〉o: in laude *** honeste in bonis disciplinis totius pueritiae fuerit; in uituperatione *** Π2dl Marx Calboli ’69 Adamik(in laude bene et honeste Adamik) Educatio: in laude: bene et honeste in bonis disciplinis per omnem pueritiam educatum; in uituperatione: inde se retraxisse aperte Achard Nüßlein. * Locum totum a Marx male constitutum Caplan et Achard emendarunt et attente reconcinnarunt, quos sequendos puto, reiciendum Marx. 9–251,1 inde…fuisse] Bs(se inde traxisse […] a natura in laude si sit Bs)nU Achard Nüßlein inde se(se om. FZ) retraxisse(traxisse se O) aperte. ad corporis commoda ΠAFZaπOr inde se retraxisse(retrahere B) aperte; at corporis commoda B2(ex inde trahere apertet B1)LbBur inde trahise oportet; ad corporis commoda H transire hinc oportet ad corporis commoda V inde transire oportet ad corporis commoda fdl hinc detrahere oportet; at corporis commoda C hinc detrahere P Deinde transire oportet ad corporis commoda coh(inde se retraxisse aperte. Deinde eqs. h) inde detrahere oportet. A corporis commodis Kayser a natura si sit dignitas atque forma laudi fuisse HPBΠCALFZfOaπ(dignitas aut forma CALFZfOaπ)Vcoblup(sup. dignitas add. pulchritudo up)gnrUh(a natura in laude si sit h) Deinde transire oportet ad corporis commoda: natura si sit dign〈it〉as atque forma, laudei fuisse Marx Caplan(laudi) Calboli ’69 Adamik(laudi Adamik) Müller.

Liber III

251

14. A corporis commodis: natura si sit dignitas atque forma, laudi fuisse eam, non quemadmodum ceteris detrimento atque dedecori; si uires atque uelocitas egregia, honestis haec exercitationibus et industriis dicemus conparata; si ualetudo perpetua, diligentia et temperantia cupiditatum; in uituperatione, si 5 erunt haec corporis commoda, de his usum dicemus, quae casu et natura tamquam quilibet gladiator habuerit; si non erunt, praeter formam omnia ipsius culpa et intemperantia non fuisse dicemus. Deinde reuertemur ad extraneas res, et in his animi uirtutes aut uitia quae fuerint, considerabimus; diuitiae an paupertas fuerit, et quae potestates, quae 10 gloriae, quae amicitiae, quae inimicitiae, et quid fortiter inimicitiis gerundis 5–6 de…habuerit] de(de sup.lin. A) his usum dicemus, quae casu et natura tamquam quilibet gladiator(gladiatorum L) habuerit HBPΠCLAg Kayser Marx(qui tmesin hoc loco adhibitam esse defendit, Prolegomena 175) Calboli ’69 Adamik his usum dicemus, quae casu(causa Z) et natura tamquam quilibet gladiator habuerit VBu(male ante his sup.lin. V3c male post his Bu)FZcπO male his usum dicemus quae casu et natura tamquam quilibet gladiator habuerit fa(his male a)bdlpBs(dicem̓ q̄ aū nā tāq̃ qlb,gladiator uerba, quae sunt casu et in aū conflata esse uidentur Bs)Bu(tamquam quib, gladiator Bu)nhUr Caplan Achard (qui tamen de his usum prope probat) Nüßlein Müller his usum male dicemus quae casu(ex causa) et natura tamquam quilibet gladiator habueri o * Scribit autem Achard (p. 99 n. 47): “La leçon de his usum qu’on peut expliquer par une tmèse (de… usum) ou par un emploi péjoratif et intensif de de (cf. F. Marx, p. 175; G. Calboli, [“De his usum dicemus (Rhet. Her. III, 7,14” ], Atti del I Congresso di Stud. Cicer. Romae 1961, pp. 407sqq.) est très séduisante aussi”. Quod, quamquam grato animo accipio, corrigendum quodammodo mihi uidetur, cum equidem de iis ea significatione adhibitum esse defenderim, tamquam si auctor partitiua forma usus, non omnia bona, sed aliqua tantum de iis adhibita esse defenderet. Quod autem Pighi proposuit (Calboli, “De his usum dicemus”, p. 422), id est De his, absolute positum esse et usum dicemus sine ulla relatione nudum esse, ut prope sit Quod ad ea refert, usum dicemus, duplici de causa mihi improbandum uidetur, quod de et ablatiuum nullo loco Auctor nudum posuit et quod pronomen, quod enuntiato relatiuo excipiatur, cum hoc ipso enuntiato coniungi debet. Quodsi De his cum dicemus coniungas, peius illud quidem sonat, cum inter De his et dicemus uerbum interpositum, quod est usum, ita rem totam disiungat, ut uix postea, quid auctor significare uoluerit, intellegatur. Male igitur Pighi de huius aetatis Latinitate iudicauit, atque ea mihi iterum scribenda uidentur, quae extrema illa in pagina, cum Pighianam explicationem rettulissem, addidi: “Sed equidem minus intellego quid attinuerit de his, cum toto loco de ipsis corporis commodis ageretur, adiungere atque ita adiungere, ut verborum ipsa structura et ordine de his potius cum usum quam cum dicemus coniungendum esse videretur”. 7 intemperantia non fuisse dicemus V3fa2c2bdloBshr Kayser intemperantia afuisse dicemus Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller intēperan⟂ia fuisse H intemperantia fuisse BPΠCLAV1Fa1cπp intemerantia fuisse Z afuisse g2 Gruterus intemperantia fugisse Og3 intemperantia accidisse dicemus BunU * Causam nullam inueni, cur nonnullis codicibus traditam lectionem non fuisse Gruteri excogitationi, immutato textu ingeniosi hominis laudem quaerentis, postponerem, et semel simplicior esse malui. Qui potuit g2 (afuisse) distingui a g3 (fugisse)? Quia littera a ante fuisse s.lin. posita per punctum suppositum deleta est, g, super fuisse posita deleta non est. Quod a g3 (fugisse) factum esse uidetur.

252

Testo critico

fecerit; cuius causa susceperit inimicitias; qua fide, beniuolentia, officio gesserit amicitias; in diuitiis qualis aut paupertate cuiusmodi fuerit; quemadmodum habuerit in potestatibus gerundis animum. Si interierit, cuiusmodi mors eius fuerit, cuiusmodi res mortem eius sit consecuta. 15. Ad omnes autem res, in quibus animus hominis maxime consideratur, 5 8 illae quattuor animi uirtutes erunt adcommodandae; ut, si laudemus, aliud iuste, aliud fortiter, aliud modeste, aliud prudenter factum esse dicamus; si uituperabimus, aliud iniuste, aliud inmodeste, aliud ignaue, aliud stulte factum praedicemus. Perspicuum est iam nimirum ex hac dispositione, quemadmodum sit tractanda tripertita diuisio laudis et uituperationis (III 6, 10), si illud etiam 10 adsumpserimus, non necesse esse nos omnes has partes in laudem aut in uituperationem transferre, propterea quod saepe non incidant et saepe ita leuiter

3–4 mors eius fuerit cuiusmodi res mortem eius sit consecuta lhUg2un(secuta n)cuiusmodi eius mors fuerit, cuiusmodi res mortem eius fuerit consecuta Bsr(sit consecuta r) cuiusmodi fuerit mors eius cuiusmodi res mortem eius sit secuta fa2(cuiusmodi mors cuiusmodi res a2)bldug2ho(cuiusmodi fuerit mors aut cuiusmodi res o) edd. cuiusmodi mors fuerit eius/eius mors fuerit om. HPΠBCAFVLZca1πOg1pBu cuiusmodi res mortem eius sit consecuta HBPΠCLFVAcbBuhUalπgpuOZfn(secuta Zfn)) * Hafner, p. 288, magnam lacunam hic exstitisse, quam bld(addito fugnlhUBs) explere conati sint. Locum posse cum Cic. part. 82 comparari: Neque mors eorum, quorum uita laudabitur, silentio praeteriri debebit, si modo quid erit animaduertendum aut in ipso genere mortis aut in eis rebus, quae post mortem erunt consecutae. At Partitiones oratorias Aetate Media non consuesse legi. Editores, ut sese res habuit, sequi coactus sum. At Marx haec tantum in apparatu notauit: mors eius fuerit cuiusmodi om. M. Nec multo loquacior fuit Achard, qui scripserit: fuerit… fuerit cuiusmodi om. MFaβ1 Qui possis tam multis tantisque codicibus neglectis rem perdifficilem diiudicare? Hic enim apparet comma cuiusmodi mors eius fuerit insertum esse. Manet igitur maxima suspicio pristinam lectionem emendatam esse, qua ductus sane inuitus (inuitissimus, dixerim) edd. secutus sum. 7 aliud modeste, aliud prudenter LAVFZfbdlBs(aliut prudenter in marg. Bs)BunhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller aliud modeste et aliud prudenter HBPΠCaπgoO Marx Calboli ’69 Adamik aliud modeste et aliud fortiter aliud prudenter c ‖ 7–8 si…stulte] B2CA2fbl(immodeste bl)ZoOug2p(iniuste(?) p)nhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller aliud inmodeste aliud ignaue aliud stulte HPΠB1cg1 aliud inmodeste aliud ignaue aliud stulte aliud inique FVLπp(aliud stulte, aliud iniuste p)Bu aliud inmodeste aliud ignaue aliud stulte /////////// A1 aliud iniuste aliud ignaue aliud inmodeste aliud stulte ad Kayser totum locum omisit Bs * Hafner, p. 289: lacunam in α fuisse, sed uno in codice d (cui adde a) eundem esse in uituperatione ordinem seruatum atque in laude. Eum igitur ordinem posse seruari, qui in FVL conseruatus sit. Equidem non tam perfectum ad unguem hic Auctorem fuisse dixerim, ut ab eorum codicum lectione abeamus, quae quadripertita sit. 12–253,1 quod…incidant] saepe non incidant et saepe incidant ita leuiter f saepe non incidant et saepe ita tenuiter incidant O saepe indicant HPΠB1 saepe ne incidunt quidem saepe ita tenuiter incidunt ablduo(saepe non incidunt saepe quod ita tenuiter o)g2pBs(non incidunt aut sepe ita Bs)Bu(non incidunt et si incidunt ita tenuiter Bu)n(non incidunt quidem n)h(ne sup.lin. h)U(nec incidunt quidem U)r(saepe ne incidunt saepe … incident r)) edd saepe se indicant B2CAF2VLZcπg1(saepe s.l. m. 1 g1) saepe se //dicant F1

Liber III

253

incidant, ut non sint necessaria dictu. Quapropter eas partes, quae firmissimae uidebuntur, legere oportebit. Conclusionibus breuibus utemur, enumeratione ad exitum causae; in ipsa causa crebras et breues amplificationes interponemus per locos communis. 5 Nec hoc genus causae, eo quod raro accidit in uita, neglegentius commendandum est: neque enim id quod potest accidere, ut faciendum sit aliquando, non oportet uelle quam adcommodatissime posse facere; et si separatim haec causa minus saepe tractatur, at in iudicialibus et in deliberatiuis causis saepe magnae partes uersantur laudis aut uituperationis. Quare in hoc quoque causae genere 10 nonnihil industriae consumendum putemus. Nunc, absoluta a nobis difficillima parte rhetoricae, hoc est inuentione perpolita adque omne causae genus adcom-

1 ut non sint necessariae dictu fbdlug2hUr(necessarie Ur) Kayser Caplan Trillitzsch Achard Nüßlein Müller ut non sint necessaria dictu HBPΠCLAVFZcaoOπg1pBun(dictu ex dụctu n) Marx Calboli ’69 Adamik * Hafner, p. 289: in Θ lacunam fuisse, quam male expletam esse. H. Tränkle, ut Hafner refert, ita textum expleri posse sensit: quod saepe tam leuia incidunt. Quod si Hafner codices ablduogpBsBunhUr legisset, non dissimilem profecto eius inuenissem lectionem, quam, etsi dubitanter, recepi. Cur autem dubitanter? Quia facilior quam Mutilorum et Integrorum esse uidetur et idcirco a libraris Mediae Aetatis excogitari potuisse. 3 utemur…causa] ablduo(Nam in causa o)Opg2(ad exitum nostrae causae Og2, sed deleuit g2)pBsBun(causa sup.lin. n)hU(in enumeratione U)r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller utemur enumeratione ad exitum causae: in tota causa Kayser (qui dubitat an enumeratione ad exitum causae rectum sit) utemur nostrae causae c1 enumeratione ad exitum utemur nostrae causae c2 utemur nostri causas H utemur nostri causae P utemur nostri causa ΠBCAFVLZπg1 ‖ 4 interponemus per P2A1bldopg2BunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller interponere per HPΠBC1g1 interponere oportebit per C2FL(oporebit(?) erasa A1)ZπOuBs Kayser oportebit interponere per V utemur ad exitum nostrae causae f * Hafner, pp. 290 sq.: ambos traditionis ramos, α et β corruptos fuisse. Enumerationem autem ad similitudinem uocabuli amplificationes excogitatam esse, sed singulare minus conuenire. Lectiones igitur, quas hoc loco in codicibus γ inuenias, Aetatis Mediae interpolationes esse. Tametsi rem difficiliorem fecit Hafner, dum omnes correctionis gradus detegere et exponere conatur, fieri potest, ut uerum dixerit. At cum nihil melius mihi praeberetur, editores, Kayser excepto, sequi malui. 10 nonnihil…putemus] HBP(consummandum P2Fπ consumandum VA1)ΠCLA2V1FZπg Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller nonnihil industriae consumendum putauimus Kayser Achard Nüßlein conferendum V3bl putauimus V3 nonnihl industriae conferendum(consumandum c) putauimus cof(putamus f)Bs (ferendum putauimus Bs)Bunhr(non nichil hr)bdl non nichil industrie(industriae O) consumendum putamus apOU ‖ 11–254,1 perpolita…adcommodata] Calboli ’69 perpolitae adque omne causae genus H Philippson 1185 perpolita atque(adque F) ad omne causae(cause Za) genus B2(atque omne B1)P2CLVFZfacπo(omne om. o)gpOBs (ad omne genus caẽ Bs)Bu(perpollita […] accomodata Bu)n(atque in omne n)h(accommodata h)Ur(atque omne ad genus causae r) Caplan Adamik perpolita atque omne causae genus P1Πd Golla 70sq. perpolita atque omne cause ad genus accommodata bBu perpolita atque ad omne causae genus adcommodata Kayser perpolita atque omne cause ad genus accommodata Achard Nüßlein Müller perpolita atque omne causae genus Marx (praepositione ad, quae insequenti uerbo adcommodata

254

Testo critico

modata, tempus est ad ceteras partes proficisci. Deinceps igitur de dispositione dicemus. 9 16. Quoniam DISPOSITIO est, per quam illa, quae inuenimus, in ordinem redigimus, ut certo quidquid loco pronuntietur, uidendum est, cuiusmodi rationem in disponendo habere conueniat. Genera dispositionum sunt duo: unum ab institutione artis profectum, alterum ad casum temporis adcommodatum. Ex institutione artis disponemus, cum sequemur eam praeceptionem, quam in primo libro exposuimus, hoc est, ut utamur principio, narratione, diuisione, confirmatione, confutatione, conclusione; et ut hunc ordinem, quemadmodum praeceptum est ante, in dicendo sequamur. Item ex institutione artis non modo totas causas per orationem, sed singulas quoque argumentationes disponemus, quemadmodum in libro secundo docuimus: in expositionem, rationem, confirmationem rationis, exornationem, conclusionem. 17. Haec igitur duplex dispositio est: una per orationes, altera per argumentationes, ab institutione artis profecta. Est autem alia dispositio, quae, cum ab ordine artificioso recedendum est, oratoris iudicio ad tempus adcommodatur; ut si ab narratione dicere incipiamus aut ab aliqua firmissima argumentatione aut litterarum aliquarum recitatione; aut si secundum principium confirmatione utamur, deinde narratione aut si quam eiusmodi permutationem ordinis faciemus; quorum nihil, nisi causa postulat, fieri oportebit. Nam si uehementer aures auditorum optunsae uidebuntur atque animi defatigati ab aduersariis multitudine uerborum, commode poterimus principio supersedere et exordiri causam aut a narratione aut ab aliqua firma argumentatione. Deinde, si commodum erit, quod non semper necesse est, ad principii sententiam reuerti licebit.

5

10

15

20

25

contineatur, et saepe b auctore cum adcommodandi notione omissa sit, indigere hunc locum negat Marx, Prolegomena 175). * Marx secutus non sum, cum saepius praepositio ad adhibita sit, cf. eius Indicem, p. 391; contra Stroebel, Cornificiana 74. 13 in1 …expositionem] C1dn(in II ̊ lib̊ n) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller in libro secundo docuimus in dispositionem BΠ in libro secundo docuimus id est expositionem P2Vblgphr(in expositionem P1V2blgphr)C2LAFZacπoOBsBuU in libro secundo docuimus, id est in(om. Kayser) expositionem Kayser(dubitanter) Achard Nüßlein . II. H in libro II exposuimus in expositionem f in libro secundo docuimus. uel in expositionem b ‖ 23–24 supersedere et exordiri causam BC(super sedere C)VfabldgpπoBsBunhUr Caplan Achard Nüßlein Müller supersedere, exordiri causam HPΠLAFZcO Kayser Marx Calboli ’69 Adamik ‖ 24 aut1 …argumentatione] B2(ut a narratione − aut aliqua B1)P2V3fdlogBsBu(aut narratione Bu)pnhU(firmissima argumentatione U)r Müller aut a narratione aut aliqua firma argumentatione CLA(argumentacione A)ZbcπO(a narratione sine priore aut πO) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein aut narrationẽ aut aliqua firma argumentatione H aut narratione aut aliqua firma argumentatione P1ΠV1Fa Kayser * Praepositionem a/ab bis posui, ut cum priore locutione aut ab narratione […] hic locus, aut ab aliqua firma argumentatione, concineret.

Liber III

255

Si causa nostra magnam difficultatem uidebitur habere, ut nemo aequo animo 10 principium possit audire, ab narratione cum inceperimus, ad principii sententiam reuertemur. Si narratio est parum probabilis, exordiemur ab aliqua firma argumentatione. His commutationibus et translationibus saepe uti necesse est, 5 cum ipsa res artificiosam dispositionem artificiose commutare cogit. 18. In confirmatione et confutatione argumentationum dispositiones huiusmodi conuenit habere: firmissimas argumentationes in primis et in postremis causae partibus conlocare; mediocris et neque inutiles ad dicendum neque necessarias ad probandum, quae, si separatim ac singulae dicantur, infirmae sint, 10 cum ceteris coniunctae firmae et probabiles fiunt, interponi [in medio conlocari] oportet. Nam et statim re narrata expectat animus auditoris, si ex qua re causa confirmari possit − quapropter continuo firmam aliquam oportet inferre argumentationem −: et, reliqua, quoniam nuperrime dictum facile memoriae mandatur, utile est, cum dicere desinamus, recentem aliquam relinquere in 15 animis auditorum bene firmam argumentationem. Haec dispositio locorum, tamquam instructio militum, facillime in dicendo, sicut illa in pugnando, parere poterit uictoriam. 19. PRONUNTIATIONEM multi maxime utilem oratori dixerunt esse et ad 11 persuadendum plurimum ualere. Nos quidem unum de quinque rebus plurimum

3 Si narratio est parum probabilis La2blpBsnhr Achard Nüßlein Müller Si narratio parum probabilis H(parum sup.lin. H2)BPΠCA1FZfa1πoO Marx Caplan Calboli ’69 Adamik parum om. H1 si narratio parum probabilis est VA2cdgU si narratio probabilis parum est Bu si narratio parum probabilis erit Kayser * Facilius dixerim est cadere quam addi potuisse. 5 ipsa…cogit] dispositionem(dispositione o) artificiose(artifitiose Z) commutare cogit H(ex artificiosam dispositionem effecit artificiosa dispositione H2?)B(artificiosae pro artificiose BF)LFZfabdgpoOBsBunhUr Kayser(conmutare Kayser) Marx Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ipsa res artificiosa(artificiosam C1A2) dispositionem artificiose commutare cogit PΠC2(artificiosam C1)A2Vcπ artificiosa HBP Kroll, Philol. 89,78 et Trillitzsch dispositione H ipsa ‖ 6 argumentationum dispositiones] argumentationum res artificiosa commutare cogit A1 (argumentacionum A) dispositiones HLAVFZfa2(dispositione a1)cbdlgpπoOBsBunhUr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller argumentationum dispositionem Caplan Achard Nüßlein argumentationum disputationes PΠC(disposicionem C2) dispositionem BC2 ‖ 11–12 ex qua re causa confirmari possit PB2ΠLAVFZfnh(ex qua re confirmari causa possit fnh)cπg(ex quare cπg)OBsBu(ex qua re in marg. ut uar. lect. Bu)p(ex qua re causa possit confirmari p)Ur qua re causa confirmari possit B quare confirmari causa possit b sei qua re Marx Calboli ’69 si qua re Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller sed qua re HB qua de causa C om. dl exquarem causa confirmari possit a ex qua re confirmari possit causa o qua re causa confirmari possit Kayser * Lectio si qua re (ne dicam sei qua re) ex editorum constructione nata esse uidetur, quapropter immutanda mihi uisa est et ad codicum putaui redeundum lectionem, ex qua re. 13 et…dictum] H1(et ante quoniam add. H2)PΠαπ Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller et quoniam nuperrime dictum CLAVFZfcbdgpoOBsBunhUr Marx1 Achard Nüßlein argumentationem quoniam nuperrime dictum B et re dicta quoniam nuperrume dictum Kayser

256

Testo critico

posse non facile dixerimus, nec egregie magnam esse utilitatem in pronuntiatione audacter confirmauerimus. Nam commodae inuentiones et concinnae uerborum elocutiones et partium causae artificiosae dispositiones et horum omnium diligens memoria sine pronuntiatione non plus, quam sine his rebus pronuntiatio sola ualere poterit. Quare, et quia nemo de ea re diligenter scripsit − 5 nam omnes uix posse putarunt de uoce et uultu et gestu dilucide scribi, cum eae res ad sensus nostros pertinerent − et quia magnopere ea pars a nobis ad dicendum conparanda est, non neglegenter uidetur tota res consideranda. Diuiditur igitur pronuntiatio in uocis figuram et in corporis motum. Figura uocis est ea, quae suum quendam possidet habitum ratione et industria conparatum. 10 20. Ea diuiditur in tres partes: magnitudinem, firmitudinem, mollitudinem.

1–2 dixerimus…confirmauerimus] dixerimus, nec egregie(uel sine nec lege sup.lin. Z) magnam B2ΠLAVFZfcabdlgp(nec egregiam magnam.. in pronuntiatione sola audacter p)oBsBunhU(eḡgie U)r Marx Calboli ’69 Adamik dixerimus egregie magnam HB1P(egregiae P)C Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller dixerimus et egrege magnam π dixerimus et nec egregie magnam O * Stroebel, Cornificiana 78, putat nec, ut glossam, connectendi causa, additum esse. At mirum uidetur Auctorem ad Herennium hoc loco primo negasse primas esse pronuntiationi concedendas, post adfirmasse egregie magnam utilitatem in ea esse, cum et insequentibus uerbis id probetur Auctorem significare potius uoluisse non plus posse pronuntiationem solam sine reliquis orationis partibus quam has partes sine pronuntiatione ualere. Praeterea audacter non bonam audaciam tantum significari, sed etiam malam et hoc aduerbium non multum a temere abesse aliquot exemplis probatur ut Cic. S. Rosc. 118 multa auare, multa audacter … facta, Verr. 2,2,134 quamuis audacter, quamuis impudenter, Sull. 67 scelerate … audacter, Cael. 13 cum facinorosis audacter, cum libidinosis luxuriose uiuere (Th.L.L. II, 1249, 33–39). Itaque nec retinendum censeo.

Liber III

257

Magnitudinem uocis maxime conparat natura, nonnihil auget, sed maxime cura conseruat. Firmitudinem uocis maxime conparat 〈cura〉, nonnihil auget, sed maxime conseruat exercitatio declamationis. 5 Mollitudinem uocis, hoc est, ut eam torquere in dicendo nostro commodo possimus, maxime faciet exercitatio declamationis. Quapropter de magnitudine uocis et firmitudinis parte, quoniam altera natura paritur, altera cura conparatur, nihil nos adtinet commonere, nisi ut ab 〈i〉is, qui non inscii sunt eius artificii, ratio curandae uocis petatur. 10 De ea parte firmitudinis, quae conseruatur ratione declamationis, et de mollitu- 12 dine uocis, quae maxime necessaria est oratori, quoniam ea quoque moderatione declamationis conparatur, dicendum uidetur.

1–2 sed maxime cura conseruat] sed(et V1c sed − amplificat V3 set O) maxime cura conseruat B2PΠC2LAVFZfcdπoOg et maxime conseruat B1C1 curator conseruat H sed maxime conseruat adcuratio a(accuratio a1 cura a2)nU(accurratio U) Caplan Achard Müller set maxume conseruat cura Kayser Nüßlein (maxime Nüßlein) sed maxime amplificat (amplificet b) accuratio blpBsh sed maxime conseruat et amplificat accuratio r1(moderatio r2) Marx Calboli ’69(adcuratio Marx et Calboli ’69) Adamik sed uel curatio et maxime cura conseruat Bu(uel curatio et cura ambo in marg. Bu) * Nusquam alibi uocabulum adcuratio (seu accuratio) ab Auctore Rhetoricae ad Herennium adhibitum est, sed raro etiam ab aliis apparet esse usitatum (Th.L.L. I 342,16–23, ad exempla in Th.L.L. adducta adde Cels. med. 7,4,6, cf. Thes. Packard Humanities), cum praeter Ciceronis Brutum (238: in inueniendis componendisque rebus mira accuratio/cura ac ratio Madvig), quinque tantum locis inueniatur: Veg. mul. 2,28,35; Ambr. serm. 56,4; Cassian. inst. 1,2,1; Alc. Auit. hom. 18, p. 126,37; 22, p. 138,36. Kroll et Malcovati, Bruti editores, accuratio, traditam lectionem, acceperunt, quam et Krebs-Schmalz, Antibarbarus7 72, defendunt. Quod autem Krebs-Schmalz memorarunt uocabula in -tio exeuntia ab Auctore ad Herennium adamata esse (cf. Marx, Prolegomena 168sq., et supra Prolegomena, ad pp. 85sq.), satis hoc me mouet, ut traditam lectionem, accuratio, in Bruto accipiam, non satis, ut incertam Rhetoricae ad Herennium lectionem, adcuratio, reponendam putem. Hafner, pp. 291 et 359, contendit codices bl (ignorat enim p) hoc loco interpolatos esse, cum natura et cura inter se opponantur, natura uocis magnitudo comparetur, sed cura augeatur, neque usquam accuratio in Rhetorica ad Herennium adhibeatur: itaque legendum: Magnitudinem uocis maxime conparat natura: nonnihil auget, sed maxime conseruat cura. Maluit enim Hafner uocabulum cura eodem loco quo natura in superiore enuntiato occurrat, ponere, Kayser secutus. Quod equidem, χιασμῷ non minus quam ὁμοιοπτώτῳ addictus, non recepi codicumque ordinem seruaui et cura conseruat recepi. 4 exercitatio declamationis B2P2CLF2ZfabdlpπoOBsBu(conseruat in marg. Bu)n2(declamationis sup.lin. n2)hU2(sup.lin. U2)r Philippson 1185; Kroll, Philol. 89,72; Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller exercitatio imitationis HB1PΠA1V1F1n1g Marx Adamik exercitatio imitationis uel declamationis A2V2c(uel declamationis sup.lin. c2) conseruat ratio declamationis Kayser conseruat exercitatio declarationis U1

258

Testo critico

21. Firmam ergo maxime poterimus in dicendo uocem conseruare, si quam maxime sedata et depressa uoce principia dicemus. Nam laeditur arteria, si, antequam uoce bene permulsa est, acri clamore completur. Et interuallis longioribus uti conueniet: recreatur enim spiritu uox et arteriae reticendo adquiescunt. 5 2 laeditur arteria ΠabldO2uBs(leditˇ artaĩa Bs)h Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller laeduntur arteria H laeduntur arteriae PBCAFVLZfcπgoO(arteriae laeduntur O1)Bu (u.l. in marg. uel laeditur insignite(?) arteria Bu)nUr Kayser laedentur arteriae p ‖ 3 uoce bene HP1Πg1 uox bene BP2CAFV1L(uox bene mulsa est L)ZfcπO1 leni uoce V2abug2n(leni voce p̶mulse s~ n)h(p̶mulsa est h) uoce leni dO2Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69(lenei Marx Calboli) Adamik Achard Nüßlein Müller leui uoce Bs uoce leui bene op(leui uoce bene p)Bu uoce l permulsa est HPBΠCAFVLZfcabdugπOpBsh Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller laeduntur arteriae si ante quam uoce leui bene permulsae sunt oBug2(sint Bug2)U(uoce leni permulse U)r Kayser (sint Kayser) est bene l | clamore fabduoO2pBsnhUr edd. labore HPBΠCAFVLZclgπBu | completur HPBΠαg(cōpletˇ Πa c̄pletˇ g)blduO2Bsh Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller(conpletur Achard Nüßlein Müller) complentur C(conplentur C)AFVLZfcπoO1(cōplentur ZfcπoO1)Ur conpleantur Bun(ɘmplea ́ n) Kayser inplentur p * Hunc locum bene a Marx reconcinnatum esse contendit Hafner, pp. 219–221, uocabulo tantum excepto, quod est lenei (de quo cf. infra). Sed male totam partem ad pronuntiationem pertinentem traditam esse et codicum recentiorum auxilio nonnumquam corrigendam esse. Quod Hafner nonnullis probat exemplis: III 6,12; III 12,21; III 13,24; III 14,25. Equidem, codicibus aliis consideratis, contaminatos quam maxime codices hoc loco dixerim, cum Mutilus Π cum posterioribus faciat, nec posteriores unam eandemque praebeant lectionem. Cautissimos igitur puto in recensione nos esse debere, cum qua uice multi codices inter se sint coniuncti, etiam nunc obscurissimum sit. Nam idcirco Hafner tam securum se praebuit, quod paucos codices considerauit. Quod autem ad hunc locum spectat, Marxianam lectionem ideo accipiendam esse dixerim, quod arteria, non uox permulsa esse debuit (cf. Th.L.L. X,1 1569,73–1570,34), et ita permulcenda, ut, arteria, uoce permulsă, uel acri clamore iam compleri posset, non ut uox, acri clamore edito, permulceretur. Nam, arteria confirmata, uel clamor edi poterat, quoniam oratori nonnumquam et bonis lateribus (Cic. Cato 14) causa defendenda et suadenda lex erat. Quod spectat ad lenei, Marx sequi non potui, qui ubicumque litteram e pro i inuenerat (hic in uerbis leni et bene, quorum alterum tantum tenendum est, at Marx leni totum recepit, ex bene extremam modo litteram -e), credidit ueterem scripturam ei pro i seruatam esse. Neque lectionem leni contra Mutilos et Integrorum bonam partem retinendam censui, quae ex insequenti acri, duobus uocabulis (leni − acri) oppositis, nata esse mihi quidem uideretur. Scribae autem codicum Ottoboniani 1864, Bononiensis et Parisini et Upsaliensis (oBunU) et Bruxellensis intellexerunt plures, non unam, hic arterias memorari, quod cum insequenti fauces enim calefiunt et arteriae complentur congruit. Quae tamen lectio hac ipsa congruentia suspecta efficitur, cum ex collatione insequentium uerborum nasci potuerit. Quid de leui dicam? Fieri potest ut uera lectio sit, sed, ut se res habet, a librariis inuenta esse uidetur. 4 conueniet P2B2ΠLAFVfZc2aOlgpβhBsBunhU(et uti interuallis longioribus conueniet U)r Kayser Achard Nüßlein conueniat HP1B1Cc1π conuenit bdko Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Causam nullam inueni, cur conueniet, lectionem omnibus bonis traditam codicibus, immutarem, subauditur enim semper faciendi opportunitas quaedam, quae uel coniunctiuo uel futuro exprimi potest.

Liber III

259

Et in continuo clamore remittere et ad sermonem transire oportet: commutationes enim faciunt, ut nullo genere uocis effuso in omni uoce integri simus. Et acutas uocis exclamationes uitare debemus: ictus enim fit et uulnus arteriae acuta atque attenuata nimis adclamatione, et qui splendor est uocis, consumitur 5 uno clamore uniuersus. Et uno spiritu continenter multa dicere in extrema conuenit oratione: fauces enim calefiunt et arteriae conplentur et uox, quae tractata uarie est, reducitur in quendam sonum aequabilem atque constantem. Quia saepe rerum naturae gratia quaedam iure debetur! Velut accidit in hac re. 10 Nam quae dicimus ad uocem seruandam prodesse, eadem adtinent ad suauitudinem pronuntiationis, ut, quod nostrae uoci prosit, idem uoluntati auditoris probetur. 22. Vtile est ad firmitudinem sedata uox in principio. Quid insuauius quam clamor in exordio causae? 15 Interualla uocem confirmant; eadem sententias concinniores diuisione reddunt et auditori spatium cogitandi relinquunt. Conseruat uocem continui clamoris remissio: et auditorem quidem uarietas maxime delectat, cum sermone animum retinet aut exsuscitat clamore.

9 Quia P2ΠC2LAFVZcπoBs Quam C (sup.lin. C) Marx (cf. Ter. Phorm. 757, Lucr. 6,801, 803, Cels. 36,6,6) Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller Quae HP1B Qua oe C1 qua Kayser om. fOabdlBunhUr * Quamquam lectio Quam ab omnibus editoribus accepta est, Kayser tantum excepto, non equidem unius codicis lectione, eaque super lineam addita, nimis confisum esse maluerim, cum praesertim Quia non male ad locum adcommodetur. 10–11 eadem…pronuntiationis] fabuBsBunh(suauitatem buBsBunh)U(attinet U)pg2do(eadem pertinent ad suauitatem o)lu1(pertinent deleuit et s. lin. add. attinent lu1 ad suauitatem seruandam u2)pr idem ad suauitatem pronuntiationis fit O Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein ti Müller abstinenuationis H1(sup.lin. ti H2) astinentiationis PB1 eadem ostentatione fit P2ΠC eadem etiam ostentatione fit AFVLB2Zc1(ostentatione et demonstratione fit c2)g1π eadem orationis enuntiationi seruiunt Kayser * Kayser, ad p. 276, scripsit uerba, quae sunt attinet ad suauitatem pronuntiationis, infelicem eius esse correctionem, qui sequentia non considerauerit, ubi non modo de suauitate, sed etiam de firmitudine uocis ageretur (cf. infra ad III 12,22). Hafner, p. 292, autem putat in α textum esse corruptum et a quodam docto homine emendatum, sed codicibus Integris id probari, textum iam in Θ corruptum fuisse. Negat autem ullam bonam correctionem adhuc inuentam esse. Sed si locum attentius considerauerimus, apparebit male et Kayser et Hafner intellexisse, cum Auctor id tantum significet, quae ad uocem seruandam prosint, eadem ad suauitatem quoque proficere, firmitudinem autem sanitate ipsa uocis contineri, cum Auctor haec duo tantum memoret in III 12,22 extr. Cum reliquis editoribus igitur, Kayser neglecto, facere non dubitaui.

260

Testo critico

Acuta exclamatio uocem uulnerat; eadem laedit auditorem: quod emendat uarietas, habet enim quiddam inliberale et ad muliebrem potius uociferationem quam ad uirilem dignitatem in dicendo adcommodatum. In extrema oratione continens uox remedio est uoci. Quid? haec eadem nonne animum uehementissime calefacit auditoris in totius conclusione causae? 5 Quoniam res igitur eaedem uocis firmitudini et pronuntiationis suauitudini prosunt, de utraque re simul erit in praesentia dictum, de firmitudine, quae uisa sunt, de suauitudine, quae coniuncta fuerunt: cetera suo loco paulo post dicemus.

1 Acuta exclamatio uocem uulnerat H(uoluerat H)PB2(uolnerat B1)ΠCFZcV1ALOg1π Kayser Marx(uolnerat Kayser Marx Müller) Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller acuta exclamatio fauces et uocem uulnerat V2fabldoug2pBs (accuta Bs)BunhUr | eadem laedit auditorem H2B2(creditorem H1B1)PΠCFZVALfa1nhUr (auditores fa)cbldOougπ edd. atque laedit auditorem p quod emendat uarietas P2B2ΠCFAVLZ(quia Z)fca2π (linea subducta, an expunctionis? π)OgpBs(quid Bs)Bu om. a1bldounhUr edd. quidem uarietas HB1P(? uarietccs littera Visigothica P) ‖ 2 habet…inliberale] VA2F2anh(illiberale anhbldOou(habet etenim u ex haberet?)gBs(sine enim et inliberale quiddam Bs)BuUr edd. haberet enim quiddam inliberale HPBΠCL F1ZA1f(illiberale f)cπp (illiberale quidam p) * Hic quoque Hafner, p. 221, conatur totam rem explicare, quasi ipse exarandis codicibus interfuisset, sed sua explicatione mihi non persuasit, quippe quae paucis nitatur codicibus. Acute ille quidem Hafner sensit uocabulis habet et haberet rem totam contineri, quodsi haberet legeris, ea tantum condicione hoc accipi posse, si prius elocutionem posueris quod emendat uarietas, cum contra habet pariter accipi possit, siue quod emendat uarietas receperis, siue expunxeris. At si priora uerba consideraueris, non erit expunctio facilis: Rhet. Her. III 12,22 Conseruat uocem continui clamoris remissio: et auditorem quidem uarietas maxime delectat, cum sermone animum retinet aut exsuscitat clamore. Acutam autem exclamationem eo loco (III 12,21) Auctor clamoris similem esse dixerat, ubi uitandam eam esse contenderat (acutas uocis exclamationes uitare debemus: ictus enim fit […] et qui splendor est uocis, consumitur uno clamore uniuersus). Nec satis est. Qui poterant enim ad haberet HPB1 peruenire, qui quod emendat uarietas non legerent ? Corruptionem facilius dixerim interuenisse. Locum igitur contra Hafner et editores omnes restitui, qui locus cum superioribus uerbis concineret et quo loco acutam exclamationem quaerendam illam quidem negaret Auctor, sed, si interuenisset, eadem ratione emendandam doceret, qua reliquus clamor emendandus esset, uarietate. 6 res igitur HPΠBLAFVZcalgπoOBu Kayser igitur res CfbdkβȟBsnUr ergo res ph ‖ 6–7 eaedem…prosunt] eaedem P2ΠBCLd(ęędem Ld)A2FV(sup.lin. V)fcar(eedem car)k1πo(heedem o)BsBunhU(ęedē U) Kayser Achard (uidelicet ut eaedem cum res congrueret) Nüßlein ędem O eaedem uocis firmitudini et pronuntiationis suauitudini prosunt H(eadem H)PBΠCLVFAf(formitudini f)Zc(eedem … (mollitudini sup.lin. c) prosunt c)bl(eadem Zbl)dOap(headem p)oug(heedem oug)π(ee,dem π)Bs(et pronuntiationis suauitudini om. Bs)BunhUr Kayser(suauitati Kayser dub.) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller eadem P1A1Zb * Non equidem ignoro melius Latine eadem (Neutrum plurale) quam res eaedem sonare, magisque Latina uideri, sed textum non debemus ita corrigere, ut ad nostram Latinitatis opinionem adcommodetur. Hoc satis superque factitatum est. Tempus est, ut antiquos ipsos audiamus (cf. Lucr. 1,306; Neue-Wagener, II3 396; Leumann, 1977: 467).

Liber III

5

10

15

20

261

23. Mollitudo igitur uocis, quoniam omnis ad rhetoris praeceptionem 13 pertinet, diligentius nobis consideranda est. Eam diuidimus in sermonem, contentionem, amplificationem. Sermo est oratio remissa et finitima cotidianae locutioni. Contentio est oratio acris et ad confirmandum et ad confutandum adcommodata. Amplificatio est oratio, quae aut in iracundiam inducit aut ad misericordiam trahit auditoris animum. Sermo diuiditur in partes qua〈t〉tuor: dignitatem, demonstrationem, narrationem, iocationem. Dignitas est oratio cum aliqua grauitate et uocis remissione. Demonstratio est oratio, quae docet remissa uoce, quomodo quid fieri potuerit aut non potuerit. Narratio est rerum gestarum aut proinde ut gestarum expositio. Iocatio est oratio, quae ex aliqua re risum pudentem et liberalem potest conparare. Contentio diuiditur in continuationem et in distributionem. Continuatio est orationis enuntiandae adceleratio clamosa. Distributio est in contentione oratio frequens cum raris et breuibus interuallis acri uociferatione. 24. Amplificatio diuiditur in cohortationem et conquestionem.

4 cotidianae HPΠBCfZcO2βhLabpldgnr(cotidiane̡ Labpldgnr)BsU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik cottidianae AFo(cottidiane Fo)Vk1π Nüßlein humane O1 Achard Müller quotidianae Buh(quotidiane h). * In Th.L.L. IV 1091, 71–78 disputationem inuenias, utrum sit cottidianus et cottidie an cotidianus et cotidie scribendum, cum utrumque legatur, cf. etiam Neue-Wagener, II3 653. Equidem, tametsi in Th.L.L. cottidianus et cottidie legitur, codicum Mutilorum auctoritatem secutus cotidianae scripsi. 5 Contentio est oratio acris PCLAFVfZcaπbldg(que̡ aut in iracundiam inducit g)opOBs(est acris oratio Bs)BunhUr Kayser Marx1 Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller Contentiosa H Contentio oratio BΠ Contentiost oratio Marx2 Calboli ’69 ‖ 10 aliqua P2B2PCLAFVfZcaπoObldgpBsBuhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller alia HP1B1 om. n et uocis remissione abBsBu(et sup. lin Bu)Ur om. BCLAFVfZcπoOnh Kayser ‖ 10–11 et… oratio] Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HPΠ. * Nota Palatinum Latinum 1522 (π) et Ottobonianum Latinum 1864 (o) et Ottobonianum Latinum 1190 (O) et Bononiensem Bu et Upsaliensem U hic cum Integris facere. Nonne sint ad Integrorum adscribendi familiam? 11 Demonstratio est oratio B2C(oratio om. Cco)LAFVfZcabldg(sup.lin. g)pπoOBsBunhUr Kayser ‖ 17–18 orationis…contentione] B2LcOU(orationis annuntiandae acceleratio LcOU)AFVZ(orationis enunciandae acceleratio AVZ − in contentione(con- sup.lin. V)AVZ)Ffcaπ(in contentione π)oObpg(sup.lin. g)lBs(accelleratio Bs)Bu(acceleratio Bu)n(enuntiande (in marg. n) orationis n)hr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller(adceleratio Marx Caplan Calboli ’69 Müller) om. HPΠB1C

262

Testo critico

Cohortatio est oratio, quae aliquod peccatum amplificans auditorem ad iracundiam adducit. Conquestio est oratio, quae incommodorum amplificatione animum auditoris ad misericordiam perducit. Quoniam igitur mollitudo uocis in tres partes diuisa est, et eae partes ipsae sunt in octo partes alias distributae, harum octo partium, quae cuiusque idonea pronuntiatio sit, demonstrandum uidetur. 14 Sermo cum est in dignitate, plenis faucibus quam sedatissuma et depressissuma uoce uti conueniet; ita tamen, ut ne ab oratoria consuetudine ad tragicam transeamus. Cum autem est in demonstratione, uoce paulolum attenuata crebris interuallis et diuisionibus oportet uti, ut in ipsa pronuntiatione eas res, quas demonstrabimus, inserere atque insecare uideamur in animis auditorum. Cum autem est sermo in narratione, uocum uarietates opus sunt, ut, quo quidque pacto gestum sit, ita narrari uideatur. Strenue quod uolumus ostendere factum: celeriuscule dicemus; at aliud otiose: retardabimus. Deinde modo acriter, tum clementer, maeste, hilare in omnes partes commutabimus ut uerba item pronuntiationem. Si qua inciderint in narrationem dicta, rogata, responsa, si quae admirationes de quibus nos narrabimus, diligenter animum aduertemus, ut omnium personarum sensus atque animos uoce exprimamus.

5

10

15

20

8 depressissuma HP1BC Kayser Marx Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller depressissima P2ΠLAFVf(depressissima ssi sup.lin. f)ZcaπoObldgpBsBunhUr Caplan Adamik uti P2BCLAFZcπoObldBsBunhUr edd. om. H P1ΠV ‖ 14 quidque P2ΠB2CLAF(ex quidodque F)VfZcaπoOldgpBs(q,q3 Bs)r quicque bBun(q̓ cq: n) quique HP1B1 quodq; hU ‖ 15 narrari uideatur B2LA2VfZ2π2(uel narrari sup.lin. Z2π2)blpaβBsȟnhUr Achard Nüßlein Müller narrare HB1PΠCA1Z1cπ1og(sup.lin. -ri g)dOBu(quicque Bu) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik narri k uideatur HPΠBCLAFVfZcπabo(uideamur sup.lin. o)OBsBunhUr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uideamur ld Kayser Caplan. * Recte Kayser et Caplan intellexerunt narrare cum uideamur congruere, cum uideatur non congruere. Equidem narrari cum codicibus trium familiarum (sed praecipuae secundae et tertiae) hic retinendum sensi, quocirca et uideatur recepi.

Liber III

263

25. Sin erit sermo in iocatione, leuiter tremebunda uoce, cum parua significatione risus, sine ulla suspicione nimiae cachinnationis leniter oportebit ab sermone serio torquere ad liberalem iocum uocem. Cum autem contendere oportebit, quoniam id aut per continuationem aut per 5 distributionem faciendum sit, in continuatione, adaucto mediocriter sono uocis, uerbis continuandis uocem quoque iungere oportebit et torquere sonum et celeriter cum clamore uerba conficere, ut uim uolubilem orationis uociferatio consequi possit. In distributione uocis ab imis faucibus exclamationem quam clarissimam 10 adhibere oportet, et quantum spatii 〈in〉 singulas exclamationes sumpserimus, tantum in singula interualla spatii consumere iubemur. In amplificationibus cum cohortatione utemur uoce attenuatissima, clamore leni, sono aequabili, commutationibus crebris, maxima celeritate. In conquestione utemur uoce depressa, inclinato sono, crebris interuallis, longis 15 spatiis, magnis commutationibus. De figura uocis satis dictum est; nunc de corporis motu dicendum uidetur.

1 tremebunda HP2ΠLAFVfZcπoOahβbldgpBsBunhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller tremibunda BP1C Marx Calboli ’69 Adamik tremebundi k tremebundam uocem Kayser ‖ 2–3 ab sermone PΠBCLAFVZπodgBsBuUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller a sermone fcOablpnh ad sermonis seriem H ‖ 3 torquere PΠBCLAFVfZcπoOabBsBunhUr torquer& H ab H2B om. H1 | iocum uocem Π2CLAFVfZcπoOabldpg(uocem iocum g)BunhUr Kayser Marx1 Achard iocum nostram uocem Bs uocem del. Marx2, qui uerba post torquere addidit (eum secuti sunt Caplan Calboli ’69 Adamik Müller) locum uocem HPB. * Lectionem iocum lectioni locum sensu, mea quidem sententia, carenti, quae ex iocum, una littera immutata uel perperam lecta, exstitisse uideatur, anteponendam dixerim et equidem anteponere non dubitaui. 5 faciendum sit HPΠBCLAVZcπgoOBuU Marx1 Achard Nüßlein faciendum est fabldpBsn(faciendū + n)hr Kayser Adamik Müller faciendumst Marx2 Caplan Calboli ’69. * De hoc usu egi in G. Calboli, “Osservazioni Grammaticali”, pp. 370–379, et coniunctiuum ut potentialem hic et in II 18,27 explicaui. Patet enim rem expositam esse, quae fieri posset, non quae reuera accidisset; quod hypotheticis coniunctionibus si, sin, cum − non aliud per cum hoc loco exponitur, quod ad faciendi pertinet occasionem, atque per si et sin − significatum esse contendi (cf. etiam Hofmann-Szantyr, p. 627 et Szantyr in Hofmann-Szantyr, p. 854). Coniunctiuus igitur post quoniam adhiberi potuit, quoniam totus locus, per cum introductus cum sit, hypothetico quodam colore expressus esse uidetur. sono uocis P2ΠCLAFVfZcπoOabldgpBsBunhUr Kayser Marx1 Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller sono uoci HP1B Marx2 Bornecque Adamik ‖ 6 iungere P2ΠB2LAFVZcoOa Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller adiungere fβ1hpg(ad- sup.lin. g)BsBuhUr coniungere πn2 (ɘiú sup.lin. n2)augere B1Clkβn1 Marx Calboli ’69 Adamik angere b rugere HP1(quod uel ex iungere uel ex augere, a littera male adpicta uel partim erasa, natum esse uidetur: augere > εugere > rugere) | oportebit HPΠBCLAFVfZcπbloOabBs(opportebit Bs)BunhUr Kayser Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller oportet β1

264 15

Testo critico

26. Motus est corporis gestus et uultus moderatio quaedam, quae probabiliora reddit ea, quae pronuntiantur. Conuenit igitur in uultu pudorem et acrimoniam esse, in gestu nec uenustatem conspiciendam nec turpitudinem esse, ne aut histriones aut operarii uideamur esse. Ad easdem igitur partes, in quas uox est distributa, motus quoque corporis ratio uidetur esse adcommodanda. 5 Nam si erit sermo cum dignitate, stantis in uestigio leui dexterae motu loqui oportebit, hilaritate, tristitia, mediocritate uultus ad sermonis sententias adcommodata. Sin erit in demonstratione sermo, paulolum corpus a ceruicibus demittemus: nam est hoc a natura datum, ut quam proxime tum uultum admoueamus ad 10 auditores, si quam rem docere eos et uehementer instigare uelimus. Sin erit in narratione sermo, idem motus poterit idoneus esse, qui paulo ante demonstrabatur in dignitate. Sin in iocatione, uultu quandam debebimus hilaritatem significare sine commutatione gestus. 15 27. Sin contendemus per continuationem, brachio celeri, mobili uultu, acri aspectu utemur. Sin contentio fiet per distributionem, porrectione perceleri brachii, inambulatione, pedis dexteri rara subplosione, acri et defixo aspectu uti oportet. 1–2 quae…pronuntiantur] abldo(reddit, quae o)puBsBu(quae probabiliora […] pronuntiantur in marg. Bu)nhU(que … que U)r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller quae pronuntiant risu H quae pronuntiant PΠ quae pronuntianti B quae pronuntianti conueniat CAFZcfπg Nüßlein quae pronuntianti conuenit VO pronuntiandi conuenit L pronuntiantur. Conuenit n(9uen̄ n)hU * Hafner, pp. 292sq., locos contulit, ubi probabilis adhibitum est (cf. Lexicon, p. 1482sq.) negatque hoc adiectiuum bene ad rem adcommodari. At ego, Th.L.L. X,2 1445,53–1449,42 inspecto, nihil inueni, cur probabilis hic minus adhiberi posse uideretur. Magis moueor, quod f non cum ceteris eiusdem generis fecit. Enuntiationem autem pronuntianti conueniat quodammodo improbat Hafner, cum eam suspicetur ex Lupi coniectura profectam esse, quae in B imperfecta, id est sine conueniat, manserit. Eius mentis admiror celeritatem, quam tamen nimiam adhibere nolim. 6 stantis HP1B1Π Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein stantem B2 stantes P2CLAFVZfcgpabldπoOBsBunhUr Müller * Lectio difficilior est profecto stantis, quae idcirco recipienda esse uidetur. 10 est…datum] P2Π2Cp(datum a natura Cp)fVc2gabldr Kayser Marx1 Achard Nüßlein Müller de natura B2AFZc1πO da natura L natura o est hoc datum HP1B1Vβ Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik nam hoc est a natura datum BsBunhU * Lectio a natura, Integris et aliquot Mutilis tradita, recipienda esse uidetur, non quo addi a quouis scriba non potuerit, sed quia sine natura simplex datum parum liquet. 18 porrectione ΠCLAF2fZcgabdlpπoOBsBunh(porrectioneṃ h)U(porectione U)r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller porrectionem HBPVF1 porrectiore P2 (ex porrectiorem P1)C2 | perceleri Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller pro celeri HP(sed P, punctis suppositis, pro deleuit)Π celeri BZgabdlpoBunhUr Kayser celeris LAFVfcπOBs om. C | brachii HP2LAFVfZcgabdlpπoOBunhUr Kayser (brachi Kayser) Marx Caplan

Liber III

5

10

15

20

25

265

Sin utemur amplificatione per cohortationem, paulo tardiore et consideratiore gestu conueniet uti, simili〈b〉us ceteris rebus atque in contentione per continuationem. Sin utemur amplificatione per conquestionem, feminis plangore et capitis ictu, nonnumquam sedato et constanti gestu, maesto et conturbato uultu uti oportebit. Non sum nescius, quantum susceperim negotii, qui motus corporis exprimere uerbis et imitari scriptura conatus sim uoces. Verum nec hoc confisus sum posse fieri, ut de his rebus satis commode scribi posset, nec, si id fieri non posset, hoc, quod feci, fore inutile putabam, propterea quod hic admonere uoluimus, quid oporteret: reliqua trademus exercitationi. Hoc tamen scire oportet, pronuntiationem bonam id perficere, ut res ex animo agi uideatur. 28. Nunc ad thesaurum inuentorum atque ad omnium partium rhetoricae 16 custodem, memoriam, transeamus. MEMORIA utrum habeat quiddam artificiosi, an omnis ab natura proficiscatur, aliud dicendi tempus magis idoneum dabitur. Nunc proinde atque constet in hac re multum ualere artem et praeceptionem, ita de ea re loquemur. Placet enim nobis esse artificium memoriae; quare placeat, alias ostendemus; in praesentia, cuiusmodi sit ea, aperiemus. Sunt igitur duae memoriae: una naturalis, altera artificiosa. Naturalis est ea, quae nostris animis insita est et simul cum cogitatione nata; artificiosa est ea, quam confirmat inductio quaedam et ratio praeceptionis. Sed q〈ua〉 uia in ceteris rebus ingenii bonitas imitatur saepe doctrinam, ars porro naturae commoda confirmat et auget, item fit in hac re, ut nonnumquam naturalis memoria, si cui data est egregia, similis sit huic artificiosae, porro haec artificiosa naturae commoda retine〈a〉t et amplificet ratione doctrinae.

Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 19 dexteri HP1ΠBCFZ2kπ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller dextri P2LVZ1fcgbldpaβhoOBunhUr | subplosione Cr2 supplosione U(suplosi one inter si et one littera quadam erasa U) Kayser subplausione P2ΠB2LAF2VZfgbkβ2πOBunhr1 Achard Nüßlein Müller supplausione Vkalpβ1ho Caplan subplusione P1B1F1 Marx Calboli ’69 Adamik supplusione Hd * Diom. gramm. I 382,26 ‘plaudo’ frequens est, apud ueteres ‘plodo’. Cic. de orat. 3,47 supplosionem pedis; 3,220 supplosio pedis; Brut. 278 pedis … supplosio; Quint. inst. 10,7,26 et 11,3,128 pedis supplosione. Praeterea Leumann, 1977: 72, docet au pro ō, ut “hyperurbanes oder pseudoarchaisches” adhibitum esse. Itaque mihi uidetur hic motus ‘pedis supplosio’ appellata esse, et supplosione cum Kayser aut subplosione cum Cr2 scribendum esse. 12 id BPΠFALVZfcbldpgaπoOBsBunhUr Kayser Caplan Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ad id C | perficere A2FLZfcgabdlpπoBsBunhr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller proficere HBPΠCA1VOU Caplan ‖ 16 magis fabdlpoBsBunhUr Caplan Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller (qui tamen dubitat an omittendum sit) om. HBPΠCFLAVZcgπO Kayser

266

Testo critico

29. Quapropter et naturalis memoria praeceptione confirmanda est, ut sit egregia, et haec, quae doctrina datur, indiget ingenii. Nec hoc magis aut minus in hac re, quam in ceteris artibus fit, ut ingenio doctrina, praeceptione natura nitescat. Quare et illis, qui natura memores sunt, utilis haec erit institutio, quod tute paulo post poteris intellegere: et si illi, freti ingenio, nostri non indigerent, 5 tamen iusta causa daretur, quare iis, qui minus ingenii habent, adiumento uelimus esse. Nunc de artificiosa memoria loquemur. Constat igitur artificiosa memoria ex locis et imaginibus. Locos appellamus eos, qui breuiter, perfecte, insignite aut natura aut manu sunt absoluti, ut eos facile naturali memoria conprehendere et amplecti queamus: ut aedes, intercolum- 10 nium, angulum, fornicem et alia, quae his similia sunt. Imagines sunt formae quaedam et notae et simulacra eius rei, quam meminisse uolumus: quod genus equi, leonis, aquilae memoriam si uolemus habere, imagines eorum locis certis conlocare oportebit. 30. Nunc, cuiusmodi locos inuenire et quo pacto reperire et in locis imagi- 15 nes constituere oporteat, ostendemus.

5 illi H2BPΠCFLAVZcfblpoOgπBsBunhUr Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller ille H1 illei Marx Calboli ’69 | nostri C1A1blπnhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein nostro HBPΠC2FLA2VZfcg om. p nostra perceptione oBsBuU1(doctrina U2) nostra industria O ‖ 8 ex locis HBPΠCFLAVZcgpoOπBsBuhU Kayser Caplan Calboli ’69 Müller locis fbdlnr Marx Adamik Achard Nüßlein | et B2P2ΠFLAVZfcgbdlpoOπBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller | locis immaginibus HB1P1C Stroebel, Cornificiana 78. * Cur Achard contra codices Mutilos et Integros ex (ex locis) reiecerit, minus intellego, cur Nüßlein, Achard semper obnoxius, satis intellego. 13 leonis akβ2hldb2c2g2Bsn2r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller leones HBPΠCLAFVZfBsBub1β1c1oOg1pπn1hU Kayser Ammon, Burs. 12sq., Trillitsch | memoriam si uolemus f(quorum sup.lin. f)bdO(quorum post Memoriam add. sup.lin. O2)g(memoriā in marg. g)Bs (quorum memoriam si uellimus habere Bs)Bup(si uolumus habere memoriam Bup)n(uolumus n)h(uelimus h)U(uolemus habere U)r Kayser Marx Ammon, Burs. Jb. 12sq., Trillitzsch Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HBPΠCLAFVZcoπ quorum si uolumus habere memoriam Bup | locis certis HBPΠCLAFVZcgoOπBu(certis locis Bu) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Müller in locis f(in certis locis f)dblBsnhUr Achard Nüßlein * Hic, quamquam ualde dubitanter, cum editoribus, Kayser et Trillitsch exclusis, facere malui.

Liber III

267

Quemadmodum igitur qui litteras sciunt, possunt id, quod dictatum est, scribere 17 et recitare quod scripserunt, item qui mnemonica didicerunt, possunt, quod audierunt, in locis conlocare et ex his memoriter pronuntiare. Nam loci cerae aut cartae simillimi sunt, imagines litteris, dispositio et conlocatio imaginum scriptu5 rae, pronuntiatio lectioni. Oportet igitur, si uolumus multa meminisse, multos nos nobis locos comparare, uti multis locis multas imagines conlocare possimus. Item putamus oportere ex ordine hos locos habere, ne quando perturbatione ordinis inpediamur, quo setius, quoto quoque loco libebit, uel ab superiore uel ab 1 dictatum est H(dictatumeis H)P2ΠB2CLVAF2cπOg2p Kayser Achard Nüßlein dictatum b (in margine b) dicatum est F1 dictum est foldg1BsBunhUr dictatur Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller id, quod dictauimus Z eis H Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller Núñez ei PB est P2B2ΠCdl * Lectionem dictatur eis cum lectione dictatum est comparari posse ex codicis Herbipolitani lectione dictatumeis apparet. Minus igitur intellego, cur Achard et dictatum est et eis acceperit et scripserit dictatum est eis. Quod nimium cum esset et a codicibus, non traditum dictatur accipiens, aberrare nollem, ad mensuram codicum reueni et tantum dictatum est, Kayser secutus, reposui. Verbo enim eis accepto, res explicatur illa quidem apertius − sed quaero, qui fuerint isti eis −, at non omnia semper dicenda sunt, atque pronomen eis a librario codicis Herbipolitani tamquam glossam addi potuisse, negare qui potes? 2 qui mnemonica Aldus Kayser(qui μνημονικὰ Kayser) Caplan Calboli ’69 Adamik Müller quinimmodica P qui inmodica HFZboOLAfcldgpBsBuπnh(īmodica nh)Ur qui immodica ΠBC (uide ad III 24,40) qui nemonica Marx Achard Nüßlein cum inmodica V didicerunt ΠCLFAZcldoOgBsBunhUr Marx Calboli ’69 Achard Müller deciderunt PB deciserunt H audiunt π2 5–6 multos…comparare] fakβbldh Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller multos nobis locos BPΠCLAVFZchπgpBsBunUr Marx1 Achard Nüßlein multos locos nobis conparare Ho(nobis sup.lin. o)O Kayser ‖ 6 uti multis locis multas imagines HBPΠC1VAZcold(ut d)Oπg Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ut in multis locis C2fa1kb2hBs(in marg. Bs)nhU Achard Nüßlein uti in a2βr uti multis in locis multas imagines LF in multas locis b1 ut in multis locis multas ymagines Bs(in marg. Bs)Bun(imagiēs n)hU(imagines hU)r(uti in…imagines r) ‖ 7 ex… habere] fabl(ex ordine sit hos locos habete l)dOupBs(hos locos ex ordine habere pBs)nhUr edd. eos locos oportere ex ordine habere o hos locos ex ordine comparari Bu om. HPΠBCAFVLZcπg(totum locum deleuit ab Item ad perturbatione g) * Hafner, p. 293, scribit lacunam iam in Θ fuisse ex eo facile effici, quod in HPΠBCAFVL inueniatur, sed perfacile ex eo, quod sequitur (III 18,31 placet et ex ordine locos conparare), expleri potuisse et optime expleri. Minus bene pronomen hos adhibitum, cum semper de locis sine pronomine actum sit. Sed de hac lectione − equidem dixerim − addubitari non potest. 8 quoto quoque loco PΠCLcbdplBsBu(quoto q; loco libebit lBsBu)nhUr Kayser Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Adamik Müller quoto loco quoque H quoto quidq; B quoto quidq; loco C quoto quoquo loco libebit fdOBunhU(quoque BunhU) quoto q̲ q̲ loco(loco sup.lin.) libebit V quoto quoq: libebit PΠp Marx Achard Nüßlein quoto q̲ q̲ id loco libebit BF(quoto quoq. F)AZπ(quanto π1 quoto π2) quoto loco q̃ q̃ libebit H quoto quoquo loco quodque licebit do quoto quoq. libebit g1 quoto quoq. loco licebit g2r * De hoc loco egit Hafner, p. 221, qui putat quoto quoque, non quoto quoquo legendum. Equidem Hafner adsentior, qui iam scripserim (“Quisquis et quisque” 119): “nusquam enim quotus quisquis in lingua Latina reperias”. Secutus sum autem non modo Kroll, Philol. 89,77, sed etiam Golla 78, et praecipue Trillitzsch amicum, cuius manibus hoc saltem loco litatum uelim. Nam

268

Testo critico

inferiore parte imagines sequi et ea, quae mandata locis erunt, edere possimus: 18 nam ut, si in ordine stantes notos qu〈o〉m plures uiderimus, nihil nostra intersit, utrum ab summo an ab imo an ab medio nomina eorum dicere incipiamus, item in locis ex ordine conlocatis 〈e〉ueniet, ut in quamlibet partem quoque loco lubebit imaginibus commoniti dicere possimus id, quod locis mandauerimus: quare placet et ex ordine locos conparare. 31. Locos, quos sumpserimus, egregie commeditari oportebit, ut perpetuo nobis haerere possint: nam imagines, sicuti litterae delentur, ubi nihil utimur; loci, tamquam cera, remanere debent. Et, ne forte in numero locorum falli possimus, quintum quemque placet notari: quod genus, si in quinto loco manum auream conlocemus, si in decumo aliquem notum, cui praenomen sit Decumo; deinde facile erit deinceps similes notas quinto quoque loco conlocare. 19 Item commodius est in derelicta, quam in celebri regione locos conparare, propterea quod frequentia et obambulatio hominum conturbat et infirmat imaginum notas, solitudo conseruat integras simulacrorum figuras. Praeterea dissimilis forma atque natura loci conparandi sunt, ut distincti interlucere possint: nam si qui multa intercolumnia sumpserit, conturbabitur similitudine, ut ignoret, quid in quoque loco conlocarit. Et magnitudine modica et mediocris locos habere oportet: nam et praeter modum ampliuagas imagines reddunt et nimis angusti saepe non uidentur posse capere imaginum conlocationem. 32. Tum nec nimis inlustris nec uehementer obscuros locos habere oportet, ne aut obcaecentur tenebris imagines aut splendore praefulgeant. Interualla locorum mediocria placet esse, fere paulo plus aut minus pedum tricenum: nam

5

10

15

20

hunc totum locum bene, mea quidem sententia, Trillitzsch reconcinnauit (p. 200), qui scripserit: “scribendum est quoto quoque loco, quod fere exstat in HPΠl; v. Kroll Philol. 89,77, Golla 78, Caplan, Calboli Riv. Ciceron. 1,1959,11. aliter Brakman Mnemos. 332sq.” 1 edere possimus HBP(cum punctis correctionis supra positis P)ΠCLAVFZcπOgU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller uidere et proferre possimus bldpBunhr Achard Nüßlein edere et ‖ 4–5 quamlibet…lubebit] quamlibet perferre possimus o edere et proferre possimus Bs HBPΠCLAVFZcβoπOlpgBsBuUr Kayser(in quamlibet partem a quoto quoque loco lubebit Kayser) Calboli ’69 quamlibebit akȟbn Marx Bornecque Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller q̃ q̃ lubebit H quoque loco ΠF1AZn quoquo loco libebit F2b(lubebit b)U2(lụbebit U1) in quamlibet partem quoq; loco libebit cπ(q̃ q̃ π)OgBsbdn(in quam libebit partem bdn)r2(quoquo loco libebit r2)r1(quoquo loco licebit r1) quoto quoq; loco licebit oBu(et quoto quoque loco libebit Bu)p(quoque loco quoto licebit p) ‖ 12 deinceps P2ΠB2CL(inde facile erit deinceps L)VFAfcbdlOπgpBsBunUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller inceps HP1B1 Marx Adamik lac. posuit Calboli ’69 om. oh | quinto quoque H(quinto qq̄ H)BPΠ(q̓ ntoqq̄ Π)CLVFf(q̲ nto qq̄ f)AcoOπgpBsBunhU Kayser Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller quinto quoquo bdlh Marx Adamik quinto loco quoquo r ‖ 16 distincti HBPCVFAcoOπgU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller distincte fbdlpBsBunhr Achard Nüßlein distinctE Π distinctei L ‖ 18 quoque HBPΠCLVFAcoOlaπgU Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller quoquo fkhßbBuhr Marx Adamik uno quoque dp Kayser in quo Bsn | conlocauerit FogBs collocarit BunhUr

Liber III

269

ut aspectus item cogitatio minus ualet, siue nimis procul remoueris siue uehementer prope admoueris id, quod oportet uideri. Sed quamquam facile est ei, qui paulo plura nouerit, quamuis multos et idoneos locos conparare, tamen si qui satis idoneos inuenire se non putabit, ipse sibi 5 constituat quam uolet multos licebit. Cogitatio enim quamuis regionem potest amplecti et in ea situm loci cuiusdam ad suum arbitrium fabricari et architectari. Quare licebit, si hac prompta copia contenti non erimus, nosmet ipsos nobis cogitatione nostra regionem constituere et idoneorum locorum commodissimam distinctionem conparare. De locis satis dictum est; nunc ad imaginum rationem 10 transeamus. 33. Quoniam ergo rerum similes imagines esse oportet, ex omnibus uerbis 20 nosmet nobis similitudines eligere debemus. Duplices igitur similitudines esse

3 paulo plura nouerit fablouBsBuhr edd. paulo plura nouerit et d plura uis et HBC plura quamuis U paulo plora uis et P paulo exploraū et Π paulo explorauit et AFVLZcg1π paulo plura explorauit Og2p(paulo plus explorauit sine et g2p) paulo plura(sup.lin.) explorauerit n * Hafner, p. 294, putat hunc locum iam in Θ corruptum fuisse, quod et per corruptionem codicum HBP et per malam coniecturam codicum AFVL probari. Bene textum in bl emendatum, sed lectione codicis d ostendi hanc nihil aliud esse nisi coniecturam. Mihi uero et hic et aliis locis codices fablouBsBu uidentur ueram lectionem tradidisse, quae et in nonnullis Expletis, siue minus intellecta, siue breuius exarata, quam enodari posset, corrumpi coepta sit. Contrarium accidisse, quamquam re uera potuit, tamen mihi minus probabile uidetur. 11 ex HBPΠCLFVAZcgoπBsBun1 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller et ex fbldpOn2hUr Kayser Achard Nüßlein | uerbis HB1PΠCLFVAZfcgbldpoOπBsBun(u̓ b ́ n)hUr Kayser Achard Nüßlein Müller 1996 rebus B2(uerbis et rebus B2) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller 1994 12 nosmet nobis H(namet H)bld Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller notas nobis B1(notas et nobis B1 nos nobis B2)PΠCLFVAZfo(nobis notas fo)cgpOπBsBunhUr(nosmet notas nobis nhUr) Kayser * Et Kayser et Achard rem ita reconcinnarunt, ut de duabus similitudinibus, rerum altera, altera uerborum, Auctor iam hoc loco mentionem facere putaretur. Sed locum attentius considerauit Müller, Mnemotechnik 19 Anm. 27 et 118sq., qui negauit, rem totam bene ab Auctore intellectam et idcirco scripsit (1996) ex omnibus uerbis, libris manu scriptis traditam lectionem, reponendam esse, cum primo (1994) ex omnibus rebus legisset: “So glaube ich zum anderen, daß der Autor in diesem Punkt ein mangelndes Verständnis dessen, was er weitergibt, erkennen läßt: er scheint nicht verstanden zu haben, daß die imagines, wie es sich aus §33 (als sehr sinnvoll) ergibt (rei totius memoriam saepe una nota et imagine simplici comprehendimus…), die Symbole eines komplexeren Vorgangs sind. Streng genommen und etwas scharf formuliert ist es ja aberwitzig, sich Pferd durch ein Abbild von Pferd und Löwe durch ein Abbild von Löwe merken zu wollen”, Müller, Mnemotechnik 16 adn. 19. Quod quaestione sane difficili continetur, qua uidelicet ratione sint uerba cum rebus coniuncta quoque modo uerba rebus respondere senserint grammatici et rhetores, qui de memoria egerunt, si quidem hanc ipsam rem satis considerarunt. Quid hac de re senserint antiqui grammatici et rhetores et philosophi, disputarunt, ne multos memorem, Ogden and Richards, The Meaning of Meaning 28–39, et praecipue Carolus Barwick, Probleme (1957) 29–33, qui docuit id Stoicos defendisse, cunabula uerborum (id est πρώτας φωνάς) primo cum rebus ipsis per sonum esse coniuncta, dein per declinationem ita esse immutata (syllabis uel adiunctis uel detractis uel transmutatis uel immutatis,

270

Testo critico

debent, unae rerum, alterae uerborum. Rerum similitudines exprimuntur, cum summatim ipsorum negotiorum imagines conparamus; uerborum similitudines constituuntur, cum unius cuiusque nominis et uocabuli memoria imagine notatur. Rei totius memoriam saepe una nota et imagine simplici conprehendimus; hoc modo, ut si accusator dixerit ab reo hominem ueneno necatum, et hereditatis causa factum arguerit, et eius rei multos dixerit testes et conscios esse: si hoc primum, ut ad defendendum nobis expeditum sit, meminisse uolemus, in primo loco rei totius imaginem conformabimus: aegrotum in lecto cubantem faciemus ipsum illum, de quo agetur, si formam eius detinebimus; si eum non agnouerimus, aliquem aegrotum non de minimo loco sumemus, ut cito in mentem uenire possit. Et reum ad lectum eius adstituemus, dextera poculum, sinistra tabulas, medico testiculos arietinos tenentem: hoc modo et testium et hereditatis et ueneno necati memoriam habere poterimus. 34. Item deinceps cetera crimina ex ordine in locis ponemus; et, quotienscumque rem meminisse uolemus, si formarum dispositione et imaginum diligenti notatione utemur, facile ea, quae uolemus, memoria consequemur. 21 Cum uerborum similitudines imaginibus exprimere uolemus, plus negotii suscipiemus et magis ingenium nostrum exercebimus. Id nos hoc modo facere oportebit:

5

10

15

20

quadripertita ratione, de qua cf. W. Ax, “Quadripertita Ratio” 207–211), ut non semper uetus connexio agnosceretur. Quod ad hunc locum Rhetoricae ad Herennium attinet, rem sane difficilem tam obscuram esse dixerim, ut a codicibus aberrare nullo pacto sinatur et ex omnibus uerbis reponendum esse uideatur. 10–11 agnouerimus Lfc2g(agnouerimus in marg. g)bldoOBunhUr Caplan Achard Nüßlein Müller (Nũnez Hispanica uersione) cognouerimus g(in marg. g)Vo3(Vossianus tertius apud Kayser, pp. XXI et XXIX)k(Cauchianus, cuius codicis lectiones inueniuntur in Graeviana bibliotheca, cf Kayser, p. XXVI) Lambinus Kayser om. HF Marx Calboli ‘69 Adamik cognoscimus Bs at C Marx Caplan Calboli ’69 Müller ad H //P om. B Kayser Achard Nüßlein ‖ 10–11 si eum non agnouerimus aliquem aegrotum non de minimo loco sumemus f2(de imo loco f1 minimo in marg. f2)LV1(non aliquem aegrotum V2, quamquam male legitur hic locus in Vadiano)cbldoOBu(egrotum de minimo loco Bu)Bs(si eum non cognoscimus Bs)nhUr si eum non ad aliquem aegrotum de minima aliquo sumemus H si eum non aliquem aegrotum non de minimo loco sumemus B(si eum non aliquem egrotum in marg. B de minimo aliquo B1 de minimo loco B2)C (at … non[sup.lin.] de minimo aliquo loco C)A(non ante de in marg. A)FZπ si eum non aliquem aegrotum de minimo loco sumemus PΠc1 ‖ 11 at aliquem aegrotum C Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ad H //P om. BΠAFVZfcgbldoOπBsBu(egrotum de minimo loco Bu)nhUr Kayser Achard Nüßlein * Duae lectiones coniunctae sunt, cum at siue id esse uideatur, quod ex agnouerimus, in libris manu scriptis male traditum, residuum fuerit, siue uera lectio haberi possit, quae male a quibusdam editoribus in agnouerimus extensa sit. Minus igitur secum congruere mihi Caplan et Müller uidentur, qui legant agnouerimus, at aliquem eqs., at fieri potest, ut at nullo pacto cum agnouerimus coniunctum sit.

Liber III

5

10

15

20

271

‘Iam domuitionem reges Atridae parant.’ In loco constituere manus ad caelum tollentem Domitium, cum a Regibus Marciis loris caedatur: hoc erit ‘Iam domum 〈i〉tionem reges’; in altero loco Aesopum et Cimbrum subornari, ut ad Ephigeniam, in Agamemnonem et Menelaum: hoc erit ‘Atridae parant’. Hoc modo omnia uerba erunt expressa. Sed haec imaginum conformatio tum ualet, si naturalem memoriam exsuscitauerimus hac notatione, ut uersu posito ipsi nobiscum primum transeamus bis aut ter eum uersum, deinde tum imaginibus uerba exprimamus. Hoc modo naturae subpeditabitur doctrina. Nam utraque altera separata minus erit firma, ita tamen, ut multo plus in doctrina atque arte praesidii sit. Quod docere non grauaremur, ni metueremus, ne, cum ab instituto nostro recessissemus, minus commode seruaretur haec dilucida breuitas praeceptionis. 35. Nunc, quoniam solet accidere, ut imagines partim firmae et 〈ac〉res et ad monendum idoneae sint, partim inbecillae et infirmae, quae uix memoriam possint excitare, qua de causa utrumque fiat, considerandum est, ut cognita causa, quas uitemus et quas sequamur imagines, scire possimus. Docet igitur nos ipsa natura, quid oporteat fieri. Nam si quas res in uita uidemus 22 paruas, usitatas, cottidianas, meminisse non solemus propterea quod nulla noua nec admirabili re commouetur animus: at si quid uidemus aut audimus egregie turpe aut honestum, inusitatum, magnum, incredibile, ridiculum, id diu memi-

1 domuitionem] domuitionem parant Apul. met. 4,35 Victorius Kayser domi ultionem HPΠΒCL(domiultionem BPL)FVAZfcd(domi ulcionem d)g1(domum ultionem g2)boOπBs(domi reges ultionem Bs)BunhUr domui ultionem C1 domu ultionem l domum itionem p̌ 2 Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein ‖ 2 In…Domitium] CLVAZcfgbU(oportet constituere fgbU)oO(oportebit O)πBsBunhr in loco construere manus ad caelum tollentem Domitium HBPΠ(constituere BPΠ)F in hoc loco r2 (Redigeranus 2, apud Kayser, p. XXIX) Vno addidit Achard (acceperunt Nüßlein et Nũnez) Hunc uersum meminisse si uolemus conueniet primo lac. expl. Marx in apparatu, in textum receperunt Caplan Müller, quod ne Marx quidem ausus erat; lacunam seruarunt Marx Calboli ’69 in uno loco Kayser Primo in loco constituere debemus Adamik * Verba, quae sunt in loco, simili uel eadem significatione (Italice: “all’occasione”) inuenias in Rhet. Her. I 9,14 uim in loco (“su due piedi” = ilico) attulit et in aliis multis comicorum, nec comicorum tantum, exemplis (cf. Th.L.L. VII, 2, 1598,78–1599,30), ut Ter. Ad. 216 pecuniam in loco neglegere maximum interdumst lucrum, Hor. carm. 4,12,28 dulce est desipere in loco. 4 ad Ephigeniam HBPΠLFVAZfcgbldhU(uagantem Ephigeniam bldhU)Oπ Marx Calboli ’69 Adamik Achard ad Aephigeniam C Ephigeniam o nag:? Ephigeniam r(in marg. Ephig filiam r) Iphigeniam Kayser Caplan Nüßlein Müller ab ephygenia Bs ad effigeniam Bu effigeniam n 8–9 subpeditabitur H(natura subpedit ab itur doctrina H)ΠL(naturae subpiditabitur doctrina L)FAZgOU Marx Calboli ’69 suppeditabitur BPΠCVfcπ Kayser Caplan Adamik Müller subpeditabit bkBsBu(sub peditabit Bu) Achard Nüßlein suppeditabit aldβȟnhr suppeditauit o ‖ 20 aut honestum HBPΠCLFVAZfcldgoOπaBsBunhUr Kayser Trillitsch (sec. M) Calboli ’69 Adamik inhonestum a(aut honestum inhonestum a)b(turpe inhonestum b)U(aut honestum inauditum inhonestum U)r(inhonestum aut honestum inusitatum incredibile magnum ridiculum r) Marx Caplan Achard Nüßlein in homines tum k aut honestum in homines tum hβ

272

Testo critico

nisse consueuimus. At quod recens audiuimus, obliuiscimur plerumque; quae acciderunt in pueritia, meminimus optime saepe; nec hoc alia de causa potest accidere, nisi quod usitatae res facile e memoria elabuntur, insignes et nouae diutius manent in animo. 36. Solis exortus, cursus, occasus nemo admiratur, propterea quia cottidie 5 fiunt; at eclipsis solis mirantur, quia raro accidunt, et solis eclipsis magis mirantur quam lunae, propterea quod hae crebriores sunt. Docet ergo se natura uulgari et usitata re non exsuscitari, nouitate et insigni quodam negotio commoueri. Imitetur ars igitur naturam et, quod ea desiderat, 〈id〉 inueniat, quod ostendit, sequatur. Nihil est enim, quod aut natura extremum inuenerit aut doctrina 10

1 At quod recens audiuimus ΠZ(ut quod ΠZ)CAFVL(ad quod L)cπg Nüßlein (eius editio praebet Ut quod, sed ad p. 348 At quod) Itaque quas res ante ora uidemus aut audimus fablduBsBun(res recentes ante ora n)hUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller Itaque quod uidimus ante ora aut audiuimus O Itaque quas res uidemus ante ora aut audiuimus, has o aut audiuimus HB quod audimus P(recens sup.lin. P) Itaque quas res ante ora uidemus aut quod recens audiuimus Kayser * Vt taceam de Kayser, qui ambas lectiones recepit, Hafner, p. 294, recte sensit quam lectionem codices Integri et non solum Integri (ΠZCAFVLcπg) praeberent, eam non esse peiorem quam eam, quae in fabldu inueniretur. Marx obiecit recens ut aduerbium adhiberi non consuesse, dum memorat hoc esse a Krebs-Schmalz, Antibarbarus II7 478 cautum. At, ut recte Hafner admonet, Krebs-Schmalz (1907), Marxiana opinione (1894) considerata, Sallusti exempla adduxerunt duo: Sall. hist. 3,1 inter recens domitos Isauros Pisidasque et 3,103 coria recens detracta. Praeterea Plaut. Capt. 718; Cist. 136; Lucr. 2,416; 6,792; Liu. 2,22,4; 38,17,15. Ex quo efficitur, ut difficilior lectio recens recipienda sit, nisi bonas ambas lectiones, ut Kayser fecit, recipere malis. 1–2 quae…saepe] HBC(obtime BC)PΠLFVAZcldgfboO(accidunt oO)πBsBu(quae accidit Bu)nh(quae uero acciderunt nh)Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein del. Müller, qui scribit: “verba delenda esse cuinam non apparet?”. * Respondeam: mihi. Cum autem locum iterum considerauit, rationem et opinionem suam melius explicauit Müller, qui glossam hoc loco scripserit in textum irrepsisse (Mnemotechnik 120sq.): “verba secludenda esse primus videor vidisse: Die Wendung ist unschwer als in den Text eingedrungene Glosse zu erkennen”. Quod fieri potuisse non nego, sed ab Auctore quoque cogitatum esse non ita certe negauerim, qui addiderit: nec hoc alia de causa potest accidere, nisi quod usitatae res facile e memoria elabuntur, insignes et nouae diutius manent in animo. Sunt enim paene omnia noua pueris. 4–5 diutius…exortus] b Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller in animo manent diutius exortus solis d diutius in animo manent solis exortus fa(exortus solis a)U(manent exortus cursus solis U)r(exortus solis cursus r)luBs(manent exortus enim solis Bs)Bunh diutius exortus HP1B1 diutius manent exortus B2Cg1 manent diutius exortus P2ΠAFVZc1π manent diutius solis exortus c2o Kayser (solis dubitanter Kayser) manent diutius exortus solis O diutius manent exortus solis g2r in p deest haec pagina. * Hafner, pp. 294sq., ait diuersis in b et d et l lectionibus id probari, Glossema in γ introductum esse. Pro solis scribendum fortasse siderum, ut non modo sol, sed etiam luna adhibeatur. Cum editoribus, sidera magni aestimans, sed nihili ad solem, facere malui.

Liber III

5

10

15

20

273

primum; sed rerum principia ab ingenio profecta sunt, exitus disciplina conparantur. 37. Imagines igitur nos in eo genere constituere oportebit, quod genus in memoria diutissime potest haerere. Id accidet, si quam maxime notatas similitudines constituemus; si non multas nec uagas, sed aliquid agentes imagines ponemus; si egregiam pulcritudinem aut unicam turpitudinem eis adtribuemus; si aliquas exornabimus, ut si coronis aut ueste purpurea, quo nobis notatior sit similitudo; aut si qua re deformabimus, ut si cruentam aut caeno oblitam aut rubrica delibutam inducamus, quo magis insignita sit forma, aut ridiculas res aliquas imaginibus adtribuamus: nam ea res quoque faciet, ut facilius meminisse ualeamus. Nam, quas res ueras facile meminimus, easdem fictas et diligenter notatas meminisse non difficile est. Sed illud facere oportebit, ut identidem primos quosque locos imaginum renouandarum causa celeriter animo peruagemus. 38. Scio plerosque Graecos, qui de memoria scripserunt, fecisse, ut multo- 23 rum uerborum imagines conscriberent, uti, qui ediscere uellent, paratas haberent, ne quid in quaerendo consumerent operae. Quorum rationem aliquot de causis inprobamus: primum, quod in uerborum innumerabili multitudine ridiculum sit mille uerborum imagines comparare. Quantulum enim poterunt haec ualere, cum ex infinita uerborum copia modo aliud, modo aliud nos uerbum me-

3–4 haerere Madvig Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller quod genus manere in memoria diutissime potest PCg(manere post in memoria CPc in marg. P)LAFZVbloπBs Kayser quod genus haberi in memoria diutissime potest faduhnr(in memoria haberi nr)U potest haberi Achard Nüßlein quod genus in memoria diutissime manere potest cOg(manere diutissime g)Bu(potest manere Bu) quod genus in memoria diutissime potest HΠB ‖ 4 Id accidet fadlbunhr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller haec res ei accidet H(accidit H)PBΠCLFAVZπ haec res accidet cOogU Kayser * Hic deest Bs (qui deest a III 22,37 usque ad IV 14,20). Totus enim quaternio ablatus est, antequam numeri ad singulas paginas additi sunt. Seu doctor, seu discipulus abstulisse uidetur, qui memoriae operam daret. 5 multas HBPΠCLF1VAZfcgbldoOπBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller mutas F2a Aldus coni. (nescio an recte) Kayser Achard Nüßlein ‖ 8 qua re HBL Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller quam rem ΠCFVAZfcgbldoOπBu(rem si quam Bu)nhUr Achard Nüßlein | deformabimus B2P2CLFVAZfc2glbdoOπBuhUr Kayser Marx Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller deformauimus HB1P1c1 deformamus n ‖ 11 meminimus P2BCΠVdaȟβg(meminimus in marg. g)Bunr Kayser Stroebel, Cornificiana 80, Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Achard ‖ 13 quosque Nüßlein Müller min/ ̲ HP1 meminerimus LFAZfcbloOπhU Marx Adamik CLF2A2ZfbldoOπ2BunUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller quoque ‖ 18–19 ridiculum sit BPΠCLFVAZfcgpoOπBu Achard Nüßlein HBPΠVF1A1fcgπ1h ridiculum H ridiculumst Marx Caplan Calboli ’69 ridiculum est aβȟldnhUr Kayser Adamik Müller est ridiculum b

274

Testo critico

minisse oportebit? Deinde cur uolumus ab industria quemquam remouere, ut ne quid ipse quaerat, nos illi omnia parata quaesita tradamus? Praeterea similitudine alia alius magis commouetur. Nam ut saepe, formam si quam similem cuipiam dixerimus esse, non omnes habemus adsensores, quod alii uidetur aliud, item fit in imaginibus, ut, quae nobis diligenter nota〈ta〉 sit, ea parum uideatur 5 insignis aliis. 39. Quare sibi quemque suo commodo conuenit imagines conparare. Postremo praeceptoris est docere, quemadmodum quaeri quidque conueniat, et unum aliquod aut alterum, non omnia, quae eius generis erunt, exempli causa subicere, quo res possit esse dilucidior: ut cum de prooemiis quaerendis disputa- 10

1 cur HPB2CLF(cur s.s. F)c(q̲ ’ s.s. c)A(s.l. A)ZfOo(q̲ ‘ o)bldapgu(s.l. u)Bun(cur sup.lin. n)hUr Kayser Marx2 Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller cor B1 cum P2(cũ | ab BPΠCLVFAZcfOobldaupgπnhUr Marx Calboli ’69 P2)Π quor Marx1 om. Vc1F1u1π Adamik Achard Nüßlein Müller de H * Neque paucos neque spernendos codices uidemus cur omisisse. Cur? Suntne autem hi codices inter se coniuncti? 2 quaesita H(quaeqvsita H)P1 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller quaesitaque P2ΠFLVA(quesitaque A)ZfcgbldOπBunh(quesitaque h)U(q̆ sitaq; U)r Kayser atque quaesita BCo(quesita o)p(et quesita p) Achard Nüßlein ‖ 10–275,2 ut…arbitramur] ut cum fablupnhU quod HPΠBCAFVLZc1πgr(quod genus r) quod cum Vc2 quemadmodum d prooemiis / prooemiorum Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller cum Bu prohemiis / prohemiorum BPΠBu(proemiis Π1BuU prohemiis Π2)CVZ(proemiorum VZ)cg2hoOπ(probemiis π)phr Marx Calboli ’69 p̄miis / premiorum H promiis / proemiorum F1 proemiis / proemiorum CF2LAfbldag1βun Adamik

Liber III

275

mus, rationem damus quaerendi, non mille prooemiorum genera conscribimus, item arbitramur de imaginibus fieri conuenire. Nunc, ne forte uerborum memoriam aut nimis difficilem aut parum utilem 24 arbitremur et rerum ipsarum memoria contentus sis, quod et utiliores sint et plus 1–2 genera conscribimus item arbitramur LF2c2V2man.1fOg2r(ita arbitramur F2c2V2man.1fOg2r2)abl(id l)o(idem o probant Trillitzsch Müller)d(idem de imaginibus fieri arbitramur d)uBuU(ita arbitramur BuU)nh(scribimus h) edd. om. HPΠBCAV1F1Zc1πg1 scribimus V1(in V inueniuntur hae glossae manus1: super non mille legitur gn̄ ra, inter scribimus et de suprascriptum ita, super convenire legitur arbitramur) non mille conscribimus genera prohemiorum cum querebimus sic arbitremur p * Hafner, pp. 295–297, scribit ex Mutilorum et Integrorum (HPBCAF) concordia effici iam in archetypo textum corruptum fuisse, sed VL probari iam saec. XI integrationem, quae adhibita sit, notam fuisse. Vocabulum genera, ut iam Kayser, p. 281, adnotauit, minus putat Hafner conuenire. At nec Kayser, nec Hafner animaduerterunt exordiorum doctrinam cum generibus causarum (Rhet. Her. I 4,6) coniunctam esse (et ab Auctore hac ipsā doctrinā noua excogitata esse, quod ille gloriatur, I 9,16). De hac re cf. praecipue L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus, pp. 11–17, quae sane luculenter probauit, quid noui Auctor attulerit. At horum generum numerum, si Ciceronem, inu. 1,20, comparamus, Auctor re uera minuit. Quid mirum, si etiam ad III 23,39, id esse faciendum quodammodo contendit? Quod si genera tollas, id tollas, quod Auctor gloriari uoluerit. En quo textus consideratio sine rhetoricorum ducit doctrina! Quamquam Hafner et exordiorum doctrinam, quae in I 4,6–5,8 exposita est, considerauit (p. 297) et ad p. 296 sese corrigere conatus est, dum suspicatur contiguam traditionem a quodam Vadiani codicis auo, ut ita dicam, adhiberi potuisse, quod tamen minus credibile putat (“Wir halten eine solche Erklärung nicht für unmöglich, aber auch nicht für sehr wahrscheinlich”). Tanti non est iter emendationis, quod Hafner descripsit, proponere, cum praeterea nullam equidem aut perparuam putem interuenisse, at id me fateri non pudet, uehementer probandum id esse, quod Hafner ad p. 297 de uerborum differentiis (exordiorum, principiorum, prohemiorum) acute ille quidem obseruauit: “In den folgenden Kapiteln [post 1,6] gebraucht der Auctor stets die lateinischen Wörter “principium” und “insinuatio”; auch sonst meidet er in seiner Rhetorik i. a. griechische Termini. Es ist daher sehr auffällig, dass an dieser Stelle der griechische Terminus “prohemium” und nicht “principium” erscheint”. Quod optime, opinor, explicaueris, si id consideres idcirco Graecum uocabulum prohemium ab Auctore hoc loco positum esse, ut eorum, quos ille improbaret, disputandi proponeret rationem. Quod uocabulo mille, eos irridendi gratia adhibito, qui infinita genera facerent, luce clarius, ni fallor, confirmatur. Hoc profecto Hafner non fugisset, si Rhet. Her. I 9,16 considerasset. 4 arbitremur HBPΠCLFVAZc1gpπBu arbitrere blnhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller arbitreris fc2(-ris sup.lin. c2)do(hoc loco codex O caesus est et moncas praebet lectiones) | et1 …memoria et rerum ipsarum Lld rerum ipsarum Calboli ’69 Adamik ut ipsarum memoria Π ut ipsarum rerum memoria V Achard Nüßlein ipsarum rerum memoria B2(memoriam B1)P(rerum in marg. P)c ipsarum memoria rerum CL2AZgπn (et ipsarum rerum Achard) Kayser Müller ipsarumque memoria rerum fo(ipsarumque rerum memoria o)BuU et ipsarum memoria rerum bp et ipsarum memoria h ex ipsarum memoria rerum r | utiliores sint H(utiliores et et H)BP2ΠCLFVAZU2 (utiliores sunt ZU1)fcbldgoπBunhr Calboli ’69 Achard Nüßlein utiliora sint P1 utilior sit Kayser Schütz Marx Caplan Adamik Müller p. 276 habeant HBPΠCLFVAZfcbgop(uerba omnia inter memoriam et non improbemus omisit p)πBunhUr Calboli ’69 Achard Nüßlein habeat Kayser Schütz Marx Caplan Adamik Müller om. O * Recte personas immutauit Auctor, cumque parum utilem uerborum esse memoriam sibi

276

Testo critico

habeant facultatis, admonendus es, quare uerborum memoriam non inprobemus. Nam putamus oportere eos, qui uelint res faciliores sine labore et molestia facere, in rebus difficilioribus esse ante exercitatos. Nec nos hanc uerborum memoriam inducimus, ut uersus meminisse possimus, sed ut hac exercitatione illa rerum memoria, quae pertinet ad utilitatem, confirmetur, ut ab hac difficili consuetudine sine labore ad illam facultatem transire possimus. 40. Sed cum in omni disciplina infirma est artis praeceptio sine summa adsiduitate exercitationis, tum uero in mnemonicis minimum ualet doctrina, nisi industria, studio, labore, diligentia conprobatur. Quam plurimos locos ut habeas et quam maxime ad praecepta adcommodatos, curare poteris; in imaginibus conlocandis exerceri cotidie conuenit. Non enim, sicut a ceteris studiis abducimur nonnumquam occupatione, item ab hac re nos potest causa deducere aliqua. Numquam est enim, quin aliquid memoriae tradere uelimus et tum maxime, cum aliquo maiore negotio detinemur. Quare, cum sit utile facile meminisse, non te fallit, quod tantopere utile sit, quanto labore sit adpetendum: quod poteris existimare utilitate cognita. Pluribus uerbis ad eam te hortari non est sententia, ne aut tuo studio diffisi aut minus, quam res postulat, dixisse uideamur. De quinta parte rhetoricae deinceps dicemus: tu primas quasque partes in animo frequenta et, quod maxime necesse est, exercitatione confirma.

5

10

15

20

iudicandum sensisset, sibi potius quam C. Herennio arbitrandi facultatem concessit. Quare Mutilorum et Integrorum lectionem recepi. 4 ut uersus meminisse possimus f1(uersus tantum meminisse f1)abldOupBunhU(Ambrosianus E 7sup. cf. Zelzer p. 209, adn. 48, qui tamen rem confuse exposuit)r edd. ut imaginum uerborum tantum meminisse possimus f2 om. HPΠBCAFVZco(etiam sed ante ut hac om. o)πg uerba omnia inducimus […] rerum meoria om. L hic Bs deest, ablato quaternione. * Hafner, p. 297, suspicatur maiorem hic lacunam in patre codicis L exstitisse, cum maiorem lacunam L ostendat (i.e. inducimus, ut uersus meminisse possimus, sed ut hac exercitatione illa rerum memoria). Sed Mutilis codicibus et Integris et nonnullis recentioribus, haec tantum uerba omissa sunt: ut uersus meminisse possimus. Nempe Hafner putauit omnia uerba inter memoriam … memoria propter eadem uerba cecidisse. Codice autem Ambrosiano E 7 sup. anno seu 1121 (A. Ceruti, Inventario Ceruti dei Manoscritti della Biblioteca Ambrosiana, Vol. 3, Trezzano 1977, p. 312) seu 1154 (K. Zelzer, “Zur Überlieferung”, p. 209 adn. 48) in Antiochia descripto ea continetur integratio, quae in codicibus bld inuenitur. Hafner concedit bene locum codicibus bld(adde faoup) expletum, sed plus addere mauult, ut uersus, qui ad uitam nihil prosunt. Quod tamen probari non potest. Equidem editores sequi malui. 9 in mnemonicis Bu Aldus Caplan Calboli ’69 Adamik Müller nemonicis HP1ΠB Marx Achard Nüßlein memoriis B2P2CLFVA2Zf (memoris A1)cbldgpoOπnhUr μνημονικοῖς Kayser. 16 quod2 B2P2LF(sup.lin. PF)VZfc2bdlg2poOBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller et C ‖ 17 utilitate cognita HBPΠCLFVZcfabdgpπOolunh(utilitate cogni h)r Madvig Kayser Stroebel, Cornificiana 78, Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller utile cognita A

liber qartus 1. Quoniam in hoc libro, Herenni, de ELOCUTIONE conscripsimus et, 1 quibus in rebus opus fuit exemplis uti, nostris exemplis usi sumus et id fecimus praeter consuetudinem Graecorum, qui de hac re scripserunt, necessario facien5 dum est, ut paucis rationem nostri consilii demus. Atque hoc nos necessitudine facere, non studio, satis erit signi, quod in superioribus libris nihil neque ante rem neque praeter rem locuti sumus. Nunc, si pauca, quae res postulat, dixerimus, tibi id, quod reliquum est artis, ita uti instituimus, persoluemus. Sed facilius nostram rationem intelleges, si prius, 10 quid illi dicant, cognoueris. Compluribus de causis putant oportere, cum ipsi praeceperint, quo pacto oporteat ornare elocutionem, unius cuiusque generis ab oratore aut poëta probato sumptum ponere exemplum. Et primum se id modestia commotos facere dicunt, propterea quod uideatur esse 15 ostentatio quaedam non satis habere praecipere de artificio, sed etiam ipsos uideri uelle artificiose gignere exempla: hoc est, inquiunt, ostentare se, non ostendere artem. 2. Quare pudor in primis est ad eam rem inpedimento, ne, ut nos et solos probare, nos amare alios contemnere et deridere uideamur. Etenim cum 5–6 Atque…facere] PΠBCLAVFZfdcoOπgpBuUr Kayser Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller hoc necessitudine H Marx(at Trillitzsch post hoc addidit nos, Kroll, Philol. 89,68 et Golla 82 secutus) Adamik hoc necessitudine nos blah Caplan nos facere necessitudine n ‖ 18 ne nos et solos H(& inter nos et solos add. H)BCo Marx2 Calboli ’69 ne nos solos P(in P inter nos et solos spatium exstat, sed nullius litterae uestigium)ΠLAVFZfakbdacOπp(nosque p)gBunhUr Kayser Caplan Adamik(et solos Adamik) Hafner Nüßlein Müller ne sibi nos l ut ne nos solos Marx1 Achard 19 nos amare HBPΠCLAFZfacoπblgnhUr nosque amare VO et nos amare k nosq; solos dBu(nosque solos Bu) | alios…deridere bdlaoOg2unhUr(contempnere unhUr)pBu Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HPΠCLAVFZfcπg1 Hafner Nüßlein uideamur BPΠCLAVfZbdlacoOupnhUr edd. uideatur HF om. Bu. * Particulam et post nos nulla alia de causa ex codice accepi Herbipolitano, nisi quo uocabulum solos firmius exprimeretur, quod Italica uersione “noi e solo noi” significare conatus sum. Neque lectionem difficiliorem spernendam putaui. Hafner, p. 298, memorat iam Halm, p. 538, suspicatum esse interpolationem hic interuenisse, cum deridendi notio longius prouecta esse uideretur quam Auctor hoc loco significatum uellet, qui id tantum negauerit imaginem nostrum nos solos probantium, nos solos amantium esse proponendam: Halm, ad p. 538, scripsit: “Die Ausgaben haben aus den geringeren Handschriften den Satz ne nos solos probare etc. in folgender Erweiterung: ne nos solos probare, nos amare, alios contemnere et deridere videamur, die sich durch das hier ganz unpassende deridere als sichere Interpolation kund gibt”. Nam alium gloriandi gradum insequentibus uerbis (alios contemnere et deridere) significari. Ipse igitur Hafner ita legit: ne nos solos probare, nos amare uideamur. Contendit enim, praeter id, quod Halm iam animaduerterat, particulam ut in codices familiae α ab eo introductam esse, qui finalem enuntiationem non intellexisset satis per ne esse significatam. Ita factum esse, ut priori ut librarii in mente sic responderet et uerba alios contemnere et deridere adderentur. Quae omnia

278

Testo critico

possimus ab Ennio sumere aut a Gracco ponere exemplum, uidetur esse adrogantia illa relinquere, ad sua deuenire. Praeterea exempla testimoniorum locum optinent. Id enim, quod admonuerit et leuiter fecerit praeceptio, exemplo sicut testimonio conprobatur. Non igitur ridiculus sit, si quis in lite aut in iudicio domesticis testimoniis pugnet? Vt enim testimonium, sic exemplum rei confir- 5 mandae causa sumitur. Non ergo oportet hoc nisi a probatissimo sumi, ne, quod aliud confirmare debeat, egeat id ipsum confirmationis. Etenim necesse est, aut

mihi Hafner somniasse uidetur, et somniis suis fidem nimiam tribuisse. Quid enim in librariorum mentibus natum sit, non ita facile diudicari posse existimo. Quod autem ad Halm pertinet, equidem non intelligo, cur Auctor, dum sese ipsum laudantem reprehendit, non potuerit eadem reprehensione eum afficere, qui non modo se laudaret, sed alios contemneret et derideret, cum non tantum sui amor per se contemnendus, sed is sui amor uitandus esse uideretur, ex quo aliorum nasceretur contemptio. 2 ad sua BHPΠC Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller et ad sua B2P2LAVFZcfbdlaoOπpgBunhUr Kayser Achard Nüßlein ‖ 3 Id enim fabldg2Ou2BunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller enim B1C et enim HPB2AFLZcg1o(quod etenim admonuerit o)πu1p Nüßlein cum ΠV ‖ 4 Non HBPΠCLAVFZfcbdlaoOπpgBuUr edd. Nunc n Non ne h Müller dubitanter in apparatu ‖ 5 domesticis testimoniis pugnet P2fbdlag2hUr (Ambrosianus E 7 sup. cf. Zelser, p. 209 adn. 48) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller domesticis pugnet exemplis O1p (dom. pug. testimoniis O2p) domestico pugnet HBP1CLAVFZcπgn(pugnet et sui ipsius n) testimonio domestico pugnet o Nüßlein(domestico testimonio Kayser Nüßlein) ‖ 7 id ipsum P2fbdlapoBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ipsum HBP1ΠCLAVFZcOπg Kayser Achard Nüßlein * Hoc loco Hafner, pp. 299sq., ineptissime se gessit. Retulit enim Halm (p. 538) pro testimonio posuisse exemplo (domesticis testimoniis) cum de exemplo toto loco ageretur. Quod tamen iam a Spengel (p. 411 adn. sine num.) confutatum esse. Etenim recte scripsit Spengel (l.l.): “er [sc. Halm] mußte schon aus der Rhetorik wissen, daß in lite et iudicio gar nie von einem exemplum die Rede sei, sondern nur von einem testimonium”. Tamenetsi et Spengel testimoniis ut non pulchram interpolationem (“die arge Interpolation”) reiecit. At ad Halmianam lectionem Hafner redit, dum insequentem enuntiationem per Vt enim introductam esse considerat. “Denn der Aufbau des Vergleiches im 4. Satz (“ut enim testimonium, sic exemplum rei confirmandae causa sumitur”) fordert im vorhergehenden Satz die Ergänzung “exemplo”. Ita esse insequentem coniunctionem enim abolendam, per quam testimonia et exempla similia adducantur. Non intellexit enim Hafner exemplorum et testimoniorum similitudinem eo usque adhiberi posse, dum testimonia in iudicio, exempla in libro maneant. Coniunctio autem, quae est enim, paulo ante adhibita est prope eadem significatione, ea scilicet, qua probaretur exempla cum testimoniis comparari posse, dum suo quodque occurrat in loco. Neque intellego, cur Hafner testimonia et exempla per singulare tantum exemplum et testimonium significata uelit, cum generale exemplum/testimonium melius Latine per pluralia exprimatur, ut Auctor ipse nos docet ad Herennium: IV 1,1 quibus in rebus opus fuit exemplis uti, nostris exemplis usi sumus. Cf. Marx, Index, p. 443. Reponendum est igitur testimoniis, neque coniunctionem enim delendam censeo. Incertus fui, utrum extrema linea id reciperem necne, sed similibus exemplis, ubi id ipsum legitur I,1,1; I 14,24; IV 48,61, impulsus sum, ut id acciperem (cf. Marx, Index, p. 468).

Liber IV

279

se omnibus anteponant et sua maxime probent, aut negent optima esse exempla quae a probatissimis oratoribus aut poetis sumpta sint. Si se omnibus antepo-

1–2 aut…poetis] f(aut si alia probant a probatissimis sumpta sint aut negent optima esse eqs. f)abldupo2(aut alia negent optima eqs. o2)O(aut non negent − sumpta sunt O)BunUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. h aut si alia a probatissimis HPΠBπg aut si alia probant a probatissimis CAFV(probant V)LZc Nüßlein aut si alia probent optima esse exempla quae a probatissimis o1 | oratoribus aut poetis fab(aut a b)ldupoOBunUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HPΠBCAFVLZcπgh a probatissimis poetis Nüßlein * Hafner, pp. 300sq., contendit integrationes, quas Marx e codicibus recentioribus receperit, inutiles et inter se pugnantes esse. Sed hac de re iam Kayser et Halm et Spengel disputarunt. Equidem puto rem claram esse, sed quo clarior appareat, ea referam, quae Kayser et Halm et Spengel et Hafner disputarunt. Hoc loco confutat Auctor eos, “qui putant oportere, cum ipsi praeceperint, unius cuiusque generis ab oratore aut poeta probato sumptum ponere exemplum” (IV 1,1). Defendunt enim exempla tamquam testimonia esse et optima esse debere. Quae si quis neget ab aliis sumi posse, eum aut se omnibus anteponere (et sua exempla optima esse putare) aut eum quidem concedere ab aliis se posse superari, sed eorum exempla optima non esse. At si a probatissimo quoque sumpta, optima non uideantur, nullo pacto posse illum probatissimum dici. Haec mihi uidentur inuoluta ea quidem esse, sed non pugnantia. Kayser autem scripsit (p. 282): “ac n e g e n t. volgo ‘aut negent’ quo mirificum dilemma existit, ut aut se omnibus praeferant, aut negent optima esse ab aliis sumpta exempla. ea enim ipsa causa est, cur alienis non utantur, quod se omnibus praeferunt. videlicet alterum dilemmatis membrum, cui respondent verba I 23,3–5 ‘si quos − anteponant’ excidit in plerisque libris, vestigium eius mansit in 2, t, c [Verba, quibus Kayser usus est, laudauit Hafner, p. 361, sed non omnia; libros ‘mixtae originis’ (2) Kayser enumerat ad p. XXVIII; t = Turicensis (ex utraque Orelliana), c = Bambergensis 421 (saec. XIV)] ‘aut si alia probant’ unde fecimus: aut aliena probent. illud ac n e g e n t iam vides priori divisionis sc. dilemmatis parti adiungendum fuisse mutanda particula”. Halm, pp. 538–540, putat hanc lectionem ex H (V) et Π (P=π, ut signat Kayser) confici posse: Etenim necesse est aut se omnibus anteponant et sua maxime probent, aut, si alia probant, quae ab oratoribus probatissimis sumpta sint, sed in editionibus haec tantum ponenda: Si se omnibus anteponant * * . Spengel autem negat, p. 410, sensu hanc lectionem carere et accipi potuisse, si omnibus codicibus tradita esset (“Was Vπ [sc. HΠ] geben aut se omnibus anteponant et sua maxime probent, aut si alia, a probatissimis sumpta sint […] ist nicht ohne Sinn und hätten alle dieses, so würde und dürfte man es nicht beanstanden”. Non aliter atque Halm sentit Hafner, qui praeterea negat uerba oratoribus et poetis (bld) necessaria esse: interpolata enim existimat esse. Mihi autem Marxiana lectio accipi posse uidetur, cum inuolutam, ut par est, rationem, quam Auctor improbare conetur, sed non ineptam, illam quidem, recte proponat, praeterea oratoribus et poetis cum superiore loco bene concinere (IV 1,2 cum possimus ab Ennio sumere aut a Gracco ponere exemplum). Quod si quis imitari uoluisset, cur ordinem immutasset et oratores ante poetas posuisset, cum prius Ennium et postea Gracchum laudatum inuenisset? Nüßlein Hafnerianam lectionem recepit, nisi quod extrema uerba sic immutauit: probant, quae ab oratoribus probatissimis sumpta sint (Hafner) ~ probant, a probatissimis poetis sumpta sint (Nüßlein). Neque liquet, cur oratores Hafner adamarit, Nüßlein poetas. 2–280,1 Si se omnibus anteponant HPΠBCAFV(anteponunt V)LZcfabldπoOgupBunUr om. h

280

Testo critico

nant, intolerabili adrogantia sunt; si quos sibi praeponant et eorum exempla suis exemplis non putant praestare, non possunt dicere, quare sibi illos anteponant. 2 Quid? ipsa auctoritas antiquorum non cum res probabiliores, tum hominum studia ad imitandum alacriora reddit? Immo erigit omnium cupiditates et acuit industriam, cum spes iniecta est posse imitando Gracci aut Crassi consequi 5 facultatem. 3. Postremo hoc ipsum summum est artificium res uarias et dispares in tot poëmatis et orationibus sparsas et uage disiectas ita diligenter eligere, ut unum quodque genus exemplorum sub singulos artis locos subicere possis. Hoc si industria solum fieri posset, tamen essemus laudandi, cum talem laborem non 10 fugissemus; nunc sine summo artificio non potest fieri. Quis est enim, qui, non

1–2 intolerabili…anteponant f(putent – illos sibi f)adn(putent – illos sibi adn)bl(et eorum sine et l)oO(praestare non putent O)Buh(arrogantia … putent h)U(intollerabili arrogantia; U)r(quare S illos anteponant r) (Spallone p. 183) (Ambrosianus E 7 sup. cf. Zelzer p. 209, adn. 48)u(adrogantia sint [sunt sup.lin.] − putent praestare u)p(sibi proponant − putent praestare − illos sibi p) edd. om. HBP1ΠCLAVFZcπg intollerabili arrogantia est sed quod sibi praeponant et eorum exempla suis exemplis non putant praestare non possunt dicere quare illos anteponant P2(in marg. P)f(illos sibi f) ‖ 3 Quid ipsa auctoritas antiquorum non HPBC quid ipsa auctoritas antiquorum? Nam ΠAFVLZcπO(bis posuit O)g Quid igitur ipsa auctoritas antiquorum? Nam fabldup1(igitur ualet p2)onhUr | probabiliores HPΠBCabldoO1ugpBunhUr probabilior (probalior F) est AFVLZcaO2π ‖ 4 ad imitandum B2fab(inter studia et ad imitandum deleuit aut b)dloOupBunhUr edd. admittant dum H(d sup.lin. H)P(admittat P)B1 admittit dum Πg admittit tum AVFc ammittat tum Z1 admittat ṭũ ̣ Z2 admittantur dum C hominum studia ad imitandum alacriora reddit B2(ad imitandum B2)BuπnhUr edd. studia ad imitandum admitti (sup.lin. admittit L) et alacriora reddit L * Hafner, pp. 301–303, ita esse legendum censet: Etenim necesse est aut se omnibus anteponant et sua maxime probent aut, si alia probent, a probatissimo sumpta sint. Si se omnibus anteponant, quid ipsa auctoritas antiquorum? Non cum res probabiliores, tum hominum studia ad imitandum alacriora reddit? Hafner enim haec quoque eadem ratione qua superiora interpretatur. At ego quidem ipse neque superiora probaui, neque haec probo neque causam inueni, cur Marxianam immutarem lectionem. Nec satis est. Male enim extremum κῶλον, quod numero tertium (3) est, cum superioribus duobus, primo et altero, concinit: necesse est aut se omnibus anteponant (1) et sua maxime probent (2) aut […] a probatissimo sumpta sint (3), ubi et actor (subiectum uocant grammatici) et tempora immutata sunt. Si Cornifici rationem scribendi multis iam annis didici, eum sine dubio negauerim tam inconcinnum esse potuisse. Quod autem ad Zelser attinet, etiam Hafner (ad p. 301) eum memorat, sed neuter eorum codicem ipsum ispexisse uidetur. Scribit enim Zelser (p. 209, Anm. 48): “dazu der im Jahre 1154 wohl in Antiochien geschriebene Ambrosianus E 7, dessen bei F. Steffens, Lateinische Paläographie, Berlin-Leipzig 21929, Taf. 83, abgebildete zwei Probeseiten zeigen, daβ er die Lücken der Seiten Marx2 104–106 nicht aufweist”. Attamen neutrum equidem neglectum uolui. 11–281,1 non summe cum teneat artem] pnU non summe cum tenet fd(cum om. d) non summe cum teneret bd(cum om. d)lakßhr(tenere artem possit r) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller teneat P2 non cum summe tenet HBP1ΠCLAV(nisi cum V)FZcπg1(teneat g2)Bu Caplan Calboli ’69 quom non summe teneat Kayser quis enim non qui summe tenet o quis est enim qui nisi summe tenet O * Pro tenet, repugnante grammaticae et scribendi usui indicatiuo modo, coniunctiuum cum

Liber IV

281

summe cum teneat artem, possit ea, quae iubet ars, de tanta et tam diffusa scriptura notare et separare? Ceteri, cum legunt orationes bonas aut poëmata, probant oratores et poëtas neque intellegunt, qua re commoti probent, quod scire non possunt, ubi sit nec quid sit nec quo modo factum sit id, quod eos 5 maxime delectet; at is, qui et haec omnia intellegit, et idonea maxime eligit, et omnia in arte maxime scribenda redigit in singulas rationes praeceptionis, necesse est eius rei summus artifex sit. Hoc igitur ipsum maximum artificium est in 〈a〉rte sua posse et alienis exemplis uti. 4. Haec illi cum dicunt, magis nos auctoritate sua commouent quam ueritate 10 disputationis. Illud enim ueremur, ne cui satis sit ad contrariam rationem probandam, quod ab ea steterint hi, qui et inuentores huius artificii fuerint et uetustate iam satis omnibus probati sint. Quodsi, illorum auctoritate remota, res omnes uolent cum re conparare, intellegent non omnia concedenda esse antiquitati. 15 Primum igitur, quod ab eis de modestia dicitur, uideamus, ne nimium pueriliter 3 proferatur. Nam si tacere aut nil scribere modestia est, cur quicquam scribunt aut locuntur? Sin aliquid suum scribunt, cur, quo setius omnia scribant, inpediuntur

P2g2nU et Kayser restitui (cf. Lexicon, p. 1698; satis superque apparebit coniunctiuo uti Auctorem similibus in locis consuesse, ut uix credibile sit, indicatiuum hic posuisse). Neque minus imperfectum teneret grammaticae repugnasset. 9–10 Haec…disputationis] P2p(sua auctoritate P2p Kayser)fbd(nos sua auctoritate d)lac2(racione disputationis c2)ug2Bu(Hoc illi cum dicunt … quam ratione disputationis Bu)nhr Kayser(sua auctoritate – ratione disputationis Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein (sua actoritate Achard Nüßlein) Müller (nos sua d) magis noua auctoritate disputationis HBP1ΠCLAVFZc1πg1 magis commouent nos auctoritate quam ueritate disputationis o magis nos auctoritate commouent quam ueritate suae disputationis O Haec illi cum dicant magis nos mouent auctoritate quam ratione suae disputationis U * Hafner, p. 303, hunc locum cum antecedentibus connectit. Itaque ad rhetorum modum quaerit, num lectio codicum γ recipi possit. Probasse se enim putat, superioribus locis uerum et genuinum textum non esse codicibus γ seruatum, quorum scribae corruptum textum hic quoque frustra sanare conati sint. Quod cum mihi probatum non sit, quod ad superiores pertinet locos, hoc quoque loco haud facile recentiorum codicum lectionem reiecerim. Quae uulgata codicibus tradita est recentioribus, eam, ut clariorem, defendit Halm 540, nisi quod mouent pro commouent repositum mallet, addubitat contra Spengel 407, qui non aduersariorum auctoritatem hic memoratam ait, sed ueterum technographorum (sc. artis scriptorum), qui insequentibus uerbis laudantur. Vocabulum igitur sua (auctoritate sua) male positum esse. Quod mihi partim tantum probatur, qui non intelligam, cur aduersari aliqua auctoritate praediti esse non potuerint, cui auctoritati auctoritatem adderent ueterum artis scriptorum (qui inuentores huius artifici fuerint). 11 hi qui et HP2AFfbdlaoπBuhUr Kayser Achard Nüßlein hi et qui BP1ΠCV Adamik Müller hi qui LZcnp(hii qui cnp)Og2 Marx Caplan Calboli ’69 et inuentores g1 (pro hi(i) edd. reposuerunt ii) ‖ 15 quod ab eis HBPΠCLAVFZfcoOßπ(ab his π)pgBur Kayser Marx1 Caplan Achard Nüßlein Müller ab eis quod bdlakȟnhU Marx2 Calboli ’69 Adamik

282

Testo critico

modestia? Quasi si quis Olympia cum uenerit cursum et steterit, ut mittatur, inpudentes dicat esse illos, qui currere coeperint, ipse intra carcerem stet et narret aliis, quomodo Ladas aut Boiscus Sicyonius cursitarint, sic isti, cum in artis curriculum descenderunt, illos, qui in eo, quod est artificii, elaborent, aiunt facere inmodeste, ipsi aliquem antiquum oratorem aut poëtam laudant aut 5 scripturam, sic uti in stadium rhetoricae prodire non audeant. 5. Non ausim dicere, sed tamen uereor, ne, qua in re laudem modestiae uenentur, in ea ipsa re sint inpudentes. ‘Quid enim tibi uis?’ aliquis inquiat. ‘Artem tuam scribis; gignis nouas nobis praeceptiones; eas ipse confirmare non potes; ab aliis exempla sumis. Vide ne facias inpudenter, qui tuo nomini uelis ex 10 aliorum laboribus libare laudem.’ Nam si eorum uolumina prenderint antiqui oratores et poëtae et suum quisque de libris sustulerit, nihil istis, quod suum uelint, relinquatur. ‘At exempla, quoniam testimoniorum similia sunt, item conuenit ut testimonia ab hominibus probatissimis sumi.’ Primum omnium exempla ponuntur hic non 15 1 Olympia] ad Olympia P2Π2B2CLAVFZfcbdlaoOπpgBunhUr Caplan Achard Nüßlein Müller om. HP1B1Π1 Kayser Marx Calboli ’69 Adamik ‖ 3 narret BP2ΠCLVfcbdlaßȟoOπgBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller maret HP1 narrat AFZ narraret k | Boiscus Sicyonius Turnebus Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein cū bouis cū Sisonius H bouis cum sisonius BPΠC(sisoniis C) aut bois(boes L) cum sisonus LAVFZf aut bois cum sisoniis doOπpgnh(cum siseniis h)U aut boys cum sisoniis caBulr(cum sisonis r) loris cū sisonis b Boetus Sicyonius Kayser Boiscus Isthmiis Marx dubitanter in apparatu Caplan Adamik Müller. * Equidem, ut iam scripsi Calboli ’69, quamquam orthographiam temporibus, quibus Cornificius scripsit, incertam fuisse non ignorabam, litterarum forma impulsus sum, ut ex marrestituendum narr- crederem. Dein Turnebi coniecturam Boiscus Sicyonius recepi, cum nomen Boiscus apud Xen. An. 5,8 et Dittemb. Syll. Inscr. Graec. I3 nr. 420 legatur. 6 sic uti in Vbdßhg1nhU Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller sicut in BPΠBLZclk sic ut in CAFfaOpg2r Achard sic ut(i) om. Marx1 ut sic in o sic in πp | stadium apnhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller studium HBPCLAVFZfcoOdgπBu studio Π ipsi in stadium rhetoricae artis prodire non audent Kayser * Quod sentio, stadium lectio quodammodo difficilior esse uidetur. 8 aliquis inquiat P2ΠLAVFZfcOπg Priscianus (gramm. II 495,19) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller inqui//// P1 inquit aliquis C aliquis inquid H aliquis inqua B1 aliquis inquit B2 aliquis inquiet bdlapoBunhUr ‖ 11 Nam BCLAVFZfcbdlaoOπpgBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller om. H | eorum uolumina HBPΠCbldpg1Bun2Ur tua | prenderint H2BPΠCLAVFZfcaoOπpgBunhr Marx uolumina AVLFZfcOπg2n1h Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Müller prehenderint bkU Kayser Achard Nüßlein prenderent H1 prendiderint dl | antiqui P2ΠLAVFZfcbdlaoOπpgBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller atqui HP aliqui BC ‖ 12 libris sustulerit] suis tulerit C2(suus C1)fbdlaog1r Marx Calboli ’69 Adamik sustulerit Turnebus Kroll, Philol. 89:83, Golla 80 Caplan Trillitzsch(dubitanter) Achard Nüßlein Müller libris tuis tulerit HBPΠLAVF(tulerit tuis F)ZcOπp(tulerit tuis p)g2n1h Kayser suis libris tulerit Bu(uel tulerint in marg. Bu)n2(libris suis tulerit n2)U(libris suis tulerint U). ‖ 15–283,1 ponuntur…confirmandi] P2CLAVFf(nec f)Zc2bdlaoOpπBunhUr Kayser Achard Nüßlein Müller hic non firmandi HBcg hic confirmandi P1 ponuntur nec confirmandi Π Marx Caplan Calboli ’69 Adamik

Liber IV

283

confirmandi neque testificandi causa, sed demonstrandi. Non enim, cum dicimus esse exornationem, quae uerbi causa constet ex similiter desinentibus uerbis et ponimus hoc exemplum a Crasso: ‘quibus possumus et debemus’ testimonium conlocamus, sed exemplum. Hoc interest igitur inter testimonium et exemplum: 5 exemplo demonstratur id, quod dicimus, cuiusmodi sit; testimonio, esse illud ita, ut nos dicimus, confirmatur. 6. Praeterea oportet testimonium cum re conuenire; aliter enim rem non potest confirmare. At id, quod illi faciunt, cum re non conuenit. Quid ita? Quia pollicentur se artem se scribere, exempla proferunt ab iis plerumque, qui artem 10 nescierunt. Tum quis est, qui possit id, quod de arte scripserit, conprobare, nisi aliquid scribat ex arte? Contraque faciunt, quam polliceri uidentur. Nam cum scribere artem instituunt, uidentur dicere se excogitasse, quod alios doceant; cum scribunt, ostendunt nobis, alii quid excogitarint.

2–3 et ponimus P2B2CLAFZcdaß2oO(ponimus a Crasso O)pπBunhU Kayser Achard Nüßlein Müller et posuimus P1ΠVf blkhß1gr ex posuimus HB1 et sumimus Marx Caplan Calboli ’69 Adamik ‖ 7–8 testimonium…id] fabldoOg2upBu(non potest rem confirmare Bu)nh(non potest rem confirmare h)Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HPΠBC ‖ 8 At…conuenit] n(in marg. n)Ur testimonium esse AFVcπg1 testimonium id esse LZ quom re non conuenit faoOupBun(in marg. n)h(cum faoOupBunh)b(non re b)ld quod rei non conuenit HCAFLZg(q̣ đ̣ ṛẹị g) quod re non conuenit PΠBcπ quod rei non conuenit. Praeterea aperte illi testimonium faciunt quod rei oportet testimonium esse quod illi faciunt quod rei non conuenit V (add. in marg. m1: Praeterea oportet testimonium esse quod illi faciunt quod rei non conuenit) 9 artem se scribere abdlkȟunh Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Müller Kroll, Philol. 89:83; Calboli, Riv. Ciceroniana 1,242 se artem scribere HCLAFVZfcgOπßpBuUr Kayser Achard Nüßlein se artem sẹ scribere B se artem se scribere PΠ artem sese scribere o artem scribere Marx Adamik ab iis Aldus Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ab his HBPΠLAFVZfcbdlgoπaupBunhUr * Pollicendi uerbum cum inf. futuro coniungi debet. Hunc igitur usum, i. e. Rhet. Her. IV 3,6, singularem dixerunt Kühner-Stegmann I4: 690, sed alia exempla inuenit Perrochat, Recherches 9, 68sq.: Plaut. Most. 1084, Gell. 5,3,7 pollicebatur se id docere; Firmilianus, Cypr. epist. 75,10. At incertus fui, utrum se artem an artem se legendum esset. Quodsi insequens, par colon, consideres, quod est exempla proferunt, et artem sentias eodem in loco ponendum, quo exempla, non est dubium, quin artem se scribendum sit. At Auctor hyperbaton adamauit (cf. infra ad IV 5,8) et ordinem immutare cosueuit, quare fieri potest, ut hoc quoque loco naturalem ordinem conseruare noluerit. At incertum manet, quid Auctor, quid librari scripserint, nec potest hyperbaton, idcirco quod hyperbaton est, tamquam regula sumi. Quod igitur supra consideraui, retinendum sensi et artem se legendum. Hafner, pp. 304sq., locum corruptum esse ait neque posse sanari et ad p. 362, emendationem profert, quam H. Tränkle excogitauit: Praeterea oportet testimonium hanc rem confirmare, cuius testimonium est; sed, quod esse his uerbis excipiendum: rei (sine quod) non conuenit. Quid ita ? eqs. Quam emendationem non magni facere Hafner ipse uidetur, cui adstipulor.

284

Testo critico

4 ‘At hoc ipsum difficile est,’ inquiunt, ‘eligere de multis.’ Quid dicitis difficile, utrum laboriosum an artificiosum? Si laboriosum non statim praeclarum. Sunt enim multa laboriosa, quae si faciatis, non continuo gloriemini; nisi etiam, si uestra manu fabulas aut orationes totas transscripsissetis, gloriosum putaretis. Sin istud artificiosum egregium dicitis, uidete ne insueti rerum maiorum uidea- 5 mini, si uos parua res sicuti magna delectabit. Nam isto modo selegere rudis quidem nemo potest, sed sine summo artificio multi. 7. Quisquis enim audiuit de arte paulo plus, in elocutione praesertim, omnia uidere poterit, quae ex arte dicentur; facere nemo poterit nisi eruditus. Ita ut, si de tragoediis Enni uelis sententias eligere aut de Pacuuianis nuntios, sed quia 10 1 At P2(sup.lin. P2)fbdlg(sup.lin. g)oOaBu(sequitur rasura Bu)nhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HBP1ΠCLAFVZcπp | dicitis difficile HBPΠCLAFVZfcgoOπBu(dicitis in marg. ad implendam rasuram Bu)Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller difficile dicitis bdlanh ‖ 2 laboriosum an artificiosum] laboriosum an artificiosum PCAFfcboOπpaBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller laboriosum aut artificiosum LZ Si laboriosum B2P2(si sup.lin. P2)LAFVZfbdloOπapnhUr Achard Nüßlein Müller laboriosum H laboriosum HB1P1Π Marx Caplan Calboli ’69 Adamik. 9 ex arte bdlg(de arte corr. in ex arte g)O(ex sup.lin. O)aBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller arte HP1Πc de arte B(in marg. B)P2(de sup.lin. P2)CLAFVZfoπ 10 de tragoedis enni dlg(enni sup.lin. g)pu(eligere Enni u)Bu(enii Bu) Kayser Achard Nüßlein de tragediis Ennii fO(enni sup.lin. O)anhUr de tragediis Enni VZ enni de trage̡diis b(in marg. altera manu b) Enni de tragoediis uelis sententias eligere p Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller de tragoedis(sine Enni) CAF de tragydiis(sine Enni, at B sup. lin addidit Henni) BPΠ de tragidiis(sine Enni) H Isocr. Nicocl. 44 de tragediis(sine Enni) Lo de tragoediis(sine Enni) cπ | de pacuuianis nuntios HB(n̄ uṇṭịọs B)PΠ(pro nuntios sup.lin. peryodos Π2)g1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 de pacuuianis periodos Π2CLAVZf(periodas f)cdloOπaup(de pauconianis periodos p)BunhUr Adamik Achard Nüßlein Müller pacuuianis periodis b(in margine, resecta pagina, fortasse de ante pacuuianis cecidit b)g2(sup.lin. g2) * Quod pertinet ad uerborum ordinem, utrum de tragoedis Enni an Enni de tragoedis scribendum esset, Integrorum codicum (VZf) lectionem secutus sum. Hafner, p. 305, ait ex diuerso ordine in γ codicibus id probari, Enni glossam esse et ex IV 1,2 ductam. Quod fieri potuit, sed incerto argumento rem incertam Hafner probare non potest. Diu multumque incertus fui, utrum nuntios an periodos reciperem. Lectio enim, quae est periodos, bene cum praecedente sententias congruit, nisi quod periodos Auctor ad Herennium (IV 19,27) ‘continuationes’ appellauit. Graecum enim uocabulum ab eo adhibitum esse uix credibile apparet, cum figurarum omnium nomina Latine expresserit. At continuatio etiam ‘sententia’ absoluitur (IV 19,27 Ea [sc. Continuatione] utemur commodissime tripertito: in sententia, in contrario, in conclusione). Non poterat igitur Auctor continuationis uocabulo uti, si sententias et periodos distinguere uellet, cum utroque uocabulo prope idem significaretur. A Graeco uerbo, periodos, eum abstinere consentaneum est uoluisse, sed nescio an potuerit, qui de rebus grammaticis et barbarismus et soloecismus, Graeca uocabula, ad IV 12,17 admittere coactus sit. Lectio uero nuntios, quoniam minus cum superiore sententias congrueret, multo difficilior esse mihi uidebatur neque unde exstitisset posse explicari. Nisi uelis ita locum legere si de tragoedis Enni uelis sententias eligere aut de Pacuuianis (periodos/nuntios), tamquam si littera n uocabuli, quod est nuntios, ex Pacuuianis ducta sit, reliquis litteris per compendium expressis, ut satis male traditi uocabuli nuntios origo quodammodo explicetur (de Pacuui anis). At his explicationibus non nimiam

Liber IV

285

plane rudis id facere nemo poterit, cum feceris, te litteratissimum putes, ineptus sis, propterea quod id facile faciat quiuis mediocriter litteratus, item si, cum de orationibus aut poëmatis elegeris exempla, quae certis signis artificii notata sunt, quia rudis id nemo facere possit, artificiosissime te fecisse putes, erres, propterea 5 quod isto signo uidemus te nonnihil scire, aliis signis multa scire intellegemus. Quod si artificiosum est intellegere, quae sint ex arte scripta, multo est artificiosius ipsum scribere ex arte. Qui enim scribit artificiose, ab aliis commode scripta

fidem tribuendam puto. Maiorem profecto fidem opinioni tribuerim, qua quis sententias non tamquam γνώμας sed tamquam uerborum continuationes interpretatus esse uideatur, et idcirco quidpiam simile et Pacuuio tribuere uoluisse, nec quicquam melius quam periodos inuenisse (cum fieri possit, ut nuntios, minus intellectum uocabulum, per periodos in margine explicatum sit, unde periodos in textum inrepserit). Legendum igitur nuntios. Ita γνώμας adscribendas dixerim Ennio, nuntiorum uero ῥήσεις Pacuuio, ut iam senseram Calboli 1969: 280. Quae uero Achard (ad p. 132 adn. 21) scripsit, Pacuuium scilicet longis orationibus, quas ῥήσεις rectius appellaueris, quam nuntiis notiorem fuisse (“ce tragique est plus connu pour se tirades que pour ses récits de messager”) Pacuui fragmentis probari non potest, quamquam a Müller acceptum est. Quod autem Achard et Müller (ad p. 216) scripserunt non multum artis ei adhibendum fuisse, qui nuntios eligere uellet, multo plus artis eguisse, qui periodos colligeret, ad grammaticam rationem illi deuenisse uidentur. Quae tamen hoc loco re uera ualere non ita plane liquet. Meo tamen Commentario (1993a), ad pp. 280sq., tacendum non erat, Italum Mariotti, Introduzione a Pacuvio 56, et Ioannem Tolkiehn, Dichterzitaten 827, idcirco in eam uideri opinionem uenisse, a Pacuuio ῥήσεις esse frequentatas, quod ambo in Rhet. Her. IV 4,7 nuntios legerint, non periodos. Quo argumento apparet lectionem nuntios confirmari posse. Anno 2006 Petra Schierl hoc Pacuui testimonium iterum edidit (ad p. 88), et nuntios legit et de incerto loco (ad p. 54 Nota 276) diligenter disputauit, cuius est tanti uerba ipsa referre: “Der Text ist umstritten; neben der Lesart nuntios ist periodos überliefert, das von dem Editor Achard (1989) sowie Pacuvius’ Interpreten als Pendant zu Ennius’ sententias übernommen wird (vgl. […] D’Anna 1967, 30; Manuwald 2003, 118). Doch erscheint der Verweist auf periodos etwas vage, auch wenn damit nicht ‛Perioden’, sondern ‛reich ausgeschmückte Passagen’ gemeint sein sollten (vgl. zu dieser Bedeutung ThLL X 1,1468,25ff., die Stelle der Rhet. Her. ist dort nicht angeführt). Eher dürfte auf die stilisierten Botenberichte als Merkmal der pakuvianischen Tragödie verwiesen werden (vgl. Calboli 1969, 280f.); bewegende Erzählungen oder Beschreibungen, wie sie von Pacuvius anzunehmen sind, können zwar auch von Haptfiguren vorgetragen werden (vgl. zu diesem Einwand Manuwald 2003, 118), doch dürften sich Botenberichte in mehreren Tragödien des Pacuvius gefunden haben, z. B. zur Schilderung des Wettlaufs in der Atalanta (vgl. Manuwald 2003, 119 Anm. 146) oder der Ankunft Medeas im Medus (vgl. S. 349); schließlich muß das übertragen verwendete nuntios in einem Handbuch zur Rhetorik gegenüber periodos als Lectio difficilior gelten und wird als solche hier bevorzugt (vgl. Marx, Calboli; ferner Mariotti 1960, 56)”. 7 Qui…artificiose] qui enim scribit (scribunt Cg1) artificiose, ab aliis potius eligendi quam aliorum bonis elector (boni selectores BC boni electores u1g1) existimentur HPBCu1 qui enim scribit artificiose ab aliis potius eligendus quam aliorum boni electores se existimetur (existimatur V)ΠAFVLZπc1(selector c2) * Hafner, pp. 306–310, de hoc loco amplius egit. Hunc locum in Θ grauiter corruptum fuisse, aliqua uerba sine sensu addita esse, ut bonis electores, quod a Lupo seu eius discipulis in boni selectores correctum esse (at equidem non intellego, cur genuina lectio haec non sit). Dein

286

Testo critico

facile intellegere poterit; qui eliget facile, non continuo commode ipse scribet. Et, si est maxime artificiosum, alio tempore utantur ea facultate, non tum, cum parere et ipsi gignere et proferre debent. Postremo in eo uim artificii consumant, ut ipsi ab aliis potius eligendi, quam aliorum boni selectores existimentur. Contra ea, quae ab iis dicuntur, qui dicunt alienis exemplis uti oportere, satis est 5 dictum. Nunc, quae separatim dici possint, consideremus. 5 Dicimus igitur eos id, quod alienis utantur, peccare, tum magis etiam delinquere, quod a multis exempla sumant. Et de eo, quod postea diximus, antea uideamus. Si concederem aliena oportere adsumere exempla, uincerem unius oportere,

Hafner probare conatur, auctorem sibi non constare, linguam huius loci malam esse et totum locum interpolatum esse, interpolandam autem materiam ex ipso Auctore et Cicerone ductam esse (locos ipsos memorat, ad pp. 309sq.). Quae omnia uera esse possunt, sed in re incerta incertissima manent, quippe quae ex suspicione et opinione tantum nata sint. Nec aliter locum Hafner reconcinnauit, qui tamen incertissimus manet, at nos docet, quid in his libris tradendis acciderit. Habebant enim duo codicum genera, quibus librari uterentur, lacunosum unum, sine lacuna alterum, sed ubi lacuna aut uetere Auctoris traditione aut ope ingeni, ut dicitur, expleta esset, quo codice cum uterentur librari, qui saepissime doctores ipsi artis rhetoricae essent, facere non potuerunt, quin suo quisque ingenio explendum arbitraretur, et paulum immutaret aut ordinem saltem uerborum meliorem facere conaretur. Ne de ea loquar condicione, qua doctor dictaret et aut sibi ipsi aut discipulis longam uerborum seriem legeret, quae memoria teneretur. Hic fuit enim dictandi in Media Aetate usus, cf. Piero Bugiani, Elmoldo di Bosau, Cronaca degli Slavi, p. 12. Itaque non solum totum locum magis magisque ab Auctoris pristina scriptura amouerunt, sed aliorum dissimilem suum quisque effecit. Haec ita exstitit silua. 285,7–286,1 Qui enim scribit Oap(enim ipse a ipsa p)Bu1(scripsit Bu2)U(que enim scribit U) edd. qui enim scribet donb(scribebit? b)hr(enim ipse nbhr) artificiose, ab aliis commode scripta (scripta commode d commodo Bu ex priore commode) facile intelligere(intellegere Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller) poterit(intelliget O)lpUr qui(sed qui c2 qui uero p qui autem h) 1 eliget (eligat a eligit ph Kayser) facile, non continuo commode ipse scribet u2c2fadoOpBuUr(ipse commode scribit c2fadoOpBuUr Kayser)nh(scribit nh) ‖ 1–3 Et si est maxime artificiosum (Et si maxime est artificiosum p Et si maxime artificiosum est hoc o artificiosum illis c2), alio (aliquo d alio saltim c2) tempore utantur ea(illa p) facultate (facilitate b), non tum, cum (quom Kayser) parere et ipsi (ipsi et gignere Bu Kayser) gignere (cum ipsi parere et gignere u2) (gignente b) et proferre debent c2fabloOg2(in marg. g2)u2n(non tum cum comperare n)hUr(non tum parere [sine cum] r) edd. ‖ 3 Postremo…consumant] c2faoOg2u2nhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller consumant ut(ipsi ut fg2) (consumant l confirmant b) ipsi(ipsi hoc o) 4 ab aliis potius(potius ab aliis sint u2) eligendi(sint eligendi p) quam aliorum boni electores(selectores Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller) existimentur (existi b exustumentur Kayser esse existimentur p) c2fabldoOg2p BunhUr(consumant ipsi ab allis boni [sine ut] r) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard (‟Lücke auch ausgefüllt in Melicensis 725 (566. K 37), saec. XI”, vgl. Zelzer S. 204, Anm. 39 und S. 209, Anm. 48) ‖ 7 id HBPΠ Marx Calboli ’69 Adamik eo V ideo go cum ideo CB2LAFZfcbl2πaphUr Caplan Achard Nüßlein tum ideo P2lOBun cum eo d quom in eo gr1(Gryphianus) Kayser alieni H | tum magis BPΠCLA2FVZfcbdlgpoOπaBunh(tum etiam magis h)Ur Kayser Caplan Achard Nüßlein cum magis HA1 Marx Calboli ’69 Adamik.

Liber IV

287

primum quod contra hoc nulla staret illorum ratio. Licet enim eligerent et probarent quemlibet, qui sibi in omnes res subpeditaret exempla, uel poëtam uel oratorem, cuius auctoritate niterentur. Deinde interest magni eius, qui discere uult, utrum omnes omnia an omnia neminem, sed aliud alium putet consequi 5 posse. Si enim putabit posse omnia penes unum consistere, ipse quoque ad omnium nitetur facultatem. Si id desperarit, in paucis se exercebit; ipsis enim contentus erit, nec mirum, cum ipse praeceptor artis omnia penes unum reperire non potuerit. Allatis igitur exemplis a Catone, a Graccis, a Laelio, a Scipione, Galba, Porcina, Crasso, Antonio, ceteris, item sumptis aliis a poëtis et historia10 rum scriptoribus necesse erit eum, qui discet, putare ab omnibus omnia, ab uno pauca uix potuisse sumi.

1 contra hoc BPΠ(ctra ḣ Π)CLAFZ(contra hoc quod Z)Vfcbdlpgo(hoc sup.lin. o)OπaBunhUr Marx1 Caplan Achard Nüßlein Müller hoc c̄ H1 hoc contra Marx2 Calboli ’69 Adamik, cf. Cic. fin. 5, 22 hoc H2. *Lectio hoc contra, sine dubio difficilior, sed uno tradita codice, potuit per compendium (ut in codice H[hoc c] et Π[ctra ḣ]) ita scribi, ut facile posterius anteponeretur. Repugnat autem aliquantum sermoni faciliori, quem Auctor hoc loco adhibere uoluit, cum disputaret. 4 omnes…neminem] omnes (in ras. l2) omnia an omnia neminem l Caplan unum aut neminam f omnes(omnium B1P1C1) omnia an omnia a nemine aliud alium B2P2(et in marg. ante aliud alium P2)C2LA(an illud pro aliud A)FZπ(an aliud alium CLFZπ Caplan) Golla 83(Golla sed accepit ex E) Trillitzsch unum omnia an omnia neminem sed aliud alium g(sed ex an g)h(sed an aliud alium h)o(ụnụm neminem o, scil. del. unum)O(an aliud alium O)U(omnia unum an omnia neminem U) Kayser Calboli ’69(omnia unum Calboli) Achard Nüßlein unum omnia neminem sed aliud alium anr omnia unum (cum signis [::] transpositionis b) neminem sed aliud alium bdl omnia ab uno an omnia a nemine an aliud ab alio V1c(ab ante alio sup.lin. c)p omnia ab omnibus an omnia ab uno an omnia a nemine an aliud ab alio V2 omnia nomina an neminem aliud alium H an aliud alium CFf omnium omnia an omnia a nemine aliud alium Π Marx recepit nisi quod duo uocabula, quae sunt aliud alium [aliud alium] expunxit, Fridericum Marx secutus est Adamik uult utrum omnia ab uno an omnia a nemine sed an aliquid ab alio Bu(ut unum omnia an omnia neminem et sed aliud alium in marg. ut alterae lectiones Bu)h(unum omnia an omnia neminem sed an aliud alium h) 4–5 putet consequi posse pBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Lectionem utrum omnes omnia an omnia neminem, sed aliud alium, Golla 83 et Trillitzsch 200 secutus, recepi, ratus hac lectione locum quodammodo sanari posse, sed dubitaui, an unum pro omnes acciperem, nisi quod nemo melius omnibus quam uni opponitur. Simplicior haec quidem lectio est quam ea, qua in Calboli ’69 usus sum, cum, Marx Bornecque Caplam Kroll, Philol. 89:67sq., Golla 83, Calboli, Ciceroniana 1,240, Trillizsch consideratis, sic scripsi: Deinde interest magni eius, qui discere uult, utrum omnia 〈unum〉 an omnia neminem, 〈sed〉 aliud alium putet consequi posse. Idem tamen significatur, tametsi non eadem diligentia, sed de ea ipsa loquor diligentia, qua plures lectiones inductas esse puto, dum nimia scilicet diligentia inquiritur, quid auctori scribendum fuerit .

288

Testo critico

8. Quare unius alicuius esse similem satis habebit; omnia, quae omnes habuerint, solum habere se posse diffidet. Ergo inutiles〈t〉 ei, qui discere uult, non putare unum omnia posse. Igitur nemo in hanc incideret opinionem, si ab uno exempla sumpsissent. Nunc hoc signi est ipsos artis scriptores non putasse unum potuisse in omnibus elocutionis partibus enitere, quoniam neque sua 5 protulerunt neque unius alicuius aut denique duorum, sed ab omnibus oratoribus et poëtis exempla sumpserunt. Deinde, si quis uelit artem demonstrare nihil prodesse ad dicendum, non male utatur hoc adiumento, quod unius omnes artis partes consequi nemo potuerit. Quod igitur iuuat eorum rationem, qui omnino

1 unius alicuius esse HBPΠCLAFVZgh(se ante esse add. g2h) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller unius alicuius esse se f unius se alicuius L2bdlanr se unius alicuius ‖ 1–2 omnia quae omnes habuerint BPΠCLAFVZfcbcoOBuU unius cuiusque esse π goπanh(omnia uero quae h)Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller omnia quae omnia habuerint H omnes ΠCE omne P 2–3 uult non putare unum omnia posse fablh(posse omnia ablh)d(unum potuisse in omnibus elocutionis partibus d) uolt non putare a nemine omnia posse p et g2Bu in marg. (f. infra) uult putare an nomina posse H uult putare an omnia posse P1(nō putare unū nemine omnia posse P2) uult utrum om̅ s unū omnia an omnia a nemine B uult putare ÷ an om̅ a posse Π uult putare a nemine omnia posse CFLZc uult utrum om̅ s onia an oma. A nemine. An aliud alium alium putare A uult. Putare annemine om̅ a posse VO uult putare neminem omnia posse r uult putare non unum omnia posse o volt, putare a nemine omnia posse Oπg(uult Oπg[vel non putare unum g1 sup.lin.])uBu (a nemine posse omnia Bu, qui tamen in marg. addidit alia manu: non putare unum posse omnia) Kayser uult, putare a nemine consequi omnia posse Marx1 vult 〈non〉 putare unum omnia posse Marx2 Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller vult utrum omnes omnia an omnia neminem Caplan * Locum prope desperatum non aliter constituere coactus sum atque nonnulli codices et editores prope omnes constituerant, etsi is tamen cum antecedentibus nihil prorsus congrueret. Attentius meditatus animaduerti, hoc unum Auctorem, qui ex suis scholis et declamationibus exempla sumere uellet, probare uoluisse: exempla a pluribus non esse sumenda. Quodsi quis a multis sumpsisset, auditori in eam sententiam ueniendum esse, a pluribus exempla posse sumi, ut quis non Catonis modo, sed omnium similis esset. Quod cum fieri non posset, cauendum esse, ne auditor, multorum exemplis sumendis, falsam in opinionem ueniret, nec alio modo caueri posse, nisi si quis exemplis suis uteretur. Simpliciorem et ueriorem argumentationem Auctor protulisset, siue facilius commodiusque ex suis scholis exempla sumere statuisset, siue Hermagoran carperet, qui ex arte dicere nequisset. 8 quod unius omnes H unius om̄ s VbU un. us oms̄ c Stroebel Marx2 Calboli ’69 Adamik quod unius omnis BF(unius sup.lin. F)P1gBu unus omnes P2ΠCL(un; ΠL)AZoOfπan(un̋ o̓ s n)hr(omnis r) Kayser Marx2 (omnis Marx1) Caplan Achard Nüßlein Müller eorum anhU horum HV(orum V)AZcgoOπBur

Liber IV

289

non probent artem, id non ridiculum est ipsum artis scriptorem suo iudicio conprobare? Ergo ab uno sumenda fuisse docuimus exempla, si semper aliunde sumerentur. 9. Nunc omnino aliunde sumenda non fuisse sic intellegemus. Primum 6 5 omnium, quod ab artis scriptore adfertur exemplum, id eius artifici debet esse. Vt si quis purpuram aut aliud quippiam uendens dicat: ‘Sume a me, sed huius exemplum aliunde rogabo tibique ostendam’, sic mercem ipsi qui uenditant, ali-

1 id non ridiculum est HBPΠCLAFV(diriculum V)ZfcgoOπaBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller id ridiculum non est b * Duplici ὑπερβατῷ minus moueor, quod est unius‿artis omnes‿partes > unius omnes artis partes, quoniam ad hoc Auctorem inclinasse iam Stroebel, Cornificiana 76, nos admonuit (cf. IV 8,11 ad usitatissimam puri consuetudinem sermonis; IV 45,59 ad unam quamque sumendae causam similitudinis; IV 50,63 aliquod fragile falsae choragium gloriae) (quae exempla effugerunt J.N. Adams cum regulas τοῦ ὑπερβατοῦ exponeret, J.N. Adams, “A type of Hyperbaton in Latin prose”, Proceedings of the Cambridge Philological Society 197, 1971, 13). Minus igitur duplici moueor ὑπερβατῷ, uel, ut Auctor appellat, IV 32,44 transgressione, quam uidelicet Cornificius non modo bene nosset, sed non dubitarit adhibere, nec ideo moueor, quod nouam quandam argumentationem attulisse Auctor uidetur, si unius, non unus legatur, cum iam ante negauerit unum posse omnia elocutionis partes bene nosse, et insuper adderet unius etiam artis. Potuit enim Cornificius argumenta cumulare et translatione duplici uti, quo attentiorem lectorem efficeret. Lectionem igitur difficiliorem unius recepi, sed omnes, pro omnis reposui, ne sine causa difficilior res intellectu fieret. 5 adfertur HBPΠCLAFVZfcoOpπBu(affertur ΠLAFVZfcoOpπBu)g1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller profertur bdlg2(sup.lin. g2)anhUr eius blgahUr id…esse] id eius Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller om. d de ius B1 de eius artificio B2PΠCFVn Kayser Trillitzsch Achard Nüßlein deius H de eiusdem artificio LAZcoOπ artificii debet esse HP(artifici ex artificio P)b(artifitii b)p(eiusdem artifici p)ahUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller artificio B1ΠCFVg Trillitzsch Achard Nüßlein eiusdem artifici debet esse foOBu ‖ 5–6 Vt si fbdlaßhBupnhU(ut sup.lin. U)r Kayser Achard Nüßlein ut si HBPΠLAFVZcgoOπ Marx Caplan Calboli ’69 Adamik ‖ 6 purpuram aut aliud fbdlaßhpBunhU(ut sup.lin. U)r Kayser Achard Nüßlein * Forsitan esset non eiusdem artifici debet esse legendum, cum Auctor, quantum ex insequentibus uerbis intellego, hoc probare conetur, eiusdem artis exemplum esse debere, neque aliunde sumendum, sed eius satis esse ad hoc significandum puto. 7 aliunde rogabo HBPΠCLAFVZfcgpoOπBuUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller rogabo aliunde bdlanh | tibique HPΠCF(tibiq̄ PCF)LAVΠZfcoπ(tibiq; coπ)g(tibiq·g)Bu(ti q3 Bu)U Marx1 Achard Nüßlein tibi quod lda(t̓q̲ a)hnr(tͥ q̷ n r) Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller tibi O tibi quǐạ B tibi quidem b sic ΗΒC si PΠLΑVZcfoOabdlugπpnhU

290

Testo critico

unde exemplum quaeritant aliud mercis, aceruos se dicunt tritici habere, eorum exemplum pugno non habent, quod ostendant. Si Triptolemus, cum hominibus semen largiretur, ipse ab aliis id hominibus mutuaretur, aut si Prometheus, cum mortalibus ignem diuidere uellet, ipse a uicinis cum testo ambulans carbunculos corrogaret, ridiculus uideretur: isti magistri, omnium dicendi praeceptores, non 5 uidentur sibi ridicule facere, cum id, quod aliis pollicentur, ab aliis quaerunt? Si qui se fontes maximos penitus absconditos aperuisse dicat, et haec sitiens cum

1 exemplum quaeritant BP(exempla P)ΠCLcF(queritant sup.lin. F)VAZgoOa(queritant AZgp(exempla p)oOa)fπnhUr exemplum est queri///ua (s. s. nt)H aliud mercis HBPΠCLAFVZcπ om. bdlr exemplum quaeritant mercis fboOaBu(queritant boOaBu) n(mercis exemplum n)h Kayser Marx1 Achard Nüßlein exemplum quaeritant aliquod mercis Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller | aceruos se B(aceruosẹ se B)PΠCAF(aceruos se sup.lin. F)VZfloOπaBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller et aceruos se bl2 uel aceruos se cg(se sup.lin. g)p(aut aceruos se p) aceruo sese H aceruos sese d | tritici HLFVPCa(trittici PCa)Afbg(sup.lin. g)poOπnhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 1–2 eorum exemplum BPΠCLAF(eorum exemplum sup.lin. F)VZfcbgoOπanhUld(et eorum nhUld)r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller eorum exemplo H ‖ 2 Triptolemus VF2fcbgpa1ßȟoπ2aBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller treptolemus HBPΠCLAF1Zoπ1 ‖ 2–3 hominibus semen B2C(se hominibus B1C)PΠFAVZfcbdlgpoOπaBunhUr Kayser Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller se hominibus HB1 largiretur B2PΠLAVFZcoOfbdlgπaBunhUr Kayser Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller gigneretur ‖ 3 mutuaretur HB1 Marx (a se hominibus semen gigneretur Marx Adamik) gigneret C B2ΠCA(sup.lin. ex mutaretur A)FVZcbdlgpoOπaBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller mutaretur HB1Lf ‖ 4 testo HBΠ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik testa PCLAFVZfcbdlg2(ex testula g2)poOπaBunhUr Müller testula g1 Prisc. gramm. II 108,9 Achard Nüßlein ‖ 5 ridiculus HBPΠCLAFVZcπ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller non ridiculus lapnh num ridiculus bdoOUr anne ridiculus L2(in marg. anne L2) nonne ridiculus fc(nonne sup.lin. c)g(nonne in marg. g)Bu * Meliorem lectionem puto esse tibi quod ostendam, quam tibique ostendam, quod mercatorem ipsum ab Auctore describatur totum in eo esse, ut emptori ostendat exemplum, non se posse postea exemplum ostendere, quasi uenditor ipse incertus sit an inuenire queat, cum per tibique se quoquo modo significet inuenturum esse et postea daturum. Sed utrum Auctor significare uoluerit, nobis quoque incertissimum manet, cum librari utrumque, quasi altero melius, immutare potuerint. Bonam autem Prisciani lectionem testula contra Achard et Nüßlein recipiendam non putaui, cum Priscini ipsa lectio testula incerta esset et codices Prisciani cum testo legerent (numquam satis cautum erit a Keiliana editione grammaticorum Romanorum), quamquam correctio, quae in codice g inueni, id est testa factum ex testula, pro testula staret. Sed grammatici et rhetores textum immutare et meliorem facere consuerunt. Testulam igitur inuenire potuerunt, quod melius rem significaret et ridiculiorem facerent. Quod hac ipsa de causa a nobis recipi non potest. 7–291,1 sitiens cum maxime H(cū maxime H)C(cummaxime C)L (cuȝ maxime L)f(cuȝ max u ~ ~ u f)bghUr(q maxime bg(sup.lin. g)hUr)Bu(siticiens q’ maxie (glossa sup.lin. .s. quõ apuit ̶ fontes)B ) sitiens tum maxime B(tummaxime ex cummaxime B)PΠAVFOuπ (tụ̄ maxime PΠAVOuπ)co(tụ̄ maxīe o)ZO(tụ̄ maxume ZO) quā maxime al(quāmaxime l) sitiens maxime p * Lectio, quae est cum (quom) maxime, eo mihi probabilior esse uidetur, et cum (quom) a maxime iam ab Auctore separatum esse, quod seu cum seu quom in tum conuerti difficilius

Liber IV

291

maxime loquatur neque habeat, qui sitim sedet, non rideatur? Isti cum non modo dominos se fontium, sed se ipsos fontes esse dicant et omnium rigare debeant ingenia, non putant fore ridiculum, si, cum id polliceantur, arescant ipsi siccitate? Chares ab Lysippo statuas facere non isto modo didicit, ut Lysippus 5 caput ostenderet Myronium, brachia Praxitelis, pectus Polycletium, sed omnia coram magistrum facientem uidebat, ceterorum opera uel sua sponte poterat considerare: isti credunt eos, qui haec uelint discere, alia ratione doceri posse commodius. 10. Praeterea ne possunt quidem ea, quae sumuntur ab aliis, exempla tam 7 10 esse adcommodata ad artem, propterea quod in dicendo leuiter unus quisque locus plerumque tangitur, ne ars appareat; in praecipiendo expresse conscripta ponere oportet exempla, uti in artis formam conuenire possint: et post in dicendo, ne possit ars eminere et ab omnibus uideri, facultate oratoris occultatur. Ergo etiam ut magis ars cognoscatur, suis exemplis melius est uti. Postremo haec 15 quoque res nos duxit ad hanc rationem, quod nomina rerum Graeca quae potuit, si cummaxime, nulla disiunctione interposita, uno modo uerbo scriptum esset. At multis in codicibus tum pro cum inuenias, qui est sine dubio error, etsi non grauis. Huc adde, quod etiam quam maxime in duobus recentioribus legitur (al). Cum autem uocabulum cummaxime difficilius quam bipartitum cum maxime in tum maxime conuerti potuisse uideatur, ita errore considerato tum maxime, qui nonnullis in libris exstitit manu scriptis, ueram lectionem (aut uerisimiliorem), cum maxime, necesse est iudices, si tantillum rem totam perpenderis. At non ignoro, quaestionem haud parui momenti ex hoc loco nasci, cum id oppido intersit, utrum litterae et uocabula anguste an largius exarata sint, et tam large, ut uocabula singula internosci facile possent an tam anguste, ut nullum spatium inter singula aperiretur uocabula. Quod, singulis locis remisimus, ubi tota lectio, ut hic, ex eo pendat, quam anguste aut large scriptura exarata esse uideatur. 5 caput ostenderet BPΠCLAFVZfcbdlgpoOπanhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller acutostenderet PΠ aut ostenderet H caput suum ostenderet Bu Myronium] myronium BP1C Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller mironium HΠLAFZg1π myrronius Vc mironis g2Oh2 milonis P2fbdlaBu(millonis Bu)nh1Ur milonum o | Praxitelis πl2 (p.is sup.lin. l2) Caplan praxiteles PBLZcdl1(praxitele̡ PBLZcdl1)VfoOu Praxitele HΠCFAgbphUr(p~xitele r) Praxitelia Klotz Kayser Praxitelea Achard Nüßlein Praxitelae Marx Calboli ’69 Adamik Müller * Quod spectat ad Praxitelis, Marxiana coniecturā Praxitelae, nullo codice traditā, reiectā, Praxitelis lectionem, duobus saltem oblatam codicibus recipere malui, tametsi Praxitelis cum adiectiuis Myronium et Polycletium non congruere uidebam et coniecturam hanc quoque esse posse non ignorabam, sed illam quidem coniecturam (melius dixerim lectionem), quam per ʻNebenüberlieferung’ ab Auctore ipso manasse nemo excludere posset. Polycletium BPC Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller policletium ΠLAFZgπ policretium H policretii Bu policlecius V policletius f pollicletius c policleti bdlponhU(policletii U)r(pollicletii r) policlecii O polycletii a ‖ 10 adcommodata ad artem] adcommodata HB1P1 ad artem B2P2CLAFVZfcbdlgoOπanhr(accommodata B2P2CLAFVZfcbdlgoOπanhr)pBu(acomodata Bu)U uide ad III 8,15 extr. Kayser Golla 70sq. et Philippson 1185 Trillitzsch Achard Nüßlein ad artem adcommodata Caplan Adamik Müller artem adcommodata H Marx Calboli ’69 adcommodatam artem B1P1(accommodatam P1) accommodatam artem Π

292

Testo critico

conuertimus, ea remota sunt a consuetudine. Quae enim res apud nostros non erant, earum rerum nomina non poterant esse usitata. Ergo haec asperiora primo uideantur necesse est, id quod fiet rei, non nostra difficultate. Relicum scripturae consumetur in exemplis: haec aliena si posuissemus, factum esset, ut, quod commodi esset in hoc libro, id nostrum non esset; quod asperius et inusitatum, id proprie nobis adtribueretur. Ergo hanc quoque incommoditatem fugimus. His de causis, cum artis inuentionem Graecorum probassemus, exemplorum rationem secuti non sumus. Nunc tempus postulat, ut ad elocutionis praecepta transeamus. Bipertita igitur erit nobis elocutionis praeceptio. Primum dicemus, quibus in generibus eorum semper omnis oratoria elocutio debeat esse; deinde ostendemus, quas res semper habere debeat. 8 11. Sunt igitur tria genera, quae genera nos figuras appellamus, in quibus omnis oratio non uitiosa consumitur: unam grauem, alteram mediocrem, tertiam extenuatam uocamus. Grauis est, quae constat ex uerborum grauium leui et ornata constructione. Mediocris est, quae constat ex humiliore neque tamen ex inf〈u〉ma et peruulgatissima uerborum dignitate. Attenuata est, quae demissa est usque ad usitatissimam puri consuetudinem sermonis.

5

10

15

20

3 id quod HBP1ΠZfgBunhU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller idque FVP2CLAcbdlOar(idq; AcbdlOar)oπ Achard Nüßlein | Relicum BP1 Marx Calboli ’69 reli////qum (in ras.) C reliquum HP2ΠLAFVZfcbdlpgoOπaBunhUr Caplan Adamik Nüßlein Müller relicuom Kayser ‖ 4 in exemplis BPΠLAFVZcf(sine in f)bdlpgoOπBunhUr Kayser Marx Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller exemplas H | haec aliena si B (ịṇ̣ aliena s̄i B)P(ịṇ aliena P)Π(in aliena Π)CLAFVZfcbdlgpOπaBunhUr Achard Nüßlein haec tamen aliena si Marx2 Calboli ’69 Adamik Müller haec in alienis H haec si aliena b Kayser Marx1 | factum esset ΠCLAFZfcbgpoOπaBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller factum esse HBPV 5 commodi esset HBPΠLAFVZcoOπnU Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller commodius fbdlgpaBuhr Kayser Achard Nüßlein esse (prius) b | inusitatum HBPΠCLAFVZcgpoOπar Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller inusitatius fb(inusitacius b)dlnhU Achard Nüßlein 11 generibus eorum semper H(geribus H)BPΠCLFVZAc(eorum del. Ac)fg1π(horum π)p generibus semper omnis bdlg2(eorum del. g2)oOaBunhUr Marx1 Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller generibus uerborum Kayser generibus ferme semper Marx2 Adamik, cf. Rhet. Her. IV 41,53 extr. Thes. L.L. VI,1 523,34–35 [at Trillitzsch, p. 201: ferme deleas] | oratoria elocutio debet esse B2PΠLAVZfcbdlgp(debeat esse(esse sup.lin.)p)Oπa(eloqutio sup.lin. a)BunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller elocutio oratoria debeat esse o elocuti adibeat esse H elocutio adhibeat esse B1 elocutio uel debeat esse adhibeatur C omnis oratoria F(omnis sup. lin F) * Lectionem in generibus eorum, id est praeceptorum, quae prius memorata erant, bonis traditam codicibus, solus recepi, cum hic de generibus orationis agatur et de iis praeceptis, quae prius dixerat Auctor sibi esse exponenda. Recte Trillitzsch ferme, Marxianam coniecturam, ad exemplum insequentis IV 41,53 conformatam, delendam censuit.

Liber IV

293

In graui consumetur oratio figura, si, quae cuiusque rei poterunt ornatissima uerba reperiri, siue propria siue extranea, ad unam quamque rem adcommodabuntur; et si graues sententiae, quae in amplificatione et commiseratione tractantur, eligentur; et si exornationes sententiarum aut uerborum, quae grauitatem 5 habebunt, de quibus post dicemus, adhibebuntur. In hoc genere figurae erit hoc exemplum: 12. ’Nam quis est uestrum, iudices, qui satis idoneam possit in eum poenam excogitare, qui prodere hostibus patriam cogitarit? quod maleficium cum hoc scelere conparari, quod huic maleficio dignum supplicium potest inueniri? In iis, 10 qui uiolassent ingenuum, matremfamilias constuprassent, uolnerassent aliquem aut postremo necassent, maxima supplicia maiores consumpserunt: huic truculentissimo ac nefario facinori singularem poenam non reliquerunt. Atque in aliis maleficiis ad singulos aut ad paucos ex alieno peccato iniuria peruenit: huius sceleris qui sunt adfines, uno consilio uniuersis ciuibus atrocissimas calamitates 15 machinantur. O feros animos! o crudeles cogitationes! o derelictos homines ab humanitate! Quid agere ausi sunt aut cogitare possunt? quo pacto hostis, reuulsis maiorum sepulcris, deiectis moenibus, ouantes inruerent in ciuitatem; quo modo deum templis spoliatis, optimatibus trucidatis, aliis abreptis in seruitu-

1 In…figura] in graui BPΠCLAFVZfcbgpoOπaBunhUr Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller in graue H in grauei Marx Calboli ’69 consumetur oratio figura B2CLVfcboπBuUr Kayser Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller consumetur oratio figurae HB1P(figure P1)Πa figura consumetur oratio ldpOnh In grauei consumetur oratio figurae genere Marx Adamik [Trillitzsch ad p. 201 recte genere deleuit] consumabitur P2FAZ(consūmabitˇ Z)g. * Iterum Trillitzsch laudi dandum est, quod genere, Marxianum inuentum, reiciendum putauit. 2–3 ad unam quamque rem adcommodabuntur ΠC1fopBu(accomodabuntur C2fopBu)V Kayser Philippson 1185, Golla 70sq. Kroll, Philol. 89,68sq. Caplan Trillitzsch Adamik Müller unam quamque rem adcommodabuntur HB1Pgπ(accommodabuntur P2gπ) Marx Calboli ’69 unam quamque in rem adcommodabuntur B2LAbdlOanhUr(accommodabuntur LAbdlOanhUr)FZc(in unam quamq; rem accomodabunt̃ c) Achard Nüßlein ‖ 5 figurae B2PΠLAVCFbdlgoOaBunhUr(figure̡ FoaBunhr figure bdlg figẽ O)Zfcπ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller figura HB1 ‖ 9 iis Aldus edd. his HBPΠCLAFVZfcbdlpgoOπaBunhUr 10 uiolassent ingenuum B2P1ΠCLA1FVg1Zfcπ Kayser(ingenuom Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uiolassent ingenuam P2A2bdlpg2(sup.lin. g2)oOaBu(uiolasent Bu)nhUr uiolassent ingenium H uiolassent aliquem B1 pulsassent ingenuam l ‖ 17 deiectis HBPΠCALFVZfcbdlaoOgπBu(d’iectis Bu)nhUr Kayser Marx1 Achard diiectis Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller Th.L.L. V,1, 1381,61–62: “in libris praeterea disicere et deicere persaepe confonduntur nec facile potest diudicari, utrum sit praeferendum” (Gudeman). De moenibus dicitur disiecta ea esse a Nepote, Tim. 3,2 [quem locum memorat Marx2]; Liu. 24,2,9 in uasta urbe omnibus disiectis moenibus (Th.L.L. V,1, 1383,83), unde diiecta effici potuit, deiecta autem moenia ab Ouidio, met. 12,109, a Liuio 8,14,6 et 24, 23,4 muros deiectos dictos et aliter ab aliis (cf. Th.L.L. V,1, 395,19–23). * Cum deiectis codicibus traditum sit et moenia siue disiecta (id est diiecta) siue deiecta a Latinis dicta sint, causam non inueni, cur tradita lectio deiectis immutaretur.

294

Testo critico

tem, matribus familiis et ingenuis sub hostilem libidinem subiectis urbs acerbissimo concidat incendio conflagrata; qui se non putant id, quod uoluerint, ad exitum perduxisse, nisi sanctissimae patriae miserandum scelerati uiderint cinerem. Nequeo uerbis consequi, iudices, indignitatem rei; sed neglegentius id fero, quia uos mei non egetis. Vester enim uos animus amantissimus rei p. facile 5 edocet, ut eum, qui fortunas omnium uoluerit prodere, praecipitem proturbetis ex ea ciuitate, quam iste hostium spurcissimorum dominatu nefario uoluit obruere.’ 9 13. In mediocri figura uersabitur oratio, si haec, ut ante dixi, aliquantum demiserimus neque tamen ad infimum descenderimus, sic: 10 ‘Quibuscum bellum gerimus, iudices, uidetis: cum sociis, qui pro nobis pugnare et imperium nostrum nobiscum simul uirtute et industria conseruare soliti sunt. Hi cum se et opes suas et copiam necessario norunt, tum uero nihilominus propter propinquitatem et omnium rerum societatem, quid omnibus rebus p. R. posset, scire et existimare poterant. Hi, cum deliberassent nobiscum bellum 15 gerere, quaeso, quae res erat, qua freti bellum suscipere conarentur, cum multo maximam partem sociorum in officio manere intellegerent? cum sibi non multitudinem militum, non idoneos imperatores, non pecuniam publicam praesto esse

1 matribus familiis HP1Π Marx2 [sed cf. Trillitzsch, ad p. 201] Calboli ’69 matribus familias BP2CLAFVZfc(familiis sup.lin. c)bdlgpoOπaBunhUr Kayser Marx1 Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller | ingenuis HBPFVfldgpoOBunhU ingeniis kr * Sisennianam prope analogiam matribus familiis retinendam putaui, cum analogiam Auctor adamasse uideatur (cf. Calboli, Studi Grammaticali 182–192; Prolegomena, supra, pp. 85sq.). Quamquam me non effugit, hanc esse difficilem lectionem, quae nisi bonis codicibus tradita esset, retinenda non esset. 7 uoluit HBPΠCLAFV2Zcg1pπO Kayser ueluit V1 uoluerit fabdlg2oBu(uoluĩt Bu)nhUr Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Lectionem uoluerit, quae a grammaticis uel a uiris grammaticae obnoxiis palam inuenta esset, cum iis codicibus tradita esset, ubi textus ad omnia grammaticae et rhetoricae praecepta adcommodatus esset, retinere nolui. Praeterea reum uoluisse ‘obruere’, coniunctiuo adhibito non ita certe ostenditur, quod, cum ne minimo quidem dubio significatum mallem, hac quoque de causa coniunctiuum tollendum putaui. 9–10 aliquantum demiserimus CcU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller aliquantum tunc demiserimus HB1 aliquantulum demiserimus B2PΠLAFbdlpπ(dimiserimus Fbdlpπ)VZfagoOBunhr Achard Nüßlein * Lectio aliquantulum male consonat cum insequentibus uerbis neque tamen ad infimum descenderimus. Verbo enim aliquantulum nihil paene nos descendisse ostenditur. 13 Hi HB2P2ΠCLAVZf1ak2ȟbdloOgBuhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller Hii B1P1Ff2cπn Ii Marx Calboli ’69 Adamik * Marx, qui omnia explicare uellet, lectione hii genuinam lectionem putauit celari ii, sed errore equidem malim non nimis niti, qui multis de causis accidere potuerit et nonnullis tantum in codicibus inueniatur. 15 Hi HBPΠCLAFVZbdoOgBuhUr Kayser Achard Nüßlein Müller Hii fclpπn ii Marx Calboli ’69 Adamik.

Liber IV

5

10

15

20

295

uiderent? non denique ullam rem, quae res pertinet ad bellum administrandum? Si cum finitumis de finibus bellum gererent, si totum certamen in uno proelio positum putarent, tamen omnibus rebus instructiores et apparatiores uenirent; nedum illi imperium orbis terrae, cui imperio omnes gentes, reges, nationes partim ui, partim uoluntate consenserunt, cum aut armis aut liberalitate a populo Romano superati essent, ad se transferre tantulis uiribus conarentur. Quaeret aliquis: Quid? Fregellani non sua sponte conati sunt? Eo quidem isti minus facile conarentur, quod illi quemadmodum discessent uidebant. Nam rerum inperiti, qui unius cuiusque rei de rebus ante gestis exempla petere non possunt, 〈i〉i per inprudentiam facillime deducuntur in fraudem: at ii, qui sciunt, quid aliis acciderit, facile ex aliorum euentis suis rationibus possunt prouidere. Nulla igitur re inducti, nulla spe freti arma sustulerunt? Quis hoc credet, tantam amentiam quemquam tenuisse, ut imperium p. R. temptare auderet nullis copiis fretus? Ergo aliquid fuisse necessum est. Quid aliud, nisi id, quod dico, potest esse?’ 14. In adtenuato figurae genere, id quod ad infimum et cottidianum sermo- 10 nem demissum est, hoc erit exemplum: ‘Nam ut forte hic in balneas uenit, coepit, postquam perfusus est, defricari; deinde, ubi uisum est, ut in alueum descenderet, ecce tibi iste de trauerso: “Heus”, inquit, “adolescens, pueri tui modo me pulsarunt; satis facias oportet.” Hic, qui id aetatis ab ignoto praeter consuetudinem appellatus esset, erubuit. Iste clarius eadem et alia dicere coepit. Hic uix; “Tamen”, inquit, “sine me conside-

5 liberalitate BCVF2LAVZfcabdlpπo2OBunhU(libr̓ ate U)r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller libertate HPΠF1go1 ‖ 8 discessent Marx Caplan Calboli ’69 Adamik descissent HBPΠCLAFZfcabdlpk1β2hg(desscissent g)oOnhU discissent π decissent β1 discessissent Bu(d’sisent Bu)r(descissent r) Kayser Ernesti Achard Nüßlein Müller dediscissent V ediscissent k2 ‖ 16 infimum P2CLAVFZfcabdlgpπoOBunhUr Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller firmum HB1P1Π infumum Kayser Marx Calboli ’69 fimum B2(qui oblitus esse uidetur inaddere) ‖ 18 balneas HBPΠCLAVFZfcabdlgπoOBunhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller balineas Marx Calboli ’69 Adamik balineas p̌ (= Paris B.N.Lat. 7696) balnea β1 ‖ 22 Hic uix Tamen HP(hic uix tandem s. l. P2)BΠCLVAFcZfap(hic uix tā fap)dblπgnhU(Hic uix tum U) hic tamen uix O Vix tamen hic o Hic uix: “Tamen” Kayser Caplan Bornecque Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller Hic:“Vix tamen” Marx hic uix tandem uBu(in marg. tam̄ Bu)r * Cum omnes codices diuisionem nullam rettulerint, nihil mirum, prope omnes conuenire. Vocabulo autem, quod est tamen, enuntiatum aperitur, quo fortis seu fortissima oppositio, aut indignatio aut admiratio exprimatur, ut est Phaedriae cum Thaide in Terenti Eunucho 170: tamen contemptus abs te haec habui in memoria:/ ob haec facta abs te spernor? Per ‘Vix’ uero titubantis potius haesitatio et animus describitur, quam haesitantis in ore ponendum uidetur.

296

Testo critico

rare.” Tum uero iste clamare uoce ista, quae perfacile cuiuis rubores elicere potest: ita petulans est atque acerba, ne ad solarium quidem, ut mihi uidetur, sed pone scaenam et in eiusmodi locis exercitata. Conturbatus est adolescens: nec mirum, cui etiam nunc pedagogi lites ad oriculas uersarentur inperito huiusmodi conuiciorum. Vbi enim iste uidisset scurram exhausto rubore, qui se putaret nihil 5 habere, quod de existimatione perderet, ut omnia sine famae detrimento facere posset?’ 15. Igitur genera figurarum ex ipsis exemplis intellegi poterant. Erat enim et adtenuata uerborum constructio quaedam et item alia in grauitate, alia posita in mediocritate. 10 1 clamare uoce ista HBPΠablpgπnhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller coepit clamare uoce ista CLAFVZcβOBu(cepit uoce clamare ista Bu)U(cepit clamare U) clamare cepit uoce ista fd ista uoce cepit clamare o | perfacile cuiuis B(per- ex uel B2)P2LAVFcgπoOBuU Marx Caplan Calboli ’69 Müller uel perfacile cuielis fabule. Cuius C uel fabulae cuius H uel fabule cuius HPΠ uel facile cuiuis B1fabdlpnr facile cuiusuis h Achard Nüßlein uel rabulae Kayser ‖ 2 ita petulans est atque acerba ut Π1B1P1gp2(acerua B1P1 aceruata g1 acerbula p2) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller est atque acer ut V ita petulans es (ē V) atque (om. F1) acer ut B2P2Π2CLAF(atque sup.lin. F)Vfcabdlg2p1πoOBun((atq; ac̓ n)hU(acer: U)r Achard Nüßlein solarium A2bdla1kȟβg2oBun2hUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller salarium Cp salutarium HB (solutarium H)PΠ salutandum LAFVZfc(ne ad salutandum quidem idoneus es c2)a2g1πOBu (ad salutandum ydoneus es Bu)n1 ‖ 3 pone scaenam CLA1Zfc2bπo1O(scenam CLA1bZfc2πo1O Kayser)FV1kβ2n2 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller pones cenam H pone cenā n1 pones caenam BPΠ2 V2g1 penes caenam Π1 penes scenam A2aβ1g2dl(sce̡nam l)po2Buh(pones scenam h)U(penas scenam U)r pene scenam c1 exercitata HB1P1A1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller exercitatus sit P2Vg1 exercitatus sis B2CLA2F2Zfabdlg2p(sine sis p)oOBunhUr Achard Nüßlein exercitate ΠF1π exercitas te c1 exercitatus es c2 * Hoc toto de loco egi Calboli 1993: 508–510. Hic autem piget disputationem sane longam referre, qua ostendere conatus sum, non tantum, quomodo textus sanari posset, sed potius quam rationem et uiam Mediae Aetatis docti in reconcinnando hoc loco tenuerint, quos constat tam sapienter corruptum locum sanare consuesse, ut ex auctoris manibus emissus appareret. 6 ut B2P2LAFVZfcabldgpπoOBunhUr Kayser Marx Caplan Achard Calboli 1993, p. 511 Nüßlein Müller om. HB1P1ΠC Calboli ’69(qui tamen uertit, tamquam si ut recepisset) Pighi, Storia della lingua latina, p. 84 ‖ 7 posset BPΠCLFVZfcabdlgpπoOBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller possit H * Consequentiam, non asyndeton, seruatam malui. Nam particulam, quae est ut, reiecit Pighi, et mihi quidem uidetur Auctor ad Herennium si asyndeto usus esset, fortius et abrupte rem exprimere potuisse, attente uero si ut seruetur et soloecismus uitetur. Cum hic autem narratio interrupta sit et Auctor tamquam cogitatum suum eloqui non dubitauerit, ut, quae accidissent, explicaret, consentaneum uidetur per ut clarius et tranquillius cogitatum suum exprimere maluisse (Lege totum locum: Vbi enim iste uidisset scurram exhausto rubore, qui se putaret nihil habere, quod de existimatione perderet, ut omnia sine famae detrimento facere posset?). 8 intellegi HVFZg1lπ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Müller intelligi BΠCLAfcadpbg2oOBunhUr | poterant HBP1c1Op2 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller poterunt P2Cfc2bdlp1Buhr Kayser Achard Nüßlein poter ̃ΠLAFVZagU(potert̃ gU)πon | Erat HBP1A2fcabdlg2poOnhUr Marx Calboli ’69 Adamik Müller erant Caplan erit P2CA1VFZg1πBu Kayser Achard Nüßlein

Liber IV

297

Est autem cauendum, ne, dum haec genera consectemur, in finituma et propinqua uitia ueniamus. Nam graui figurae, quae laudanda est, propinqua est ea, quae fugienda; quae recte uidebitur appellari, si sufflata nominabitur. Nam, ut corporis bonam habitudinem tumor imitatur saepe, item grauis oratio saepe inperitis 5 uidetur ea, quae turget et inflata est, cum aut nouis aut priscis uerbis aut duriter aliunde translatis aut grauioribus, quam res postulat, aliquid dicitur, hoc modo:

3 sufflata c1h Victorius Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller(subflata Müller) suffulta HBPCLAFVZfc2abdlgpπoOBu(sufulta Bu)n(suffultra in marg. n)Ur om. Π 4 tumor BPΠCLAFVZfcabdlgpπ2oOBunhUr Kayser Marx1 Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller tumos H Marx2 timor π1

298

Testo critico

‘Nam qui perduellionibus uenditat patriam, non satis supplicii dederit, si praeceps in Neptunias depultus erit lacunas. Poenite igitur istum, qui montis belli fabricatus est, campos sustulit pacis.’ In hoc genus plerique cum declinantur et ab eo, quo profecti sunt, aberrarunt, specie grauitatis falluntur nec perspicere possunt orationis tumorem. 5

p

1 supplicii BPΠCF(supplitii CF)LVA(su plicii A)cfZbn(suplicii bn)loOdπugpBuhUr Kayser Calboli ’69 (supplici Kayser) subplicii H Marx Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 2 depultus AfdloupaβBuhr Marx Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller depulsus HBPΠCLF(ex depultus ? F)VcZbOπgnU Kayser Calboli ’69 | Poenite Orellius Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller poenitet FVπ paenitet ΠL penitet HBPCAZfcabldgoOupBu(peĩt3 Bu)n(Penit3 n)hUr paeniteat Kayser | montis HΠ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein montes BP(montes ex montis BP)CLFAVcf(ex montis ? f)ZbdloOπugpBunhUr Müller. * Hunc locum editores, codicum lectiones, mea quidem sententia, non satis meditati, incerte reconcinnarunt. Tribus in locis ambigitur: (1) utrum supplicii an subplici legendum sit, (2) utrum depulsus an depultus, (3) utrum montis an montes. Equidem subplici, inauditum uocabulum et solo codice traditum Herbipolitano, quod praeterea scripturae error esse potuisset, a Marx tamquam praepositione sub intacta serbata, idcirco non recepi, quod non ita uerborum carnificem Auctorem dixerim ad Herennium, ut uerba usque ad ossa (sub + suplicium) excarnificata uoluerit. At montis pro montes recepi, quod antiquiorem formam, id est montis, hoc loco ab Auctore idcirco accipi potuisse conieci, quod eadem antiquior esset, ubi Auctori, analogiae et nouorum uerborum, quamuis moderate, amatori antiquiores et ideo uitiosae formae uitiosam in figuram inserendae potissimum fuerint. Depultus uero an depulsus recipiendum esset, incertus fui, cum alios codices praeter duos a Marx memoratos et tertium (Bruxellensem 15559), et eosdem bonos inuenissem, quibus depultus traditum esset, sed hoc tamquam ἅπαξ εἰρημένον in Th.L.L. V,1, 464, 43 iudicatum uidissem. Tametsi Stӧger, articuli confector, qui Th.L.L. continetur, totam rem prioribus tantum labellis libasse uidetur, qui scripserit: “depultus (expleti praeter Bamb. -lsus mutili)”. Apparet enim non alium apparatum quam Marxianum huius articuli confectori notum fuisse, qui apparatus quam inops fuerit, satis supra me ostendisse puto. Equidem codicibus inspectis carolina descriptis scriptura animaduerti una tantum lineola eaque perparuola alterum ab altero distinctum esse uocabulum. Duobus tantum in codicibus, Beneventana exaratis scriptura, L dico et f, bene littera t a s distinguitur, at in L depulsus, in f depultus luce clarius traditum est. Excludere igitur non possumus depultus, per errorem in Auctoris textum introductum esse et ab alio in alium codicem peruenisse. Haec ad traditionem manuscriptam pertinent, sed tota res etiam, quantum ad usum scribendi spectat, incertissima manet. Quodsi uetus et antiquius depultus sine dubio iudicassem, recepissem profecto, sed hoc iudicium concipere non potui. Prudentius igitur primo iudicaui ἅπαξ εἰρημένον, quod praeterea dubium esset, an ex errore natum esset, non recipere. Sed postea, textu iterum inspecto et omnibus perpensis, audacior esse malui et depultus, eadem ratione recipiendum tandem censui, qua montis recepissem pro montes. Quod addere ueritus non sum, ut tute, lector, uideres, quam difficile esset nonnumquam inter uarias lectiones eligere. Hilariorem Cornifici umbram, non maestiorem, iam iam futurum me quidem ipsum umbram, si quo loco detur conueniendi facultas, inuenturum spero.

Liber IV

299

16. Qui in mediocre genus orationis profecti sunt, si peruenire eo non 11 potuerunt, errantes perueniunt ad confinii genus eius generis; quod appellamus dissolutum, quod est sine neruis et articulis; ut hoc modo appellem ‘fluctuans’ eo, quod fluctuat huc et illuc nec potest confirmate neque uiriliter sese expedire. 5 Id est eiusmodi: ‘Socii nostri cum belligerare nobiscum uellent, profecto ratiocinati essent etiam atque etiam, quid possint facere, si quidem sua sponte facerent et non haberent

2–4 quod…illuc] quod appellamus dissolutum quod est sine uerbis (neruis a2(sup.lin.)BuU) et articulis, ut (quod U) hoc modo appellem fluctuans eo, quod fluctuat huc et illuc P2A2(dissolutum − appellem(us) in marg. P2A2)fnhU(appellemus fnhU)blda(appellem’ mare fluctuans a)g2ponr Kayser(sed inclinatis litteris, dubitationis signo, ab ut hoc modo usque ad huc et illud Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller quod appellamus (appellamur P) fluctuans (fluctuat B1P) huc et illuc HP1Π2CVg1 quod appellamus (appellatur B) fluctuans eo quod fluctuat huc et illuc B(fluctuans eo quod in marg. B2)A1FLZcπO Hafner Nüßlein dissolutum − appellem om. F fluctuat PBE fluctuantem huc et illuc Π1 quod appellamus fluctuans et dissolutum eo quod est sine neruis et articulis et (est sine neruis et articulis et in marg.) fluctuat huc et illuc Bu * Hafner, pp. 310sq., contendit uerba, quae sunt dissolutum quod est sine uerbis et articulis ut hoc modo appellem, interpolata esse et ex Fortunatiano 3,9 ducta: Fort. rhet. 3,9 Calb. Mont. Μέσῳ quod est contrarium ? tepidum ac dissolutum, id est uelut enerue. Fortunatianum enim in coenobio Montis Casini notum fuisse et Cod. Parisinum Latinum 7530, P, eiusdem auctoris, in eodem coenobio annis a 779 ad 797 scriptum esse, dein alia uerba librarium codicis Medicei Laurentiani 51. 10 − quo Rhetorica ad Herennium tradita est et in coenobio Montis Casini exaratus esse uidetur (cf. G. Calboli, “Varrone, «De Lingua Latina» 8, 16”, p. 130) − ex Fortunatiano duxisse: nam ad Rhet. Her. II 9,13 glossam in textum introductam esse murum ascendentis peregrini, quae tam perperam scripta esset, ut pro murum poneretur nurum (ascendentis peregrini). Credit enim Hafner nurum positum esse pro murum, quod librarius codicis Medicei Laurentiani apud Fortunatianum duo exempla, ad rhet. 1,6 et 1,8 Calb. Mont. inuenisset, infamis in nurum et peregrinus murum ascendit. At incredibile mihi uidetur librarium nurum (ascendentis) pro murum consulto scripsisse. Probabilius nurum male pro murum exaratum esse. Nec satis est. Ego enim minus intellego, cur haec doctrina e Fortunatiano, non e Ciceronis fonte (Cic. orat. 198 in dicendo autem nihil est propositum, nisi ut ne immoderata aut angusta aut dissoluta aut fluens sit oratio), ut in Rhetorica ad Herennium adhiberetur, sumpta sit, cum praeterea Cicero ambobus iisdem uocabulis usus sit dissoluta et fluctuans (fluctuans paucis uerbis ante ea, quae laudauimus, cf. Kroll, Komm. p. 171), Fortunatianus uno tantum loco dissoluta. Ciceronis locum iam inuenit Kayser, ad p. 286, et ex Kayser memorauit Hafner, sed Hafner facere non potuit, quin inuentum suum, quamuis difficile et uix credibile, proponeret, et Nüßlein, quin Hafner, ut consueuerat, sequeretur. Quod praeterea pertinet ad codicum lectiones, uerbo fluctuat pro fluctuans, quod in codicibus BP occurrit, id probatur, locum nonnullis in Mutilis corruptum esse et corruptum mansisse, emendatum uero, sed perperam in HC, cum uera lectio inueniri non posset. Cf. etiam L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhetorica, p. 452. Itaque Hafner et Nüßlein sequi nolui. 6 ratiocinati essent BPΠFb(raciocinati ΠFb)dlpCLAZfcagπOBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller rocinati essent o ratio natiessent HV(rationati essent V) 7 possint HBPΠCLAFVZcablpπonhr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik possent fdOBuU Caplan Achard Nüßlein Müller * Lectio possint pro possent contra grammaticam profecto sonat, sed nota quaeso uerborum

300

Testo critico

hinc adiutores multos, malos homines et audaces. Solent enim diu cogitare omnes, qui magna negotia uolunt agere.’ Non potest huiusmodi sermo tenere adtentum auditorem; diffluit enim totus neque quicquam conprehendens perfectis uerbis amplectitur. Qui non possunt in illa facetissima uerborum attenuatione commode uersari, 5 ueniunt ad aridum et exangue genus orationis, quod non alienum est exile nominari, cuiusmodi est hoc: ‘Nam istic in balneis accessit ad hunc; postea dicit: “Hic tuus seruus me pulsauit.” Postea dicit hic illi: “Considerabo.” Post ille conuicium fecit et magis magisque praesente multis clamauit.’ 10

ordinem, qui est possint facere, non facere possint. Fieri potuit, ut locutio quid possint facere tamquam e tempore abstracta uideretur, ut est Italice “il da farsi”, quod praeter tempora esse uidetur. Sed, utut haec res sese habet, difficile apparuit, contra codicum prope omnium lectiones, quae sunt possint facere, lectionem possent facere recipere, cum praeterea possint facere admodum ʻdissolutumʼ appareat. 8 istic HBPΠC(istic ex iste C)AFLVZc1oOπ ille istic ac2u(sup.lin. ille c2u)fg(ex ista g)ldpnhUr iste istic b | balneis BP2ΠLAFVZfcag1pπOBu Müller balineis P1C Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein beli∧ineis (uersus in fine diremptus) H balneas bdlg2onhUr * Pro simplici istic, quod pronomen esse uidetur, etsi excludi non potest ut aduerbium adhibitum esse, nonnulli scriptores codicum recentiorum uidentur non memorasse hunc usum esse a Plauto et Terentio factitatum et idcirco addidisse ille (iste). Equidem puto nudum istic tenendum et pronomen habendum, cf. Adams, Regional Diversification, p. 379. 10 praesente multis HB1Π Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller praesentibus multis B2P2CLAFVZfcabdlgpπoOBunhUr Kayser Adamik praesentes multos P1 * Nota accusatiuum absolutum in codice P1, de quo cf. A. Helttula, Studies, pp. 36–77; 112–115, et J. Müller-Lancé, Absolute Konstruktionen, pp. 44–46. Lectionem autem, quae est praesente multis, certissime difficiliorem quam eam, quae facilius (praesentibus) ex librariorum et doctorum corrigendi cupiditate nasci potuisset, recepi, et eam recepi – iam addam –, quae maxime ad exilis et inliberalis sermonis exemplum adcommodaretur, ut nunc uiderimus, quamque prope omnes editores recepissent, iterum dicam, ego quoque recipere non dubitaui. Quod ad hanc contructionem eiusque grammaticam pertinet, cf. G. Calboli, Über das Lateinische 71, quo monui hunc usum una simul cum similibus, praesente nobis (Plaut. Amph. 400), absente nobis (Ter. Eun. 649; Hofmann-Szantyr, Lat. Synt. 445; E. Flinck-Linkomies, 1929: 64sq.; A. L. Castelli, 1976, et Italicis aduerbiis durante, mediante, nonostante). Quod autem ad nonostante pertinet, huius praepositionis usus nos docet in Italico sermone non modo ex participio non ostante la tua idea praepositionem factam nonostante le tue idee (quod est uerbum temporale pro praepositione adhibitum), sed etiam praepositionem nonnullis ab Auctoribus iterum in participium esse conuersam. Quodsi contuleris S. Battaglia, Grande Dizionario della lingua Italiana XI 543, inuenies a Boccaccio usque ad aetatem nostram hanc enuntiationem ex participio et nomine constare, ut primum fuit: Bocc. Dec. 10–9 (I–IV 929) Messer Torello, non ostanti i prieghi della sua donna e le lacrime, si dispose eqs.; Carducci II 11–243 non ostanti gli articoli del ‘Corriere’ eqs.; Pirandello, 6–739 Non ostanti le gravi difficoltà delle vie eqs. Apparet igitur eum, qui loquatur, extrema regula, qua participium ostante quasi in praepositionem conuertatur, aut uti aut minus uti posse. Romae autem ab iis qui incondite loquerentur, nonnumquam praesente tamquam praepositionem adhibitum, ab iis contra, qui

Liber IV

301

Friuolus hic quidem iam et inliberalis est sermo: non enim est adeptus id, quod habet attenuata figura, puris et electis uerbis conpositam orationem. Omne genus orationis, et graue et mediocre et adtenuatum, dignitate adficiunt exornationes, de quibus post loquemur; quae si rarae disponentur, distinctam, sicuti 5 coloribus, si crebrae conlocabuntur, obliquam reddunt orationem. Sed figuram in dicendo commutare oportet, ut grauem mediocris, mediocrem excipiat attenuata, deinde identidem commutentur, ut facile satietas uarietate uitetur. 17. Quoniam, quibus in generibus elocutio uersari debeat, dictum est, uidea- 12 mus nunc, quas res debeat habere elocutio commoda et perfecta. Quae maxime 10 admodum oratori adcommodata est, tres res in se debet habere: elegantiam, conpositionem, dignitatem. Elegantia est, quae facit, ut unum quidque pure et aperte dici uideatur. Haec tribuitur in Latinitatem et explanationem. Latinitas est, quae sermonem purum conseruat, ab omni uitio remotum. Vitia in 15 sermone, quo minus is Latinus sit, duo possunt esse: soloecismus et barbarismus. Soloecismus est, cum in uerbis pluribus consequens uerbum superiori non adcommodatur.

attentius sermone uterentur, participium seruari consuesse. Cf. quae de hac constructione collegimus, cum de sermone Auctoris ad Herennium ageremus, Prolegomena, ad p. 91. 5 obliquam HBPΠCLAFVZfcabdlgpπoOBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller oblitam Lambinus Kayser Achard Nüßlein ‖ 6 commutare HBP1ΠLVcOpBur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Müller commutari P2CAFZfabdlgπonhU(commutari ex commitari U) Achard Nüßlein ‖ 12 unum quidque Kayser Kroll, Philol. 89,72, Marx Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller unum quodque P2B2ΠCLAZO(unū qđ AZO)FVfcao(unũ qq;̲ fcao)bdlgpπ(unū qđq gπ)Bu(unū qd,q3 Bu)nhUr unus quisque H(unus sup.lin. H2)B1P1 Marx Adamik (qui ante unus addiderunt locus) quisque H1 ‖ 13 Latinitatem et explanationem PB2?ΠCLVAFcZfOoabdplgπuBunhUr Kayser Trillitzsch Calboli ’69 Achard Νüßlein Müller Stroebel, Cornificiana 78; Golla 57 Latinitatem explanationem HB1Marx Adamik * Iam Stroebel (Cornificiana 78) contenderat et accipiendum esse, ita ut esset Latinitatem et explanationem, cum saepius in libris manu scriptis et ante ex- omissum esset, quippe quae eodem modo duo et et ex- (&) exarata essent. Recte autem Golla, 57, hunc locum ut exemplum memorauit, quo Marx conatus sit ad uetustiorem formam Cornifici sermonem redigere per asyndeton, uelut Sallustius, antiquitatis amator, asyndeton frequenter adhibuisset. Praeterea incertum est, utrum et a secunda cod. Bernensis manu (B), an a prima, se ipsam corrigente, additum sit: inLatinitatē&explanationē. 16 Soloecismus H2B2P2ΠCAFVcagpπoOBunUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller solicismus P1 solocismus H1B1 sollecismus LZ solecismus fbdlh | in uerbis pluribus BΠCLAFVZfcbdlgpπoOBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller pluribus in uerbis H uerbis pluribus P | consequens HPΠCLAFVZfcabdlgpπoOBunhUr edd. sequens B | superiori P2B2LAFVZfcabdlgpπoOBunhUr Kayser Caplan Golla 71 Achard Nüßlein Müller superius HB1ΠC Marx Calboli ’69 ‖ 17 adcommodatur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller accommodatur P2B2(comodatur B1 accomodatur B2)LFVZfcabdlgpπoOBu(acomodatur Bu)nhUr Achard Nüßlein commodatur C commodatur ars HPB non commodat ars Π

302

Testo critico

Barbarismus est, cum uerbum aliquod uitiose efferatur. Haec qua ratione uitare possumus, in arte grammatica dilucide dicemus. Explanatio est, quae reddit apertam et dilucidam orationem. Ea conparatur duabus rebus, usitatis uerbis et propriis. Vsitata sunt ea, quae uersantur in

1 uerbum aliquod PCVLAF2ZfcbgpπoOBunhUr Achard uerbum aliquid F1a uerbis alto H uerbum altos B2 uerbum saltim Π † uerbusalto Marx1 verbis aliquid Caplan Calboli ’69 Müller 2 possumus HBPg1o Marx Calboli ’69 possimus ΠCLAFVZfcabdlg2pπOBunhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller * Vix credibile uidetur Auctorem eo ipso loco, quo artem grammaticam polliceretur se conscripturum, ad rusticam dicendi rationem deuenisse et possumus posuisse pro possimus. At possumus patet esse lectionem difficiliorem, quae optimis tradita sit codicibus neque certissimum est, Auctorem locutionem, quae est possumus, putasse rusticae propriam esse dictionis. Namque indicatiuum et coniunctiuum ab Auctore Rhetoricae ad Herennium non longe aliter atque a Cicerone adhibitum esse docet Georgius Golla, 1935: 86–889 (sed de his enuntiationibus, quas interrogatiuas indirectas uocant, confer C. Bodelot, 1987: 107: quae contendit aureae Latinitatis auctores coniunctiuo prope semper in interrogationibus indirectis uti consuesse). Quis igitur fieri potuisse neget, ut Auctor possumus ex ratione, id est per ἀναλογίαν, ad eius formae efficeret similitudinem, quae in enuntiatis interrogatiuis primi ordinis adhiberetur: qua ratione uitare possumus ? Immo fieri potuit, ut Auctor ipsa artis grammaticae mentione analogiae memor factus ad analogiam sermonem suum conformare mallet. Sed id praecipue ab Auctore distinctum esse puto: coniunctiuo modo fieri potuisse, ut uitia in sermone forsitan uitarentur, arte grammatica rationem certam doceri, qua uitia uitarentur certissime; interrogatiuo enuntiato et coniunctiuo modo (possint) incertam rationem uitandi uitia ostendi, relatiuo enuntiato et indicatiuo modo (ea ratione, qua possunt) certam rationem, qua uitarentur, doceri. Quibus omnibus attentius perpensis, codicibus Mutilis (HBP) potius credendum sensi et possumus contra recentiorum editorum sententias retinendum, cum praeterea possimus possit, emendandi librariorum et doctorum corrigendi et ad classicam Latinitatem omnia conformandi cupiditati facile adscribi. Quod ad lectionem spectat, cum uerbum aliquod uitiose efferatur, plurimis eisque optimis traditam codicibus, ab Achard receptam, primam nimirum definitionem, qua differentia inter barbarismum et soloecismum clarius explicata esset, quaeque ad grammaticam reueniret, tamquam de manibus effugere non siui, tametsi a librario codicis Herbipolitani (H) obscurata est, qui, quanta quaestio his uerbis contineretur, ignorauerit, utpote cui nec Barwick, “Probleme” (1957) 93–100, nec Baratin, La naissance de la syntaxe 287 sq., nec Calboli, “La metafora tra Aristotele e Cicerone” 96 sq. praesto fuissent. Lectionem autem uerbis aliquid librarium codicis Herbipolitani, ex superiore ‘soloecismi’ definitione, quae uerbis pluribus niteretur, et recte illa quidem niteretur, sumpsisse apparet, qui Media Aetate, ut par est, suptilem hanc ueterum grammaticorum distinctionem ignorasse uideatur.

Liber IV

303

sermone, consuetudine cotidiana; propria, quae eius rei uerba sunt aut esse possunt, qua de loquemur. 18. Conpositio est uerborum constructio, quae facit omnes partes orationis aequabiliter perpolitas. Ea conseruabitur, si fugiemus crebras uocalium concur5 siones, quae uastam atque hiantem orationem reddunt, ut haec est: ‘Bacae aeneae amoenissime inpendebant’; et, si uitabimus eiusdem litterae nimiam adsiduitatem, cui uitio uersus hic erit exemplo − nam hic nihil prohibet in uitiis alienis exemplis uti − :

1 sermone consuetudine HBP1ΠCFLAZcπO sermone expunxit Marx sermone et consuetudine c P2VfabdlgpoBunhUr Kayser Achard Nüßlein Müller cotidiana HBPΠCLV(cotidiana V)Zfcabd1 lOgnU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik cottidiana AFπopr Marx (in Indice, ad p. 425) Achard Nüßlein Müller quotidiana Buh * Non idem est uersantur in sermone et consuetudine cotidiana atque uersatur in sermone, consuetudine cotidiana, id est ‘propter consuetudinem cotidianam’. Attentius altera quam priore lectione res explicata esse uidetur, nec consentaneum est tam subtilem distinctionem a scriba esse introductam, quamquam omnia accidere potuerunt. Romanus Müller, Sprachbewußtsein 167sq., defendit lectionem, quae est in sermone et consuetudine cottidiana. Bene uero fecit, quod Marxianam ferociorem illam quidem detractionem uitauit (sed Marx id putasse uidetur, ut glossam, huc irrepsisse sermone, et, sermone expuncto, asyndetum quoque eliminauit, qui scripserit in consuetudine cotidiana), sed non satis attente inter in sermone et consuetudine cottidiana et in sermone, consuetudine cottidiana distinxit. Quod utinam ne nimis sit suptile. At miror ipsum Marx1 in Indice, ad p. 425, ita legisse et posuisse: uerba uersantur in sermone, consuetudine cottidiana. Equidem, et quod ad hoc uocabulum, cotidiana scilicet, attinet, omnium prope codicum M et I lectionem accipere malui. 3–4 Conpositio…perpolitas] A2(quae facit omnes partes orationis (sup.lin.) perpolitas A2(quae facit omnes partes orationis (sup.lin.) perpolitas A2)fag2bp(constructio uerborum p)Bu Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller conpositio est quae facit omnes partes orationis equabiliter perpolitas Urld(positas ld) compositio est uerborum constructio aequabiliter perpolita P2(constructioṇịṣ .. perpolitaṣ P1)B2(constructioṇịṣ .. perpolitas(s erasa) B1)CΠV(construction non nisi aequabiliter ΠV)A1LVFcZo(ae/equaliter Zo)Ouπg1 Kayser Hafner Nüβlein conpositio est uerborum constructionis aequabiliter perpolitas H * Hafner, p. 312, contendit uerba quae facit omnes partes orationis perperam a scribis codicum E addita esse. Quantum sentio, locum corruptum esse lectione codicum Mutilorum (HB1P1) probatur et uerba supra laudata postea nulla ratione addita esse. At magis moueor, ut suspicer haec uerba posterius addita esse uerbis, quae sunt partes orationis. Nam hoc nomine, nempe exordium, narratio, partitio, argumentatio, conclusio partes orationis (I 3,4) significantur, quae partes insequentibus uerbis (IV 12,18) non considerantur. Haec primo scripseram, sed postea totum hunc locum rursus consideraui et per locutionem, quae est partes orationis, non tamquam uerbo proprio exordium narratio partitio argumentatio conclusio significatas esse meditatus sum, sed omnes sermonis particulas, quae usquequaque occurrerent. Retinendum igitur sensi quae facit omnes partes orationis aequabiliter perpolitas. At fieri potuit – dixerit quispiam – ut a doctis Aetatis Mediae introduceretur. Hoc fieri potuisse non nego, sed perpolitas etiam in Mutilis HB1P1 et in aliis libris m.s. legitur, qui accusatiuus casus uerbum temporale transitiuum desiderat. Quod uerbum nisi facit uel quid simile?

304

Testo critico

ʻO Tite, tute, Tati, tibi tanta, tyranne, tulistiʼ, et hic eiusdem poëtae: ʻquicquam quisquam [quemquam], quemque quisque conueniat, negetʼ; et si eiusdem uerbi adsiduitatem nimiam fugiemus, eiusmodi: ʻNam cuius rationis ratio non extet, ei rationi ratio non est fidem habere – ⏑ – ʼ; et, si non utemur continenter similiter cadentibus uerbis, hoc modo: 5 ʻFlentes, plorantes, lacrimantes, obtestantesʼ; et si uerborum transiectionem uitabimus, nisi quae erit concinna, qua de re posterius loquemur; quo in uitio est Caelius adsiduus, ut haec est: ʻIn priore libro has res ad te scriptas, Luci, misimus, Aeliʼ. Item fugere oportet longam uerborum continuationem, quae et auditoris aures et 10 oratoris spiritum laedit. His uitiis in conpositione uitatis, relicum operae consumendum est in dignitate. 13 Dignitas est, quae reddit ornatam orationem uarietate distinguens. Haec in uerborum et in sententiarum exornationes diuiditur. Verborum exornatio est, quae ipsius sermonis insignita continetur perpolitione. Sententiarum exornatio 15 est, quae non in uerbis, sed in ipsis rebus quandam habet dignitatem. * * * [M. Tulli Ciceronis ad Herennium liber V]

1 tute Tati BΠCALVF(tati sup.lin. F)cZbldg(tati ex tuta g)oOπnhUr Kayser Marx1 Borneque a Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller tute tate fBu (tute tate Bu) tite tati tute PB tate tute H tyte 2 tute tibi p tite tati tibi tute u Tatei Marx Calboli ’69 | tyranne BCFALcZπlpgBuh tiranne HPΠVdbounUr * Vocabulum quod est tiranne, merum ἁμάρτημα, non quale recentiores scripserint considerandum putaui, cum inter tiranne et tyranne ambigi non possit ac sit tyranne quouis modo scribendum. Fridericus Biddau (‟Le fonti letterarie di interesse epigrafico”, ad p. 57), hunc uersum ita scriptum maluit: O Tite, tute, Tati, tibei tanta, turanne, tolistei. Quod, dum ab Ennio aut eius librario scriptum esse probauerim, non item certe ab Auctore ad Herennium memoria retentum et descriptum dixerim. Quod quartus liber ita diuisus est, ut sex libri exstiterint, cf. Marx, Prolegomena 4–5; J. Ward 1995: 91; M. Camargo 2011: 268sg.: “The six-book format of the Rhetorica ad Herennium goes back” usque ad Priscianum, qui error in Mutilis et Integris inuenitur, non in Expletis (Taylor 1993b: 139). 2 quicquam … quemque] VabdlBun(quicquam quisquam quicquod n)hr Calboli ’69 Achard Nüßlein quicquam quicq̲ quemq̲ H quicquam quicquam quemq; Π quicquam quicquam quemquam quemqu: P1 qui oquam quicquam quemq̲ (quemquam P) quemq: BP1 quicquam quisquam quemquam quemque P2Cc quicquam quisquam quemquam quisque LAFZO(− quemquam quique O)U quoiquam quicquam quemquam quisque Marx1 quoiquam quicquam quemquam quemque quisque Marx2 Caplan Adamik Müller quicquam quīq; quisque quemquam quisque f quicquam quisquam q̲eq̲u q̲ eq̲ : quisque gp(post quisquam: quamuis quāquā quēqƺ quisqƺ p) quicquam quisque quemque quisque π quicque quisque o quicquam quisquam cuiquam quod * Kayser * Ennianum uersum inter iocos enuntiatm esse nihil mirum, cum Ennium talia constet adamasse et iis esse saepius usum. Cf. praeterea Vahlen2, p. 202; Warmington I2, p. 380 (qui legit: quicquam quisquam cuiquam quemque quisque eqs.); Jocelyn, p. 138; Calboli 1993a, ad p. 86.

Liber IV

305

19. Repetitio est, cum continenter ab uno atque eodem uerbo in rebus similibus et diuersis principia sumuntur, hoc modo: ‘Vobis istuc adtribuendum est, uobis gratia est habenda, uobis ista res erit honori.’ 5 Item: ‘Scipio Numantiam sustulit, Scipio Kartaginem deleuit, Scipio pacem peperit, Scipio ciuitatem seruauit.’ Item: ‘Tu in forum prodire, tu lucem conspicere, tu in horum conspectum uenire conaris? audes uerbum facere? audes quicquam ab istis petere? audes supplicium deprecari? Quid est, quod possis defendere? quid est, quod audeas postulare? 10 quid est, quod tibi concedi putes oportere? Non ius iurandum reliquisti? non amicos prodidisti? non parenti manus adtulisti? non denique in omni dedecore uolutatus es?’ Haec exornatio cum multum uenustatis habet, tum grauitatis et acrimoniae plurimum. Quare uidetur esse adhibenda et ad ornandam et ad exaugendam 15 orationem. Conuersio est, per quam non, ut ante, primum repetimus uerbum, sed ad postremum continenter reuertimur, hoc modo: ‘Poenos populus Romanus iustitia uicit, armis uicit, liberalitate uicit.’

6 seruauit B2CP2(in marg. P2B2)LAFVZfcabdlgpπoOBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HB1PΠ ‖ 7 Tu in forum prodire B(prodires B1)PΠCLAFVZfcabdlgpπoOBunhUr edd. prodire tu P2CE qu in forum prodiret HP prodire Π | tu lucem conspicere B2P2Π2CL(tu sup.lin. B2P2Π2)AF2VZfcabdlgpπoOBunhUr edd. tulit esse F1 conspiceret quin horum H ‖ 9 quid…postulare] P2(sup.lin. P2)fabldg2poBun(audeat n)h(quod est quod audeas h)Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller om. HBP1ΠCAFLAVZcg1πO Hafner Nüßlein * Hafner, p. 312, contendit uerba audeas postulare quid est quod interpolata esse et audeas ex antecedentibus uerbis audendi effectum esse, quae sunt Rhet. Her. IV 13,19 audes uerbum facere ? audes quicquam ab istis petere ? audes supplicium deprecari ? Librarium igitur uoluisse tricolon reficere et ter quid habere, sed insequenti repetitione quoque non tricolon, sed tetracolon adhibitum esse (Non… non…non…non). At totum locum Hafner male considerauit, qui non animaduerterit, repetionis figuram ita esse per exempla explicata, ut tricola ter repeterentur ([1] Tu…tu…tu, [2] audes…audes…audes, [3] quid est quod…quid est quod…quid est quod), et totus locus per tetracolon clauderetur (non…non…non…non). Bicolon adhibitum esse ab Auctore ad Herennium consentaneum non est.

306

Testo critico

Item: ‘Ex quo tempore concordia de ciuitate sublata est, libertas sublata est, fides sublata est, amicitia sublata est, res p. sublata est.’ Item: ‘C. Laelius homo nouus erat, ingeniosus erat, doctus erat, bonis uiris et studiis amicus erat: ergo in ciuitate primus erat.’ Item: ‘Nam cum istos, ut absoluant te, rogas, ut peiurent, rogas, ut exe〈i〉stima- 5 tionem neglegant, rogas, ut leges p. R. tuae libidini largiantur, rogas.’ 14 20. Conplexio est, quae utramque conplectitur exornationem, et hanc et quam ante exposuimus, et ut repetatur idem uerbum saepius et crebro ad idem postremum reuertamur, hoc modo: ‘Qui sunt, qui foedera saepe ruperunt? Kartaginienses. Qui sunt, qui crudelissime 10 bellum gesserunt? Kartaginienses. Qui sunt, qui Italiam deformauerunt? Kartagi-

1–2 fides sublata est amicitia sublata est P2(sup.lin. P2)A2(in marg. A2)fabldg2pBu(fides sublata est in marg. Bu)U Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller libertas sublata est, amicitia sublata est n libertas sublata est fides sublata est h om. HBP1ΠCAFLVZcg1πoO Hafner, p. 312 Nüßlein res p. sublata est HBPCAFLVca(in marg. a)g1pπoOr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Adamik Nüßlein Müller om. fbldg2(del. g2)BunhU libertas sublata est res publica sublata est amicitia sublata est r * Hafner, p. 312, negauit uerbis fides sublata est, amicitia sublata est opus esse et ea male contendit a quodam librario addita esse, locum enim corruptum esse etiam codicis f (Med. Laur. 50. 10) lectione probari. At hic quoque non casu et fortuito equidem dixerim haec tricola et tetracola adibita esse. Ticolon igitur (populus Romanus iustitia uicit, armis uicit, liberalitate uicit) per tetracolon bis exceptum esse uidetur ([1] libertas sublata est, fides sublata est, amicitia sublata est, res p. sublata est, [2] C. Laelius homo nouus erat, ingeniosus erat, doctus erat, bonis uiris et studiis amicus erat) et totus locus clausus est per tricolon (ut peiurent rogas, ut existimationem neglegant, rogas, ut leges populi Romani tuae libidini largiantur, rogas). Vtrum haec omnia confusa sint, ut Hafner putat, an confusa eius lectione efficiantur − rem Hafner ne prioribus quidem attigit labellis − haud facile ego dixerim. 7 Conplexio HBPagon Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller complexio Π(cōplexio Π)CLAFVZfcbdlπOBuhUr | conplectitur HBPC Marx Caplan Achard cōplectit̃ ΠLAVZagπr complectit̃ Fco cōplectitur Op(ǝplectit’ p) complectitur fbdlnhU ‖ 7–8 exornationem…exposuimus] PLAFVZfabdlgπoOBun(ornationem … posuimus n)hUr Kayser Achard Nüßlein exornationem utamur HBΠ2 utamur ea quam B Utam Π1 om. C(exornationem quam ante exposuimus C) lacunam sic expleri posse putat Marx in apparatu: ut et conuersione et repetitione (repetitione sup.lin. g) Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ut utraque suppleuit Brakman, Mnem. 1924, 334. * Cf. etiam Calboli 1993a: 87, ubi memoraui apud Rutil. 7,7 Halm complexionem ex conuersione et repetitione constare. Sed necesse non est omnia semper sibi constare. 10–11 Qui2 …Kartaginienses] g(in marg. g) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller cf. Quint. inst. 9,3,31 qui sunt crudeles bellum gesserunt Kartaginienses HP1 (qui crudeles addito qui sup.lin. P2) qui sunt qui in Italia crudele bellum gesserunt ΠCLAFZπo2OBsBu(ytalia BsBu)ndlphU(sine in Italia ΠndlphU)r(sine in Italia r) om. Bb. * Hinc Codex Bs iterum adhiberi potest. Lacuna totius quaternionis huc usque peruenit nec ultra. Idem exemplum duxisse Quintilianum ex Cornifici libro de figuris scribit Marx, ad p. 309. Cf. etiam G. Calboli, “Cornificiana 2”, p. 29, qui defendit Rhetorica ad Herennium, Cornifici opere, usum esse Quintilianum. Non potest igitur Quintiliani locus etiam in Rhetoricae textu costituendo neglegi.

Liber IV

5

10

15

20

25

307

nienses. Qui sunt, qui sibi postulent ignosci? Kartaginienses. Videte ergo, quam conueniat eos inpetrare.’ Item: ‘Quem senatus damnarit, quem populus damnarit, quem omnium existimatio damnarit, eum uos sententiis uestris absoluatis?’ Traductio est, quae facit, uti, cum idem uerbum crebrius ponatur, non modo non offendat animum, sed etiam concinniorem orationem reddat, hoc pacto: ‘Qui nihil habet in uita iucundius uita, is cum uirtute uitam non potest colere.’ Item: ‘Eum hominem appellas, qui si fuisset homo, numquam tam crudeliter hominis uitam petisset. At erat inimicus. Ergo inimicum sic ulcisci uoluit, ut ipse sibi reperiretur inimicus?’ Item: ‘Diuitias sine diuitis esse: tu uero uirtutem praefer diuitiis; nam si uoles diuitias cum uirtute conparare, uix satis idoneae tibi uidebuntur diuitiae, quae uirtutis pedisequae sint.’ 21. Ex eodem genere est exornationis, cum idem uerbum ponitur modo in hac, modo in altera re, hoc modo: ‘Cur eam rem tam studiose curas, quae tibi multas dabit curas?’ Item: ‘Nam amari iucundum est, si curetur, ne quid insit amari.’ Item: ‘Veniam ad uos, si mihi senatus det ueniam.’ In his quattuor generibus exornationum, quae adhuc propositae sunt, non inopia uerborum fit, ut ad idem uerbum redeatur saepius; sed inest festiuitas, quae facilius auribus diiudicari quam uerbis demonstrari potest. Contentio est, cum ex contrariis rebus oratio conficitur, hoc pacto: 15 ‘Habet adsentatio iucunda principia, eadem exitus amarissimos adfert.’ Item: ‘Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem praebes.’ Item: ‘In otio tumultuaris; in tumultu es otiosus; in re frigidissima cales, in feruentissima friges; tacito cum

11 tu…diuitiis] P2LF2A(sup.lin. P2F2 in marg. A)fabldoOpBs(praefer uirtutem diuitiis pBs)BunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller tu uirtutem praefer diuitiis B2(in marg. B2)LZ(diuiciis Z)bdl om. HB1P1ΠCAF1Vcgπ Halm, p. 545, Hafner, pp. 312sq. Nüßlein * Hic fieri potest, ut Halm, p. 545 (uerba tu uirtutem praefer diuitiis uidentur esse “eine Überschwenglichkeit”), et Hafner, pp. 312sq. (qui Carolum Halm sequitur) recte senserint, sed equidem hoc animaduerti, uerbis acceptis, quae sunt tu uero uirtutem praefer diuitiis, locum clariorem fieri. Quodsi haec uerba sustuleris, insequentia nam si uoles diuitias cum uirtute comparare ex improuiso uenient. 17 amari1 …est] amari Π2Vfcakβ2ȟbdlgpπoOBsBu(iocundum BsBu)nhUr Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller amare HBPΠ1CFLAZβ1 amarei Marx Calboli ’69 iucundum est Kayser Müller iucundum sit HBPC1V Caplan Achard Nüßlein iocundum sit ΠC2FLA1Zfπ iocundum est A2cabdlgoOBsBunhUr iucundumst Marx Calboli ’69 amari HBPΠCL2A2VZfcab‖ 25–308,1 friges. tacito cum Af(tacere(?) f)cabdldlgπoOBsBunhUr edd. amare L1h1 g2o2OBs(friges cum tacito Bs)BunUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller friges cito ocum H friges cito cum non P2ΠV(cũ sup.lin. V)Fπ frigescis cum B frigescis cum non B2(non sup.lin. B2)CLZg1 calescis tacito cum o1 friges. Item cum opus non est hp(cum opus est p)

308

Testo critico

opus est, clamas; ubi loqui conuenit, obmutescis; ades, abesse uis; abes, reuerti cupis; in pace bellum quaeritas, in bello pacem desideras; in contione de uirtute loqueris, in proelio prae ignauia tubae sonitum perferre non potes.’ Hoc genere si distingemus orationem, et graues et ornati poterimus esse. 22. Exclamatio est, quae conficit significationem doloris aut indignationis 5 alicuius per hominis aut urbis aut loci aut rei cuiuspiam conpellationem, hoc modo: ‘Te nunc adloquor, Africane, cuius mortui quoque nomen splendorei ac decori est ciuitati. Tui clarissimi nepotes suo sanguine aluerunt inimicorum crudelitatem.’ 10

1 ubi loqui conuenit A2abdlg(sine ubi g)pn(u̓ n)h Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller tibi BP(tibi loqui cum conuenit P)A1 cum tibi HB2(cum sup.lin. B2)ΠLFVZπOBsBuU(sine tibi U)r Kayser tibi cum loqui P2C ‖ 4 si distingemus P1B sed iste (i sup.lin.) ingenius Marx H si distringemus b si distinguemus P2ΠCAVLfZcaldoOgp(distinguamus)p BsBuuπhUr Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Velius Longus, gramm. V 67,19–68,2, nos docet alios distinguemus, alios distingemus pronuntiasse, “nec non quidam hoc ipsum distinguere arbitrantur dictum παρὰ τὸ τέγγειν, sive quod distingatur res illa, quae scribitur, sive quod tingat id quod inscribitur. Tamen in hac voce sic u litteram occupauit consuetudo, ut non facile possit evelli”. Cf. etiam Th.L.L. V,1 1524, 21–25 [Hofmann]. Improbatam igitur formam distinguatur Vellius scribit a quibusdam, siue quod contra Graecum τέγγειν diceretur, siue quod ‒ ut est comparatio cum τέγγειν ‒ id, quod inscriberetur, atramento tingi oporteret, sed ita hunc usum iam inualuisse, ut littera u euelli iam non posset. Nascitur quaestio ex duabus formis distingemus et distinguemus, utram recipiamus oporteat. Vt mox uiderimus, haud parui momenti quaestio ex hoc usu gignitur. Velius autem rem totam explicauit, nec aliter recentiores quoque explicant grammatici, nempe Ernout-Meillet, Dict.étym.4 692, et Walde-Hofmann, Lat.Etym.Wӧrt.3 684: dis-tingendi notionem ex tingendi ortam et cum Graeca τέγγειν comparari posse, uetustiorem autem formam sine u, sed litteram u tam frequenter interpositam esse, ut Veli aetate iam euelli non posset. At tamen etiam formam sine u ita adhibitam esse, ut hic illic nonnullis codicibus tradita sit (cf. Th.L.L. V 1,1524,21–22, ubi legitur: “-gunt saepius in codd. vetustis, in aliis personis formae sine u hic illic in codd. οccurrunt”, et continuo laudatur Vel.gramm.V 67,19–68,2). Apparet igitur uetustiorem formam sine u, recentiorem cum littera u adhibitam esse. Vetustionem autem a Marx acceptam esse formam et illam quidem uariatam, si cum reliquis duobus exemplis conferatur (4,18 distinguens; 4,26 distinguentur), nihil mirum, qui scripserit (pp. 86–88 et praecipue 17: Auctoris sermonem ad “origines et fontes” sermonis Latini conformatum) Auctorem, ut puerum et commutationis et antiquitatis amatorem, puerile scriptoris ingenium ostendisse. At non idem mecum fecisse dixeris, qui funditus aliam Auctoris scribendi rationem fuisse iudicarim, tametsi uarietatis studium, bonis exemplis a Marx illustratum haud facile reiecerim. At tamen hac quoque uia et hoc exemplo mea sententia probatur, cum hac quidem forma sine u, distingendi notionem demonstretur, Velium et recentiores ἐτυμολόγους si sequemur, ad rationem et ueriloquium, id est ad analogiam et etymologiam adcommodatam esse, cum ex tingere addendis litteris exstitisse, et ita a Latinis explicata esse uideatur. Ad analogiam igitur et etymologiam Cornifici, qui postea de etymis deorum scripserit, (cf. Prolegomena, pp.25sq.; 32; 35) reuenimus, uel saltem nos reuenire haud iniuria posse uideamur.

Liber IV

309

Item: ‘Perfidiosae Fregellae, quam facile scelere uestro contabuistis, ut, cuius nitor urbis Italiam nuper inlustrauit, eius nunc uix fundamentorum reliquiae maneant.’ Item: ‘Bonorum insidiatores, latrocinio uitam innocentissimi cuiusque petistis; 5 tantamne ex iniquitate iudiciorum uestris calumniis adsumpsistis facultatem?’ Hac exclamatione si loco utemur, raro, et cum rei magnitudo postulare uidebitur, ad quam uolemus indignationem animum auditoris adducemus. Interrogatio non omnis grauis est neque concinna, sed haec, quae, cum enumerata sunt ea, quae obsunt causae aduersariorum, confirmat superiorem oratio10 nem, hoc pacto: ‘Cum igitur haec omnia faceres, diceres, administrares, utrum animos sociorum ab re p. remouebas et abalienabas, an non? et utrum aliquem exornari oportuit, qui istaec prohiberet ac fieri non sineret, an non?’ 23. Ratiocinatio est, per quam ipsi a nobis rationem poscimus, quare 16 15 quicque dicamus, et crebro nosmet a nobis petimus unius cuiusque propositionis explanationem. Ea est huiusmodi:

4 latrocinio uitam P2CVF2LA2VZfc2abdlgpπ2oOBsBunhUr Achard Nüßlein Müller latrocinia uitae HBP1ΠF1c1(uite ΠF1)A1π1 latrocinia, uitam Kayser Marx Caplan Calboli ’69 ‖ 11–12 diceres…utrum] P2A2a(animos − et utrum in marg. P2 utrum animos sociorum nostrorum ab re p. remouebas an non et sup.lin. A2 alienabas a)fbldg2(in marg. g2)p(et alienabas p)O(om. et abalienabas O)Bs(a re p. … alienabas Bs)Bu(a romano ppl’o … alienabas [hoc uocabulum in marg. ] Bu)nhU(uel remouebas uel abalienabas U)r Kayser Spengel, pp. 406sq. Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Hafner, pp. 313sq. Nüßlein Müller om. H(diceres administrarū H)BP1CAFLVZcg1π(administrares utrum exornare oportuit π)o Halm, p. 545 ‖ 12 exornari H2BP2CAFLAVZfcgn1r Caplan Achard Müller exornare H1πp exornarei Marx Calboli ’69 exortari P1ba(exhortari a)oOBsBu(exorari in marg. Bu) exorari ldn2hU * Antonius Hafner, pp. 313sq., et Caroli Halm (p. 545) et Leonardi Spengel (pp. 406sq.) sententias attulit, illius reicientis uerba, quae sunt animos sociorum ab re p. remouebas et abalienabs an non? et utrum, huius accipientis. Patet enim Auctorem ex Demosthenis oratione cor. 71, sumpsisse et probabile est, ex causa Variana hunc locum, nonnullis immutatis, uenisse, ut Caplan, p. 285, putauit, cui equidem adsensus sum (Calboli 1969, pp. 322sq.) et nunc cum maxime post Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna”, pp. 183–187, adsentior. Quae enim Halm defendit, id est una tantum exclamatione hic opus fuisse, utrum aliquem exornari oportuit, cum iam omnia enumerata essent, quae causae aduersariorum obessent, non sunt illa quidem male cogitata, sed non semper absolutissima ratione Auctorem ad Her. usum esse apparet. Exemplum alterum particula item − quae hic abest − ut Spengel memorat, introductum esse debuit. Nam uix credibile esse in causa Variana disputanda, ex qua haec declamatio ducta esse uidetur, totius causae κρινόμενον omissum esse, quod contra uerbis animos sociorum abalienabas, quamquam breuiter, contineretur. Ita Spengel, cui adstipulor.

310

Testo critico

‘Maiores nostri si quam unius peccati mulierem damnabant, simplici iudicio multorum maleficiorum conuictam putabant. Quo pacto? Quam inpudicam iudicarant, ea ueneficii quoque damnata existimabatur. Quid ita? quia necesse est eam, quae suum corpus addixerit turpissimae cupiditati, timere multos. Quos istos? Virum, parentes, ceteros, ad quos uidet sui dedecoris infamiam pertinere. 5 Quid postea? Quos tantopere timeat, eos necesse est, ut quoquo modo possit, ueneficio petat. Cur necesse est? Quia nulla potest honesta ratio retinere eam, quam magnitudo peccati facit timidam, intemperantia audacem, natura mulieris inconsideratam. Quid? ueneficii damnatam quid putabant? Inpudicam quoque necessario. Quare? Quia nulla facilius ad id maleficium causa, quam turpis amor 10 et intemperans libido commouere potuit; tum cuius mulieris animus esset

2 Quam HPΠF1A1LcOπ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller quoniam quam ~ ~ 2 q r) BCF2VA2fZaobldgpuBsBunhUr(qm ̶ Achard Nüßlein quamquam b | inpudicam HBPΠCs u FALf(ìpudicà Lf)ZOguB B n(iudicarent īpudicā n)Ur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein impudicam Vcaoldpπh Müller in publicam b ‖ 3 iudicarant BPΠCFALVZcaoOπbdlgu2r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller iudicarent Hunh iudicabant fpBsBu putabant U | ea HBPΠCFALVZco Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller eam fabOgunhUr om. π | ueneficii fZa1oOπbdpg1uBsBuUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller ueneficam a2blg2pnh | damnata HBPΠCFAVπ (damnata esse π) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller damnabatur c(ea existimabatur sup.lin. c) dàpnata Lo dańata ̀ fZ dāpnatam aObldgpuBsBu(dapnatam Bu)nhUr | existimabatur H(exestimabatur H)BPΠCFALVZoπ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller existimabant faOb(existabant b)g2ldpuBsBunhUr existimabat g1 ‖ 5 parentes B2P2ΠCLFALVfZcaoOπb2dlpguBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller partes HP1B1 potentes b1 parentem Erfordiensis (de quo cf. Kayser, p. XXV) Kayser 6 Quos BCPΠFA2VLfZcoOπbdlpguBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard ‖ 6–7 necesse…petat] B2CP2FAVLfZcaoOπbldNüßlein Müller om. A1a quod H 2 s u g puB B n(possit sup.lin. n)hUr Kayser Adamik Achard Nüßlein Müller eos necesse est quia HP1 B1Π ut quoquo modo possit ueneficio petat cur om. HP1B1Π Marx Caplan Calboli ’69 qui lacunam posuerunt (Caplan lacunam sic expleuit, Brakman, Mnemos. 52, 1924, 335, secutus: eos necesse est optet necare) ‖ 7 Cur necesse est quia a2n(eam quia n) Cur? Quia B2CP2(ut quoquo modo possit ueneficio petat cur in marg. P2)A1LFVZcoOπβBs(q̃ r Bs)Bu Kayser Nüßlein Quare quia A2 quid ita. quia Bu quare necesse est quia nulla potest honesta ratio retinere eam fg2 Marx Calboli ’69 Adamik Müller Achard Quare necesse est eam quam blda1ȟkhUr nullam potes b quia nulla potest honesta ratio retinere eam BsBu(potuit Bu)pnhU(quam nulla potest U) nulla potest honesta ratio retinere eam r * Quae lacuna inter eos necesse est et Quare necesse est? (ita enim legit Marx pro nostro Cur necesse est ?) exstet, eam sic explendam putat Marx: iniuria quauis de medio tollere uelit Marx1 iniuria quauis de medio sustulisse uelit Marx2, praeterea necesse est ut contra usum Marx2 adhibitum esse putat. Brakman, Mnem. 52, 1924, 335, et Caplan sic explent lacunam: optet necare. Hafner, p. 314, negat necesse est ut contra usum esse, conferendum enim HofmannSzantyr 645 (adde Kühner-Stegmann II3 236 et Krebs-Schmalz, Antibarbarus II7 137: Ter. Eun. 969; Cic. de orat. 2,129 et inu. 2,172 et alibi), sed nihil addit, quomodo lacuna expleri possit, nec utrum lacuna exstet necne. Mihi quidem Latinum suum oblitus esse Marx2 uidetur, nec ullam lacunam exstare dixerim, Hafner enim probo.

Liber IV

311

corruptus, eius corpus castum esse non putauerunt. Quid? in uiris idemne hoc obseruabant? Minime. Quid ita? Quia uiros ad unum quodque maleficium singulae cupiditates inpellunt, mulieris ad omnia maleficia cupiditas una ducit.’ Item: ‘Bene maiores hoc conparauerunt, ut neminem regem, quem armis 5 cepissent, uita priuarent. Quid ita? Quia, quam nobis fortuna facultatem dedisset, inicum erat in eorum supplicium consumere, quos eadem fortuna paulo ante in amplissimo statu conlocarat. Quid, quod exercitum contra duxit? Desino meminisse. Quid ita? Quia uiri fortis est, qui de uictoria contendant, eos hostes putare; qui uicti sunt, eos homines iudicare, ut possit bellum fortitudo minuere, pacem 10 humanitas augere. Et ille, si uicisset, num idem fecisset? Non profecto tam sapiens fuisset. Cur igitur ei parcis? Quia talem stultitiam contemnere, non imitari consueui.’ 24. Haec exornatio ad sermonem uehementer adcommodata est et animum auditoris retinet attentum cum uenustate sermonis tum rationum expectatione. 15 Sententia est oratio sumpta de uita, quae aut quid sit aut quid esse oporteat in 17 uita, breuiter ostendit, hoc pacto: ‘Difficile est primum 〈quidque.

10 num idem a2βdBun(n̄ n)U Kayser Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller non idem r(ṇ̇ r) | Non HΠALVfOπg(ñ HΠALVfOπg)BPCFZca1oblpuBsnhUr Marx Caplan Adamik ‖ 11 fuisset HBPCFALVfZcOπβdgpBsBur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller esset aokȟblunhU | talem B2ΠF1AfZcπbldg2puBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller tantam VoO Achard Nüßlein tantum F2 aetatem HPg1 aetatis C 12 consueui BCPΠFA2VLfZ2c2aoOπ1bdlpguBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller consueuit HA1Z1c1π2 ‖ 13 ad BCPΠFAVLfcaoOπbdlpguBsBunhUr Kayser Golla 71 Trillitzsch, p. 201, Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. H Marx | adcommodata d Kayser Calboli ’69 Adamik Müller accommodata BPΠCFALVfZcaoOπblpguBsBu(accomodata BsBu)nhUr Achard Nüßlein acommodata Hk et HB2PΠCFALVfcaoOπbgunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. B1 ‖ 14 retinet B2P2ΠCFALVZaoπbldgpu2Bs(uehementer rectinet Bs)nhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller retineat HP1B1u1 Marx Calboli ’69 Adamik reddit fcOBu 17–312,1 primum uirtutes B2P2C2FALVZaoObkβlpguBunhUr1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69(at inter primum et uirtutes lacunam uiderunt Marx Caplan Calboli ’69, lacunam Marx in app. integrauit, integrationem receperunt in textum Caplan et Calboli ’69) Achard Nüßlein primum uirtute HB1P1ΠC1 primum uirtutem fcdπBs primum uirtutis h plurimum uirtutes Lambinus primum bonum uirtutes Brakman, Mnem. 52, 335 Müller primum illum uirtutes r2 * Marx lacunam inter primum et uirtutes interuenisse suspicatus est, quam sic expleri posse putat: quidque. Item: “Non solet is potissimum. Hanc integrationem recepit Caplan et ego quoque recepi Calboli ’69, at nunc paulum immutatam malim. Textum autem ita reconcinnauit Brakman, Mnem. 52,335: difficile est 〈ei ut〉 primum 〈bonum〉 uirtutes reuereri, quem recepit Müller, sed Trillitzsch (p. 201) dubitat an recipi possit. Lacunam nullam uiderunt Kayser Achard. Quod ad prouerbium spectat cf. Otto, Sprichwörter 287; Szelinski, RhM 59, 316. At lacuna sic expleta, melior quanto fit textus! Nam negari non potest primum cum insequenti enuntiato uirtutes reuereri eqs. male concinere. Lacunam igitur sic expleuerim : 〈quidque./ Difficile est eum quidem〉 uirtutes reuereri eqs. Fieri enim potuisse crediderim, ut iisdem uel

312

Testo critico

Difficile est eum quidem〉 uirtutes reuereri, qui semper secunda fortuna sit usus.’ Item: ‘Liber is est existimandus, qui nulli turpitudini seruit.’ Item: ‘Egens aeque est is, qui non satis habet, et is, cui satis nihil potest esse.’ Item: ‘Optima uiuendi ratio est eligenda; eam iucundam consuetudo reddet.’ Huiusmodi sententiae simplices non sunt inprobandae, propterea quod habet breuis expositio, si rationis nullius indiget, magnam delectationem. Sed illud quoque probandum est genus sententiae, quod confirmatur subiectione rationis, hoc pacto: ‘Omnes bene uiuendi rationes in uirtute sunt conlocandae, propterea quod sola uirtus in sua potestate est, omnia praeter eam subiecta sunt sub dominationem fortunae.’ Item: ‘Qui fortunis alicuius inducti amicitiam eius secuti sunt, hi, simul ac fortuna dilapsa est, deuolant omnes. Cum enim recessit ea res, quae fuit consuetudinis causa, nihil superest, quare possint in amicitia teneri.’ Sunt item sententiae, quae dupliciter efferuntur. Hoc modo sine ratione: ‘Errant, qui in prosperis rebus omnis impetus fortunae se putant fugisse; sapienter cogitant, qui temporibus secundis casus aduersos reformidant.’ Cum ratione, hoc pacto: 25. ’Qui adulescentium peccatis ignosci putant oportere, falluntur, propterea quod aetas illa non est inpedimento bonis studiis. At ii sapienter faciunt, qui adulescentes maxime castigant, ut, quibus uirtutibus omnem tueri uitam possint, eas in aetate maturissima uelint conparare.’ Sententias interponi raro conuenit, ut rei actores, non uiuendi praeceptores uideamur esse: cum ita interponentur, multum adferent ornamenti. Sed necesse

5

10

15

20

similiter exaratis uerbis incipientes sententiae (‘Difficile est primum quidque ~ Difficile est eum quidem) a minus attento librario in unam sententiam conflatae sint. Quod haud inuitus receperim, cum mihi, si non prorsus uerum, at uerisimile hoc quidem esse uideatur. 10 praeter eam Ch(preter eam Ch)F2ALfZkȟβOπbldpgBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein Müller praeteream B1P (pretereā P)CFcu praeterea HB2ΠVF1a2o Marx Caplan Calboli ’69 Adamik propter eam a1 ‖ 10–11 subiecta … dominationem fortunae] BPΠCFALfbuhnUr(fortune FLfbuhnUr)VZcaoOπgBsBu fortuna H ‖ 10 dominationem HP1BC1FfcOπu dominatione C2P2ΠVALZaobld(dn̅ atione fortune̡ d)pg1Bs(sunt sub fortunae dominatione Bs)Bu(subiecta sunt fortunae sub dominatione Bu)hUr in fortunae dominatione n dãpnatiõe g2 subiecta sunt sub fortunae dominationem Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 24–313,1 ornamenti…auditor] B(animi B)P1ΠFA1ZcOπgu1 ornamenti. Necesse est enim CA2fa1βȟbu2nhUr Marx(lacunam ante necesse posuit Marx2) Achard Nüßlein ornamenti. nam necesse est et animo P2Bs(necesse est animo Bs) tamen necesse est animi H(ornamenti om. H) ornamenti(hornamenti o). Set Philippson PhW 44,1184 Sed Calboli ’69 conprobet HPC edd. comprobet BΠFALVch cõꝓbet ZOpg cõꝓb& oπ probet fabldnU cõprobus Bs probet eam tacitus auditor r Et necesse est animo oBu(necesse est ut conprobet Bu) Kayser Bornecque Caplan Adamik (at animi Bornecque Caplan Adamik) animi HB Bornecque Caplan Adamik Müller ornamenti. necesse est et animo LV enim animo a2 ut k2 om. k1 * Aliquid inter ornamenti et necesse cecidisse suspicatus est Marx2. Item necesse est Brakman,

Liber IV

313

est animo conprobet eam tacitus auditor, cum ad causam uideat adcommodari rem certam, ex uita et moribus sumptam. [Contrarium idem fere est, quod contentio.] Contrarium est, quod ex rebus 18 diuersis duabus alteram breuiter et facile confirmat, hoc pacto: 5 ‘Nam, qui suis rationibus inimicus fuerit semper, eum quomodo alienis rebus amicum fore speres?’ Item: ‘Nam, quem in amicitia perfidiosum cognoueris, eum quare putes inimicitias cum fide habere posse? Aut qui priuatus intolerabili superbia fuerit, eum commodum et cognoscentem sui fore in potestate qui speres et qui in sermoni-

Mnem. 52,335, Müller. Post necesse est tres exstant lectiones: animo, animi, enim. Genetiuum relationis animi, quamquam codicibus HB traditus est et in locutione angi, pendere animi frequentabatur (cf. Kühner-Stegmann I3, 486) et lectionem difficiliorem esse apparebat, non recepi, cum analogiae, ab Auctore potissimum adhibitae, legi, qua ablatiuus animo imponeretur, et in eo uocabulo, quo Auctor uti consuesset animus (cf. Marx, Lexicon, p. 399), repugnare mihi uideretur. 3 Ante Contrarium legitur Contrarium (contrari H1) idem fere est quod contentio H2BPΠCFALVZπ(fere est idem FALVZπ)fp(fere idem est fp)caObd(est fere idem d)lguBsBu(idem est fere quod Bu)nhUr om. o del. Schütz Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein(quadratis uncis inclusit Nüßlein) Müller inclinatis litteris, dubitationis signo, recepit Kayser ‖ 5 Nam qui suis rationibus BsBunhUr Nam quem in B2P2ΠCFALVZfcaoOπbldgupBsBunhUr edd. namque in H namque ‖ 7 in amicitia perfidiosum P2CFALVZcaoOπbldgupBsBunhUr edd. in amicitiam B1P1 perfidiosum B2Πf amiticiam perfidiosam HB1P1 | eum BPΠCFALVZfcaoOπbdlgupBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller ea H | putes HBPΠCFALVZfcaoOπbg2uBunhUr edd. putas hg1pBs ‖ 8 cum fide habere posse B2P2(posœse P2)ΠVAFL(posse habere L)Z(habere sup.lin. Z)fcaoOπbld(tenere posse d)gupBsBunhUr Achard Nüßlein cum fide reposcere P1C confidere posse HB1(cunfidere B1) cum fide retinere Erfordiensis Opizianus (apud Kayser) Kayser cum fide gerere Thielmann Marx Calboli ’69 Müller | intolerabili superbia HB2P2ΠVLZfcπgbuFAaoOldpBsBur(intollerabili FAaoOldpBsBur Achard)nhU(superbia U2) edd. inintolerabili superbia C intolerabili superuia P1B1 ‖ 9 sui fore in potestate P(sui P2)fablp(in potestate sui fore p)Bu(sui in potestate fore Bu)nhUr edd. | qui speres] P2fablu2pBu(qui in marg. Bu2)nh(quid speres h)Ur edd. om. HP1ΠBCAFVLZcoOd Stroebel, Cornificiana 80 Hafner (u. infra) qui speret Bs quo speres Bu1 se esse in potestate qui speres u2 scire HP1ΠB1g scire poteris C se uidere poteris B2A(uideri A)FVLZcOπu1 se poteris uidere od

314

Testo critico

bus et conuentu amicorum uerum dixerit numquam, eum sibi in contionibus a mendacio temperaturum?’ Item: ‘Quos ex collibus deiecimus, cum his in campo metuimus dimicare? Qui cum plures erant, paris nobis esse non poterant, hi, postquam pauciores sunt, metuimus, ne sint superiores?’ 5 26. Hoc orationis genus breuiter et continuatis uerbis perfectum debet esse, et cum commodum est auditu propter breuem et absolutam conclusionem tum uero uehementer, id quod opus est oratori, conprobat contraria re et ex eo, quod dubium non est, expedit illud, quod est dubium, ut dilui non possit aut multo difficillime possit. 10 19 Membrum orationis appellatur res breuiter absoluta sine totius sententiae demonstratione, quae denuo alio membro orationis excipitur, hoc pacto: ‘Et inimico proderas.’ Id est unum, quod appellamus membrum; deinde hoc excipiatur oportet altero:

1–2 eum sibi in contionibus a mendacio H(concionibus H)P1ΠB Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller eum putes in contionibus a mendacio ablBsnUr eum se in contentionibus a mendacio credas o eum putes a mendacio h eum sibi in contionibus credas a mendacio P2CFcOg(credis P2CFcOg)AVLZπupBu Kayser eum in contionibus credas a mendacio f eum in contionibus credis a mendacio d * Hafner, pp. 315sq. de hoc loco egit, ac sui fore et putes, quae codicibus bl tradita sint, a librariis addita esse putat, pro sui fore legendum autem †scire. Coniecturam uero qui speres ex superioribus uerbis, quae sunt eum quomodo alienis rebus amicum fore speres?, excogitatam esse. Verba temporalia putes et credis/ credas inutilia esse et totum textum sine integrationibus conscribendum. Quomodo autem conscribendum sit, omisit addere, uno tantum puncto excepto †scire pro sui fore. Quod non est ad constituendum textum uerum auxilium. Equidem sentio locum fortasse esse corruptum, sed quae in codicibus recentioribus inueniantur (sui fore, qui speres, eum sibi in contionibus (credas) a mendacio), ea probari non posse omnia esse per coniecturas inuenta, cum ab ea, quam Hafner appellauit ‘Nebenüberlieferung’ excludi non possit seu omnia seu partim ad nos peruenisse. Cum editoribus igitur facere malui uel coactus sum facere. 6 orationis genus HBPΠCF2VLAZfg(genus om. f transposuit g)caoOπbdlpuBsnhUr Achard Nüßlein rationis F1 exornationis BuAldus Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller | debet esse BPΠCFALVZfcaoOπbdlpguBsBunhr edd. esse debet HU ‖ 7 et cum ca2odk1 Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein ut cum HBPΠCFALVZfa1Oπblpg (cum sup.lin. g)unU(ut tum unU)Buhr et tunc Bs inter ut et cum lacunam uidit Marx utique cum Brakman, Mnem. 1924, 335, Müller ita pro ut coniec. Philippson 1185; tradita (ut ?)def. Kroll, Philol. 89,79 9 est dubium PΠCVfgpuh(dubium est Vfgpuh)FAZLcaoOπbldBsBunUr Kayser Marx1 Caplan Achard Nüßlein est dubio HB est in dubio Marx2 Calboli ’69 Adamik Müller ‖ 12 alio | orationis HP2CFALZfcaoOπ(at HBP2C2VALFZfcaoOπbdlpguBsBunhUr om. P1ΠC1 uocabulum macula partim deletum est π)bdpg2uBsBunhUr rationis H1BP1ΠV | excipitur P2CV2Ac2aobldg2Bu(excipitur esplicatur g2 explicatur [excipitur in marg. ]Bu)uBsnhUr Rufin. gramm. VI, 577 explicatur B2ΠV1FLZfc1Oπg1 explicitur HP1B1 alio membro orationis excipitur edd. ‖ 14 altero P2Π1CoOkg1 Rufin gramm. VI 577 (RLM 584) edd. alter B1 aliter HP1 ab altero B2Π2VFLAZfcaβȟπbdlguBsBunhUr

Liber IV

315

‘Et amicum laedebas.’ Ex duobus membris suis haec exornatio potest constare; sed commodissima et absolutissima est, quae ex tribus constat, hoc pacto: ‘Et inimico proderas et amicum laedebas et tibi non consulebas.’ 5 Item: ‘Nec rei p. consuluisti nec amicis profuisti nec inimicis restitisti.’ Articulus dicitur, cum singula uerba interuallis distinguentur caesa oratione, hoc modo: ‘Acrimonia, uoce, uoltu aduersarios perterruisti.’ Item: ‘Inimicos inuidia, iniuriis, potentia, perfidia sustulisti.’ 10 Inter huius generis et illius superioris uehementiam hoc interest: illud tardius et rarius uenit, hoc crebrius et celerius peruenit. Itaque in illo genere ex remotione brachii et contortione dexterae gladius ad corpus adferri, in hoc autem crebro et celeri corpus uulnere consauciare〈i〉 uidetur.

1 et amicum B2P2CF2A2LV2ZfcoOabdlpguBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein (… et amicum laedebas Achard Nüßlein) Müller et om. HP1B1Π propter maculam amisit π et amico V1 et inimicum A1F1π(fortasse inimicum, macula partim deletum π) ‖ 2 suis HBPΠCALVZfcaoOπblpguBunhUr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein om. dβ1Bs Rufin solis Lambinus Kayser Müller om. Caplan ‖ 8 aduersarios P2A2faObldg2u2BsBunhUr Kayser(advorsarios Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HBP1ΠCF(erasit F)VA1LZcoπu1 inimicos Hafner, p. 316 (superioribus inimico et inimicis et insequenti inimicos consideratis). * Re uera aduersarios hic ex improuiso apparet, quare Antonio Hafner, p. 316, libenter adtipularer, lacunam hic existere iudicanti et integrationem inimicos praeferenti, nisi nonnullis codicibus et praecipue Mediceo Laurentiano 50. 10 (f) impedirer.

316

Testo critico

27. Continuatio est [et] densa [et continens] frequentatio uerborum cum absolutione sententiarum. Ea utemur commodissime tripertito: in sententia, in contrario, in conclusione. In sententia hoc pacto: ‘Ei non multum potest obesse fortuna, qui sibi firmius in uirtute, quam in casu praesidium conlocauit.’ 5 In contrario hoc modo: ‘Nam si qui spei non multum conlocarit in casu, quid est quod ei magnopere casus obesse possit?’ In conclusione hoc pacto:

1 densa…frequentatio] densa B2ΠCFALVZf2c1oπg1puBunhUr Kayser Nüßlein Hafner, p. 316 et densa HB1Pf1 densa et continens P2A2c2aObldg2BsnhUr et densa et continens Marx Calboli ’69 Adamik Hafner, p. 363 adn. 93 Caplan Achard Müller continuatio est et densa frequentatio uerborum et continens f(ordine immutato f) * Rem male explicat Hafner, pp. 316 et 363 adn. 93, qui opinionem Friderici Marx tam indistincte refert, ut, nisi rem attentius attenderis, non intellegas, quid Hafner sibi uelit. Videtur tamen Hafner Marxianam lectionem ad p. 316 improbare et legere: Continuatio est densa frequentatio uerborum, qui scripserit: “Die Textvariante von γ [=E] lässt auf Diaskeuasie schließen: die Lesart “et densa” im benutzten Zeugen von α [=M] führte zur Vermutung, es könnte etwas ausgefallen sein. Was lag dann näher als dem Begriff “continuatio” das Adjektiv “continens” zu entnehmen ? Nötig ist dieser Zusatz keineswegs, im Gegenteil die Definition der “continuatio” erhält dadurch tautologischen Charakter. [usque ad extrema uerba, hoc Hafner credere uidetur, uerba et continens nonnullis in codicibus per διασκευασίαν cecidisse, sed insequentibus uerbis apparet eum in contrariam inclinasse totum sententiam]. Der Text ist mit CAFVM [id est nostris siglis CAFVL] zu lesen (so auch Kayser)”. At unde et et continens exstiterint non explicat, nisi id iam in Integro codice exstitisse (cf. p. 363 adn. 93). Equidem, qui P2A2c2aObldg2 a reliquis Integris separari posse negem, primo causam nullam inueni, cur Hafner, opinionis suae praeposterum defensorem, sequerer. At suspicionem postea nullam prorsus animaduerti deesse, uerba, quae sunt et continens, in textum per glossam irrepsisse atque uocabulum et nonnullis in codicibus, sed non in omnibus, secum duxisse; quod si attentius consideraueris, suspicionem illam quidem, non imminui profecto, sed augeri uidebis. Fieri igitur potest, ut Hafner rem recte uiderit, male explicauerit, et ita legendum sit: Continuatio est densa frequentatio uerborum. Quoniam autem uerba et continens quattuor ex decem codicibus altera manu addita sunt (P2A2c2aObldg2Bs), id probatur, haec uerba non cecidisse de textu, sed in textum quacumque ratione irrepsisse. Nunc restat, ut explicemus, quid uocabulo densa significatum sit., quod etiam glossam fortasse quaesiuit. Hoc autem uocabulum ex Graeco militari usu adiectiui, quod est πυκνός, ductum esse uidetur. Iam enim ab Homero (Il. 4,281 πυκιναὶ φάλαγγες; 7,61 σίχες πυκναί), cum de manu ad pugnam parata densataque militum loqueretur et item a Xenophonte (an. 2,3,3 φάλαγγα πυκνήν) adhibitum est (qod spectat ad Latinos auctores cf. Th.L.L. V,1, 547,9–12). Vt igitur densata manu, hastis in unum conuersis, in hostem concurritur, ita per continuationem, uocabulis in unum collectis, tamquam in aciem uerborum uenitur. Apparet igitur locum glossa continens non indigere.

Liber IV

5

10

15

20

25

317

‘Quodsi in eos plurimum fortuna potest, qui suas rationes omnes in casum contulerunt, non sunt omnia committenda fortunae, ne magnam nimis in nos habeat dominationem.’ In his tribus generibus ad continuationis uim adeo frequentatio necessaria est, ut infirma facultas oratoris uideatur, nisi sententiam et contrarium et conclusionem frequentibus efferat uerbis; sed alias quoque nonnumquam non alienum est, tametsi necesse non est, eloqui res aliquas per huiusmodi continuationes. Conpar appellatur, quod habet in se membra orationis, de quibus ante diximus, 20 quae constent ex pari fere numero syllabarum. Hoc non denumeratione nostra fiet − nam id quidem puerile est −, sed tantum adferet usus et exercitatio facultatis, ut animi quodam sensu par membrum superiori referre possimus, hoc modo: ‘In proelio mortem parens obpetebat, domi filius nuptias conparabat: haec omnia grauis casus administrabant.’ Item: ‘Alii fortuna dedit felicitatem, huic industria uirtutem conparauit.’ 28. In hoc genere saepe fieri potest, ut non plane par numerus sit syllabarum et tamen esse uideatur, si una aut etiam altera syllaba est alterum breuius, aut si, cum in altero plures sunt, in altero longior aut longiores, plenior aut pleniores syllabae erunt, ut longitudo aut plenitudo harum multitudinem alterius adsequatur et exaequet. Similiter cadens exornatio appellatur, cum in eadem constructione uerborum duo aut plura sunt uerba, quae similiter isdem casibus efferantur, hoc modo: ‘Hominem laudem egentem uirtutis, abundantem felicitatis?’ Item: ‘Huic omnis in pecunia spes est, a sapientia est animus remotus: diligentia conparat diuitias, neglegentia corrumpit animum, et tamen, cum ita uiuit, neminem prae se ducit hominem.’ Similiter desinens est, cum, tametsi casus non insunt in uerbis, tamen similes exitus sunt, hoc pacto:

2 committenda HBPΠCFALZ(om. omnia LZ)VfcaoOπbdlpgBsBun(9mittñda n)hUr Kayser(conmittenda Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. k | ne PB2CFALVZfcaoOπbldgpBunhUr Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller nec HP1ΠB1Bs nei Marx (Trillitzsch, p. 202, nei conuertit in ne, sed scripsit nei in archetypo exstare potuisse) | in nos HBPΠCFALVZfcaoOπdglpBsBunhUr edd. in eos bk1u ‖ 12 omnia HBPΠCFALVZfcaoOπb(om̄ a b)dlpgu(omĩa u)BsBu(oĩa BsBu)nhUr Kayser Marx1 Calboli ’69 Müller †omnia Marx2(in apparatu: “opinor omina cf. Verg. Aen. 1,346; 3,183” Marx2) omina Caplan Adamik Achard Nüßlein ‖ 13 grauis HBPVo Marx graues CFΠALZfcaOπbldpa guBsBunhU(graue U)r | administrabant HBPCFAZfcaπ2lpguBun(āministr bāt n)hUr ammini1 strabant βObd ministrabat V administrabat Lo(amministrabat o)π administrãt Bs haec omnia graues casus administrabant Kayser Marx Calboli ’69 Adamik (grauis Marx1 Calboli ’69 Adamik †gravis Marx2) Caplan Achard Nüßlein (omina Caplan Achard Nüßlein) Müller * Vergilianis exemplis, ubi tantum uocabula omina et casus adhibita sint, minus moueor, ut omnia in omina mutem, magis hoc mihi animaduersione dignum uidetur, omina ita per compendium scribi potuisse (oĩa BsBu), ut omnia legeretur. Sed nullo codice traditum omina recipere nolui.

318

Testo critico

‘Turpiter audes facere, nequiter studes dicere; uiuis inuidiose, delinquis studiose, loqueris odiose.’ Item: ‘Audaciter territas, humiliter placas.’ Haec duo genera, quorum alterum in exitu, alterum in casu similiter uersatur, inter se uehementer conueniunt; et ea re, qui his bene utuntur, plerumque simul 5 ea conlocant in isdem partibus orationis. Id hoc modo facere oportet: ‘Perditissima ratio est amorem petere, pudorem fugere, diligere formam, neglegere famam.’ Hic et ea uerba, quae casus habent ad casus similes, et illa, quae non habent, ad similes exitus ueniunt. 10 21 29. Adnominatio est, cum ad idem uerbum et nomen acceditur commutatione uocum aut litterarum, ut ad res dissimiles similia uerba adcommodentur. Ea multis et uariis rationibus conficitur. Adtenuatione aut conplexione eiusdem litterae sic: ‘Hic, qui se magnifice iactat atque ostentat, uenit antequam Romam uenit.’ 15 Et ex contrario: ‘Hic, quos homines alea uincit, eos ferro statim uincit.’

4 exitu BPΠCFAfcaOπbldgBunhU exitus Vdβ2up Achard Nüßlein Müller exitu uerborum Erfordiensis Gudianus exitus verborum Kayser exitū H exit ́ o exitum Marx Calboli ’69 Adamik exituum Caplan om. LZBs alterum in similitudine exituum alterum in casu simili p | casu P2CAFLZcOπg1Bs Nüßlein casus HBP1ΠVfadlobg2uBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller | similiter HBPΠCAFLZco(similit ́ o)Oπg1Bs Hafner, p. 317 Nüßlein similitudine Vfabdlg2puBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller * Quantum iudicare possum, optima uidetur ea lectio, quam Hafner, p. 317, defendit, superioribus similiter cadens et similiter desinens comparatis − quibus adde, quaeso, Cic. de orat. 3, 206 quae similiter desinunt aut quae cadunt similiter −, id est: alterum in exitu, alterum in casu similiter uersatur. Praeterea notato hic Bu cum f facere. 11–12 commutatione…litterarum] commutatione HBCodlp(commutatione uel adiectione unius litterae aut litterarum Codp)ΠVFALZObȟ(commutatione unius litterae aut litterarum ZObȟ)fcahβπuBsU(comutatione BsU)Bunr Marx cummutatione P cummutatione uel additione uocis unius P2Π(uocis om. Π) cum commutatione k uocum fa1β2Bs cum mutatione uocum g(uocum sup.lin. g) Achard uolumus HP1 unius litterae BCFALVfuBu(uel additione unius litterae fuBu)Zck1hπβ1nUr aut litterarum BPΠCFALVZcaπβbunUr1(addicione sup.lin. r2) literarum H sillabarum hA2(unius litterae aut litterarum uel sillabarum A2) litterarum aut sillabae aut sillabarum k cum mutatione unius aut plurium litterarum Kayser commutatione uocum aut litterarum Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein (cum mutatione Achard Nüßlein) Müller uel uerbum bis ponitur comutatione tam̄ uocum cū q̃ dã [quandam] conmutatione suppoĩt [supponit] uel unius litterarum Bs ‖ 14 Adtenuatione BP1L Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard (cum mutatione Achard Nüßlein) attenuatione HP2ΠFAVZfcaoOπbdgpu(attenuacsone u)BsBunh(atenuatione h)U Kayser aut tenuatione la1kȟβ1 aut attenuatione ba2β2r adtenutatione C

Liber IV

319

Productione eiusdem litterae, hoc modo: ‘Hinc ăuium dulcedo ducit ad āuium.’ Breuitate eiusdem litterae: ‘Hic, tametsi uidetur esse honoris cupidus, tamen non tantum cūriam diligit, 5 quantum Cŭriam meretricem’.

1–3 hoc…litterae] om. HBPΠCAFLVA(hoc modo A2)Zfco1Oπg sic FV hoc modo (sic d): hinc auium dulcedo ducit ad auium (ad dampnum abln) hunc dulcedo auium duxit ad auium U dulcedo auium ducit BsBu(dulcedo auium hinc ducit ad auium in marg. Bu)n Kayser(hunc auium eqs. Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Breuitate eiusdem litterae alb(lit̃e sic b)do2(litterae hoc modo d)up(eiusdem syllabae p)n(incertum utrum litterae an syllabae signum sit, ∫ ̴ n)hU ‖ 4 Hic tametsi HPB(hic tam &si B)ΠCFALVZfcaoOπbdlpguBsBunhUr edd. | tamen ~ III B in ras. non tantum AFLZfcaȟdlpβoOπbuBunh Achard Nüßlein tamen tantum non B(tam 2 scripsit Marx)PΠCVgr Kayser tantum tamen curiam H nomen (non add. k ) tantum k tantum tamen HU2(sup.lin. U2) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik ‖ 5 Cŭriam meretricem] Curiam (Curia Hr) meretricem HBPΠCAFVZLf2ca2(curionam meretricem a2)β2OπgupBsBur2(curia r1) Curiam a1bldonhU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Hafner, pp. 317–319, Nüßlein Productione eiusdem litterae dulcedo auium ducit ad auium ̊pc̲ ̃ orectionē sic. hic tametsi uidetur esse honoris cupidus tn̄ [tamen] magis curiam meretricem diligit quam curiam Bs Productione et breuitate eiusdem litterae sic: hic tametsi Bu * Carolus Halm, p. 547, negat uerba, quae sunt hoc modo:‘Hinc auium dulcedo ducit ad auium’ Breuitate eiusdem litterae hoc modo retinenda esse, cum ex Quintiliani inst. 9,3,70 ducta esse uideantur et uocabulum ipsum breuitate pro correptione in suspicionem ueniat: Quintilianum enim (inst. 9,3,69) correptione usum esse, qui ita scripserit: uoces aut eaedem aut diuersa in significatione ponuntur aut productione tantum uel correptione mutatae. At Leonardus Spengel, pp. 402sq., memorauit ita Auctorem ad Herennium agere consuesse, ut res perfecte exponeret et, cum causam unam aliquam adduxisset, contrariae quoque alteri non parceret. Cum igitur ‘productionem’ eiusdem litterae posuisset, consentaneum esse, ut ‘correptionem’ uel ‘breuitatem’ adderet, esse igitur exemplum auium dulcedo ducit ad auium Auctori ad Herennium profecto dandum (“das Beispiel nämlich selbst beweist schlagend, dass ein solcher Zusatz unentbehrlich ist”). Denique de hoc loco egit Hafner, pp. 317–319, qui, quamquam de uocabulo breuitate dubitat, attamen negat Halm sequendum esse et potius putat Spengel uerum uidisse. Quae uerba igitur codicibus bld (quibus adde ao2BsBu) tradita sint (auium dulcedo ducit ad auium) in textum ad Herennium accipienda esse neque a Quintiliano duci potuisse, cuius memoratus locus (inst. 9,3,70) codicibus A(Ambrosiano E 153 sup.), G(Bambergensi Class. 45 (M. IV. 14), H (British Library Harley 2664) aliter traditus sit (dulcedo ad auium ducit) et ipse contra ex Rhetoricae ad Herennium loco corrigi potuerit. Textum igitur ad Herennium ad traditionem contiguam (“Nebenüberlieferung”) referendum esse, cuius uestigia in uocabulo sic FV appareant. Equidem puto hanc esse maximi momenti quaestionem, cum hoc loco probari possit a Cornificio, a quo Quintilianus hoc loco (inst. 9,3,71) uerba sua duxerit, Rhetoricam ad Herennium conscriptam esse (cf. Calboli, Cornificiana 2, pp. 12–19), at, dummodo hoc probetur, Rhetoricae ad Herennium exemplum auium dulcedo ducit ad auium ex ipso Auctore ad Herennium inuentum esse, non ex Quintiliano a librario quodam Rhetoricae ad Herennium additum. Attente igitur omnibus consideratis, Hafner recte uidisse puto. Praeterea meretricem addidi, tametsi non ignorabam explicationem hanc esse potuisse doctorum, qui prosodiam iam ignorarent, sed discipulo Herennio explicationem a Cornificio addi potuisse, id est Curiam meretricem esse, quis neget? Stroebel, Cornificiana 74, ordinem immutauit scripsitque

320

Testo critico

Addendis litteris hoc pacto: ‘Hic sibi posset temperare, nisi amore〈i〉 mallet obtemperare.’ Demendis nunc litteris sic: ‘Si lenones uitasset tamquam leones, uitae tradidisset se.’ Transferendis litteris sic: 5 ‘Videte, iudices, utrum homini nauo an uano credere malitis.’ Commutandis hoc modo: ‘Deligere oportet, a quo uelis diligier.’ Hae sunt adnominationes, quae in litterarum breui commutatione aut productione aut transiectione aut aliquo huiusmodi genere uersantur. 10 22 30. Sunt autem aliae, quae non habent tam propinquam in uerbis similitudinem et tamen dissimiles non sunt; quibus de generibus unum est huiusmodi:

Curiam…curiam, quod mihi, codicibus consideratis, ubi litterae omnes minusculae esse solent, puerile uidetur. 4 Si lenones (ex leones littera n sup.lin. altera manu addita Bs) uitasset tamquam leones, uitae tradidisset se do(tamquam leones uitasset do)A2fOBsh(uitae se tradidisset A2fdOBsh(tradidisset oneste h)l(uitae tradidisset l)P2abg(in marg. g)puBunU(credidisset se U)r edd. leonibus uitam tradidisse. Seu H leonibus uitae tradidisse se P (leonibus uitae: uetus lectio erasa) tradidisse se B sic leonibus uitae tradidisese P1C1 si lenones uitasset quasi leones c2 si leones uitasset uitae tradidisese C2 si lectiones uitasset uitae se tradidisset A1FLZπ si lenones uitasset, uitae tradidisset se B2c1(se tradidisset B2c1 tradidisse se P1B1)Π(at lenones male legitur in Π)V om. g ‖ 6 Videte iudices HBPΠCFALZf(uidete sic iudices f)caoOπbdpguBsBunr edd. iudices uidete lȟUh | homini BP2Π2CFVALZcoOπbdlgunhUr homines HP1Π1 | nauo an uano HPΠV1A1a1k β1πbgpuBsBuh(uanoo an nauo h)r gnauo Cfc1a2β2dloOn(ịgnauo n) ignauo BhU nano F pro uano V2 uano LZc2 (ex gnauo c2) an uano fP2A2aoObldguBs(aut uano Bs)Bu(in marg. Bu)nUr om. HBP1ΠC homini nauo an uano Kayser Marx Calboli ’69 (hominei Marx Caplan Calboli ’69) Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 8 Deligere CV2fak2βȟobgpuBs(ex diligere altera manu Bs)Bun(diłig̋e n)hU(ex diligere U)r2 diligere HBPΠV1FALZcak1odlπr1 delegere O dilegere Lambinus | a quo uelis diligier P2F2(diliger F1)AL2(diliger L1)Zc1π a quo uelis diligere B2 quem uelis diligere HB1PΠCVfc2ab(uelit b)dlpguBsBunhUr quem uelis diligier O Hafner pp. 319sq. deligere oportet quem uelis diligere BsBunhU Kayser Marx(dilegere Marx Adamik, sed Trillitzsch, p. 202 redit ad deligere) Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller * Hafner, pp. 319sq., scribit hunc locum iam in Θ corruptum fuisse, quod codicibus ex α ductis, HPBC, confirmari. Corrigi iam in AFL coeptum esse, et longum correctionis iter in bld apparere. “Die Lesart in bld is damit nichts anderes als das Endprodukt eines langen Emendationsprozesses. In den Text einer Ausgabe hat man daher die Lesart von HP zu setzen und sie mit einer Crux zu versehen”. Quod consilium tantum abest, ut probem, ut Recentiorum textum recipere me puditum non sit, dum spero bonam lectionem hos in libros ex quouis loco manasse. Lectionem difficiliorem a quo uelis diligier, qua praeterea rarior infinitiuus contineretur diligier, recipere malui.

Liber IV

321

‘Quid ueniam, qui sim, quare ueniam, quem insimulem, cui prosim, quae postulem, breui cognoscetis.’ Nam hic est in quibusdam uerbis quaedam similitudo non tam 〈per〉fecta, quam illae superiores, sed tamen adhibenda nonnumquam. Alterum genus huiusmodi: 5 ‘Demus operam, Quirites, ne omnino patres conscripti circumscripti putentur.’ Haec adnominatio magis accedit ad similitudinem quam superior, sed minus quam illae superiores, propterea quod non solum additae, sed uno tempore demptae quoque litterae sunt. Tertium genus est, quod uersatur in casuum commutatione aut unius aut 10 plurium nominum. 31. Vnius nominis hoc modo: ‘Alexander Macedo summo labore animum ad uirtutem a pueritia confirmauit. Alexandri uirtutes per orbem terrae cum laude et gloria uulgatae sunt. Alexandrum omnes maxime metuerant, idem plurimum dilexerunt. Alexandro si uita 15 data longior esset, trans Oceanum Macedonum transuolassent 〈s〉arisae.’ Hic unum nomen in commutatione casuum uolutatum est. Plura nomina casibus conmutatis hoc modo facient adnominationem:

1 quare ueniam HBPΠCFALVZfcaoOπbdlpguBsBunhUr Kayser(inclinatis litteris Kayser) Calboli ’69 Adamik Müller deleuerunt Haaseus Caplan Achard Nüßlein | quae HBPΠCFALZVfcObu(que bu)r(,q̃ r) quae postulem edd. quem akoπgdlpBsBunhU ‖ 1–2 postulem BP2ΠCFALVZfcaoOπbdlpguBsBu(q̃ , Bu)nhUr postules HP1 ‖ 5 Demus operam BPΠCFALVZfcaoOπbgdlpuBsBunhUr edd. dicemus operam H | patres conscripti B2c(p̄. c. B2 p. c. c)P2C(patres conscripti p̄c C)F2g(patres F1g)V2A2LZ(patres C. LZ)faπbdlpuBsBunhUr edd. p. conscripti oO om. V1 conscripti om. HB1P1ΠA1g ‖ 9 casuum B2P2ΠCFVLAZfcaoOπbldgpuBs(caūu3 Bs)BunhUr Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller casu H casum B1P1 Marx Calboli ’69 | commutatione B2PΠ(commutatiō Π)CFALVZfcao(comutatione o)Oπbu(,mutacʼone u)Bs(in commutatione casuum Bs)Bu(comutatione co- sup.lin. addito Bu)n(9mutoē n)hUr edd. commutationem HB1g 13–14 Alexandrum BPΠCFALVZfcaoOπbdlguBsBunhUr edd. Alexander H ‖ 14 metuerant HBPΠCFALVZfcaoOπblpgnBuUr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein metuerunt duBsh Caplan Müller metuebant k2 | idem HB1P1ΠC2V edd. item B2P2C1FALZfcaOπbldguBunhUr om. Bs eundem o ‖ 15 trans Oceanum Macedonum transuolasset uariose HB1(et uariose n H uariisse B1) trans Oceanum Macedonum transuolasset (tra s uolass& F) uarie B2PΠCFV1 2 u u cOπβg (trans deleuit g )uB (trans in marg. B ) transuolasset oceanum gloria (gloria sup.lin. a) Macedonum a transuolasset are anū Bs trans Oceanum Macedonum transuolasset ALZ(hoc exemplum per Alexandro incipiens anteposuit antecedenti per Alexandrum incipienti Z)f transuolasset Oceanum Macedonum. Varie bd(macedonicum d)lp(mare macedonum transuolasset p)nh(transuolasse h)U Oceanum transuolasset uarie o Oceanum manus Macedonum transvolasset Kayser trans Oceanum Macedonum transuolassent sarisae Marx2(acies Macedonum Marx1) Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller trans oceanum fama (fama sup.lin. r2) macedonum uolasset r2

322

Testo critico

‘Tiberium Graccum rem p. administrantem prohibuit indigna nex diutius in eo commorari. Gaio Gracco similis occisio est oblata, quae uirum rei p. amantissimum subito de sinu ciuitatis eripuit. Saturninum fide captum malorum perfidiae scelus uita priuauit. Tuus, o Druse, sanguis domesticos parietes et uoltum paren-

2 similis occisio g2 Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller simili occiso HPBΠ similiter occiso CA1Fcdoπup similiter occisio A2VBu Kayser simili occisio Zg1 simili occasio L occisio fnh(G. Gracco occisio oblata est fn(ablata est n)bl(Gaio graccho occiso sine similis l)hr G. Gracco occiso Bs(sup.lin. altera man. add. administratio Bs) occiso blO Gaio gracco occasio U | est oblata HPBV2(uel ob- V1)Og2r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein oblata est LA2Zfblp(oblata est res publica p)BuhU Müller est ablata r. p. Cc ablata est r. p. A2Fdπ(res p. π)un(sine r. p. un) est ablata Πg1Bs r. p. est ablata o ‖ 2–3 uirum…amantissimum] uirum rei p. A2blg2u(rei publice u)BunhU(uirum rei pu. amantissimum BunhU(R. p. U)r) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Achard Müller uirum patriae Tränkle Hafner Nüßlein uirtutis(sine uirum) HPBΠCA1FZVLcdg1πoOp(amantissimum uirum p) ‖ 3 de sinu ciuitatis] de sinu A2c2blg2u2pBsBunhUr edd. diuinū HPΠCFL(in L s. s. m1 uel dn̄ atu)Zg1π dominatu B2(donnu B1)A1Vu1Bu(dominatu de sinu ciuitatis Bu) dominatum o dn̄ atus c dn̄ atum d dn̄ atu Op * Hafner, pp. 222–224, memorat occisio, quam lectionem Marx in v (Leidensi Vossiano) se inuenisse adnotat, iam in V(adiano) exstare. Exstat uero et in aliis codicibus. Probari autem occisio alio Rhetoricae ad Herennium loco, ubi hoc uocabulum ter occurrat (IV 41,53). Duae restant lectiones, in quibus facile corruptum locum agnoscas, id est uirtutis amantissimum et dominatu/dominatum. Totum autem locum, quo adnominatio continetur, male traditum esse, nec potuisse ex Rhet. Her. IV 8,12 animus amantissimus rei p. per coniecturam corrigi. Ex contigua igitur traditione ambas lectiones uirum rei p. amantissimum et de sinu ciuitatis ductas esse uideri, nisi quod pro rei publicae Hafner, Tränkle secutus, maluit patriae reponere, ne iterum res publica repeteretur. Quod equidem eo usque probo, ut eas accipiam, cum nequeam scire nec quemquam posse putem, qua uia bonae lectiones nonnullos in codices peruenerint. Lectionem autem patriae, quae nullo codice tradita sit, idcirco recipiendam nego, quod Gaius Gracchus, ‘re publica’ iterum posita, artius cum Tiberio fratre iungatur (Tiberium Graccum rem publicam administrantem prohibuit indigna nex diutius in eo commorari). malorum HBPΠLFAVZcoπg1up edd. maiorum natu faObldg2BsBunh(nata h)U(maiorem natu U)r ‖ 3–4 perfidiae scelus PCFL(perfidie FL)AZcV2oπ2(peruidiae π1)gu1 Hafner Nüßlein perfidia per scelus BVfabldOu2pBsBu(et per scellus Bu)nhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller perfidia scelus HΠV Hafner, p. 320 perfidia et scelus Schütz Kayser aspersit HBPΠFALVZfcaoOπbguBsBunhUr edd. asparsit C

Liber IV

323

tis aspersit. Sulpicio, cui paulo ante omnia concedebant, eum breui spatio non modo uiuere, sed etiam sepeliri prohibuerunt.’ 32. Haec tria proxima genera exornationum, quorum unum in similiter cadentibus, alterum in similiter desinentibus uerbis, tertium in adnominationibus 5 positum est, perraro sumenda sunt, cum in ueritate dicimus, propterea quod non haec uidentur reperiri posse sine elaboratione et assumptione operae; eiusmodi 23 autem studia ad delectationem quam ad ueritatem uidentur adcommodatiora. Quare fides et grauitas et seueritas oratoria minuitur his exornationibus frequenter conlocatis, et non modo tollitur auctoritas dicendi, sed offenditur quoque in 10 eiusmodi oratione, propterea quod est in his lepos et festiuitas, non dignitas

1 Sulpicio B2VALZfanUr(Sulpitio anUr) Oπbldg2puh Supplicio HB1PΠCFo(Suplicio o)g1 Sulpicio cui B2P2ΠCFALZfaoOπbldgupBs(Sulpiliciû Bs)BunhUr Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller Sulpicio qui HP1B1V Kayser Marx Calboli ’69 * Non iniuria Hafner, p. 321, scripsisse uidetur perfidia per scelus coniecturam Lupi eiusque discipulorum esse, sed ueram lectionem esse codicibus CAFL seruatam, legendum igitur: perfidiae scelus. Quod a me idcirco probatur, quod malorum cum fide coniunctum malim (Saturninum fide captum malorum), ne ii absint, qui fidem dederunt et eandem uiolarunt (malorum ad ambo fide et perfidiae scelus referri debet). Qua de re cf. G. Calboli, “Cornificiana 2”, pp. 78–87: populares praedicasse fidem datam et uiolatam esse, quam, cum C. Marius dedisse uideretur, a popularibus rem per ambages significatam, malis quibusdam memoratis, a Cicerone autem, qui homo Arpinas Arpinatem C. Marium nimis deprimere nollet, totam fidem esse in dubium reuocatam. Cornificium tamen, Rhetoricae ad Herennium Auctorem, noluisse C. Marium ullo modo accusare. Ita est igitur malorum mentio accipienda, tamquam si per eam Auctor C. Marium celare quam ostendere maluerit. Quod autem pertinet ad Sulpicium, ut relatiuum enuntiatum cui omnia eqs. ei enuntiato praeferrem, quod per qui incipit, hac una causa adductus sum, quod et pronomine eum et nominis antepositione Sulpicio id ostenditur, Sulpicium ab Auctore magni aestimatum esse, pluris haud dubie quam eos, qui eum interfecissent quique idcirco apertae mentionis honore carere deberent. 6 reperiri…operae] reperiri(repperiri loU) posse sine elaboratione et sumptione (sine labore et consumptione dg2 sine elaboratione et assumptione a elaboratione et consumptione oOh sumptione edd., equidem assumptione ex Ambrosiano acceperim) operae(operis O)pBs(posse reperiri sine laboratione et in assumptione Bs)Bun(reperiri sine elaboratione et sumptione operae n)hUr 6–7 eiusmodi…adcommodatiora] eiusmodi (huiusmodi d) autem studia ad delectationem quam(potius quam f) ad ueritatem uidentur adcommodatiora (accomodata d) (accommodatiora sunt o)fab(acommodatiora b)dloObg2p(uidentur esse p)u2Bs(studia magis ad delectationem quam ad uirtutem uidentur accõdatoĩa Bs)Bu(ad delectationem prima d littera sup.lin. addita Bu)nh(accõmodatiora nh)Ur(magis super quam r2) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein (adcommodatiora HBPΠCFALVπ Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein) accommodatiora PΠCVLZfcOg uerba omnia a reperiri usque ad uidentur receperunt edd. om. HBPΠCFALVZcπg1u1 * Hafner, pp. 320–323 lacunam nullam esse contendit nec ullo pacto cum Expletis explendam esse. Equidem raro, tametsi non inaudito, uocabulo sumptione adduci poteram, ut Hafner adstipularer, at in codice ‘a’ (Ambrosiano) legitur assumptione, quod etiam in Rhet. Her. II 13,19 (adsumptione) et Cic. inu. 2,82 (assumptione) inuenitur (Th.L.L. II 934,80sqq.). Textum igitur codicum nonnullorum Integrorum et Recentiorum cum editoribus omnibus recepi, nisi quod sumptione in assumptione, Ambrosianum (a) secutus, immutaui.

324

Testo critico

neque pulcritudo. Quare, quae sunt ampla atque pulcra, diu placere possunt; quae lepida et concinna, cito satietate adficiunt aurium sensum fastidiosissimum. Quomodo igitur, si crebro his generibus utemur, puerili uidemur elocutione delectari, item, si raro interseremus has exornationes et in causa tota uarie dispergemus, commode luminibus distinctis inlustrabimus orationem. 5 33. Subiectio est, cum interrogamus aduersarios aut quaerimus ipsi, quid ab illis aut quid contra nos dici possit; dein subicimus id, quod oportet dici aut non oportet, aut nobis adiumento futurum sit aut offuturum sit idem e contrario, hoc modo: ‘Quaero igitur, unde iste tam pecuniosus factus sit. Amplum patrimonium 10 relictum est? At patris bona uenierunt. Hereditas aliqua uenit? Non potest dici; sed etiam a necessariis omnibus exheredatus est. Praemium aliquod ex lite aut iudicio cepit? Non modo id non fecit, sed etiam insuper ipse grandi sponsione uictus est. Ergo, si his rationibus locupletatus non est, sicut omnes uidetis, aut isti domi nascitur aurum, aut, unde non est licitum, pecunias cepit.’ 15 24 Item: ‘Saepe, iudices, animum aduorti multos aliqua ex honesta re, quam ne inimici quidem criminari possint, sibi praesidium petere. Quorum nihil potest

7 dein HBPΠcOUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller deinde CALVFZoπbldgpBuh Kayser Achard Nüßlein dein̄ faBsn ‖ 7–8 oportet dici aut non oportet HPΠCLAVFfZcoπ(oportte π)a2gpBs(aut quod non oporteat pBs)Bu(aut non oporteant Bu)n1hU(om. aut non oportet U) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller oportet dici aut non potest Obdla1n2r oportet potest aut a1k1βȟ ‖ 8 aut nobis adiumento HBP(adiumento ex adiuuento P)ΠCLZ(a-diumentum LZ)AVFfcOoπlak2bpBsBunhUr(adiumento futurum sit r) edd. aut iumento C1 ut nobis … sit d offuturum HB1PΠCLAVFfZcOn(illis offuturum c2On)Bsπr(offuturum contrario hoc modo πr)akBsU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik obfuturum B2βȟoh Achard Nüßlein Müller sit idem contrario Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik sit contrario Marx1 sit de econtrario P1(ṣịṭḍẹ del. P2)C Sit de contrario Π1(Sit ibid Π2) si idem contrario HV1(si idem e contrario V2)Caβȟ sit idem e contrario n Müller sit si id est B1 si id est e B2 si idem e contrario V2 offuturum illis e contrario fO(illis offuturum e contrario O) offuturum e contrario LAZcbdp(obfuturum p)lgahU Kayser suddem e F esse k e P2Caβȟ sit e Achard Nüßlein aut offuturum sit e contrario Bu post idem scribendum esse e contrario asseruit Kroll, Philol. 89,73 (cf. Trillitzsch) ‖ 12 exheredatus e h P2BΠLAZ(exherị datʼ L exhe̦redatus A exheridat̑ Z)V(ex eredatus V2)FOoπabldgpBun(exhēdat̋ 1 s n)h Kayser Achard Nüßlein exhereditatus HP CfcB Ur(exherediṭat’ r) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller * Incertum est utrum exheredito ante Tert. castit. 12 p. 754 Oe. re uera exstiterit necne (cf. Th.L.L. V,2, 1412,65–81, ubi in his tantum Auctoribus hoc uerbum inueniri legitur: Tert. castit. 12 p. 754 Oe.; Greg. Tur. Franc. 9,33, p. 389,5; Boeth. top. Arist. 2,2 p. 929B; Iren. 3,21,1), cum exheredo saepius inde a Cicerone (e.g. Cluent. 135) praesertim a iuris peritis adhibitum sit (Th.L.L. V,2 1412,82–1415, 21), neque ipsum heredito ante Biblia inueniatur (Th.L.L. VI,3, 2644,1), ut non possit exheredito Cornifici analogiae facile tribui. 15 cepit P1A1VβO edd. ce̦pit HLZg coepit BCFcπ caepit Π accepit P2A2faobdlpkȟBsBunhUr * Lectionem cepit tenendam puto, cum hominem accusetur non accepisse, i. e. a quodam oblatas non recusasse, sed cepisse, seu per uim, seu per fraudem, pecunias.

Liber IV

325

aduersarius facere. Nam utrum ad patris eius uirtutem confugiet? At eum uos iurati capite damnastis. An ad suam uitam reuertetur? Quam uitam alicubi honeste tractatam? Nam hic quidem ante oculos uestros quomodo uixerit, scitis omnes. At cognatos suos enumerabit, quibus uos conueniat commoueri. At hi 5 quidem nulli sunt. Amicos proferet. At nemo est, qui sibi non turpe putet istius amicum nominari.’ Item: ‘Credo, inimicum, quem nocentem putabas, in iudicium adduxisti? Non: nam indemnatum necasti. Leges, quae id facere prohibent, ueritus? At ne scriptas quidem iudicasti. Cum ipse te ueteris amicitiae commonefaceret, 10 commotus es? At nihilominus, sed etiam studiosius occidisti. Quid? cum tibi pueri ad pedes uolutarentur, misericordia motus es? At eorum patrem crudelissime sepultura quoque prohibuisti.’

1 eius HBPΠCLAVFfZcOoπablgpBsBunhUr Marx Calboli ’69 Adamik sui d Halm Caplan Achard Nüßlein Müller om. Kayser | confugiet CA1FfZcOoa(confugi7 a)dgpπBsBunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller confugietur HBPΠLA2Vl | At B2P2CLVAFZcopπabldnhUr edd. Ad HP1B1 ‖ 2 An…reuertetur] an ad CALVFfZcOaπBsBunhr Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller suam HBPΠ2(sua Π1L)CAVFZcOobBs(ad suam reuertatur antiquam uitam bBs)Bulb2(reuertitur b1)nhUrdg(ad suam reuertetur antiquam uitam Bulb2nhUrdg)p(reuertetur uitam p) suam uitam f Kayser(suam revortetur uitam Kayser) Marx Calboli ’69 Adamik Müller antiquam AVFP2(anti/quam P2)Cfbld antiquam uitam ZcOπba Achard Nüßlein | quam uitam HP1ΠBCL Kayser(quam sine vitam Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller om. n | alicubi P2ALVFfcak2βȟOπbdlgpBsBunhUr Achard Nüßlein cui k1 aut ubi HP1BΠC Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ‖ 3 honeste B2P2Π2CLAVFfZcOaπbldBs(hēste Bs)BunhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller honestam uitam o hoste HB1 P1Π1 * Quod spectat ad eius pro sui cf. Catull. 67,23 Sed pater illius gnati uiolasse cubile / dicitur. Lectio, quae est An ad suam, scilicet uirtutem, uocabulum ante positum et hic subaudiendum, male cum insequenti uitam congruit. Recte igitur Marx uitam accepit, quod lectione ea confirmatur, quae in Mediceo Laurentiano 50. 10 (f), et in eius adfinibus codicibus Bononiensibus et in aliis inuenitur. 8 Leges  BP2ΠCLVFfZcOoaπbdlgpBsBunhUr edd. lege HP1 | ueritus (ueritas H)B1PΠLc1π Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ueritus es B2A2CVZ(ueritus ̌ CVZ)F(ueritě F)f(es ueritus f)c2OoabldpgBsBunhur Kayser(veritu’s Kayser) Achard Nüßlein | At P2BALVFfZcOaπbldnhr edd. an HP1ΠC ‖ 9 te BPΠCLAZcaπBsBunhU om. Hd ‖ 9–10 commonefaceret ..es] commune facere H1 commone facere H2B1 commone faceret B2PCLAVFfZbr commonefaceret ΠcoOa2(commodefaceret a1)lgpπBsBunh(commonere faceret h)U edd. commoneret te d ‖ 10 commotus es BPΠCAVFfZcOobdgpaBsBunhUr edd. (conmotus Kayser) conatus es H At B2P2ΠCLVFZcOπbldnh edd. ad HB1 | nihilominus HPΠZLπgp Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard nihilo minus HP Kayser nichilominus FfcOoabdlBs(nich’o, Bs)BunhUr nihil ominus CAVl nihil minus Kroll, Philol. 89,83 Müller Trillitzsch studiosius H(stiosius H)BPΠCALVFfZcOoπbdgpaBsBunhUr edd. * Trillitzsch, ad p. 202, Krebs-Schmalz, Antibarb. II7 147, laudat, ubi contenditur nihil minus a nihilominus distinguendum esse, at Krebs-Schmalz ipsi, Antibarb. II7 147, concedunt traditioni non semper esse credendum neque semper nihilominus a nihil minus distingui.

326

Testo critico

34. Multum inest acrimoniae et grauitatis in hac exornatione, propterea quod, cum quaesitum est, quid oporteat, subicitur id non esse factum. Quare facillime fit, ut exaugeatur indignitas negotii. Ex eodem genere, ut ad nostram quoque personam referamus subiectionem, sic: ‘Nam quid me facere conuenit, cum a tanta Gallorum multitudine circumsede- 5 rer? An dimicarem? At cum parua manu tum prodiremus: locum quoque ini〈qu〉issimum habebamus. Sederem in castris? At neque subsidium, quod expectarem, habebamus, neque erat, qui uitam produceremus. Castra relinquerem? At obsidebamur. Vitam militum neglegerem? At eos uidebar ea accepisse condicione, ut eos, quoad possem, incolumis patriae et parentibus conseruarem. 10 Hostium condicionem repudiarem? At salus antiquior est militum quam inpedimentorum.’

5–6 circumsederer an dimicarem P2(circumsederer adimicarem P1) B2LAVFC2fZcOoaπbldgpBs(aut dimicarem Bs)BunhUr Kayser Achard Nüßlein Müller circumsederer. Dimicarem Π2(circumsedere. Dimicarem Π1) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik circumsederea B1 circumsedere an C1 circumsedere ut H * Lectionem codicum Integrorum (et codicum E) An dimicarem? accepi, cum an in codice Π seu in eius patre cecidisse uideatur. 6 tum HAFVLZcabldπOugBsnhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller tunc f tam PBC om. op tamen Turicensis Kayser | prodiremus CAFLZcfo(prodirem fo)ablπOgpBsBunhUr Kayser (prodirem Kayser) Marx Caplan Calboli ’69(prodeiremus Marx Calboli ’69) Adamik Achard Nüßlein Müller proderemus HPΠBVp perderemus d ‖ 6–8 locum…Castra] locum quoque inimicissimum habebamus. Sederem in castris? At neque subsidium, quod expectarem, habebamus, neque erat, qui uitam produceremus. Castra c2(nec subsidium quod expectaremus habebamus nec erat quo c2)ablgU(producerem ablgU)dfu2p(produceret fu2p)OBs(expectarem hēba3 neque erat quo uitam Bs)Buh(quo uitam producerem Buh)nr Kayser(expectarem, habebam Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein(locum iniquissimum Halm Spengel Hafner Nüßlein) Müller om. HPΠBCAFLZc1u1πog1 An castra V * De hoc loco Halm, Spengel, Hafner egerunt. Vtriusque sententias diligenter refert Hafner, pp. 323–325, cum Halm, pp. 550sq., genuinam lectionem seruatam esse hoc loco neget, adfirmet Spengel, pp. 400sq. Hafner praeterea dubia omnia soluit, quae Halm protulerat, nisi quod locum [..] inimicissimum male dictum esse probauit, cum nullo alio Latinitatis loco adiectiuum inimicus adhibitum sit, cum de loco quodam ageretur (Th.L.L. VII 1,1631, 55), sed is locus iniquus dici consueuerit. Quem errorem concedit Hafner interuenire potuisse (ut in II 3,4 inicum esse dicet / inicum P inimicum B iniquum HCAFVLbld), dum reliqua uerba genuina manent. Spengel autem memorat uerba, quae Halm dubitauerit, an uera non essent, necessaria esse, ut Popillius defensione sua omnibus argumentis aduersari respondeat. Quae Hafner quoque genuina putat (“sind wir der Meinung, der Text in γ sei als authentisch zu beurteilen und gehe auf die von uns erschlossene Nebenüberlieferung zurück”). Haec uerba ego quoque recepi et unum tantum uerbum cum Halm et Hafner immutaui: iniquissimum pro inimicissimum.

Liber IV

5

10

15

20

327

Eiusmodi consequuntur identidem subiectiones, ut ex omnibus ostendi uideatur nihil potius, quam quod factum sit, faciundum fuisse. Gradatio est, in qua non ante ad consequens uerbum descenditur, quam ad 25 superius conscensum est, hoc modo: ‘Nam quae reliqua spes manet libertatis, si illis et quod libet, licet; et quod licet, possunt; et quod possunt, audent; et quod audent, faciunt; et quod faciunt, uobis molestum non est?’ Item: ‘Non sensi hoc, et non suasi; neque suasi, et non ipse statim facere coepi; neque facere coepi, et non perfeci; neque perfeci, et non probaui.’ Item: ‘Africano uirtutem industria, uirtus gloriam, gloria aemulos conparauit.’ Item: ‘Imperium Graeciae fuit penes Athenienses, Atheniensium potiti sunt Spartiatae, Spartiatas superauere Thebani, Thebanos Macedones uicerunt, qui ad imperium Graeciae breui tempore adiuncxerunt Asiam bello subactam.’ 35. Habet in se quendam leporem superioris cuiusque crebra repetitio uerbi, quae propria est huius exornationis. Definitio est, quae rei alicuius proprias amplectitur potestates breuiter et absolute, hoc modo: ‘Maiestas rei p. est, in qua continetur dignitas et amplitudo ciuitatis.’ Item: ‘Iniuriae sunt, quae aut pulsatione corpus aut conuicio auris aut aliqua turpitudine uitam cuiuspiam uiolant.’

1 Eiusmodi BPΠCVc1OobdlganhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller(eius modi Müller) Nüßlein huiusmodi HALFfZc2πpBsBu Kayser | consequuntur PBΠCLfZ2ckβȟolganhU Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller consequntur HZ1 Marx Calboli ’69 consecuntur AVFObdpaπBsBur Kayser | subiectiones PΠCALVFfZOoπbldgpaBsBunhUr edd. subiectione HB ostendi BPΠCALVFfZcOπbdlgpaBsBunhUr edd. extendi H posse o ‖ 2 sit HPLCZVFcOπBsBu est bldanhU | faciundum PΠCAπU Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller faciendum HVfcOobldgpaBsBunhr Caplan facundum LFZ ‖ 4 superius B2CALFfZcOoπbldgpaBsBunhUr Kayser Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller superiores B1PΠ superiores res V superioris H superiora Marx1 | conscensum P2ΠCALFZcπg1(descensum g2) Kayser Marx1 consensum HBP1V ascensum fbldpaBsBunhUr Kroll, Philol. 89:80 Trillitzsch Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller escensum Marx2 om. O conscendatur o * Non sine causa conscendendi uerbo usus est Auctor, cum non tantum de ascensione ageretur, sed de omnium partium una simul conscendentium motu, quod exemplo probatur: et quod libet, licet; et quod licet, possunt; et quod possunt, audent; et quod audent, faciunt. Namque ‘gradatio’ explicatur. Quod Kroll, dum Marxianum textum quoquo modo improbat, non intellexit. 8 neque suasi BPΠ(nec suasi neque suasi Π)CAVFfZcOπbdlgpaBsBunhUr edd. neque suaui H et non suasi PΠALo non HBF cum b | statim facere BPΠCVfcoBu Kayser facere statim HALFZπ Trillitzsch Caplan Calboli ’69 Müller facere(sine statim anteposito uel postposito)ObldgpaBsnhUr Marx Adamik Achard Nüßlein * Clausula -tı̄m ̄ făcĕrĕ coēpī (paeone uidelicet ante spondeum posito) adducor, ut statim recipiam et ante facere ponam.

328

Testo critico

Item: ‘Non est ista diligentia, sed auaritia, ideo quod diligentia est accurata conseruatio suorum, auaritia iniuriosa adpetitio alienorum.’ Item: ‘Non est ista fortitudo, sed temeritas, propterea quod fortitudo est contemptio laboris et periculi cum ratione utilitatis et conpensatione commodorum, temeritas est cum inconsiderata dolorum perpessione gladiatoria periculo- 5 rum susceptio.’ Haec ideo commoda putatur exornatio, quod omnem rei cuiuspiam uim et potestatem ita dilucide proponit et breuiter, ut neque pluribus uerbis oportuisse dici uideatur neque breuius potuisse dici putetur. 26 Transitio uocatur, quae cum ostendit breuiter, quid dictum sit, proponit item 10 breui, quid consequatur, hoc pacto: ‘Modo in patrem cuiusmodi fuerit, habetis: nunc parens qualis extiterit, considerate.’ Item: ‘Mea in istum beneficia cognoscitis; nunc, quomodo iste mihi gratiam retulerit, accipite.’ 15 Proficit haec aliquantum exornatio ad duas res: nam et quid dixerit commonet et ad reliqum conparat auditorem. 36. Correctio est, quae tollit id, quod dictum est, et pro eo id, quod magis idoneum uidetur, reponit, hoc pacto:

1 sed P(se ante d inseruit P)BCLAcOgZVFo(ʃ, VFo)abdpulBsBu(ʃȝ abpuBsBu)π(sd ̄π)nhU de Π set H(s& H)fr Marx ‖ 8 proponit et breuiter] proponit BCALVFfZcOoπbaBsBunhU edd. proponit et breuiter (sine explicat) BPΠCLZVFA1c1πoOg1u1Bs Kayser Caplan Hafner p. 325 Nüßlein praeponit breuiter (sine explicat) H proponit et explicat breuiter A2c2abdlg2pBunhUr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Müller proponit et breuiter explicat fu2 Kayser. * Verbum explicat additum esse uidetur, ut bicolon efficeretur. Non potest igitur recipi, ut recte contendit Hafner, p. 325, et Simon (1864), p. 6, et Kayser et Caplan senserunt. 12 Modo in patrem B2P2CAFVL1Z1c1πg1 Hafner, pp. 326sq. modo in patriam HP1Π1B1L2Z2fc2abldoOg2upBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller modo in parentem Π2 Kayser modo omiserunt Kayser Hafner Nüßlein | parens HPΠBCAFVLZc1πg1 Kayser Hafner Nüßlein in patrem d in parentes fc2aoOg2blnhU Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller. * Locum restituit Hafner, pp. 326sq., (Kayser in parentem codici Parisino 7231 (Π) sine ullo discrimine attribuerat), quem equidem secutus sum, nisi quod modo, omnibus codicibus traditum, recepi (Hafner, ut ‘glossam ad hoc pacto’ in archetypum introductam, expunxit), cum modo optime cum insequenti nunc concinere uideatur. Nam tempus paulo antecedens aduerbio modo significatur, praesens tempus aduerbio nunc, ita ut Auctor dicat: hic homo, qui paulo ante in patrem ita se gessit, e. g. nullo obsequio, nunc parens (pater) obsequium maximum quaerit. Nüßlein, nulla causa adducta, cum Hafner fecit.

Liber IV

329

‘Quodsi iste suos hospites rogasset, immo annuisset modo, facile hoc perfici posset.’ Item: ‘Nam postquam isti uicerunt atque adeo uicti sunt −, eam quomodo uictoriam appellem, quae uictoribus plus calamitatis quam boni dederit?’ 5 〈Item:〉 ‘O uirtutis comes inuidia, quae bonos sequeris plerumque atque adeo insectaris!’ Commouetur hoc genere animus auditoris. Res enim communi uerbo elata tantummodo dicta uidetur; ea post ipsius oratoris correctionem magis idonea fit pronuntiatione. ‘Non igitur satius esset,’ dicet aliquis, ‘ab initio, praesertim cum 10 scribas, ad optimum et lectissimum uerbum deuenire?’ Est, cum non est satius, si commutatio uerbi id erit demonstratura, eiusmodi rem esse, ut, cum eam

1 annuisset HBPΠCA1LVFZc1πg1 Kayser(adnuisset Kayser) Stroebel, Cornificiana 83 innuisset A2fc2Obldg2paBsBu(inuisset Bu)nhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller admonuisset o. * Recte negat Stroebel Cornificium uerborum cohaerentiam (immo in-) semper secutum esse, qui saepius eam uiolauerit. Hic autem non de cohaerentia agitur, sed de significatione, quam Nonium si sequimur, haud minus bene per innuendi quam per annuendi uocabulum expressam dixerim: Non. 438 innuere et annuere hoc distant, quod est innuere facie significare … et adnuere concedere. 439 inter nutare, adnuere, nictare ueteres hoc interesse uoluerunt, ut nutare capitis, adnuere uel innuere narium uel labrorum, nictare oculorum significantiam esse decreuerint (Th.L.L. I 789, 69–792, 54, ubi (792, 51) innuendi notio synonymon iudicatur, cf. etiam s. u. innuo Th.L.L. VII, 1, 1727, 77–1729, 39). Causam igitur nullam inueni, cur Mutilorum et Integrorum codicum lectionem reicerem. 3 uicti sunt HΠL(uictis̄ HΠL)BPCVFfbdlgpa(uicti s̄ VFfba)ZcOoπBsBunhr om. U(duas lineas omisisse U uidetur, fortasse propter atque adeo bis posito, ut, priore neglecto, ad alterum euolauerit) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik uicti st̃ A edd. uicti sint Achard Nüßlein (nulla causa allata). * Non equidem intellego, cur Achard et Nüßlein contra grammaticam sint pro sunt posuerint (cf. Kühner-Stegmann, II3 17; Th.L.L. I 612,58–613,42). 7 elata HBPΠCALVFfZcoπbdlgpBsBu(ellata explicat sup.lin.: pronuntiata Bu)n(enata(?) ex eḷạta n)hUr edd. data aO post elata Marx lacunam uidit et ita integrauit (in apparatu ed. mai.): ‖ 8 ea HB1PLVZ〈ipsis uerbis necessariis〉; Müller, Marx2 secutus, integrauit: levius cBsBuhU(a(s)t ea cBsBuhU)Oobanr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik eo B2 antea Kayser correctionem HBP2CAFZcdapBsBuhr Caplan Calboli ’69 Adamik correptionem P1fnU correctione P2ΠLVOoπblg(corruptione g) Kayser | magis idonea fit HBPΠCALVFfZcOoπdlgp(ydonea p)baBs(ydõea Bs)BunhUr(magis fit idonea r) Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller insignior add. Marx2 in app., acceperunt Caplan et Müller, sed Brakman, Museum Leiden 31, 1924, 289, reiecit sit b ‖ 9 pronuntiatione fc2Oblg2pa1BsBunUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller pronunciacione A pronuntiatio HBΠCLV (pronunciatio V)FZc1oπdg1a2 Kayser ĩmutatione h * Enuntiatio aliter in B et H prolata est, ita tamen, ut pronuntiatio, non pronuntiatione poneretur: eo […] magis idonea fit pronuntiatio (B) et at o (?) magis idonea fit pronuntiatio (H). Sed notandum est eo super ea a B2 ita positum esse, ut esset eå. Cum autem pronuntiatio sine correctione ulla scriptum sit, apparet hoc loco manum, quae est B2, eodem tempore aut paulo post egisse, quam manum, quae B1 appellatur.

330

Testo critico

communi uerbo appellaris, leuius dixisse uidearis, cum ad electius verbum accedas, insigniorem rem facias. Quodsi continuo uenisses ad id uerbum, nec rei nec uerbi gratia animaduersa esset. 27 37. Occu〈lt〉atio est, cum dicimus nos praeterire aut non scire aut nolle dicere id, quod nunc maxime dicimus, hoc modo: 5 ‘Nam de pueritia quidem tua, quam tu omnium intemperantiae addixisti, dicerem, si hoc tempus idoneum putarem: nunc consulto relinquo; et illud praetereo, quod te tribuni rei militaris infrequentem tradiderunt; deinde quod iniuriarum satis fecisti L.Labeoni, nihil ad hanc rem pertinere puto. Horum nihil dico: reuertor ad illud, de quo iudicium est.’ 10 Item: ‘Non dico te ab sociis pecunias cepisse; non sum in eo occupatus, quod ciuitates, regna, domos omnium depeculatus es; furta, rapinas omnes tuas omitto.’ Haec utilis est exornatio, si aut ad rem quam non pertineat aliis ostendere, quod occulte admonuisse prodest aut longum est aut ignobile aut planum non potest 15 fieri aut facile potest reprehendi, ut utilius sit occulte fecisse suspicionem, quam eiusmodi intendisse orationem, quae redarguatur. Disiunctum est, cum eorum, de quibus dicimus, aut utrumque aut unum quodque certo concluditur uerbo, sic: 4 Occultatio Spalding ad Quint. inst. 9,3,98 edd. occupatio HBPΠCALVFfZcOoπbdlgpaBsBunhUr ‖ 5 nunc HBP1β edd. tunc P2CALVFfZcOoπbdakȟlgpBsBunhUr | maxime dicimus HBPΠLVFfZcOoπblgpaBsBunhUr Kayser(maxume Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller uel summatim dicimus C dicemus d ‖ 6 omnium HBPΠCF2Z1agpk1βoȟπbr edd. omnium malorum k2 omni CVF1LVfZ2cOdl(ex omnium l)BsBunhU Kayser(omni omnium Kayser) | intemperantiae BPΠCALVFfZcOoπbdlgpaBu(intemperantie aBu)nhUr edd. intemperantia HBs | addixisti HB2PΠCALVFZcOBs(adixisti OBs)oπbdlgp(addicisti p)kβBuni hUr edd. adduxisti B1faȟ ‖ 14 utilis est HBPΠCALVFfZcOodgpπaBs(h’ g util’est Bs)Bur edd. est utilis blkȟnhU | aut ad rem HP1Π1BCc1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller aut rem P2Π2ALVFfZc2oπbldgpaBsBunhUr Achard Nüßlein | quam non PΠALVFfZcOπbldgpaBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard non (sine quam)C Kayser quam deleuerunt, C secuti, Kroll, Philol. 89:77 et Müller (dubitanter Trillitzsch) quae non HBΠo | aliis P2B2ΠALVFZcOoπabldgpBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein alii HB1P1C planius Kayser ‖ 14–15 quod occulte HP1BΠCVc1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik occulte (sine quod) P2ALFOπbgpfZc2aβȟBsBu(oculte BsBu)nhUr Trillitzsch Achard quam occulte o ‖ 15 admonuisse HBPΠCALVF(ad monuisse F)fcOπbld(āmonuisse d)aBsBunhUr edd. ammonuisse Zβo | prodest BPΠCALVF(p dē VF)fZcOoπdlgpbaBsBunhUr(prodet r) edd. prodesse H | aut longum est HBPΠCALVFfZcOoπbdlgaBsU(si longum est BsU)Bunhr(est longum r) Kayser(aut si longum Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller est aut longum d | ignobile B2AC2LVFfZcOoπbldg(ig sup.lin. g)aBs(si ignobile Bs)BunhUr edd. nobile HB1PΠC1 ‖ 18 Disiunctum HBPΠCALVFfZcgpoπβ Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller disiunctio OakȟbBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein ‖ 18–19 unum…uerbo] quodque P2ΠCALVFZcfOoa(qq; oa)πhr(unūqđq; πhr)bldgpBsBu(unuq, q3 BsBu)nU Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quidque Kayser quoque H2(om. H1)BP1 certo H2BPΠCALVFfZcOoπbgpa(concluditur certo uerbo a)nhUBs(certo Bs)Bu (c̓ to Bu)r edd. certe H1

Liber IV

331

‘Populus R. Numantiam deleuit, Kartaginem sustulit, Corinthum disiecit, Fregellas euertit. Nihil Numantinis uires corporis auxiliatae sunt, nihil Kartaginiensibus scientia rei militaris adiumento fuit, nihil Corinthis erudita calliditas praesidii tulit, nihil Fregellanis morum et sermonis societas opitulata est.’ 5 Item: ‘Formae dignitas aut morbo deflorescit aut uetustate extinguitur.’ Hic utrumque, in superiore exemplo unam quamque rem certo uerbo concludi uidemus. 38. Coniunctio est, cum interpositione uerbi et superiores partes orationis conprehenduntur et inferiores, hoc modo: 10 ‘Formae dignitas aut morbo deflorescit aut uetustate.’ Adiunctio est, cum uerbum, quo res conprehenditur, non interponimus, sed aut primum aut postremum conlocamus. Primum hoc pacto: ‘Deflorescit formae dignitas aut morbo aut uetustate.’ Postremum sic: 15 ‘Aut morbo aut uetustate formae dignitas deflorescit.’ Ad festiuitatem disiunctio est adposita: quare rarius utemur, ne satietatem pariat; ad breuitatem coniunctio, quare saepius adhibenda est. Hae tres exornationes de simplici genere manant.

16 disiunctio P2ΠC2ALVFfZcOoπbldgpaBsBunhUr Kayser Marx1 Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller diiunctio B Marx2 Calboli ’69 deiunctio HP1C1 | adposita HBPCfg1 Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller apposita ΠA(in marg. A)LVFZcOoπabldg2pBsBu(aposita Bu)nhUr Caplan coniunctio est apposita quare saepius BsBu(aposita est Bu) | rarius utemur (ea om.)HB1P1ΠCL(eam L)VFZcld Kayser Marx1 Caplan Calboli ’69 Adamik rarius utemur ea B2P1(ea P2)fZOoπbgpaBsBunhUr Achard Nüßlein Müller ‖ 17 ad breuitatem BPΠCALV(bre| coniunctio quare uiẹ̇tatem V)FZcOoπbldpa(ad om. apbld)gBsBur edd. breuitate H HBPΠCA(in marg. A)LVFZcOoπ edd. breuitatem fblanh coniunctio pariat f coniunctio parit bpr parit coniunctio lanhU coninctio est d | adhibenda est HBPΠCALVF(ad hibenda ē F)fZ(adibenda est Z)cOoπbdlgpaBsBunhUr edd. * Vix credibile, cum paulo supra disiunctum positum sit, hic non de disiunctione, sed de diiunctione agi. Quare lectionem disiunctio accepi. Lectio autem, quae est utemur ea, uocabulo ea addito, cum secundis manibus addita plerumque sit, ex usu scholarum nata esse uidetur.

332

Testo critico

28 Conduplicatio est cum ratione amplificationis aut commiserationis eiusdem unius aut plur〈iu〉m uerborum iteratio, hoc modo: ‘Tumultus, Gai Gracc〈e〉, tumultus domesticos et intestinos conpara〈s〉!’ Item: ‘Commotus non es, cum tibi pedes mater amplexaretur, non es commotus?’ Item: ‘Nunc audes etiam uenire in horum conspectum, proditor patriae? Proditor, 5 inquam, patriae, uenire audes in horum conspectum?’ Vehementer auditorem commouet eiusdem redintegratio uerbi et uulnus maius efficit in contrario causae, quasi aliquod telum saepius perueniat in eandem corporis partem. Interpretatio est, quae non iterans idem redintegrat uerbum, sed id commutat, 10 quod positum est, alio uerbo, quod idem ualeat, hoc modo:

1 cum ratione amplificationis] cum CA2(cū sup.lin. A2)VfcadblgupoOBsBunhUr Kayser Caplan Adamik Müller qua HP quae P2(quae rationē amplificationis […] iterat. erasit –io P2)BΠ (q̄ Π)FA1 quom Marx Calboli ’69 Achard Nüßlein (omiserunt ambo uerba cum ratione et miserationis legerunt P1LZπ) * Iam Quintilianus distinxit: Quint. inst. 1,7,5 illa quoque seruata est a multis differentia, ut […] ‘cum’, si tempus significaret, per qu, si comitem, per ‘c’ ac duas sequentes scriberetur. Hoc sequuntur alii grammatici, quos inuenias in Th.L.L. IV 1339, 65–81, collectos. Formas quoque collegit Th.L.L. IV 1339, 81–1341, 9. Cf. etiam Sommer, Hdb. 158, sed praecipue Leumann, Laut- und Formenlehre, p. 137: “quom ‘mit’ ist eine pseudoarchaische umgekehrte Schreibung”. Quaeritur, unde quom natum sit, quamquam apparet a Marx, antiquitatis Herennianae cultore, conformatum esse (Marx, Prolegomena 162). Explicandum est tamen, cur nonnullis in codicibus quae et qua natum sit. Sed hoc difficile non erit, si haud paucas figuras considerauerimus per relatiua pronomina explicatas esse, ut Gradatio est, in qua eqs.; Definitio est, quae eqs.; Transitio uocatur, quae eqs.; Correctio est, quae eqs.; Interpretatio est, quae eqs.; Dissolutum est, quod eqs.; Conclusio est, quae eqs.; Pronominatio est, quae eqs.; Denominatio est, quae eqs., cuius usus multa alia exempla adducere possumus. Hoc quoque loco nunnulli librarii uidentur quae uel qua exspectasse et pro cum posuisse. Hoc igitur quom “eine pseudoarchaische Schreibung”, Leumann secutus uocauerim, id est, eam quidem scripturam, quae per mentitam consuetudinem nata esse uideatur, sed quae non Romano auctori, sed Friderico Marx omnino sit adscribenda. Quod codicis A librarium animaduertisse, qui sese ipse correxerit, uidemus. Aliter alii scribae locum corrigere conati sunt, siue uerbis cum ratione prorsus abolitis, siue in quae rationem iterat immutatis, quod nihil significat, nisi aliquid (glossam cum ratione ?) interuenisse, quo locus sit turbatus. Quamquam glossam tres in codicum familias (M, I, E) uix credibile irrepsisse uidetur. 3 Gai Gracce] Gai la cai h Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller G PΠAVFfZdπBu C CLBsgrBcbd om. Π Kayser Gracce Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein a a grace V Gracche Halm Müller gracci bdnh greci Hr(g rci r) gracchi BPCALFflZcπ(gr achi Z grachi s u u cπ)aB (g̃ chi B ) Kayser(Gracchi, Gracchi Kayser) G. Graccus ΠOU(Gai’ Gracci U) g. gř. o tumultus domesticos et BPΠ(tumultu| Π)CVAZLFfOoblgpr(tumultʼ ZLFfOoblpr)a(domesticoʼ a)gπBsBudnhU edd. tumultos H et domesticos et intestinos HLFOoπp | conparas Halm Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller conparat H Achard comparat BPΠCALVFfZcπbdlgpBs(co̓ parat L co᷆parat VFfZcπb)Oa(cōp̲at Oa)ohUr conparant Kayser et intestinos et hostes compar; Bun(et intestinos 9p̲ar n) ‖ 9 corporis partem HALFZOpπBs Caplan partem corporis BPΠCVfcobdlgaBunhUr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Clausulam cretici pedis et trochaei cōrpŏrīs pārtĕm efficere malui.

Liber IV

333

‘Rem p. radicitus euertisti, ciuitatem funditus deiecisti.’ Item: ‘Patrem nefarie uerberasti, parenti manus scelerate attulisti.’ Necessum est eius, qui audit, animum commoueri, cum grauitas prioris dicti renouatur interpretatione uerborum. 39. Commutatio est, cum duae sententiae inter se discrepantes ex transiec5 tione ita efferuntur, ut a priore posterior contraria priori proficiscatur, hoc modo: ‘Oportet esse, ut uiuas, non uiuere, ut edis.’

5–6 ex transiectione BPΠCALVFfZcOπdlgpbBsnhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller traiectione HBu Marx Calboli ’69 Adamik transiectionem a translatione o ‖ 7 Oportet esse Hπ esse oportet BPΠCALVFfZcOobdlgpaBsBunhUr edd. | uiuas BPΠCALVFfZcOoπbdlgpaBsBunhUr uos H | edis H Marx2 Calboli ’69 edas BPΠCALVFfZcaO(eadas O)oπbdlgpBsBunhUr Kayser Marx1 Philippson 1184, Caplan Trillitzsch Calboli, Riv. Ciceroniana 1, 1959, 237, Adamik Achard Nüßlein Müller * Quamquam editores omnes, Marx2 tantum excepto, edas legunt et edas bene Auctori ad Herennium, Linguam Latinam ad analogiam conformanti, adcommodatur − ita potuit Auctor nouam formam edas introducere pro usitata, sua quidem aetate, edis − et edas Traina defendit (A. Traina, “Forma e suono”, Quaderni dell’Istituto di Glottologia di Bologna 8, 1964–1965, 9sq.; contra G. Calboli, “Et ambulando discitur” 213–218) et ego quidem ipse recepi (Ciceroniana 1, 1959, 237 [at ualde dubitanter]), tamen adduci non potui, ut lectionem difficiliorem edis, quam scriba codicis Herbipolitani a nullo grammatico discere potuisset, reicerem. Praeterea qui poterant duae sententiae inter se discrepantes per ‘similiter desinens’ proferri? Quo dissimilitudinem clarius ostenderet, fuit profecto edis Auctori scribendum, nec mirum, hac subtilitate minus intellecta, librarios et recentiores uiros doctos ‘similiter desinens’ seu efficere seu recipere maluisse. Sed Auctor de initio tantum secundae sententiae locutus erat: ut a priore posterior contraria priori proficiscatur. Quod autem ad formas attinet, incertus sum an edas hoc tempore re uera ullum exstiterit (cf. Th.L.L. V,2 98,57–76; Neue-Wagener III3 309–316; Sommer, Hdb.3 54, qui in -a desinentes formas corruptae codicum traditioni adscribit, et Leumann, Lat. Laut-und Formenlehre 529, qui unam admittit exceptionem, Plauti Poen. 534 ubi bibas, edas). Sed hic Plauti locus in dubium uocatus est, cum insequenti uerbo (u. 537) edimus in -i desinens coniunctiuus confirmetur et edis in u. 867 occurrat (quoi domi sit quod edis) et formā ueis pro uis (u. 534) eodem in uersu probetur formas hoc loco ueteres quodammodo fuisse uel ut ueteres descriptas esse. Neque semper apparet ita se rem habuisse, ut seu praecedens seu insequens in -a exiens bibendi coniunctiuus notionem edendi ad se conformaret, quod Plauti ipsius uersu probatur: Trin. 339 de mendico male meretur qui ei dat quod edit aut bibat. Sed fac edas (in Poen. 534) ad praecedentem formam bibas conformatum esse, nonne ita uulgarem et sordidum hunc usum dicas fuisse (Italice potuit esse: magna magna), ut a Cornificio uitaretur? Nec satis est. Nam similitudo in medio semper manet, nonnumquam tantum in extremo. Quod insequentibus exemplis probatur et uerbis, quibus Auctor suam explicationem conclusit (IV 28,39): Item: “Ea re poëmata non facio, quia, cuiusmodi uolo, non possum, cuiusmodi possum, nolo”. Item: “Quae de illo dicuntur, dici non possunt, quae dici possunt, non dicuntur. ”Item: “Poëma loquens pictura, pictura tacitum poëma debet esse.” Item: “Si stultus es, ea re taces: non tamen, si taces, ea re stultus es.”. Non potest dici, quin commode fiat, cum contrariae sententiae relatione uerba quoque conuertantur. Plura subiecimus exempla, ut, quoniam difficile est hoc genus exornationis inuentu, dilucidum esset ut, cum bene esset intellectum, facilius in dicendo inueniretur. Auctorem ipsum non fugit hoc genus exornationis difficile esse, et uerba quoque commutanda esse, cum contrariae sententiae conferantur (esse [..] uiuas ~ uiuere [..] edis) et eam optimam

334

Testo critico

Item: ‘Ea re poëmata non facio, quia, cuiusmodi uolo, non possum, cuiusmodi possum, nolo.’ Item: ‘Quae de illo dicuntur, dici non possunt, quae dici possunt, non dicuntur.’ Item: ‘Poëma loquens pictura, 〈pictura〉 tacitum poëma debet esse.’ Item: ‘Si stultus es, ea re taces: non tamen si taces, ea re stultus es.’ 5

esse commutationem, in qua et sententiae et uerba conuertantur, quod mecum facit, et incerta nonnullorum exemplorum traditione confirmatur (scribae, quamuis docti, non semper intellexerunt; nam uide, quae sequuntur). Apparet autem Auctorem ad Her. primo exemplo maxime nisum esse, id est uiuas … edis, et insequentia exempla addita esse, quo haec exornatio clarius intellegeretur. Hoc pertinet ad uerba: cum contrariae sententiae relatione uerba quoque conuertantur. Dein Auctor explicat, cur alia exempla addiderit, in quibus uerba non ‘conuertuntur’, sed hoc fecit: ut, quoniam difficile est hoc genus exornationis inuentu, dilucidum esset ut, cum bene esset intellectum, facilius in dicendo inueniretur. Auctor igitur ipse bis excusationem quandam quaesisse uidetur, primum, quod exemplum difficile inuentu (uiuas … edis) adduxerit, ubi uerba quoque conuertuntur (cur difficile, si edas legas?), postea quod alia plura subiecerit exempla (sine conuersione uerborum). Quae omnia cadent, si edas legas, nulla conuersione uerborum seruata. Cur inusitata constructione Auctor usus esset Non potest dici, quin commode fiat ? Hic forsitan quispiam dixerit, haec a me subtilius magis quam uerius excogitata esse. At, tametsi haec subtilia sunt, negari non potest excusationem ab Auctore petitam esse: Plura subiecimus exempla. Cur excusationem peteret, multa, immo plura exempla a se subiecta ? Eadem ratione atque diligentia et subtilitate Auctor notione ‘subiciendi’ (exempla) usus est, cum infra excusationem aliam petit (quod irreali hypothetica enuntiatione probatur): IV 49,62 Unius cuiusque generis singula subiecissemus exempla, nisi et exemplum, quod genus esset, in expolitione demonstrassemus et causas sumendi in similitudine aperuissemus. Quare noluimus neque pauca, quominus intellegerentur, neque re intellecta plura scribere. Quamquam non omnia liquent et tantum abest, ut ego istis de rebus certissimus sim, et malim quandam ἐποχὴν semper adhibere, attamen facere non potui, quin edis, lectionem difficiliorem reciperem et eam, quae explicari non posset quomodo ab Aetatis Mediae librario reperta esset. 3 Quae de illo dicuntur, dici non possunt quae dici possunt (non om. H1C1 addidit sup.lin. H2) dicuntur B2C2ALVFfZcOπbldg2p(q̅ d’ illo dicũ | dici no̅ possu̅ t p)aBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein quae de illo dici non possunt HB1PΠog1 Marx1 scripsit: ‘lacunam rectius quam Cbld [dicendum nunc est B2C2ALVFfZcOπblda] expleuit Simon’ [qui ita scripsit: Quae de illo dici possunt, non dicuntur, quae dicuntur, dici non possunt], Simon secuti sunt Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Tantum afuit, ut Marxianam probarem sententiam, id est, quam lectionem Simon proposuisset, eam recipiendam esse, ut, Kayser et Achard et Nüßlein secutus, eam lectionem acceperim, quam B2C2ALVFfZcOπblda praebuerunt. Quod Hafner, p. 327, probauit, qui negauerit lacunam in archetypo Θ exstitisse, et in α natam esse contenderit, idque in Hispania potissimum euenire potuisse, ubi dicendi notio breuiari non consuesset (Lindsay, Notae Latinae, p. 48). Breuiatum igitur dicuntur (dnr) lectum non esse et locum corruptum, sed seruatum esse in CAFVL. Quod mihi uerisimile uidetur. 5 Si stultus] si HBPΠALFfZcaOo(stultus si o)πbldgupBsBunhUr edd. quia Aldus fortasse delendum putat Marx1 | non tamen si taces ea re stultus es fc2r(om. ea re c1r)Oobldag(stultus es ea re in marg. g)pBsBunhU Marx1 Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller (taceas … taceas Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller)

Liber IV

335

Non potest dici, quin commode fiat, cum contrariae sententiae relatione uerba quoque conuertantur. Plura subiecimus exempla, ut, quoniam difficile est hoc genus exornationis inuentu, dilucidum esset, ut, cum bene esset intellectum, facilius in dicendo 5 inueniretur. Permissio est, cum ostendemus in dicendo nos aliquam rem totam tradere et 29 concedere alicuius uoluntati, sic: ‘Quoniam omnibus rebus ereptis solum mihi superest animus et corpus, haec ipsa, quae mihi de multis sola relicta sunt, uobis et uestrae condono potestati. 10 Vos me uestro quo pacto uobis uidebitur utamini atque abutamini licebit; inpunite in me quidlibet statuite; dicite, atque obtemperabo.’ Hoc genus tametsi alias quoque nonnumquam tractandum est, tamen ad misericordiam commouendam uehementissime est adcommodatum. 40. Dubitatio est, cum quaerere uideatur orator, utrum de duobus potius aut 15 quid de pluribus potissimum dicat, hoc modo: ‘Offuit eo tempore plurimum rei p. consulum siue stultitiam siue malitiam dicere oportet siue utrumque.’ Item: ‘Tu istu〈c〉 ausus es dicere, homo omnium mortalium − quonam te digno moribus tuis appellem nomine?’

1 non potest dici quin commode fiat nUr non fbld sapiens tamen et tacens stultus es, non potest dici HBP(potes P1 potest P2)ΠCALVFZπ si sapis et tamen taces, stultus es Kayser Nüßlein (sapiens es Nüßlein). * Quamquam patebat accidere potuisse, ut lectio codicum fc2(om. ea re c1)OobldaBsBunhU idcirco excogitata esset, ut textus intellegi posset, facere non potui, quin eam acciperem, cum lectione codicum Mutilorum et Integrorum nihil significatum esset, quod intellegi posset. Hafner, p. 328, putat hunc locum iam in Θ corruptum fuisse et ita esse corrigendum, cum commutationis figura ita constructa sit, ut uocabulum, ex quo tota res constaret, bis poneretur: Si stultus es 〈et〉 ea re taces, sapiens 〈es. Si sapiens es〉 et tamen taces, stultus es. Quod idcirco mihi minus probatur, quod non ex uno, sed ex duobus uocabulis haec figura constat, quae χιαστί enuntiata sint, ut est: Poëma loquens pictura, pictura tacitum poëma debet esse. Quod nostra lectione effectum est, non ea, quam Hafner proposuit. 11 obtemperabo B2P2ΠALVFfZcO(optemp̲abo cO)oπbldgpaBsBunhUr Marx1 Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller obteperabo C huc teparebo HP1 parebo B Marx2 Caplan Adamik (dicite atque innuite: parebo Marx2 Caplan Adamik) nutu parebo Kayser fortasse (scribit Marx1): dicto parebo.

336

Testo critico

Expeditio est, cum rationibus conpluribus enumeratis quibus aliqua res fieri aut non fieri potuerit, ceterae tolluntur, una relinquitur, quam nos intendimus, hoc modo: ‘Necesse est, cum constet istum fundum nostrum fuisse, ostendas te aut uacuum possedisse, aut usu tuum fecisse, aut emisse, aut hereditate tibi uenisse. Vacuum, 5 cum ego adessem, possidere non potuisti; usu tuum etiam nunc fecisse non potes; emptio nulla profertur; hereditate tibi me uiuo mea pecunia uenire non potuit: relinquitur ergo, ut me ui de meo fundo deieceris.’ 41. Haec exornatio plurimum iuuabit coniecturalis argumentationes. Sed non erit, tamquam in plerisque, ut, cum uelimus, ea possimus uti: nam facere 10 non poterimus, nisi nobis ipsa negotii natura dabit facultatem.

1 aliqua res HBPΠCLVFfZcOoπbldgpaBsBunhUr Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein aliquas l1 ‖ 1–2 fieri aut non fieri potuerit ALVFfbldgpauBunhUr(aut fieri aut non fieri fbldaBunhUr Achard Nüßlein)ZcOπBs Achard Nüßlein non HΠ non fieri P(fieri sup.lin. P2) fieri non B fieri aut fieri non C fieri aut non fieri non C2 fieri potuerit Kayser o confieri Stroebel Caplan Müller confici Marx Calboli ’69 Adamik * Formam confieri num conicere hic et in Cic. inu. 2,69 possimus, disputant Neue-Wagener, III3 631. Equidem formam nouam (confieri), qua linguarum docti, et auctorum Latinorum pariter docti, gloriarentur mirabilia se inuenisse, introducere nolui. 6 potuisti…nunc] Kayser(tuum fecisse etiam nunc Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller potuisti tuum etiam nunc B2P2Πc1ag1BsBu et super nunc scripsit usu P2 potuisti tuum etiam nunc usu Cc2f(usu nunc Cc2f)bldug2(in marg. g2)pBsBunh(usu capione fecisse h)Ur Achard potuisti tuum etiam usu (sine nunc) ALVFZdOoπ Nüßlein potuis tuum etiam nunc HB1P1 6–7 non potes PΠCALVFfZcOoπbdlpaguBsBunhUr edd. potest H om. Bh ‖ 7 hereditate H1P2ΠCALVFZcOoπbdagupBsBunhUr Kayser Marx1 Calboli ’69 Achard Nüßlein hereditati H2BP1 Marx2 Caplan Adamik Müller heredit̄ f | me uiuo HBPΠCALVFfZcOoπbdlagupBsBunhUr edd. * Quamquam hereditati optima est lectio (dupliciter datiuo adhibito), codicum et praecipue Integrorum testimoniis adductus sum, ut ablatiuum hereditate reciperem. Quod ad lacunam pertinet, Hafner, p. 328, lectionem codicum Integrorum (AFVL) et codicis d recipiendam contendit, cum in α (HPB) perperam scriptum et nunc pro usu positum esse uideatur. Sed nexus etiam nunc mihi minime abolendus esse uidetur nec ab Hafner satis probatum existimo, cur ita librarius se gesserit, ut ille contenderit, quare ita cum Cc2fbldug2p et Achard legendum arbitror: non potuisti; tuum etiam nunc usu. 10–11 facere non poterimus] facere HBPΠCLVFZcOoπg1u1 Kayser Achard Nüßlein fere Halm Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller facere id AfObldag2u2pBsBunhUr non poterimus HPBF1ag(c̣ụ del. g1)upBsBunhU edd. cum poterimus AVLF2π poterimus id o ‖ 11 nisi nobis ipsa negotii natura A2g2(nisi om. A1g1)F(negotii F)Oo(ipsa negotii (sine natura) o)π(negocii π)bldaBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller nisi ipsa negoti natura Cup Kayser Nüßlein nisi cum nobis ipsa negotii natura f cum poterimus nobis ipsa negoti natura LVZπ(negocii Vπ negotii Z)c his ipse negotii natura HB his ipsa negotii natura P1(nobis ipsa eqs., his deleto P2)Π * Lectionem cum, codice Mediceo Laurentiano (L) et Vadiano et Londinensi et Chigiano (c) traditam, non accepi, quippe quae uideretur ad superiora uerba cum uelimus conformata esse. Quare nisi codicis Corbeiensis et Bambergensis et Frisingensis et Laurentiani 50. 10 et

Liber IV

337

Dissolutum est, quod, coniunctionibus uerborum e medio sublatis, separatis 30 partibus effertur, hoc modo: ‘Gere morem parenti, pare cognatis, obsequere amicis, obtempera legibus.’ Item: ‘Descende in integram defensionem, noli quicquam recusare; da seruos in 5 quaestionem, stude uerum inuenire.’ Hoc genus et acrimoniam habet in se et uehementissimum est et ad breuitatem adcommodatum. Praecisio est, cum dictis quibusdam reliquum, quod coeptum est dici, relinquitur incoatum iudicium, sic: 10 ‘Mihi tecum par certatio non est, ideo quod populus Romanus me − nolo dicere, ne cui forte adrogans uidear: te autem saepe ignominia dignum putauit.’ Item: ‘Tu istud nunc audes dicere, qui nuper alienae domi − non ausim dicere, ne, cum te digna dicerem, me indignum quippiam dixisse uidear.’ Hic atrocior tacita suspicio, quam diserta explanatio facta est.

utriusque Ottoboniani legere malui quam cum, quod praeterea simplicius uideretur. Hafner, p. 329, scribit nobis ex β uenisse, sed locum optime codice C(cui adde up) traditum esse et nisi sine nobis legendum. 8 quibusdam A2Cbldg(dam sup.lin. g)aBunhUr Kroll, Philol. 89,78 Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller quibus HBP1Π Marx Caplan Adamik aliquibus P2A1LVFfZcOopπBs Kayser | reliquum BPΠCALVFfZcOoπbdlgpaBsnhUr Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller reliqum H Marx Calboli ’69 relicuom Kayser | coeptum HBPΠCcπr edd. ceptum ALVFZOodgp(acept’ e̅ p)anU conceptum blh inceptum est fBsBu ‖ 9 incoatum iudicium BP1F incoatum blBs(incoatum relinquitur in audientium iudicio Bs)u2r(relinquitur inchoatum r1 r. i. in audientium iudicio r2)d(relinquit̃ in audientium iudicio d)g Marx Caplan Adamik(incoatum Adamik) Achard Nüßlein om. nhU inchoatum iudicium HP2ΠCV1c1π Trillitzsch Müller Calboli ’69 iudicium(sine inchoatum)g in audientium iudicio A2Ff(audientium iudicio F2f)OdpaBsBu in audientium iudicium LZc2ou1n in audientum iudicium V2 in iudicio audientium h in cogitatione audientium Kayser | sic B2ΠA2LVF2fZOoldg(sup.lin. g)paBsBunhUr edd. si HPBA1Cπ sin F1 sit b * Iudicium per glossam uidetur insertum, fortasse per audientium iudicio. Non sunt enim insequentia duo exempla, inchoati tantum ‘iudici’ exempla. Quod R. Taylor-Briggs uiderat (2011: 77–108), nisi quod non omnes E-codices, sed tres tantum glossam non receperunt (blu2), cum Bs praebeat inchoatum in audientium iudicio. Locus totus uidetur a librariis immutatus. ˉ certatio c1)OogaBsnUr Lambinus edd. par certacio non AL praecerta10 par certatio non Vf2Zc1(p u u tio non bldB (precertatio B )h(precertatio non n) praecertatione HBPΠc2π(p̄certatịonẹ π) percertationem CF | ideo quod populus Romanus HBPCALVFZcfOoπbdgpa(qa a)Bsnh(quia h)U(pls̄. r. U)r edd. pr̄mus Π quia blBu populus .R. d | me nolo dicere Cf(P. R. me nolo dicere f)ZcOodlg(nolo dicere sup.lin. g)πaBsBunUr Kayser (me … nolo dicere Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller nolo dicere HBPALVF nolo me bp ‖ 11 ne cui forte HFfZoπbdlg(sine cui g)apBs(ne forte cui pBs)BunhUr edd. necui forte PBΠCLVcO | adrogans HBP1C edd. | ignominia BP2 (nominia P1)ΠALVCFfZarrogans P2ΠALVFfZcOoπbldgpaBsBunhUr cOoπbldgpaBsBunhUr edd. homini a HP ‖ 12 Tu istud nunc audes ALVFfZcOπ2Bs(istud non audes Bs)Kayser tuis tunc HBP1 tu ista nunc audes P2Πblgp(non audes p)aBun(nunc ex non n2)hUr Achard Nüßlein Müller tu ista audes o tu nunc istud d tu istud audes Cπ1 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik (istuc Marx Caplan Calboli ’69 Adamik).

338

Testo critico

Conclusio est, quae breui argumentatione ex 〈i〉is, quae ante dicta sunt aut facta, conficit, quid necessario consequatur, hoc modo: ‘Quodsi Danais datum erat oraculum non posse capi Troiam sine Philoctetae sagittis, haec autem nihil aliud fecerunt, nisi Alexandrum perculerunt, hunc extinguere, id nimirum capi fuit Troiam.’ 5 31 42. Restant etiam decem exornationes uerborum, quas idcirco non uage dispersimus, sed a superioribus separauimus, quod omnes in uno genere sunt positae. Nam earum omnium hoc proprium est, ut ab usitata uerborum potestate recedatur atque in aliam rationem cum quadam uenustate oratio conferatur. De quibus exornationibus nominatio est prima, quae nos admonet, ut, cuius rei 10 nomen aut non sit aut satis idoneum non sit, eam nosmet idoneo uerbo nomine-

2 quid necessario HB1P1ΠCAblagBsBunr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik id quod necessario LFfZcOdπhU quod necessario B2P2V(o sup.lin. V)op Achard Nüßlein Müller 3 Quodsi BCALVFcoba(quod si Fcoba)OfZldnhr edd. quidsi HPΠBπU | erat BP2ALFfZcOπbldaBsBunhUr Adamik erit HP1ΠCV fuisset o | Troiam B2P1ΠCALVFc2f(taiã f)ZOoπbdl| Philoctetae LVZoπlpBun(philoctete gpaBsBunhUr edd. troianos c1 troiani HB1P1 u pB n)hUr(philotete hUr) edd. philocthetae d filoctetae PAFca filoctete Cbg filuctetae HBΠ filotecte fBs(filotete Bs) filiotectae O ‖ 4 haec HP1cOBsh(hec h) Kayser Marx Calboli ’69 Adamik hae P2ΠCAVZoπbldaBun Caplan Achard Nüßlein Müller he LFfU | autem nihil aliud ALFCfcOoBs(aliud sup.lin. affecerunt Bs)BunhUbr(nichil fcOobr)Zπldg(autem sup.lin. g)pa(nichʼ ạḷiụḍ a) Caplan Achard Nüßlein Müller nihil aliud autem BPΠ Kayser Marx Calboli ’69 Adamik nihil aliquod autem H nihil aliud V * Pro interrogatiua, relatiuam enuntiationem, quae consecutioni melius responderet, recepi. Vocabulum autem secundo loco ponendum putaui, non quarto, cum praesertim, haec pro hae recepto, malum hiatum (hae autem) uitandum esse uideretur. Quod Caplan Achard Nüßlein Müller dicere non possunt. ‖ 9 uenustate 8 earum AcOoldga2nU edd. eorum HBPΠCLVFfZπbpa1Bsr horum Bu BPΠCALVFfZcOoπbdlgpaBsBunUr edd. uetustate H | conferatur HPΠCALVFfZOoπbgpaBsBunUr edd. transferatur d feratur B add HPB: NOMINATIO GRAUIS ΟΜΟΜΑΤΟΑΤΟΙΕΙΑ Η NOMINATIO GRAUIS ANOMATOΠΟΙeΙΑ B NOMINATIO GRAUIS ΟΝΟΜΑΤΟΠΟΙeΙΑ PΠ(ONOMAYPEIA Π) c(ONOMATOPEIA c) NOMINATIO GRAUIS Fπ om. CALfZOobdlgpanUr edd.

Liber IV

339

mus aut imitationis causa, hoc modo, ut maiores rudere et mugire et murmurari et sibilare appellarunt, aut significandae rei causa, sic: ‘Postquam iste in rem p. fecit impetum, fragor ciuitatis in primis.’

1 imitationis causa hoc modo B2AFVLZOodπug1 causa imitationis hoc modo c imitationis aut significationis causa imitationis hoc modo ablBunhU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller causa imitationis aut significationis imitationis causa hoc modo f (Spallone, p. 183) aut significationis aut imitationis causa pBs imitationis hoc modo HPΠB1CdBs imitationis aut significationis causa hoc modo gr aut significandae rei causa B2P2AFVLZc (significandae causa rei c)Ooπug1 ut HBΠCALVFfZcOoπa(Vt imaiores a : Vti maiores)b(nam ut b)uBsBunhUr edd. rudere et mugire A2VcOo2(in marg. o2)ug2 edd. rudere uagire (et uagire B2d)fbld(rudere et uagire d)apBsBuUr2(uagire et mugire Bu)nhr1 audire(sup. scr. eadem m1: uel foris uagire L) et mugire et murmurari HBCPA2LFZo1πgp(murmurare PLFZA1o1πgp)Π et murmurari A2V murmurare PLFZA1(murmure’ eadem m1 correxit in murmurare A1)fcOo1bldπgu2pr sibil/lare H sibilare BPΠCLVFfZcOπb rudere et mugire et uagire et murmurare et sibilare Oo2(om. et uagire o2)a(rudere uagire et mugire a)g(rudere et uagire g)BsnhUr2(rudere uagire mugire et murmurare et sibilare BsnhUr2(et mugire r2)Bu(et murmurare om. Bu)n ‖ 2 appellarunt HBPΠCLVFfZcOdπr edd. apellauerunt b appellauerunt loaugpBsBunhU | significandae rei causa HP1ΠB1Cfabldg2r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 3 rem publicam HAZb edd. p̃ . BP rē p. ΠCLVFc(r.p. c)Ooπp rem. p. faugBsBu(rem pu. BsBu)n(r. p. n)h(re. p. h)Ur . p. ld | in primis (sine est auditus) HB1PΠ Marx Caplan Calboli ’69 Adamik inprimis est auditus B2LFAZfcbldpaπupBsBuh Kayser Achard Nüßlein Müller auditus est (sine in primis)o inprimis et auditur C in primis audit^ O auditus inprimis est V in primis auditus est g(auditus est in marg. g)nUr * Hafner, p. 329, memorat iam Halm, p. 552, de uerbis aut significationis causa dubitasse. Lacunam autem extitisse nullam et locum bene β traditum esse. Horum proinde codicum (B2AFVLZcOoπu) lectionem recipi posse, quod probo, cum praeterea Integris etiam quidam Expleti se adiunxerint. Quod pertinet ad rudere, Hafner, p. 330, difficile ait statuere, utrum rudere sit bona lectio an doctorum Aetatis Mediae coniectura, cum uagire probabilius usque ab Auctore ad nos peruenire per “Nebenüberlieferung” potuerit. Si uocabulo, quod est fragor, actus tantum uel effectus frangendi sine sonitu significari potest (Th.L.L. VI,1 1233,39–55), non est dubium, quin est auditus non modo inutile, sed erratum sit. At exemplis in Th.L.L. l. l. adductis sonitus quodammodo semper additus est, uno tantum excepto Lucr. 1,746sq. finem non esse secandis / corporibus faciunt neque pausam stare fragoris “ils n’admettent aucun terme à la division des corps, aucune cesse à leur fractionnement” (Ernout). Quoniam autem non ante Rhet. Her. hoc uocabulum adhibitum est, perdifficile mihi esse uidetur, mox id esse a frangendi notione, a qua ductum esset, disiunctum, atque ita disiunctum, ut sine sonitus notione addita intellegi non posset. Quare lectionem auditus est, siue ut erratam, siue ut inutilem, reieciendam esse putaui.

340

Testo critico

Hoc genere raro est utendum, ne noui uerbi adsiduitas odium pariat; sed si commode quis proferat et raro, non modo non offendet nouitate, sed etiam exornat orationem. Pronominatio est, quae sicuti cognomine quodam extraneo demonstrat id, quod suo nomine non potest appellare〈i〉; ut si quis, cum loquatur de Graccis: 5 ‘At non Africani nepotes,’ inquiet, ‘istiusmodi fuerunt.’ Item si quis, de aduersario cum dicat: ‘Videte nunc,’inquit, ‘iudices, quemadmodum me Plagioxiphus iste tractarit.’ Hoc pacto non inornate poterimus, et in laudando et in laedendo, in corpore aut animo aut extraneis rebus dicere sic, uti cognomen quod pro certo nomine collocemus. 10 32 43. Denominatio est, quae ab rebus propinquis et finitimis trahit orationem, qua possit intellegi res, quae non suo uocabulo sit appellata.

1 ne noui P2ΠCALVFfZcOoπbldaugpBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein sic ut ne noui Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller sic noui HP1 Marx1 sic ne B | adsiduitas HBP1L(a’siduitas L) edd. assiduitas P2ΠCVFfZcOoπbldauBu(assnduitas Bu)gpBsnhUr | pariat HBPΠCLAFfZcOoπb2dlaugpBsBunhUr edd. parat b1 pareat V ‖ 2 proferat et raro VLZBs Nüßlein proferat raro fc1 eam proferat raro c2 proferat rara Aπ ferat rara ΠF eo utatur et raro abopr(ea bopr)ldug2(et rara g1)nh(et rare h)U Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller ea utatur raro O erat rara ita et HP erat ea utatur et raro B(ẹṛạṭ deleuit B) ea utatur C(cum spatio quique litterarum C) eo utatur (sine et raro) Kayser ea utetur et raro Bu ‖ 2–3 non1 …orationem] HPBΠCLVAFZfcO(exornabit fcO)abgpπdlnhU(non offendit dluhU)r non modo non efferetur nouitate sed etiam exornat oratinem o exornabit Kayser exornat Marx Calboli ’69 * Hafner, p. 224, defendit proferat et raro (VL) legendum − nego in codice L, quem inspexi, proferrat legi pro proferat −, quod etiam in Z et partim in ΠAFfc, id est in codicibus Integris et in Mutilo Π occurrit, et forsitan sit a Lupo uel ab eius discipulis in eo utatur correctum (cf. ẹṛạṭ in B, ex proferat ?). Quae omnia mihi ueri similia esse uidentur.

Liber IV

341

Id aut ab inuento conficitur, ut si quis, de Tarpeio loquens, eum Capitolinum

1–342,2 Id…dominum] Id aut ab inuento conficitur, ut si quis de Tarpeio loquens, eum Capitolinum nominet, aut ab inuentore, ut si quis Libero uinum, Cerere frugem appellet, aut instrumento dominum Calboli ’69 id aut ab inuento colligitur aut ab inuentore conficitur fblg(in marg. g)paBsBunh(id autem ab h)Ur(ab inuentore colligitur aut ab inuento conficitur r) Müller id aut ab inuentore conficitur C Marx1 (Marx2 cruce † hic utitur, desperationis signo) et illud aut inuento aut inuentore conficitur O Calboli ’69(ab inuento conficitur Calboli ’69) Ista aut ab inuentore conficitur LVFZc(aut add. c2)πd ita ut uentorum (inuentor H) conficitur HB1(ab inuentore B2) ita ut inuentor rerom conficit Π2 ita ab inuentore conficitur P2u(ita ạut ab u) id aut a superiore re conficitur Caplan Adamik ita ut ab inuentore conficiatur o ut si quis de tarpeio loquens eum capitolinum nominet HBPΠCLVFf(capitolinum uocet f)ZcOoπbgpaBsBunUr om. h Caplan Calboli ’69 Adamik aut ab inuento ut si quis pro libero(libero a1 bacho a2) uinum pro cerere frugem appellet aut instrumento dominum PΠ(aut inuentorum Π)C2(aut inuento C1)A(aut instrumento A1 aut ab ininstrunmento A2)Oobanr(ab instrumento Oobanr)LVFf(aut inuento […] aut pro instrumento f)Zcπh(aut ab inuento om. h … ab(ab sup.lin. h) instrumento dicimus h)U(ab inuento(sine aut U)… aut instrumentum pro domino U) Caplan(lacunam ponit Caplan inter appellet et aut instrumento) Adamik aut inuento Si quis pro libero uinum pro cerere frugem appellet aut instrumentum dominum HB(aut inuento(ab inuento B2) ut si quis B)Bs(ab inuento ut si quis […] aut ab instrumento Bs)Bu(ab instrumento ut si quis […] aut ab instrumento dominum Bu) suo uocabulo sit appellata, ut si quis Tarpeium loquens de Capitolino nominet. Ita aut inuentore inuentum significatur, ut si quis Libero uinum, Cerere frugem appellet aut ab inuentore, ut si quis Libero uinum, Cerere frugem appellet; aut instrumento dominum Kayser Id aut ab inuento colligitur aut ab inuentore conficitur, inuento, ut si quis de Tarpeio loquens, eum Capitolinum nominet, iuuentore, ut si quis Libero uinum, Cerere frugem appellet, aut ab instrumento dominum Achard Nüßlein Müller(aut inuentore Müller, pro Libero uinum, pro Cerere frugem Nüßlein) Id aut ab inuentore conficitur, ut si quis, de Tarpeio loquens, eum Capitolinum nominet, aut inuento, ut si quis pro Libero uinum, pro Cerere frugem appellet aut instrumento dominum Marx1(idem Marx2 Caplan Adamik nisi quod Marx2 pro ab inuentore conficitur posuit † utventorum conficitur, Caplan pro ab inuentore legit a superiore et terna puncta addidit post nominet et appellet, Adamik a ante inuento et instrumento posuit). * Totum locum male uel pessime traditum reconcinnaui, Kayser partim secutus (Calboli: Cornifici Rhet. Her., pp. 88sq.), quam lectionem partim taciti receperunt insequentes editores atque ego quidem ipse neque immutatam neque immutandam recepi et iterum proponendam putaui, etsi non omnia liquent. Nunc id tantum addam, totum locum ex eo pendere, quod primum colon ab inuento debet esse, cum de Capitolino agatur, quod Capitolinum nomen a capite in Tarpeio monte inuento ductum esse uidetur, ut ab inuento (capite) esse debeat, ita ut sequens ab inuentore sit et Cererem significet pro frugibus et Liberum pro uino dictum esse. Nam contrarium, id est uinum pro Libero et fruges pro Cerere inauditum uideri. Praeterea Libero et Cerere cum instrumento concinunt. Quod totum effugit Nüßlein, qui rem iterum confudit. Satis bene, quamquam non optime, F. L. Müller, p. 231, qui tamen mecum facit, cum pro reicit et reiciendum esse scribit, idque non alio quam meo facit argumento: “Unsinnig ist […] Nüßleins Text (und Übersetzung), der pro (gegen Achard [et Calboli, qui ante Achard pro deleuit, addendum puto]) beibehält (ohne diese Abweichung auf S. 349 anzugeben): “wenn man statt Liber Wein, statt Ceres Getreide sagt”, was ja keiner tat, weil es – selbstverständlich und bekanntlich – nur umgekehrt eine (gängige) Metonymie ist: statt Wein Liber und statt Getreide Ceres!”. Praeterea id Ciceronis duobus locis probatur, Cererem appellatam esse pro frugibus, Liberum appellatum pro uino: Cic. de orat. 3,167 Cererem pro frugibus, Liberum appellare pro uino; nat. deor. 2,60 ut cum fruges Cererem appellamus, uinum autem Liberum, ex quo illud

342

Testo critico

nominet, aut ab inuentore, ut si quis [pro] Libero uinum, [pro] Cerere frugem appellet, aut instrumento dominum, ut si quis Macedones appellarit hoc modo: ‘Non tam cito sarisae Graeciae potitae sunt,’ aut idem Gallos significans: ‘nec tam facile ex Italia mat〈e〉ris Transalpina depulsa est;’ aut id, quod fit, ab eo, qui facit, ut si quis, cum bello uelit ostendere aliquid quempiam fecisse, dicat: ‘Mars istuc te facere necessario coëgit;’ aut si, quod facit, ab eo, quod fit, ut cum desidiosam artem dicimus, quia desidiosos facit, et frigus pigrum, quia pigros efficit. Ab eo, quod continet, id, quod continetur, hoc modo denominabitur: ‘Armis Italia non potest uinci nec Graecia disciplinis’ − nam hic pro Graecis et Italis, quae continent, notata sunt − ab eo, quod continetur, id, quod continet, ut si quis aurum aut argentum aut ebur nominet, cum diuitias uelit nominare. Harum omnium denominationum magis in praecipiendo diuisio, quam in quaerendo difficilis inuentio est, ideo quod plena consuetudo est non modo poëtarum et oratorum, sed etiam cottidiani sermonis huiusmodi denominationum. Circumitio est oratio rem simplicem adsumpta circumscribens elocutione, hoc pacto: ‘Scipionis prouidentia Kartaginis opes fregit.’ Nam hic, nisi ornandi ratio quaedam esset habita, Scipio potuit et Kartago simpliciter appellari.

5

10

15

20

Terenti “sine Cerere et Libero friget Venus”. Cf. infra Commentarium libri IV, ad loc., p. 799–801. Quae Cancelli hallucinatus est, qui metonymiam hic adhiberi negauerit et Capitolinum montem negauerit a capite inuento appellatum, ea omnia confutaui Calboli, 1993a: 513sq. 10 Graecis Ao(g̋cis et italis o) pro graẽitalis H pro graecis et italis BP(et sup.lin. P2)CLFZcπa(grecis LFZcπa)OVf(pro gc̃ is hic et italis f)bdlgp(ytalicis p)BsBunhUr edd. pro grecis italisq;̄ Π gr̃et C1 ‖ 11 notata HBP(notccta P)ΠoCA(notata A)LV2FfZcOπbaBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller nominata V1 Kayser Schulz Nüßlein ‖ 13 Harum omnium denominationum fablOg2p2BunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller barbarum HPΠBAFLZπ1g1 … barum c1 harum omnium ….. c2 barbarorum C harum Vo1u1 harum denominationum o2u2 harum rerum d Kayser harum omnium rerum p1 barbara non deficit π2 harum denominatio uim omnium Bs(apparet male diuisum denominatio uim pro denominationum Bs) * Hafner, p. 330, putat locum iam in Θ corruptum fuisse, integrationem harum denominationum bonam esse, sed omnium omitti posse. Equidem negauerim harum denominationum probabilius esse quam harum omnium denominationum, cum utraque lectio in codicibus recentioribus inueniatur et omnium seu additum seu omissum esse possit. Cum autem fieri non possit, ut integrationem non recipiamus, quae forsitan sit uera lectio, cur imminutam, omisso omnium, recipiamus?

Liber IV

343

44. Transgressio est, quae uerborum perturbat ordinem peruersione aut transiectione. Peruersione, sic: ‘Hoc uobis deos inmortales arbitror dedisse uirtute pro uestra.’ Transiectione, hoc modo: 5 ‘Instabilis in istum plurimum fortuna ualuit. Omnes inuidiose eripuit bene uiuendi casus facultates.’ Huiusmodi transiectio, quae rem non reddit obscuram, multum proderit ad continuationes, de quibus ante dictum est; in quibus oportet uerba sicuti ad poëticum quendam extruere numerum, ut perfecte et perpolitissime possint esse 10 absolutae. Superlatio est oratio superans ueritatem alicuius augendi minuendiue causa. 33 Haec sumitur separatim aut cum conparatione. Separatim, sic: ‘Quodsi concordiam retinebimus in ciuitate, imperii magnitudinem solis ortu atque occasu metiemur.’ 15 Cum conparatione aut a similitudine aut a praes〈ta〉ntia superlatio sumitur. A similitudine, sic:

1–2 Transgressio…transiectione] A(in marg. A)fcOo(turbat ordinem o)Vbldaup(transiectione aut peruersione p)BsBunhUr edd. om. HBPΠCFLZπg * Hafner, pp. 330sq., scribit lacunam iam in archetypo Θ exstitisse uideri, quam expletam esse in V (anno prope 1050) seu traditione contigua (‘Nebenüberlieferung’) recepta, seu integratione per diuinationem, ut dicunt, inuenta, fortasse postquam Diomedis grammatici locus (gramm. I 460,23sq.) Hyperbaton est in eodem sensu perlonga dictionis dilatio et transgressio quaedam uerborum ordinem turbans cognitus et consideratus erat, quamquam ibi turbandi notio in perturbandi immutata est. Codicis igitur Vadiani lectionem recipendam defendit Hafner. Quem, quamquam nescius eram, utrum Cornifici an posteriorum textum reciperem, tamen secutus sum. 7 transiectio HCALVFfZcOoπbdlgpaBsnhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller traiectio BPΠBu Marx Calboli ’69 Adamik * Cf. paulo ante uerba, quae sunt: Transiectione, hoc modo. Hunc locum laudauit et Rufinus Grammaticus Antiochensis in Commentario in ‘Metra Terentiana’, gramm. VI 568,19–21 Ὑπέρβατον, huius modi transiectio, quae rem non reddit obscuram, multum poterit ad continuationes, de quibus ante dictum est; in quibus oportet uerba sicuti ad poeticum exstruere numerum, ut perfecte et perpolitissime possint esse absolutae. Hoc loco apparet Rufini in Commentario poterit positum esse pro proderit. Incertum est, utrum proderit a doctis Aetatis Mediae pro poterit additum sit, an proderit a minus doctis superioris uel mediae Aetatis in simplicius poterit immutatum sit (Auctor ad Her. aliis locis uerbo temporali, quod est prosum, usus est, cf. Marx, Index, p. 510, et praecipue IV 5,8 artem demonstrare nihil prodesse ad dicendum). Videtur igitur proderit, non poterit, bona esse et accipienda lectio, sed Rhetorica ad Herennium adhiberi iam magis magisque in ludis grammaticae et rhetoricae artis extremis Imperi annis (V saec.) coepta esse. De Rufino eiusque uita cf. Keil VI 553.

344

Testo critico

‘Corpore niueum candorem adsequebatur.’ A praes〈ta〉ntia, hoc modo: ‘Cuius ore sermo melle dulcior profluebat.’ 〈Ex〉 eodem genere est hoc: ‛Tantus erat in armis splendor, ut solis fulgor obscurius uideretur.’ 5 Intellectio est, cum res tota parua de parte cognoscitur aut de toto pars. De parte totum sic intellegitur: ‛Non illae te nuptiales tibiae eius matrimonii commonebant?’ Nam hic omnis sanctimonia nuptiarum uno signo tibiarum intellegitur. De toto pars, ut si quis ei, qui uestitum aut ornatum sumptuosum ostentet, dicat: 10 ‘Ostentas mihi diuitias et locupletes copias iactas.’ 45. Ab uno plura hoc modo intellegentur: ‘Poeno fuit Hispanus auxilio, fuit inmanis ille Transalpinus, in Italia quoque nonnemo sensit idem togatus.’ 1 Corpore…adsequebatur] corpore (corbore A) niueum candorem assequebatur Π2AFLZfcπo(niueum colorem o)BuUr corpore niueum alborem assequebatur Vu1 corpore niueum candorem, aspectu igneum ardorem adsequebatur aOlU(assequebatur aOlU)bdg2u2(niueum alborem […] assequebatur u2)Bs(niuealim candorem Bs)U Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller corpore niueum (neueum HP) ardorem adsequebatur HPΠ1Cg1 Nüßlein corpore neue uel ardorem adsequebatur B corpore niueum candorem aspecto igneum candorem assequebatur pn(aspectu.. candorem ex ardorem n)h(aspectu… assequebamur h) * Iam Halm, pp. 552sq., scripserat inter corpus et aspectum inconditam exstare oppositionem. Rectam lectionem esse corpore niueum candorem adsequebatur, cum autem candorem in ardorem perperam immutatum esset, correctionem aspectu igneum ardorem irrepsisse. Dein Hafner, p. 331, addidit ardorem perperam pro candorem in α(HPBC) positum esse, dein familias α et β contaminatas esse et aspectu igneum introductum (confer sis − equidem addiderim − codicem g), sed bonam lectionem integris codicibus AFL(adde Π2Zfcπ) traditam esse, quod facere non possum, quin probem, cum praesertim duae insequentes similitudines singulae sint (Cuius ore sermo melle dulcior; ut solis fulgor obscurius uideretur), haec una duplex (niueum candorem, igneum ardorem) et codice p ostendatur candorem ita firmam fuisse lectionem, ut etiam cum igneum coniungeretur. Quam autem lectionem (niueum ardorem) HPC tradiderunt et Nüßlein recepit, ea omni sensu carere uidetur, nam niuem ardere ridiculum uidetur. 5 obscurius uideretur] obscurius HP1B1Ckb(obscuri, b) Marx2 Calboli ’69 Adamik obscurior P2B2Π(solis fulgor ut obscurior uideretur Π)ALFfZcOoπdlg(-ior sup.lin. g)paβȟBs(solis radius obscurior uideretur Bs)BunhUr Caplan Achard Nüßlein Müller obscurus V Kayser(opscurus Kayser) expunxit Marx1 * Rubenbauer Th.L.L. VI,1, 1515,7–1520,55, praecipue ad p. 1518, 2–8, quamquam concedit fulgur nonnumquam fulgor scriptum esse, putat grammaticum quendam, suppl. 114,33 [id est: Ars Anonyma Bernensis, VIII 114,31–32 Keil, Rubenbauer errauit etiam Anonymo laudando] in errorem inductum esse, cum scriberet: fulgor autem et in masculino et in neutro inuenitur. Masculinum autem fulgor obscurior in Rhet. Her. correctionem esse apparet, quae lectio ideo minus uerisimilis mihi esse uidetur, utpote quae a librariis nata sit, qui Latinam grammaticam mediocriter nossent et magis se nosse crederent. Lectionem igitur obscurius difficiliorem dicere non dubito, quamobrem accipiendam esse. Trillitzsch (p. 203) dubitanter scribit fortasse fulgor et fulgur permutata esse.

Liber IV

345

A pluribus unum sic intellegetur: ‘Atrox calamitas pectora maerore pulsabat; itaque anhelans ex imis pulmonibus prae cura spiritus ducebat.’ Nam in superiore plures Hispani et Galli et togati, et hic unum pectus et unus 5 pulmo intellegitur; et erit illic deminutus numerus festiuitatis, hic adauctus grauitatis gratia. Abusio est, quae uerbo simili et propinquo pro certo et proprio abutitur, hoc modo: ‘Vires hominis breues sunt;’ aut: ‘parua statura;’ aut: ‘longum in homine consilium;’ aut: ‘oratio magna;’ aut: ‘uti pauco sermone.’ Nam hic facile est 10 intellectu finitima uerba rerum dissimilium ratione abusionis esse traducta. Translatio est, cum uerbum in quandam rem transferetur ex alia re, quod propter 34 similitudinem recte uidebitur posse transferri. Erit igitur rei ante oculos ponendae causa, sic: ‘Hic Italiam tumultus expergefecit terrore subito.’ 15 Breuitatis causa, sic: ‘Recens aduentus exercitus extinxit subito ciuitatem.’ Obscenitatis uitandae causa, sic: ‘Cuius mater cottidianis nuptiis delectetur.’

4 superiore HBPΠCALFZcOoπ Kayser Caplan Müller superioribus VfbaBsBunhUr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein * Hic uocabulum subauditur parte. Praepositio autem in facilius accipiatur, si parte quam si uerbis subaudiatur. Praeterea codicibus quodammodo obnoxi esse debemus. 12 Erit igitur g1 ea igitur HAFLZca1u2(ex Ea u1)OπBsBunU ea igitur sumitur fg2bldpnhUr ea igitur fit a2 eā igitur Π eam itur P ea utimur BCVo Kayser Nüßlein Ea sumitur Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller * Hafner, p. 331, putat in Θ uerbum temporale defuisse, quare in monasterio Ferrariensi additum esse utimur (B), quod in β1 manasse, sed in codicibus recentioribus in sumitur immutatum esse. Quod uerisimile esse uidetur, cum hic traditio parallela uix adhibita esse uideatur. Quodsi uerbum temporale addere malis, non utimur neque sumitur, utrumque palam inuentum, accepiendum dixerim, sed erit, codice g1 traditum, quod cum bene ad insequentem seriem exemplorum concinat, tum explicandi, cur locus corruptus sit, nobis praebeat uiam, cum breuiati erit prima tantum littera agnita esset. 16 extinxit HBP2ΠLVFfZcoπbldpaBsnhUr Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein exstinxit Müller extincxit P1OgBu Marx extincsit C extanxit A * Causam nullam nunc uideo, cur Friderico Marx, antiquiora quacumque ratione restituenti, morem geramus (cf. Th.L.L. V,2 1913, 24–29: in inscrr. ambae formae et exst- et (saepius) extinueniuntur). 18 delectetur HBPΠC1 Marx Caplan Calboli ’69 Adamik delectatur AC2LVFfZcOoπbldaBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein Müller * Kayser et Achard et Müller et (dum Achard quouis modo imitatur) Nüßlein minus intellexerunt coniunctiuo obscenitatem magis minui quam indicatiuo, cum coniunctiuo in dubium quodammodo id, quod dictum sit, reuocetur, siue re uera reuocandum sit, siue ea tantum de causa, ut auctor putetur uerecundia se plus dicere noluisse, quod in exemplo, oscenitatis uitandae causa sumpto, optime ad rem facere uidetur.

346

Testo critico

Augendi causa, sic: ‘Nullius maeror et calamitas istius explere inimicitias et nefariam crudelitatem saturare potuit.’ Minuendi causa, sic: ‘Magno se praedicat auxilio fuisse, quia paululum in rebus difficillimis aspirauit.’ 5 Ornandi causa, sic: ‘Aliquando rei p. rationes, quae malitia nocentium exaruerunt, uirtute optimatium reuirescent.’ Translationem pudentem dicunt esse oportere, ut cum ratione in consimilem rem transeat, ne sine dilectu temere et cupide uideatur in dissimilem transcur- 10 risse. 46. Permutatio est oratio aliud uerbis aliud sententia demonstrans. Ea diuiditur in tres partes: similitudinem, argumentum, contrarium. Per similitudinem sumitur, cum translationes plures frequenter ponuntur a simili oratione ductae, sic: 15

2 Nullius maeror et calamitas a1b(nullus b)lOBsnhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller (maeror edd. Kayser excepto) nullius urbis meror et calamitas f(meror urbis f)a2dp(urbi p)g2 (nullius ạḍụṣi calamitas g1) nullius unae forse calamitas H(for se H)BΠ nullius une forse calamitas P nullius una fors et calamitas C nullius uniuorse calamitas Kayser nullius urbis calamitas AFVLZcπuBu nullius fortunae calamitas o * Hafner, p. 224, scribit hunc locum iam in Θ corruptum fuisse, urbis, ut uerbum significatione aliqua praeditum adhibitum et meror a doctis Mediae Aetatis excogitatum esse, ita locum sanari non posse. Sed equidem nescio, an reuera sanandus sit. 6 ornandi causa sic. aliquando Fao(hornandi o)πpUr ordinandi causa sic. aliquando fbdgO(aliquando ordinandi causa sic O orandi causa sic. aliquando l Grauandi causa sit. nam cum canes HB1P1ΠCLZAVcgu1(sic B2P2ΠCLZAVcgu2) ‖ 8 reuirescent B1obldgaBsBunr Kayser Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller reuirescunt B2pU reuirdescent Π2 [et Parisinus recentior 7696] reuirescant h Marx Calboli ’69 reuirdescunt P1Π1 reuii es unt C reuirdescer̃. H reuiridescent V1 reuirueunt V2 reuiruere P2ALFZcπ reuiuescerunt f reuirescerent O ‖ 9 pudentem HB1P1ΠCLF2fZcOobldg(pṛudentē g)paBunhUr edd. prudentem P2B2VAF1CπBs haud sine aliqua ratione, Germanicae linguae sensu: “vorsichtig” ‖ 10 dilectu A1LZckπ1r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller delectu B2P2CA2VF2fO2g(-ectu sup.lin. g)po(ex delectum O1 d̃lectu o)βȟπ2bdBs(delecū Bs)BunhU Kayser Achard Nüßlein delictu H1B1P1ΠF1l deletu a delicto H2

Liber IV

347

‘Nam cum canes fungentur officiis luporum, cuinam praesidio pecuaria credemus?’ Per argumentum tractatur, cum a persona aut loco aut re aliqua similitudo augendi aut minuendi causa ducitur, ut si quis Drusum Gracchum nitorem 5 obsoletum dicat. Ex contrario ducitur sic, ut si quis hominem prodigum et luxuriosum inludens parcum et diligentem appell〈et〉. Et in hoc postremo, quod ex contrario sumitur et in illo primo, quod a similitudine ducitur, per translationem argumento poterimus uti. Per similitudinem sic: 10 ‘Quid ait hic rex atque Agamemnon noster, siue, ut crudelitas est, potius Atreus?’ 1 fungentur HPΠFVLZg Kayser Hafner Nüßlein funguntur A2fc(in marg. c)abldpπOouBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller fungantur BC | cuinam Afcabldg2Oop(cui nā fp)BunhUr(cuinam presidio BunhUr) Caplan Adamik Hafner Nüßlein Müller quoniam HPBL cui nostra presidio pecuaria Bs cui quoiam C quo Fπ qua g1 quonam ΠVZ(qm̃ Z) quo iam u quoinam Kayser Marx Calboli ’69 Achard | pecuaria fabldOg2pBsBun(pecualia n)hU(peccuaria U)r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Hafner Müller pecua HPΠBALZu1πg1 Kayser Nüßlein pecueria u2 pecunia CF pecca V peculia o pecuania (sub translatio)c1 pecurania c2 (sub permutatio, littera, quae est r, sup.lin. addita, in marg.: pecura-nia’ c2) * Totum locum, uerbis grauandi causa sit (sic CZcπu u. supra p. 346) adiunctis, anteponunt et ‘translationi’ adscribunt HPΠFVZgπu1, ‘permutationi’ autem fabldc(c addidit in margine uerba: Nam cum canes […] tractatur cum a persona, nec priora uerba, quae sunt grauandi causa […] tractatur, deleuit)u(in marg. postponendum asseuerat u)Ooph edd. Hoc exemplum in textu et iterum in margine codicis c scriptum est, in codice autem u septem octo lineis ante suum locum positum est, sed in margine alia manu currenti calamo additum est totum exemplum infra esse ponendum, ubi uero ponendum sit, signo † in margine et in textu posito, significatum est. Dein pecua in pecueria pro pecuaria correctum est. Similis celeritas et in c adhibita esse uidetur, ubi prior scriptura deleta non sit (bis enim eundem locum, qui est nam cum canes, transcripsit, sub ‘translatione’ et sub ‘permutatione’) et pecura ex superiore pecuania sine correctione positum sit. Etenim priore uersione, sub ‘translatione’ pecua-nia correctum ita est: pecura-nia’. Cf. quae de hoc loco scripserunt Hafner, p. 225, et Spallone, p. 184. Ambo Hafner et Spallone transpositionem codicibus tantum L et V adscribunt (Spallone de M et I loquitur), sed eadem transpositio et in recentioribus reperitur et per correctionem in c et u uidetur esse male sanata, ut supra memorauimus. Hanc autem transpositionem Hafner, p. 225, negauit ante 1050 p.Chr.n., quo tempore V exaratus sit, introduci potuisse. Praeterea legendum fungentur et cuinam (littera Visigothica per q, in β et iam in Θ, scriptum pro c) et pecuaria. Quae probo, cum cuinam sola codicum lectio exstet, quae accipi possit, reliquis (quoniam, cui quoiam, quo, qua, quonam, quo iam), ut palam fallacibus relictis, nisi tute, lector, Latinum uerbum excogitare uelis. 4 Gracchum BPΠCALF2fZcOlgpπBu(grachum cOgpπBu)Bs(gracu3 Bs)nUr Kayser Graccum Fo(graccū Fo)bdh Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein graecū V grecū H Graccorum Müller | nitorem HBPΠ(nidorem Π)CA1LVFZc(nitore c)πg1 Kayser Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Adamik Müller numitorem A2Oog2kβȟBsBu numitoremque fbldnhUr Marx Achard Nüßlein numitorem graccumque a * Müller nulla de causa Graccorum posuit neque animaduertit textum idcirco esse corruptum, quod Graccum accusatiuus existimatus sit, quod profecto non accidisset, si Graccorum scriptum esset.

348

Testo critico

Ex contrario, ut si quem impium, qui patrem uerberarit, Aenean uocemus, intemperantem et adulterum Hippolytum nominemus. Haec sunt fere, quae dicenda uidebantur de uerborum exornationibus. Nunc res ipsa monet, ut deinceps ad sententiarum exornationes transeamus. [M. Tulli Ciceronis ad Herennium liber VI] 5 35 47. Distributio est, cum in plures res aut personas negotia quaedam certa dispertiuntur, hoc modo: ‘Qui uestrum, iudices, nomen senatus diligit, hunc oderit necesse est; petulantissime enim semper iste obpugnauit senatum. Qui equestrem locum splendidissimum cupit esse in ciuitate, is oportet istum maximas poenas dedisse uelit, ne iste 10 sua turpitudine ordini honestissimo maculae atque dedecori sit. Qui parentis habetis, ostendite istius supplicio uobis homines impios non placere. Quibus liberi sunt, statuite exemplum, quantae poenae sint in ciuitate hominibus istiusmodi conparatae.’

2 Hippolytum Kayser Bornecque Caplan Calboli ’69 Müller Ippolitum H Achard Nüßlein Yppolitum PBΠCAVFcb Ipolitum dȟr Ypolitum LfZOoagpkπβBsnhU Ypollutum Bu Ippolytum Adamik. * “I” pro “Hi”, quamquam in plebeio sermone occurrit (cf. Sommer, Hdb. 3 194), non satis in hoc nomine probatum putaui. 4 exornationes AL(exornaciones AL)HFfZaOpπBsBuU(-s sup.lin. U) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller exornationem BPΠCLCVcokβȟbdlgnhr Kayser | transeamus BPΠALVFfZcOoπbdlgaBsBunhUr edd. redeamus H ‖ 5 M̄. TVLLI CICERONIS AD HERENNIVM LIB̄ V EXPL. (EXPLC. B) INCIPIT LIB̄ (LIBER B) VI BPΠ (AD HERENNIUM DE RETHORICA Π) M̄. TVLLII CICERONIS AD HERENNIVM LIB̄ VI INCIPIT H M̄. TVLLI CICER̄ LIB̄ VI INCIP̄ FO(M. T. C. O) M. T. CICERONIS LIB. SEXT. VI INCIP̄ k2 M̄. TVLLII CICERONIS AD HERENNIV̄ L. V EXPLICIT INCIPIT LIBER SEXTUS β M. T. C. ad Herennium explicit lib: iiii incipit lib̄. v L M. T. C. Ad Herenniv᷇. Lib̄. v. Exp᷇. Zc(Incip Lib vi c) De distributione incipit liber VI π LIBER.V.EXPLICIT.INCIPIT.VI. g haec omnia om. CAVfo(ad hornatum sententiarum add. o)bdlpnUr Kayser Caplan Achard Nüßlein M. Tulli Ciceronis ad Herennium liber VI Marx Calboli ’69 Adamik *** Müller ‖ 10 is…uelit] fabldO(maximā penā O)g2u2 (optet u2)pBsBunh(uelit dedisse h)Ur (oз istum pBsBu[istum in marg. Bu]) Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller (qui omnes poenas reposuerunt) his oportet istum maxime pene dedisse H is oportet istum maxime, poene, dedisse P1BΠ2A(maxime pene HB1 poene B2 paenae Π1) Marx Calboli ’69 Adamik is oportet ut optet istum maximam poenam dedisse C is optet istum maximā poenā dedisse P2FAVLZ(maximam ex maximum Z)co(penam co)πdg1(oportet g1)u1(maxime pene u1) * Hafner, p. 332, reliquit incertum, utrum uelit coniectura Aetatis Mediae an genuina lectio per parallelam traditionem ad nos perlata sit et ad hanc potius opinionem inclinat. Quod mihi idcirco accipi posse uidetur, quod dedisse saepius cum uelis/uelit coniungitur.

Liber IV

349

Item: ‘Senatus est officium consilio ciuitatem iuuare; magistratus est officium opera et diligentia consequi senatus uoluntatem; populi est officium res optumas et homines idoneos maxime suis sententiis diligere et probare.’ Et: ‘Accusatoris officium est inferre crimina; defensoris diluere et propulsare; 5 testis dicere, quae sciat aut audierit; quaesitoris est unum quemque horum in officio suo continere. Quare, L. Cassi, si testem, praeterquam quod sciat aut audierit, argumentari et coniectura prosequi patieris, ius accusatoris cum iure testimonii commiscebis, testis inprobi cupiditatem confirmabis, reo duplicem defensionem parabis.’ 10 Est haec exornatio copiosa. Conprehendit enim breui multa, et suum cuique tribuens officium separatim res diuidit plures.

1–2 Senatus…uoluntatem] bldp(uoluntatem populi dp)f(officium sup.lin. post magistratus est f2)a1oOBu(suo consilio ciuitatem iuuare; item magistratus OBu[sine suo Bu])c2BsnhUr(opere r) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard(senatus et populi uoluntatem a2 Achard) Nüßlein Müller senatus est officium onera et diligentia consequi senatus uoluntatem HPΠc1(opera et diligentia c1) (uoluntate HPΠ)A(conseqi /////// uoluntatem A)F(pro onera posuerunt honore AF) senatus est officium honore (honore V) et diligentia (diligentia V) consequi uoluntatem populi BCVπ(consequi senatus uoluntatem π)u1(uoluntatem populi et senatus u2)g1(senatus uoluntatem et populi g2) senatus officium est honore et diligentia consequi uoluntatem populi. Senatus est officium honorem et diligentiam consequi senatas uoluntate LZ(senat’ uoluntatē Z). * Hafner, p. 333, putat, quam lacunam in Θ siue Lupus siue eius discipuli inuenerint, eam ita expletam esse, ut populi pro senatus introduceretur et honera in honore uerteretur. Halm uero (p. 553) ciuitatem iuuare minus probarat et pro magistratus putarat magistratum scribendum. At Hafner ciuitatem iuuare defendit (cf. Th.L.L. VII 2, 746,16–82) et suspicatur per traditionem parallelam locum seruatum esse; magistratus tantum in magistratum uertendum esse credit. Quod equidem probarem, si textus esset nobis melior faciendus neque tantum fideliter, quoad fieri posset, seruandus et tradendus. 3 diligere HB(te diligere B2)P1ΠALfZc1OoπblgpakȟBs dilligere Bs)Bun1Ur deligere P2CVFc2dβnh Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller dilegere Halm Marx Calboli ’69 Adamik ‖ 10 et suum cuique VablpBunhr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller et suum unicuique f suumque cuique cg1 si unicuique H sunt (?)B1 suum cuique B2PΠCAFLZdg2OπuBsU suum unicuique E(rfordiensis apud Kayser) Kayser et cuique tribuens suum officium o ‖ 11 separatim HPΠB1CVcg1oBsBu Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller et separatim AB2FLdg2πu Kayser separat et fablpnhU separatas O separat r * Hafner, p. 333, male codices legit et paucos legit, putat et suum ex auo codicis Vadiani uenisse, et autem ante separatim ponendum, quod totum codicibus, quos Hafner nunquam uidit, improbatur. Locum aliter ab alio correctum, melius, quod ad sensum spectat, ita legendum existimo, ut et ante suum ponas. Fieri potuit, ut error ex genuina lectio suumque quique natus sit, sed non ea sum ductus temeritate, ut hanc probarem lectionem.

350 36

Testo critico

48. Licentia est, cum apud eos, quos aut uereri aut metuere debemus, tamen aliquid pro iure nostro dicimus, quod eos aut quos ii diligunt aliquo in errato uere reprehendere uideamur, hoc modo: ‘Miramini, Quirites, quod ab omnibus uestrae rationes deserantur? quod causam uestram nemo suscipiat? quod se nemo uestri defensorem profiteatur? Adtribuite 5 uestrae culpae, desinite mirari. Quid est enim, quare non omnes istam rem fugere ac uitare debeant? Recordamini, quos habueritis defensores; studia eorum uobis ante oculos proponite; deinde exitus omnium considerate. Tum uobis ueniat in mentem, ut uere dicam, neglegentia uestra siue ignauia potius illos omnes ante oculos uestros trucidatos esse, inimicos eorum uestris suffragiis in 10 amplissimum locum peruenisse.’ Item: ‘Nam quid fuit, iudices, quare in sententiis ferendis dubitaueritis aut istum hominem nefarium ampliaueritis? non apertissimae res erant crimini datae? non omnes hae testibus comprobatae? non contra tenuiter et nugatorie responsum? Hic uos ueriti estis, si primo coetu condemnassetis, ne crudeles existimaremini? 15 Dum eam uitatis uituperationem, quae longe a uobis erat, eam inuenistis, ut 2 quod eos aut quos ii diligunt quod eos aut quos hi diligunt HB1P1A2Vfc2OobBsBunhU quod eos minime offendat aut quos hii diligunt fObdlpg(minime offendat sup.lin. g)BsBunU(hi diligunt bBunU)h(illi diligunt h)r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik quo eos aut quos hi diligunt B2P2(quos ii diligunt B2P2)Π2(quos Π1)CA1FZc1π(hii π) Kayser Kroll Philol. 89: 74, Achard Nüßlein Müller quos aut quos hii diligunt LV(hi V) minime offendat aut quos hii diligunt a ‖ 2–3 quos… uideamur] quos hii diligunt aliquo in errato reprehendere uideamur oπ(uideantur π1 uideamur π2)dg(quos hi .. cum in aliquo errato uere rephrendere dg) quos hi diligunt tamen in aliquo errato uere reprehendi posse uideantur bagpnUr(cum in aliquo errato g1pnUr(iure reprehendi r)) 5 Adtribuite HB1P1Πl(attribuite Πl) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller Id atribuite L Id attribuite fcog2p Id tribuite B2P2CAVFZOπbldaBsBunhUr Achard Nüßlein ‖ 9 ueniat HBP1ΠCAVFcogπBu Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik ueniet P2LfZObdlpaβ2ȟBsnhUr Kroll, Philol. 89: 74 Trillitzsch (dubitanter) Achard Nüßlein Müller ‖ 13–14 non omnes hae testibus comprobatae ablfc2(non omnes et testibus conprobatae in marg. c2)u2(non omnes testibus comprobatae in marg. u2)g2(in marg. g2)πO(non testimoniis comprobatae O)p(haec p)Bun(hee n)hU(approbate U)r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller num omnes testibus comprobatae oBs(omnis ex testibus comprobate Bs) num testimoniis comprobatae d om. HPΠBCAFVLZc1g1u1. * Halm, p. 552, inutilia haec uerba putat, at Hafner, p. 334, causam nullam inuenit, cur haec uerba a quodam librario adderentur. Quare ea iudicat ex traditione parallela uenisse et genuina esse. Equidem et Hafner et editores secutus sum, ex editoribus autem Achard et Nüßlein comprobatae scripserunt, reliqui conprobatae (in codicibus cō- per compendium exaratum inuenias). 16 uitatis uituperationem HB1P(uitatis uituperatis(linea subiecta B2P) uituperationem HB1P)Π(uitatis uituperati estis uituperationem Π)Lo2kg1(uitas g2) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik uitastis uituperationem B2CAVFfZcak2Oo1ȟβπbdlupBsBunhUr Achard Nüßlein Müller | erat HBPΠCALVFZc1o(quae a uobis longe erat o)ug1π Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller aberat c2fObldag2p(quae longe affutura a uobis aberat p)BsBunhUr Kayser Achard Nüßlein afutura Aldus Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller affutura A2c2o2afp afuturam β affuturam Oo1bldakȟu2g2nhUr Kayser Achard Nüßlein(adfuturam Kayser Achard

Liber IV

351

timidi atque ignaui putaremini. Maximas priuatas et publicas calamitates accepistis; cum etiam maiores inpendere uideantur, sedetis et oscitamini. Luci noctem, nocte lucem expectatis. Aliquid cottidie acerbi atque incommodi nuntiatur: et Nüßlein) eam inuenistis A2fc2o2O(affut̃am O)b(affuturam b)ldag2pBsBunhUr(affuturam sine eam r) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller m. HBPΠC affuturam om. HPΠBCA1VFLZπu1 ‖ 16–351,1 ut timidi BP2ΠA2(ut A2, A1 nosci nequit)cfaoObdlgupBs BunhUr edd. ne timidi CFVLZπ diadq: HP1(diatqu: P1). * Aduerbium longe potest etiam solum com uerbo esse ita coniungi, ut aliquid abesse ab aliquo loco seu proprie seu translate significetur (cf. Th.L.L.,2 1645,1–19 Cic. Verr. 2,4,103 ab eo oppido non longe in promonturio fanum est Iunonis antiquum, 1647,34–73 Plaut. Bacch. 595 tibi hercle haud longe est os ab infortunio). Etsi non multa exstant exempla. Apparet igitur aberat non aliam esse correctionem atque eam, quam Aldus, nonnullis codicibus nisus, proposuit, dum bonum Latinum (at qui dicam bonum?) quacumque ratione efficere uult. Hafner, pp. 334sq., iudicat hanc integrationem a librariis Mediae Aetatis a litteris di profectis inuentam esse negatque hoc loco parallelae traditionis auxilio genuinam lectionem seu seruatam, seu restitutam esse. Verba enim, quae sunt eam affuturam inuenistis, cum male inuenta sunt (participium futurum ut adtributum non facile a bonae Latinitatis auctoribus inuenias adhibitum, futurus et uenturus exclusis (cf. Kühner-Stegmann, I3 760; Hofmann-Szantyr, Lat. Syntax 390), adfuturum adhibuit Plaut. Truc. 205 (cdd. A et P, Th.L.L. 914,34), tum probant malam hanc esse Latinitatem, ut iam senserat Halm, neque eius temporis, quo Rhetorica ad Herennium conscripta est. Quodsi quis obiciat paulo supra aliter Hafner sensisse, suis quemque locum legibus suisque condicionibus iudicandum esse, respondeat et fieri quoque potuisse, ut mala quae lectio etiam in eo codice, quo parallela traditio nisa esset, inueniretur. Itaque in insequenti IV 36,48 luci noctem ‘lucem’ correctionem Mediae Aetatis profecto fuisse (uide infra). Praeterea dum cum indicatiuo praesentis, grammaticos si audimus, coniungitur Kühner-Stegmann I3 374f. 1 Maximas priuatas et publicas calamitates P2ΠCA(maximis A1 maximas A2)LVF2(maximis F1)fOaBsBunhUlgpr(et priuatas et publicas fOaBsBunhUlpr)Zcoπbd Kayser Achard Nüßlein Maximis priuatis et publicis calamitatibus HBP1(calamitatis P1) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller ‖ 1–2 accepistis HBPΠCALVFfZcOoπbdlagupBsBunhUr Kayser Achard Nüßlein acceptis Halm Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller. * Quoniam accepistis contra codices immutari non potest, tota enuntiatio ad hoc est conformanda, ut sit: Maximas priuatas et publicas calamitates accepistis; cum etiam maiores impendere uideantur, sedetis et oscitamini. 2–3 Luci noctem nocte lucem bfc2aOog1p(luce nocte’ nocte luce’ f -ce -ctē cte -cē c2aOp -ce -ctem cte -cē o -ci -ctem n̄ -cē g1)nhU(luce noctem nhU) edd. luci noctem non (in B) lucem HPB luci noctē n̄ lucem HB(luci noctem ịn̄ lucē B)Π(luci noctē n̄ lucē Π)P(luci noctē non lucem P) noctē nocte lucē c1 noctem non lucem CFAVLZπu(noctē n̄ lucē FA1VLZπ noctē ṇ̄ lucē u luce noctē n̄ lucē A2) luce nocte nocte diem l nocte lucē diei n̄ lucē g2 nocte lucem luce noctem d lucem noctem noctem lucem Bs luce noctem et nocte lucem Bu Nocte lucem expectatis luce noctem r * Hunc locum Hafner, p. 335, putat bene a librariis Aetatis Mediae, parallela traditione minus adhibita, correctum esse. Equidem genuinam lectionem hic occurrere sentio eamque esse luci noctem nocte lucem. Nam ex codice Laurentiano noscitur non eodem modo nocte’ et luce’ atque n̄ per compendium scripta esse, cum ita legatur: nocte’ n̄ luce’. Quod mihi ideo accidisse uidetur, quod post primum noctem alterum nocte per compendium exaratum minus intellectum et tamquam non ductum sit. Quod lectione codicum bfc2BsBu probatur. Neque hoc Hafner, qui paucos codices inspexerit, intelligere potuit. Praeterea status nihil facientis hoc modo perbene significatur. Ex quo efficitur, ut ita legendum sit: Luci noctem, nocte lucem.

352

Testo critico

iam eum, cuius opera nobis haec accidunt, uos remoramini diutius et alitis ad rei p. perniciem, retinetis, quoad potestis, in ciuitate?’ 37 49. Eiusmodi licentia si nimium uidebitur acrimoniae habere, multis mitigationibus lenietur; nam continuo aliquid huiusmodi licebit inferre: ‘Hic ego uirtutem uestram quaero, sapientiam desidero, ueterem consuetudinem requiro,’ ut quod erat commotum licentia, id constitu〈a〉tur laude, ut altera res ab iracundia et molestia remoueat, altera res ab errato deterreat. Haec res, sicut in amicitia, item in dicendo, si loco fit, maxime facit, ut et illi, qui audient, a culpa absint, et nos, qui dicimus, amici ipsorum et ueritatis esse uideamur. Est autem quoddam genus in dicendo licentiae, quod astutiore ratione conparatur, cum aut ita obiurgamus eos, qui audiunt, quomodo ipsi se cupiunt obiurgari, aut id, quod scimus facile omnes audituros, dicimus nos timere, quomodo accipiant, sed tamen ueritate commoueri, ut nihilo setius dicamus. Horum amborum generum exempla subiciemus; prioris, huiusmodi: ‘Nimium, Quirites, animis estis simplicibus et mansuetis; nimium creditis uni cuique. Existimatis unum quemque eniti, ut perficiat, quae uobis pollicitus sit. Erratis et falsa spe frustra iam diu detinemini stultitia uestra, qui, quod erat in uestra potestate, ab aliis petere quam ipsi sumere maluistis.’ Posterioris licentiae hoc erit exemplum: ‘Mihi cum isto, iudices, fuit amicitia, sed ista tamen amicitia, tametsi uereor quomodo accepturi sitis, tamen dicam, uos me priuastis. Quid ita? quia, ut uobis essem probatus, eum, qui uos obpugnabat, inimicum quam amicum habere malui.’

5

10

15

20

6 ut quod erat Ao Kayser Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller ut om. HBPΠCLVFZcπ quod erit HCLVF2Z(quid F1 quịod Z)cπ ut quod erat fObldg(ut sup.lin. g)paBsBunhUr Marx Adamik | constituatur Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller constituetur HB1P1Π comprimetur P2A1VFf2Zπ comprimiaetur f1 comprimitur L constringetur B2 comprimatur O mitigetur A2CcobldgpaBs(mittigetur Bs)BunhUr Kroll Achard Nüßlein ‖ 8 si loco fit maxime facit A2c2afbldg2(at post sicut posuit g2)opBsBunh(in loco fit h)Ur edd. fit maxime facit HPΠ(fit maxima facit Π)B(fit maxime facit B) si loco fit om. CA1VFLZc1Og1πu * Hafner, p. 336, tam bonam iudicat integrationem si loco fit, ut traditionem parallelam hoc loco adhibitam esse concedat. Equidem, his uerbis additis, non nego locum facilius explicatum esse neque structuram sicut in amicitia, item in dicendo fit, maxime facit difficiliorem esse, et parum cum scriptoris ratione dicendi, quae simplex et directa sit, conuenire. Proinde sequamur editores et Hafner. 12 id…timere] fr(nos timere dicimus f)abldc2Og2(audituros omnes in marg. g2)u2p(illud quod si m , facile audit̑os oms̅ nos timê dicim , p)BsBu(auditores dicimus nos timere[timere in marg. ] Bu)nhU Kayser (omnis Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Achard Adamik Nüßlein Müller om. HPΠBCAFVLZc1(dicimus nos timere c1)oπg1u1 * Hafner, p. 336, memorat Halm, p. 554, de hac integratione addubitasse, sed eam ipse defendit, quippe quae bene ad locum conueniat et satis difficilis inuentu fuerit. Parallelam traditionem praesto hic fuisse; quod uerisimile mihi uidetur.

Liber IV

5

10

15

20

25

353

50. Ergo haec exornatio, cui licentiae nomen est, sicuti demonstrauimus, duplici ratione tractabitur: acrimonia, quae si nimium fuerit aspera, mitigabitur laude; et adsimulatione, de qua posterius diximus, quae non indiget mitigationis, propterea quod imitatur licentiam et sua spontest ad animum auditoris adcommodata. Deminutio est, qu〈o〉m aliquid inesse in nobis aut in i〉is, quos defendimus, aut 38 natura aut fortuna aut industria dicemus egregium, quod, ne qua significetur adrogans ostentatio, deminuitur et adtenuatur oratione, hoc modo: ‘Nam hoc pro meo iure, iudices, dico, me labore et industria curasse, ut disciplinam militarem non in postremis tenerem.’ Hic si quis dixisset: ‘Vt optime tenerem,’ tametsi uere dixisset, tamen adrogans uisus esset. Nunc et ad inuidiam uitandam et laudem conparandam satis dictum est. Item: ‘Vtrum igitur auaritiae an egestatis accessit ad maleficium? Auaritiae? At largissimus fuit in amicos; quod signum liberalitatis est, quae contraria est auaritiae. Egestatis? Huic quidem pater − nolo nimium dicere − non tenuissimum patrimonium reliquit.’ Hic quoque uitatum est, ne ‘magnum’ aut ‘maximum’ diceretur. Hoc igitur in nostris aut eorum, quos defendemus, egregiis commodis proferendis obseruabimus. Nam eiusmodi res et inuidiam contrahunt in uita et odium in oratione, si inconsiderate tractes. Quare quemadmodum ratione in uiuendo fugitur inuidia, sic in dicendo consilio uitatur odium. 51. Descriptio nominatur, quae rerum consequentium continet perspicuam 39 et dilucidam cum grauitate expositionem, hoc modo:

4 spontest Marx Caplan Calboli ’69 sponte sit HBPΠCALVFZcoπdg sponte se fOlpaBsBunhUr Achard Nüßlein se sponte b sponte est Kayser(dub.) Adamik Müller ‖ 4–5 adcommodata BC Kayser(dub.) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik accommodata P(accommodatcc P)ΠLVFZcgo(accomodata go)π adcommoda H accommodat AfObldpaBsBunhUr Achard Nüßlein ‖ 14 auaritiae an egestatis P1p Marx Caplan Calboli ’69 Adamik auaritiae aẹgestatis HB1(auaritiae aẹgestatis H egestatis B1) auaritiae causa aut egestatis B2ogr auaritiae egestas Π auaritiae causa an egestatis P2V Müller auari ̦ae aut aegestatis causa C Trillitzsch causa auaritiae aut egestatis ALF(auariciae F)fZcOπbldanhU causa auaritiae an egestatis Achard Nüßlein lacunam interuenisse suspicatus est Marx2, quam sic expleuit: ui inducebatur cum defendit tradita in M Löfstedt Eranos 9, 1909, 86; Id., Syntactica I2 169 auaritiae an egestatis ergo Brakman utra igitur causa, auaritiae an egestatis accessit ad maleficium Kayser * Rem totam iterum inquisiui G. Calboli, La linguistica moderna e il latino 159, ubi eandem sententiam atque Löfstedt defendi, nempe genetiuum relationis (“Genitiv des Sachbetreffs”) hic adhibitum esse. Nunc tantum addam, Herbipolitanum fortasse legisse auaritiae an egestatis, correctionis puncto male posito, id est sub littera e, non sub a: aẹgestatis. Vix tantum est memorare auaritiae an egestatis accessit ad maleficium lectionem esse difficiliorem, quam bonae consuetudinis erat non despicere, etsi Achard et eius adsecla Nüßlein et etiam − dolet dicere − Müller despicere non dubitarunt.

354

Testo critico

‘Quodsi istum, iudices, uestris sententiis liberaueritis, statim, sicut e cauea leo 〈e〉missus aut aliqua t〈a〉eterrima belua soluta ex catenis, uolitabit et uagabitur in foro, acuens dentes in cuiusque fortunas, in omnes amicos atque inimicos, notos atque ignotos incursans, aliorum famam depeculans, aliorum caput oppugnans, aliorum domum atque omnem familiam perfringens, rem publicam funditus 5

3 acuens dentes multos fc(fortasse ex habens c)dblOg2pBsBunhUr habens dentes multos H(hauens H)BPΠo(hn̄ s Πo)CAFVLZuπg1 acuens dentes(sine multos) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Hafner Müller | in cuiusque fortunas BAFVLZfclbOo(in fortunas cuiusque o)uπpBs(et cuiusque Bs)Bunh(fortunis h)Ur(fortunam r) Kayser cuiusque (sine in) fortunas HPΠBCg2(fortunam g1) in unius cuiusque fortunas d Halm Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Pronomen quisque, quod saepius post superlatiuum, numerale, personale et relatiuum pronomen adhibitum sit, etiam sine his adminiculis solum occurrit (cf. Negelsbach-Müller, Lat. Stilistik9, pp. 399sq.; Kühner-Stegmann, II3, p. 647; Krebs-Schmalz, Antibarbarus II7, p. 462; Ferrarino, “Cumque”, pp. 128sq.). Locus igitur in d correctus esse uidetur. Hafner, pp. 226sq., de hoc loco egit et probauit errorem, qui sit habens, in archetypo iam exstitisse (h litteram male positam ante a, ita ex acuens factum habens, multos autem dentes plane ineptum, cum de leone agatur), sed ad rectam lectionem codices recentiores sine traditione contigua peruenire non potuisse. Quod idem accidisse in IV 39,51 paucis ante uerbis: foras emissus L (emissus Lambinus) foenissus F fenissus V phaenissus d missus bl. Lectiones phoenissus et habens in fratre codicis H, in quo traditio contigua inueniretur, ambas fuisse, sed solum phoenissus correctum esse in ramo Lγ. Quae omnia, aliis codicibus recentioribus inspectis, cum aliis acuens, aliis habens traditum sit, non ita facile acceperim, non ita tamen, ut acuens reiciam et ineptum habens accipiam. 4 incursans HBPΠCALVFf(īc̄ś ans f)ZcOodlgpπaBs(ex īcrassās Bs2)Bun(inca/sas̃ n)hUr Kayser incursitans bk Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller * Ambo uerba, incurso et incursito post Ciceronis et Caesaris aetatem frequentata (incurso) et adhibita esse (incursito) apparet (at Plaut. Bacch. 1148 arietes truces nos erimus, iam in uos incursabimus). Mutilorum igitur et Integrorum lectionem causa non est, cur reiciamus (cf. Th.L.L. VII,1, 1090, 73–1092,25). 4–5 depeculans…perfringens] H(depeculantiorum … aliorum domum haec omnem familiam perfrigens H1 perfringes H2)P(depeculans aliorum … domum haec … perfrigens P1 ac omnem..perfringens P2)B(obpugnans … domum omnem .. perfrigens B1 domum et omnem .. perfringens B2)Π(horum caput … domum ac omnem Π)AFLZfcπr(atque omnem AFLZfcπr)V(depeculans V1 fraudans V2 ac omnem V)a(depulsans a1 depeculans a2 … et omnem a)o(obpugnans…et omnem o)kȟ(et omnem kȟ)Cdlpb(obpugnans … ac omnem Cgdl[oppugnans gdl]b)u(aut omnem u1 et omnem u2)Op(obpugnans…atque omnem Op)g(depeculans et fraudans … omnem g)Bs(caput deoppugnans […] atque omnem famamiliam[familiam BS2] Bs)Bu(ac omnem Bu)nhU(ac omnem hU) Kayser(domum atque omnem Kayser) Marx (obpugnans Marx) Caplan Calboli ’69 Adamik(obpugnans Adamik) Achard Nüßlein Müller(obpugnans … ac omnem Achard Nüßlein Müller) 5–355,1 rem publicam funditus labefactans Bs (funditusque rem publicam Bs)Bu(rei p. Bu)nr(r. p. nr)hU(rem . p. hU) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein(rem p. Achard Nüßlein) Müller om. rem publicam Kayser et Hafner. Puncta difficiliora iterum ponam: et B2aokh ac P2ΠVCbldhU Achard Nüßlein Müller atque AFLZfcπr Kayser haec HP1 perfringens H2B2P2ΠALVCFfZcOoπbaβȟBsBunhUr perfrigens H1B1P1k R.P. fc2 r.̌p. ob .r.p. anr rem publicam Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein (rem p. Achard Nüßlein) Müller om.

Liber IV

355

labefactans. Quare, iudices, eicite eum de ciuitate, liberate omnes formidine; uobis denique ipsis consulite. Nam si istum inpunitum dimiseritis, in uosmet ipsos, mihi credite, feram et truculentam bestiam, iudices, inmiseritis.’ Item: ‘Nam si de hoc, iudices, grauem sententiam tuleritis, uno iudicio simul 5 multos iugulaueritis: grandis natu parens, cuius spes senectutis omnis in huius adulescentia posita est, quare uelit in uita manere, non habebit; fili parui, priuati patris auxilio, ludibrio et despectui paternis inimicis erunt obpositi; tota domus huius indigna concidet calamitate. At inimici, statim sanguinulentam palmam crudelissima uictoria potiti, insultabunt in horum miserias. Et superbi a re simul 10 et uerbis inueniuntur.’ Item: ‘Nam neminem uestrum fugit, Quirites, urbe capta quae miseriae consequi soleant: arma qui contra tulerunt, statim crudelissime trucidantur; ceteri, qui

HBPΠALVFZc1O Kayser funditus HBP1ΠLVfc2Oobdlg1paBunhUr edd. funditus et C funditusque P2FAZc1g2πBsBu(in marg. u. l. Bu) * Particula ac ante uocales bonae Latinitatis auctores usos non esse docent Th.L.L. II 1048, 68–1049,48; Kühner-Stegmann, I3 15; Krebs-Schmalz, Antibarbarus I7 61, sed Plinius et alii admiserunt (cf. Th.L.L. loc. laud.). At ante uocalem o nusquam reperitur ac, una tantum inscriptione excepta CIL III 11022 coniugi amantissimae ac obsequentissimae. Hafner, pp. 227sq., de hoc loco egit et Notam secutus est, qua Kayser (p. 303) negauit rem publicam admitti posse. Scripsit autem Kayser: “nec potest illa (sc. res publica) funditus labefactata ostendere periculum, ne iudices in semet ipsos immittant teterrumam beluam”. Quod equidem prorsus non intellego. Vbi enim dictum est rem publicam labefactatam esse, cum orator iudices hortetur, ne rem publicam labefactari permittant? Praeterea paleographica ductus ratione, eaque qua asseruerat in archetypo Θ pronomen hac occurrisse, quod in β1 ac factum esse (p. 244), Hafner neglexit ac particulam a librariis pro atque potuisse reponi, quod bonis traditum libris perbene ad grauem orationis figuram, qualis hoc loco adhibita est, adcommodari mihi profecto uidetur (cf. G. Calboli: M. Porci Catonis Oratio pro Rhodiensibus, pp. 274sq.). 9–10 superbi a re c1 Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller superbi re B2(re om. B1)PΠ2(superbia Π1)f(sup.lin.: facto incertum utrum lectio an glossa sit f)CLAVFZπdga Kayser Marx1 superbi e re H superbia A2(sup̲biare, A2, in hoc codice accentu’ breuiatio indicatur. Poteritne hic res legi?)nhUc2(re deleto c2)Ob superbi rebus simul et uerbis inuehentur oBsBunr(et superbi a simul et[hoc et om. Bs] uerbis BsBugblnhUr(superbia simul blnhUr)) ‖ 10 inueniuntur HP Marx Calboli ’69 Adamik inuenientur B2ΠCALVFfZcπ Caplan Achard Nüßlein Müller inuehentur B1OobldaBsBun Kayser ‖ 12–356,1 qui2 …seruitutem] per aetatem aerumnas laborem ferre ΠV(ք ætatē (erūnarū Π erumnas V) laborē ferre ΠV)C(ք ætatem heri laborem ferre C)Fπ(ք ætatem heri laborē ferre Fπ)Z(ք ætatē herū laborē ferre Z)c(ք ætatē et rure laborēm ferre c)Kayser(per aetatem aerumnas ferre Kayser)per&ateʼ heres laborē ferre HP(ք &atē herum laborem u i r es & u i r es r r fe re P)B(per aetatē eri laborem fe re B)Au(ք &atē h erü laborē ferre Au(ք etatē h erü laborē u)L(ք ȝ ȝ ȝ etatē heriū laborē ferre L) per aetatem et uires labores ferre f(labores f)aobdlp(laborē aobdlp(etates p))Og(ք etatē et uim dominorum(‫ך‬uīdn̄ o–,)laborem(-res g)ferre Og)h(et sup.lin. h)U(ք etatē ç ք uires laborē ferre U)r(laborem r) Caplan Adamik Achard Nüßlein et ueires Marx Calboli ’69 * Hoc loco in duos ramos traditio partita esse uidetur, nempe in eum, quem in uetustioribus codicibus inuenias, quo hereum (herum, heres, heri, eri) legatur, et alterum recentiorum, quo et uires in locum uocabuli hereum substitutum sit. Fridericum autem Marx omnino errasse dixerim et alios errare ab eo esse coactos, qui ueires, tamquam alterius coniunctionem cum

356

Testo critico

possunt per aetatem aerumnas 〈ac〉 laborem ferre, rapiuntur in seruitutem, qui non possunt, uita priuantur; uno denique atque eodem tempore domus hostili flagrabit incendio, et quos natura aut uoluntas necessitudine et beniuolentia

altero ramo proponere ueritus non sit. Quae autem exempla Marx2 addidit, ut probaret florentem aetatem cum uiribus nonnumquam esse coniunctam (Caes. Gall. 7,71,2; 8,14,1; Liu.3,42,6), iis nota res confirmatur, neque dubium est, quin florentem aetatem cum uiribus et armis Romani scriptores coniunxerint. An uero per tumultum captae urbis uires agnosci potuerint et homines selegi, ut in seruitutem raperentur, si uires adessent, incertum est. Sed antequam Marx textum correxit, codices E secutus et ita secutus, ut ueterem usum imitatus ex uires efficeret ueires, codices ipsos recentiores ita errasse uidemus, ut pro herum glossam quandam reciperent, quae supra herum pauxillum immutata poneretur, id est, ut pro heroes primo uiros poneret, et extrema littera immutata in uires conuerteret. Ita uires cum aetatem coniunctum est et nouus textus confectus, qui per aetatem et uires laborem ferre non male sonaret. Minus liquet, quo modo quisquam tanto in tumultu et strepitu uires metiri posset eorum, qui in seruitutem raperentur, ac praecipue quomodo herum natum esset. Quod cum mecum diu multumque cogitassem, modum tandem inueni, quo tota res, nulla parte neglecta, facilius explicaretur. Auctorem igitur ita scripsisse suspicatus sum: qui possunt per aetatem seruorum laborem ferre, rapiuntur in seruitutem, quod breuius factum esse et in seruo’, ut fieri solet, immutatum, lectum esse herum, duobus litteris tantum non intellectis seu obscuratis seu deletis. Quod autem suspicatus sum, id in codicibus Au quodammodo euenisse uidi. At Kayser non male ille quidem aerumnas sumpsit, minus bene quod laborem, ab omnibus traditum uocabulum, exclusit. Praeterea aerumnas, nimium fortasse a poetis factitatum uocabulum, duobus codicibus (ΠV) traditum est, cum seruorum lectionem si accipias, duas tres litteras addas necesse sit. Lectionem igitur per aetatem aerumnas 〈ac〉 laborem ferre probabilior et prudentior esse mihi uisa est, et eam recipere malui, quamquam seruorum, haud mediocriter, fateor, aegre tuli a me acceptum non esse. Cetera, quae supra proposuimus, immutata manent. Huc adde quod Lucilius aerumnas et labores coniunxit (Lucil.925 quantas quoque modo aerumnas quantosque labores exanclaris, cf. Th.L.L. I 1067,49-50). Neque dubium est, quin plurale labores, singulari laborem, tametsi pluribus traditum est manuscriptis libris, anteponendum sit, siue quod melius cum aerumnas congruit, siue quod cum Lucili usu comparari potest. Neque praetereundum aerumnae per he nonnusquam scriptum esse (cf. Th.L.L. I 1066,33-35), et totum locum declamatoria exercitatione, aerumnas si inflatae adscribas orationi, confectum esse uideri. Nec tacendum hoc exemplo iterum id probari, quod, cum Auctoris textum tam saepe considerauerim, iam persuasum habeo, nulla antiquitatis cura, nulla Auctoris reuerentia, nulla textus attentius intellegendi diligentia nonnullorum recentiorum codicum librarios se gessisse, idque tantum curasse, ut textus facile tamquam aqua curreret fluminis Assiri. Nec eadem ratione omnes recentiorum codicum librarios se gessisse uidemus, quod totam E familiam, si non prorsus infirmat, at nos minoris facere cogit. 3 flagrabit B2P2ALFfZcOπbldgpakβBsBunUr Marx Calboli ’69 Adamik fragrabat H1 flagrabat H2B1P1Πh flagrat CVo Kayser Caplan flagrant Achard Nüßlein Müller

Liber IV

357

coniunxit, distrahuntur; liberi partim e gremiis diripiuntur parentum, partim in sinum iugulantur, partim ante pedes constuprantur. Nemo, iudices, est, qui possit satis rem consequi uerbis nec efferre oratione magnitudinem calamitatis.’ Hoc genere exornationis uel indignatio uel misericordia potest commouer〈i〉, 5 cum res consequentes conprehensae uniuersae perspicua breuiter exprimuntur oratione. 52. Diuisio est, quae rem semouens ab re utramque absoluit ratione 40 subiecta, hoc modo: ‘Cur ego nunc tibi quicquam obiciam? Si probus es, non meruisti; si inprobus, 10 non commoueare.’ Item: ‘Quid nunc ego de meis promeritis praedicem? Si meministis, obtundam; si obliti estis, cum re nihil egerim, quid est quod uerbis proficere possim?’ Item: ‘Duae res sunt, quae possunt homines ad turpe conpendium commouere: inopia atque auaritia. Te auarum in fraterna diuisione cognouimus; inopem 15 atque egentem nunc uidemus. Qui potes igitur ostendere causam maleficii non fuisse?’

1 coniunxit HBP2ΠA2(coniuxit A1)VFfZcπbdlgpaBunhUr Kayser Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller coniuncxit P1CL(c̄iuncx̄ L)Oo(coniũx̄ o) Marx coniuncxerit Bs 1–2 in sinum H2Π Marx (Trillitzsch refert recte sinum ab Ammon, Burs. 204, 12sq., ut sermonem uulgarem, defensum esse) Calboli ’69 Adamik in sinu H1BPCALVFfZcOoπbldg(in sino g)paBsBunhUr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller * Equidem sinum recipiendum credo, neque tamen sermonem uulgarem hic adhibitum esse (hic enim Auctor dixerat (IV 39,51) rem cum grauitate expositam esse) neque coniunctionem atque (uno denique atque eodem tempore) ad uulgarem sermonem adcommodari, cf. G. Calboli: M. Porci Catonis, Oratio Pro Rhodiensibus, pp. 274sq.), quod Sallusti loco confirmatum puto: Sall. epist. 1,4,2 eheu quam illa occulta ciuium funerea et repentinae caedes, in parentum aut liberorum sinum fuga mulierum et puerorum […] saeua atque crudelia erant. Adde quod in sinum lectio difficilior esse uidetur, doctorum consuetudine considerata, per quorum manus Rhetoricam ad C. Herennium traditam esse non ignoremus. 4 Hoc genere B2P2CALVFfZcOoπbdlgpaBsBunhUr Kayser Müller Hoc negenere HB1P1Π Hoce Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein ‖ 10 commoueare LF2Z commouere 1 1 1 2 u ̋ HBPΠCAVF fc Oπblg (commoneberes g )aB n(9moue n)hUr Marx Kayser(conmovere Kayser) Calboli ’69 Adamik Müller commouebere c2odp Caplan Achard Nüßlein commoueberis Bs

358

Testo critico

Inter hanc diuisionem et illam, quae de partibus orationis tertia est, de qua in primo libro diximus secundum narrationem, hoc interest: illa diuidit per enumerationem aut per expositionem, quibus de rebus in totam orationem disputatio futura sit; haec se statim explicat et breui duabus aut pluribus partibus subiciens rationes exornat orationem. 5 Frequentatio est, cum res tota causa dispersae coguntur in unum, quo grauior aut acrior aut criminosior oratio sit, hoc pacto: ‘A quo tandem abest iste uitio? quid est, cur iudicio uelitis eum liberare? Suae pudicitiae proditor est, insidiator alienae; cupidus intemperans, petulans superbus; impius in parentes, ingratus in amicos, infestus cognatis; in superiores 10 contumax, in aequos et pares fastidiosus, in inferiores crudelis; denique in omnes intolerabilis.’ 53. Eiusdem generis est illa frequentatio, quae plurimum coniecturalibus causis opitulatur, cum suspiciones, quae separatim dictae minutae et infirmae erant, unum in locum coactae rem uidentur perspicuam facere, non suspiciosam, 15 hoc pacto:

1–2 in…narrationem] ablBunhUr Marx Caplan Adamik Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller in primo libro dum narrationem demonstrauimus HPΠB1C(cum narratione C)o in primo libro diximus dum narrationem demonstrauimus B2A(demonstrabimus A)FVLZfOπug2p(narrationem demonstramus p) in primo libro secundum narrationem demonstrauimus d Kayser(qui tamen totum locum incertum iudicat) in primo libro diximus secundum narrationem demonstrauimus c in primo libro scripsimus de narratione demonstrata g1 in primo libro diximus i. pc ts [id est praeter]Bs * Hafner, p. 337, librariorum emendationem hanc fuisse credit quaeritque, nonne sit cum Kayser faciendum, qui totum locum, de qua − demonstrauimus, expunxit. Equidem editores, Kayser excepto, secutus sum, cum locus cum re congruat, quae significatur. Quod spectat ad commoueri (p. 357,4), hic tantum commouere sine obiecto inuenires, si commouere accepissem (cf. Th.L.L. III 1945,39-48); nec mirum, cum Latini scriptores ea, quae mota essent, memorare maluerint, ut hic uel indignationem uel misericordiam, et passiuum maluerint. Nam subiectum abstractum sine uita et corpore non bene sonare uidebatur (cf. G.Calboli 1997a: 142–144). Hic praeterea passiuam uocem, etsi non infinitiui, in libris reperias nonnullis manu scriptis. 6 tota causa HBPΠ Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller in tota causa CALVFfZOoπbdlgpaBsBunhUr Achard Nüßlein tota in causa c | unum quo BP2CA1FVLZcfoOπg Kayser Hafner unum locum quo ΠA2abldupBsBunhUr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller unū quocū H unum cū quo P1 * Hafner, p. 337 (qui codices perrexit male legere, ita ut omnes rursus legere coactus sim), per coniecturam et contaminationem cum codice quodam familiae α natum esse locum quo, glossam autem cum introductam esse, cum quo societatem quandam significari creditum esset, sed ueram lectionem esse unum, quo. Equidem puto recte Hafner uidisse 〈lo〉cum ex societatis significatione cum quo natum esse neque accipiendum in textum, cum non de loco tantum hic agatur, quo conferenda sint omnia, sed etiam uel potius de significatione. 12 intolerabilis HBPΠCALVfZcπbdlga2nhU Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller intollerabilis Oopa1kBsBur Achard intolleralibis F

Liber IV

359

‘Nolite igitur, nolite, iudices, ea, quae dixi, separatim spectare; sed omnia colligite et conferte in unum. Si et commodum ad istum ex illius morte ueniebat; et uita hominis est turpis- 41 sima, animus auarissimus, fortunae familiares attenuatissimae; et res ista bono 5 nemini praeter istum fuit; neque alius quisquam aeque commode neque iste aliis commodioribus rationibus facere potuit, neque praeteritum est ab isto quicquam, quod opus fuerit ad maleficium neque factum quod opus non fuerit; et cum locus idoneus maxime quaesitus; tum occasio adgrediendi commoda; tempus adeundi op〈p〉ortunissimum; spatium conficiendi longissimum sumptum est; non sine

2 in unum HBPΠCALVFZcOodg1pπBs Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik in unum locum flg2aBunhUr Achard Nüßlein Müller in unum conferte locum b * Vocabulum locum ideo additum esse uidetur, quo res clarius explicaretur, quod est explicationis, non fidelis transmissionis proprium. Deteriorum igitur codicum lectio, qui ordinem quoque uerborum immutare non dubitauerint, fugienda esse uidetur locumque minime recipendum. 7 fuerit1 …fuerit2] fuit…fuit afp(fuerit−fuit fp)bld(fuerit d)A2g2(fuerit ad maleficium g2)opBu(fuerit–factum est–fuerit Bu)nhUr ad maleficium neque factum quod opus non fuit Kayser (fuerit − fuerit Kayser)Marx Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HPΠBCA1FVLZc1g1πOu (opus fuerit et cum locus HPΠBCA1FVLZc1g1πOu)Bs(opus fuerit ad maleficium et cum locus Bs) Hafner Nüßlein neque factum quod opus non fuerit om. c2 (in marg. c2) * Hafner, pp. 337–339, diu multumque de hoc loco egit, sed, mea quidem sententia, id non probauit, quod demonstrare conatus est, uidelicet uerba, quae sunt ad maleficium neque factum quod opus non fuit, ab eo addita esse, qui id non satis intellexisset, locum hunc totum ad constitutionis coniecturalis doctrinam, ad II 2,3–4,7, expositam, conformatum esse neque ea doctrina ullo modo uerba probari, quae addita essent. Nam hic coniecturalis constitutionis locum, quem libro in altero exposuerat, Auctor non infirmat, sed quodammodo pleniorem, πρέπον considerans, efficit. Recte autem monet Hafner, ad p. 337, Ciceronis locum (de orat. 2,296), quem Kayser, ad p. 304 adduxit, minus ad rem facere, cum Ciceronis locus luce clarior sit, Auctoris obscurior: Cic. de orat. 2,296 memoria teneo [loquitur Iulius Caesar Strabo] cum mihi sermo de hoc Crasso […] esset institutus […] dixisse me cum ceteris tuis laudibus hanc esse uel maximam quod non solum quod opus esset diceres, sed etiam quod non opus esset non diceres. Quod insequentibus uerbis (de orat. 2,297) mirum in modum explanatur: tum illum [sc. Crassum] mihi respondere memini, cetera in te summe esse laudanda, illud uero improbi esse hominis et perfidiosi, dicere quod alienum esset et noceret ei, pro quo quisque diceret. Lucia autem Montefusco (La dottrina degli ‛status’ 75) docuit locum τοῦ συνφέροντος ab Hermogene Περὶ στάσεων (52,6–53,1 Rabe) neglectum non esse, qui potest, quantum sentio, cum hoc comparari. Praeterea cf. Cic. inu. 2,45 quid factum sit, quod non oportuerit, aut non factum, quod oportuerit. Integrationem igitur seruaui, qua significaretur omnia, quae ad maleficium pertinerent, omissa non esse, quae tam difficilis esset, ut eam nemo excogitare potuerit, qui statuum doctrinam seu ignoraret seu non ita bene nosset.

360

Testo critico

maxima occultandi et perficiendi maleficii spe; et praeterea antequam occisus homo is est, iste uisus est in eo loco, in quo est occisio facta, solus; paulo post in ipso maleficio uox illius, qui occidebatur, audita; deinde post occisionem istum multa nocte domum redisse constat; postero die titubanter et inconstanter de occisione illius locutum; haec partim testimoniis, partim quaestionibus, partim 5 argumentis omnia conprobantur et rumore populi, quem ex argumentis natum necesse est esse uerum: uestrum, iudices, est, his in uno loco conlocatis, certam sumere scientiam, non suspicionem malefici. Nam unum aliquid aut alterum potest in istum casu cecidisse suspiciose; ut omnia inter se a primo ad postremum conueniant, maleficio necesse est; casu non potest fieri.’ 10 1 occultandi et perficiendi maleficii spe] fablu2pBsBunhU(maleficii nhU(ocultandi U) Kayser (perficiundi Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller occultanda maleficiis H occultandi maleficii spe PCAFVLZcoOπgu1r Nüßlein spe occultandi et perficiendi maleficii d * Kayser, ad p. 304, confert II 4,6 〈spem〉 perficiendi, spem celandi. Hafner, p. 340, concedit ordinem (perficiendi−celandi: occultandi−perficiendi) immutari potuisse, sed contendit interpolationem interuenisse, quam textus ipse 2,4,6 librario cuidam suaserit. Supra igitur antecedentem textum II 2,3–4,7 Hafner adhibet, ut Auctorem probet ad eum se conformasse, hic ut demonstret librarium contra Auctorem interuenisse. Vtroque loco parallelam traditionem interuenisse suspicatus Expletorum codicum lectionem recepi. 5–6 partim1 …argumentis1] LVfc2bgaBunhU(questionibus et argumentis Vfc2bgpaBunhU)ZOo(argumentationibus o)Bs Kayser partim testimoniis. partim questionib: argumentis Cc1 partim testimoniis partim argumentis Fπ argumentatis HB1P1Π Marx (qui in apparatu adnotat: argumentata passiue πιστωθέντα) partim testimoniis, partim quaestionibus argumentatis Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller argumentis B2CA et argumentis P2Vfc2bldakȟVBunhUr Prisc. gramm. II 383, 10 Aufustius ‘omnia argumentata nomina’ ex his ΠVC Kayser Marx Calboli ’69 Müller ‖ 7 /// his P his HBALFZcOoπbldga2(om a1)Bs(is Bs)pBu(hiis pBu)nhUr Caplan Achard Nüßlein ex his C | in uno loco H1 Kayser Marx Calboli ’69 Adamik in unum locum H2BPΠCALVFfZcOoπbldgpaBsBunhUr Kroll, Philol. 89,77, Golla 74 Caplan Achard Nüßlein Müller | conlocatis HBP1C Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller collocatis P2ΠfZcOogbldpakBshr collatis AVFȟβπn Achard Nüßlein locatis Bu congregatis U ‖ 10 maleficia necesse est casu HBPΠCAL(necesse casu L)VFfZcOoldpgπbaBsBunhUr Kayser(dub.) Marx Adamik del. Lambinus. maleficio ȟ Klotz maleficio necesse est; casu non potest fieri (sine lac.) Achard Nüßlein. Marx scripsit locum lacunosum uideri et ita supplendum: malefici 〈adfinis quod iste fuit propterea fieri〉 maleficia, quod partim Caplan accepit, qui legit: maleficii adfinem fuisse istum necesse est casu non potest fieri HPΠ Kayser Caplan Müller casum non potest B1 casu non posse B2LVFfZcldOoBsBun(posse sup.lin. n)hUr casu non potē fieri ba1(potuisse a2) maleficia, culpa necesse est, casu non potest fieri Calboli ’69. * Cum lectionem codicis Medicei Laurentiani (51. 10) − et alterius Laurentiani (50. 10) et duorum Parisinorum et Bernensis − his in unum locum collocatis partim accepissem, eiusdem codicis lectionem partim testimoniis, partim quaestionibus, partim argumentis accipiendam esse putaui, quae melius ad insequentem lectionem his in unum locum collocatis adcommodaretur quaque passiuuum argumentatus uitare possem, quod non ante Rhetoricam ad Herennium apparuisset (Th.L.L. II 541,7). Quod autem ad ablatiui aut accusatiui usum pertinet, cum conlocandi notione sic adhibendi, ut aut in uno loco aut in unum locum legeretur, cum uterque casus inueniretur (Th.L.L. III 1638, 6–16; 44–63), Rhetoricae ad Herennium usum scribendi (cf. Marx, Index, pp. 418sq.) secutus sum et ablatiuum recepi. Denique eam accepi lectionem, quam

Liber IV

5

10

15

20

25

361

Vehemens haec est exornatio et in coniecturali constitutione causae ferme semper necessaria, et in ceteris generibus causarum et in omni oratione adhibenda nonnumquam. 54. Expolitio est, cum in eodem loco manemus et aliud atque aliud dicere 42 uidemur. Ea dupliciter fit: si aut eandem plane dicemus rem, aut de eadem re. Eandem rem dicemus, non eodem modo – nam id quidem optundere auditorem est, non rem expolire – sed commutate. Commutabimus tripliciter: uerbis, pronuntiando, tractando. Verbis commutabimus, cum re semel dicta iterum aut saepius aliis uerbis, quae idem ualeant, eadem res proferetur, hoc modo: ‘Nullum tantum est periculum, quod sapiens pro salute patriae uitandum arbitretur. Cum agetur incolumitas perpetua ciuitatis, qui bonis erit rationibus praeditus, profecto nullum uitae discrimen sibi pro fortunis rei p. fugiendum putabit et erit in ea sententia semper, ut pro patria studiose quamuis in magnam descendat uitae dimicationem.’ Pronuntiando commutabimus, si, cum in sermone, tum in acrimonia, tum in alio atque alio genere uocis atque gestus eadem uerbis commutando pronuntiationem quoque uehementius inmutarimus. Hoc neque commodissime scribi potest neque parum est apertum; quare non eget exempli. 55. Tertium genus est commutationis, quod tractando conficitur, si sententiam traiciemus aut ad sermocinationem aut exsuscitationem. Sermocinatio est – de qua planius paulo post suo loco dicemus, nunc breuiter, 43 quod ad hanc rem satis sit, attingemus –, in qua constituetur alicuius personae oratio adcommodata ad dignitatem, hoc modo, ut, quo facilius res cognosci possit, ne ab eadem sententia recedamus: ‘Sapiens omnia rei p. causa suscipienda pericula putabit. Saepe ipse secum loquetur: “Non mihi soli, sed etiam atque adeo multo potius natus sum patriae; uita,

Achard proposuit: ut omnia inter se a primo ad postremum conueniant, maleficio necesse est; casu non potest fieri, utpote qua textus, Mutilis et Integris traditus, minime immutaretur. 5 eandem plane dicemus rem PBΠCVf(eandem dicemus rem plane f)cabldOpBs(eandem rem plane OpBs)guBu(dicimus Bu)nhUr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller(dicimus Müller) eandem rem dicemus HAFLZo(eandem dicemus rem o)π * Hafner, p. 228, putat (dubitanter) plane per glossam in textum irrepsisse, quod equidem nego, cum ordo ipse uerborum, uocabulo rem postposito, immutatus sit, et, uerbo plane sublato, uariatio nulla iam appareat, cum per plane opportuna et opportuno in loco uariatio ante lemma (Eandem rem dicemus) posita sit. Hic utut se res habet, ordo uerborum considerandus est. 15 dimicationem HPBΠCLVAFZcfaglbdpπoOBsBuunhr deest U edd. ‖ 18 inmutarimus HBPΠCg Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller(inmutarimus Calboli ’69 Adamik Müller) immutauerimus Acβπr immutabimus LFVFfZOoȟbldpakBu(imutabimus in marg. Bu)Bsh Kayser (inmutabimus Kayser) Achard Nüßlein commutabimus n ‖ 26–27 loquetur H2P2CA1LFZπ Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller loquet H1 loquitur BP1ΠA2VfcOoblda(loqt̃ʼ a)BsBun(loqr̄ n)hr Marx Calboli ’69 Adamik * Futurum loquetur idcirco recepi, ut cum praecedente sapiens […] putabit congrueret.

362

Testo critico

quae fato debetur, saluti patriae potissimum soluatur. Aluit haec me; tute atque honeste produxit usque ad hanc aetatem; muniuit meas rationes bonis legibus, optumis moribus, honestissimis disciplinis. Quid est, quod a me satis ei persolui possit, unde haec accepi?” Exinde haec loquetur secum sapiens saepe: ergo in periculis rei p. nullum ipse periculum fugiet.’ 5 Item mutatur res tractando, si traducitur ad exsuscitationem, cum et nos commoti dicere uideamur, et auditoris animum commouemus, sic:

2 muniuit f2abldg2nhr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller muniit Kayser monuit HPΠBCAFVLZcfouOπg1pBsBu | meas rationes PBCVf1abldugpBsBunhr me has HAFLZcoOπ in eas rationes Π ‖ 3 moribus honestissimis fabldo(moribus optimis disciplinis honestissimis o)g2BsBunhr(honestissimis disciplinis nhr) Kayser(dubitanter) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. HPΠBCAFVLZcπug1p * Hafner, pp. 340sq., muniuit (tamquam “nicht selbstverständliche Korrektur”) probat, monuit corruptum putat et ita corruptum ut integrationem moribus honestissimis induxerit. Verba igitur, quae sunt moribus honestissimis integrationem et, ut integrationem, improbanda et expungenda iudicat. Sed equidem tantum abest, ut τρίκωλον reiciam, ut editores secutus recipiendum existimem, cum praeterea ne Nüßlein quidem, Hafner nimium quantum obnoxius, has lectiones improbare ausus sit. Philippus Bognini: Alberico di Montecassino, Breviarium de dictamine, Edizione critica, Ed. del Galluzzo, Firenze 2008, 142, probat muniuit, sed Albericum in L legisse putat monuit, f inter Expletos esse ponendum, Albericum uero uideri Rhetoricam ad Herennium in L (BML 51. 10) seu in simili codice ex Integrorum familia, non in f (BML 50. 10) neque Expletorum in ullo legisse. At considerato saepius codices Bononienses cum f facere, hic autem cum f2 non facere. Videntur igitur, si ex f uenerunt, ante f2 uenisse, quod ad hunc locum pertinet. At nihil uno loco statui potest et debet. 4 unde…saepe] g haec accepi haec loquitur secum sapiens oBs(quare haec loquitur oBs)Bu unde haec accipies in haec loquetur secum sapiens saepe ego BPΠAZπ(sepe AZπ)L(saepe. Ergo L)F(ergo F2Z)p Calboli ’69(sed ex -es, id est ex extremo uerbo accipies, et in effecit Exinde, ut legeret: accepi? Exinde haec; dein ego Calboli in ergo immutaui; eadem effecerunt Marx2 Caplan Adamik, nisi quod ut post Exinde posuerunt et ergo omiserunt) ut addidit Marx2 deleuerunt Trillitzsch et Calboli ’69. Eodem modo, atque ego legeram, legunt Nüßlein et Müller unde accipies. inde loquitur secum sapiens sepe ego H(ego sup.lin. H) haec loquitur secum sapiens saepe Kayser(dub.) unde haec accipies Item haec loquetur secum sapiens sepe. Ergo V(Item V2) unde haec accepi in haec loquetur Cc unde haec accepta sunt? Quare haec(h̆ ar) loquitur secum sapiens fbldaBunh(sapiens secum aBunh)r Marx1(accepta sunt? Haec loquetur Marx1) saepe H1 saepe. Ergo C Kroll, Philol. 89,71 et 74; Golla 86, Marxianum ut reiecit saepe ego H2f(sepe ego f)c ego om. H1 Marx Vnde haec accepta sunt. Sepe ego in periculis rei p. nullum periculum fugi O saepe ego in periclis r. (rei a)p. nullum ipse periclum fugi oπ(sepe ego π)aBsBu(periculis re. pu. BsBu[re. p. Bu])nh Verba ab Exinde ad saepe uncis seclusit Achard * Nullam causam inueni, cur textum, quem constituissem (Calboli ’69) Nüßlein et Müller recepissent, immutarem. 6–7 cum…commouemus] H2(commonemus H1)BPΠCALVF2(cum esse F1)f(cum nos commoti f)ZcOoπbdl(comoueamus l)gpaBsBu(animum mouemus Bu)nhr Kayser(videmur Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller(conmoti − conmouemus Müller). Müller malle se ait aut uidemur aut commoueamur ponere, ut eodem modo uterque locus exponatur, sed codices et editores omnes, Kayser tantum excepto, et Müller ipso incluso, locum non immutarunt.

Liber IV

363

‘Quis est tam tenui cogitatione praeditus, cuius animus tantis angustiis inuidiae continetur, qui non hunc hominem studiosissime laudet et sapientissimum iudicet, qui pro salute patriae, pro incolumitate ciuitatis, pro rei p. fortunis quamuis magnum atque atrox periculum studiose suscipiat et libenter subeat? 56. Equidem hunc hominem magis cupio satis laudare quam possum; 5 idemque hoc certo scio uobis omnibus usu uenire.’ Eadem res igitur his tribus in dicundo commutabitur rebus: uerbis, pronuntiando, tractando; sed tractando dupliciter: sermocinatione et exsuscitatione. Sed de eadem re cum dicemus, plurimis utemur commutationibus. Nam cum rem 10 simpliciter pronuntiarimus, rationem poterimus subicere; deinde dupliciter uel sine rationibus uel cum rationibus pronuntiare; deinde afferre contrarium – de quibus omnibus diximus in uerborum exornationibus –; deinde simile et exemplum – de quo suo loco plura dicemus –; deinde conclusionem, de qua in 44 secundo libro, quae opus fuerunt, diximus, demonstrantes argumentationes 15 quemadmodum concludere oporteat: in hoc libro docuimus, cuiusmodi esset exornatio uerb〈orum〉, cui conclusioni nomen est. Ergo huiusmodi uehementer ornata poterit esse expolitio, quae constabit ex frequentibus exornationibus uerborum et sententiarum. Hoc modo igitur septem partibus tractabitur – et ab

7–8 pronuntiando…dupliciter] ALVFCZcOoπda2BsBun Kayser(dub.) Trillitzsch Achard Nüßlein pronuntiando tractando dupliciter HBPΠbld(pronunciando Πbld)gpfa1hr(sed tractando dupliciter r) commutabimus tractando Marx Adamik del. Trillitzsch Calboli ’69 Müller pronuntiando tractando; tractando dupliciter Caplan Calboli ’69 ‖ 8 sermocinatione et exsuscitatione P(et exsuscitatione in marg. P)BLAZV(sermocinatione exsuscitatione V)F(et exsuscitatione sup.lin. F)cOoabdπu(exsuscitatione in marg corr. ex exxusatione u)gnhlpBsBu(exuscitatione lBsBu) Kayser (sed inclinatis litteris Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller sermocinationem ΗΠCf et exsuscitationem Cf om. HΠ * Tractandi notionem bis posui et bis ponendam esse nunc quoque sentio, ut sit: Eadem res igitur his tribus in dicendo commutabitur rebus: uerbis, pronuntiando, tractando; sed tractando dupliciter: sermocinatione et exsuscitatione. Numeris (tribus et dupliciter) minus intellectis, nonnulli librari et editores totum locum turbarunt. Sapienter reposuit etiam Achard. Cum numerus tribus positus sit, minus miratus sum, altero numero addito, tractando repetitum esse. Sed frequentibus omissionibus totum locum ostenditur scholarum correctionibus apertum fuisse, quod conatus sum satis fideliter repraesentare, fidelius saltem quam Marx. 18 et2 HBPΠCALVFZcoπp Marx2 Calboli ’69 Adamik Müller sed fObldgaBsBunhr Achard Nüßlein ut Lambinus Kayser Marx1 Caplan

364

Testo critico

eiusdem sententiae non recedamus exemplo, ut scire possis, quam facile praeceptione rhetoricae res simplex multiplici ratione tractatur: 57. ’Sapiens nullum pro re p. periculum uitabit, ideo quod saepe, cum pro re p. perire noluerit, necesse erit cum re p. pereat; et, quoniam omnia sunt commoda a patria accepta, nullum incommodum pro patria graue putandum est. 5 Ergo qui fugiunt id periculum quod pro re p. subeundum est, stulte faciunt: nam neque effugere incommoda possunt et ingrati in ciuitate〈m〉 reperiuntur. At, qui patriae pericula suo periculo expetant, hi sapientes putandi sunt, cum et eum, quem debent, honorem rei p. reddunt, et pro multis perire malunt, quam cum multis. 10 Etenim uehementer est iniquum uitam, quam a natura acceptam propter patriam conseruaris, naturae cum cogat reddere, patriae cum roget non dare; et, cum possis cum summa uirtute et honore pro patria interire, malle per dedecus et ignauiam uiuere; pro amicis et parentibus et ceteris necessariis adire periculum,

1 recedamus HBPΠCLFAZV(raecedamus V)c1oablgpπnhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller recedemus fdc2OuBsBu(reced’m’ Bu) Achard Nüßlein ‖ 2 rhetoricae] edd. Müller excepto rethoricae HBΠAVfobdlg(?)pa rethorice P1Cnr rhetorica P2β2Bs(retorica Bs)h rethorica LFZOπ Müller | tractatur HBPΠVC2fZcoπBs Marx Calboli ’69 Adamik tratatur A1C1F tractetur A2Obldg(sup.lin. g)pakȟβ2Bunhr Kayser(dub.) Caplan Achard Nüßlein Müller * Quamquam plures codices quam ceteri editores inueni, quibus recedemus traditum est, ea lectio mera correctio mihi esse uisa est (cf. codicem c). Quare recedamus, tamquam hortantis uocem, recepi. Praeterea causam nullam inueni, cur lectionem difficiliorem tractatur, melioribus traditam codicibus, reicerem. Difficiliorem autem dixerim tractatur, cum recentiorum librari satis grammatica Latina docti fuisse uideantur. Dein tractatur id ostenditur, rem simplicem, rhetorica adhibita, multiplici ratione re uera tractari, non tractari tantum posse. 8 expetant HPΠL Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller expectant B1g(?) expetunt CP2B2FAfZcabldpoOπuBsBunhr Caplan excipiunt V Kayser * Coniunctiuum recepi, id fieri posse, uidelicet, significantem. 11 iniquum ΠFLAfZVcabldo2OgpπuBsBunhr Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller peccatum o1 inicum PB Marx inimicum H iniqum C iniquom Kayser ‖ 14 uiuere B2AFVLZcoOπuBunhr Kayser Stroebel, “Cornificiana” 76 Nüßlein uilescere Bs uiuere et cum f(uenire et cum f)abldg2pBs(uilescere et cum Bs)Bunhr Marx Caplan Calboli ’69 Achard Adamik Müller om. HPB1ΠCg1 | ceteris necessariis HBPΠCFLAfZVcabldoOgπupBsBun(necessaris ceteris n)hr edd. | adire P1ΠBAFVLZcfabldoOπgupBsBunhr edd. om. H obire P2Cg 2 periculum B (periculum in marg. B2)AFLV(pro re p. periculum V)ZcfabldoOπgupBsBu(periclum BsBu)nhr edd. om. HPΠB1C uelis A2fabldg2pBs(uell’ Bs)Bun(uelˊ n)hr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HBPΠCFLA1ZcoOg1πu Kayser Stroebel, “Cornificiana” 76 Nüßlein * Hafner, pp. 341sq., Integrorum AFVL lectionem sequitur, qui rem simplicius per quinque infinitiuos exprimant nec et cum […] uelis addiderint et ita inutile additamentum uitauerint. Equidem, cum hic non de simplici lacuna agatur, sed potius de correctione, quae per uerba, quae sunt et cum […] uelis, addita sit et apud codices unius prope familiae inueniatur, etsi dubitanter, ad eam accessi sententiam, quam Hafner defendit. Non infitior confusionem quampiam ex pluribus infinitiuis nasci, sed probabilius est, uerba et cum […] uelis addita esse, ut confusio tolleretur, quam, cum adessent, eadem esse sublata.

Liber IV

365

pro re p., in qua et haec et illud sanctissimum patriae nomen continetur, nolle in discrimen uenire. Ita uti contemnendus est, qui in nauigio non nauim quam se mauult incolumem, item uituperandus, qui in re p. discrimine suae plus quam communi saluti consu5 lit. Naui enim fracta multi incolumes euaserunt; ex naufragio patriae saluus nemo potest enatare. Quod mihi bene uidetur Decius intellexisse, qui se deuouisse dicitur et pro legionibus in hostis immisisse medios. Amisit uitam, at non perdidit. Re enim uilissima certam et parua maximam redemit. Vitam dedit, accepit patriam; amisit

3 Ita uti HBPΠCog Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller itaque uti FLAfZVcabldpOπuBs(itaque ut Bs)Bunhr Kayser | in nauigio HBPΠCFLAZVcoOgpπu Marx Calboli ’69 Adamik Müller in nauigando fa(ex neuigṛando a)bldBunhr Achard Nüßlein in naufragio Lugdunensis (apud Kayser l3)Bs Kayser | non (ante nauem add. Halm receperunt Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller) nauim quam se LAf2ZVca1(add. non sup. lin a2)bdBs(se nauem quam Bs)Bu(q̃ ’ se mauult Bu)nhr Achard Nüßlein (non mauult Achard Nüßlein) Müller(non nauim Müller) nauem quam se HBPΠCFoOgpπu Marx Caplan Calboli ’69 Adamik nouim quam se f1 se quam nauim l neminem quam se coniecit ex nauem quam se Kayser | incolumem BPCfca(incolumen a)βȟoOdlpguBsBunhr2 edd. incolomem HΠFLAZVbπr1 ‖ 4 item uituperandus HBPCLA1Zπ Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ita uituperandus ΠFA2Vu Kayser(ita est uituperandus Kayser) ita uituperandus est fcabldoOgpBsBunhr | re p H1FLAZVgpπu(re. p. πu) Marx Calboli ’69 Adamik re. p̃ . d r p̃ . H2(sup.lin. H2)BPΠCc rei. pu. BsBu rei p. Kayser Caplan Müller(publicae Caplan Müller)Achard Nüßlein Golla 63sq. rei. p. ablohr rei p̃ . HO R. P. fn(r. p. n) | discrimine suae BPΠfabloOg2(sue ex suo g)BsBunhr(sue r) edd. discrimini suae H discrimini | plus H2(sup.lin. H2)BPΠCFLAZVcaoOdblpsuo P2CFLAZVcdg1(discrimine g)pπu gπuBsBunhr edd. om. H1 | communi saluti BPΠCFLAZVcabldo(comuni o)gpπu(9muni u)Bunhr edd. con munis (uersus fine disrepto) salutis H saluti communi fO communi om. Bs 4–5 consulit HP(cosulit H1P)BΠCFAfVcbdlaoOgπuBsBunhr edd. consuluit LZ(fieri potest, ut Z2 consuluit in consulit immutare uoluerit, puncto male supposito: consuḷuit) p * Pro nauem recepi nauim, per quod melius, ut breuius, omissio uocabuli explicaretur, quod est non. Negationem autem non ante nauim, non ante mauult posui, ne lector, nihil intellegendo, insaniret. Quod ad genetiuum re attinet, cf. Neue-Wagener, I3 574; Sommer, Hdb. 397sq.; Leumann, Laut- und Formenlehre 446. 8 at CAFVLZcbldπgupBsBunhr edd. an HPΠ om. Bo(totam sententiam, amisit−perdidit, omisit o)O ‖ 9 certam ablu2nhr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HPΠBCAFVLZcoOπgpu1BsBu maximam | maximam BsBunhr carissumam Kayser caram Lindemann Hafner Nüßlein egregiam d | Vitam dedit HB1(uitam ueram B2)PΠCFLAfZVcβoOdpgπunr edd. dedit uitam blakȟBs(uitam dedit Bs)Buh

366

Testo critico

animam, potitus est gloriam, quae cum summa laude prodita uetustate cottidie magis enitescit. Quodsi pro re p. decere accedere periculum et ratione demonstratum est et exemplo conprobatum, 〈i〉i sapientes sunt existimandi, qui nullum pro salute patriae periculum uitant.’ 58. In his igitur generibus expolitio uersatur: de qua producti sumus, ut plura diceremus, quod non modo, cum causam dicimus, adiuuat et exornat orationem, sed multo maxime per eam exercemur ad elocutionis facultatem. Quare conueniet extra causam in exercendo rationis adhibere expolitionis, in dicendo uti, cum exornabimus argumentationem, qua de re diximus in libro secundo. 45 Commoratio est, cum in loco firmissimo, quo tota causa continetur, manetur diutius et eodem saepius reditur. Hac uti maxime conuenit et id est oratoris boni maxime proprium. Non enim datur auditori potestas animum de re firmissima demouendi. Huic exemplum satis idoneum subici non potuit, propterea quod hic locus non est a tota causa separatus sicuti membrum aliquod, sed tamquam sanguis perfusus est per totum corpus orationis. Contentio est, per quam contraria referuntur. Ea est in uerborum exornationibus, ut ante docuimus, huiusmodi: ‘Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem praebes.’ In sententiarum huiusmodi: ‘Vos huius incommodis lugetis, iste rei p. calamitate laetatur. Vos uestris fortunis diffiditis, iste solus suis eo magis confidit.’ Inter haec duo contentionum genera hoc interest: illud ex uerbis celeriter relatis constat; hic sententiae contrariae ex conparatione referantur oportet.

5

10

15

20

25

1 gloriam BPΠCF1fZbgp edd. gloria HF2LAVcadloOπuBsBunhr * Hafner, p. 342, contendit uocabulo uilissima non adiectiuum certus, sed pretiosus, carus opponi. Non aliter igitur Lindemann, Hafner, Nüßlein quam scribae Aetatis Mediae se gesserunt, qui textum meliorem facere conati sunt. At hic aut traditam lectionem certam, ut Auctoris propriam, oportet recipiamus aut improbemus, ut coniecturam Aetatis Mediae. Sed hos omnes fugit certus de ‘pecunia’ dici consuesse (cf. Th.L.L. III 900, 3–26), ut est Cic. leg. agr. 1,2 nunc praesens certa pecunia numerata quaeritur, all. Patet igitur mercaturae uocabula, uilis, certa peropportune hoc loco adhibita esse, quippe quae bene alterum alteri respondeant. Cum autem Aetatis Mediae uiris doctis Thesaurus L.L. praesto non esset, probatur bonam hanc esse lectionem Romanumque usum oppido redolere. 10 qua de re HFLAZOBs Kayser Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller de qua re BPΠCfVcabldogpuBunhr Marx1 Achard Nüßlein qua de π ‖ 10–11 in libro secundo HBPΠCFLA2(inbro secundo A1)ZVcf(in libro II° cf)Ogpπu edd. in secundo libro bldakȟoBsBunhr libro H ‖ 12 quo BPCFLAZcfabdlpOgπuBsBunhr Kayser Marx1 Caplan Achard Nüßlein Müller a quo H(aquo H) Marx2 Calboli ’69 Adamik ‖ 13 reditur BPΠCFLAfZVcabdlpoOgπuBsBu(ex redditur BsBu)nhr edd. redditur H ‖ 23 solus HBPΠCFLAfZVcabloOgpπuBsBunhr edd. om. d | confidit BP2ΠCFLAfZVcabldo(om. suis o)OgpπuBsBunr(suis eo magis nr)h(eo magis suis h) edd. condit HP1

Liber IV

5

10

15

20

367

59. Similitudo est oratio traducens ad rem quampiam aliquid ex re dispari simile. Ea sumitur aut ornandi causa aut probandi aut apertius dicendi aut ante oculos ponendi. Et quomodo quattuor de causis sumitur, item quattuor modis dicitur: per contrarium, per negationem, per conlationem, per breuitatem. Ad unam quamque sumendae causam similitudinis adcommodabimus singulos modos pronuntiandi. Ornandi causa sumitur per contrarium sic: 46 ‘Non enim, quemadmodum in palaestra, qui taedas candentes accipit, celerior est in cursu continuo, quam ille, qui tradit, item melior imperator nouus, qui accipit exercitum, quam ille, qui decedit; propterea quod defatigatus cursor integro facem, hic peritus imperator inperito exercitum tradit.’ Hoc sine simili satis plane et perspicue et probabiliter dici potuit hoc modo: ‘Dicitur minus bonos imperatores a melioribus exercitus accipere solere’; sed ornandi causa simile sumptum est, ut orationi quaedam dignitas conparetur. Dictum autem est per contrarium. Nam tum similitudo sumitur per contrarium, cum ei rei, quam nos probamus, aliquam rem negamus esse similem, ut paulo ante, cum de cursoribus adserebatur. Per negationem dicetur probandi causa hoc modo: ‘Neque equus indomitus, quamuis bene natura conpositus sit, idoneus potest esse ad eas utilitates, quae desiderantur ab equo; neque homo indoctus, quamuis sit ingeniosus, ad uirtutem potest peruenire.’ Hoc probabilius factum est, quod magis est ueri simile non posse uirtutem sine doctrina conparari, quoniam ne equus quidem indomitus idoneus possit esse.

14 ut BP2ΠCFLAfZVcabldoOgpπuBsBunhr edd. om. HP1 | conparetur HPCF edd. comparetur BΠLAfZVcadOgp(ǝret˜ p)πu(cōparetur π cōparet̃ u)BsBu(9paretur BsBu)nhr compararetur bl accommodetur o ‖ 17 cum de cursoribus adserebatur HBPΠCFLAZcOgπuBsBunh(asserebatur LAZcOgπuBsBunh) Kayser(dubitanter) Calboli ’69 Adamik ut adserebatur dell. Schuetzius Marx Caplan Achard Nüßlein Müller cum de cursoribus asserebamus abldpr cum decursoribus ascribebatur f1(asserebamus f2) cum decursoribus ascriberetur V cum de cursoribus assereretur o om. Achard * At Kayser, p. XIV, negat considerate Schütz se gessisse, qui locos suspectos eiecerit, cum ipse tantum inclinatis litteris eosdem locos proponat. Quod de Caplan Achard Nüßlein dici potest, qui locum totum omiserunt, non de Marx et Müller, qui locum quadratis uncis inclusum rettulerunt. Etenim apparet hoc esse doctoris cuiusdam commentum. Sed quid in iis, quae praecedunt, ita minus certe hic illic commentum apparuit, ut omittendum non uideretur? Ita multa sunt per scholas incerta facta. 23 conparari HPCu(conp̲ari u) edd. comparari BΠFLAfZVca(comperari a)bldoOgπBs(cōparari πBs)Bunp(9p̲ari Bunp)hr(c̈op̲ari r) | quoniam ne equus quidem HP1ΠfV Kayser(equos Kayser) Philippson Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Adamik(quoniam quidem ne equus quidem Adamik) Achard Nüßlein Müller quoniam nec equus quidem P2CF(aequus F)LAZcapoOguBsBunhr quoniam neq. equus quidem Bd quoniam quidem bl Marx Adamik dell. recte Philippson et Trillitzsch; at quidem continuo post quoniam positum delendum putant iure Philippson 1185 et Trillitzsch | indomitus idoneus possit esse ALVZcunr Calboli ’69 Adamik idoneus potest esse HBPΠCFfOoaplπ(om. equus π)gh Kayser Marx Caplan Bornecque Achard Nüßlein Müller

368

Testo critico

Ergo sumptum est probandi causa, dictum autem per negationem; id enim perspicuum est de primo similitudinis uerbo. 47 60. Sumetur et apertius dicendi causa simile – dicitur per breuitatem – hoc modo: ‘In amicitia gerenda, sicut in certamine currendi, non ita conuenit exerceri, ut, quoad necesse sit, uenire possis, sed ut productus studio et uiribus 5 ultra facile procurras.’ Nam hoc simile est, ut apertius intellegatur mala ratione facere, qui reprehendant eos, qui uerbi causa post mortem amici liberos eius custodiant, propterea quod in cursore tantum uelocitatis esse oporteat, ut efferatur usque ad finem, in amico tantum beniuolentiae studium, ut efferatur ultra finem. Dictum autem 10 simile est per breuitatem. Non enim ita, ut in ceteris rebus, res ab re separata est, sed utraeque res coniuncte et confuse pronuntiatae. Ante oculos ponendi negotii causa sumetur similitudo – dicetur per conlationem, sic: ‘Vti cithar〈o〉edus cum prodierit optime uestitus, pallam inauratam indutus, cum 15 clamyde purpurea uariis coloribus intexta, et cum corona aurea, magnis fulgenti9–10 in1 …finem] CA1FLZcdπoOgu in cursore tantum uelocitatis esse oporteat, ut efferatur usque ad finem, in amico tantum beniuolentiae, ut ultra quam quod amicus sentire possit, procurrat amicitiae studio A2(at, charta in margine abscisa, nonnullae litterae, possit pro-, perierunt et scriba post amicitiae insequentia uerba studium ut effertur ultra finem non deleuit, sed ad abundantiam seruauit A2)fa1(in amicitia tantum beniuolentie studium a2)blpBs(ultra quam amicus Bs)Bunh(et in amico nh)r(deferatur r) Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller in cursore tantum uelocitatis esse oporteat, ut efferatur ultra finem, in amico tantum beniuolentiae studio HPΠ (studium Π)B in cursore tantum uelocitatis esse oporteat, ut efferatur usque ad finem, in amico tantum beniuolentiae studium V quam malam lectionem Hafner (cf. infra) proposuit, eam non satis prudenter recepit Nüßlein. * Hafner, pp. 343sq., pessime textum ita reconcinnauit breuitatis causa, ut ipse ait: in cursore tantum velocitatis, in amico tantum benivolentiae studium (studio HPB) esse oporteat, ut effera〈n〉tur ultra finem. Namque Hafner minus intellexit duas hic tantum lectiones ad bonam accedere significationem, scilicet eam, quae codicibus Integris et aliis, id est CAFLZcdπoOgu, tradita esset, et eam, quae in codicibus fablpBsBunhr inueniretur. Vtraque autem idem significatum, nisi quod Integrorum lectio ea differentia nititur, quae usque ad finem et ultra finem continetur, quae differentia, uidelicet amicitiam ultra finem uitae manere, codicibus fablpBsBunhr amplius explicata est. Quod ad commentarium magis quam ad textum constituendum pertinere uidetur, ut codice A2 (quem Hafner ignorauit) luculente probatur. Temporis autem significatione (usque ad finem−ultra finem) breuitati satis superque prouisum. Itaque codices CAFLZcdπoOgu sine ulla dubitatione secutus sum. Editores omnes − Calboli ’69 non excipio − stulte se gesserunt, sed stultissime Hafner. 15 citharoedus Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller citharaedus reliqui cytharedus BPFLAZclβgpπuBsBuhr Achard Nüßlein est haredus H citharedus ΠCfVbdahoO Achard Nüßlein citaredus n | pallam P1ΠC Kayser Calboli ’69 Müller palam H Trillitzsch palla BP2FLAZfVcabdloOgpπuBsBunhr Marx Adamik Achard Nüßlein | inauratam P1ΠCf Kayser Trillitzsch Calboli ’69 Müller inaurata HBFLAZVcabdloOgpπunhr Marx Adamik Achard Nüßlein indutus B2P2CFLAZfVcabldoOgpπu2BsBunhr Kayser Müller induitur HBP1Π inductus hu1Bu(sed sic correxit: induc̣tus Bu) Marx1 Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein ‖ 16 intexta

Liber IV

369

bus gemmis inluminata, citharam tenens exornatissimam auro et ebore distinctam, ipse praeterea forma et specie sit et statura adposita ad dignitatem: si, cum magnam populo commorit iis rebus expectationem, repente, silentio facto, uocem mittat acerbissimam cum turpissimo corporis motu, quo melius ornatus 5 et magis fuerit expectatus, eo magis derisus et contemptus eicitur; item, si quis in excelso loco et in magnis ac locupletibus copiis conlocatus fortunae muneribus et naturae commodis omnibus abundabit, si uirtutis et artium, quae uirtutis magistrae sunt, egebit, quo magis ceteris rebus erit copiosus et inlustris et expectatus, eo uehementius derisus et contemptus ex omni conuentu bonorum 10 eicietur.’ Hoc simile exornatione utriusque rei, alterius inertiae artificis, alterius stultitiae simili ratione conlata, sub aspectus omnium rem subiecit. Dictum autem est per conlationem, propterea quod proposita similitudine paria sunt omnia relata. 61. In similibus obseruare oportet diligenter, ut, cum rem afferamus 48 15 similem, cuius rei causa similitudinem adtulerimus, uerba ad similitudinem habeamus adcommodata. Id est huiusmodi: AFVZfcabldoOπgupBsBunhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller intextam L corporis sint texta H corporis intexta PΠBC | aurea magnis A2fabloO(aurea magna O)pBsBunh(aurea sine magnis h)r Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller magnam H magna PΠBCA1FVLZcdπgu aurea om. HPΠBCA1FVLZcπgu Kayser Nüßlein * Lectionem induitur et inductus ex male intellecta Visigothica scriptura ductam esse contendi et, mea quidem sententia, probaui (Calboli, “Further Comments” 128; et Calboli, 2001b: 78sq.). Proinde legatur, oportet: pallam inauratam indutus, ut Kayser proposuerat et Müller recte accepit. Hafner, p. 344, aurea delet, utpote quod ad ordinem parallelum cum clamyde purpurea uariis coloribus intexta ~ cum corona magna fulgentibus gemmis inluminata minus conueniat. At utrum corona ex auro sit necne permagni interest, neque ordo tam seuere habendus est. Quare cum multis editoribus aurea seruaui. 7–8 si…egebit] A2fO(uirtutis sunt magistrae fO)abdou2pBu(sunt sumptibus egebit pBu[at add. in marg. Bu])Bsnhr Kayser (magistrae sunt uirtutis Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller si uirtutis magistrae sunt egebit HP1(tegebit HP1)Bl si quae uirtutis magistrae sunt uel sumptibus egebit Cu1(uel sumptibus omissis u1) si uirtutis magistrae sumptibus egebit P2A1ZFLcπg(sụ̃ p̣tịḅ, g) si q uirtutis magistre egebit V(s. s. m1 (?) sumptibus V) si uirtutes magistrae non sunt egebit Π * Hafner, p. 344, putat iam in Θ textum corruptum esse et codicibus CVAFL ea prolata, quae ex prima emendatione nata sint. Verba magistrae sunt glossema fortasse fuisse et ita in textum inrepsisse. Quae omnia fieri potuisse concedo, sed, si textum quempiam legere uelis, non aliter puto legendum atque A2fOabdou2pBsBunhr − multo plus librorum, quam Hafner considerauit − legerint. 11 inertiae artificis BPΠCFLAZV(inerciae AZV)g1pπuh Kayser (dubitanter, quod ad artificis spectat) inertia artificis H artificis om. o dell. Orelli et edd. omnes praeter Kayser inertia artificii c inscientia artificii abld(inscientiae d)Og2fBsBu(inscitia artificis fBu inscitia artificii BsBu[in marg. Bu])nr * Quamquam, uocabulo artificis addito, totus locus difficilior intellectu fit, nullam aliam causam inueni, cur artificis omitteretur, cum meum non esse putarem, meliorem textum efficere quam Auctor ipse fecisset. Itaque artificis recepi.

370

Testo critico

‘Ita ut hirundines aestiuo tempore praesto sunt, frigore pulsae recedunt –‘ ex eadem similitudine nunc per translationem uerba sumimus: ‘item falsi amici sereno uitae tempore praesto sunt; simul atque hiemem fortunae uiderunt, deuolant omnes.’ Sed inuentio similium facilis erit, si quis sibi omnes res, animantes et inanimas, mutas et eloquentes, feras et mansuetas, terrestris, caelestis, maritimas, artificio, casu, natura conparatas, usitatas atque inusitatas, frequenter ponere ante oculos poterit et ex his aliquam uenari similitudinem, quae aut ornare aut docere aut apertiorem rem facere aut ponere ante oculos possit. Non enim res tota totae rei necesse est similis sit, sed id ipsum, quod conferetur, similitudinem habeat oportet. 49 62. Exemplum est alicuius facti aut dicti praeteriti cum certi auctoris nomine propositio. Id sumitur isdem de causis, quibus similitudo. Rem ornatiorem facit, cum nullius rei nisi dignitatis causa sumitur; apertiorem, cum id, quod sit obscurius, magis dilucidum reddit; probabiliorem, cum magis ueri similem facit; ante oculos ponit, cum exprimit omnia perspicue, ut res prope dicam manu temptari possit. Vnius cuiusque generis singula subiecissemus exempla, nisi et exemplum quod genus esset, in expolitione (44,57) demonstrassemus et causas sumendi in similitudine (45,59) aperuissemus. Quare noluimus neque pauca, quominus intellegeretur, neque re intellecta plura scribere. Imago est formae cum forma cum quadam similitudine conlatio. Haec sumitur aut laudis aut uituperationis causa. Laudis causa, sic:

5

10

15

20

1 Ita ut hirundines ΠLVF(hirundines ex irundines, littera h supra lin. posita F)c(hirundines ex hrrundines c)πo1n(ut hirundines o2n1)fabldh(hyrundines lh)p(yrundines p)ug1n2(yrundines g1)g2(hyrundines littera h supra lin. posita g2)Bu(yrūdines Bu)r Kayser Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller ita ut irundines HB2A Marx Adamik ita ut erundines B1PC1(rundines C2) ita ut estiuo tempore irundines OBs(yrūdiẽs Bs) ‖ 6 eloquentes HBPΠLAZfVcabldoOgpπuBsBu(elloquentes BsBu)nhr Kayser(eloquentis Kayser)Marx Caplan Calboli ’69 Adamik loquentes CF Kroll Achard Nüßlein Müller ‖ 9 totae HBPΠCFAZcoOgp(tote p)πBs edd. toti LfVablduBunhr 10 id ipsum quod conferetur HBP1Cg1r(confertur r) Kayser(confertur Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller id ipsum ad quod conferetur g2 ad ipsum ad quod conferetur P2FAVa2b2poπ ad ipsam ad quam conferetur L ad ipsam ad quod conferetur Z id ipsum quod conferetur ad ipsum quod conferetur c ad ipsum quod confertur fa1BsBu ad ipsum quod conferetur Πb1ldu2 id ipsum ad quod conferetur Onh ipsum quod conferetur u1 oportet BPΠCFLAZfVcabldoOgp(similitudinem aliquam habeat oportet p)πuBsBunhr edd. oporteat H ‖ 16 ut B2P2CA2FVfcπ2abldoOgpuBsBunhr edd. om. HP1B1ΠLA1Zπ1β ‖ 18 esset HBPΠCAFLZπcoOβ2ug1p Kayser Stroebel, Cornificiana ’81, Kroll, Philol. 89:71, Golla 87 Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein Müller est Vfabldg2kȟBsBu(ẹ̄ Bu)nh Marx Adamik

Liber IV

371

‘Inibat in proelium, corpore tauri ualidissimi, impetu leonis acerrimi similis.’ Vituperationis, ut in odium adducat hoc modo: ‘Iste, qui cottidie per forum medium tamquam iubatus draco serpit dentibus aduncis, aspectu uenenato, spiritu rabido, circum inspectans huc et illuc, si quem 5 reperiat, cui aliquid mali faucibus adflare, ore adtingere, dentibus insecare, lingua aspergere possit.’ Vt in inuidiam adducat, hoc modo: ‘Iste, qui diuitias suas iactat, sicut Gallus e Phrygia aut hariolus quispiam depressus et oneratus auro clamat et delerat.’ 10 Et contemnitur sic: 1 similis ΠCA2fcaouBsBu(simil’ aouBsBu)blOgpnhr Kayser Marx1 Achard Nüßlein Müller simili HP Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik similes d erasit B om. FLA1ZVπ * Müller recte addit lectionem simili a Marx2 ita intellectam esse tamquam per comparationem compendiariam posita esset. Quod cum inutile sit et unius litterae, quae est s, omissione explicari possit, quamquam bonis codicibus (duobus) traditum est, recipere nolui. 8 iactat FAZ2fVabldpOπBsBunhr Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller iactans HBPΠCcogu Kayser Marx1 Achard Nüßlein laudat LZ1 | e Phrygia Bs(ephỹgia Bs) edd. e phrigia AFc2bldo(pbrigia o)Og2u2Buhr e phiroeya V1 e phrigia a1 (eTroia a2) e firoeia V2 et phrogia H et phroegia BPΠCFLπ et phrigia g1 et frigia p(ex p)u1n phroaegia Zc1 | hariolus H1A1 Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller hauriolus H2 ariolus BPΠCFLA2ZfVcabldpoOg(ariolus et | quispiam BPΠCFLAZfVcadlpoOaugur g)πuBsBunhr Kayser Marx1 Achard Nüßlein ‖ 8–9 depressus et BPΠCFLZ2VcadOggπuBsBunhr edd. quispiam − delerat om. H pπu1BsBu(depulsus Bu depressus in marg. Bu)nhr(et oneratus aut depressus honeratus r) edd. depressus aut Z1 deprehensus A2u2(deprensus A1depreenssus u2)fbl ‖ 9 clamat BPΠCFLAZVca(clamatur a)oOgpπunhr edd. om. fbldkȟ | et delerat L Marx Achard et delirat A2fblpOBsBunhr Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Nüßlein Müller et deierat PΠCFA1ZVcagπu Kayser deierat do et degerat B ‖ 10 Et contemnitur HPC et contempnitur ΠOdlpg1πr contempnitur (et omisso) B1 et contennitur u sic B2F1L2Z2fVOπr sic uti P sicut HB1ΠC et contemptus causa sumitur L1Z1 contemptus causa sumitur B2A2 Contemptus causa sumit F2 et contēpnitur. In contēptionem sic A1d In contemptionem sic Bsh Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Vt in contemptionem sic β2g2 Kayser Achard Nüßlein Müller et contēpnit sic b Vt contempnitur sic a ut contepnatur sic oBu(et ut contemnatur sic Bu)n qui HBPΠCFLAZfVbr edd. om. dO Vt in contemptum ducatur c * Pro delirat recepi dubitanter delerat. Inspecto enim Thesauro Linguae Latinae (V,1, 465, 63sq.) et Capri grammatici (gramm. VII 109,6) explicatione considerata, qui delerare ex λῆρος uenisse scribit, fieri potuisse putaui, ut Auctor hac falsa etymologia ductus delerare poneret pro delirare. Quod autem Cornificium, prouecta aetate etymorum factum cultorem, equidem suspicatus sum adulescentem uel admodum iuuenem Rhetoricam ad Herennium conscripsisse (cf. Rhet. Her. IV 56,69 simul libenter exerceamur propter amicitiam, cuius initium cognatio facit, et G. Calboli: Cornifici, Rhet ad Her. pp. 8sq.), id non equidem infitior hac etymologia confirmari posse. At, triginta uel plus annis inter Rhetoricam ad Herennium et libros Cornifici de etymis deorum interpositis, non longius hac malim explicationis procedere uia. Quod ad hariolus, pro ariolus spectat, cf. Th.L.L. VI,3 2534,17sq. (Brink), ubi hariolus saepius dicitur adhibitum esse. Lectionem, quae est Et contemnitur sic dubitanter recepi, cum in contemptionem et contemptus causa librarii cuiusdam correctionem redolere uiderentur et Auctor uocabulum, quod est contemptio, sexies adhibuisset (Marx, Index p. 422), contemptus nusquam, quod uocabulum

372

Testo critico

‘Iste, qui tamquam coclea abscondens se retentat sese tacitus, quom domo totus, ut comeditur, aufertur.’

praeterea e scriptoribus huius aetatis a Lucretio, Caesare, Liuio tantum, a Cicerone nusquam admissum esset (cf. Th.L.L. IV 658, 60–68). Insequentia uerba tam male tradita sunt, ut incerta maneant nec satis liqueat, utrum integram sententiam an sententiae partem Auctor enuntiare uoluerit. 1 coclea P2CFLAZfVcabdlpoOBsBunhgπur edd. (cochlea Kayser Müller) cocleam HBP1Π abscondens BPΠCLAZfVcabdlpoOgπuBsBunhr2 Kayser Marx2(expunxit Marx1) Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller obscondens Fr1 del. Orellius abscondent H | retentat sese A2fablo(retentasse o)BsBun Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller et retentans sese B2FLZA1VcOdgpπh Kayser Achard Nüßlein retentans sese HB1PΠur Marx1 re et tentans sese C tacitus HBPΠCF2L(tacitusιq̊m̊ L)AZVcoOdpgπuhr edd. tacite fablBsBun tantus F1 ‖ 1–2 quom domo totus Marx Caplan Adamik Müller(cum Caplan Adamik Müller)Calboli ’69 Achard cum domo quodam g2 quomodo totus HBPΠFAZVπu Nüßlein quomodo uiuus (uiuat ?r)totus pr quodammodo C q̄ aomodo o quoquo modo ut sit tutus Kayser cum domo fcab(domu b)ldOBs(in domo Bs)Bunh Kayser quom ut tutus comeditur L quomodo sit tutus comeditur Vo(qaomodo sit tutus comeditur o) totus ut comedatur fA2(?)abldOg2nh Marx1 Caplan Achard Nüßlein Müller totus ut comeditur Marx2 Calboli ’69 Adamik ut tutus comeditur HPΠBCFLA1Zg1pπu comeditur et aufertur c1(totus comeditur et aufertur c2)g1πu1(comedatur u2) ‖ 2 aufertur BΠLA2fbdlpOg2nhr edd. auferetur H et aufertur PCFAZVo Kayser auferatur a quoquo modo ut sit tutus, cum domo sua comeditur et aufertur Kayser aufertur et comeditur (sine totus) Bs domo totus ut(ut in marg. Bu) comedat///aufertur Bu * Hafner, pp. 228–230, de uerbis, quae sunt Iste, qui tamquam coclea … aufertur, egit et conclusit, etsi tutus bona lectio esse uideatur, totum locum grauiter esse corruptum et a librariis emendatum, quod probo, neque tamen, quo modo sit corruptus, satis liquere, cum praeterea pauciores codices Hafner considerauerit et A male legerit, qui contendat (p. 228) et retentant in A codice legi, cum reuera sit et retentans sese A1 retentat sese A2. Equidem conatus sum rem difficilem, quae multa obscuritate et squalore iam obsita esset, quantum potui, enodare. Lectio, quae est ut totus comeditur, re ipsa, quantum sentio, confirmatur. De ea re enim agitur, quam accidere uidemus, si quis cocleam de sua domo auferre conetur, quod duabus rationibus fieri potest, ut coclea partim, i.e. membratim auferatur, aut tota et ita uiuens, ut tamquam uermis se retentare uideatur. Quod accidere, ut par est, nequit, si cocleam membratim toto corpore lacerato abstuleris. Apparet igitur adiectiuum totus, ut adderetur, necesse profecto fuisse, si rem tamquam sub oculos Auctor positam uellet. Temptandum igitur putaui: retentat sese tacitus, quom domo totus, ut comeditur, aufertur. Masculinum autem genus cocleae ab Auctore, ut Graece fuerit (κοχλίας, ου, ὁ; κόχλος, ου, ὁ), seruatum, mirum non esse, cum Charisius (gramm. 1,104,15; 132,23 Barwick; Varro, ling. frg.15 G.-Sch.) autem ait vocabula ex Graeco sumpta, si suum genus non retineant, ex masculino in femininum Latine transire et a littera terminari, velut κοχλίας coclea’, cf. Th.L.L. III 1393,11–15), nempe Varronem laudans ostendat Varronis temporibus de hoc ambigi puditum non esse. Optatiuum autem comeditur, antiquam illam quidem formam esse, quae postea coniunctiuo substituta sit comedatur, neminem esse puto, qui possit negare. Particulam autem, quae est et, propter participia effectam esse dixerim, cum qui abscondens et retentans posuisset, alterum participium retentans per coniunctionem et cum priore participio abscondens coniungere esset coactus. Quod, quo facilius appareret, coniunctionis, quae est ut, locum cum nonnullis codicibus et editoribus immutare ausus sum, ita ut uoluntas, non concessio significaretur. Pronomen autem se post abscondens tamquam per aplographiam omissum, sed cuius uestigia in abscondent H quodammodo manerent, addidi, ita

Liber IV

373

63. Effictio est, cum exprimitur atque effingitur uerbis corporis cuiuspiam forma, quoad satis sit ad intellegendum, hoc modo: ‘Hunc, iudices, dico, rubrum, breuem, incuru〈o〉m, canum, subcrispum, caesium, cui sane magna est in mento cicatrix, si quo modo potest uobis in memoriam 5 redire.’ Habet haec exornatio cum utilitatem, si quem uelis demonstrare, tum uenustatem, si breuiter et dilucide facta est. Notatio est, cum alicuius natura certis describitur signis, quae, sicuti notae 50 quaedam naturae sunt adtributa; ut si uelis non diuitem, sed ostentatorem 10 pecuniosi describere: ‘Iste,’ inquies, ‘iudices, qui se dici diuitem putabat esse praeclarum, primum nunc uidete, quo uultu nos intueatur. Nonne uobis uidetur dicere: “Darem, si mihi molesti non essetis?” Cum uero sinistra mentum subleuauit, existimat se gemmae nitore et auri splendore aspectus omnium praestringere.− Cum puerum 15 respicit hunc unum, quem ego noui − uos non arbitror −, alio nomine appellat, deinde alio atque alio. “At eho tu,” inquit, “ueni, Sannio, ne quid isti barbari

ut esset abscondens se, retentat sese. Quae omnia a me excogitata esse glorior, tametsi doctiorum iudicium exspecto. 1 Effictio V2β2o2Bsh Aldus Kayser(Ecfictio Kayser) Marx Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller efficio Bu effectio HBPΠCFLAZfcbldpo1Oπu2(in marg. u2)r Aeffectio V1 Aeffictio V2 affectio agu1n * Quamquam uocabulum effictio ἅπαξ εἰρημένον est (Th.L.L. V,2, 179,74–77), fieri nullo pacto potest, ut id non recipias, etsi effectione aliud quid significatur (Th.L.L. V,2,126,74–127,18). 8–9 notae quaedam P2B2CFLAZfVab(quedam ab)ldp(note quedam p)o(quaedam note o)Ogπu BsBunhr Kayser Kroll, Philol. 89,78 Achard Nüßlein Müller notae quae H2B1P1Πc Marx Calboli ’69 Adamik notae q: H1 * Quamquam indefinitum quae accipi potest, tota res clarius apparet, si quaedam reponas. 11 putabat HB1PΠF1og2 Marx Calboli ’69 Adamik putat B2CVF2LAZfVcabldOg1pπuBsBunhr Kayser Achard Nüßlein Müller ‖ 12–13 Darem B2ΠAfbldakȟβ2o2O(ordine immutato darem posuit post si mihi molesti non essetis O)uBsBu(darem uobis multa si micchi molesti Bu)nhr Kayser Calboli ’69 Achard Nüßlein daretis mihi locum CFLZVcβ1g2pπ darem mihi locum u daretis locum o1g1 dant HB1P Marx (qui [Marx2] lacunam suspicatur et sic explendam putat: Darem vobis libenter quae clientibus) ditarem uos Brakman, Mnemos. 1924, 336 Adamik(〈Darem vobis libenter quae clientibus〉 dant Adamik) 〈quid〉 darem Kroll, Philol. 89,84 Trillitzsch Müller * Lectionem quid darem ideo accipendam non credo, quia nego Rhetoricam ad Herennium nobis iterum conscribendam esse. Hic quoque O (Ott. Lat. 1190) liberius, quod ad ordinem spectat, se gessit. 16 isti B2Π2LA2fbdlakȟβ1OuBs2Bunhr edd. omnes praeter Marx is HP1B1Π1 Marx ḥi C istos P2V1FA1Zcβ2pπBs1 ii V2 hii g | barbari BCΠV2A2fbldakβ1OguBs2Bunhr edd. omnes praeter Marx barbaris P1L Marx barbaros HP2V1FZcβ2πpBs1

374

Testo critico

turbent;” ut ignoti, qui audient, unum putent selegi de multis. Ei dicit in aurem, aut ut domi lectuli sternantur, aut ab auunculo rogetur Aethiops qui ad balineas ueniat, aut asturconi locus ante ostium suum detur, aut aliquod fragile falsae choragium gloriae conparetur. Deinde exclamat, ut omnes audiant: “Videto, ut diligenter numeretur, si potest, ante noctem.” Puer, qui iam bene 〈eri〉 naturam 5 norit: “Tu illo plures mittas oportet,” inquit, “ si hodie uis transnumerari.” “Age,” inquit, “duc tecum Libanum et Sosiam.” “Sane.” Deinde casu ueniunt hospites homini, quos iste, dum splendide peregrinatur, inuitat. Ex ea re homo hercule sane conturbatur; sed tamen a uitio naturae non recedit. “Bene,” inquit, “facitis, cum uenitis: sed rectius fecissetis, si ad me domum recta abissetis.” “Id fecisse- 10 mus,” inquiunt illi, “si domum nouissemus.” “At istud quidem facile fuit undeli-

1 turbent HBP1CLA2fbldakghunr edd. perturbent FA1ZV2c1βOpBs conturbent Bu turbet P2 p̲turbē π perturbare V1 perturbentur c2 stupeant Π uenis o annio ut ignoti qui audiant o(totum locum immutando omittendo corrupit o) sanino ne quid (ex quit h) isti barbari contrahent h * Iterandum puto quae Calboli, 1993: 90, scripsi: Fieri potuit, ut is pro i adhiberetur (cf. Sommer, Hdb3. 420), ut barbaris pro barbari, non potuit, uel ita aegre potuit (cf. Sommer, Hdb. 3 347), ut facilius crediderim errasse librarium codicis P et is in codicibus M pro isti positum esse. 8 quos…peregrinatur] HPΠBZc1fa1blπg1n Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quos iste dum splendide peregrinatur (peregrinantur C)CFL qui istum splendidum receperant dum peregrinaretur V qui istum receperunt splendide dum peregrinaretur oOpBs(receperant pBs) qui istum dum splendide peregrinabatur d qui istum splendide dum peregrinaretur receperant uBu quos iste splendide dum peregrinaretur, receperat g2 Kayser(peregrinabatur Kayser) a quibus iste splendide peregrinans susceptus est c2 inuitat fbla1kȟn Marx Calboli ’69 Adamik inuitarat Kayser Halm Caplan Achard Nüßlein Müller om. HBPΠCFLZcg1πu se receperunt A2 receperant V qui istum receperunt splendide dum peregrinatur a2oO(receperunt splendide dum peregrinaretur oO)A2g2u(qui istum splendide dum peregrinaretur receperunt A2g2u)d(qui istum dum splendide peregrinabatur, receperunt d) qui istum dū splendide peregrinatur A1 qui eum splendide peregrinantem susceperant h qui istum receper̈ splendide peregrinantem r * Librarius, qui male Latinum nosset, sententiam per dum temporale et coniunctiuum adhibuit, recentioris inuentionis signum certissumum, cum Cornificius dum cum coniunctiuo ea tantum condicione coniungat, qua aut condicio quaedam ponatur (I 5,8 aliquid referemus, dum haec omnia ad eam ipsam rem, qua de agitur, sint adcommodata) aut alio coniunctiuo nitatur (IV 10,15 dum haec consectemur, […] ueniamus), cf. Marx, Index 439. Malam autem inuentionem ex eo natam esse conicio, quod inuitat ceciderat, quo uerbo omisso, totus locus reconcinnandus erat. Bene accidit, quod male reconcinnando reconcinnatum locum esse ostenderunt. Halm, p. 560, non inuitat, sed legendum putat inuitarat (quos iste, dum splendide peregrinatur, inuitarat). Credit autem Hafner, p. 345, id codicibus HPBCAFL probari, lacunam in Θ exstitisse, nonnullos conatos esse eam explere (Vd), item coniecturam existimandam, quam emendationem bl protulerint. Equidem dixerim hunc locum multifariam turbatum uideri, lectionem autem potiorem, quam codices fa1bl tradiderint.

Liber IV

375

bet inuenire. Verum ite mecum.” Secuntur illi. Sermo interea huius consumitur omnis in ostentatione: quaerit, in agris frumenta cuiusmodi sint; negat se, quia uillae incensae sint, accedere posse: nec aedificare etiamnunc audere; “tametsi in Tusculano quidem coepi insanire et in isdem fundamentis aedificare.” 64. Dum haec loquitur, uenit in aedes quasdam, in quibus sodalicium erat 51 5 eodem die futurum; quo iste pro notitia domini aedium ingreditur cum hospitibus. “Hic,” inquit, “habito.” Perspicit argentum, quod erat expositum, uisit triclinium stratum: probat. Accedit seruulus; dicit homini clare, dominum iam uenturum, si uelit exire. “Itane?” inquit. “Eamus hospitis; frater uenit ex Falerno: 1 Verum ite mecum sequuntur illi o Kayser Marx1 Calboli ‘69(mequom Marx1 Calboli 69 mequum Marx2) Caplan Adamik Achard(mequum Achard) Nüßlein (mequum Nüßlein) Müller (sequuntur Müller) Verum item equum sequuntur illi B1 Verum euntem illum secuntur illi B2(pro illum posuit eq̄ ūum B2)LFVcfZabldpπO(secuntur VfblπO)BsBunhr om. illi O)u(eum pro illum u)g2(euntē illum sup.lin. g2 ịṭe ṃẹc̣ū g1) Verum ite euntem eum sequuntur illi C Verum item equum secuntur illi HB(euntem B1 item B2)P(sequuntur P)Π(aequum sequntur Π). * Hic locus uehementer ex uerborum diuisione laborasse uidetur, ita ex ite mecum factum est euntem illum, sed ita ut codicum B et g correctores id, quod prius positum erat, nempe ite mecum, deleuerint et in euntem illum (g2) euntem eum (B2) immutauerint. Quod non casu accidisse puto. Ego quidem ipse cum lectionem recentiorum editorum legi, Verum ite mecum, incertus mansi, quiddam mihi non bene concinere uisum est. Eundi enim notionem a bonis auctoribus non adhiberi noram consuesse, si quis quempiam se sequi seu iuberet seu hortaretur At cum auctores ipsos per ‘Lectorem Latinum’ inquisiui, enuntiatum ite mecum semel in Plauto Rud. 288, inueni, quater apud Liuium 4,28,5; 7,34,14; 22,50,3; 38,51,10, semel in unoquoque trium insequentium poetarum: Lucan. 9,156; Sen. Oed. 1061; Stat. Teb. 10, 184, et bis apud Val. Fl. 1,248; 6,265, nusquam autem uenite mecum. At eodem pronomine repetito, id ostendebatur, inuentam esse, nec bene, priorem huius enuntiationis partem. Ad ueniendi igitur notionem conatus sum reuenire, quae bene Latine sonaret et in uerbis Ver̃ ite celari posset. Exemplar igitur considerare coepi, ex quo libri nostri manuscripti descripti essent: uncialis scriptura aut capitalis rustica in mentem ueniebant, et utraque scriptura quam maxime facile uidebatur littera N in R esse conuersa, sed perperam. Tam paruo enim anulo R littera superior claudebatur utraque scriptura, ut facile neglegi aut non clare uideri posset, dum totum paene spatium transuersa lineola occupatur. Ita sensi a parum attento librario N tamquam R legi potuisse et lectionem Venite mecum, praeferendam esse, ut totus locus, ostentatore loquente, ita sonaret: “At istud quidem facile fuit undelibet inuenire. Venite mecum!” At Venite mecum nusquam repperi, ut supra scripsi, et tamquam e somno experrectus, factis ipsis, nempe consuetudini linguae Latinae exemplis demontratae quamquam inuitus restiti: Verum ite mecum legendum suscepi. 6 domini aedium AZco Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller domini edium B2VF2LfVabldOgpuBs(dm̃ ede᷆ Bs)Bunhr domnaedi iam Marx Calboli ’69 Adamik domnediam HB1P(domne diam P)ΠCF1g(sed mox correxit in domini edium g)π domniediam B2 | ingreditur P2B2CFLAZfVcabldoOgpπuBsBunhr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller in integro HB1P1Π introit Marx1 it intro Marx2 Calboli ’69 Adamik * Vocabulum dom(i)naedius, quod in Th.L.L. V,1 1877,44–73 inuenitur, a tardis tantum auctoribus admissum esse uidetur, ut appareat Friedericum Marx non dubitasse tardum et uulgarem idcirco accipere usum, ut quoquo modo probaret, antiquiora Auctorem ad Herennium adhibere consuesse, cum antiquiora putaret a tardis auctoribus iterum esse suscepta.

376

Testo critico

ego illi obuiam pergam; uos huc decuma uenitote.” Hospites discendunt. Iste se raptim domum suam conicit; illi decuma, quo iusserat, ueniunt. Quaerunt hunc; reperiunt, domus cuia sit; in diuersorium derisi conferunt sese. Vident hominem postridie; narrant, expostulant, accusant. Ait iste eos similitudine loci deceptos angiporto toto deerrasse; se contra ualetudinem suam ad noctem multam expec- 5 tasse. Sannioni puero negotium dederat, ut uasa, uestimenta, pueros rogaret: seruolus non inurbanus satis strenue et concinne comparat. Iste hospites domum deducit: ait se aedes maximas cuidam amico ad nuptias commodasse. Nuntiat puer argentum repeti: pertimuerat enim, qui commodarat. “Apage te,” inquit, “aedes commodaui, familiam dedi: argentum quoque uult? Tametsi hospites 10 habeo, tamen utatur licet, nos Samis delectabimur.” Quid ego, quae deinde efficiat, narem? Eiusmodi est hominis natura, ut quae singulis diebus efficiat gloria atque ostentatione, ea uix annuo sermone enarrare possim.’

1 decuma HBPCF1A2Vcg1pπu Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ad decumam β2g2 ad decimam fbldakβ2ȟoBs(sine ad Bs)Bunhr decima ΠF2A2O Caplan decima hora LZg(addidit post decuma g) ‖ 2 decuma quo HBPΠFZfblahkȟ(qua blahkȟ)OgpBs(decimam sine ad Bs)Bunr Caplan decima hora quam iusserat o decuma quo V1F1LA1Vcβd Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller decuma qua u decuma quos π ‖ 3 cuia HBPΠFLAZfVcabdloOg1πBunh Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller (at Muller dubitat an cuius uel cuiusnam scribendum sit) cuias C cuius g2puBs(cui’ Bs)r ‖ 4 postridie HL(?) Calboli ’69 Achard postero die P2Πu Adamik Müller posteri die P1B1 Marx postera die BCFAZfVcabdlogπBsBunhr alia die O ‖ 5 se contra ualetudinem suam H2BPΠCALVZFcfablOdπgpu2BsBunh Kayser Caplan Müller se om. H1BPΠFLVAZcOπu1pr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein contra ualetudinem se o ‖ 6 rogaret BPΠCcgu1r Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller rogasset HFLZVpπ conrogasset A1conrogaret A2 corrogaret fabldoOu2BsBunh Achard Nüßlein 7 comparat BΠF1AfVcbldakȟOpπBsBunhr(cö̊pa̲ t r) conparat HPu2(9parat u2) Marx Calboli ’69 Adamik 9pararat u1 conpararat LZβg(ompararat[sic!] et praepararat g) Kayser Achard Nüßlein Müller conpararet CF2o(co̓ pararet o). * Tanti est, ut quaeramus, cur Auctor primo decuma scripserit, dein, paucis interpositis uerbis, ad usitatum decima reuenerit, si ita legimus. Mea quidem sententia, ille ita se gessit, ut ostenderet uerba quoque magna et amplius sonantia ab homine adhibita esse, qui totum diem in ostentatione consumere consuesset, cum Auctor postea ad usitata uenerit. Quod spectat ad se contra ualetudinem suam, nonnullis codicibus (H2Cfaobdlgp) traditum, receptum a Kayser, Caplan, Müller, seruaui, cum ostentatorem pecuniosi senserim id ostendere uoluisse, non modo hospites ex ipsorum errore, sed se ipsum laborasse, qui ad multam noctem contra ualetudinem suam eos exspectasset. Quod, sese ipso (se – contra ualetudinem suam) bis memorato, ostentatorem maius facere uoluisse, ut se purgaret in hospites conferens culpam, consentaneum est. Praeterea se post deerrasse positum, ut eiusdem se syllabae repetitio, fieri potest, ut a librariis uitatum sit. 12 narem A2fbldakȟoOu2Bunhr Kayser Marx1 Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller parem HBPΠCFLA1Zc1gπu1Bu(in marg. Bu) patrem V narem Marx2 (qui naret codicis B Plaut. Pseud. 1008 memorat) narrare parem c2g2 narrarem Bsp(narrare p)

Liber IV

377

65. Huiusmodi notationes, quae describunt, quod consentaneum sit unius cuiusque naturae, uehementer habent magnam delectationem: totam enim naturam cuiuspiam ponunt ante oculos, aut gloriosi, ut nos exempli causa coeperamus, aut inuidi aut tumidi aut auari, ambitiosi, amatoris, luxuriosi, furis, 5 quadruplatoris; denique cuiusuis studium protrahi potest in medium tali notatione. Sermocinatio est, cum alicui personae sermo adtribuitur et is exponitur cum 52 ratione dignitatis, hoc pacto: ‘Cum militibus urbs redundaret et omnes timore obpressi domi continerentur, 10 uenit iste cum sago, gladio succinctus, tenens iaculum; 〈III〉 adulescentes homines simili ornatu subsequuntur. Inrupit in aedes subito, deinde magna uoce: “Vbi est iste beatus,” inquit, “aedium dominus? quin mihi praesto fuit? Quid tacetis?” Hic ali omnes stupidi timore obmutuerunt. Vxor illius infelicissimi cum maximo fletu ad istius pedes abiecit sese. “Parce,” inquit, “ et per ea, quae tibi 15 dulcissima sunt in uita, miserere nostri, noli extinguere extinctos, fer mansuete

1 quod HBPΠCcadOgpuBunr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller quid FALZVfboπBs Kayser Achard Nüßlein q. l | que consentaneum sit h * Quae iam descripserat, uidentur melius per relatiuum quod, quam per interrogatiuum quid, quasi denuo inquirenda sint, exponi. 4 tumidi BΠCFLZfVcabldgπuBs2nhr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein timidi HAOBs1Bup Kayser Müller t+incertum+di P om. o * Müller tumidi reicit tamquam idem atque gloriosi sonet, quod probari posset, nisi quod haec uitia omnia ad superbiam pertinent, nec idem est gloriosum esse atque tumidum esse, quamquam non multum differunt. Ne dicam tumidum esse lectionem difficiliorem. 10–11 III adulescentes Kayser(tres adulescentes homines Kayser) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik In aduliscentes HB1(inadolescentes B1)PΠ v adolescentes B2LZg2uBs v adulescentes F quinque adolescentes fa(adholescentes a)bldpBuhr(q; adolescentes r) adolescentes VcoOg1π inde adulescentes C adulescentes A1 quinque adulescentes A2 Achard Nüßlein Müller ‖ 11 homines HBPΠCLAFVZβ1cOgpπur Kayser hominem abdlkβ2ȟBsBunh Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller om. o * Prope omnium et optimorum codicum lectionem homines nulla re impedimur, quominus recipiamus, cum adulescens homo apud Plautum, Terentium, C. Gracchum, Ciceronem, Sallustium alios inueniatur (cf. Th.L.L I 794,84–795,5). Hic autem adulescentes hominem lectio facilior esse uidetur, qua asseclae tamquam auditores magistrum sequantur. 14 Parce HBPΠCFLA1ZVβ1oOdpgπuBsBun Kayser Calboli ’69 Per te fcblaȟkβ2hr Marx Skutsch, Kl. Schriften 118, Bornecque Caplan Adamik Achard Nüßlein Müller Per[arce] te A2 | et per ea quae CFAZfVca(que a)bldOgπuBsBunhr Achard Nüßlein et per quae P2B2L Kayser Calboli ’69 et quae HP1B1Π Marx1 Müller per ea quae o(coniunctione et omissa o) ea quae(praepositione per non repetita) Marx2 Caplan Adamik ‖ 15 sunt BFLAZfVcabdlpoOBsBugπunhr edd. om. HΠ | in uita BΠAZfVcabdlpoOgπuBsBunhr edd. om. H1 add. H2

378

Testo critico

fortunam: nos quoque fuimus beati: nosce te esse hominem.”− “Quin illum mihi datis ac uos auribus meis opplorare desinitis? Non abibit.” Illi nuntiatur interea uenisse istum et clamore maximo mortem minari. Quod simul ut audiuit: “Heus,” inquit, “Gorgia” pedisequo puerorum, absconde pueros, defende, fac, ut incolumis ad adulescentiam perducas.” Vix haec dixerat, cum ecce iste praesto “sedes,” 5 inquit, “audax? Non uox mea tibi uitam ademit? exple meas inimicitias et iracundiam satura tuo sanguine.” Ille cum magno spiritu : “Verebar”, inquit, “ne plane

1 fuimus HBPΠCFLA2(om. A1)ZfVcabdlpoOgπuBsBunhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller om. Achard Nüßlein | nosce te P2B2ΠCF2LAZfVcabldk2βȟoOgpπuBsBunhr edd. noscet HB1P1 nosse te F1 nosci k1 | esse hominem HBPΠCFAZVcβogpπuBsr edd. hominem esse fbldakȟBunh hominem O | Quin P1B1ΠCg1 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller At ille. Quin P2B2FLA1ZfV1c1abldoOg2pπuBsBunhr Achard Nüßlein At ille inquit quin c2 At ille cur non V2 At ille. Cur A2 qui In H ‖ 2 ac uos HBPΠCFLAZfVcabdlgπun edd. at uos opBsr(at uos auribus meis applorare non desinitis Bsr(opplorare r))Bu(at uos opplorare auribus meis desinite Bu) aut uos h ac auribus meis uos O ‖ 4 Gorgia HBP1ΠCFLAZfVcabldoOgpπuBs(pedisecca gorgia Bs)Bunhr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller Gorgiae P2 Kayser Achard Nüßlein | pedisequo Skutsch, Kl. Schriften 119, Caplan Calboli ’69 Achard Nüßlein pediseco Kayser pendens equo H pedens aequo P1B1Π pedissequa B2P2CFLfVcablogpπu(explicat u2 sup.lin.: nutrix)Bs(pedisecca Bs)nh pedissequo P1Z pedisseq̃ OBu(pediseq̃ Bu) r(pedisseq̈ : r) pedisseca d pethissequa A2(satis non apparet quid A1 posuerit) pediseque Lambinus Marx Adamik Müller | defende HBPΠCFAZfVcabdlpoOgπuBsBunhr edd. ‖ 4–5 fac ut incolumis ad adulescentiam perducas A2fa1(adolescentiam a1)blBs(ĩcolum̃ adolescẽciam perducas Bs)nhr(ad adolescentiam nhr) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller fac ut incolumis adulescentiam HPΠ (adolescentia Π1)B fac ut incolumis adulescentia sit Cg(adolescentia g)p(sit adolescēcia p) Kayser(aduliscentia Kayser) fac ut incolumis sit adulescentia A1VLZc1a2dou2πp(incolomis AFV incolumes u1 adulescencia A1 adolescentia VLZc1a2douπ adolescencia p)FBu Nüßlein fac ut incolumis sit illorum adolescentia c2 fac ut incolumes ueniant ad adolescentiam O. * Hafner, p. 345, scripsit coniecturam ex adulescentiam natam esse, sed textum ita esse legendum, ut eum codices Integri (A1VLZFc1a2dou2πp) tradiderint. Quod mihi quidem non probatur, cum hic non de adulescentibus, sed de pueris agatur et puer ab adulescentulo et eo magis ab adulescente differat (cf. Th.L.L. I 795,64–83, ubi puer et adulescens apud Latinos scriptores distinguuntur). Erant igitur pueri ad adulescentiam perducendi, qui, si iam adulescentes fuissent, pedisequo (puerorum) non indiguissent. Notio, quae est inquit, potest datiuo casu praecedi aut, ut supra, excipi (cf. Szantyr, Th.L.L. VII,1 1765,72–77; 1778, 48–56, et al.); sed iam C. P. Schmidt, Fleckeis. Jahrb. 1891, 197, docuerat ‘inquit’ cum datiuo posse coniungi. Kayser autem posuerat: Gorgiae pediseco, quod tamen nimis a tradita lectione aberrare uidetur. 7–379,1 Verebar inquit ne plane uictus cod. Turicensis Orellius Kayser Caplan Trillitzsch Calboli ’69 Achard Müller uerba inquit ne plane uictus essem HB1P1ΠF1Cc1g1π uerba inquit ne plane uictus esset P2A1L(sed L non bene legitur)VF2Zπ Hafner Nüßlein uerba metuebam inquit ne plane uictus essem A2V(esset V)a(esses a)fbldg2 Marx Adamik uerba inquit metuebam ne plane uictus essem B2 inquit uerba metuebam ne plane uictus essem u uerba tua metuebam inquit ne plane uictus essem c2 cum magno spiritu metuebam inquit ne plane uictus essem oO(cum magno metuebam O)n(inquit uerba (uerba sup.lin. n)hr uerba emittens metuebam ne plane uictus essem pBu(emittens in marg. Bu metuebam inquit Bu) uerba emittens metuebam inquit in iudicio Bs

Liber IV

379

uictus essem. Nunc uideo: iudicio mecum contendere non uis, ubi superari turpissimum et superare pulcherrimum est; interficere uis. Occidar equidem, sed uictus non peribo.” “Vt in extremo uitae tempore etiam sententiose loqueris! Numquam ei, quem uides dominari, uis supplicare?” Tum mulier: “Immo iste 5 quidem rogat et supplicat: sed tu, quaeso, commouere; et tu per deos,” inquit, 1 uideo HBΠCFAZfVcabdlpoOguBunhr edd. om. Bs uideam k | iudicio B2Cu Kayser Marx1 Achard Nüßlein iure Marx2 Calboli ’69 Adamik Müller i ū B1HZ(?) sū H tu PFπ om. V in iudicio A2fc2(ne plane in iudicio uictus essem; nunc uideo in iudicio tu mecum c2)bldpoOg(iudicio add. g2)Bs(inquit in iudicio tu mecum contempdere Bs)Bunh(ne plane uictus essem; nunc uideo in iudicio mecum Bunh)r in iuditium a om. PZVπ ‖ 1–2 superari – superare BP2(supurari pro superari P1)ΠCVAFcZfOοπabdlgpuBsBunhr Kayser Bornecque Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller superare – superare H superarei~ superare Marx ‖ 2 interficere uis HBPΠCFL(altera manu nigrum colorem addidit L)AZVc1g1πu1 Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller interficere me uis fc2Ou2pBsBuh interficere uis me abldg2nr Achard Nüßlein interficere mauis o 3 Vt B1Πg Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller At B2ZcabldoOπBsBunh Achard Nüßlein Tu C | sententiose loqueris A2fc2a (sentenciose eloqueris c2)bldpOBsBunhr Achard Nüßlein sententias eloqueris BPΠCFLA1ZVc1ogπu Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller sententia eloqueris H * Totum locum reconcinnauit Hafner (p. 345), qui recte sensit metuebam integrationem (“Ergänzung”) iudicandam esse, eamque integrationem, quae in medio undecimo saec. per codicem V introducta esset. Sic igitur legendum: “Verba”, inquit, ne plane uictus esset, “nunc uideo…”. Hanc imaginosi hominis lectionem suscepit Nüßlein, qui, dum nouum Mentorem quaerit, Achard relicto, imaginosior, ut ita dicam, esse uoluit: “Verbera!” (‘Schlag zu !’) inquit, ne plane uictus esset (‘um nicht vollig besiegt zu sein’). Quod eum curasse, dum interficitur, tam credibile dixerim, quam si Seneca Rhetor, Ciceronem interfectum narrans (Sen. suas. 6,17) dixisset: “At Cicero, ne plane uictus esset, ceruicem non retraxit”. Sed nemo imaginosis audacior. Equidem sentio non modo, lectione uerba inquit considerata, ad Verebar, inquit nos duci, sed hanc lectionem melius cum totius loci significatione congruere, cum se pudere iudicio plane uictum esse, uir ille quidem magni animi dicat, neque metum neque timorem ullum ostendat, quoniam non eadem metuendi et uerendi significatio est, cf. Calboli, Catonis Oratio pro Rhodiensibus, pp. 288sq. Quodsi Donatum ad Ter. Andr. 496 ueretur liber, metuit seruus, audimus, metuendi notionem hic prorsus ineptam dixerim tanti uiri in ore uideri. Lectionem, quae est sententiose loqueris, defendi contra P. Sinclair (“The sententia in the Rhetorica ad Herennium”, p. 577 adn. 47) in disputatione quae appellatur “Sentences et proverbes”, p. 42 adn. 2). Contendit enim Sinclair hoc loco legendum esse sententias eloqueris, non sententiose loqueris, quod sententiose ter a Cicerone (inu. 1,106; de orat. 2,286; orat. 236) adhibitum sit, cum sententias eloqui semel et apud Priscianum (gramm. III 433,20) inueniatur. Locutionem igitur sententias loqueris non bene Latine sonare uideri et idcirco cum homine “isto” sagum induente et tamquam militem se gerente bene congruere. At equidem obieci sagum fuisse omnium ciuium Romanorum et etiam imperatoris uestem (Sall. Hist. frg. II 59 Maurenbrecher), cum bellum gereretur, nec hominem “istum” uideri rustice aut male Latine locutum. Non esse igitur minus bonam elocutionem, quae ad minus bene loquentem hominem adcommodaretur, seruadam et sententiose, a rhetoribus adamatum uerbum, reponendum. 4 Numquam Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Müller nū quā H np P1 n̄ qū B1 n̄ q Π nuq’ o2 nec V Neque P2B2CFAZfcabldo1OgpπuBsBunhr Kayser Achard Nüßlein. Hic L non satis bene legitur, at equidem legi: neque ei quem | iste BPΠCLVFAZcoOπdg(Isṭẹ g, i.e. is ex iste)up Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ista H is falb

380

Testo critico

“hunc examplexare. Dominus est; uicit hic te, uince tu nunc animum.” “Quin desinis,” inquit, “uxor, loqui, quae me digna non sint? tace et quae curanda sunt, cura. Tu cessas mihi uitam, tibi omnem bene uiuendi spem mea morte eripere?” Iste mulierem reppulit p〈r〉opulit ab se lamentantem; illi nescio quid incipienti dicere, quod dignum uidelicet illius uirtute esset, gladium in latere defixit.’ Puto in hoc exemplo datos esse uni cuique sermones ad dignitatem adcommodatos; id quod oportet in hoc genere conseruare. Sunt item sermocinationes consequentes hoc genus: ‘Nam quid putamus illos dicturos, si hoc iudicaritis? Nonne omnes hac utentur oratione?’ deinde subicere sermonem. 53 66. Conformatio est, cum aliqua, quae non adest, persona confingitur quasi adsit, aut cum res muta aut informis fit eloquens, et forma ei et oratio adtribuitur ad dignitatem adcommodata, aut actio quaedam, hoc pacto: ‘Quodsi nunc haec urbs inuictissima uocem mittat, non hoc pacto loquatur: “Ego illa plurimis tropaeis ornata, triumphis ditata certissimis, clarissimis locupletata uictoriis, nunc uestris seditionibus, o ciues, uexor; quam dolis malitiosa Kartago, uiribus probata Numantia, disciplinis erudita Corinthus labefactare non potuit, eam patimini nunc ab homunculis deterrumis proteri atque conculcari?” ‘ Item: ‘Quodsi nunc Lucius ille Brutus reuiuescat et hic ante pedes uestros adsit, 〈is〉 non hac utatur oratione: “Ego reges eieci, uos tyrannos introducitis; ego

5

10

15

20

4 p〈r〉opulit] Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Müller populit HL reppulit PB(ex repØpulit BP)ΠCAcgu Kayser Marx1 Achard Nüßlein repellit fa(repulit sup.lin. a)bl repulit VoOd pepulit FZπp | ab se BPΠCcolbgu Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller a se LVFAfZOapπ ad se H * Quod pertinet ad p〈r〉opulit, qui uir doctus Thesauri articulum confecit, Ottink, Marxianam hanc lectionem accepisse uidetur (Th.L.L. X,2 1968, 3-6). At quoquo modo haec res sese habet, propellendi notionem iam Plautus admisisse uidetur, eamque eadem significatione quam hoc Rhetoricae ad Herennium loco adhibitam esse reperias (Rud. 671 leno scelestus sacerdotem anum praecipes/ reppulit, propulit perquam indignis modis ‒ hic quoque homo uehemens et uiolentus mulierem reppulit propulit). Qua comparatione maxime moueor, qui praeterea oblitus non sim et Plautum frequentatum ab Auctore et haec exempla fortasse in ludo, ubi Plauti locus facilius memorari posset, elaborata esse uideri. Quin ego quidem ipse, ut Plautum aperte resumptum monstrarem, et una simul repellendi et propellendi contentionem, a codicibus traditam, explicarem, quod nullius additi uerbi indigeret propulit, ei etiam reppulit adiungi posse putaui. Quod acute excogitatum credo, timeo ne nimis. 9 iudicaritis PB1ΠCg2 Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik iudicaueritis dl2(iudicatos ‖ 15 tropaeis Kayser Caplan Müller tropheis l1)bpBsBun(?)hr Achard Nüßlein Müller HBP2CFL(t̊pheis L)AZfVcabldoOg2pπuBsBunhr tropeis P1Πg1 Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein. * Lectionem tropeis ideo a Marx acceptam esse puto, quia ab antiquissima Latinitate ducta esse uidebatur, sed equidem facilius crediderim recentiore aetate litteram, quae est h, cecidisse. Itaque Herbipolitani et Parisini et Bernensis et Corbeiensis et aliorum codicum lectionem recipiendam puto, si codicum lectionem edere uelis, si ad Latinitatem redire, tropaeis, quam lectionem consentaneum non est a Cornificio, qui Graecum satis nosset, ignoratam esse.

Liber IV

5

10

15

20

25

381

libertatem, quae non erat, peperi, uos partam seruare non uultis; ego capitis mei periculo patriam liberaui, uos liberi sine periculo esse non curatis?” Haec conformatio licet in plures res, in mutas atque inanimatas transferatur; sed proficit plurimum in amplificationis partibus et conmiseratione. 67. Significatio est res, quae plus in suspicione relinquit, quam positum est in oratione. Ea fit per exsuperationem, ambiguum, consequentiam, abscisionem, similitudinem. Per exsuperationem, cum plus est dictum, quam patitur ueritas, augendae suspicionis causa, sic: ‘Hic de tanto patrimonio tam cito testam, qui sibi petat ignem, non reliquit.’ Per ambiguum, cum uerbum potest in duas pluresue sententias accipi, sed accipitur tamen in eam partem, quam uult is, qui dixit; ut de eo si dicas, qui multas hereditates adierit: ‘Prospice tu, qui plurimum cernis.’ Ambigua quemadmodum uitanda sunt, quae obscuram reddunt orationem, item 54 haec consequenda, quae conficiunt huiusmodi significationem. Ea reperientur facile, si nouerimus et animum aduerterimus uerborum ancipites aut multiplices potestates. Per consequentiam significatio fit, cum res, quae sequantur aliquam rem, dicuntur, ex quibus tota res relinquitur in suspicione; ut si salsamentari filio dicas: ‘Quiesce tu, cuius pater cubitis emungi solebat.’ Per abscisionem, si, cum incipimus aliquid dicere, deinde praecidamus, et ex eo, quod iam diximus, satis relinquitur suspicionis, sic: ‘Qui ista forma et aetate nuper alienae domi − nolo plura dicere.’ Per similitudinem, cum aliqua re simili allata nihil amplius dicimus, sed ex ea significamus, quid sentiamus, hoc modo: ‘Noli, Saturnine, nimium populi frequentia fretus esse: inulti iacent Gracci.’

3 in mutas HΠ Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard res mutas B2P2CFLAZfabl(d?)oO2(mutat correxit O2 in mutas)gpπuBsBunhr inanimatas pnhr iumutas B1P1 mutas Vc inmutas Kayser(dubitanter) inanimas Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller ‖ 3–4 sed proficit HBPΠanhr(om. sed Πanhr)fg1u Kayser(set Kayser) Marx(sine Sed Marx) Calboli ’69 tamen proficit LFAZVcoOg2pπBs(profecit Bs)Bu(proficit tamen Bu) Trillitzsch (qui scribendum cum M( ?) putat: transferatur; sed proficit; at H legit: utrum feratur sed proficit) sed p̑ plurimum proficit C sed om. ΠFLAZVcbldakȟBsBunhr Marx Caplan Adamik Achard Nüßlein. * Etiam Eduardus Stroebel, Cornificiana 83, contendit particulam sed recipiendam esse. Scripsit enim: “Fasst man Stangls Cassiodoriana S. 271 ins Auge, so wird man an sed, dessen Hinzufügung in M kaum begreiflich wäre, keinen Anstoss mehr nehmen”. 20 cubitis emungi B1P2ΠCg1 Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller cubiti semungi P cubitis emugi P1B cubiti semugire H cubito se emungere B2FLAZf(cubto f)VcablOBs(mungere lOBs)poπuBunhr Caplan Achard Nüßlein cubitis emungere solebat nasum g2 ‖ 21 praecidamus HBPCFLAZfcabloOgpπuBsBu(p̃ cidạimus Bu1)nhr Marx Calboli ’69 Adamik Müller praecidimus VBu2 Achard praedicamus Π.

382

Testo critico

Haec exornatio plurimum festiuitatis habet interdum et dignitatis; sinit enim quiddam tacito oratore ipsum auditorem suspicari. 68. Breuitas est res ipsis tantummodo uerbis necessariis expedita, hoc modo: ‘Lemnum praeteriens cepit, inde Thasi praesidium reliquit, post urbem Viminacium sustulit, inde pulsus in Hellespontum statim potitur Abydi.’’ 5 Item: ‘Modo consul, quondam tribunus, deinde primus erat ciuitatis; tum proficiscitur in Asiam; deinde hostis et exul est dictus; post imperator populorum factus est et consul.’ Habet paucis conprehensa breuitas multarum rerum expeditionem. Quare adhibenda saepe est, cum aut res non egent longae orationis aut tempus non 10 sinet commorari. 55 Demonstratio est, cum ita uerbis res exprimitur, ut geri negotium et res ante oculos esse uideatur. Id fieri poterit, si, quae ante et post et in ipsa re facta erunt,

4–5 Viminacium Marx Calboli ’69 Adamik Müller uiminachium HB1PΠ ui imachium B2A1 ui inachium Ccg1u inacium FLZ inachium Voπp bitiuntium(?) f bithiniam A2bg2 bitiniam On bithinum a1 bithinam a2 bithanā lh(bithaniam ȟ) bithiniā VBu(bithyniā Bu) machidum r Bithynam Cium Münzer, Philol. 89,215–225 Caplan Achard Nüßlein urbem3 petinita3 Bs urbem Lysimachiam Kayser ‖ 5 pulsus B2A2fVL2ZcabloOg2uBsBunhr Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller sulsus HP1B1Π rursus P2CFA1g1pπ reuersus Baiter Caplan Achard Nüßlein 6 quondam tribunus B2AfablpOuBsBunhr quondam tribunus; Is P2CFLcgπ quando tribunus is V quandam tribunus is β quodannis Jordan, Hermes 1881 quotannis Warde Fowler, Roman Essays 97 Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein quondam is Marx Caplan quodam is P1B1Π Kayser quondam ciuis o quod his H | deinde primus erat ciuitatis faOblg2unhr Calboli ’69 is deinde primus erat ciuitatis P(deinde pri////erat ciuitat P)BΠCA2VcZop Kayser Marx Ahard Müller is deinde primus ciuitatis A1LFπ olim primus ciuitatis H deinde patricius qui primus erat ciuitatis g1 ‖ 7 deinde hostis et exul est dictus post imperator faO(est dictus et exul post O)blgu(exul s. l. gu[erat dictus u])pn(dictus est pn)hr Kayser Marx Calboli ’69 Achard Müller et exul A2(exul [sine et] A2)fablO(est dictus et exul O)g2u2pBsBu Marx2 Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Müller om. HPBCFVLZcoπg1u1 Kayser Marx1 Nüßlein deinde hostis est dictus post imperator HPBΠCLAFZπ(hostis [is A]dictus est LAFZπ)Vco ‖ 7–8 et populorum factus est HBPΠCFLA1ZVcogpπu Calboli ’69(omisso et Calboli) postremo A2fblOuBsBu Marx Caplan Adamik Müller et populi Romani coni. Omnibonus, ante factus excidisse VII putat Marx (Marx1: excidit fortasse VII; Marx2: excidit VII) VII Caplan septimo Achard Nüßlein. * Hafner, pp. 345sq., Kayser secutus contendit uerba, quae sunt et exul, ut quondam tribunus, abolenda esse, ut Mediae Aetatis additamenta, nec rationem ullam, cur ita sentiat, adducit. Non pluris igitur quam flocci eius opinionem primo duxi. At de hoc loco disputauit Weidner 1878, XVII–XXII, qui quam lectionem Jordan defendit, impugnauit et totam subuertit. Recte enim memorauit lectionem, quae est quotannis, quae potissimum ad C. Marium adcommodaretur, a Jordan excogitatam esse, quae si sublata sit, locum et ad Cornelium Sullam adcommodari posse, qui a Cornificio, C. Mari fautore, uituperandi gratia, effictus esset. Rem incertam explicari non posse iudicaui, sed quoquo modo quotannis recipi non posse. 11 sinet HBP1ΠCVca1βog Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein sinit P2FLAZfa2blpkhOπuBs(sine commorari Bs)Bunhr Kayser Müller

Liber IV

383

conprehendemus aut a rebus consequentibus aut circum instantibus non recedemus, hoc modo: ‘Quod simul atque Graccus prospexit, fluctuare populum, uerentem, ne ipse auctoritate senatus commotus sententia desisteret, iubet aduocari contionem. 5 Iste interea scelere et malis cogitationibus redundans euolat e templo Iouis: sudans, oculis ardentibus, erecto capillo, contorta toga, cum pluribus aliis ire celerius coepit. Illi praeco faciebat audientiam; hic, subsellium quoddam excors calce premens, dextera pedem defringit et hoc alios iubet idem facere. Cum Graccus deos inciperet precari, cursim isti impetum faciunt et ex aliis ali partibus 10 conuolant atque e populo unus: “Fuge, fuge,” inquit, “Tiberi. Non uides? Respice, inquam.” Deinde uaga multitudo, subito timore perterrita, fugere coepit. At iste, spumans ex ore scelus, anhelans ex infimo pectore crudelitatem, contorquet

1–2 recedemus P2ΠCLA2VFZπcabkȟgpuBsBu(receḋm’ Bu)nhr Kayser Caplan Achard Nüßlein Müller recedimus HP1BO Marx Calboli ’69 Adamik recedentib; l recedamus A1foβ. * Lectionem recedemus, non recedimus, ideo recepi, ut cum antecedenti comprehedemus concineret, cum bonis utraque, recedemus et recedimus, probatisque codicibus tradita esset. 7–8 quoddam…premens] A(galle presens A1 calce premens A2) Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller quoddam forte calce premens scripsi (Calboli 2005a) quondam scors(sors Fπ) galle presens HBPΠ(scorte galle, littera c super g posita, Π2)c(prehendens c2)LF1V1(scorgalle F2V2)π quoddam calce premens faoOlpλ1–2(calce om. λ2)p8(quoddam subsellium p8)p9p11w9 w10BsBunhr quod quidam calce premens b quod erat in foro, calce premens Kayser subsellium quoddam dextera pedem defringit u dextera pedem defringit nhr * Lectionem excors, quae sola in Bambergensi A inueniretur quamque ad rem conuenire negauerat Kroll (Philol. 89:79), primo non recepi, cum, scriptura considerata, uocabulum scors(scorte Π) ex forte, multo melius ad rem congruenti uocabulo ductum esse uideretur (simili ratione Auctor forte adhibuit nonnullis in locis, cf. Marx, Index, p. 450). Insulari enim semionciali scriptura et Visigothica Hispanica et Luxoui scriptura ita f littera exarata est, ut sc legi posset (cf. B. Bischoff, Latin Paleography 85; 98; 105). Huc adde quod Kroll, Philol. 89,79, excors reiecerat ac negauerat bonam lectionem ad id tempus (1934) inuentam esse: “excors heißt nicht ‘kopflos, außer sich’, sondern ‘dumm’; die richtige Verbesserung ist noch zu finden”. At postea, cum de Malleoli loco (1,13,23) agerem, disputationem legi (2009) et librum (2012b), quibus Daniela Di Ottavio hanc totam quaestionem explicauit docuitque furorem pietati (erga deos) opponi a Romanis scriptoribus consuesse. Quod hoc quoque loco sensi, quo Tiberi Gracchi mors esset enarrata, adhibitum esse, et pietatem colentem Tiberium esse descriptum (cum Graccus deos inciperet precari) furore captum Nasicam (scelere et malis cogitationibus redundans, oculis ardentibus, erecto capillo, excors, spumans ex ore scelus). Quam igitur pietatem erga deos Nasica curauerat, ut seruaretur, cum lignum, non ferrum strinxisset (cf. E. Badian, “Tiberius Gracchus” 722–726), eandem a Cornificio, Gracchi fautore, Tiberio potius Graccho ascriptam esse dixerim, furorem Nasicae. Probaueram enim, Fridericum Marx potissimum secutus, popularium partium Auctorem fuisse ad Herennium (qua de re cf. quae supra scripsi, cf. Prolegomena ad pp. 37–51). Quae cum cogitassem, melius fortasse credidi “excors” quam “forte” cum narrationis congruere colore et excors recipiendum esse. Quamquam incertissimum manet utrum furor an fortuna, furoris filia, hoc loco significata sit.

384

Testo critico

brachium et dubitanti Gracco, quid esset, neque tamen locum, in quo constiterat, relinquenti, percutit tempus. Ille, nulla uoce delabans insita uirtute, concidit tacitus. Iste uiri fortissimi miserando sanguine aspersus, quasi facinus praeclarissimum fecisset circum inspectans, et hilare sceleratam gratulantibus manum porrigens, in templum Iouis contulit sese.’ 5 69. Haec exornatio plurimum prodest in amplificanda et commiseranda re huius modi enarrationibus. Statuit enim rem totam et prope ponit ante oculos. 56 Omnes rationes honestandae studiose collegimus elocutionis: in quibus, Herenni, si te diligentius exercueris, et grauitatem et dignitatem et suauitatem habere in dicundo poteris, ut oratorie plane loquaris, ne nuda atque inornata inuentio 10 uulgari sermone efferatur. Nunc identidem nosmet ipsi nobis instemus − res

1 dubitanti H2BPΠCLVAFcfOοπabpluBsBunhr Kayser Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller dubitante H1 dubitantei Marx * Marx more suo ex dubitanti~dubitante ad ueterem formam dubitantei se uenire posse credidit, sed dubitante Gracco codicis Herbipolitani (H1) fieri potest, ut ablatiuus absolutus fuerit, neque ex forma dubitantei ortum sit. Nullam igitur causam inueni, cur antiquiorem Auctorem facerem, quam re uera fuit. 2 delabans H(alteram a littera Visigothica delabccN̑ expressit H)PΠ(delabccns Π)LA1VFZπcpu1 Marx2(ut ἅπ. εἰρ.) Calboli ’69 Adamik delabens B Th.L.L. V 413,74–415,71 delibans p8(nullam uocem delibans insita uirtute p8) Victorius (Var. Lect. XIV, 10)Kayser Marx1 Caplan Achard Nüßlein Müller edens A2faOobu2BsBunh(nullā uocē edens A2fOoabu2BsBunhr(nullam uocem edens hr))ldp8p9p11w9w10 uel delauaris C | insita uirtute P(insitaṃ uirtuteṃ P)LVFZfπcaOoblpup8p9p11w9w10BsBunhr insitā uirtuteṃ B insitam uirtutem HΠC(insitam uirtutē C)A Kayser Marx Caplan Adamik. * Quod ad delabans insita uirtute pertinet, haec Marx2 addidit in apparatu: “delabare ἅπαξ εἰρημένον ut labosus Lucil. 109 a labes, sicuti lutosus et delutare Cato agr. 128 a lutum”. Equidem neque satis Parisini Latini 7740 lectione delibans (quam editores Victorio perperam tribuunt) confidendum esse putaui, ad conuiuium melius quam ad Tiberi mortem apto uocabulo (cf. Th.L.L. V,1, 441,14–45), neque ita facile lectionem codicis Bernensis delabens recipi posse putaui, ne loquar de edens, faciliore lectione, quam omnes recentiores codices receperunt (at pπu1 seruarunt delabans). Non ignorabam enim hunc librum, Bernensem codicem dico, ex libro esse ductum, qui Seruati Lupi in scriptorio exaratus et saepius correctus esset (cf. Hafner, Untersuchungen 47). Correctionis igitur suspicione lectio, quae est delabens, grauiter infirmatur. Neque delabans crediderim aliter atque Marx fecit, posse explicari, id est a labes ductam esse, nisi quod equidem plus similitudini cum participio labans tribuerim, praesertim cum Auctor ad Herennium libenter analogia, ut eodem tempore Sisenna, usus esse uideatur. Nouum autem uerbum delabans cum genere orationis grandi bene conuenire atque hoc modo sceleris grauitatem Auctorem augere uoluisse neque certis argumentis probari neque excludi posse putarim, tametsi equidem hanc explicationem libentius acceperim. Genus autem dicendi graue hoc loco adhibitum esse quis neget? Praeterea Auctor mihi uidetur lectione delabans eam narrationem infirmare uoluisse, qua Tiberius, cum fugeret, diceretur lapsus et percussus esse, qui contra, ut in Rhet. Her. narratur, tamquam miles firmiter in statione manens, interfectus esset (cf. G. Calboli, “Démonstration et exemple”, pp. 60–67). 6 re HPB(HB corr. ex re.)PΠCLAVFZfc(re. LVFZfc)πpOuBunhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller re et in Aa1blh Kroll re: et o om. Bs.

Liber IV

385

enim communis agetur −, ut frequenter et adsidue consequamur artis rationem studio et exercitatione; quod alii cum molestia tribus de causis maxime faciunt: aut si quicum libenter exerceantur non habent, aut si diffidunt sibi, aut nesciunt, quam uiam sequi debeant; quae ab nobis absunt omnes difficultates. Nam et 5 simul libenter exerceamur propter amicitiam, cuius initium cognatio facit, cetera philosophiae ratio confirmabit; et nobis non diffidimus, propter quod et aliquantum processimus, et alia sunt meliora, quae multo intentius petimus in uita, ut, etiamsi non peruenerimus in dicendo quo uolumus, parua pars uitae perfectissimae desideretur; et uiam quam sequamur, habemus, propterea quod in his libris 10 nihil praeteritum est rhetoricae praeceptionis. Demonstratum est enim, quomodo res in omnibus generibus causarum inuenire oporteat; dictum est, quo pacto eas disponere conueniat; traditum est, qua ratione esset pronuntiandum; praeceptum est, qua uia meminisse possemus; demonstratum est, quibus modis perfecta elocutio conpararetur. Quae si sequimur, acute et cito reperiemus, 15 distincte et ordinate disponemus, grauiter et uenuste pronuntiabimus, firme et perpetue meminerimus, ornate et suauiter eloquemur. Ergo amplius in arte rhetorica nihil est. Haec omnia adipiscemur, si rationes praeceptionis diligentia consequemur exercitationis.

1 agetur BPΠCFLAfcbog1pπu1 Marx Calboli ’69 Adamik Müller agitur ValdvOu2BsBuhr Kayser Achard Nüßlein om. H(Z non legitur) aguntur g2 n codex obsuratus est, non legitur 5 exerceamur H2B1P1Cg Marx Calboli ’69 Adamik Müller exerceamu H1 exercemur B2ΠA2fVablOBunhr Kayser Caplan Achard Nüßlein exercitemur u2 exercitebimur u1 exercebimur P2FLcopπBs exercebuntur A1 (Z non legitur) | facit HBPΠf(Z non legitur)VabOguBsBunh Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller fecit CFLAZ(?)copπr Kayser Caplan ‖ 6 confirmabit PΠCfOVcaoguBsBunhr Marx Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller confirmauit HFLAβ1pπ Kayser Caplan confirmabat B (Z non legitur) | et nobis HBPΠCAVFLcOu1pπ (nob̄ HPCΠVFLcOu1π) de nobis fabogu2n(de nob̄ fabogu2n)lhr ‖ 6–7 aliquantum PΠCcOu1 Kayser Marx Calboli ’69 Adamik Müller aliquantulum FLAZfVablpoπu2BsBunhr Achard Nüßlein in aliquantum B alia quod H aliquandum (?) g ‖ 14 Quae si P2ΠCFLAVcablpoOu(Que si Ou)gBsBunhr Kayser Marx1 Caplan Calboli ’69 Trillitzsch Achard Nüßlein Müller Qua si BP1 Marx2 Adamik Qua sex H quae omnia si f (Z non legitur). | sequimur BPΠCVfcabuBu(seqm̃ Bu)n(?)hr Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller sequemur OpBs Kayser(dubitanter) exsequimur H(quasexsequi mur H)ALF(exequimur LF) sequamur o | reperiemus B2P2(repperiemus B2P2)ΠFVALfcaluo(repperiemus o)OpBsBunhr Kayser Marx Caplan Calboli ’69 Adamik Achard Nüßlein Müller reperimus HC repperimus P1B1 reperiamus b. Z et g, atramento obscurati, non leguntur, multae lineae obscuratae sunt in n et in π desunt extremae lineae (quamquam Pellegrin, II,2, p. 175, id non notauit).

Traduzione Libro Primo 1. Assorbito dai miei affari famigliari, ho ben poco tempo da dedicare allo studio 1 e quei momenti liberi che riesco a trovare preferisco abitualmente spenderli nello studio della filosofia. Ciò non ostante il tuo desiderio, Gaio Erennio, mi ha indotto a comporre qualcosa sull’arte del parlare, perché tu non pensassi che io o non volessi soddisfare una tua aspirazione o volessi evitare una fatica. E con tanto maggior impegno mi sono dedicato a questo lavoro, perché comprendevo come fosse ben giusto il tuo desiderio di voler conoscere la retorica. La facilità di parlare e la padronanza del discorso possono, infatti, dare frutti copiosi, se sono regolate da sicura intelligenza e da una precisa disciplina del carattere. Sono questi i motivi per cui ho tralasciato tutte quelle nozioni di cui fan vanto per inutile autoesaltazione gli autori greci. Essi per non parere di essere troppo poco dotti, sono andati a raccogliere nozioni del tutto inopportune con lo scopo di far apparire più difficile la conoscenza della loro arte, io invece ho semplicemente accolto ciò che sembrava pertinente all’arte oratoria. Perché non è la ricerca di guadagno o di gloria che ci spinge a scrivere, come gli altri, ma lo scopo di soddisfare con la nostra fatica il tuo desiderio. Ma ora, per non fare un discorso troppo lungo, comincerò a trattare l’argomento. Voglio però prima ricordarti una cosa importante: la teoria senza una pratica intensa e perseverante non serve molto; ciò perché tu comprenda che questo tipo d’insegnamento deve essere unito al costante esercizio. 2. Il compito dell’oratore è di saper parlare precisamente di ciò, che il costume 2 e la legge hanno fissato per i cittadini, e parlare riscuotendo, per quanto sarà possibile, l’approvazione degli ascoltatori. Tre sono i generi di cause che un oratore deve saper trattare: dimostrativo, deliberativo, giudiziario. Il dimostrativo è quello che ha per oggetto la lode o il biasimo di una persona determinata. Il deliberativo consiste nella discussione di proposte e comprende persuasione e dissuasione. Il giudiziario è quello che è fondato sulla controversia giudiziaria e quello che comprende accusa o citazione insieme alla difesa. Ora spiegheremo quali sono le capacità che un oratore deve possedere, poi mostreremo il modo in cui conviene trattare queste cause. 3. Le capacità dunque che non devono mancare in un oratore sono quella dell’invenzione, della disposizione, dell’eloquio, della memoria e della dizione. L’invenzione è il trovare elementi veri o verosimili che rendano la causa convincente. La disposizione è l’ordinamento e la distribuzione degli elementi; essa indica il luogo che ciascuno di essi deve occupare. L’eloquio è l’uso delle parole e delle frasi opportune in modo d’adattarsi all’invenzione. La memoria è la tenace presenza nel pen-

388 Traduzione siero degli argomenti, delle parole e della loro disposizione. La dizione è l'abilità di regolare in modo gradito la voce, l’aspetto, il gesto. Tutte queste capacità le potremo conseguire in tre modi: con la teoria, con l’imitazione e con l’esercizio. La teoria è un insieme di regole che offre un metodo oratorio sistematico e preciso. L’imitazione è quella che ci stimola con metodo scrupoloso per riuscire ad essere simili a certi modelli nel parlare. L’esercizio è la pratica assidua e abituale di tenere discorsi. Ora, dopo che abbiamo mostrato quali sono le cause che un oratore deve saper trattare e quali conoscenze conviene che egli possieda sembra opportuno dire come i compiti dell’oratou possano essere adattati al discorso. 3 4. L’invenzione è compresa tutta in sei parti del discorso: l’esordio, la narrazione, la ripartizione, la conferma, la confutazione e la conclusione. L’esordio è l’inizio del discorso, attraverso il quale la mente dello spettatore o del giudice viene disposta e preparata all’ascolto. La narrazione è l’esposizione degli avvenimenti come si sono o come si possono essere svolti. La divisione è la parte che serve a mettere in chiaro i punti d’accordo e i punti di disaccordo e ad esporre gli argomenti che abbiamo intenzione di trattare. Le prove sono la presentazione dei nostri argomenti con gli elementi di conferma. La confutazione è l’annientamento delle prove a carico. La conclusione è la parte terminale del discorso secondo le regole dell’arte oratoria. Ora, poiché per rendere più facile la conoscenza dell’argomento, mi sono spinto a parlare, insieme ai compiti dell’oratore, delle parti del discorso e ad adattarle alla teoria dell’invenzione, bisogna cominciare, a mio vedere, parlando dell’esordio. 5. Data una causa, perché l’esordio possa essere più appropriato, si deve considerare il tipo della causa. I tipi delle cause sono quattro: onorevole, vergognoso, dubbio, umile. Il tipo della causa si ritiene onorevole, allorché o difendiamo una cosa che sembra meritare una difesa da parte di tutti o ne attacchiamo una che sembra dover essere attaccata da tutti, come la difesa di un valoroso, l’accusa di un assassino. Si considera un tipo di causa vergognoso, quando o si attacca un’azione onorevole o se ne difende una vergognosa. Il tipo è dubbio, quando la causa è in parte onorevole, in parte vergognosa. Il tipo è umile, quando si riferisce a un’azione di scarso rilievo. 4 6. In relazione a ciò bisognerà adattare al tipo della causa il criterio degli esordi. Due sono i tipi di esordio: inizio diretto, che i greci chiamano proemio, e ingresso insinuante, che ha il nome di ἔφοδος. L’inizio diretto si ha, quando subito rendiamo disposto ad ascoltarci l’animo degli uditori. Lo scopo è quello di averli attenti, interessati, favorevoli. Se avremo una causa di tipo dubbio, inizieremo con la benevolenza dell’esordio diretto, per evitare che l’aspetto vergognoso della causa ci arrechi danno. Se invece sarà un tipo di causa umile, cercheremo di destare l’attenzione. Se invece sarà una causa di tipo vergognoso, bisogna usare l’ingresso insinuante, di cui parleremo successivamente, a meno che non ci riesca di trovare un qualche elemento per incolpare gli avversari e conquistare così la benevolenza. Se invece il tipo della causa sarà onorevole, sarà parimenti corretto sia usare, sia



Libro Primo

389

non usare l’esordio diretto. Se lo vorremo usare, bisognerà mostrare per qual motivo la causa è onorevole o esporre brevemente i punti del discorso che stiamo per trattare. Se invece non vorremo servirci dell’esordio diretto, bisognerà prendere inizio dalla legge, dai documenti scritti o da qualche punto favorevole alla nostra causa. 7. Una volta dunque che vogliamo destare l’interesse, la benevolenza e l’attenzione dell’ascoltatore, indicheremo il modo per suscitare ciascuna di queste disposizioni. Riusciremo a destare l’interesse degli ascoltatori, se compendieremo in breve l’essenziale della causa e se li renderemo attenti: chi s’impegna ad ascoltare con attenzione è già interessato. E desteremo l’attenzione, se prometteremo che parleremo di questioni importanti, nuove, sensazionali o d’interesse politico o riguardanti gli ascoltatori stessi o il culto degli dei immortali; e se inviteremo caldamente l’uditorio a prestare attenzione ed enumereremo uno per uno gli argomenti di cui abbiamo intenzione di parlare. 8. La benevolenza la potremo destare negli uditori in quattro modi: sfruttando la nostra personalità, quella dei nostri avversari, quella degli ascoltatori e i fatti stessi. Ci assicureremo benevolenza sfruttando la nostra personalità, se ricorderemo i 5 nostri servizi senza presunzione e se [mostreremo] il nostro comportamento passato verso il nostro paese o riferiremo qualche episodio verso i genitori o gli amici o coloro che ci ascolteranno, purché tutto ciò si adatti all’argomento stesso di cui si tratta. Parimenti se presenteremo le nostre difficoltà, la povertà, l’isolamento, le disgrazie e se pregheremo [gli ascoltatori] di aiutarci e nello stesso tempo indicheremo che non abbiamo voluto riporre in altri (che in loro) la nostra speranza. Ci accattiveremo la benevolenza servendoci della personalità dei nostri avversari cercando di suscitare contro di loro odio, avversione e disprezzo. Li trascineremo nell’odio, se sveleremo qualche loro azione bassa, superba, infida, crudele, spavalda, fraudolenta e vergognosa. Nell’avversione li trascineremo, svelando il carattere violento degli avversari, l’eccesso di potere, la faziosità, le ricchezze, gli eccessi, la nobiltà della nascita, le clientele, le amicizie personali e familiari, i legami di parentele e sveleremo che essi fanno affidamento più su questi aiuti che sulla verità. Li condurremo nel disprezzo, se metteremo in mostra l’incompetenza, la pigrizia, l’indolenza, la sfrenatezza dei nostri avversari. Ci si assicurerà la benevolenza sfruttando la personalità degli ascoltatori, se presenteremo loro precedenti giudizi dati con coraggio, saggezza, umanità, larghezza di vedute e se ricorderemo la stima che li circonda e l’attesa del loro giudizio. Servendoci dei fatti stessi renderemo ben disposti gli ascoltatori, se esalteremo la nostra causa, e denigreremo e toglieremo importanza a quella dei nostri avversari. 9. Quindi dobbiamo dare la spiegazione dell’ingresso insinuante. Tre sono le oc- 6 casioni in cui non possiamo usare l’esordio diretto ed esse devono venire considerate diligentemente: o quando la causa che abbiamo da trattare è vergognosa, cioè quando il fatto stesso ci aliena le simpatie dell’uditorio; o quando l’animo dell’ascoltatore pare sia già stato persuaso da coloro che prima hanno parlato contro; o quando è stanco per la fatica di ascoltare coloro che hanno parlato prima.

390 Traduzione Se la causa avrà un aspetto vergognoso, questo è il metodo che potremo usare nell’esordio: bisogna considerare il fatto, non la persona; noi stessi non approviamo le azioni che i nostri avversari denunciano e sono indegne ed esecrabili. Quindi, dopo aver insistito a lungo sui fatti accrescendone il peso, mostreremo che nulla di simile è stato commesso da noi. Oppure addurremo il giudizio dato da qualche altro in una causa simile o identica o più o meno grave, quindi poco a poco ci avvicineremo alla nostra causa e confronteremo le analogie. Parimenti se affermeremo di non voler parlare dei nostri avversari o di qualche fatto ben determinato e, ciò nonostante, ne parleremo introducendo nascostamente qualche parola al riguardo. 10. Se l’ascoltatore sarà stato già bell’e persuaso, cioè se il discorso dei nostri avversari avrà già conquistato la fiducia degli ascoltatori – e non ci costerà molta difficoltà saperlo, dal momento che sappiamo bene quali sono i mezzi per conquistare tale fiducia –, dunque se riterremo che la fiducia sia già stata conquistata, questo è il modo per insinuarci nella causa: in primo luogo prometteremo di parlare di ciò che i nostri avversari hanno ritenuto il loro più saldo punto d’appoggio; prenderemo l’inizio dalle parole dell’avversario, e specialmente da quello che egli ha detto per ultimo; useremo l’espediente dell’indecisione nella scelta del discorso da tenere come più adatto e del punto a cui dare per primo una risposta, con l’espressione dello stupore. Se saranno stanchi di ascoltare, [cominceremo] da qualche cosa che possa destare il riso, un apologo, una storia verosimile, una caricatura, un’inversione di parole, un doppio senso, un sospetto, una derisione, una finta stolidità, un’esagerazione, una confusione, un calembour, un’espressione inattesa, un confronto, un racconto nuovo, un aneddoto storico, un verso, il rimbecco o la derisione di qualcuno; se prometteremo di tenere un discorso diverso da quello preparato e che non parleremo nel modo tenuto solitamente dagli altri; ed esporremo in breve qual’ è il modo degli altri e che cosa invece abbiamo intenzione di fare noi. 7 11. Questa è la differenza tra l’esordio per insinuazione e l’esordio diretto. L’esordio diretto deve essere tale da destare subito, secondo il metodo aperto che abbiamo indicato, la benevolenza o l’attenzione o l’interesse dell’ascoltatore; invece l’esordio per insinuazione deve essere tale da ottenere nascostamente col mezzo della dissimulazione gli stessi identici risultati, così da poter raggiungere nella nostra impresa oratoria precisamente questa posizione di vantaggio. Ma benché durante tutto il discorso si debbano cercare questi tre vantaggi, cioè che gli ascoltatori siano costantemente attenti, interessati e ben disposti verso di noi, tuttavia ciò deve essere ottenuto specialmente nell’esordio della causa. Ora mostrerò i difetti che devono essere evitati, perché non capiti che teniamo un esordio erroneo. Esordendo in una causa bisogna aver cura che il tono sia tranquillo e lo stile normale, perché il discorso dia l’impressione della non preparazione. È difettoso un esordio che può adattarsi a più cause e si dice quindi banale. Parimenti è difettoso l’esordio di cui può servirsi non meno [di noi] l’avversario ed è quindi chiamato comune; ed ugualmente quello che anche l’avversario potrà adoperare volgendolo contro di noi. Parimenti è difettoso l’esordio che è composto con troppa ricercatezza o è troppo lungo, e quello che non sembra tratto



Libro Primo

391

direttamente dalla causa in modo da adattarsi agevolmente alla narrazione, e quello che non rende ben disposto, né interessato, né attento l’ascoltatore. 8 Sull’esordio basterà quanto s’è detto; passiamo quindi alla narrazione. 12. Tre sono i generi delle narrazioni. Uno è quando esponiamo i fatti e cerchiamo di convertire al nostro vantaggio ogni particolare allo scopo di vincere (la causa). E ciò riguarda le cause che si devono concludere con un giudizio. Il secondo genere di narrazione è quello che qualche volta entra in un discorso o per accattivarsi la fiducia o gettare il sospetto di colpe o per passare ad altro o per una qualche preparazione. Il terzo genere è quello che è estraneo alle cause processuali, ma ciò nonostante conviene esercitarvisi per poter trattare con più efficacia i due primi tipi di narrazione nei processi. 13. Tale narrazione si divide in due generi: uno che riguarda i fatti, l’altro le persone. Quello che riguarda l’esposizione dei fatti, presenta tre parti: leggende, storia, fatti immaginarî. Le leggende sono quelle che contengono fatti né veri, né verosimili, come per esempio quelli presentati nelle tragedie. La storia è un avvenimento realmente accaduto, ma lontano dal ricordo del nostro tempo. Un fatto immaginario è un fatto inventato che però può essersi verificato, come il soggetto delle commedie. Quel genere di narrazione che si basa sulle persone deve possedere uno stile piacevole e presentare varietà di sentimenti: severità e benignità, speranza e timore, sospetto e rimpianto, indifferenza e compassione, le vicende della vita: rivolgimento della fortuna, danno imprevisto, gioia improvvisa, conclusione felice di avvenimenti. Ma questi insegnamenti verranno sviluppati nell’esercizio. Quello che, invece, vedremo è come si debba trattare il tipo delle cause reali. 14. La narrazione deve avere tre qualità: essere breve, chiara, verosimile. Fissa- 9 tene le esigenze, bisogna apprendere come realizzarle. Riusciremo a narrare il fatto brevemente, se cominceremo la narrazione dal punto necessario, e non cercheremo di partire dall’inizio più lontano; se il racconto sarà condotto per sommi capi, non dettagliatamente; e non tireremo in lungo fino alla fine, ma fin dove sarà opportuno; se non faremo digressioni e non ci svieremo dall’esposizione iniziata; se presenteremo le conclusioni dei fatti in modo tale che si possa sapere quello che anche prima è avvenuto, quantunque l’abbiamo passato sotto silenzio: per esempio, se dicessi di essere ritornato dalla provincia, si capirebbe che per la provincia devo essere anche partito. E in genere è preferibile non solo trascurare ciò che nuoce, ma anche quello che né nuoce né giova. E bisogna stare attenti di non dire due o più volte la stessa cosa; e inoltre di non tornare a dire subito di seguito qualche cosa, che abbiamo detto sopra, nel modo seguente: «Da Atene venne la sera a Megara Simone; come giunse a Megara, tese un agguato alla giovane; dopo che ebbe teso l’agguato, le fece violenza su due piedi». 15. Narreremo la cosa con chiarezza, se esporremo tutti i fatti come si sono verificati secondo l’ordine in cui hanno avuto luogo e conserveremo l’ordine degli avvenimenti e del tempo come effettivamente si sono svolti o sembreră che si siano

392 Traduzione potuti svolgere; in questo punto bisognerà stare attenti di non fare confusioni o di non essere involuti o ambigui; di non entrare in un altro argomento, di non rifarci dal punto più lontano, di non andare troppo oltre, di non trascurare qualcosa che riguardi la questione; e se seguiremo i precetti forniti per la brevità, ché quanto più breve, tanto più facile diverrà il racconto e più facile da comprendere. 16. La narrazione sarà verosimile, se parleremo come richiede l’uso, l’opinione che si ha di noi e la natura; se combineranno i periodi di tempo, l’importanza delle persone, i motivi delle decisioni, le possibilità offerte dal luogo, perché non si possa ribattere che il tempo era troppo poco o non vi era un motivo o il luogo non era opportuno o che tali uomini non possono averlo fatto o permesso che fosse fatto. Se il fatto sarà vero, ciò non di meno nella narrazione si dovranno seguire tutti questi accorgimenti, perché spesso la verità, se non si adottano questi accorgimenti, non riesce a destare fiducia; se invece saranno cose inventate, a maggior ragione si dovranno seguire tali precetti. Bisogna essere molto cauti ad inventare in quei fatti, nei quali appunto compaiano essere intervenuti documenti scritti o la garanzia sicura di qualcuno. Finora in quello che è stato detto ritengo di essere in accordo cogli altri autori di retorica, se non che riguardo all’ingresso insinuante ho escogitato qualcosa di nuovo, perché noi soli tra tutti gli altri l’abbiamo diviso in tre momenti al fine di aver una tecnica dell’esordio ben precisa e chiara. 10 Ora, poiché si deve trattare della maniera di trovare gli argomenti, punto fondamentale dell’arte dell’oratore – e ciò è quello che rimane –, m’impegnerò a dimostrare che tanto intensamente mi sono dedicato a questa ricerca, quanto richiederà l’utilità dell’argomento. Solo vorrei prima dire poche parole sulla divisione delle cause. 17. La divisione delle cause è stata distinta in due parti. Prima, dopo la narrazione, dobbiamo mettere in evidenza i punti in cui siamo d’accordo con gli avversari, se saranno a noi utili tali punti e quanto rimane in disaccordo, in questo modo: «Che Oreste abbia ucciso sua madre, è un fatto in cui sono d’accordo coi miei avversari: il punto controverso è se l’abbia fatto con diritto e se fosse lecito». Parimenti nella replica: «Riconoscono che Agamennone è stato ucciso da Clitemestra; ma, benché la cosa stia così, sostengono che io non avrei dovuto vendicare mio padre». Quindi, fatto ciò, dobbiamo usare la distribuzione. Essa si divide in due parti: enumerazione ed esposizione. Dell’enumerazione ci serviremo, dando il numero degli argomenti che abbiamo intenzione di toccare. Non deve essere composta di più di tre parti: perché presenta il pericolo che non capiti di dire di più o di meno e dà all’ascoltatore il sospetto della cosa preparata prima e dell’artificiosità: cosa che toglie fiducia al discorso. L’esposizione è quando esponiamo brevemente e compiutamente quegli argomenti dei quali appunto vogliamo trattare. 18. Ora passiamo alla prova e alla confutazione. La speranza di vincere e il metodo della persuasione è fondato interamente sulla prova e sulla confutazione. Quando avremo esposto i punti a noi favorevoli e demolito i contrari, avremo con ciò assolto perfettamente il nostro compito di oratori.



Libro Primo

393

Saremo dunque in grado di compiere l’uno e l’altro, se conosceremo lo ‘stato’ 11 della causa. Gli ‘stati’ delle cause alcuni li fissarono in quattro: il nostro maestro riteneva che fossero tre, non per togliere qualcosa alla loro scoperta, ma per mostrare che essi avevano diviso e distribuito in due parti quello che bisognava insegnare come uno e semplice. Lo ‘stato’ consiste nel primo tentativo di scusa formulato dal difensore, unito all’imputazione presentata dall’accusatore. Gli ‘stati’ della causa quindi, come abbiamo detto sopra, sono tre: congetturale, legale, giuridico. È congetturale quando la discussione riguarda il fatto in sé, come in questo esempio: Aiace in un bosco, dopo essersi reso conto di quello che aveva compiuto durante la sua pazzia, si gettò sulla spada. Sopravviene Ulisse e lo vede morto, estrae dal suo corpo l’arma insanguinata. Sopravviene Teucro, vede il fratello ucciso e il nemico del fratello con la spada insanguinata. Lo accusa di assassinio. Qui si cerca la verità per congettura; la discussione riguarderà il fatto in sé. Da ciò lo ‘stato’ della causa prende il nome di congetturale. 19. Lo ‘stato’ è legale, quando è sul testo scritto o dal testo scritto che nasce una qualche controversia. Si divide in sei parti: scritto e intenzione, leggi contrarie, ambiguità, definizione, contestazione di competenza, ragionamento per analogia. Una controversia per [contrasto tra] scritto e intenzione si dà, quando sembra che la volontà del legislatore sia in disaccordo col testo come esso è redatto. Per es.: Supponiamo che ci sia una legge, secondo la quale chi abbandona una nave a causa di una tempesta decade da ogni diritto di proprietà e proprietari della nave e di tutto il resto, se la nave viene salvata, sono coloro che sono rimasti a bordo della nave. Atterriti dalla violenza di una tempesta, tutti abbandonarono una nave – salirono su una scialuppa –, eccetto uno, malato. Egli a causa della malattia non poté lasciare la nave e fuggire. Per un caso fortunato la nave fu spinta salva in un porto. Ne diviene proprietario il malato e quello che ne era padrone reclama la nave. Questo è uno ‘stato’ legale fondato sul contrasto tra scritto e intenzione. 20. La controversia nasce da un contrasto di leggi, quando una legge impone o permette di fare una cosa e un’altra lo vieta. Per esempio: Una legge vieta che uno, condannato per concussione, tenga un discorso nell’assemblea del popolo; una seconda legge sancisce che sia un augure a nominare nell’assemblea popolare chi chiede di essere eletto augure in luogo di uno deceduto. Un augure condannato per concussione nominò uno in luogo di uno deceduto; se ne chiede la condanna. Stato legale per contrasto di leggi. La controversia nasce da ambiguità, quando lo scritto ha due o più significati, 12 ad esempio: Un padre, istituendo erede il figlio, legò per testamento del vasellame d’argento a favore della moglie: «Il mio erede darà a mia moglie trenta libbre di vasi d’argento quali vorrà». Dopo la sua morte la moglie chiede vasi preziosi e magnificamente cesellati. Ma il figlio sostiene di essere tenuto a darle nella misura di trenta libbre, quelli che egli voglia. È uno stato legale per ambiguità. 21. La definizione costituisce il fondamento di una causa, quando si è incerti sul nome da dare al fatto. Eccone un esempio: Quando Lucio Saturnino stava per pre-

394 Traduzione sentare la legge frumentaria dei cinque sesti (di asse), Q. Cepione, che in quel tempo era questore urbano, informò il senato che l’Erario non avrebbe potuto sopportare una largizione così notevole. Il Senato decretò che, se presentava la legge al popolo, avrebbe avuto il carattere di un atto ostile all’interesse dello Stato. Ma Saturnino procedette alle votazioni. E allora i colleghi a intercedere. Ma egli portò fuori ugualmente l’urna del sorteggio. Cepione, come vide che quello, nonostante l’opposizione e l’intercessione dei colleghi, presentava la legge, contro l’interesse dello Stato, accompagnato dai benpensanti ricorre alla forza, demolisce i ponti (per accedere al seggio elettorale), getta giù le urne, arresta lo svolgimento delle votazioni: Cepione viene accusato di lesa maestà. Stato legale per definizione. Infatti è il termine stesso che viene definito, quando si chiede che cosa è la lesa maestà. 22. La controversia nasce da una questione di competenza, quando l’accusato sostiene che vi deve essere un aggiornamento dell’udienza o che l’accusatore deve essere mutato o che devono essere mutati i giudici. Di questo tipo di ‘stato’ i Greci si servono nel processo vero e proprio, noi per lo più nel processo istruttorio. In questa parte ci servirà la conoscenza del diritto civile: l’usiamo però anche nei processi veri e propri, come in questo esempio: Se uno viene accusato di peculato sotto l’imputazione di aver preso da un luogo privato vasi d’argento di proprietà dello stato, potrebbe dire, una volta che abbia definito il furto e il peculato, che nel suo caso si deve istruire un processo per furto, non per peculato. Questa specie dello ‘stato’ legale per questi motivi si presenta raramente in un processo, perché in un’azione intentata da privati vi sono le eccezioni del pretore e chi l’ha intentata la perde, se non ha diritto d’accusare, e nei procedimenti criminali la legge prescrive che, se è utile all’accusato, si istruisca un processo sull’accusatore per vedere se egli abbia il diritto di accusare o no. 13 23. La discussione si fonda sull’analogia, quando la questione che si presenta in tribunale non ē prevista da una legge specifica, ma può essere tuttavia catturata da altre leggi per una certa somiglianza. Questo ne è un esempio: Dice la legge: Se uno diverrà pazzo furioso, passi egli, e i suoi beni, sotto la tutela dei parenti stretti e della sua gens. E un’altra legge: Chi sarà giudicato colpevole di aver ucciso un genitore, che egli, avvolto in un sacco di cuoio e legato, sia gettato in un corso d’acqua. E un’altra legge: Come il padre di famiglia lascerà nel testamento riguardo ai servi e al suo denaro, così sia sancito. E un’altra legge: Se un padre di famiglia muore senza aver fatto testamento, i suoi servi e il suo denaro siano dei parenti prossimi o sua gens. Malleolo fu riconosciuto colpevole di aver ucciso la madre. Subito dopo la condanna gli fu avvolto il capo in un sacco di pelle di lupo e gli furono infilati i piedi in zoccoli di legno: fu condotto in carcere. I suoi difensori gli portano in carcere le tavolette e scrivono in sua presenza il testamento, davanti a regolari testimoni. Viene giustiziato. Gli eredi fissati dal testamento rivendicano l’eredità. Il fratello minore di Malleolo, che gli era stato contro nell’accusa, invoca per sé l’eredità per la legge della parentela stretta. Qui non si adduce alcuna legge specifica che riguardi la fattispecie, tuttavia se ne adducono molte, sulle quali si fonda l’analogia per cui poteva o non



Libro Primo

395

poteva fare in modo giuridicamente valido il testamento. ‘Stato’ legale per analogia. Abbiamo mostrato di che tipo sono le parti della costituzione legale, ora parliamo dello ‘stato’ giuridico. 24. Lo stato giuridico si ha, quando si è d’accordo sul fatto, ma si cerca se è stato 14 fatto secondo o contro il diritto. Le parti di questo stato sono due e di esse l’una viene denominata assoluta, l’altra assuntiva. L’assoluta si ha, quando affermeremo che il fatto, che è stato compiuto, è di per sé giusto, post’anche che non si assuma alcun altro motivo estraneo. Essa è di questo tipo: Un mimo apostrofò col suo nome sulla scena il poeta Accio. Allora Accio gli intentò causa per ingiurie. Questo non tenne altra condotta difensiva, se non di sostenere la legittimità di nominare colui sotto il cui nome si affidano, perché siano rappresentate, opere scritte. La parte assuntiva si ha, quando la difesa è di per sé debole, ma viene rafforzata dall’assunzione di un elemento estraneo. Le parti assuntive sono quattro: ammissione, discolpa, discarico della responsabilità, confronto. L’ammissione si ha, quando l’accusato chiede di essere perdonato. Si divide a sua volta in giustificazione e supplica. La giustificazione si ha, quando l’accusato afferma di aver agito senza intenzione. E si divide in ignoranza, caso, costrizione. Il caso, come, per es., Cepione davanti ai tribuni della plebe riguardo alla perdita dell’esercito. L’ignoranza, come, per es., quello che uccise un servo il quale aveva ammazzato il suo padrone, che era fratello dell'uccisore, prima di aprire le tavolette del testamento, mentre invece quel servo nel testamento era stato liberato. La costrizione, come quel soldato che non ritornò il giorno fissato nel congedo, perché un’alluvione lo aveva bloccato. La supplica si ha, quando uno riconosce di essere colpevole e di esserlo stato con intenzione e tuttavia chiede compassione. Questo caso per lo più non può venir usato in tribunale, se non capita di parlare in favore di uno che ha molte benemerenze, in questo modo – lo metteremo nel luogo comune con amplificazione: «Se anche avesse fatto ciò, bisognerebbe tuttavia perdonarlo in compenso dei suoi meriti precedenti, ma egli non chiede che lo si perdoni». Non viene dunque presentato in tribunale; ma lo può essere davanti al senato, a un comandante e in un’assemblea consigliare. 25. La causa si fonda sul discarico della responsabilità, quando riconosciamo 15 di aver commesso il fatto, ma sosteniamo di esservi stati costretti per colpa di altri: come Oreste, quando si difende riversando la responsabilità sulla madre. La causa si fonda sulla discolpa, quando respingiamo non il delitto, ma la colpa di esso e la trasferiamo su una persona o la riversiamo su una cosa. Si trasferisce su una persona, come, per es., se venisse accusato colui che confessi di aver ucciso Publio Sulpicio ed egli difendesse tale azione con l’ordine dei consoli e dicesse che essi non solo hanno dato l’ordine, ma gli hanno mostrato anche le ragioni della legittimità dell’atto. Si riversa su una cosa, come, per es., se un decreto del popolo vietasse a uno di fare quello che gl’impone un testamento. Una causa si fonda sul confronto, quando sosteniamo che era necessario fare l’una o l’altra cosa e che il partito migliore è stato di fare quello che abbiamo fatto. Questa causa è del seguente tipo: C. Popilio, asse-

396 Traduzione diato dai Galli e non potendo in alcun modo fuggire, venne a parlamentare coi capi nemici; se ne ritornò col patto di condurre in salvo l’esercito, ma di abbandonare i bagagli. Giudicò preferibile perdere i bagagli che l’esercito e trasse in salvo l’esercito perdendo i bagagli. È accusato di lesa maestà. 16 Mi sembra di aver mostrato quali sono gli ‘stati’ e quali le parti degli ‘stati’. Ora si deve dimostrare in qual modo e con quali procedimenti convenga trattarli. Prima però vogliamo indicare gli scopi che entrambi gli avversari si devono prefiggere nella causa, perché ad essi tenda tutto l’insieme sistematico del discorso. 26. Una volta dunque individuato lo ‘stato’, bisogna tosto cercare la giustificazione. È questa che costituisce la causa e comprende in sostanza la difesa. In questo modo – per attenermi specialmente a questa causa per l’esemplificazione: Oreste confessa di aver ucciso la madre; se non porta una giustificazione della sua azione, avrà con ciò perso ogni possibilità di difesa. Presenta dunque quella difesa che se non si desse, non vi sarebbe neppure la causa. ‘perché lei, egli dice, aveva ucciso mio padre’. Quindi, come ho mostrato, la giustificazione è quell’elemento che comprende il nocciolo della difesa, senza la quale neppure il più piccolo dubbio può ritardare la condanna. Trovata la giustificazione, bisogna cercare il punto fondamentale, cioè quello che comprende in sostanza l’accusa e che viene addotto contro la giustificazione della difesa, di cui s’è prima parlato. Ciò sarà fissato in questo modo: Quando Oreste avrà usato la giustificazione in questo modo: «A ragione l’uccisi, perché lei aveva ucciso mio padre», l’accusatore si servirà del punto fondamentale così: «Ma non doveva essere uccisa da te e espiare la colpa senza essere condannata». Dalla giustificazione della difesa e dal punto fondamentale dell’accusa deve risultare il problema centrale del processo, che noi chiamiamo punto decisivo del giudizio, i greci ‘crinomenon’ (punto decisivo del giudirio). Questo sarà formato dall’unione del punto fondamentale e della giustificazione, in questo modo: Quando Oreste dica di aver ucciso la madre per vendicare il padre, se sia stato giusto che Clitemestra venisse uccisa dal figlio senza giudizio. Il punto decisivo del giudizio si deve trovare con questo criterio e una volta fissato tale punto, bisognerà rivolgere ad esso tutto il piano dell’intero discorso. 27. In tutti gli ‘stati’ e le parti degli ‘stati’ il punto decisivo del giudizio si troverà con questo metodo, eccetto che nello stato congetturale: in esso non si cerca neppure la giustificazione dell’azione, perché si sostiene di non avere commesso il fatto e non si ricerca il punto fondamentale dell’accusa, poiché non c’è una giustificazione da addurre. Perciò il punto decisivo del giudizio è formato semplicemente dalla dichiarazione d’accusa e dalla sua contestazione. Eccone un esempio: Dichiarazione d’accusa: «Hai ucciso Aiace». Contestazione d’accusa: «Non l’ho ucciso». Punto decisivo del giudizio: «Se l’abbia ucciso». Tutto il piano dell’uno e dell’altro discorso, come prima è stato detto, deve essere rivolto a questo punto decisivo del giudizio. Se gli ‘stati’ o le loro parti saranno di più, anche i punti decisivi del giudizio saranno più di uno in una sola causa, ma si ritroveranno ancora tutti con criterio simile.



Libro Secondo

397

Mi sono sforzato diligentemente di parlare con brevità e chiarezza degli argomenti che finora dovevano essere trattati. Ora giacché la mole di questo volume è già abbastanza cresciuta, è preferibile continuare in un secondo libro l’esposizione delle altre questioni che seguono, perché la tua comprensione non sia ritardata da una qualche possibile stanchezza per la quantità eccessiva dello scritto. Se l’esposizione di questi insegnamenti si compirà un po’ più lentamente di quanto desideri, dovrai attribuirlo all’ampiezza della materia e anche in particolare alle mie occupazioni. Comunque cercherò di affrettarmi e di compensare con lo zelo il ritardo provocato da esse, per offrire nel modo più completo ai tuoi voti questo dono, meritato dalla tua amicizia per me e dal mio affetto per te.

Libro Secondo 1. Nel primo libro abbiamo esposto brevemente, Erennio, le cause che deve as- 1 sumersi un oratore e i compiti dell’arte retorica in cui conviene che impegni la sua attività e il metodo per assolvere nel modo più facile tali compiti. Ma poiché non era possibile parlare di tutte le questioni insieme e si dovevano trattare prima le più importanti, perché le altre ti apparissero di più facile apprendimento, ho così preferito dare una trattazione di quei punti che sono i più difficili. Vi sono tre generi di cause: dimostrativo, deliberativo, giudiziario. Quello molto più difficile è il genere giudiziario; quindi lo completeremo per primo. Questo abbiamo fatto anche nel libro precedente trattando dei cinque compiti dell’oratore. Di essi l’invenzione è il primo e il più difficile. Anche quella verrà pressoché conclusa in questo libro: una piccola parte di essa la rimanderemo al libro terzo. 2. Abbiamo incominciato con lo scrivere inizialmente delle sei parti del discorso: nel libro primo abbiamo parlato dell’esordio, della narrazione, della divisione e con non più parole di quanto era necessario e con la chiarezza che ritenevo da te desiderata. Poi ho dovuto parlare insieme della conferma e della confutazione. E così abbiamo presentato i generi degli ‘stati’ e le loro suddivisioni. Da ciò si mostrava, contemporaneamente, il modo come, posta la causa, si deve ritrovare lo ‘stato’ e la sua suddivisione. Poi abbiamo spiegato come conviene cercare il punto decisivo e trovatolo bisogna cercare di orientare su di esso tutto il programma del discorso. Poi abbiamo ricordato come vi sono parecchie cause a cui si attagliano più ‘stati’ o suddivisioni di ‘stati’. Rimaneva da mostrare, a quanto sembrava, il metodo per adattare l’invenzione a 2 ciascuno ‘stato’ o suddivisione di ‘stato’; e parimenti quali argomentazioni, i Greci le chiamano epicheiremata, si devono seguire e quali si devono evitare; l’una e l’altra cosa si riferiscono alla conferma e alla confutazione. Quindi alla fine abbiamo mostrato i caratteri delle conclusioni del discorso che si devono usare, che era l’ultimo punto delle sei parti del discorso.

398 Traduzione In primo luogo dunque cercheremo il modo di trattare ciascuna causa e naturalmente di considerare specialmente la prima per importanza e difficoltà, la congetturale. 3. In una causa congetturale la narrazione dell’accusatore deve contenere sospetti inseriti qua e là, in modo da indurre a credere che ogni azione, ogni parola, ogni movimento o partenza, ogni fatto insomma ha avuto un motivo preciso. La narrazione del difensore deve presentare un’esposizione semplice e chiara con attenuazione dei sospetti. Lo schema di questo ‘stato’ si divide in sei parti: probabilità, confronto, indizio, argomentazione, conseguenze, conferma. Noi mostreremo il valore di ciascuna di esse. La probabilità è quella, per cui si prova che era utile commettere il crimine e che il nostro uomo non si è mai astenuto da una simile turpitudine. Essa si divide nella causa e nella vita. La causa è quella che ha indotto al delitto per la speranza di vantaggi o per il tentativo di evitare danni, quando si cerca se il reo ha tentato di ottenere qualche vantaggio col delitto, se una carica, se denaro, se potere; se abbia voluto soddisfare un qualche desiderio o amoroso o di una passione del genere, o se abbia evitato un qualche danno: inimicizie, cattiva reputazione, dolore, castigo. 3 4. Qui l’accusatore, nel caso della speranza di un vantaggio, mostrerà la passionalità dell’avversario, nel caso del tentativo di evitare un danno esagererà il suo timore. Il difensore invece affermerà che un motivo non c’era, se lo potrà, o lo restringerà di molto. Quindi sosterrà che è ingiusto far ricadere il sospetto di una colpa su tutti quelli che hanno tratto un qualche vantaggio da qualche cosa. 5. Quindi si esaminerà la vita dell’accusato alla luce delle azioni precedenti. Dapprima l’accusatore considererà se l’accusato abbia compiuto una qualche volta qualcosa di simile. Se non lo ritroverà, cercherà se una qualche volta non sia caduto in un simile sospetto e dovrà impegnarsi a trovare che la vita dell’accusato si può adattare a quel motivo del delitto che poco prima ha presentato, così, ad es.: Se dirà che ha agito per denaro, mostri che egli è sempre stato avaro, se per una carica, ambizioso; così potrà combinare perfettamente col motivo del crimine un difetto pari. Se non potrà trovare un difetto pari, ne trovi uno diverso. Se non potrà dimostrarlo avaro, lo mostri corruttore, infido, se in qualche modo, in una parola, potrà macchiare il personaggio di un qualche vizio o del numero maggiore possibile di essi. Quindi che chi ha agito così scelleratamente, non è strano che abbia compiuto un così grave misfatto. Se l’avversario avrà stima di grande castità e integrità, affermerà che sono i fatti, non la fama che si deve guardare; quello prima aveva nascosto i suoi misfatti, ma egli mostrerà che non è alieno al delitto. Il difensore in primo luogo metterà in luce la vita onesta, se potrà; se non lo potrà, si rifugerà nella irresponsabilità, stoltezza, giovinezza, costrizione, suggestione, riguardo ai quali motivi non dovrebbe venire attribuito all’accusato il biasimo di azioni estranee al delitto. Se invece troverà un ostacolo insuperabile nella vita scandalosa e nella cattiva riputazione dell’accusato, la sua prima preoccupazione sarà di dire che si tratta di chiacchiere false, diffuse su un innocente e impiegherà il luogo comune che non si deve dar credito alle chiacchiere. Se invece nulla di ciò è possi-



Libro Secondo

399

bile, si serva dell’ultima risorsa della difesa e dica che egli non sta parlando dei costumi di quello davanti ai censori, ma delle accuse degli avversari davanti a giudici. 6. Il confronto si ha quando l’accusatore prova che il misfatto, di cui egli accusa 4 l’avversario, non è giovato ad alcun altro che all’accusato o che nessun altro poteva condurlo a compimento se non l’avversario o che quello stesso con un altro sistema non avrebbe potuto o non l’avrebbe potuto con uguale facilità o che egli ha evitato altri sistemi più agevoli per effetto della passione. In questo punto bisogna che il difensore dimostri che anche ad altri era vantaggioso o che anche altri potevano fare quello di cui lo si accusa. Indizio è ciò che serve a mostrare come è stata cercata un’occasione favorevole all’esecuzione. Esso si divide in sei parti: luogo, tempo, durata, occasione, speranza di portarlo a compimento e speranza di occultarlo. 7. Il luogo, si indaga se frequentato o deserto, se sempre deserto o se allora, quando è avvenuto il fatto, non si trovava nessuno in quel luogo, se luogo sacro o profano, pubblico o privato; di qual tipo siano i luoghi vicini, se la vittima possa essere stata vista o udita. Di questi punti non avrei difficoltà a descrivere quale convenga all’accusato, quale all’accusatore, se non fosse che chiunque, una volta fissata la causa, è in grado di determinarlo facilmente. I primi passi nell’invenzione devono partire dalla teoria, il resto lo fornirà facilmente la pratica. Il tempo, s’indaga così: in quale stagione dell’anno, in quale ora, di notte o di giorno e in quale ora del giorno e in quale della notte si dice che è stato compiuto il fatto e perché in tali circostanze di tempo. La durata sarà così esaminata: se fosse lunga a sufficienza per portare a termine l’azione e se sapesse che vi sarebbe stata una durata di tempo sufficiente ad eseguirla. Perché importa poco che vi fosse uno spazio di tempo sufficiente ad eseguirla, se non era in grado di saperlo o prevederlo con precisione prima. Si indaga l’occasione, se fosse quella adatta ad intraprendere l’azione o se ce ne fosse un’altra migliore, ed essa sia stata lasciata passare o non aspettata. Che speranza vi fosse di portare ad esecuzione il fatto, potrà essere indagato in questo modo: se concordano gl’indizi sopra menzionati, se inoltre da una parte sembreranno esservi forza fisica, denaro, intelligenza, esperienza, preparazione e dall’altra si potrà dimostrare che c’era debolezza fisica, povertà, stoltezza, inesperienza, impreparazione. E su quale base abbia potuto sapere se doveva avere sfiducia o fiducia nella possibilità di esecuzione. Quale fosse la speranza di tener celato il fatto, si cerca in relazione ai confidenti, ai testimoni, ai complici, liberi o servi o di entrambe le categorie. 8. L’argomentazione è quella per cui il crimine viene confermato con argomenti 5 più precisi e con un sospetto più sicuro. Essa si divide in tre tempi: passato, contemporaneo e successivo. Nel passato bisogna considerare dove era, dove è stato visto, in compagnia di chi è stato visto, se ha fatto qualche preparativo, se si è trovato con qualcuno, se ha fatto qualche affermazione, se ha avuto qualche confidente, complice, qualche aiuto; se è stato in qualche luogo contrariamente alla sua abitudine o in un momento inusuale. Nel tempo contemporaneo al delitto si cercherà se è stato

400 Traduzione visto quando compiva il fatto, se si è udito un qualche strepito, grida, rumore o, in una parola, se è stato avvertito qualcosa da un qualche senso, vista, udito, tatto, odorato, gusto. Perché qualsiasi senso di questi può far nascere il sospetto. Nel tempo successivo si esaminerà se, compiuto il misfatto, è stato lasciato qualche indizio che riveli o il compimento di un delitto o l’autore di esso. Il compimento di un delitto in questo modo: se il corpo del morto s’è alterato nel colore per gonfiore o lividezza, indica che è stato ucciso da una dose di veleno. L’autore del delitto in questo modo: se si è trovata un’arma, un vestito, se e stato lasciato qualcosa del genere o se si è ritrovata una traccia del delitto; se sangue nelle vesti, se è stato sorpreso o visto, dopo che è stato consumato il misfatto, proprio in quel luogo in cui si dice che sia stata compiuta la cosa. La conseguenza si ha, quando si cercano i segni che solitamente si hanno di un colpevole e di un innocente. L’accusatore dirà, se potrà, che l’avversario, quando si è arrivati a lui, è arrossito, e impallidito, ha titubato, è caduto in contraddizioni, s’è smarrito, ha fatto qualche promessa; che sono segni di coscienza di colpa. Se l’accusato non avrà fatto nulla di ciò l’accusatore dirà che egli aveva premeditato a tal punto quello che gli sarebbe convenuto fare da resistere e rispondere con la maggior sicurezza; segni tutti di sicurezza, non d’innocenza. Il difensore, se si sarà spaventato, dirà di essere stato turbato dalla gravità del pericolo, non dalla coscienza della colpa; se non si spaventerà, sosterrà che non s’è turbato, perché fiducioso nella sua innocenza. 6 9. La conferma è quella che usiamo alla fine, quando il sospetto è ben fondato. Essa ha una topica specifica e una comune. La topica specifica è quella di cui nessuno tranne l’accusatore può servirsi e quella di cui nessuno può servirsi tranne il difensore. Comune è quella che in una causa è adoperata dall’accusato e in un’altra dall’accusatore. Nella causa congetturale luogo specifico dell’accusatore è dire che non si deve aver pietà dei malvagi e accrescere l’efferatezza del delitto. Luogo specifico del difensore è cercare di attrarre la compassione e rimproverare l’accusatore di spargere calunnie. Luoghi comuni dell’accusatore come del difensore: in favore e contro i testimoni, in favore e contro le inquisizioni sotto tortura, in favore e contro le prove, in favore e contro le dicerie. In favore dei testimoni parleremo facendo valere l’autorità e la vita dei testimoni e la costanza delle testimonianze. Contro i testimoni, mettendo in rilievo la scostumatezza della vita e l’incostanza delle deposizioni. Se sosterremo che il fatto che dicono o non poteva avvenire o non è avvenuto o essi non lo potevano sapere o che parlano e ragionano spinti dalla passione. Questi sono i comportamenti che riguarderano la confutazione e l’interrogazione dei testimoni. 7 10. In favore delle inquisizioni sotto tortura parleremo mostrando che i nostri antenati volevano per scoprire la verità, che l’inchiesta fosse condotta con tormenti e tortura e che la gente venisse costretta con le più aspre sofferenze a dire ciò che sa. E inoltre questa discussione avrà più forza, se, argomentando con gli stessi procedimenti con cui si tratta ogni congettura, daremo un’apparenza di verità a quello che sarà stato ammesso. E questo stesso si dovrà fare nelle testimonianze.



Libro Secondo

401

Contro l’inquisizione sotto tortura parleremo così: in primo luogo i nostri antenati volevano che le inquisizioni sotto tortura intervenissero in casi precisi, quando si poteva riconoscere la verità delle affermazioni e le menzogne pronunciate sotto la tortura potevano venir confutate. Ad es., il luogo, in cui si trova qualcosa, o la possibilità di vedere (o provare per indizi) o avvertire per qualche altro segno simile qualche carattere simile. Poi che non si deve prestar fede al dolore, perché nel dolore uno può essere più resistente di un altro, perché uno può essere più abile di un altro nell’inventare, perché in somma spesso può sapere o sospettare ciò che vuole udire colui che conduce l’interrogatorio, e comprende che, una volta fatta tale ammissione, il dolore per lui cesserà. Questa discussione sarà confermata, se refuteremo con un’argomentazione plausibile le ammissioni fatte sotto la tortura. E ciò si dovrà fare impiegando le parti dello stato congetturale che abbiamo esposto prima. 11. In favore delle prove, degl’indizi e degli altri punti atti ad aumentare il sospetto conviene parlare in questo modo: quando molte prove e indizi, corrispondenti tra di loro, concorrono, il fatto deve apparire palese, non solo sospetto. Parimenti bisogna credere di più agli indizi e alle prove che ai testimoni. Questi infatti si presentano in quel modo in cui per l’appunto si sono verificati nella realtà, i testimoni invece possono essere corrotti vuoi con denaro, vuoi con favori, vuoi col timore, vuoi per animosità. Contro le prove, gl’indizi e gli altri motivi di sospetto parleremo in questo modo: se dimostreremo che non vi è azione che chiunque non possa mettere sotto accusa sulla base dei sospetti. Poi attenueremo i sospetti tutti, uno a uno, e cercheremo di mostrare che essi si applicano a noi non certo più che a chiunque altro. È un’enorme ingiustizia che senza testimoni congettura e sospetto abbiano un sufficiente fondamento. 12. In favore delle dicerie parleremo sostenendo che una fama non nasce a caso, 8 senza che vi sia sotto qualcosa; e affermando che non vi era motivo che uno inventasse e immaginasse. E inoltre, se anche le altre sono dicerie solitamente false, proveremo che questa è vera. Contro le dicerie parleremo dimostrando in primo luogo che vi sono molte false dicerie, e ci serviremo di esempi di cui vi è stata una fama falsa, e diremo che erano un’invenzione di gente maldisposta verso di noi o malvagi per natura e maldicenti. E addurremo o una qualche diceria, inventata contro i nostri avversari, dicendo che è sulle labbra di tutti, o presenteremo una diceria vera, che ad essi guasti un po’ la reputazione e tuttavia affermeremo che noi non prestiamo fede a quella diceria, proprio perché chiunque voglia potrebbe spargere su chicchessia voci quanto si vuole infamanti e diffondere una storia inventata. In ogni modo se la diceria sembrerà essere molto plausibile, potremo toglierle credibilità con argomentazioni. Poiché lo stato congetturale è il più difficile da trattare e deve essere spessissimo adoperato nelle cause reali, per questo motivo abbiamo indagato con più diligenza tutte le sue parti, per non venir impediti dal minimo imbarazzo o inciampo, se avessimo, ben inteso, applicato poi a questo schema espositivo una pratica di esercitazione assidua. Ora passiamo alle parti dello stato legale.

402 Traduzione

9

13. Quando la volontà del legislatore sembrerà essere in disaccordo con la lettera del testo, se parleremo in favore della lettera, ci serviremo di questi punti: subito dopo l’esposizione dei fatti in primo luogo (ci serviremo) dell’ elogio del legislatore, poi della lettura del testo, poi dell’interrogazione: se gli avversari sapessero che ciò stava scritto nella legge o nel testamento o nella stipulazione o in uno scritto qualsiasi che si riferirà a quella questione; poi (ci serviremo) del confronto tra quello che è stato scritto e quello che gli avversari affermano di aver fatto: che cosa sia opportuno che il giudice segua, il testo diligentemente redatto o un’invenzione sottilmente dedotta. Poi sarà biasimata e confutata l’interpretazione dedotta dagli avversari e da loro attribuita al testo. Quindi si chiederà che pericolo c’era, se avesse voluto esprimere anche quel senso o se non avrebbe mai potuto essere scritto per intero. Quindi troveremo noi il senso e presenteremo noi il motivo per cui il legislatore ha pensato quello che ha scritto. E si dimostrerà che il testo è stato redatto con lucidità, brevità, proprietà, completezza, con un metodo preciso. Quindi addurremo ad esempio processi che, mentre gli avversari portavano avanti il pensiero e l’intenzione del legislatore, sono stati giudicati piuttosto secondo la lettera dello scritto. Poi si mostrerà quanto sia pericoloso allontanarsi dallo scritto. Luogo comune è contro chi, pur ammettendo di aver agito contro le norme delle leggi o le disposizioni testamentarie, cerca tuttavia una difesa della sua azione. 10 14. In favore dell’intenzione parleremo così: in primo luogo loderemo la proprietà e la concisione del legislatore, ché ha scritto soltanto quello che era necessario e non ha creduto necessario scrivere quello che poteva essere compreso senza venir scritto. Poi affermeremo che è compito di un calunniatore attaccarsi alle parole e alla lettera e trascurare l’intenzione. Poi che quello che è stato scritto non si può compiere o non può compiersi senza andar contro la legge, le buone consuetudini, la natura e l’equità, valori tutti che nessuno potrà affermare che il legislatore non volesse attuati con la maggior rettitudine. Invece (diremo che) le nostre azioni sono state perfettamente secondo giustizia. Poi che l’opinione contraria o non ha alcun valore o è stolta o è ingiusta o è irrealizzabile o è in disaccordo con le opinioni prima o dopo espresse o è in contraddizione col diritto comune o con le altre leggi generali o con sentenze pronunciate. Poi (verrà) l’enumerazione, a mo’ d’esempio, di sentenze emesse contro la lettera e secondo l’intenzione dello scritto, poi l’esposizione di leggi e contratti, redatti in breve, in cui si comprenda l’intenzione del legislatore. Luogo comune contro colui che legga lo scritto e non interpreti la volontà del legislatore. 15. Quando due leggi siano in disaccordo tra di loro, bisogna vedere in primo luogo se vi sia una qualche abrogazione o deroga; quindi se il disaccordo consista nel fatto che una legge comandi e l’altra vieti o che l’una costringa e l’altra permetta. Sarà debole infatti la difesa di chi sosterrà di non aver fatto quello che gli era comandato, perché una seconda legge lo permetteva: l’ordine ha più forza del permesso. Parimenti è una difesa debole, quando si mostra che si è compiuta un’azione sancita da una legge, la quale è stata abrogata o sottoposta a deroghe, e se ne è trascurata



Libro Secondo

403

una sancita da una legge successiva. Come si saranno fatte queste considerazioni, impiegheremo subito l’esposizione, la lettura, l’elogio della nostra legge. Quindi spiegheremo l’intenzione della legge contraria e cercheremo di trarla a vantaggio della nostra causa. Successivamente dalla parte assoluta dello stato giuridico trarremo le ragioni giuridiche e cercheremo con quale delle due leggi le singole parti del diritto si accordino. Ma su questa parte dello stato giuridico parleremo in seguito. 16. Se si riterrà che il testo sia ambiguo, perché esso possa essere tirato a due 11 o più interpretazioni, questo è il trattamento che si deve usare: in primo luogo ci si deve chiedere se sia ambiguo, quindi si deve mostrare come sarebbe stato redatto il testo, se il legislatore avesse voluto che venisse espresso quel senso che intendono i nostri avversari. Poi che la nostra interpretazione è possibile e conforme all’onestà, alla rettitudine, alla legge, al costume, alla natura, al bene e all’equità; che l’interpretazione dei nostri avversari è al contrario; e che il testo non è ambiguo visto che s’intende quale delle due è l’interpretazione giusta. Ci sono certuni i quali credono che per trattare questa causa sia molto importante la conoscenza delle amfibolie, quella che viene professata dai dialettici. Noi invece crediamo che non solo non siano di alcun aiuto, ma piuttosto di grandissimo impedimento. Essi infatti vanno a caccia di tutte le amfibolie, anche quelle che nell’interpretazione opposta non possono esprimere alcun senso. Perciò sono con le interruzioni disturbatori dei discorsi altrui e interpreti pignoli, e per di più oscuri, della lettera dello scritto; e, mentre cercano di parlare in modo sicuro e preciso, si trova che non sanno dire niente. Così a temere di esprimere qualche frase ambigua nel loro dire, non riescono più a pronunziare il loro nome. Ma le opinioni puerili di costoro avremo modo di refutarle, quando vorrai, con ragionamenti seri e precisi. Al presente era opportuno introdurre questa opinione contraria per disprezzare la dottrina loquace di questa gente incapace di parlare. 17. Quando impiegheremo la definizione, in primo luogo addurremo una breve 12 definizione del termine in questo modo: «È reo di lesa maestà colui che distrugge gli elementi costitutivi della grandezza dello stato. Quali sono quegli elementi, Q. Cepione? I suffragi del popolo e del magistrato la facoltà di consultare il popolo. Ed ecco che tu quindi, quando rompesti i ponti (per accedere al seggio elettorale), privasti il popolo del suffragio e il magistrato della facoltà di consultare il popolo». Parimenti in replica: «È reo di lesa maestà chi provoca danno alla grandezza dello stato. Io, il danno, non l’ho provocato, ma l’ho impedito. Ho salvato l’erario, ho resistito alle pretese dei facinorosi, non ho permesso che la sovranità dello stato andasse completamente distrutta». In primo luogo dunque si spiegherà il valore del termine brevemente e per l’utilità e l’interesse della causa. Poi si collegherà la nostra azione con la spiegazione del termine. Poi si confuterà il fondamento della spiegazione contraria, se sarà falsa o inutile o vergognosa o ingiusta: e ciò sarà dedotto dalle parti del diritto dello stato giuridico assoluto, di cui parleremo ora. 18. Nelle cause di competenza si cerca in primo luogo se qualche persona ha il diritto di intentare quell’azione, quella lite o quel procedimento, se in un altro tem-

404 Traduzione po, secondo un’altra legge, con un altro giudice. Questo si troverà nelle leggi, nei costumi, nell’equità, di cui si parlerà nello stato giuridico assoluto. In una causa per analogia in primo luogo si cercherà se vi sia qualche testo o sentenza simile in fatti più gravi o meno gravi o simili. Poi se quel fatto sia simile a quello in questione o dissimile. Poi se riguardo a questo fatto intenzionalmente manchi la disposizione scritta, perché (il legislatore) non abbia voluto dare la prescrizione o perché abbia ritenuto che vi fosse già una prescrizione sufficiente per la somiglianza degli altri testi. Ciò basta per gli elementi dello stato legale; ora ritorneremo a quello giuridico. 13 19. Dello stato giuridico assoluto ci serviremo, quando sosterremo la giustizia dell’atto che ammettiamo di aver compiuto, senza ricorrere ad alcuna difesa estranea. In essa conviene indagare se l’azione era giusta. E potremo parlarne, stabilita la causa, dopo aver appreso le parti costitutive del diritto. Queste dunque sono le parti che lo compongono: natura, legge, uso, sentenze pronunciate, equità, patto. Secondo natura è diritto l’obbligo di parentela o l’affetto familiare. È il diritto su cui si fonda l’affetto dei figli per i genitori e dei genitori per i figli. Il diritto per legge è quello che è stato sancito dalla volontà del popolo, come, per es., comparire in tribunale quando si è convocati. Il diritto per consuetudine è quello che senza legge è ugualmente in uso, come se fosse sancito da una legge; così, ad es., poter esigere la restituzione di una somma di denaro depositata presso un banchiere richiedendola a un suo socio. I precedenti giuridici sono ciò su cui è stato già emesso un giudizio o interposto un decreto. Tali precedenti spesso sono diversi, a seconda che un giudice o un pretore o un console o un tribuno della plebe abbia deciso in un modo, o in un altro. E capita che riguardo allo stesso caso spesso uno abbia deliberato o giudicato in un modo, un altro in un altro, così, ad es.: Il pretore urbano M. Druso autorizzò un’azione, perché un erede era accusato di mancata esecuzione del mandato, invece Sesto Giulio non diede l’autorizzazione. Parimenti: C. Celio assolse in qualità di giudice dall’accusa di ingiurie uno che sulla scena aveva oltraggiato, nominandolo espressamente, il poeta Lucilio, invece P. Mucio condannò uno che aveva nominato il poeta L.Accio. 20. Quindi, poiché su una causa simile possono essere invocati verdetti diversi, quando si darà il caso, confronteremo tra di loro i giudici, le circostanze, il numero delle sentenze. Sull’ equità si fonda il diritto che sembra riferirsi alla verità e all’utilità generale. Di tal genere è il caso che uno di più di sessant’anni e che abbia come scusa una malattia si possa far rappresentare per procura. Su questa base si conviene persino di fissare un nuovo diritto, adattato alle circostanze e all’importanza del personaggio. Il diritto si fonda su un patto, se hanno stabilito un qualche patto tra loro, se alcuni si sono accordati su qualche cosa. Vi sono patti che devono essere osservati per legge, in questo modo: “Quando raggiungono un accordo, annuncialo ufficialmente; se non lo raggiungono, presenta la lite nel comizio o nel foro prima del mezzogior-



Libro Secondo

405

no”. Vi sono parimenti patti che senza le leggi sono osservati in virtù di un accordo. Si dice che essi hanno piena validità per il diritto. Questi sono dunque i mezzi con cui conviene dimostrare l’ingiustizia e provare il diritto, scopo che, a mio vedere, deve essere perseguito nello stato giuridico assoluto. 21. Quando col mezzo della comparazione si chiederà, se era meglio fare quello 14 che l’accusato dice di aver fatto o quello che l’accusatore dice che conveniva fare, in primo luogo converrà indagare quale delle due soluzioni fosse la più utile in base alla comparazione, cioè quale la più onorevole, la più facile, la più proficua. Poi bisognerà cercare se convenisse che l’accusato stesso giudicasse quale fosse la soluzione più utile o se altri avesse il compito di stabilire il maggior utile. Poi l’accusatore, col criterio dello stato congetturale, avanzerà un sospetto, in base al quale possa nascere l’opinione che lo scopo non fosse quello di anteporre una soluzione migliore a una peggiore, ma che l’azione sia stata dettata da inganno fraudolento per un qualche motivo probabile. Il difensore invece réfuti l’argomentazione congetturale, di cui prima s’è parlato. Poi si esaminerà, se poteva evitare che si venisse a un tal punto. 22. Trattati così questi punti, l’accusatore si servirà del luogo comune contro colui, che ha anteposto l’inutile all’utile, pur mancando del potere di decidere. Il difensore, contro coloro che ritengono giusto anteporre una cosa dannosa a una utile, userà il luogo comune della compassione e nello stesso tempo chiederà agli accusatori, ai giudici stessi, che cosa avrebbero fatto se fossero stati in quel luogo, e metterà sotto i loro occhi l’occasione, il luogo, le circostanze e il motivo della sua decisione. Il discarico della responsabilità si ha, quando la causa del fatto viene scaricata 15 dall’accusato su una colpa di altri. In primo luogo si deve indagare se è giusto trasferire la responsabilità su un altro crimine; poi si deve osservare se la colpa che si trasferisce su un'altra colpa sia di peso pari a quella di cui si affermi responsabile l’accusato; poi se doveva incorrere in una trasgressione in cui un altro prima era incorso; poi se il processo non si doveva fare prima; poi se, dal momento che non s’è celebrato processo per quel delitto che viene trasferito su un altro, si debba celebrare un processo proprio su una questione che non è mai giunta in tribunale. Luogo comune dell’accusa è contro chi ritenga che più forte debba essere la violenza che il tribunale. E all’accusatore gli avversari porranno a loro volta la domanda, che cosa capiterà, se tutti gli altri faranno lo stesso, di punire persone non condannate col pretesto che esse hanno compiuto lo stesso misfatto. E se l’accusatore stesso avesse voluto fare altrettanto? Il difensore metterà in risalto l’atrocità del delitto di coloro, su cui scaricherà la responsabilità. Porrà sotto gli occhi il fatto, il luogo, il tempo in modo che gli ascoltatori ritengano che l’azione non poteva essere portata in giudizio o era inutile che lo fosse. 23. L’ammissione è quella per cui chiediamo di essere perdonati. Si divide in 16 giustificazione e supplica. La giustificazione si ha quando neghiamo la premeditazione del fatto. Si divide in necessità, caso, ignoranza. È di queste parti che deve essere data in primo luogo la spiegazione, poi sarà bene tornare alla domanda di perdono. In primo luogo si deve considerare se per colpa sua l’accusato si sia ridotto a quella

406 Traduzione necessità. Quindi si deve indagare come quella forza maggiore avrebbe potuto essere evitata o attenuata. Poi se colui che attribuirà la colpa alla necessità abbia provato che cosa poteva fare o escogitare contro di essa. Poi se si possano ricavare dallo stato congetturale alcuni motivi di sospetto, che rivelino come quel fatto che si afferma accaduto per forza è invece stato compiuto deliberatamente. Poi se proprio c’è stata una qualche necessità, se sia conveniente ritenerla un motivo sufficientemente valido. 24. Se invece l’accusato dirà di aver commesso il misfatto per ignoranza, in primo luogo si indagherà se potesse o non potesse ignorare; poi se si sia profuso impegno per sapere o no; poi se per caso o per colpa sua non abbia saputo. Chi dirà di aver perso la testa per vino o amore o ira, si mostrerà responsabile del suo non sapere per un difetto di carattere, non per semplice ignoranza: quindi l’ignoranza non sarà per lui un’arma di difesa, ma un aggravio di colpa. Poi si cercherà con lo stato congetturale, se sapesse o ignorasse, e si considererà se l’ignoranza debba essere una difesa sufficiente, una volta che il delitto sia palese. Quando la causa dell’azione sarà attribuita al caso e il difensore si fonderà su questo elemento per sostenere la necessità di perdonare l’accusato, si devono prendere in considerazione, a quanto sembra, tutte le stesse prescrizioni che sono state fatte riguardo alla necessità. Infatti queste tre parti della giustificazione sono tutte tra loro così poco distanti, che le stesse osservazioni possono adattarsi più o meno ad esse tutte. Luoghi comuni in queste cause: dell’accusatore contro chi, pur ammettendo di aver commesso il delitto, tenti tuttavia col discorso di tirare in lungo il giudizio; del difensore circa l’umanità, la compassione: è dell’intenzione che si deve tener conto in ogni fatto; le azioni che non sono premeditate, se sia vero che non debbano essere considerate crimine. 17 25. Useremo la supplica, quando riconosceremo di aver commesso il crimine senza dire di averlo compiuto per ignoranza o per caso o per necessità, e ciò non ostante chiederemo di ottenere il perdono. A questo riguardo la ragione del perdono è ricavabile da questa topica: se le benemerenze appariranno superiori ai misfatti per numero e importanza; se quello che avanzerà la supplica possiederà meriti personali o di famiglia; se si potrà concepire una speranza che si renderà utile, se andrà impunito; se si potrà dimostrare che il supplicante è stato umano e clemente, quando aveva il potere; se i crimini in cui è incorso non li ha compiuti per odio o crudeltà, ma per dovere e retto zelo; se per tali motivi anche altri siano stati perdonati; se apparirà che da lui non ci verrà alcun pericolo, se lo lasceremo andare assolto; se nessun biasimo ci verrà per ciò da parte dei nostri concittadini o di qualche altra città. 26. Luoghi comuni: sull’umanità, il caso, la misericordia, l’instabilità delle cose umane. Tutti questi luoghi li userà in senso contrario chi parlerà contro, amplificandoli ed enumerando tutti i crimini. Questa non può divenire una causa giudiziaria, come abbiamo mostrato nel libro primo (I 14,24), ma, poiché può presentarsi in senato o in un consiglio, non m’è sembrata da trascurare.



Libro Secondo

407

Quando vorremo allontanare da noi la colpa, faremo ricadere la causa del nostro crimine su una cosa o su una persona. Se la causa sarà fatta ricadere su una persona, in primo luogo si dovrà indagare se quello su cui sarà fatta ricadere la colpa potesse tanto quanto cercherà di dimostrare l’accusato: e in quale mai modo si potesse onorevolmente o senza pericolo fare resistenza. Posto che sia così, se convenga fare concessioni all’accusato per questo motivo, perché ha agito sotto impulso di un altro. Poi si condurrà la causa a una controversia congetturale e si discuterà minutamente se il delitto sia stato premeditato. Se la colpa sarà fatta ricadere su qualche cosa, si dovranno prendere in considerazione su per giù questi stessi elementi e tutte quelle prescrizioni che abbiamo dato riguardo alla necessità (II 16,23). 27. Poiché dovrebbe sembrare, a quanto penso, sufficiente l’esposizione che ab- 18 biamo fatto delle argomentazioni da usare in ciascun genere della causa giudiziaria, dovrebbe ormai seguire, a quanto sembra, la presentazione di come possiamo trattare in modo elegante e completo le argomentazioni stesse. In genere non è difficile trovare che cosa giova alla causa; la maggior difficoltà consiste nell’ornarlo e nel presentarlo in modo agile. Questo pregio infatti, fa sì che non s’indugi più a lungo di quanto basti sugli stessi punti, e che non ritorniamo di continuo allo stesso punto, e che non abbandoniamo un’argomentazione senza concluderla e che non passiamo maldestramente subito dopo ad un’altra. Quindi con questo metodo noi stessi potremo ricordare quanto abbiamo detto in ciascun luogo e l’ascoltatore, a sua volta, potrà notare e ricordare l’ordine di tutta quanta la causa e anche di ciascuna argomentazione. 28. Dunque l’argomentazione più completa e perfetta è quella che è divisa in cinque parti: presentazione, motivazione, conferma della motivazione, ornamento e sommario. La presentazione è quella che ci serve a mostrare per sommi capi che cosa è quello che vogliamo provare. La motivazione è quella che con una breve spiegazione mostra la ragione per cui è vero quello che noi sosteniamo. La conferma della motivazione è quella che con più argomenti rafforza la motivazione brevemente presentata. L’ornamento è quello di cui ci serviamo per nobilitare e arricchire la causa, una volta che l’argomentazione sia stata confermata. Il sommario è quello che conclude brevemente raccogliendo le parti dell’argomentazione. Per servirci dunque nel modo più perfetto di queste cinque parti, tratteremo l’argomentazione in questo modo: «Mostreremo che Ulisse aveva un motivo per uccidere Aiace. Voleva infatti to- 19 gliere di mezzo il suo nemico più accanito, dal quale ben a ragione temeva per sé il più grave pericolo. Vedeva che vivo quello non sarebbe rimasto vivo lui; sperava di procurarsi la salvezza con la morte di Aiace; era avvezzo a ordire la rovina al suo nemico, se non riusciva con mezzi giusti, a prezzo di qualsiasi ingiustizia, metodo di cui fornisce testimonianza la morte indegna di Palamede. Quindi e il timore del pericolo lo spingeva ad uccidere colui, da cui temeva di esser giustiziato, e l’abitudine al delitto toglieva esitazione ad eseguire il misfatto. 29. Infatti tutti non solo s’inducono ai falli più lievi quando v’è motivo, ma anche quei delitti che sono di gran lunga maggiori essi tentano di compierli, indotti da

408 Traduzione un qualche preciso e sicuro vantaggio. Se molti ha indotto al delitto la speranza di denaro, se parecchi si sono macchiati di delitti per brama di potere, se molti hanno pagato a prezzo di un grande inganno un lieve vantaggio, a chi sembrerà strano che costui non si sia trattenuto da un delitto per un tremendo timore? Fu questo uomo timoroso, abituato al delitto, consapevole della propria colpa, pronto all’inganno che non volle che rimanesse in vita l’eroe più forte, più onesto, più implacabile contro gli avversari, provocato da un’ingiustizia, acceso d’ira. Come mai questo potrà sembrare strano? Quando vediamo che le bestie selvagge muovono piene d’ardore e a testa alta a colpire altre bestie, non deve essere ritenuto impossibile che anche l’animo feroce, crudele e disumano di costui si sia slanciato bramoso alla rovina del suo avversario, tanto più che nelle bestie non vediamo alcuna forma di ragionamento né buona, né cattiva, in costui conosciamo bene che sempre vi sono state in grandissima quantità le peggiori macchinazioni. 30. Se dunque ho promesso di mostrare il motivo da cui Ulisse è stato indotto a scendere al delitto, e se ho mostrato che vi era fortissima ragione d’inimicizia e timore di pericolo, non c’è ragione che (il nostro avversario) non ammetta che un motivo al delitto vi è stato». Dunque l’argomentazione più completa è quella che si compone di cinque parti, ma non è sempre necessario servirsi di questa. Vi sono dei casi in cui si deve soprassedere al sommario, se il fatto è breve in modo che la memoria possa abbracciarlo. Vi sono dei casi, in cui deve essere trascurato l’ornamento, se il fatto sembra essere troppo poco ricco per prestarsi ad ampliamenti e ornamenti. Se invece e l’argomentazione sarà breve e il fatto lieve o di poco conto, allora si deve omettere l’ornamento e il sommario. In ogni argomentazione si deve osservare per le due ultime parti questa regola, che ho esposto. Quindi l’argomentazione più ampia è quella di cinque parti, la più breve quella di tre, media è quella di quattro, tolto l’ornamento o il sommario. 20 31. Vi sono due generi di argomentazioni difettose: uno che può essere criticato negativamente dall’avversario, e ciò riguarda la causa; il secondo, che, quantunque sia debole, non richiede tuttavia una critica negativa. Quali siano i casi, che convenga confutare con una critica specifica, e quali quelli, che in silenzio, senza critica sdegnare ed evitare, se non ne presenterŏ gli esempi, non potrai comprenderlo chiaramente. Questa conoscenza delle argomentazioni difettose offrirà un duplice vantaggio. Servirà di monito per evitare difetti e insegnerà a criticare vantaggiosamente i difetti non evitati da altri. Poiché dunque abbiamo mostrato che l’argomentazione perfetta e completa consta di cinque parti, prendiamo in considerazione il tipo di difetti che dobbiamo evitare in ciascuna parte dell’argomentazione, sia per poterci tenere noi stessi lontani da essi, sia per potere, fondandoci su questo insegnamento, sottoporre a critica in tutti i punti le argomentazioni degli avversari e demolirle partendo da qualche parte rilevante. 32. La presentazione è difettosa, quando da una parte o dalla maggioranza degli individui si riferisce a tutti qualcosa che non è necessariamente attribuibile a tutti;



Libro Secondo

409

come se uno esponesse una presentazione di questo genere: «Tutti quelli che sono in povertà preferiscono procurarsi ricchezze con male azioni che conservare una onesta povertà». Se ci sarà uno1 che esporrà in tal modo la sua argomentazione, senza darsi cura di cercare quale ne sia la motivazione o la conferma della motivazione, avremo buon gioco a infirmare la presentazione mostrando che quello che si verifica in un povero disonesto è falso e ingiusto attribuirlo a tutti i poveri. 33. Parimenti difettosa è la presentazione, quando una cosa che avviene raramente si sostiene che non avviene affatto, in questo modo: «Nessuno può cadere innamorato al primo sguardo e di passaggio». Dal momento che qualcuno c’è che è finito innamorato al primo sguardo ed egli ha detto nessuno, non fa nessuna differenza che ciò accada di rado, purché s’intenda che talvolta accade o almeno può accadere. Parimenti difettosa è la presentazione, quando mostreremo di aver raccolto tutti 21 i dati e invece abbiamo trascurato qualche dato opportuno, in questo modo: «Poiché dunque è palese che l’uomo è stato assassinato, deve essere stato ucciso o da banditi o da nemici o da te, che egli nel suo testamento faceva erede di una parte del suo patrimonio. Banditi in quel luogo non se ne sono mai visti, nemico non aveva alcuno; rimane, se non è stato ucciso da banditi né da nemici, perché gli uni non c’erano, gli altri non li aveva, che sia stato ammazzato da te». In una presentazione di tal fatta useremo la confutazione mostrando che alcuni, oltre quelli che egli ha detto, potevano rendersi responsabili del delitto. Così, per es., in questo caso, quando dirà che deve essere stato ucciso o da banditi o da nemici o da noi, diremo che lo poteva essere dai servi o dai nostri coeredi. Quando avremo portato in tal modo il disordine nella loro enumerazione, ci saremo con ciò concessi uno spazio più ampio di difesa. Quindi anche questo dobbiamo evitare nella presentazione che, quando sembri che abbiamo enumerati tutti gli elementi, non finiamo per tracurare qualche parte opportuna. 34. Parimenti difettosa è la presentazione che si fonda su una falsa enumerazione, se, quando il numero degli elementi è maggiore, noi ne diciamo di meno, così: «Due sono le cose, giudici, che inducono tutti al delitto, la dissolutezza e l’avidità». E l’amore? dirà uno, e l’ambizione politica? e la religione? e il timore della morte? e la brama di potere? e insomma moltissimi altri motivi? Allo stesso modo l’enumerazione è falsa, quando il numero degli elementi esistenti è minore e maggiore è quello che diciamo. Per esempio: «Tre sono le cose che turbano ognuno, il timore, la brama e il dolore». Sarebbe bastato infatti dire timore e brama, perché il dolore è necessariamente legato all’una e all’altra cosa. Parimenti difettosa è la presentazione che viene presa troppo di lontano, così: 22 «La stoltezza è madre e alimento di tutti i mali. Essa produce smisurate cupidigie. E 1

Cerco in tal modo di distinguere il precedente si quis dal si qui di questo punto (sulla questione di critica testuale relativa vedi la relativa discussione nell'Apparato Critico alpasso). Sembra infatti che si qui, presente nella lingua delle leggi, indichi un personaggio più generico, che esiste nella misura in cui entra nella fattispecie giuridica trattata. Il parlante si preoccupa di istituire questa relazione. Invece si quis è un generico assoluto.

410 Traduzione le cupidigie smisurate alla loro volta sono senza limiti e senza regola. Esse producono avidità. E l’avidità, a sua volta, induce l’uomo a qualsiasi delitto. Quindi i nostri avversari si sono resi colpevoli di questo misfatto per avidità». Qui sarebbe bastato presentare quello che è stato detto per ultimo, per non imitare Ennio e gli altri poeti, che hanno il permesso di parlare in questo modo: ‘O che non fossero mai nei boschi del Pelio le travi d’abete a terra cadute, da scure tagliate, né da qui inizio tratto avesse di esser fabbricata la nave, che nome porta d’Argo, ché Argivi eran gli scelti eroi che su di essa alla conquista andavano del vello d’ariete dorato, da Colchide per ordine del re Pelia, con l’inganno: ché mai la mia padrona dalla patria il piede avrebbe spinto esule fuori, Medea, cuore crucciato, ferita d’amore crudele’. Qui bastava dire, se i poeti curassero solo quello che basta: ‘O che mai la mia padrona dalla patria il piede avesse [spinto esule fuori, Medea, cuore crucciato, ferita d’amore crudele’. Bisogna dunque astenersi del tutto nelle presentazioni da questo risalire all’ultima origine. Non risulta infatti difettosa in seguito a confutazione, come parecchie altre, ma di per se stessa. 23 35. Motivazione difettosa è quella che non s’adatta alla presentazione per debolezza o per infondatezza. Debole è la motivazione che non riesce a dimostrare che la cosa sta necessariamente così come è stato detto nella presentazione; per es., in Plauto: ‘Rimproverare un amico per una colpa commessa è affare poco simpatico, ma nella vita utile e profittevole’. Questa è la presentazione. Vediamo quale motivazione ne viene addotta: Perché io oggi voglio rimproverare Il mio amico per la colpa commessa. Motiva che cosa è utile, basandosi su quello che egli ha intenzione di fare, non su ciò che conviene fare. È motivazione infondata quella che poggia su un falso motivo, ad es.: «Non si deve fuggire l’amore, perché è da esso che nasce la più sincera amicizia». O così: «Bisogna evitare la filosofia, perché essa porta apatia e inattività». Se queste prove non fossero false, ammetteremmo la verità anche delle loro presentazioni. 36. Parimenti è debole la motivazione che adduce una causa non necessaria della presentazione; così, ad es., Pacuvio: ‘Che la fortuna è folle e cieca e brutale affermano i filosofi, e van dicendo che sta su una pietra rotonda, girevole: e là, dove la sorte spinge la pietra, aggiungono che cade la fortuna. Per questo, ripetono, è cieca, perché nulla vede a cui attaccarsi;



Libro Secondo

411

pazza poi la dicono, perché è crudele, insicura e instabile; stupida, perché non sa distinguere il degno dall’indegno. Ma vi sono altri filosofi i quali, al contrario, dicono che non è la Fortuna che provoca alcun danno, ma asseriscono che tutto è governato dal caso. Che ciò sia più verosimile l’esperienza e i fatti stessi l’insegnano: così Oreste or ora era re, ora è diventato un mendico. È stato appunto per il naufragio di tutti i suoi beni non per la Sorte o la Fortuna che ciò è avvenuto’. Infatti qui Pacuvio impiega una motivazione debole, quando afferma essere più vero che le vicende umane sono rette dal caso che dalla fortuna. Perché per l’una e l’altra opinione dei filosofi era possibile che colui, che era stato re, fosse divenuto mendico. 37. Parimenti è debole la motivazione, quando sembra essere presentata come 24 motivazione, ma dice lo stesso che è stato detto nella presentazione, in questo modo: «L’avarizia provoca grandi mali agli uomini, proprio perché gli uomini sono tormentati da molte e grandi disgrazie a causa della loro smisurata brama di denaro», Qui con altre parole è detto tramite la motivazione lo stesso che è stato detto tramite la presentazione. Allo stesso modo è debole quella motivazione, che presenta una giustificazione della presentazione meno efficace di quanto esige il fatto. Così: «La saggezza è utile proprio perché, chi è saggio, è avvezzo a coltivare l’assolvimento dei propri doveri». Egualmente: «È utile avere veri amici: puoi avere uno con cui scherzare». In prove di tal fatta la presentazione viene confermata con ragioni non generali e complete, ma indebolite. Allo stesso modo è debole, quella motivazione che può adattarsi anche a un’altra presentazione come fa Pacuvio, che adduce lo stesso motivo a spiegazione del fatto che la fortuna è detta cieca e lo stesso perché è detta stupida. 38. Nella conferma della motivazione molti difetti devono essere evitati nel nostro ragionamento e notati in quello degli avversari e per questo motivo devono essere considerati più diligentemente, perché una conferma accurata della motivazione è la migliore convalida di tutta quanta l’argomentazione. Quindi gli studiosi2 (di retorica) si servono nella conferma della motivazione di una conclusione duplice, in questo modo: 2

Il termine studiosi è tradotto variamente: “Students in the rhetorical schools” (Caplan), “Les orateurs se croient bien habiles, lorsque, pour confirmer leurs preuves, ils emploient un dilemme” (Bornecque) “Les apprentis orateurs” (Achard), “die Beflissenen” (Müller), “Gli studenti di retorica” (Cancelli), “Die eifrig Bemühten” (Nüßlein), “los oradores más serios” (Núñez). Il termine si carica di due valori, uno positivo, nel senso che indica chi agisce diligentius, l’altro negativo, perché in questa confirmatio rationis ci sono elementi da evitare (uitanda) e, dopo questa, viene un’altra confirmatio rationis, detta Item uitiosa (II 25,39). Quindi bisogna dare a studiosi un senso che si adatti a quello di essere diligenti, ma in questo caso inclini a sbagliare. D’altra parte studiosus viene usato nel senso di ‘persona che si dedica allo studio’ da Cic. opt. gen. 13; Quint. inst. 2,11,15; 10,1,45; Plin. epist. 4,13,10 (dagli studiosi si devono prendere i praeceptores dei ragazzi); 4,28,2. Cic. inu. 1,45 impiega il dilemma come argomentazione necessaria.

412 Traduzione ‘È un’ingiustizia immeritata che subisco da te, padre; se ritieni che Cresponte sia un disonesto, perché mi volevi maritare a costui? Se invece è onesto, perché mi spingi contro la mia e la sua volontà a lasciarlo?’ Le conclusioni di questo tipo o saranno ritorte al contrario o saranno confutate da un punto solamente. Ritorcendole, così: ‘Non commetto contro di te alcuna ingiustizia immeritata, figlia mia. Se è onesto, te lo davo come marito; se invece è disonesto, ti libererò col divorzio dalla tua disgrazia’. Sarà contestata da un solo punto, se da una conclusione a dilemma si inficia l’una o l’altra delle parti, in questo modo: ‘Infatti se ritieni disonesto Cresponte, perché mi volevi dare in moglie a costui?’ : : ‘Lo ritenevo onesto. Mi sono sbagliato. Dopo l’ho conosciuto e conosciutolo lo fuggo’. 25 39. E quindi la refutazione di una conclusione di tale genere è di due tipi; più ampia la prima, più facile a trovare questa seconda. Parimenti è difettosa la conferma della motivazione, quando ci serviamo di quel segno che indica più cose, come indicazione di una sola cosa precisa, così: «Dal momento che è pallido, deve essere stato ammalato»; oppure «Deve aver partorito, poiché porta in braccio un bimbo piccolo». Queste situazioni non offrono di per sé segni sicuri: se però son simili anche tutti gli altri segni che concorrono, tali segni aumentano non poco il sospetto. Allo stesso modo è difettoso ciò che può adattarsi a un altro o a quello stesso che parla – quello che dice contro l’avversario – così: «Sono infelici coloro che prendono moglie. :: Ma tu ne hai presa una seconda». Parimenti è difettoso ciò che ha una difesa banale, in questo modo: «Per ira o per giovinezza o per amore ha commesso il delitto». Se infatti si approveranno scuse di questo tipo, le più gravi colpe passeranno impunite. Parimenti è difettoso, quando viene preso per sicuro, come ammesso da tutti, ciò che è ancora in discussione, così: ‘Oh! guarda, gli dei, che hanno il potere di muovere le [cose celesti ed inferne, fanno pace tra di loro e fanno trionfare tra loro la concordia’. Ennio, con la sua libertà (poetica), ha rappresentato Trespoto che si è servito di questo esempio, come se avesse già dimostrato con sicure prove che è così. 40. Parimenti è difettoso ciò che dà l’impressione di essere detto ormai, per così dire, troppo tardi e a cosa compiuta, così: «Se mi fosse venuto in mente, Quiriti, non mi sarei reso responsabile che la cosa giungesse a questo punto, perché avrei fatto questo o quest’altro, ma allora questa idea non mi venne». Parimenti è procedimento difettoso, quando si cerca di coprire con una qualche difesa un misfatto riconosciuto apertamente come un delitto, così: ‘Quando tutti ti cercavano e il tuo regno era in fiore ti lasciai: ora che tutti ti hanno abbandonato col più grande pericolo sola mi do da fare per riporti sul trono’.



Libro Secondo

413

È parimenti erroneo ciò che può essere preso in senso diverso da quello che è stato 26 detto. Un esempio di tal natura si ha se uno influente e capo di una fazione dicesse nell’assemblea del popolo: «È meglio di re servirsi che a cattive leggi asservirsi». Infatti anche questo detto, quantunque possa essere pronunciato per amplificazione, senza intenzione cattiva, tuttavia per l’influenza di colui che lo dice, non è enunciato senza destare terribili sospetti. 41. Parimenti è erroneo servirsi di definizioni false o generiche. False sono di questo genere, come se, per es., uno sostenesse che non vi è offesa, se non consiste in botte o ingiurie. Generiche sono quelle che senza difficoltà possono essere riferite ad altra cosa, come se, per es., uno dicesse: «Il delatore è, per scriverlo in breve, degno di pena capitale, perché è un cittadino malvagio e pericolosissimo». Infatti la definizione che ha addotto non è per niente più propria del delatore che del ladro, del sicario o del traditore. Parimenti è erroneo prendere come argomento quello che deve essere ancora dimostrato nella discussione; come se uno accusasse un altro di furto e dicesse quindi che si tratta di un disonesto, di un avaro, un infido: la prova sarebbe che avrebbe compiuto un furto contro di lui. Parimenti è erroneo usare un argomento controverso per spiegarne un altro controverso, così: «Non conviene, censori, che vi soddisfi la giustificazione di costui di non aver avuto la possibilità di presentarsi, come aveva giurato. Perché? Se non si fosse presentato al suo reparto, darebbe al tribuno militare la stessa giustificazione?». Il difetto di ciò sta nel fatto, che ad essere addotta come esempio non è una cosa semplice e già risolta in un giudizio, ma intricata e fondata su una simile controversia. 42. Parimenti è erroneo, quando viene troppo poco spiegato ciò che è oggetto di grave controversia e lo si mette da parte, come se fosse già risolto, in questo modo: ‘Aperta è la risposta se l’intendi: che l’armi s’abbia chi tale sia, quale chi le portò, così comanda, se veramente vogliam prendere Pergamo. Tale io affermo d’ essere: io ch’ abbia è giusto l’armi di mio fratello e che s’assegnino a me, e perché parente e perché del suo valore emulo sono’. Parimenti è erroneo non andare d’accordo con se stesso nel proprio discorso e contraddire quanto prima s’è detto, così: ‘Per qual motivo dovrei accusare costui?’. Poi sviluppare ciò con argomentazioni: ‘Infatti se ha vergogna, perché accusarlo? È onesto. Se l’indole dell’animo ha sfrontata, a che ancora accusarlo? Uno che le tue parole stimerà ben poco’. Gli sembra di aver dato una giustificazione abbastanza buona per non avanzare l’ac- 27 cusa. E poi? Che cosa dice? ‘Ora io ti svelerò per quello che sei fin dal più lontano inizio’.

414 Traduzione 43. Parimenti è erroneo ciò che viene detto contro l’intenzione del giudice o degli ascoltatori, se si offendano i partiti per cui quelli simpatizzano o gli uomini, che essi hanno cari o se un difetto di tal fatta offende la volontà dell’ascoltatore. Parimenti è erroneo non dar la ragione di tutti i fatti di cui si è promesso nella presentazione. Parimenti bisogna evitare di parlare di una cosa, mentre la discussione verte su un’altra. E in tale difetto bisogna stare attenti di non aggiungere o togliere qualcosa al fatto o che, mutando tutta la causa, non si finisca per deviare in una causa diversa, come, per es., in Pacuvio Zeto con Anfione, che, iniziata una discussione sull’arte musica, finiscono per trattare dei principi della filosofia e dell’utilità della virtù. Parimenti bisogna stare attenti che l’incriminazione dell’accusa non contenga una cosa e la giustificazione della difesa non ne scusi un’altra, cosa che spesso molti fanno intenzionalmente dalla parte dell’accusato, perché stretti dalle difficoltà della causa. Come se uno, accusato di aver cercato di essere eletto a una magistratura con brogli, dicesse che spesso egli è stato insignito di ricompense dai comandanti nell’esercito. Se staremo attenti a ciò diligentemente nel discorso dei nostri avversari, spesso scopriremo che essi non hanno niente da dire sull’argomento in questione. 44. Parimenti è erroneo biasimare un’arte o una scienza o una qualche occupazione per le colpe di coloro che ad essa si dedicano: come quelli che biasimano la retorica per la vita biasimevole di qualche oratore. Parimenti è erroneo ritenere che per il fatto che è stato commesso un qualche misfatto sia già chiaro che è stato commesso da una persona determinata, in questo modo: «Si sa che il morto era sfigurato, gonfiato, livido nel corpo: quindi è stato ucciso col veleno». Poi se, come fanno molti, si preoccupasse lungamente di provare che gli è stato somministrato un veleno, incorrerebbe in un grave errore, perché non si indaga se è stato commesso un delitto, ma da chi lo è stato. 28 45. Parimenti è erroneo in un confronto presentare un fatto e dell’altro non fare cenno o dare una trattazione più trascurata: come se, ad esempio, istituendo il confronto se sia più utile che il popolo riceva o non riceva una distribuzione di grano, uno esprimesse con cura ed enumerasse i vantaggi effettivi dell’una cosa e passasse sopra agli svantaggi dell’altra e passasse sopra a ciò che vuole sminuire o ricordasse solo gli elementi più piccoli. Parimenti erroneo è in un confronto che si ritenga necessario di biasimare un fatto, mentre se ne loda un altro, per esempio, se si ricercasse quali dei due debbano essere maggiormente onorati per i servigi resi allo stato romano, gli Albani o i Vestini Pennensi, e quello che parla offendesse uno dei due popoli. Non è infatti necessario biasimare gli uni, se preferisci gli altri. Perché può accadere che, pur lodando di più gli uni, tu conceda una parte di lode anche agli altri, affinché non si creda che sei stato nemico della verità per partigianeria. Parimenti è erroneo fondare una disputa sul nome e il vocabolo, una disputa che l’uso può risolvere ottimamente; come, ad esempio, Sulpício, che aveva opposto il veto al richiamo di quegli esuli che non avevano avuto il permesso di difendersi, ed



Libro Secondo

415

egli stesso, cambiato parere, proponendo in un secondo tempo, la stessa legge, sosteneva che la legge che proponeva era un’altra per la diversità dei nomi, perché lui, diceva, non richiamava gli esuli, ma quelli che erano stati cacciati con la violenza. Come se la controversia riguardasse il nome da dare loro o come se non fosse vero che tutti quelli che hanno subito l’interdizione dell’acqua e del fuoco, si chiamano esuli. Ma Sulpicio possiamo pure scusarlo, siccome lo fece con giusto motivo. Noi però dobbiamo capire che è erroneo dar vita à una controversia per un cambiamento di nome. 46. Poiché l’ornamento è fatto di similitudini, esempi, sentenze emesse, amplifi- 29 cazioni, e tutto il resto che serve ad ampliare e arricchire l’argomentazione, consideriamo i difetti ad essi inerenti. La similitudine è difettosa, quando in qualche parte è dissimile e non ha pari criterio di reversibilità o colui che l’adduce nuoce a se stesso. L’esempio è difettoso, se è o inesatto, e quindi confutabile, o disonesto, e quindi inimitabile, o maggiore o minore di quanto non richieda il fatto. La citazione di una sentenza emessa sarà erronea, se riguarderà un fatto diverso o un fatto che non è specificamente in discussione, o un fatto disonesto o uno tale che gli avversari possano citare giudizi o più appropriati o più numerosi. Parimenti è erroneo argomentare e dimostrare che è stato compiuto un fatto che gli avversari ammettono; quello che bisogna fare è amplificarlo. Parimenti è erroneo amplificare quello che è opportuno provare, come, ad esempio, se uno accusasse un altro di aver ucciso un uomo e, prima di aver portato argomentazioni abbastanza convincenti, amplificasse la colpa e dicesse che non vi è nulla di più indegno che uccidere un uomo. Non si cerca infatti se sia cosa indegna o no, ma se sia stata compiuta. L'enumerazione è difettosa, quando essa non raccoglie in un ordine preciso di successione ciascun punto che s’è detto, quando essa non viene conclusa brevemente e quando dall’enumerazione non lascia qualche cosa di preciso e di stabile, tale da far capire che cosa è stato presentato nell’argomentazione, che cosa s’è dimostrato con la ragione, che cosa con la conferma e che cosa con l’intera argomentazione. 47. Le conclusioni, chiamate dai greci epiloghi, sono composte di tre parti. In- 30 fatti consistono nella ricapitolazione, l’amplificazione e l’invito alla compassione. In quattro luoghi possiamo usare le conclusioni: nell’esordio, dopo la narrazione dei fatti, dopo un’argomentazione inoppugnabile, nella conclusione del discorso. La ricapitolazione è quella, che ci serve per raccogliere e ricordare gli argomenti trattati, brevemente, per rinfrescare il discorso, non per ripeterlo. E lo riferiremo nell’ordine, in cui ciascun punto sarà stato toccato, perché l’ascoltatore, se l’ha fissato nella memoria, sia ricondotto a quello che egli stesso ricorda. Parimenti bisogna aver cura che la ricapitolazione del discorso non si rifaccia fino all’esordio o alla narrazione, perché il discorso sembrerà fabbricato ed elaborato con ricercatezza per mettere in mostra la capacità, per mettere in vetrina l’intelligenza, per ostentare la memoria. Per questo l’inizio del riassunto deve cominciare dalla divisione. Poi devono essere esposti con ordine brevemente i punti trattati nella conferma e nella

416 Traduzione confutazione. L’amplificazione è il mezzo che s’impiega tramite un luogo comune per incitare gli ascoltatori. Il modo più agevole per aumentare il peso dell’accusa sarà di prendere i luoghi comuni da dieci tipi. 48. Il primo luogo viene preso dal principio di autorità, quando ricordiamo la grande cura che hanno avuto per la cosa in questione gli dei immortali o i nostri antenati, i re, le città, le varie genti, i saggi, il senato; e parimenti in particolare le sanzioni previste riguardo a questi fatti dalle leggi. Il secondo luogo si ha, quando consideriamo chi tocchino quei misfatti che denunciamo: se tutti, la cosa più terribile, o quelli che sono a noi superiori, quali sono coloro dai quali si prende il luogo comune del principio d’autorità, o persone pari a noi, cioè delle stesse condizioni intellettuali, fisiche ed economiche, o gente inferiore, che in tutto ciò è superata. Il terzo luogo è quello in cui domandiamo che cosa accadrà, se si farà a tutti la stessa concessione, e mostreremo le conseguenze in pericoli e inconvenienti, che si avranno, ove si trascuri quel fatto. Il quarto luogo è quello, in cui si mette in mostra che, se si dà indulgenza a costui, molti saranno più disposti ai misfatti, gente che finora è tenuta a freno dalla prospettiva di una condanna. Il quinto luogo si ha, quando mostriamo che, se una sola volta venga emesso un giudizio diverso, non vi sarà nulla che possa compensare il danno o correggere l’errore dei giudici. E in questo luogo non sarà inopportuno giovarsi del confronto delle altre situazioni per mostrare che altri casi possono essere attenuati col tempo o corretti con l’accortezza, questo, invece, nulla vi sarà che possa servire a sminuirlo o a correggerlo. 49. Il sesto luogo si ha, quando mostriamo la premeditazione nel fatto e sosteniamo che un misfatto premeditato non ha alcuna scusante, mentre un’azione non premeditata può meritare addirittura una adeguata compassione. Il settimo luogo è quello, con cui mostriamo che si tratta di un delitto orrendo, crudele, infame, tirannico; come, ad esempio, offese fatte a donne o qualcuna di quelle azioni, per cui si dà inizio alle guerre e si lotta fino alla morte con il nemico. L’ottavo luogo è quello, con cui mostriamo che non si tratta di un delitto comune, ma singolare, sozzo, infame, senza precedenti: e quindi tanto più rapidamente e duramente deve essere punito. Il nono luogo è quello, che consiste nel confronto delle colpe, del genere di quando diremo che è delitto maggiore far violenza a un libero che rubare oggetti sacri, perché l’una cosa viene fatta per povertà, l’altra per tracotanza sfrenata. Il decimo luogo è quello, che ci servirà per fare un’esposizione precisa, accusatrice e diligente di ciò che è stato fatto nel compiere il delitto e di quali siano le conseguenze, che normalmente ne derivano, in modo che si veda la scena del fatto, mentre viene compiuto con l’enumerazione delle cose nella loro successione. 31 50. Si desterà compassione negli ascoltatori, se parleremo dei vari cambiamenti della sorte; se mostreremo il confronto tra il benessere, in cui eravamo prima, e



Libro Terzo

417

le avversità, in cui siamo ora; se mostreremo ed enumereremo le sventure che ci aspettano se non riusciremo a vincere la causa; se supplicheremo e ci metteremo nelle mani di coloro, di cui cercheremo di conquistare la compassione; se metteremo in evidenza i mali, che per le nostre disgrazie ricadranno sui nostri genitori, i figli e gli altri parenti, e se contemporaneamente mostreremo che è la preoccupazione per loro e la loro sventura, non i nostri mali che ci affligge; se sveleremo episodi della nostra clemenza, umanità e pietà, usata verso gli altri; se mostreremo che sempre o spesso siamo stati afflitti da disgrazie; se lamenteremo la nostra sorte e la fatalità; se mostreremo che il nostro animo resterà forte e sopporterà le sventure. Il lamento deve essere breve, perché nulla si asciuga più presto di una lacrima. Abbiamo dunque trattato in questo libro in sostanza i punti più oscuri di tutta l’arte retorica. Perciò terminerò qui questo volume. Gli insegnamenti restanti li rimanderemo, per quanto sembrerà opportuno, al terzo libro. Questi precetti, se tu li apprenderai diligentemente come noi li abbiamo scritti senza nulla trascurare, e noi trarremo dalla tua consapevolezza dell’impegno profuso il frutto della nostra fatica e tu loderai, a tua volta, la nostra diligenza e ti rallegrerai delle nozioni acquisite: tu conoscerai meglio le regole dell’arte retorica e noi saremo meglio disposti a pagare il resto del debito. Ma so bene che ciò avverrà: ti conosco bene. Noi passiamo, suvvia, ora alle altre regole per soddisfare nel modo più conveniente la tua aspirazione. E lo faremo con grande piacere.

Libro Terzo 1. Nei libri precedenti credo che sia stato sufficientemente mostrato il modo 1 conveniente di adattare l’invenzione degli argomenti ad ogni genere di causa giudiziaria. Ora il metodo per trovare gli argomenti che riguardano le cause deliberative e dimostrative, l’abbiamo rinviato a questo libro (§ 2-9, 10-15) per offrirti al più presto il debito ammaestramento in tutta l’invenzione. Le parti che restavano dell’arte retorica erano quattro. In questo libro s’è parlato di tre, la disposizione, la dizione e la memoria (16-18, 19-27, 28-40). Riguardo allo stile, giacché la trattazione richiesta sembrava più lunga, abbiamo preferito riservarne la presentazione al quarto libro, libro che, come ritengo, finirò rapidamente e ti manderò, perché non possa mancarti alcunché dell’arte retorica. Intanto potrai raggiungere la conoscenza dei primi elementi insieme a noi, quando vorrai, e talvolta senza di noi con la lettura, perché non ci sia per te alcun impedimento a che tu possa progredire passo a passo con noi per raggiungere questi risultati. Ora cerca di prestare attenzione. Noi continueremo verso lo scopo che ci siamo fissati. 2. Le deliberazioni sono in parte del tipo, in cui vi è incertezza tra due decisioni 2 da prendere, in parte del tipo, in cui ci si chiede quale sia la decisione migliore. Tra due decisioni in questo modo: se sembri opportuno distruggere o lasciare in piedi Cartagine. Quale sia la decisione migliore, in questa maniera: se, per es., Annibale,

418 Traduzione richiamato a Cartagine dall’Italia, si chieda se continuare a restare in Italia o ritornare in patria o se andare in Egitto ad occupare Alessandria. Parimenti le deliberazioni sono in parte soggette ad esame di per sé, come se, per es., il senato deliberasse se riscattare o meno i prigionieri dal nemico; in parte per un qualche motivo estraneo vengono in discussione e in dibattito, come se il senato discutesse se esentare Scipione dalle leggi, perché possa essere fatto console prima del tempo; in parte sono discusse di per sé e ancor più per un motivo estraneo vengono in dibattito, come se, per es., il senato discutesse durante la guerra Italica se dare o no la cittadinanza agli alleati. Nelle cause, in cui la discussione sarà originata dalla natura stessa del fatto, tutto il discorso si adatterà al fatto stesso; in quelle invece, in cui sarà un motivo estraneo a dare adito alla discussione, sarà il motivo stesso che deve essere accentuato o attenuato. 3. Bisogna che ogni discorso di coloro, che emetteranno il giudizio, si proponga il fine dell’utilità, perché la strategia di tutto quanto il discorso sia rivolta ad essa. L’utilità si divide in due parti nelle decisioni riguardanti la vita sociale: sicurezza e onestà. Sicurezza è quella che determina la maniera di evitare un pericolo presente o imminente in qualsiasi modo. Essa si divide in forza e inganno. E di questi o considereremo ciascuno separatamente o congiuntamente l’uno e l’altro. La forza si individua attraverso eserciti, flotte, armi, macchine di guerra, leve di uomini e altre cose siffatte L’inganno si esercita col denaro, le promesse, la simulazione, la rapidità, la menzogna e tutti gli altri accorgimenti, di cui parleremo in un’occasione più opportuna, se ci venga un giorno la voglia di scrivere di arte militare o di amministrazione dello stato. L’onestà si divide in quello che è retto e quello che è meritevole di encomio. Retto è ciò che si compie in accordo con la virtù e col dovere. Esso si divide in sapienza, giustizia, coraggio, moderazione. La sapienza è l’abilità che attraverso un certo suo modo riesce a distinguere tra cose buone e cose cattive. Parimenti si chiama sapienza la conoscenza di un’arte e parimenti viene denominata sapienza il ricordo di molte nozioni e una vasta e molteplice esperienza. La giustizia è l’equità che assegna a ciascuno il suo diritto in risposta al merito di ciascuno. Il coraggio è l’aspirazione a grandi cose e il disprezzo per le cose umili e la capacità di sopportare la fatica con giusta valutazione dell’utilità. La misura è la capacità di controllare e frenare le passioni dell’animo. 3 4. Ci serviremo delle parti della sapienza nel discorso, se metteremo a confronto i vantaggi con gli svantaggi, quando ci avvenga di esortare a seguire una cosa e a evitare l’altra; o se a un qualche riguardo caldeggeremo una cosa, di cui noi potremo avere una certa consistente cognizione sul modo o sul metodo particolare da seguire per compierla; o se inviteremo a un’azione, di cui possiamo avere un ricordo personale o indiretto: nel qual caso possiamo facilmente indurre a compiere quello che vogliamo, adducendone l’esempio. Le parti della giustizia le applicheremo, se sosterremo la necessità di avere misericordia degli innocenti e dei supplici; se metteremo in luce che deve essere reso un



Libro Terzo

419

contraccambio di gratitudine a quelli che hanno meriti verso di noi; se dimostreremo l’opportunità di vendicarci di chi ci ha trattato male; se professeremo a tutte lettere la necessità di tener fede all’impegno; se affermeremo il dovere di difendere nel modo migliore le leggi e i costumi della nostra città; se affermeremo l’importanza di avere particolare cura delle amicizie e delle associazioni; se dimostreremo l’opportunità di avere una cura scrupolosa della legge fissataci dalla natura verso i genitori, gli dei, la patria; se affermeremo la necessità di avere onesta cura dei vincoli di ospitalità, delle clientele, delle parentele naturali e acquisite; se mostreremo che dalla via diritta non bisogna lasciarsi stornare né per denaro, né per obblighi di gratitudine, né per pericolo, né per inimicizia; se affermeremo l’opportunità di fissare su tutti una legge equa. Con questi criteri di giustizia e simili, se professeremo in consiglio o nell’assemblea popolare la necessità di fare una cosa, ne dimostreremo la giustizia, con criteri contrari l’ingiustizia. Così accadrà che siamo forniti della stessa topica argomentativa sia per caldeggiare, sia per dissuadere. 5. Se sarà invece il coraggio quello per confermare il quale sosterremo la necessità di agire, mostreremo che si deve tendere e aspirare a fini nobili ed elevati e parimenti che le azioni basse e indegne di uomini coraggiosi gli uomini coraggiosi devono appunto per ciò disprezzarle e non devono stimarle pari alla loro dignità. Parimenti che non ci si deve lasciare distogliere da alcuna azione onesta per la gravità del pericolo o della fatica; la morte è preferibile alla disonestà; non lasciarsi piegare da alcun dolore a venir meno al proprio dovere; non temere di guadagnarsi inimicizie per difendere la verità; affrontare qualsiasi pericolo e sobbarcarsi qualsiasi fatica per la patria, per i genitori, per gli ospiti, per gli amici, per tutto ciò che la giustizia c’impone di onorare. Sosterremo le parti della moderazione, se biasimeremo l’eccessivo desiderio di cariche, di denaro e di cose del genere; se porremo a ciascuna cosa il limite fissato dalla natura; se mostreremo fin dove basta che uno arrivi, se inviteremo a non spingersi troppo oltre e fisseremo a ciascuna cosa la sua misura. 6. Tali parti devono essere attenuate in ogni espressione, se distoglieremo da esse, in modo da sminuire quanto ho sopra indicato. Perché non vi sarà nessuno che pensi di doversi allontanare dalla virtù. Ma o si dica che la cosa non è di tal genere da poter offrire la prova di una virtù singolare o che la virtù si trova piuttosto in azioni contrarie a quelle, che qui si presentano. Parimenti, se sarà in qualche modo possibile, mostreremo che quello che l’avversario chiamerà giustizia, è viltà, incapacità e colpevole dissipazione, e quello, che chiamerà saggezza, diremo che è conoscenza vana, saccente e odiosa, quello che dirà modestia, lo diremo incapacità e disordinata trascuratezza, quello, a cui dà il nome di coraggio, lo chiameremo temerità gladiatoria e sconsiderata. 7. Meritevole di encomio è ciò, che produce un ricordo onorevole nel presente e 4 in seguito. Noi l’abbiamo separato dalla rettitudine, non perché queste quattro parti, che vanno sotto la denominazione complessiva di rettitudine, non offrano quest’immagine dell’onore, ma, benché l’encomiabile nasca dalla rettitudine, questo deve

420 Traduzione essere separato da quella nella trattazione. Infatti non conviene ubbidire alla rettitudine solo per avere lode, ma se ne viene lode, l’aspirazione alla rettitudine riceve duplice impulso. Quindi dimostreremo che una cosa è encomiabile, quando avremo dimostrato che è retta, o partendo dal giudizio di persone qualificate – come, per es., se una cosa venisse approvata da una classe più elevata di cittadini e disapprovata da una classe inferiore – o da alcuni alleati o da tutti i concittadini, dai popoli stranieri, dai nostri posteri. Visto che tale è la divisione della topica nel genere deliberativo, si dovrà presentare in breve la trattazione di tutta la causa. Si potrà cominciare o dal principio o dall’insinuazione o dagli stessi metodi, da cui s’inizia nella causa giudiziaria. Se verrà l’occasione di raccontare un qualche fatto, si dovrà seguire lo stesso metodo. 8. Giacché in cause di tal fatta il fine è l’utilità ed essa si divide in considerazioni di sicurezza e di onestà, se potremo mostrare l’una e l’altra, prometteremo di presentare l’una e l’altra prova nel nostro discorso; se invece abbiamo intenzione di dare solo una delle due prove, indicheremo semplicemente che cosa abbiamo intenzione di dire. Ma se si affermerà che il nostro discorso si fonda sulla sicurezza, lo divideremo in forza e intelligenza. E quello che nel nostro insegnamento abbiamo chiamato inganno per dare un rilievo ben chiaro alla cosa, nel parlare lo chiameremo più onorevolmente intelligenza. Se sosterremo che il nostro discorso si fonda sull’onestà e si daranno tutte le parti della rettitudine, useremo una divisione in quattro parti, se invece non si daranno, esporremo nel nostro discorso tutte quelle che ci saranno. Useremo la prova e la confutazione nella conferma dei luoghi a nostro favore, che prima abbiamo mostrato, e nella confutazione dei contrari. La tecnica per sviluppare secondo l’arte retorica gli argomenti potrà prendersi dal secondo libro (II 18,28sgg.). 5 Ma se capiterà che in una deliberazione uno basi il suo consiglio sulla sicurezza, l’altro sull’onore, come nel caso di quelli che, circondati dai Cartaginesi, si consigliano sul da farsi, chi inviterà a seguire le esigenze della sicurezza, si servirà di questi luoghi argomentativi: non vi è cosa più utile che salvare la vita; nessuno può applicare la virtù senza aver provveduto alla sua sicurezza; neppure gli dei possono aiutare coloro che s’espongono sconsideratamente al pericolo; non bisogna stimare onorevole alcuna cosa, che non sia in grado di assicurare la salvezza. 9. Colui che invece anteporrà alla sicurezza i motivi dell’onore, si servirà di questi luoghi: non bisogna mai abbandonare la virtù; anche il dolore, se è proprio quello che si teme, anche la morte, se è proprio quella che si paventa, è più lieve del disonore e dell’infamia; provi a considerare che razza di vergogna ne deriverà: ma non ne deriverà invece immortalità, né salvezza eterna e non è per niente provato che, evitato quel pericolo, non debba incorrere in un altro pericolo; per il valore invece è nobile andare anche oltre la morte; il coraggio trova di solito un aiuto anche nella fortuna; vera sicurezza è la vita onorata, non la salvezza momentanea, e colui, che vive vergognosamente, non può essere sicuro per sempre. Pressoché simili sono le conclusioni, che si usano di norma in queste cause e in



Libro Terzo

421

quelle giudiziarie, se non che a queste giova moltissimo addurre il maggior numero di esempi precedenti. 10. Ora passiamo al genere di causa dimostrativo. Giacché questa causa si divide 6 in elogio e biasimo, i motivi su cui fonderemo l’elogio, nel loro contrario serviranno di base al biasimo. L’elogio dunque può riguardare elementi esterni, il fisico e lo spirito. Tra gli elementi esterni sono compresi quei fatti che possono avvenire per caso o per favore o avversità della sorte: la famiglia, l’educazione, le ricchezze, la potenza, i titoli di merito, la cittadinanza, le amicizie e cose di questo genere e i loro contrari. Caratteristiche fisiche sono i pregi o i difetti che la natura conferisce al corpo: velocità. forza, distinzione, buona salute e i loro contrari. Proprietà dello spirito sono i prodotti della nostra mente e del nostro pensiero: saggezza, giustizia, coraggio, moderazione e i loro contrari. 11. Questo è dunque il tipo di prova e di confutazione che noi avremo a disposizione in una causa di tal genere. Lo spunto per l’esordio viene preso o dalla nostra persona o da quella di colui, di cui parleremo, o da quella di coloro, che ci ascolteranno, o dal fatto. Dalla nostra, se tesseremo un elogio: o che agiamo per dovere, perché vi sono motivi di amicizia; o per favorevole disposizione, perché tali sono le sue qualità, che tutti dovrebbero desiderare, com’è giusto, di proclamarle ad alta voce; o sulla base della lode degli altri mostrare quale è il proprio sentimento. Se biasimeremo: o che lo facciamo meritatamente, perché così fummo trattati noi, o con una buona intenzione, perché riteniamo utile che tutti conoscano una scelleratezza e malvagità senza confronto; o perché amiamo mostrare nel biasimo degli altri, quello che noi disapproviamo. Dalla persona di quello, di cui parleremo, se elogeremo: noi temiamo di non riuscire a eguagliare con le parole le sue azioni; devono essere esaltate le virtù di quell’uomo; le sue stesse azioni superano l’eloquenza di tutti gli esaltatori. Se biasimeremo, diremo quanto vediamo che si può dire al contrario, mutando poche parole, come poco sopra s’è mostrato per darne un esempio. 12. Dalle persone degli ascoltatori, se elogeremo: dal momento che non tessiamo un elogio davanti a persone che non conoscono, diremo poche cose per richiamare la memoria; o se non lo conosceranno, chiederemo che vogliano conoscere un tale uomo; dal momento che gli ascoltatori si trovano nella stessa propensione verso la virtù, in cui si trova o s’è trovato l’elogiato, noi speriamo di poter dimostrare facilmente la bontà delle sue azioni, a quelli a cui lo vogliamo. Contrario il biasimo: dal momento che sanno, poco diremo della sua malvagità; se invece non lo conosceranno, chiederemo che lo imparino a conoscere, perché possano evitare la sua malvagità; dal momento che gli ascoltatori sono diversi dal biasimato, noi speriamo che essi disapproveranno aspramente la sua condotta di vita. Dai fatti stessi: siamo incerti che cosa piuttosto lodare; temiamo che, nonostante abbiamo detto molto, trascuriamo il più, e discorsi di simile tenore. Il contrario di essi viene usato dal punto di vista del biasimo.

422 Traduzione

7

13. Una volta sviluppato l’esordio secondo uno dei metodi che prima abbiamo ricordato, non sarà indispensabile fare seguire una narrazione; ma se si darà l’occasione di una, quando dobbiamo raccontare qualche azione di colui, di cui parliamo, con elogio o biasimo, per le regole della narrazione ci si rifarà al primo libro. Useremo questa divisione: presenteremo ciò, che abbiamo intenzione di lodare o di biasimare; quindi esporremo gli avvenimenti secondo l’ordine o il tempo, in cui ciascuno si è svolto per far capire il fatto e la cautela e circospezione impiegate. Ma bisognerà presentare le virtù e i vizi dell’animo; quindi mostrare il comportamento psicologico di fronte ai pregi o ai difetti fisici o esteriori. Questo è l’ordine che dobbiamo seguire nel presentare la vita: dal punto di vista delle circostanze esterne: la famiglia: nell’elogio, gli antenati, da cui discende; se la famiglia è illustre, che egli è stato all’altezza o migliore; se è modesta, che egli s’è fondato sui meriti suoi, non su quelli dei suoi antenati; nel biasimo, se la famiglia è illustre, che egli è stato di disonore per i suoi antenati; se è bassa, che egli è stato tuttavia per questi stessi motivo di disonore. L’educazione: nell’elogio (mostreremo) la bontà e l’elevatezza dell’educazione e della cultura che egli ha ricevuto in ogni momento della sua fanciullezza; nel biasimo: che egli se n’è allontanato apertamente. 14. Dal punto di vista delle doti fisiche: se vi è distinzione e bellezza naturale, che sono state per lui motivo di lode, non, come agli altri, motivo di danno o di disonore; se forza e prestezza fisica eccezionale, diremo che queste doti sono state acquisite con esercizi ed attività onorevoli; se una costante buona salute, con la vita regolata e il dominio sulle passioni; nel biasimo, se ci saranno queste doti fisiche, diremo che non ha fatto che attingere da quei vantaggi, che ha avuto per caso o per merito della natura, come un qualsiasi gladiatore; se non ci saranno, diremo, eccetto la bellezza, che tutto è mancato per sua colpa e per la sua intemperanza. Poi ritorneremo alle cose esteriori e tra esse considereremo le virtù o i vizi dell’animo quali sono stati; se ci fosse ricchezza o povertà, quali le funzioni, quali i titoli di gloria, quali le amicizie, quali le inimicizie e quale atto di coraggio nel fronteggiare i suoi nemici, per chi s’è fatto nemici, la fedeltà, la bontà, la devozione da lui mostrate nell’amicizia. Quale carattere ha mostrato nella ricchezza o nella povertà; quale animo ha avuto nell’esercizio del potere. Se è morto, che razza di morte ha fatto e quali ne sono state le conseguenze. 8 15. A tutti gli aspetti però, in cui è preso particolarmente in considerazione l’animo umano, devono essere applicate le quattro virtù dell’animo indicate; in modo di dire, se elogiamo, che un’azione è stata giusta, un’altra coraggiosa, un’altra misurata, un’altra saggia; e se biasimeremo, di proclamare che un’azione è stata ingiusta, un’altra intemperante, un’altra vile, un’altra stolta. Da questa disposizione è ovviamente già chiaro il modo in cui si deve trattare una divisione tripartita di elogio e biasimo. Bisogna però che prendiamo in considerazione anche il fatto che non si devono necessariamente impiegare tutte queste parti nell’elogio o nel biasimo, per il fatto che spesso non si verificano e spesso sono così di poco peso, che non è necessario dirle. Quindi bisognerà scegliere quelle parti, che sembreranno le più sicure.



Libro Terzo

423

Useremo conclusioni brevi, un sommario alla fine della causa e nel corpo della causa stessa introdurremo frequenti e brevi amplificazioni col mezzo dei luoghi comuni. E questo genere di causa non si deve raccomandare con meno diligenza per il fatto che raramente si verifica nella realtà: perché ciò che può accadere che una qualche volta si debba fare, bisogna assicurarsi la possibilità di compierlo nel modo più acconcio; e se è vero che questa causa poco spesso viene trattata separatamente, però nelle cause giudiziarie e deliberative spesso grandi parti sono dedicate all’elogio o al biasimo. Quindi pensiamo pure di dover spendere una certa parte della nostra attività anche in questo tipo di causa. Ora, una volta che abbiamo completato la parte più difficile della retorica, cioè abbiamo trattato a fondo l’invenzione e l’abbiamo applicata a ogni genere di causa, è tempo di procedere alle altre parti. Passeremo dunque di seguito alla disposizione. 16. Poiché è la disposizione quella, di cui ci serviamo per mettere in ordine i dati 9 dell’invenzione, così da presentare ciascun argomento in un punto preciso, bisogna vedere quale metodo convenga tenere nella disposizione. I generi della disposizione sono due: uno derivato dai principi della retorica, l’altro adattato all’occasione particolare. Daremo una disposizione secondo i principi della retorica, quando seguiremo quei precetti, che abbiamo presentato nel primo libro (I 3, 4), cioè di usare l’esordio, la narrazione, la divisione, la prova, la confutazione e la conclusione, e di seguire nel discorso quest’ordine, come s’è insegnato precedentemente. Parimenti secondo i precetti della retorica non solo disporremo il piano generale della causa nel discorso, ma anche le singole argomentazioni, come abbiamo spiegato nel libro secondo (II 18,28): in presentazione, prova, conferma della prova, ornamento e conclusione. 17. Questa è dunque la disposizione duplice: una per l’intero discorso e l’altra per le argomentazioni, derivata dai precetti della retorica. Vi è poi un’altra disposizione, che secondo il giudizio dell’oratore viene adattata all’occasione, quando ci si deve allontanare dall’ordine fissato dalle regole; come se, per es., cominciassimo a parlare dalla narrazione o da qualche solidissima argomentazione o dalla lettura di un documento scritto, oppure se, subito dopo l’esordio, adoperassimo la prova e poi la narrazione, o se faremo un qualche cambiamento d’ordine di questo genere; cambiamenti che non dovranno assolutamente essere fatti, se non lo richiede la causa. Se infatti le orecchie degli ascoltatori sembreranno rese sorde e la capacità di attenzione stancata dagli avversari per la grande quantità delle loro parole, senza difficoltà potremo fare a meno dell’esordio e dare inizio alla causa o dalla narrazione o da una qualche solida argomentazione. Quindi, se sarà conveniente, potremo ritornare al concetto da esprimere nell’esordio, cosa però non sempre necessaria. Se sembrerà che la nostra causa presenti una grande difficoltà, in modo che nes- 10 suno possa ascoltare l’esordio con un animo ben disposto, cominceremo dalla narrazione e poi torneremo al concetto da esprimere nell’esordio. Se la narrazione è poco credibile, esordiremo con una qualche solida argomentazione. È spesso necessario

424 Traduzione impiegare queste modificazioni e trasposizioni, quando il fatto stesso costringe a cambiare la disposizione fissata dall’arte retorica secondo appunto le regole dell’arte. 18. Nella prova e nella confutazione conviene seguire questa disposizione delle argomentazioni: le argomentazioni più solide collocarle all’inizio e alla fine della causa; in mezzo bisogna porre le argomentazioni di medio valore e non inutili al discorso, ma non indispensabili alla dimostrazione, che sarebbero insufficienti, se venissero dette separatamente e una alla volta, ma unite invece con le altre divengono solide e convincenti. Perché, subito dopo la narrazione del fatto, l’ascoltatore aspetta in cuor suo da che cosa la causa possa essere confermata − motivo per cui bisogna introdurre, subito dopo, una qualche solida argomentazione − e, per il resto, poiché rimane facilmente affidato alla memoria quello che è stato detto più di recente, è utile, quando cessiamo di parlare, lasciare una qualche ben solida prova fresca nell’animo degli ascoltatori. Questa disposizione della topica, come l’ordinamento dei soldati, potrà procurare nel modo più facile la vittoria nel discorso, come quella nella battaglia. 11 19. Il porgere molti l’hanno dichiarato la cosa più utile all’oratore e oltremodo efficace per persuadere. Io, per parte mia, non direi facilmente che una sola delle cinque parti del discorso abbia il potere maggiore; riconoscerei però senza alcun timore che nel porgere vi è un’utilità singolare. Perché le abili invenzioni, lo stile ornato ed elegante e l’abile disposizione delle parti della causa e la memoria precisa di tutto ciò, senza il porgere, non avranno valore più che il porgere solo senza questi elementi. Quindi, giacché nessuno ha dato una diligente trattazione dell’argomento − poiché tutti hanno creduto che difficilmente si potesse scrivere con chiarezza della voce, del volto e del gesto, in quanto cose appartenenti alla nostra sensibilità − e giacché quella parte deve essere molto ben presentata da noi3 per parlare, la cosa, a quanto mi sembra, deve essere trattata accuratamente. Il porgere dunque si divide in qualità della voce e movimenti del corpo. La qualità della voce è quella che possiede un suo particolare carattere, ottenuto con l’esercizio metodico. 20. Essa si divide in tre parti: potenza, stabilità e modulabilità. La potenza della voce è soprattutto un dono di natura; la cura un poco l’accresce, ma la cura soprattutto la conserva. La stabilità della voce si ottiene specialmente dandosene cura; l’esercizio della declamazione l’accresce un poco e soprattutto la conserva. La modulabilità della voce, cioè la possibilità di variarla a nostro vantaggio nel parlare, sarà soprattutto un prodotto dell’esercitazione declamatoria. Per questo motivo non importa che io dia alcun precetto sulla potenza della voce e della parte della stabilità, perché l’una è un prodotto di natura, l’altra si ottiene con la cura, se non quello di apprendere il metodo di curare la voce da quelli che sono esperti di quest’arte. 3 L’espressione a nobis invece che nobis fa pensare che non si tratti di acquisire una conoscenza per noi (nobis) da applicare poi nel nostro dire, ma di presentare le regole retoriche perché da parte nostra venga insegnato (a nobis) come si usa la pronuntiatio.



Libro Terzo

425

Credo di dover parlare di quella parte della stabilità, che viene conservata con 12 un esercizio razionale della declamazione, e della modulabilità della voce, che è particolarmente necessaria all’oratore, dal momento che anche quella è prodotta dalla disciplina della declamazione. 21. Riusciremo dunque nel modo migliore a conservare una voce salda nel discorso, se pronunzieremo l’esordio con voce il più possibile calma e bassa. Perché l’arteria (trachea) resta offesa, se è riempita di rumore violento prima di essere ben preparata con un tono tenue di voce. E sarà opportuno usare intervalli piuttosto lunghi, perché il respiro dà refrigerio alla voce e le arterie si riposano arrestando il dire. E nel parlare ininterrottamente a voce alta bisogna arrestarsi e passare al tono discorsivo: i cambiamenti infatti fan si che, senza esaurire alcun genere di voce, restiamo efficaci in ogni tipo di tono. E dobbiamo evitare le acute esplosioni di voce: si determinano colpi e ferite all’arteria con un gridare acuto e troppo teso e la limpidezza che la voce possiede viene completamente esaurita in un solo grido. E alla fine del discorso si può dire molto senza interrompersi, perché la gola si scalda e le arterie si riempiono e la voce, che è stata variamente modulata, è ricondotta a un suono uguale e costante. Perché spesso anche la natura merita una sua gratitudine. Come capita in questo caso. Infatti quello che diciamo giovare a proteggere la voce, lo stesso serve alla piacevolezza della dizione. Così, ciò che giova alla nostra propria voce, incontra il favore degli ascoltatori. 22. È un elemento utile alla stabilità la voce pacata nell’esordio. Che vi è di più sgradevole delle grida all’inizio di una causa? Gl’intervalli rafforzano la voce: gli stessi rendono con la divisione più armoniose le frasi e lasciano all’ascoltatore il tempo per pensare. L’abbandono di un tono elevato continuo conserva la voce: anche l’ascoltatore è particolarmente rallegrato dalla varietà, quando il tenore della conversazione l’interessa o lo esalta il tono elevato. Le esplosioni acute feriscono la voce: le stesse danno noia all’ascoltatore, cosa corretta dalla varietà; hanno infatti un carattere volgare e adatto agli schiamazzi delle donne più che alla dignità virile. Alla fine del discorso la voce trova sollievo in un eloquio continuo. E non è forse vero che questo stesso tipo d’eloquio riscalda nel modo più intenso l’animo dell’ ascoltatore nella conclusione di tutta la causa? Poiché dunque gli stessi comportamenti giovano alla stabilità della voce e alla piacevolezza dell’eloquio, la presente esposizione servirà contemporaneamente all’una e all’altra. Ho detto quello che sembrava opportuno riguardo alla stabilità e riguardo alla piacevolezza quello che vi era collegato: il resto l’esporrò tra poco nel luogo opportuno. 23. Dobbiamo dunque considerare più accuratamente la modulabilità della voce, 13 poiché tutta compete all’insegnamento del retore. La dividiamo in conversazione, discussione, amplificazione. La conversazione è un discorso tranquillo e vicino al parlare di ogni giorno. La discussione è un discorso energico, adatto a provare e a confutare. L’amplificazione è un discorso che o spinge all’ira o porta alla compassione l’animo dell’ascoltatore.

426 Traduzione La conversazione si divide in quattro parti: serietà, spiegazione, racconto, scherzo. La serietà è un discorso con una sua gravità e con un tono calmo. La spiegazione è un discorso che insegna a voce calma, come un fatto ha potuto o meno verificarsi. Il racconto è l’esposizione degli avvenimenti verificatisi o come se si fossero verificati. Lo scherzo è un discorso che, prendendo spunto da qualcosa, è in grado di provocare un riso misurato e fine. La discussione si divide in discussione continuata e interrotta. La discussione continuata è una maniera veloce e rumorosa di esprimere un discorso. L’ interruzione nella discussione è un discorso ripreso con rare e brevi interruzioni e tono di voce energico. 24. L’amplificazione si divide in esortazione e tono patetico. L’esortazione è un discorso che amplificando una qualche colpa spinge all’ira l’ascoltatore. Il tono patetico è quello di un discorso che accrescendo le disgrazie sospinge alla compassione l’animo dell’ascoltatore. Poiché dunque la modulabilità della voce è stata divisa in tre parti e quelle parti sono state a loro volta divise in otto altre parti, ritengo opportuno presentare la dizione adatta a ciascuna di queste otto parti. 14 Quando la conversazione ha un aspetto serio, sarà opportuno usare un tono il più possibile pacato e calmo, ma a voce piena; in modo però di non passare dall’uso oratorio a quello tragico. Quando invece è impegnata nella spiegazione, bisogna usare un tono un poco attenuato, con frequenti intervalli e divisioni, in modo che nella dizione stessa sembriamo inserire e incidere nell’animo degli ascoltatori quelle cose, che dimostreremo. Quando poi la conversazione è impegnata in una narrazione, sono necessarie variazioni di voce, in modo che sembri che ciascun avvenimento viene narrato nel modo in cui è stato compiuto. Quello che vogliamo presentare come azione energica, lo diremo con una certa celerità; un’altra invece senz’impegno, lentamente. Quindi ora con energia, ora con dolcezza, con mestizia, con gaiezza cambieremo in tutti gli aspetti le parole e insieme la dizione. Se nel racconto capiteranno detti, domande, risposte e se anche alcune esclamazioni di meraviglia per le cose che racconteremo, avremo molta cura di esprimere col tono della voce i sentimenti e le disposizioni d’animo di tutti i personaggi. 25. Se invece la conversazione avrà un carattere scherzoso, bisognerà con voce lievemente tremula, con una piccola espressione di riso, senza alcun sospetto di riso sfrenato volgere la voce dal discorso serio allo scherzo garbato. Quando invece si dovrà discutere, poiché ciò si deve fare con un discorso continuo o con uno interrotto, in quello continuo, accresciuto moderatamente il tono della voce, si dovrà combinare col ritmo continuo delle parole anche il volume della voce e sottoporla a inflessioni e fare uscire le parole velocemente e con voce alta, in modo che le nostre parole possano secondare l’impeto fluente del discorso. Nel discorso interrotto bisogna trarre dal profondo del petto scatti di voce, la più chiara possibile e a ciascun intervallo s’impone la necessità di concedere altrettanto spazio, quant’è quello occupato da ogni scatto di voce.



Libro Terzo

427

Nelle amplificazioni con esortazione useremo voce calmissima, con tono basso, suono uniforme, frequenti cambiamenti d’intonazione e la maggior rapidità. Nel tono patetico useremo voce abbassata, un tono profondo, frequenti intervalli, lunghe pause, grandi cambiamenti. Abbiamo parlato abbastanza del tipo di voce; ora penso di dover parlare dei 15 movimenti del corpo. 26. I movimenti del corpo consistono in un certo controllo dei gesti e del volto, che rende più credibile ciò che si dice. Nel volto dunque deve esserci pudore e determinazione, nei gesti né bellezza sfacciata, né sguaiatezza, perché non sembriamo attori o braccianti. È quindi evidente che anche le regole dei movimenti del corpo devono essere adattate alle stesse distinzioni, in cui sono divisi i toni della voce. Perché se il discorso sarà caratterizzato da un tono confacente alla dignità, bisognerà parlare con un movimento leggero della destra, stando fermi sui piedi, con allegria, tristezza o atteggiamento intermedio del volto, adatto al senso del discorso. Se invece il discorso sarà dimostrativo, piegheremo un poco il corpo in avanti: perché è un istinto naturale quello di avvicinare il più possibile il volto agli ascoltatori, se vogliamo insegnare loro qualcosa o spingerli energicamente. Se invece il discorso avrà un carattere narrativo, potrà essere adatto lo stesso genere di movimenti, che poc’anzi ho presentato nel discorso confacente alla dignità. Se invece sarà scherzoso, dovremo mostrare una certa allegria nel volto senza cambiamento di gesti. 27. Se invece discuteremo con un discorso continuo, useremo gesti rapidi, volto mobile e sguardo penetrante. Se invece ci sarà una discussione con discorso interrotto, bisognerà usare veloce gesticolazione delle braccia in avanti, andare e venire, battere ogni tanto il piede destro, tenere uno sguardo penetrante e fisso. Se poi useremo l’amplificazione con esortazione, converrà servirsi di gesti più lenti e misurati e di tutti gli altri atteggiamenti simili a quelli della discussione con discorso continuo. Se invece impiegheremo l’amplificazione tramite il tono patetico, ci si dovrà battere la coscia e percuotere il capo, e usare ogni tanto gesti calmi e uguali e un’espressione del volto mesta e turbata. Sono ben conscio dell’impegno che richiede il mio tentativo di descrivere con parole i movimenti del corpo e d’imitare i toni della voce con lo scritto. Ma da una parte non pensavo certo di poter riuscire a scrivere di questi argomenti senza fatica e dall’altra neppure che, se ciò non fosse possibile, sarebbe stato inutile questo mio tentativo. E proprio perché qui abbiamo voluto soltanto indicare che cosa bisognava fare; il resto lo affideremo all’esercizio. Una cosa bisogna tuttavia che si sappia, che una buona dizione ha l’effetto di mostrare che la trattazione della causa nasce dal cuore. 28. Ora passiamo allo scrigno delle idee fornite dall’invenzione e alla custodia di 16 tutte le parti della retorica, la memoria. Se la memoria abbia un carattere tecnico o se tutta derivi dalla natura, è questione su cui si darà altro momento più opportuno per parlare. Ora parleremo di questo argomento come se fosse sicuro che in questa materia la tecnica e le regole hanno

428 Traduzione un grande valore. Infatti io inclino a credere che esiste un’arte della memoria; perché io abbia questa opinione, lo mostrerò in un’altra occasione; per ora esporrò com’è la memoria. Vi sono dunque due generi di memoria: una naturale, l’altra artificiale. La naturale è quella che è insita nella nostra mente e nasce insieme al pensiero, l’artificiale è quella che viene rafforzata da un certo allenamento e da un sistema di precetti. Ma, come nelle altre cose le buone qualità dell’ingegno spesso imitano la teoria e la tecnica, a sua volta, rafforza ed accresce i pregi naturali, parimenti in questo caso accade che talvolta la memoria naturale, se uno l’ha eccellente, sia simile a questa artificiale e questa artificiale, a sua volta, conservi i pregi naturali e li accresca con una tecnica sistematica. 29. Quindi la memoria naturale deve essere rafforzata coi precetti, per essere eccellente, e questa che è un prodotto della teoria ha bisogno di doti naturali. E ciò non avviene in questa materia di più o di meno di quanto accade nelle altre arti, che la dottrina risplenda per le doti naturali e la natura per la scienza appresa. Perciò a coloro, che hanno buona memoria per natura, sarà utile questo ammaestramento teorico, cosa che potrai comprendere tu stesso fra poco; e se essi, fidando nelle loro doti innate, non avessero bisogno di noi, sarebbe tuttavia un motivo giusto l’intenzione di aiutare coloro, che hanno meno di queste doti. Ora parleremo della memoria artificiale. La memoria artificiale si fonda dunque su luoghi e immagini. Luoghi sono, nella nostra denominazione, quelli naturali o artificiali, limitati, in sé completi e notevoli, tali da poter essere facilmente compresi e abbracciati dalla memoria naturale: come, per esempio, una casa, un intercolunnio, un angolo, un arco e altre cose simili a queste. Le immagini sono certe forme e simboli e rappresentazioni di quella cosa che vogliamo ricordare: così, ad esempio, se vorremo avere il ricordo di un cavallo, di un leone, di un’aquila, dovremo collocarne le immagini in luoghi determinati. 30. Ora mostreremo qual genere di luoghi si debbano trovare, come si ritrovino e come si debbano collocare le immagini nei luoghi. 17 Come dunque coloro che conoscono le lettere possono scrivere grazie ad esse ciò che viene dettato e leggere quello che scrivono, allo stesso modo coloro, che conoscono l’arte della memoria, possono collocare nei loro luoghi quello che odono, e da questi recitarlo a memoria. Perché i luoghi sono del tutto simili a una tavoletta di cera o a una carta (di papiro), le immagini alle lettere, la disposizione e la collocazione delle immagini alla scrittura, la dizione alla lettura. Bisogna dunque, se vogliamo ricordare molto, che ci forniamo di molti luoghi di riferimento, per avere la possibilità di mettere molte immagini in molti luoghi. Parimenti crediamo necessario tenere ordinati questi luoghi, perché non accada che la loro confusione ci sia d’impaccio nel tener dietro alle immagini in qualsiasi punto della serie ci parrà, sia dall’inizio, sia dalla fine, e nell’esprimere le nozioni affidate ai luoghi di riferimento. 18 Infatti come, se vedessimo un certo numero di persone note disposte secondo



Libro Terzo

429

un ordine davanti a noi, non farebbe per noi alcuna differenza se cominciare a dire i loro nomi dall’inizio o dalla fine o dal mezzo, così nei luoghi di riferimento, una volta che siano messi in ordine, accadrà che in un qualsiasi luogo, muovendoci verso quella parte che ci piacerà, possiamo dire, dietro il suggerimento delle immagini, ciò che abbiamo appunto affidato ai luoghi di riferimento. Quindi giudico che questi luoghi debbano essere raccolti anche secondo un ordine. 31. I luoghi, che abbiamo assunto, bisognerà studiarli molto bene, perché possano rimanerci per sempre nella mente: le immagini, come le lettere, vengono cancellate, quando non le usiamo; i luoghi di riferimento, come la tavoletta di cera, devono rimanere. E perché non capiti che ci sbagliamo sul numero dei luoghi, possiamo dar loro un segno speciale ogni cinque, come potrebbe essere, se ponessimo ogni cinque una mano d’oro, se ogni dieci una persona nota a prenome Decimo. Poi sarà facile, continuando la serie, porre ogni cinque un segno simile. Allo stesso modo è più agevole raccogliere luoghi di riferimento in una zona de- 19 serta che frequentata, per il fatto che la folla e il passaggio delle persone confonde e indebolisce i caratteri distintivi delle immagini, invece la solitudine conserva intatte le figure delle rappresentazioni. Inoltre bisogna raccogliere luoghi di riferimento diversi per forma e natura, perché distinti possano essere riconoscibili tra gli altri: infatti, se uno prenderà molti intercolunni, rimarrà confuso per la somiglianza fino ad ignorare che cosa ha posto in ciascun luogo. E bisogna prendere luoghi di grandezza modica e normale: eccessivamente estesi rendono vaghe le immagini e troppo ristretti spesso non si mostrano in grado di permettere la collocazione delle immagini. 32. Poi non bisogna avere luoghi troppo in luce, né molto oscuri, perché le immagini non vengano accecate dalle tenebre o abbagliate dallo splendore. Penso che gl’intervalli dei luoghi di riferimento debbano essere medî, di più o meno che trenta piedi l’uno: il pensiero, come la vista, ha meno forza, sia nel caso che tu abbia allontanato troppo, sia in quello che tu abbia molto avvicinato ciò che si deve vedere. Ma, benché sia facile a colui che ha una conoscenza un po’ più vasta raccogliere luoghi di riferimento, quanti e quanto adatti vuoi, tuttavia, se uno non crederà di trovarne abbastanza adatti, potrà fissarsene egli stesso quanti vorrà. Il pensiero infatti può abbracciare ogni spazio e in esso forgiarvi e costruirvi la base di un certo luogo di riferimento a sua volontà. Perciò, se non ci basterà questa quantità abbondante e spontanea, potremo ben fissarci nel nostro pensiero uno spazio e organizzare una opportuna serie di luoghi ben distinti. Basta questo sui luoghi di riferimento: ora passiamo alla teoria delle immagini. 33. Poiché dunque le immagini devono essere simili alle cose, dobbiamo ricavare 20 noi stessi per noi da tutte le parole le somiglianze. Le somiglianze dunque devono essere di due tipi, le une delle cose, le altre delle parole. Le somiglianze delle cose vengono espresse, quando compariamo complessivamente le immagini dei fatti in sé; le somiglianze di parole vengono stabilite, quando il ricordo di ciascun nome e vocabolo viene fissato con un’immagine. Spesso con un solo segno e un’unica im-

430 Traduzione magine abbracciamo il ricordo di una cosa tutta quanta. Come se, per esempio, un accusatore dicesse che uno è stato ucciso con veleno dall’accusato e ne attribuisce il motivo al desiderio dell’eredità e dicesse che molti sono i testimoni e coloro che conoscono ciò: ora se vorremo ricordare in primo luogo questo, per averlo pronto per la difesa, nel primo luogo di riferimento tracceremo un’immagine di tutta la cosa; raffigureremo malato, a letto, quello stesso di cui si tratterà, se conosceremo il suo aspetto. Se non riconosceremo lui, prenderemo un qualche malato non della più bassa condizione, in modo che possa venir subito alla mente. E porremo l’accusato al suo capezzale con una coppa nella destra, le tavolette nella sinistra e all’anulare testicoli di montone: in questo modo potremo fissare il ricordo dei testimoni, dell’eredità e della morte per veleno. 34. Parimenti subito dopo porremo le altre accuse in ordine nei luoghi di riferimento e, ogniqualvolta vorremo ricordare una cosa, se useremo una disposizione dei modelli e una diligente indicazione delle immagini, potremo facilmente raggiungere con la memoria quei risultati che vorremo. 21 Quando vorremo esprimere per mezzo d’immagini le somiglianze verbali, il compito da assumere sarà maggiore e impegnerà di più la nostra fantasia. Dovremo fare così: ‘Già l’andata a casa i re Atridi preparano’. Nel luogo di riferimento dobbiamo porre Domizio con le mani alzate al cielo, intanto che viene battuto con le cinghie dai Marci Re: questo sarà «Già all’andata a casa [domum itionem] i re». In un secondo luogo vestire Esopo e Cimbro da Agamennone e Menelao, come per l’Ifigenia: ciò varrà «gli Atridi si preparano». Così saranno rappresentate tutte le parole. Ma questa organizzazione d’immagini serve solo, se riusciremo a destare la memoria naturale con questo modo di richiamo: fissare un verso e meditarlo prima fra noi due o tre volte, poi esprimere le immagini con le nostre parole. In tal modo l’arte integrerà la natura. Ciascuna delle due, separata dall’altra, non avrà sufficiente forza, con questo però che molto maggior sicurezza offre una tecnica sistematica. E non esiterei a dimostrarlo, se non temessi che, deviando dal proposito, non finisse per andar rovinata la chiarezza e la brevità dell’insegnamento. 35. Ora, poiché solitamente accade che le immagini siano in parte ben precise, penetranti e adatte a destar il ricordo, in parte deboli, imprecise e incapaci di richiamare bene la memoria, bisogna esaminare il motivo per cui possono verificarsi questi diversi caratteri, per sapere, una volta conosciutane la causa, quali sono le immagini da seguire e quali quelle da evitare. 22 La natura stessa dunque c’insegna che cosa si deve fare. Infatti, se vediamo nella vita di ogni giorno cose piccole, usuali, quotidiane, di regola non le ricordiamo, perché la nostra mente non è colpita da una cosa nuova e strana; se invece vediamo o udiamo qualcosa di singolarmente brutto o nobile, inusitato, grande, incredibile, ridicolo, normalmente lo ricordiamo a lungo. Invece dimentichiamo per lo più quello che abbiamo udito da poco, e spesso invece ricordiamo perfettamente fatti accaduti



Libro Terzo

431

nella nostra infanzia; e ciò non può accadere per motivo diverso dal fatto che le cose usuali svaniscono facilmente dalla memoria, quelle invece notevoli e nuove rimangono nella mente più a lungo. 36. Nessuno prova meraviglia davanti al sorgere del sole, al suo trascorrere, al suo tramonto, perché accadono tutti i giorni; invece destano meraviglia le eclissi di sole, perché si verificano raramente e l’eclissi di sole provoca meraviglia maggiore di quella della luna, perché queste ultime sono più frequenti. La natura dunque c’insegna che le cose comuni e usuali non la risvegliano e invece che la turba la singolarità e la novità di un fenomeno. L’arte dunque imiti la natura e trovi quello che essa richiede, segua la strada da lei mostrata. Non vi è nulla infatti che si possa considerare ritrovato per ultimo dalla natura o per primo dalla scienza. Ma gl’inizi partono dalla inclinazione naturale e la loro conclusione si deve alla scienza. 37. Noi dobbiamo dunque fissare quel genere particolare d’immagini, che più a lungo può rimanere attaccato alla memoria. Ciò accadrà, se fisseremo somiglianze il più possibile notevoli; se impiegheremo non molte né vaghe immagini, ma in atto di compiere un’azione precisa; se attribuiremo loro una bellezza eccezionale o una bruttezza unica; se ne orneremo alcune, come, ad esempio, con corone o vesti di porpora, perché la somiglianza ci risulti più marcata; o se le renderemo brutte in qualche cosa, come rappresentandone una insanguinata o coperta di fango o spruzzata di rosso, perché il suo aspetto sia più notevole, o se assegniamo alle immagini caratteri ridicoli: anche ciò contribuirà a ricordare più facilmente. Non è difficile ricordare, immaginate e accuratamente messe in rilievo, quelle caratteristiche che vere, ricordiamo facilmente. Ma ciò che è necessario è percorrere col pensiero rapidamente di quando in quando i primi luoghi di riferimento delle serie al fine di rinnovare le immagini. 38. So bene che la maggior parte dei Greci, che hanno scritto sulla memoria, 23 hanno fatto in modo di raccogliere le immagini di molte parole, perché, chi le volesse imparare le avesse pronte e non consumasse fatica a cercarle. Ma io non approvo il loro metodo per varî motivi: in primo luogo, perché nella quantità innumerevole delle parole sarebbe ridicolo raccogliere le immagini di un migliaio di parole. Quanto piccolo sarà il loro valore, quando dall’infinito numero delle parole dovremo ricordare ora l’una, ora l’altra parola? Poi, perché vogliamo togliere agli altri la libertà d’iniziativa in modo che essi non cerchino niente per conto loro e noi presentiamo loro tutto già trovato e pronto? Inoltre uno è colpito di più da una somiglianza, un altro da un’altra. Infatti, come spesso, se diciamo che uno assomiglia nell’aspetto a qualcuno, non abbiamo il consenso di tutti, perché a uno sembra in un modo, a un altro in un altro, parimenti nelle immagini accade che quella che appare a noi accuratamente caratterizzata, ad altri sembra poco notevole. 39. Perciò bisogna che ciascuno si trovi le immagini a suo piacimento. Infine è compito del maestro insegnare il modo di trovare ogni singolo particolare e presentare come esempio per rendere più chiara la questione una o due cose, non tutto quello che fa parte di quel genere. Come, quando discutiamo del modo di cercare un

432 Traduzione proemio, diamo il metodo della ricerca, non raccogliamo mille tipi di proemi, così riteniamo che si debba fare riguardo alle immagini. 24 Ora, perché non accada che consideriamo il ricordo delle parole o troppo difficile o non abbastanza utile e ti basti la memoria delle cose stesse, perché siano più utili e capaci di offrire maggiori opportunità, ti devo mostrare, per quale ragione noi non rifiutiamo la memoria delle parole. Credo infatti che coloro che vogliono compiere senza fatica e impacci cose più facili, debbano essere prima esercitati in cose più difficili. E questa memoria di parole, che io presento, non è tale da mettere in grado di ricordare versi, ma di rafforzare con questa esercitazione quella memoria delle cose, che ha in vista l’utilità, al fine di poter passare da questa difficile abitudine a quell’altra capacità senza fatica. 40. Ma in ogni disciplina l’apprendimento della teoria è debole senza una grandissima assiduità di esercizio, e particolarmente nelle questioni mnemoniche la teoria offre scarsissime possibilità, se non è rafforzata dall’attività, dallo studio, dal lavoro e dalla diligenza. Potrai darti sì da fare per avere a disposizione il maggior numero di luoghi di riferimento e il più possibile adatti agli insegnamenti: ma nella collocazione delle immagini conviene esercitarsi ogni giorno. Non ci può essere infatti un qualche motivo che ci allontani da questa attività, come negli altri studi talvolta siamo distratti da occupazioni. Infatti non manca mai il momento, in cui vogliamo affidare qualche cosa alla memoria e tanto più, allora, quando siamo presi da una qualche occupazione piuttosto importante. Quindi, dal momento che è utile ricordare con facilità, tu ti rendi certo ben conto dell’impegno, che richiede l’apprendimento di una facoltà tanto utile. Potrai rendertene consapevole conosciutane l’utilità. Non è mio proposito invitarti a ciò con più parole, perché non sembri che diffido del tuo impegno o che ho detto meno di quanto l’argomento richiede. Poi parleremo della quinta parte della retorica: tu ripassa nella tua mente le prime parti e, cosa oltremodo necessaria, rafforzale con l’esercizio.

Libro Quarto 1

1. Dal momento che in questo libro, Erennio, ho trattato dell’elocuzione e, dove vi era bisogno di esempi, ho usato esempi miei e ciò ho fatto andando oltre l’uso dei Greci che scrissero di questo argomento, devo cercare, com’è necessario, di dare ragione in poche parole del mio metodo. E la prova sufficiente a dimostrare che a ciò sono spinto dalla necessità, non dal mio desiderio lo sarà il fatto che nei libri precedenti non ho fatto alcuna introduzione né digressione. Ora dunque, solo dopo aver detto alcune poche cose indispensabili al riguardo, assolverò l’impegno che mi sono assunto di spiegarti quanto resta dell’arte retorica. Ma ti sarà più facile comprendere il mio criterio, se prima conoscerai le affermazioni di quelli. Parecchi sono i motivi che inducono, come essi ritengono, dopo aver presentato le regole da usare per ornare lo stile, a presentare una esemplificazione di ciascun



Libro Quarto

433

genere, tratta da un oratore o poeta sicuramente famoso. Così in primo luogo affermano di far ciò per modestia dal momento che sembrerebbe una forma di ostentazione non accontentarsi di dare i precetti teorici, ma dare l’impressione di voler creare anche gli esempi essi stessi: ciò è mettere in mostra se stessi, dicono, non mostrare le regole della retorica. 2. Perciò il primo impedimento a ciò è un senso di vergogna, perché non sembri che stimiamo e apprezziamo noi e solo noi e disprezziamo e deridiamo gli altri. Infatti, potendo prendere un esempio da Ennio o presentarne uno da Gracco, sembra essere arroganza lasciare quelli e ricorrere ai propri. Inoltre gli esempi tengono il luogo delle testimonianze. Quello infatti che l’insegnamento ha semplicemente e unicamente suggerito, viene confermato dall’esempio come da una testimonianza. Non sarebbe dunque ridicolo uno che nella istruttoria o in tribunale dibattesse servendosi delle sue proprie testimonianze? Perché l’esempio, come la testimonianza, viene assunto per confermare il fatto. Non bisogna dunque prenderlo altro che da una fonte sicurissima, perché ciò che deve confermare un’altra cosa non abbia esso stesso bisogno di conferma. Bisogna infatti che o si antepongano a tutti e approvino specialmente i proprî esempi o che dimostrino come gli esempi presi dagli oratori e poeti più stimati non sono i migliori. Nel caso che si antepongano a tutti, sono di un’arroganza insopportabile; nel caso che prepongano qualcuno a se stessi, se non credono anche che i suoi esempi siano superiori ai propri, non hanno la possibilità di dire su quale fondamento antepongono quello a se stessi. E poi, non è forse vero che l’autorità stessa degli antichi da una parte rende più 2 credibili le loro istruzioni e dall’altra accentua l’aspirazione ad imitarli? Anzi desta in tutti l’ambizione e stimola l’attività, infondendo la speranza di poter raggiungere con l’imitazione la capacità di un Gracco o di un Crasso. 3. Infine proprio questa è altissima abilità, saper scegliere cose varie e diverse, sparse e divise disordinatamente in tanti poemi, con tanta diligenza da essere in grado di collocare ciascun genere di esempi sotto le singole parti della retorica. Se per far ciò bastasse l’operosità, meriteremmo tuttavia lode non avendo evitato tale fatica; ora non può essere compiuto senza una altissima abilità. Chi vi è infatti che, senza che conosca alla perfezione la retorica, sia in grado di notare e discernere da una massa tanto vasta ed estesa di scritti ciò che l’arte retorica esige? Gli altri, quando leggono buone orazioni o poemi apprezzano gli oratori e i poeti, ma senza capire che cosa li spinge a questo apprezzamento, perché non possono sapere dove risieda, né cosa sia, né come sia composto quello che propriamente ha il potere di rallegrarli. Ma colui che comprende tutto ciò, che sceglie i mezzi appropriati e sa collocare sotto le singole regole tutto ciò che nell’arte retorica più merita di essere scritto, deve essere per forza un perfetto conoscitore di quell’arte. Questa è dunque la maggior prova di abilità, essere in grado di servirsi nella propria arte persino di esempi altrui. 4. Con queste affermazioni, che essi fanno, ci impressionano più per la loro autorità che per la verità dell’argomentazione. Il mio timore è infatti che per uno sia sufficiente a provare l’opinione contraria il fatto che in sua difesa si siano schierati

434 Traduzione coloro che sono gli scopritori dell’arte retorica e per la loro antichità sono già universalmente stimati. Ma se, messa da parte la loro autorità, vorranno apertamente confrontare cosa con cosa, comprenderanno che non tutto si deve concedere all’antichità. 3 In primo luogo facciamo attenzione che non sia troppo puerile l’argomento della modestia, che essi adducono. Se è modestia tacere o non scrivere nulla, perché scrivono o dicono qualcosa? Se invece c’è pure qualcosa di personale che essi scrivono, perché la modestia impedisce loro di scrivere tutto? Come se uno venisse ai giochi olimpici per correre e, presa posizione per la partenza, dicesse che sono sfrontati quelli, che hanno preso il via nella corsa ed egli invece se ne stesse fermo dietro la barriera di partenza e raccontasse agli altri la corsa fatta da Lada o Boisco di Sicione, così costoro, scesi nell’agone della retorica, affermano che si comportano senza modestia coloro, che s’impegnano nelle applicazioni proprie dell’arte retorica ed essi invece lodano qualche antico oratore o poeta o opera letteraria, in modo però da non osare di scendere nell’agone retorico. 5. Non vorrei fare una affermazione troppo audace, ma tuttavia temo che proprio in ciò in cui vanno a caccia, della lode di modesti, siano in sostanza immodesti. Uno infatti potrebbe dire: “Ma cosa vuoi? Componi un tuo trattato di retorica, inventi per noi nuove regole e non sei in grado di confermarle tu stesso, gli esempi li prendi da altri. Guarda di non comportarti con impudenza a voler carpire dalle fatiche altrui onori e rinomanza per te”. Se gli antichi oratori e poeti prendessero i libri di quei retori e ciascuno ne portasse via quello ch’è suo, a costoro nulla rimarrebbe, che potessero pretendere come loro. “Ma gli esempi, giacché sono simili alle testimonianze, allo stesso modo delle testimonianze conviene prenderli dalle persone più stimate”. Prima di tutto gli esempi sono addotti qui non per confermare o testimoniare, ma per dimostrare. Infatti, quando affermiamo che vi è un ornamento del discorso, che, per esempio, nasce da parole che terminano allo stesso modo e poniamo questo esempio da Crasso “dei quali possiamo e dobbiamo [essere servitori]”, non poniamo una testimonianza, ma un esempio. Questa è dunque la differenza, che passa tra la testimonianza e l’esempio: con l’esempio si dimostra la natura di ciò che si dice, con la testimonianza si comprova che è così, come noi diciamo. 6. Inoltre bisogna che la testimonianza vada d’accordo col precetto, perché altrimenti non può comprovarlo. Ma quello che essi fanno non va d’accordo col precetto. E perché capita ciò? Perché promettono di scrivere un trattato di retorica e gli esempi li prendono per lo più da coloro, che non conoscevano la retorica. Ora chi vi è che possa provare quanto scrive sull’argomento della retorica, se non scriva una qualche cosa secondo le regole dell’arte retorica? E fanno il contrario di quanto sembrano promettere. Perché, quando intraprendono la composizione di un trattato di retorica, sembrano affermare di aver inventato cose originali da insegnare agli altri e quando scrivono ci mostrano quello che gli altri hanno inventato. 4 “Ma anche questa stessa scelta da fare tra molti è difficile”, dicono. Che cosa chiamate difficile, quello che esige lavoro o quello che richiede una conoscenza tecnica? Se esige lavoro, non è senz’altro eccellente. Vi sono infatti molte cose, che



Libro Quarto

435

richiedono lavoro, ma non ci si può vantare semplicemente di averle compiute; a meno che non siate disposti, cosa impossibile, a ritenere degno di gloria il fatto di aver trascritto di vostra mano opere teatrali o intere orazioni. Se invece chiamate eccellente questa conoscenza tecnica, state attenti di non apparire inavvezzi a cose maggiori, se una piccola cosa vi rallegrerà, come se fosse grande. Compiere una scelta in questo modo è certo impossibile per un ignorante, ma molti lo possono fare senza consumata perizia tecnica. 7. Chiunque ha un po’ più della comune esperienza nel campo della tecnica retorica, specialmente nello stile, potrà vedere tutti i passi che saranno costruiti secondo questa tecnica, ma comporli nessuno potrà senza una preparazione perfetta. Come se si volesse prendere massime dalle tragedie di Ennio o (discorsi) di nunzi da quelle di Pacuvio, e, giacché uno del tutto ignorante non può essere in grado di fare ciò, se ti credessi uomo di grande cultura per averlo fatto, saresti uno sciocco, perché chiunque di media cultura sarebbe in grado di farlo. Allo stesso modo sbaglieresti a ritenere opera di tecnica retorica eccellente il fatto che tu abbia scelto esempi da orazioni o poemi, esempi messi in evidenza da caratteristiche precise dell’arte oratoria, per il semplice fatto che nessun ignorante sarebbe in grado di farlo. Perché ciò ci dà segno di una tua qualche conoscenza, ma altri sono i segni che ci permetteranno di riconoscere una grande cultura. Se è abilità retorica riconoscere quello che è scritto secondo le regole dell’arte, è abilità molto maggiore scrivere tu stesso secondo le regole della retorica. Perché chi sa scrivere secondo le regole, potrà senza difficoltà riconoscere quanto è stato scritto bene da altri, ma chi sarà capace di scegliere, non sarà senz’altro capace di scrivere bene. Di più, se richiede proprio molta abilità tecnica, usino in un’altra occasione questa loro capacità, non allora quando, nel parto dell’opera, devono essere loro a generare e produrre. Infine impieghino le loro risorse tecniche allo scopo di farsi stimare degni di essere essi scelti da altri, piuttosto che bravi a scegliere da altri. Questo basta per confutare gli argomenti addotti da coloro, che sostengono la necessità di servirsi di esempi altrui. Ora prendiamo in considerazione i nostri particolari argomenti. Noi sosteniamo dunque che essi nel fatto di usare esempi altrui sbagliano, anzi 5 ancor più sono in colpa a prendere esempi da molti. E vediamo prima il secondo punto. Se ammettessi che bisogna prendere esempi altrui, dimostrerei che bisogna prenderli di uno solo, in primo luogo perché contro ciò essi non avrebbero alcuna ragione da oppormi. Nulla impedisce infatti che scegliessero e gradissero chicchessia, oratore o poeta, che fornisse loro esempi per ogni questione, per fondarsi sulla sua autorità. In secondo luogo ha molta importanza per colui, il quale vuole imparare, credere che tutti possano apprendere tutto o che tutto nessuno possa apprenderlo, ma che uno possa conseguize una cosa, uno un’altra. Se infatti riterrà che tutte le cognizioni possono essere dominio di uno solo, anche lui si sforzerà di conseguire la padronanza di una scienza generale. Se invece penserà di non riuscirci, si dedicherà a un campo ristretto e questo gli basterà, senza nessuna meraviglia, dal momento che lo stesso maestro di retorica non è riuscito a trovare tutto in uno solo. Addu-

436 Traduzione cendo dunque esempi da Catone, dai Gracchi, da Lelio, da Scipione, Galba, Porcina, Crasso, Antonio e gli altri, e parimenti prendendone altri da poeti e storici, lo scolaro dovrà per forza rendersi conto che tutto il complesso degli esempi può essere ricavato solo dalla massa intera di tutti gli scrittori, ma da uno solo si poteva prendere appena poco. 8. Quindi riterrà sufficiente somigliare a uno solo qualsiasi e abbandonerà l’idea di poter avere da solo quel tutto che tutti insieme hanno. È dunque inutile, per chi vuol imparare, pensare che uno non possa tutto. E nessuno quindi sarebbe caduto in questa erronea opinione, se avessero preso gli esempi da uno solo. Ora questo è indice che gli autori stessi di trattati retorici ritenevano impossibile che uno eccellesse in tutte le parti del discorso, il fatto stesso che non hanno presentato esempi loro, né di un singolo qualsiasi o al massimo di due, ma hanno preso gli esempi da tutti gli oratori e i poeti. Poi se uno volesse mostrare che l’arte retorica non serve per niente a parlare, si potrebbe ben servire di questo argomento, che nessuno sia riuscito da solo ad abbracciare tutte le parti dell’arte retorica. Non è dunque ridicolo che l’autore di trattati retorici confermi col suo giudizio ciò che aiuta il ragionamento di coloro che rifiutano del tutto la retorica? Con ciò abbiamo dimostrato che gli esempi, se sempre venissero assunti da altri, avrebbero dovuto essere presi da uno solo. 6 9. Ma ora avremo la prova che non dovevano assolutamente essere presi da altri. Prima di tutto un esempio addotto dall’autore di un trattato retorico deve essere un prodotto della sua capacità in tale campo. Come se, per es., uno vendendo una veste di porpora o qualcosa d’altro dicesse: “prendilo da me, io, però, chiederò da qualche altra parte un campione e te lo mostrerò”, così quelli stessi, che vendono la merce, ne vanno a cercare da altri un altro campione, dicono di avere mucchi di frumento e non ne hanno un pugno come campione da mostrare. Se Trittolemo, quando distribuiva fra gli uomini le sementi, le avesse chieste in prestito da altri uomini o se Prometeo, quando voleva spartire il fuoco con gli uomini, fosse andato in giro dai vicini con un vaso di coccio a chiedere un po’ di carboni, sarebbe parso ridicolo: e a codesti retori, maestri di eloquenza per tutti, non sembra di agire in modo ridicolo a cercare dagli altri ciò che agli altri essi promettono? Non sarebbe deriso uno che dicesse di avere scoperto grandissime fonti, nascoste in profondità, e raccontasse questo proprio, mentre è divorato dalla sete e non ha di che estinguerla? E costoro, mentre si proclamano non solo padroni delle fonti, ma di essere essi stessi le fonti e dovrebbero irrigare le menti di tutti, non pensano che sarà ridicolo che loro, mentre fanno tali promesse, siano riarsi dalla siccità? Non è questo il modo, in cui Carete imparò a fare le statue da Lisippo, che Lisippo gli mostrasse il capo di Mirone, le braccia di Prassitele, il petto di Policleto, ma vedeva il maestro fare tutto davanti a lui e le opere degli altri le poteva prendere in esame anche da solo, a suo piacimento. E costoro pensano che, chi vuole apprendere questi nostri precetti, possa essere istruito meglio in altro modo. 7 10. Inoltre gli esempi, che vengono presi da altri, non possono neppure essere tanto ben adattati alle regole della retorica, proprio perché nel parlare ciascuna



Libro Quarto

437

regola viene per lo più impiegata con moderazione, perché non compaia l’artificio. Nell’insegnamento invece bisogna porre esempi netti, che possano concordare col carattere del trattato. E poi nel parlare l’abilità dell’oratore nasconde l’artificio, perché non risulti e non sia visto da tutti. Dunque anche al fine di far meglio conoscere le regole, è meglio usare esempi propri. Infine a questo uso ci ha spinto anche questa considerazione, che i termini greci, che abbiamo tradotto, sono lontani dall’uso nostro. E non potevano essere usuali le denominazioni di cose, che i nostri non avevano. Quindi per forza è necessario che esse sembrino in un primo tempo un po’ dure; è colpa della materia, non nostra. Il resto del mio lavoro sarà dedicato agli esempi: se li avessi posti (prendendoli) da altri, sarebbe accaduto che in questo libro non fosse mio ciò che è piacevole, e mi venisse attribuito come mio proprio quello che invece è più duro e lontano dall’uso comune. Quindi ho cercato di evitare anche questo inconveniente. Questi sono i motivi per cui, mentre approvo le regole retoriche dei Greci, non ho seguito il loro metodo di esemplificazione. Ora il tempo richiede che passiamo alle regole dello stile. L’insegnamento stilistico, che qui daremo, sarà diviso in due parti. In primo luogo diremo quale deve essere normalmente il genere di tali regole in ogni stile oratorio (IV 8, 11-16); quindi mostreremo le caratteristiche che esso deve sempre avere (IV 12, 17-18). 11. Vi sono dunque tre generi, che noi chiamiamo appunto tipi stilistici, i quali 8 comprendono ogni discorso non difettoso: il primo lo chiamiamo elevato, il secondo medio, il terzo tenue. Elevato è quello formato dalla combinazione armonica e ornata di parole elevate. Medio è quello formato di parole di aspetto più umile, ma non tuttavia basso e troppo comune. Tenue è quello che scende fino all’uso di una lingua corretta, ma la più usuale. Il discorso rientrerà nello stile elevato, se saranno adattate ad ogni concetto le parole più ornate che di ogni concetto si potranno trovare, sia proprie, sia traslate, e se si sceglieranno idee elevate, che si usano nell’amplificazione e nell’invito alla misericordia, e se si impiegheranno figure ornamentali di pensiero e di parola, fornite di elevatezza. Di esse parleremo poi. In questo genere di tipo stilistico questo brano servirà di esempio: 12. “Chi, infatti, vi è tra voi, o giudici, che possa immaginare una pena sufficiente per un uomo, che ha pensato di consegnare la patria al nemico? Quale misfatto può essere paragonato con questo delitto e quale degna pena si può trovare a un tale misfatto? I nostri antenati hanno impiegato completamente le pene più gravi per quelli che avessero usato violenza a un libero, che avessero disonorato una matrona, che avessero ferito o infine ucciso qualcuno: ma per questo delitto così orrendo ed empio non lasciarono una pena particolare. E negli altri delitti, appunto, il danno per la colpa altrui giunge a una persona o a pochi, ma quelli che sono implicati in questo delitto, con un solo disegno ordiscono tremende sciagure a tutti i loro concittadini. Animi spietati! Pensieri crudeli! Uomini privi di umanità! Che cosa hanno osato o possono pensare di compiere? Un piano, per cui i nemici, sconvolte le tombe dei nostri avi, abbattute le mura, irrompessero trionfanti nella città; un piano per il quale,

438 Traduzione spogliati i templi degli dei, trucidati i maggiorenti, gettati in schiavitù gli altri, piegate alle brame del nemico le madri delle famiglie e i liberi, la città crolli avvolta in un immane spaventoso incendio; gente che non pensa di aver condotto al fine quello che s’è proposta, finché non vedano, questi empi assassini, ridotta in misera cenere la loro santa patria. Non mi bastano le parole, giudici, per esprimere adeguatamente la viltà del delitto; ma non me ne preoccupo troppo, perché voi non avete bisogno di me. È il vostro amore per lo stato, il vostro animo stesso che vi insegna a precipitare senza indugio un uomo che voleva tradire le fortune di tutti giù da quella città che costui voleva schiacciare sotto l’infame dominio dei più sporchi nemici”. 9 13. Il discorso sarà contenuto nel tipo mediano, se abbandoneremo un poco questo tono, come dissi prima, senza tuttavia scendere al tipo umile, così: “Voi vedete, giudici, chi sono coloro, con cui facciamo la guerra: i nostri alleati, che solevano combattere al nostro fianco e difendere con valore e impegno il nostro impero. Questi conoscevano necessariamente le loro possibilità e i loro mezzi e certo per la vicinanza e la famigliarità in tutto (con noi) potevano sapere altrettanto bene e valutare tutte le possibilità che aveva a sua disposizione lo stato romano. Questi, presa la decisione di fare la guerra con noi, qual’era la cosa, di grazia, su cui potessero fare affidamento per tentare una guerra, quando comprendevano che gli alleati nella stragrande maggioranza rimanevano fedeli al loro posto? Quando vedevano di non avere a disposizione grande quantità di soldati, non capitani capaci, non denaro pubblico, nulla, in una parola, di quanto serve a condurre una guerra. Se avessero fatto guerra coi vicini per questioni di confine, se avessero ritenuto posta in una sola battaglia la soluzione di tutta la guerra, tuttavia sarebbero venuti più preparati e forniti di tutto; a minor ragione avrebbero quindi essi cercato4 di trasferire nelle loro 4

Gli imperfetti congiuntivi bellum gererent, putarent, uenirent, conarentur possono equivalere o a un irreale del presente o a uno del passato, secondo un uso arcaico, che rimane nella protasi anche nel latino classico (cf. Kühner-Stegmann, II3 399–400, e G. Caboli, Lustrum 11, 282: il tipi si esset, fuisset con esset riferito al passato ricorre in una quarantina di casi nello stesso Cicerone − è pure il costrutto che si trova sotto, in IV 11,16, nel brano corrispondente, ratiocinati essent, si sua sponte facerent). Per scegliere, quindi, bisogna usare criteri più sottili di quelli del semplice uso linguistico, anche se si può pensare che, linguisticamente, l’uso arcaico si adattasse meglio alla gravità del fatto (che si possano usare prisca uerba lo dice più sotto l’Auctor stesso, IV 10,15). Inoltre l’impf. riferito al passato si trova anche nel successivo conarentur (IV 9,13 isti minus facile conarentur, quod […] uidebant quale era stata la sorte dei Fregellani). La forma conarentur è riferibile, per la natura stessa incoativa del verbo conari, a una azione tentata nel passato (avrebbe poco senso dire: ‘tenterebbero ora’, di una guerra già in atto e dall’iniziare la quale gli Italici avrebbero dovuto essere distolti dall’esempio di Fregelle). Qui, dunque, si deve trattare dei processi a cui furono sottoposti i nobili per effetto della lex Varia allo scoppio della guerra sociale o del successivo processo contro lo stesso Vario. I nobili e i populares si palleggiarono le responsabilità sullo scoppio della guerra sociale. I populares (e gli equites) dicevano: sono stati i nobili che hanno dato speranza agli Italici, i nobili ribattevano: è stato Vario con la sua legge che ha tolto ogni speranza di accomodamento con gli Italici (cf. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna”, p. 213). L’irreale del presente si adatta a un processo contro Vario (con la sua legge ha impedito e continua a impedire anche ora), quello del passato a un processo contro un nobile, forse il princeps



Libro Quarto

439

mani con forze così deboli l’impero del mondo, impero, a cui tutti i popoli, re e stirpi si sono piegati in parte per forza, in parte per loro volontà, vinti dai Romani con le armi e con la generosità. Uno chiederà: E forse che i Fregellani non l’hanno tentato di loro iniziativa? Proprio per ciò costoro avrebbero dovuto meno facilmente tentarlo, perché vedevano come n’erano usciti quelli. Gli inesperti, che non hanno modo di trarre dal passato esempi per ciascuna situazione, per la loro inesperienza molto facilmente sono spinti5 a ingannarsi; ma coloro invece, che sanno cosa è capitato ad altri, possono provvedere ai loro interessi in base ai fatti degli altri. Nulla dunque li ha spinti, nessuna speranza li ha indotti a prendere le armi? Chi potrà credere questo, che uno sia stato tanto folle da osare di provocare l’impero romano senza fare affidamento su alcuna forza? Bisogna dunque che vi sia stata qualcosa. E che altro può essere, se non ciò che dico?” 14. Nel tipo di stile tenue, quello che scende al discorso basso e comune, questo 10 sarà l’esempio: “Come capitò, infatti, che costui venne ai bagni, dopo essersi spruzzato d’acqua, cominciò a farsi frizionare; poi, come fece per scendere nella vasca, eccoti costui che gli taglia la strada: “Oh là, dice, giovanotto, i tuoi servi poco fa mi hanno picchiato: devi darmi soddisfazione”. Questo, interpellato, a questa sua età, da uno sconosciuto contro le sue abitudini, arrossì. Questo tale cominciò a ripetere a voce più forte le stesse cose e altro. Questo a fatica: “Ma, dice, lasciami pensare”. Allora sì costui a gridare con questa sua voce, capace di far arrossire chiunque, così è insolente e villana, non esercitata neppure nella piazza, ma dietro la scena e in luoghi di tal fatta. Si confuse il ragazzo, nessuna meraviglia: aveva ancora nelle orecchie le sgridate del pedagogo, non era pratico di queste scenate. Dove avrebbe potuto vedere un cialtrone senza faccia (pudore) che sapeva di non aver nulla da perdere nella sua reputazione, così da poter fare tutto senza danno del suo buon nome?”. 15. Dunque gli esempi stessi potevano far comprendere i tipi dello stile. Infatti l’una era una costruzione verbale semplice e bassa e parimenti l’altra caratterizzata dalla gravità e l’altra da un aspetto mediano. Bisogna però stare attenti che, mentre cerchiamo di usare questi tipi, non cadiamo nei difetti vicini e contigui. Perché lo stile elevato, che è degno di lode, è vicino a quello che invece si deve evitare e che troverà, a mio vedere, la giusta denominazione, se si chiamerà gonfio. Come la gonfiezza spesso imita un corpo vigoroso, cosi spesso agli inesperti sembra un discorso elevato quello che è gonfio e turgido, quando si esprime qualcosa con neologismi o

5

Senatus Emilio Scauro: gli Italici hanno ricevuto motivi di sperare dai nobili, non avrebbero, in passato, fatto nulla, se non avessero sperato di vincere con l’aiuto dei nobili. La posizione politica dell’Auctor ad Herennium era vicina a quella dei democratici, quindi doveva riportare brani tratti non dal processo di Vario, ma di un qualche nobile. Per la sua tendenza politica sembra, quindi, che l’Auctor ad Herennium si adatti piuttosto a questa seconda possibilità. Che poi nel brano la guerra in questione sia la guerra sociale lo fa pensare anche il termine hostium spurcissimorum, gli ‘sporchi’ Oschi, come ad essi allude Catone, ad fil. frg.1 (p.77 Iordan) (cf. G. Calboli, “Su alcuni frammenti di Cornelio Sisenna”, p.183). Continua sottilmente a insinuare con l’uso delle parole che gli Italici sono stati spinti alla loro azione da qualcuno che li ha ingannati.

440 Traduzione arcaismi o traslati duri o più elevati di quanto la cosa richieda, in questo modo: “Chi vende la patria all’inimico non pagherà fio sufficiente, se sia a precipizio gettato nei gorghi di Nettuno. Castigate addunque costui, che macchinato ha le cime della guerra, sconvolte le pianure della pace”. Quando i più cadono in questo stile e si allontanano dallo scopo prefisso, sono ingannati da un’apparenza di elevatezza e non riescono ad avvertire la gonfiezza del discorso. 11 16. Quelli che in partenza si sono proposti uno stile mediano, se non sono riusciti a raggiungerlo, si sviano e cadono nel tipo contiguo a quello, tipo che chiamiamo slegato, perché è senza nervi e articolazioni cosicché lo chiamerei, secondo questo criterio, ondeggiante, proprio perché ondeggia qua e là e non riesce a fermarsi e ad assumere un tono virile e sicuro. È di questo genere, ad esempio: “I nostri alleati, volendo guerreggiare contro di noi, avrebbero certo calcolato più e più volte il da farsi, se proprio agivano di loro iniziativa e non avessero avuto l’aiuto di molti qui, uomini perversi e privi di scrupoli. Chi vuol compiere grandi imprese, di solito ci pensa a lungo”. Un linguaggio di tal fatta non può tenere avvinta l’attenzione dell’ascoltatore. Perché sfugge da ogni parte e non fissa un nucleo preciso sviluppandolo con espressioni compiute. Chi non riesce a trovarsi agevolmente nello stile verbale tenue e pur così elegante, cade in un tipo di discorso arido e senza sangue che non è fuori luogo chiamare miserabile, come è questo esempio: “Costui si avvicinò a questo ai bagni. Poi dice: “Questo tuo servo qui mi ha picchiato”. Poi questo dice a lui: “Ci penserò”. Poi quello gli diede un’offesa e cominciò a gridare in presenza, ve’, di una massa di gente che non la smetteva più”. È questo certo ormai un linguaggio senza consistenza e dignità. Non è riuscito, infatti, a ottenere quel pregio, che ha lo stile tenue, un discorso fatto di parole pure e scelte. Ogni tipo di stile, quello elevato, il medio e il tenue riceve una sua distinzione dalle figure esornative, di cui parleremo poi. Disponendole rare, danno spicco al discorso come con colori, ponendone molte, lo rendono tortuoso. Ma nel discorso bisogna cambiare lo stile, in modo che a quello elevato tenga dietro il medio, al medio il tenue e poi ogni tanto siano variati per aver agio di evitare con la variazione la sazietà. 12 17. Dopo aver presentato gli stili, che possono aversi nell’elocuzione, vediamo ora le doti che deve possedere un discorso appropriato, buono e ben fatto. Il discorso che più si addice all’oratore, deve avere in sé tre doti: eleganza, buona costruzione, ornamento conveniente. L’eleganza è quella che fa sembrare detta con chiarezza e purezza ogni singola cosa. Si divide in corretta latinità e perspicuità. La corretta latinità è quella che conserva puro il discorso, lontano da ogni difetto. Due possono essere nel discorso i difetti, per cui questo non sia latino: il solecismo e il barbarismo. Il solecismo si ha, quando, in una serie di parole, una parola, che viene dopo, non si adatta a quella precedente. Il barbarismo si ha, quando una qualche parola viene espressa in modo difettoso. Il modo per evitare questi difetti lo esporremo chiaramente in un trattato di grammatica. La chiarezza è quella che rende aperto



Libro Quarto

441

e perspicuo il discorso. Si ottiene con due cose, con parole usuali e proprie. Usuali sono quelle, che ricorrono nel discorso per effetto dell’uso quotidiano; proprie quelle che riguardano o possono riguardare specificamente la cosa di cui parleremo. 18. La buona costruzione è la combinazione delle parole [che rende tutte le parti del discorso] armonicamente raffinata. Sarà ottenuta, se fuggiremo gl’incontri frequenti di vocali, che rendono il discorso grossolano e pieno di iati, come, ad es., questo: “Bacae aenae amoenissime inpendebant” [In modo oltre modo grazioso appese erano bacche di bronzo]; e se eviteremo l’eccessiva frequenza della stessa lettera, difetto esemplificato da questo verso – qui nei difetti nulla impedisce di usare esempi di altri: “O Tite, tute, Tati, tibi tanta, tyranne, tulisti” [Tu da te, Tito Tazio, triboli tanti ti sei attirato, tiranno], e qui dello stesso poeta: “quicquam quisquam [quemquam], quemque quisque conueniat, neget” [Non dia nessuno niente [a nessuno], chiunque ciascuno incontri]; e se eviteremo l’eccessiva frequenza della stessa parola, così: “È ragione non prestar fede a quella ragione, / di cui non si dà ragione”; e se non useremo in continuazione parole con le stesse desinenze, in questo modo: “Piangenti, gementi, lacrimanti, scongiuranti”; e se eviteremo la trasposizione di parole, tranne quella che sarà fatta ad arte, questione di cui parleremo più avanti (IV 32,44). Questo difetto è frequente in Celio, come questa trasposizione: “In priore libro has res ad te scriptas, Luci, misimus, Aeli” [NeI precedente libro ho dedicato a te, Lucio, questa mia storia, Elio]. Parimenti è necessario evitare periodi troppo lunghi, che offendono le orecchie degli ascoltatori e i polmoni dell’oratore. Evitati questi difetti nella costruzione, bisogna dedicare il resto dell’attività all’ornamento conveniente. L’ornamento conveniente è quello che abbellisce un discorso ravvivandolo con 13 la varietà. Si divide in figure esornativa di parole e di pensiero. La figura esornativa di parole è quella che consiste in una pura, singolare finezza di eloquio. La figura esornativa di pensiero è quella che non nelle parole, ma nelle cose stesse trova un suo ornamento. *** [M.Tullio Cicerone, Retorica a Erennio libro V] 19. La ripetizione (anafora) si ha quando, in cose simili e diverse, si prende di seguito l’inizio da una stessa parola, così: “A voi ciò deve essere attribuito, a voi si deve riconoscenza, a voi tornerà questa impresa ad onore”. Parimenti: “Scipione tolse di mezzo Numanzia, Scipione distrusse Cartagine, Scipione procurò la pace, Scipione salvò la città”. Parimenti: “Tu cerchi di presentarti nel foro, tu di vedere la luce, tu di venire al cospetto di costoro? Osi proferire parola? Osi avanzare richieste a costoro? Osi implorare la grazia? Che cosa c’è che tu possa addurre a tua difesa? Che cosa che tu osi reclamare? Che cosa che tu creda convenga concederti? Non hai mancato al

442 Traduzione giuramento? Non hai tradito gli amici? Non hai messo le mani addosso a tuo padre? Non ti sei infine rotolato nel fango di ogni infamia?”. Questa figura ha molta bellezza e moltissima gravità e durezza. Deve essere quindi usata, come sembra, per ornare ed elevare lo stile. La conversione (epifora) è quella, per cui non ripetiamo la prima parola, come sopra, ma ritorniamo continuamente all’ultima, in questo modo: “I Cartaginesi il popolo Romano con la giustizia li vinse, con le armi li vinse, con la generosità li vinse”. Parimenti: “Da quando dalla nostra città la concordia è stata uccisa, la libertà è stata uccisa, la lealtà è stata uccisa, l’amicizia è stata uccisa, lo stato è stato ucciso”. Parimenti: “C. Lelio, uomo nuovo era, uomo di talento era, uomo colto era, amico della gente dabbene e degli studi era: quindi nella città primo egli era”. Parimenti: “Quando a costoro la tua assoluzione tu chiedi, che siano spergiuri tu chiedi, che trascurino il loro buon nome tu chiedi, che offrano le leggi di Roma al tuo capriccio tu chiedi”. 14 20. L’allacciamento (simplochè) è quella figura che connette l’una e l’altra figura, e questa e quella che abbiamo esposto prima, e in modo da ripetere assai spesso la stessa parola e da ritornare di frequente allo stesso termine finale, in questo modo: “Chi sono coloro, che spesso hanno rotto i trattati? I Cartaginesi. Chi sono coloro, che hanno fatto la guerra con tanta crudeltà? I Cartaginesi. Chi sono coloro, che hanno sconciato l’Italia? I Cartaginesi. Chi sono coloro, che chiedono il perdono? I Cartaginesi. Vedete dunque quanto si addica che essi lo ottengano”. Parimenti: “Colui che il senato ha condannato, colui che il popolo ha condannato, colui che l’opinione generale ha condannato, potete voi assolverlo con la vostra sentenza?”. La trasposizione fa sì che una stessa parola, benché sia usata piuttosto frequentemente, non solo non offenda il gusto, ma renda anche più piacevole il discorso, così: “Chi nella vita non ha nulla di più caro della vita, non può condurre una vita virtuosa”. Parimenti: “Chiami uomo uno che, se fosse stato un uomo, non avrebbe mai cercato di togliere tanto crudelmente la vita ad un uomo. Ma era suo nemico. Egli volle dunque vendicarsi del suo nemico in modo da ritrovarsi nemico a se stesso?”. Parimenti: “Lascia che il ricco abbia le ricchezze; tu invece anteponi alle ricchezze la virtù. Perché se vorrai confrontare le ricchezze con la virtù, le ricchezze ti sembreranno appena sufficienti per fare da ancelle alla virtù”. 21. Fa parte dello stesso tipo di figura, quando la stessa parola viene impiegata ora in questo modo, ora in un altro, così: “Cur eam rem tam studiose curas, quae tibi multas dabit curas?” [Perché tanto ti dai cura di una cosa, che ti procurerà molte preoccupazioni? Con la stessa parola in significato diverso: ‘Perché, signor mio, tanto si cura di una cosa che le procurerà molta cura?’]. Parimenti: “Nam amari iucundumst, si curetur, ne quid insit amari” [L’amore è bello, se si sta attenti che non abbia in sé amarezze, Ancora con uso diverso della stessa parola: ‘L’amar è bello, se si curi che null’abbia in sé d’amar’]. Parimenti: “Veniam ad uos, si mihi senatus det ueniam” [Verrò da voi, se il senato me lo consentirà, ancora: ‘Di venire da voi mi fia permesso, se il senato mi conceda il permesso’]. In questi quattro tipi di figure ornamentali, che fin qui sono stati presentati non è per povertà della lingua che spesso si torna alla



Libro Quarto

443

stessa parola, ma vi è in ciò una piacevolezza, che è più facile riconoscere all’orecchio che esprimere a parole. L’antitesi si ha, quando il discorso è prodotto da idee contrapposte, in questa 15 maniera: “L’adulazione ha un principio gradito, ma porta una conclusione amarissima”. Parimenti: “Coi nemici ti mostri mitigabile, implacabile cogli amici”. Parimenti: “Quando tutto è calmo, fai baccano, nella confusione stai calmo; in una situazione freddissima ti scaldi, ti raffreddi, quando il terreno scotta; quando convien tacere, tu gridi; quando è opportuno parlare, divieni muto. Sei in un posto, vuoi non esserci, non ci sei, desideri ritornare; nella pace vai cercando la guerra, nella guerra rimpiangi la pace; nell’assemblea parli di valore, in battaglia per viltà non sai sopportare il suono della tromba”. Se varieremo l’orazione con questo stile, potremo essere autorevoli e insieme ornati. 22. L’esclamazione è quella che dà voce a un dolore o a uno sdegno attraverso l’invocazione di una persona o di una città o di un luogo o di una cosa qualsiasi, in questo modo: “Te ora invoco, Africano, il cui nome anche da morto è splendore e gloria della città. I tuoi nobili nipoti hanno saziato col loro sangue la crudeltà dei loro nemici”. Parimenti: “O Fregelle traditrice, con quanta facilità sei stata ridotta in rovina per la tua colpa. Lo splendore di questa città poc’anzi era ornamento dell’Italia ed ora ne rimangono appena le fondamenta”. Parimenti: “Nemici della gente dabbene, con la vostra pirateria avete attentato alla vita dei più onesti. Tanta confidenza avete assunto per le vostre calunnie dall’iniquità dei giudizi?”. Con questa esclamazione, se l’useremo a suo luogo, raramente e quando sembrerà richiederlo l’importanza della cosa, spingeremo l’animo dell’ascoltatore alla forma di sdegno che vorremo. L’interrogazione non è sempre dignitosa ed elegante, ma solo questa, che conferma il discorso precedente, quando sono stati enumerati gli argomenti contrastanti con la causa dei nostri avversari, in tale modo: “Quando tu dunque facevi, dicevi, curavi tutto questo, allontanavi e alienavi dallo stato le simpatie dei nostri alleati o no? Ed era opportuno o no che uno venisse preparato ad impedire questi misfatti e a fare in modo che non avvenissero?”. 23. La riflessione (a domanda e risposta) è quella, per cui chiediamo ragione a 16 noi stessi di ciascuna cosa che diciamo e a più riprese ci chiediamo la spiegazione di ogni nostra affermazione. Essa è di questo tipo: “I nostri antenati, se condannavano una donna per una colpa, con un unico giudizio la ritenevano convinta di molti delitti. In che modo? Una giudicata impudica, veniva ritenuta condannata anche per veneficio. E perché ciò? Perché una che ha asservito il proprio corpo alla più turpe delle cupidigie, bisogna che tema molte persone. E chi sono costoro? Il marito, i genitori, tutti gli altri che vede colpiti dal disonore della sua colpa. E che poi? Persone che essa teme tanto, è necessario che cerchi di avvelenarle in qualsiasi modo possa. Perché è necessario? Perché nessun pensiero onesto può trattenerla, dal momento che la gravità della colpa la rende timorosa, l’intemperanza pronta a osare, la natura femminile sconsiderata. E allora? Una condannata per veneficio come la stimavano? Necessariamente anche impudica. E perché? Perché nessun motivo la poteva indur-

444 Traduzione re a quel delitto più facilmente che un amore disonesto e una passione sfrenata; e poi di una donna che avesse i sentimenti corrotti, ritenevano che il corpo non fosse casto. E allora? Cogli uomini si comportavano allo stesso modo? Per nulla. E perché ciò? Perché gli uomini sono spinti a ciascun delitto da varie passioni, le donne, una sola passione le conduce a ogni delitto”6. Parimenti: “Bene hanno fatto i nostri antenati ad adottare il principio di non togliere la vita a nessuno dei re fatti prigionieri in guerra. E perché ciò? Perché sarebbe stato ingiusto sfruttare quel potere che la fortuna ci aveva dato nell’uccisione di coloro, che la stessa fortuna poco prima aveva posto in una elevatissima condizione. E come considerare il fatto che egli aveva mosso il suo esercito contro di noi? Non voglio ricordarlo. E perché ciò? Perché è proprio di un uomo valoroso stimare nemici quelli che si battono con lui per la vittoria; ma stimare uomini quelli che sono stati vinti. Così il valore restringerà la guerra e l’umanità estenderà la pace. E quello, se avesse vinto, avrebbe forse fatto lo stesso? Non sarebbe stato certo tanto saggio. Perché dunque lo risparmi? Perché sono solito disprezzare, non imitare una tale stoltezza”. 24. Questa figura si addice particolarmente allo stile discorsivo e tiene avvinta l’attenzione dell’ascoltatore con la bellezza del discorso e con l’interesse ai ragionamenti. 17 La massima è un discorso tratto dalla vita, che indica brevemente quello che accade o quello che deve accadere nella vita, in tale modo: “È difficile che rispetti i meriti che ha avuto sempre una fortuna favorevole”. Parimenti: “Libero deve essere stimato colui, che non è schiavo di alcuna bassezza”. Parimenti: “È povero allo stesso modo colui, che non possiede abbastanza e colui, cui nulla riesce a bastare”. Parimenti: “Bisogna scegliere il modo di vita migliore; l’abitudine lo renderà gradito”. Tali semplici massime non devono essere rifiutate, proprio perché una esposizione breve, se non ha bisogno di alcuna prova, piace molto. Ma bisogna apprezzare anche quel genere di massime, che trovano un 6

Su questo brano cf. Calboli 1993a, p. 324. Quintiliano, inst. 5,3,39 riferisce che già Catone aveva assimilato l’adultera con la venefica e Seneca il Retore (contr. 7,3,6) esprime lo stesso concetto che doveva rispecchiare situazioni particolari, proprie di una società schiavistica (con l’assoggettamento di schiavi e schiave agli appetiti sessuali dei padroni) e ottusamente maschilista. Una giustificazione, per aggiunta razzista, si trovava anche nell’idea che una adultera contaminava la razza. Sul problema dell’adulterio come contaminazione del sangue e quindi della stirpe del marito cf. l’ampia trattazione di Lucia Beltrami, Il sangue degli antenati, stirpe, adulterio e figli senza padre nella cultura romana, Edipuglia, Bari 1998, 41–56 (sul nostro passo pp. 54–56), ma è congettura indimostrata e, probabilmente, forzata che uenefica dell’adultera non dipenda dal veleno usato per uccidere il marito, ma dalla mutazione del sangue del marito, provocato dall’adultera (uenenum come sostanza colorante secondo Fest. p. 516 L.). Tutto si basa sul passo di Festo. È, però, vero che uenenum significa anche filtro, φάρμακον (cf. Ernout-Meillet, Dict. Étym.4 719) ed è legato ai filtri d’amore (sui quali cf. Ps. Quint. decl. XIV e XV e la trattazione approfondita di Nicola Hömke, Gesetzt den Fall, ein Geist erscheint, pp.185–198) e al colore purpureo delle vesti, ma non è chiaro il rapporto col sangue del marito.



Libro Quarto

445

appoggio nell’aggiunta della prova, così: “Tutte le regole del ben vivere devono essere riposte nella virtù, proprio perché la virtù sola è padrona di se stessa e tutto il resto all’infuori di lei è soggetto al dominio della fortuna”. Parimenti: “Quelli che hanno praticato l’amicizia di uno per la sua fortuna, non appena la fortuna svanisce, s’involano tutti. Quando viene meno il motivo che ha determinato i rapporti, non rimane nulla, perché debbano rimanere in amicizia”. Vi sono parimenti massime che sono presentate in due modi. Così, senza prova: “Errano coloro, che nella prosperità pensano di aver fuggito ogni assalto della fortuna; pensano saggiamente coloro che, nella buona fortuna, temono le avversità”7. 25. Con la prova, in questo modo: “Coloro che pensano si debbano perdonare gli errori dei giovani, sbagliano, proprio perché quell’età non impedisce le buone di­ s­posizioni. Agiscono invece saggiamente coloro che castigano duramente i giovani, cosicché acquistino di buon grado, finché sono molto giovani, quelle virtù, che siano loro di aiuto durante tutta la vita”. Le massime è opportuno inserirle raramente, in modo da non sembrare maestri di vita, ma uomini pratici: inserite in questo modo orneranno molto il discorso. Ma è necessario che l’ascoltatore le approvi in silenzio, in cuor suo, vedendo adatta alla causa una considerazione provata e presa dalla vita e dagli usi. [Il contrario è circa lo stesso dell’antitesi]. Il contrario è ciò che di due cose di- 18 verse conferma brevemente e facilmente l’una delle due, in tale modo: “Chi appunto è sempre stato nemico dei suoi interessi, come puoi sperare che sia amico degli interessi d’altri?”. Parimenti: “Perché pensare che possa essere fedele nell’inimicizia, chi hai conosciuto infedele nell’amicizia? O come puoi sperare che, giunto al potere, sia equilibrato, trattabile e capace di riconoscere i propri limiti uno che da privato ebbe una intollerabile superbia, e che si tratterrà dal mentire nell’assemblea uno che mai ha detto la verità nelle conversazioni e tra gli amici?”. Parimenti: “Temiamo di scontrarci nella pianura con costoro, che abbiamo gettato giù dalle colline? Questi che, quando erano di più, non potevano essere pari a noi, temiamo che ci superino ora che sono di meno?”. 26. Questo tipo di discorso deve essere realizzato in breve e con un discorso continuo e, come è gradito all’ascolto per la brevità e la compiutezza della conclusione, così prova con efficacia ciò che serve all’oratore sulla base del contrario e da ciò che non è dubbio risolve quello che è dubbio, in modo che non si possa confutare o lo si possa con grandissima difficoltà. Si chiama membro del discorso una cosa compiuta in breve, senza l’esposizione 19 7

Paradigmatico è l’inizio della Pro Rhodiensibus di Catone (Rhod. fr. 1 Calboli, 118 Sblendorio, lib. V 3a Chassignet): Scio solere plerisque hominibus rebus secundis atque prolixis atque prosperis animum excellere atque superbiam atque ferociam augescere atque crescere […]. Aduorsae res se domant et docent, quid opus siet facto, secundae res laetitia transuorsum trudere solent a recte consulendo atque intellegendo, su cui cf. G. Calboli: M. Porci Catonis Oratio pro Rhodiensibus, pp. 279–282; 392–396).

446 Traduzione di un’intera frase, cosa ripresa poi da un altro membro del discorso, in tale modo: “E giovavi a un nemico”. Questo è quello che chiamiamo un membro; poi deve essere seguito da un secondo: “E danneggiavi un amico”. Questa figura può essere già completa con i suoi due membri, ma la più completa e la più utile è quella composta di tre, in tale modo: “E giovavi a un nemico e danneggiavi un amico e non provvedevi a te stesso”. Parimenti: “Non hai avuto cura dello stato, non hai giovato ai tuoi amici e non hai resistito ai nemici”. Inciso si chiama, quando le singole parole saranno divise da intervalli in un discorso spezzato, in questo modo: “Hai atterrito i tuoi avversari con l’asprezza, con la voce, con l’aspetto”. Parimenti: “Hai eliminato i tuoi nemici con l’invidia, con le ingiurie, con la potenza, col tradimento”. Tra la forza di questo tipo di figura e quella del precedente vi è questa differenza: quello procede più lentamente e si ha meno spesso, questo giunge più di frequente e con maggiore rapidità. Perciò in quel tipo sembra che la spada sia portata a fondo contro il corpo dell’avversario con movimento del braccio e torsione della destra, in questo invece che il corpo sia colpito da molte e veloci ferite. 27. Il periodo è un gruppo compatto di parole con senso compiuto. Ce ne serviamo nel modo più vantaggioso in tre modi: nella sentenza, nel contrario, nella conclusione. Nella sentenza così: “La fortuna non può nuocere molto a chi nella virtù si è costruito una difesa più sicura che nel caso”. Nel contrario così: “Se uno non ha posto molta speranza nel caso, come può capitare che il caso molto gli nuoccia?”. Nella conclusione così: “Se la fortuna esercita il massimo potere su coloro che hanno rivolto tutti i loro calcoli al caso, non dobbiamo dare alla fortuna l’intera possibilità di avere su di noi troppo potere”. In questi tre tipi, per dare forza al periodo, è a tal punto necessario uno stile continuo, che le capacità dell’oratore sembrano deboli, se non presenta con molte parole il concetto, il contrario e la conclusione. Ma talvolta non è fuori di luogo anche in altri casi, quand’anche non ve ne sia bisogno, esprimere qualche concetto con periodi di tale genere. 20 Si chiama isocolon quel genere, che ha in sé membri del discorso, dei quali abbiamo parlato prima (IV 19,26), formati quasi dallo stesso numero di sillabe. Ciò non sarà fatto con un nostro computo – questo sarebbe puerile –, ma l’uso e la pratica ci darà una tale capacità da renderci capaci per mezzo di una sensibilità interiore di misurare un membro pari con quello precedente, così: “Il padre affrontava la morte in battaglia, in casa il figlio preparava le nozze. Tutto ciò comportava gravi vicende”. Parimenti: “La sorte a uno ha dato la felicità, a questo la buona volontà ha fornito le sue doti”. 28. In questo genere spesso può accadere che il numero delle sillabe non sia esattamente lo stesso e tuttavia potrà dare l’impressione di esserlo, se un membro è più breve di una o anche di due sillabe o, se, quando in un membro ve ne sono di più, nell’altro ve n’è una o più di una più lunghe o più piene, in modo che la lunghezza e pienezza di queste raggiunga ed eguagli la quantità maggiore del secondo membro. La figura è denominata “a caso simile”, quando nello stesso gruppo di parole ve ne sono due o più, che sono presentate in ugual modo con gli stessi casi, così: “Do-



Libro Quarto

447

vrei lodare un uomo privo di virtù e pieno di fortuna?”. Parimenti: “Costui ripone tutta la sua speranza nel denaro, lontano è il suo animo dalla saggezza: con la diligenza si procura le ricchezze, con la negligenza corrompe l’animo e tuttavia, lui che vive così, non stima uomo nessuno a paragone di lui”. La figura “a desinenza simile” si ha, quando le parole hanno terminazioni simili, benché non siano nello stesso caso, in questo modo: “Vivi attirandoti odio, cerchi il crimine, parli in maniera irritante [uiuis inuidiose, delinquis studiose, loqueris odiose]”. Parimenti: “Con audacia minacci, con umiltà supplichi”. Questi due generi, l’uno dei quali risiede nella conclusione, l’altro similmente nel caso, sono molto vicini tra di loro; e per questo motivo, chi bene si serve di queste figure, per lo più le pone contemporaneamente nelle stesse parti del discorso. Ciò deve essere fatto in questo modo: “È il consiglio più disperato cercare l’amore, rinunciare al pudore, amare la bellezza, trascurare il buon nome”. Qui le parole che hanno desinenze con caso escono con casi simili, quelle che non le hanno escono con desinenze simili. 29. Si ha paronomasia, quando ci si rifà alla stessa parola o nome con un cam- 21 biamento di suono o di lettere, in modo che parole simili siano adattate a cose diverse. Essa si ottiene in molti e vari modi. Con la riduzione o la contrazione di una stessa lettera, così: “Costui, che si comporta con baldanza e ostentazione, “uēnit ante, quam Romam uĕnit” [è stato venduto prima di venire a Roma]. E all’opposto: “Costui, che vince [uincĭt] la gente coi dadi, subito la lega [uincīt] con catene”. Con l’allungamento della stessa lettera: “Di qui la dolcezza del canto degli uccelli [ăuium] conduce fuori di via [āuium]”. Con l’ abbreviazione della stessa lettera: “Costui, benché sembri desideroso di onori, tuttavia ama altrettanto la cūria che la cortigiana Cŭria?”. Con l’aggiunta di lettere, in tale modo: “Costui riuscirebbe a comandare [temperare] a se stesso, se non preferisse ubbidire [obtemperare] all’amore”. Ora col togliere lettere: “Se avesse evitato i lenoni come leoni, avrebbe continuato a vivere”. Con lo spostamento di lettere, così: “Vedete, giudici, se dobbiate preferire di credere a un uomo attivo [nauo] o a uno vano [uano]”. Col cambiamento di lettere, in questo modo: “Bisogna scegliere con cura [deligere] da chi si vuole essere amati [diligier]”. Queste sono paronomasie che consistono in un piccolo cambiamento delle lettere o allungamento o spostamento o qualcuna di queste maniere. 30. Ve ne sono poi altre che non hanno una somiglianza così stretta nelle parole 22 e tuttavia sono assai simili. Uno di questi tipi è di tal fatta: “Tra breve conoscerete perché vengo, chi sono, per quale motivo vengo, chi accuso, chi voglio aiutare, che cosa chiedo”. Qui vi è in certe parole una certa somiglianza non tanto completa quanto quelle precedenti, ma tuttavia sufficiente per essere talvolta adoperata. Un secondo genere è di questo tipo: “Impegnamoci, Quiriti, a che i senatori [patres conscripti] non si ritengano ingannati [circumscripti]”. Questa paronomasia si avvicina alla somiglianza di più della precedente, ma meno di quelle prima, proprio perché non solo sono state aggiunte lettere, ma nello stesso tempo sono state anche tolte. Il terzo tipo è quello, che risiede nel cambiamento dei casi di uno o più nomi. 31. Di un nome in questo modo: “Alessandro il Macedone educò con grande

448 Traduzione impegno il suo animo alla virtù fin dall’infanzia. Le virtù di Alessandro sono state diffuse in tutto il mondo con lode e gloria. Tutti avevano temuto sommamente Alessandro, eppure gli stessi lo amarono moltissimo. Se Alessandro avesse avuto vita più lunga, le sarise dei Macedoni sarebbero volate al di là dell’Oceano”. Qui un nome è stato fatto passare attraverso un cambiamento di casi. Più nomi originano una paronomasia con cambiamento del caso in questo modo: “Una morte indegna impedì a Tiberio Gracco, occupato nelle cure dello stato, di potervisi dedicare più a lungo. A Gaio Gracco fu riservata una uccisione simile, uccisione che strappò improvvisamente dal seno della città un uomo sommamente devoto allo stato. Saturnino, catturato con la parola solenne di mascalzoni, il (loro) delitto di mancanza alla parola data privò della vita. Il tuo sangue, o Druso, bagnò le pareti della tua casa e il volto di tua madre. A quel Sulpicio cui poco prima concedevano tutto, a quello in breve spazio di tempo non solo proibirono che vivesse, ma anche che fosse sepolto”. 32. Questi tre ultimi generi di figure esornative, l’uno dei quali è posto nella somiglianza del caso, l’altro nella somiglianza delle terminazioni delle parole, il terzo nelle paronomasie, devono essere adoperati molto di rado, quando parliamo stando dalla parte della verità, e ciò perché non sembra che si possano trovare senza fatica e senza assumersi un lavoro; inoltre tali esercizi sembrano più adatti a dilettare che a scoprire la verità. 23 Perciò a porre frequentemente tali figure si sminuisce la credibilità, l’autorità e la serietà di un oratore e non solo si distrugge l’autorevolezza del discorso, ma si offende pure in un discorso di tal genere, dal momento che esse hanno umorismo ed eleganza, ma non bellezza nobile e austera. Quindi i discorsi belli e nobili possono piacere a lungo; quelli piacevoli ed eleganti presto saziano l’ascolto, che è il senso più delicato. Come dunque, se usiamo di frequente questi tipi di eloquenza, sembra che ci dilettiamo di un dire puerile, parimenti, se inseriremo raramente queste figure e le spargeremo con varietà in tutta la causa, renderemo splendido il discorso con queste gemme ben distinte. 33. Il suggerimento si ha, quando interroghiamo gli avversari o chiediamo a noi stessi che cosa può essere sostenuto da parte loro o che cosa si può dire contro di noi; poi suggeriamo quello che si deve o non si deve dire o potrebbe giovarci o, al contrario, egualmente nuocerci, in questo modo: “Domando dunque donde è venuta tanta massa di denaro a costui. Gli è stato lasciato un vasto patrimonio? Anzi i beni di suo padre sono stati venduti. Gli è giunta una qualche eredità? Non si può dire, ma anche da tutti i congiunti è stato diseredato. Ha tratto un qualche guadagno da una lite o da un processo? Non solo non l’ha fatto, ma anzi è stato per di più egli stesso costretto a pagare una grande somma per transizione. Dunque, se non s’è arricchito in questi modi, come voi tutti vedete, o gli nasce l’oro in casa o ha fatto denaro illecitamente”. 24 Parimenti: “Spesso, giudici, mi sono accorto che molti cercano un appoggio in un motivo onesto, che neppure i loro nemici possano accusare. Ma il nostro avversario non può far nulla di ciò. Si rifugerà forse nella virtù di quello che è stato suo padre? Ma è quello che voi, giurati, avete condannato a morte. Si volgerà alla sua propria



Libro Quarto

449

vita? Che vita in qualche posto condotta onestamente? Tutti sapete come è vissuto costui davanti ai vostri occhi. Enumererà i suoi consanguinei che possano destare in voi compassione. Ma costoro non esistono. Addurrà amici. Ma non vi è nessuno che non ritenga un disonore essere detto amico di costui”. Parimenti: “Hai tratto dunque, credo bene, in giudizio il tuo nemico, che ritenevi colpevole? No: l’hai ucciso senza che fosse stato condannato. E temevi le leggi che vietano un tale comportamento? Al contrario, pensavi che non esistessero neppure. Ti sei lasciato commuovere, quando egli ti ricordava la vostra vecchia amicizia? Al contrario, per nulla, anzi lo uccidesti con soddisfazione ancora maggiore. Ma dunque, quando i suoi bambini ti si gettarono ai piedi in terra, sei stato preso da pietà? Anzi con la maggior crudeltà impedisti che il loro padre fosse pure seppellito”. 34. Questa figura contiene molta asprezza e gravità, dal momento che, come si domanda che cosa si deve fare, si aggiunge che non è stata fatta. Si riesce quindi facilmente ad accrescere l’indegnità del fatto. Dello stesso tipo, per riferire il suggerimento anche alla nostra persona, così: “Che cosa dovevo fare, assediato da un numero tanto grande di Galli? Avrei forse dovuto combattere? Ma allora avremmo potuto uscire con una piccola schiera: anche il terreno, però, ci era molto sfavorevole. Avrei dovuto restare nell’accampamento? Ma non v’era soccorso che potessi aspettare e non vi erano più mezzi di sussistenza. Lasciare l’accampamento? Ma eravamo assediati. Avrei dovuto trascurare la vita dei miei soldati? Ma a me sembrava di averli ricevuti proprio al fine di conservarli, per quanto potessi, salvi per la patria e i loro cari. Rifiutare le condizioni del nemico? Ma la salvezza dei soldati è ben più importante di quella delle salmerie”. Tali scambi di battute a brevi intervalli ottengono che paia provata da ogni punto di vista l’impossibilità di fare nulla di meglio di quanto s’è fatto. La gradazione è quella, in cui non si viene alla parola successiva prima di essere 25 risaliti alla precedente, in questo modo: “Che ultima speranza di libertà più rimane, se ad essi è permesso di fare ciò che vogliono; e se sono in grado di fare ciò che è loro permesso; e se osano fare ciò che sono in grado (di fare); e fanno ciò che osano; e ciò che essi fanno non vi dispiace?”. Parimenti: Non ho pensato questo senza consigliarlo, né lo consigliai senza cominciare io stesso subito a compierlo, né cominciai a compierlo senza finirlo, né lo finii senza approvarlo”. Parimenti: “L’attività procurò all’Africano la virtù, la virtù la gloria, la gloria i rivali”. Parimenti: “Gli Ateniesi ebbero l’impero della Grecia, gli Ateniesi furono sottomessi dagli Spartiati, gli Spartiati furono superati dai Tebani, i Tebani furono vinti dai Macedoni ed essi in breve tempo aggiunsero all’impero della Grecia l’Asia, assoggettata dalle loro armi”. 35. Ha in sé una certa piacevolezza la frequente ripetizione della parola subito precedente, propria di questa figura. La definizione è quella che abbraccia le caratteristiche peculiari di qualcosa brevemente e compiutamente, in questo modo: “La maestà dello stato è quella, che comprende in sé la dignità e la grandezza dello stato”. Parimenti: “Le ingiustizie sono quelle che ledono con percosse il corpo o con offese le orecchie o con qual-

450 Traduzione che azione vergognosa la vita di qualcuno”. Parimenti: “Questa non è diligenza, ma avidità proprio perché la diligenza è la cura di conservare le proprie cose, l’avidità il tentativo d’impadronirsi di quelle degli altri con ingiustizia”. Parimenti: “Questo non è coraggio, ma temerità, dal momento che il coraggio è sprezzo della fatica e del pericolo con calcolo di utilità e compenso di vantaggi, la temerità è l’affrontare come un gladiatore i pericoli con sconsiderata sopportazione del dolore”. Questa figura è ritenuta proprio per questo motivo utile, perché presenta il valore e il potere di ciascuna cosa, così lucidamente e brevemente, che si vede l’inutilità di usare più parole e ci si rende conto dell’impossibilità di dirla più brevemente. 26 Transizione è chiamata quella, che mostra brevemente ciò che è stato detto e presenta con pari brevità le conseguenze, in tal modo: “Ora sapete come s’è comportato verso suo padre: ora considerate quale è stato egli come padre”. Parimenti: “Conoscete i miei benefici verso costui; ora apprendete quale gratitudine ha avuto per me”. Questa figura giova alquanto per due cose: ricorda quello che ha detto e prepara l’ascoltatore al resto. 36. La correzione è quella che annulla ciò che è stato detto e vi sostituisce ciò che sembra più adatto, in tal modo: “Se costui avesse pregato i suoi ospiti, anzi avesse fatto loro solo un cenno, ciò avrebbe potuto essere facilmente compiuto”. Parimenti: “Dopo ché costoro ebbero vinto, anzi furono vinti – come chiamarla vittoria, dal momento che arrecò ai vincitori più danno che bene?”. Parimenti: “O invidia, compagna di via della virtù, che insegui per lo più, anzi perseguiti i buoni!”. Da questo tipo l’animo dell’ascoltatore viene commosso. Il fatto, presentato col linguaggio comune, sembra semplicemente enunciato, ma esso dopo la correzione dell’oratore stesso diviene più adatto tramite una dizione oratoria. “Non sarebbe quindi preferibile, dirà qualcuno, fermarsi sulle parole migliori e meglio scelte già dall’inizio specialmente, quando si scrive?”. Vi sono dei casi, in cui non è preferibile, se il cambiamento della parola servirà a mostrare che la cosa è di tal fatta, che, espressa con una parola comune, sembra detta troppo fiaccamente e, ricorrendo a una parola più scelta, il fatto prende rilievo. Se si fosse giunti direttamente a quella parola, non ci saremmo accorti del rilievo della parola, né della cosa. 27 37. La preterizione si ha, quando diciamo di lasciare da parte o di non sapere o di non voler dire la cosa che stiamo dicendo proprio in quel momento, in questo modo: “Parlerei della tua fanciullezza, che tu piegasti alle brame di tutti, se ne ritenessi questo il momento opportuno: ora deliberatamente lo lascio. E trascuro il fatto che i tribuni ti presentarono come mancante nel servizio militare; poi che dovesti riparare le ingiurie fatte a L. Labeone, non ritengo che abbia a che fare con questo fatto. Non parlo di alcuna di queste cose: ritorno a quello che riguarda questo processo”. Parimenti: “Non dico che tu hai ricevuto denaro dagli alleati, non mi occupo del fatto che hai taglieggiato le città, i regni, le case di tutti; ometto i furti e tutte le tue rapine”. Questa figura è utile, se giova a ricordare nascostamente qualcosa riguardo a un fatto che non è di pertinenza mostrare agli altri o è troppo lungo o vergognoso o non può essere spiegato o può essere facilmente confutato, in modo che è più utile



Libro Quarto

451

farne nascere di nascosto il sospetto che distendervi sopra un discorso che possa essere confutato. La disgiunzione si ha, quando le proposizioni che esponiamo, o tutte e due o ciascuna, sono concluse con una parola precisa, cosi: “Il popolo Romano distrusse Numanzia, rase al suolo Cartagine, demolì Corinto, abbatté Fregelle. Nessun aiuto portò ai Numantini la loro forza, di nessun aiuto fu per i Cartaginesi la conoscenza dell’arte militare, nessuna difesa trovarono i Corinzi nella loro erudita scaltrezza, non soccorse i Fregellani la comunanza di costumi e di lingua”. Parimenti: “La bellezza del corpo o sfiorisce per malattia o dilegua per vecchiaia”. Qui vediamo che le due proposizioni sono concluse da una parola precisa, nell’esempio precedente (lo è) ciascuna proposizione. 38. La congiunzione si ha, quando le parti antecedenti del discorso e le successive sono legate tra di loro con l’inserzione di una parola, in questo modo: “La bellezza del corpo sfiorisce per malattia o per vecchiaia”. L’aggiunta si ha, quando non inseriamo la parola che esprime la cosa, ma la poniamo o davanti o in fondo. Davanti cosi: “Sfiorisce la bellezza del corpo o per malattia o per vecchiaia”. In fondo cosi: “O per malattia o per vecchiaia la bellezza del corpo sfiorisce”. La disgiunzione è ben adatta a divertire: l’useremo quindi assai di rado, perché non procuri sazietà; la congiunzione è utile alla brevità, perciò deve essere impiegata piuttosto spesso. Queste tre figure derivano da un tipo singolo. Il raddoppiamento è la ripetizione di una o più parole allo scopo dell’amplifica- 28 zione o della compassione, in questo modo: “Tumulti, Gaio Gracco, tumulti domestici e tra cittadini tu prepari”. Parimenti: “Non ti sei commosso, quando sua madre ti abbracciava le ginocchia, non ti sei commosso?”. Parimenti: “Ora osi persino di venire al cospetto di costoro, traditore della patria? Traditore della patria, lo ripeto, osi venire al cospetto di costoro?”. La ripresa della stessa parola turba grandemente l’ascoltatore e provoca una maggior ferita alla causa opposta, come se un colpo giungesse più volte nella stessa parte del corpo. L’interpretazione è quella che, senza ripeterla, riprende la stessa parola, ma cambia quella che è stata posta con un’altra parola che vale lo stesso, in questo modo: “Sconvolgesti dalle radici lo stato, rovinasti dalle fondamenta la città”. Parimenti: “Battesti empiamente tuo padre, alzasti la mano sul tuo genitore, scellerato”. È mestier che l’animo dell’ascoltatore sia commosso, quando l’autorità della prima espressione viene rinnovata dall’interpretazione delle parole. 39. La commutazione si ha, quando due concetti tra loro discordi sono espressi con la trasposizione in modo che il secondo, contrario al primo, dal primo parta, in questo modo: “Bisogna mangiare per vivere, non vivere per mangiare”. Parimenti: “Per questo motivo non faccio poemi, perché non riesco a farli come voglio e come riesco a farli non li voglio”. Parimenti: “Ciò che viene detto di quello non può essere detto, e ciò che si può dire, non viene detto”. Parimenti: “Un poema deve essere una pittura parlante, una pittura un poema tacito”. Parimenti: “Se sei stolto, può essere questo il motivo perché taci, ma tuttavia, se taci, non sei per ciò stolto”. È di innegabile efficacia, riportando il concetto opposto, invertire anche le parole. Ho

452 Traduzione aggiunto parecchi esempi, perché questo tipo di figura fosse chiaro, dal momento che è difficile da trovare, e così, una volta ben compreso, fosse più facilmente trovato nel discorso. 29 La concessione si ha, quando mostreremo nel parlare di abbandonare interamente qualcosa e di concederla interamente alla volontà di qualcuno, così: “Dal momento che, strappatomi tutto, solo mi rimane l’anima e il corpo, questi beni stessi, che soli di molti mi sono stati lasciati, li rimetto a voi e al vostro potere. Voi potrete impiegarmi come vostro nel modo che vi piacerà. Prendete qualsiasi decisione su di me impunemente. Parlate, e io obbedirò”. Questo genere, benché talvolta sia da usare anche in altri casi, è tuttavia particolarmente adatto a muovere la compassione. 40. L’esitazione si ha, quando l’oratore sembrerebbe chiedere quale dire preferibilmente di due o più cose, in questo modo: “In quel tempo nocque moltissimo allo stato non so se si debba dire la stoltezza dei consoli o la perversità o l’una e l’altra”. Parimenti: “Tu hai osato dire ciò, uomo fra tutti i mortali – come chiamarti con un nome degno dei tuoi costumi?”. L’eliminazione si ha, quando, elencate parecchie ragioni, che avrebbero potuto permettere che una qualche cosa si facesse o non si facesse, sono tolte di mezzo le altre e ne viene lasciata una sola, su cui insistiamo, in questo modo: “Poiché è noto che questo fondo era nostro, tu devi per forza mostrare che o tu ne hai preso possesso, quando era abbandonato o l’hai reso tuo per usucapione o che l’hai comperato o che ti è venuto per eredità. Prenderne possesso quand’era vuoto, giacché c’ero io, non hai potuto; ancora ora non riesci a farlo tuo per usucapione; di acquisto non si parla; in eredità non può esserti venuto il mio denaro, mentre io sono ancora vivo; dunque rimane che tu mi abbia scacciato dal mio fondo con la forza”. 41. Questa figura aiuterà molto le argomentazioni congetturali. Ma non ci sarà modo di poterne fare uso, quando vogliamo, come nella maggioranza delle figure: perché non lo potremo fare, a meno che la natura stessa del fatto non ce ne dia il destro. 30 L’asindeto è quello che, tolte di mezzo le congiunzioni delle parole, viene presentato a membri separati, in questo modo: “Segui la volontà di tuo padre, sii docile coi parenti, presta ascolto agli amici, ubbidisci alle leggi”. Parimenti: “Vieni a una difesa completa, non ricusare nulla: dà i tuoi servi per l’interrogatorio, cerca di trovare la verità”. Questo tipo ha in sé asprezza, è molto energico e adatto alla brevità. La reticenza si ha, quando, detto qualcosa, il resto, che s’è cominciato a dire, viene lasciato a metà come giudizio incominciato, così: “Io e te non gareggiamo ad armi pari, proprio perché il popolo Romano me – basta, non voglio sembrare a qualcuno arrogante –, te invece spesso ritenne degno di essere bollato”. Parimenti: “Tu osi fare questa tua affermazione ora, tu che poco fa in casa d’altri – non ho il coraggio di continuare, perché non sembri che io, dicendo quello di cui tu sei degno, non sembri aver detto qualcosa d’indegno di me”. Qui il sospetto tacito finisce per essere più impressionante che una spiegazione chiara. La conclusione è quella, che con una breve argomentazione in base a ciò che



Libro Quarto

453

prima è stato detto o fatto, ricava le necessarie conseguenze, in questo modo: “Se ai Danai era stato detto dall’oracolo che Troia non poteva essere presa senza le frecce di Filottete e queste, d’altra parte, null’altro fecero che abbattere Alessandro, uccidere costui significava propriamente prendere Troia”. 42. Rimangono ancora dieci figure di parole, che non ho disperso qua e là, ma ho 31 separato dalle precedenti, proprio perché sono tutte di uno stesso tipo. La proprietà di tutte queste è quella di allontanarsi dal senso usuale delle parole e portare il discorso a un significato complessivo diverso con una certa eleganza. La prima di queste figure è la denominazione che ci spinge a denominare con una parola adatta una cosa, che non ha nome o non ha un nome adatto, per imitazione fonica, in questo modo, come i nostri antichi diedero nome al ragliare [rudere], al muggire [mugire], al mormorare [murmurari], al sibilare [sibilare]; o semantica, cosi: “Dopo che costui attaccò lo stato, ecco la fragorosa rovina della città”. Di questo tipo ci si deve servire raramente, affinché la frequenza dei neologismi non li renda molesti; ma se uno li presenti opportunamente e raramente, non solo non urterà con la novità, ma anzi orna il discorso. La denominazione equivalente è quella, che, come una denominazione estranea alla cosa, indica ciò che non può essere chiamato con un nome suo; come se uno parlando dei Gracchi dicesse: “Ma non i nipoti dell’ Africano furono tali”. Parimenti se uno dice parlando di un avversario: “Guardate ora, giudici, come mi ha trattato questo Spada-di-piatto”. In questa maniera potremo abbastanza elegantemente nella lode e nell’offesa, nel campo fisico, psichico o delle cose esterne giungere ad usare una denominazione che stia in luogo del nome specifico. 43. La metonimia è quella che trae un’espressione da cose vicine e collegate, per 32 far comprendere una cosa che non ha un vocabolo suo proprio per essere nominata. Ciò si ricava o dalla scoperta, come se uno, parlando del monte Tarpeo, lo chiamasse Capitolino o dallo scopritore, come se uno con Libero indicasse il vino, con Cerere le messi, o con lo strumento il suo padrone, come se uno chiamasse i Macedoni in questo modo: “Le sarise non si impadronirono tanto presto della Grecia”, o lo stesso indicando i Galli: “né tanto facilmente la materis transalpina fu scacciata dall’Italia”, o ciò che viene fatto da colui che lo fa, come se uno dicesse, volendo mostrare che uno ha compiuto qualcosa durante la guerra: “Marte ti costrinse per forza a fare ciò”, o se esprimiamo l’agente dall’effetto, come quando diciamo oziosa un’arte, perché rende oziosi e pigro il freddo, perché fa pigri. Il contenuto sarà denominato da ciò che lo contiene, in questo modo: “L’Italia non può essere vinta nelle armi, la Grecia negli studi – qui sono state designate in luogo dei Greci e degl’Italici le terre che li contengono. Il contenitore da ciò che è contenuto, come se uno, volendo nominare le ricchezze, nominasse l’oro o l’argento o l’avorio. Di tutte queste metonimie è più difficile la divisione nell’insegnarle che il ritrovarle, quando si cerchino, proprio perché di tali metonimie è pieno non solo l’uso dei poeti e degli oratori, ma anche il discorso comune. La perifrasi è un discorso che aggira con un’espressione elaborata una cosa sem-

454 Traduzione plice, in questo modo: “L’accorta abilità di Scipione infranse la potenza di Cartagine”. Qui, se non si fosse seguito un criterio di ornamento, si poteva dire semplicemente Scipione e Cartagine. 44. L’iperbato è quello, che cambia l’ordine delle parole con l’inversione o la tras­­posizione. Con l’inversione, così: “Questo dono per la vostra virtù gli dei immortali giudico vi abbiano dato”. Con la trasposizione, in questo modo: “Instabile moltissimo s’esercitò su costui la fortuna. Tutte ostilmente gli tolse il caso le possibilità di vivere onestamente”. Una tale trasposizione, che non rende oscura la cosa, gioverà molto ai periodi, di cui prima (IV 19,27) s’è parlato. In essi bisogna costruire la frase come secondo un ritmo poetico, per renderla perfetta per stile ed eleganza. 33 L’iperbole è un discorso che va al di là della verità, fatto per esaltare o deprimere qualcosa. Essa viene presa separatamente o con un confronto. Separatamente così: “Se conserveremo la concordia nella città, misureremo i confini dell’impero dal sorgere al tramontare del sole”. Con un confronto si presenta un’iperbole di somiglianza o di superiorità. Di somiglianza così: “Nel corpo raggiungeva il candore della neve”. Di superiorità in questo modo: “E dalla sua bocca la parola scendeva più dolce del miele”. Dello stesso genere è quest’ esempio: “Tanto era lo splendore delle armi, che il fulgore del sole appariva qualcosa di più oscuro”. La sineddoche si ha, quando il tutto di una cosa viene conosciuto da una piccola parte o una parte dal tutto. Il tutto dalla parte viene compreso così: “Quei flauti nuziali non ti ricordavano le sue nozze?”. Qui tutta la solennità delle nozze è resa comprensibile dalla semplice indicazione dei flauti. La parte dal tutto, come se uno dicesse a chi gli mostra un vestito o un ornamento lussuoso: “Mi vai ostentando le tue ricchezze e vanti le tue abbondanti risorse”. 45. Da una cosa si comprenderanno più cose in questo modo: “Al Cartaginese portò aiuto lo Spagnolo, quel selvaggio Transalpino, anche nell’Italia non mancò cittadino in toga a pensarla così”. Da più elementi si comprenderà il singolo così: “Un’atroce sventura riempiva il suo cuore [pectora] di dolore, e quindi anelando dal profondo dei polmoni respirava con affanno per la pena”. Nell’esempio precedente s’intendono più Spagnoli, Galli e uomini in toga e qui un solo cuore e un solo polmone. Là la diminuzione del numero servirà a rendere piacevole, qui l’accrescimento a dare serietà. La catacresi è quella figura, che si serve di una parola simile e vicina in luogo di quella precisa e propria, in questo modo: “Brevi sono le forze dell’uomo”, o “piccola statura”, o “estensione dell’intelletto umano”, oppure “grande discorso”, oppure “usare un discorso corto”. Qui è facile comprendere che sono state prese col metodo di un uso deviato parole vicine di cose dissimili. 34 La metafora si ha, quando una parola verrà trasferita da una cosa a un’altra, parola che sembrerà potersi trasferire senza errore a causa della somiglianza. Sarà quindi allo scopo di porre una cosa davanti agli occhi, così: “Questa insurrezione destò l’Italia con un terrore improvviso”. Per brevità, così: “Il recente arrivo dell’esercito ha spento d’un tratto la vita della città”. Per evitare un’espressione oscena, così:



Libro Quarto

455

“Uno la cui madre si diletti di un matrimonio al giorno”. Per accrescere l’importanza della cosa, così: “Non vi fu dolore né sventura di alcuno che potesse saziare l’odio e la nefanda crudeltà di questa belva”. Per diminuire l’importanza di una cosa, così: “Va dicendo di essere stato di grande aiuto, perché in occasioni molto difficili ha soffiato appena un poco in nostro favore”. Per ornare il discorso, così: “Un giorno le condizioni dello stato, che s’inaridirono per colpa di cittadini malvagi, riprenderanno vigore per merito degli ottimati”. Si dice che la metafora deve essere moderata, così da passare all’oggetto vicino e simile con buon motivo, perché non sembri passata senza discernimento, imprudentemente e a capriccio su un oggetto diverso. 46. L’allegoria è un discorso che indica formalmente una cosa e concettualmente un’altra. Si divide in tre parti: somiglianza, riferimento, contrario. Viene applicata per somiglianza, quando sono presentate numerose e frequenti metafore, tratte da un discorso simile, così: “Quando i cani faranno la parte dei lupi, a chi affideremo la difesa del bestiame?”. Viene usata per riferimento, quando una similitudine, esaltativa o svalutativa, viene tratta da una persona o da un luogo o da una qualche cosa, come se uno chiamasse Druso un riflesso sfuocato dei Gracchi. È tratta dal contrario così, come se, per es., uno chiamasse per ironia parco e diligente un individuo prodigo e scialacquatore. E in questo ultimo caso, formato sul contrario, e in quello primo, tratto dalla somiglianza, potremo usare del riferimento per metafora. Attraverso la somiglianza così: “Che dice questo nostro re ed Agamennone o meglio, data la sua crudeltà, piuttosto Atreo?”. Dal contrario, come se chiamassimo Enea un empio, che ha percosso suo padre e Ippolito un libertino e adultero. Questo è circa tutto quanto mi sembrava di dover dire sulle figure esornative del discorso. Ora la materia stessa c’invita a passare successivamente alle figure di pensiero. 47. La distribuzione si ha, quando certi fatti precisi sono divisi in più cose o 35 persone, in questo modo: “Chi di voi, giudici, ama il nome del senato, deve per forza odiare costui; egli infatti attaccò sempre con la maggior insolenza il senato. Chi desidera sommamente lo splendore dell’ordine equestre nella nostra città, deve volere che costui subisca la massima pena, perché questo infame non sia con la sua turpitudine macchia e disonore di un ordine onoratissimo. Voi, che avete padre e madre, mostrate col castigo di costui la vostra riprovazione di fronte agli empi. Voi, che avete figli, date l’esempio delle gravi pene che sono pronte nella nostra città per uomini di tal genere”. Parimenti: “Compito del senato è di aiutare la città col suo consiglio, compito del magistrato è di realizzare con la sua attività e diligenza la volontà del senato; compito del popolo scegliere col proprio suffragio ed approvare le decisioni migliori e gli uomini più capaci”. E: “Compito dell’accusatore è presentare le accuse, del difensore di annullarle o respingerle, del testimone di dire quello che sa o ha udito, del presidente della corte tenere ciascuno al suo posto. Quindi, L. Crasso, se permetterai che il testimone argomenti e congetturi al di là di quanto sa o ha udito, confonderai il diritto dell’accusatore con il diritto del testimone e rafforzerai la parzialità di un testimone disonesto e offrirai una duplice difesa all’accusato”. È questa

456 Traduzione una figura eloquente. Perché in breve raccoglie molti dati e divide distintamente diversi elementi attribuendo a ciascuno il suo compito. 36 48. La licenza si ha, quando davanti a coloro che dobbiamo rispettare o temere diciamo tuttavia qualcosa per il nostro diritto, in cui sembri che rimproveriamo con verità loro o coloro che essi amano in un qualche errore da essi compiuto, in questo modo: “Vi meravigliate, Quiriti, che tutti abbandonino i vostri interessi? Che nessuno abbracci la vostra causa? Che nessuno si dichiari vostro difensore? Ascrivetelo a colpa vostra, cessate di meravigliarvi. Che cosa infatti può trattenere tutti dal fuggire ed evitare questa vostra situazione? Ricordate i difensori che avevate: ponetevi davanti agli occhi la loro passione per gli interessi dello stato e poi pensate alla loro fine. Allora vi potrà venire in mente che, a dir la verità, per negligenza vostra o meglio per vostra viltà quelli furono tutti trucidati davanti ai vostri occhi e invece i loro nemici per i vostri voti sono giunti in una posizione eminentissima”. Parimenti: “Che motivo avevate, giudici, per esitare nel pronunciare la vostra sentenza o per rinviare a un nuovo giudizio questo criminale? Non erano state presentate accuse chiarissime? Non erano state provate tutte dalle testimonianze? Non ne era stata la difesa inconsistente e ridicola? Qui voi avete temuto di essere giudicati crudeli a condannare alla prima istanza? Mentre cercavate di evitare un biasimo che era lontano dal toccarvi, avete trovato quello di essere stimati paurosi e vili. Avete ricevuto grandissime disgrazie private e pubbliche; ora, che disgrazie ancora maggiori sembrano minacciarvi, ve ne state seduti a sbadigliare. Di giorno aspettate la notte, di notte il giorno. Ogni giorno viene annunziata una qualche sciagura o disgrazia. E con colui che è responsabile di ciò voi temporeggiate, lo nutrite per la rovina dello stato e continuate a tenerlo quanto a lungo potete nella città?”. 37 49. Una tale licenza, se sembrerà avere troppa asprezza, sarà mitigata con molti modi di attenuazione, perché si potrà inserire subito dopo qualche frase di questo tipo: “Qui io faccio appello alla vostra virtù, invoco la vostra saggezza, vi richiamo al vostro antico uso”, in modo che l’impressione, che sarà provocata dalla licenza, sia placata dalla lode, una cosa allontani dall’ira e dalla molestia, l’altra storni dall’errore. Questo nel parlare, come nell’amicizia, se è fatto al momento giusto, contribuisce moltissimo a che gli ascoltatori rimangano lontani dalla colpa e noi, che parliamo, sembriamo essere amici loro e della verità. Vi è poi nel discorso un certo genere di licenza, che si ottiene con un metodo più astuto, quando rimproveriamo coloro che ascoltano nel modo in cui essi desiderano di essere rimproverati o, una cosa che sappiamo tutti ascolteranno senza difficoltà, diciamo di temere come l’accolgano, ma tuttavia la verità ci spinge a parlare ugualmente. Presenteremo l’esempio di entrambi questi tipi, del primo così: “Voi siete, Quiriti, troppo ingenui e miti, credete troppo a ciascuno. Ritenete che ciascuno si sforzi di compiere ciò che vi ha promesso. Errate e per la vostra stoltezza da tempo siete ritardati senza profitto da una falsa speranza, voi che avete preferito chiedere agli altri quello che era in vostro potere piuttosto che prendervelo da voi”. Del secondo tipo di licenza questo servirà per esempio: “lo ero amico di costui, giudici, ma di quest’amicizia tuttavia – lo dirò, benché tema



Libro Quarto

457

come lo accoglierete – siete stati voi a privarmi. E come? Perché per avere la vostra approvazione preferii avere nemico piuttosto che amico quello che vi attaccava”. 50. Quindi questa figura, che ha il nome di licenza, come abbiano dimostrato, sarà trattata in due modi: con asprezza, che, se sarà eccessiva, verrà mitigata con la lode, e con la finzione, di cui abbiamo parlato successivamente. Essa non ha bisogno di addolcimento dal momento che imita la licenza ed è di per sé adattata alla suscettibilità dell’ascoltatore. L’attenuazione si ha, quando affermiamo l’esistenza in noi o in coloro che di- 38 fendiamo di qualcosa di eccezionale per natura o fortuna o attività e, per non dare l’impressione di una ostentazione arrogante, ciò viene sminuito e attenuato nel discorso, in questo modo: “Questo, giudici, io affermo, com’è mio diritto, che io mi sono preoccupato col mio lavoro e con la mia attività di dare la sua importanza alla scienza militare”. Qui, se uno avesse detto, “di conoscere benissimo”, benché avesse detto la verità, tuttavia sarebbe sembrato arrogante. Ora, quanto è stato detto, basta per evitare l’odiosità e per ottenere lode. Parimenti: “È per colpa dell’avarizia o della povertà che s’è lasciato spingere al delitto? Dell’avarizia? Ma fu larghissimo verso i suoi amici, prova questa di liberalità e la liberalità è contraria all’avarizia. Della povertà? Ma a costui suo padre lasciò – non voglio dire troppo – un patrimonio tutt’altro che trascurabile”. Anche in questo caso s’è evitato di dire “grande” o “grandissimo”. Questa è dunque la precauzione che prenderemo nel presentare i meriti eccezionali nostri o di coloro che difenderemo. Perché queste cose generano invidia nella vita e odiosità nel discorso, se sono adoperate senza tatto. Perciò, come l’accortezza serve a fuggire l’invidia nella vita di ogni giorno, così la prudenza permette di evitare l’antipatia nel parlare. 51. Si chiama descrizione quella figura, che contiene un’esposizione perspicua 39 e chiara, unita ad autorevolezza, delle conseguenze, in questo modo: “Se assolverete costui con la vostra sentenza, giudici, subito, come un leone uscito dalla sua cella o qualche altra pericolosa belva sciolta dalle catene, si lancerà e correrà in lungo e in largo per il foro, arrotando i denti contro i beni di ciascuno, aggredendo tutti, amici e nemici, conosciuti e sconosciuti, degli uni cercando di svilire il buon nome, di altri minacciando la vita, di altri mandando in rovina la casa e anche l’intero patrimonio, distruggendo dalle fondamenta lo stato. Quindi, giudici, cacciatelo dalla città, liberate tutti dal timore, provvedete in fine a voi stessi. Perché, se lascerete andare impunito costui, contro voi stessi, credetemi, giudici, scatenerete questa belva feroce e crudele”. Parimenti: “Se duro sarà il vostro giudizio su costui, con una sola sentenza, voi giudici, assassinerete molte persone: il suo vecchio padre, che ha riposto ogni speranza della sua vecchiaia nella giovinezza di costui, non avrà più alcuno scopo per continuare a vivere; i suoi piccoli figli, privi dell’aiuto del padre, saranno esposti all’offesa e al disprezzo dei nemici del padre; tutta la casa cadrà con lui per questa sua immeritata sventura. I suoi nemici invece, conquistata d’un tratto con la loro crudelissima vittoria una palma ancora calda di sangue, esulteranno sulle sventure di costoro. Ed eccoli pieni di superbia negli atti e nelle parole”. Parimenti: “Tutti voi

458 Traduzione conoscete bene, Quiriti, le sventure che tengono dietro alla presa di una città: quelli che si opponevano con le armi, sono subito crudelmente trucidati; gli altri, che per età possono sopportare le fatiche pesanti e leggere, sono trascinati in schiavitù, chi non può viene messo a morte: infine in un solo istante la tua casa arderà del fuoco nemico e coloro che la natura o la volontà o l’amore ha congiunto sono separati; i figli in parte sono strappati dal grembo dei genitori, in parte sono sgozzati nel loro seno, in parte davanti ai loro piedi violentati. Nessuno, giudici, può riuscire a eguagliare con le parole la scena e a esprimere col discorso l’immensità della sventura”. Questo genere di figura può servire a destare sdegno o compassione, quando tutte le conseguenze del fatto sono espresse brevemente con un discorso chiaro. 40 52. La divisione è quella figura che, distaccando una cosa dall’altra, adduce i motivi e si limita a presentarle entrambe, in questo modo: “Perché io ora dovrei rimproverarti qualcosa? Se sei onesto, non te lo meriti; se disonesto, non ti lasceresti turbare”. Parimenti: “A che vantarmi ora dei miei meriti? Se li ricordate, vi stancherò; se li avete dimenticati, dal momento che non sono riuscito a nulla coi fatti, che vantaggio potrei mai ottenere con le parole?”. Parimenti: “Due sono le cose che possono spingere un uomo a guadagni illeciti: la povertà e l’avidità. La tua avidità l’abbiamo conosciuta nella divisione coi tuoi fratelli (con tuo fratello); la tua povertà e il tuo bisogno lo vediamo ora. Come puoi dunque cercar di mostrare che non vi era motivo per il delitto?”. Tra questa divisione e quella che costituisce la terza delle parti del discorso, di cui abbiamo parlato nel primo libro (I 10,17) subito dopo la narrazione, c’è questa differenza: quella divide enumerando o esponendo i punti che saranno trattati dall’inizio alla fine di tutto il discorso; questa si toglie subito d’impaccio e, dando in breve le ragioni delle due o più parti, abbellisce il discorso. L’accumulazione si ha, quando gli elementi sparsi in tutta la causa vengono raccolti in uno solo per rendere il discorso più autorevole o più duro o più accusatorio, in tal modo: “Da quale vizio si tiene dunque lontano costui? Qual motivo avete per assolverlo? Tradisce il suo onore e insidia quello degli altri; è uomo avido, senza misura, sfacciato, superbo; non ha rispetto per i suoi genitori; è ingrato verso gli amici, ostile verso i parenti, irrispettoso verso chi gli è da più, sprezzante con gli eguali e i pari, crudele con gl’inferiori. Infine intollerabile per tutti”. 53. Dello stesso tipo è quella accumulazione che serve moltissimo alle cause congetturali, quando i sospetti che, presentati separatamente sarebbero lievi e deboli, raccolti tutti in un punto sembrano rendere evidente, non semplicemente sospetta la cosa, in tal modo: “Non guardate, non guardate dunque, giudici, separatamente i 41 motivi da me addotti, ma raccoglieteli e sommateli tutti insieme. Se a costui veniva un vantaggio dalla morte di quello e la sua vita è oltremodo vergognosa, l’animo avarissimo, i beni di famiglia magrissimi, e questo non ha giovato a nessuno all’infuori di costui e nessun altro lo avrebbe potuto fare altrettanto agevolmente, e costui in nessun altro modo più agevole, e costui non ha tralasciato nulla che avrebbe potuto servire al delitto né fatto nulla che non avrebbe potuto servire e in particolare s’è cercato un luogo adatto e un’occasione agevole per colpire e il tempo più



Libro Quarto

459

opportuno per avvicinarsi, s’è preso il lasso di tempo più lungo per portare a termine l’impresa, non senza grandissima speranza di nascondere e di condurre a termine il delitto, e inoltre, prima che questo nostro uomo fosse ucciso, costui fu visto da solo in quel luogo, in cui avvenne l’uccisione, poco dopo, mentre avveniva il delitto stesso fu udita la voce dell’assassinato, successivamente si sa che costui tornò a casa nel cuore della notte, il giorno dopo parlò con titubanza e contraddizioni dell’uccisione di quello. Questi fatti sono tutti provati in parte dalle testimonianze, in parte dagli interrogatorî, in parte dagli argomenti e dalla voce popolare, voce che, nata da buoni motivi non può essere falsa: il vostro compito, giudici, è, raccogliendo e sommando questi indizi, di giungere alla precisa certezza, non al semplice sospetto di un delitto. Uno o due elementi possono aver fatto nascere dei sospetti su costui per effetto del caso, che tutti gl’indizi dal primo all’ultimo si accordino tra di loro, deve accadere per colpa, non può essere per caso”. Energica è questa figura e quasi sempre necessaria nello stato congetturale della causa e talvolta adoperabile negli altri generi di causa e in ogni discorso. 54. La ripulitura si ha, quando restiamo nello stesso punto e sembra che dicia- 42 mo sempre qualche cosa di nuovo. Si realizza in due modi: se o diremo esattamente la stessa cosa o in relazione alla stessa cosa. Diremo la stessa cosa, non allo stesso modo – perché ciò significa stancare l’ascoltatore, non ripulire il discorso –, ma con variazioni. Le variazioni le faremo da tre punti di vista: da quello delle parole, della dizione, della trattazione della questione. Opereremo variazione nelle parole, quando, una volta detta una cosa, la stessa cosa sarà presentata di nuovo o più spesso con altre parole che abbiano lo stesso valore, in questo modo: “Non vi è alcun pericolo tanto grave che il saggio ritenga di dover evitare per la salvezza della patria. Quando sarà in gioco la sicurezza presente e futura della città, chi sarà fornito di buoni sentimenti, certo non penserà di dover fuggire alcun rischio della vita per le fortune dello stato e sarà sempre disposto ad affrontare prontamente per la patria qualsiasi combattimento per quanto grande e rischioso”. Varieremo nella dizione, se ora nel tono della conversazione, ora in un tono aspro, ora in una varietà di voce e di gesti, ora in un’altra, esprimendo con diverse parole le stesse cose, muteremo intensamente anche la dizione. Ciò non è molto facile da teorizzare per iscritto ed è d’altra parte sufficientemente chiaro; quindi non ha bisogno di esempio. 55. Terzo tipo di variazione è quello che si opera nella trattazione della questione, se daremo al discorso la forma del dialogismo o dell’esortazione. Il dialogismo è quella figura – di essa però parleremo più distesamente tra poco, 43 a suo luogo (IV 52,65), ora brevemente, quanto basti a questa questione –, in cui verrà addotto il discorso di una persona, discorso conveniente al suo rango, in questo modo, per non allontanarmi dallo stesso pensiero e far conoscere più facilmente la cosa: “Il saggio penserà di dover affrontare tutti i pericoli per lo stato. Spesso egli così parlerà con se stesso: “Non sono nato solo per me, ma anche e anzi molto di più per la patria; la mia vita, di cui sono debitore al fato, è ben meglio che sia spesa per la salvezza della patria. Essa mi ha nutrito, circondato di sicurezza e rispetto, mi ha fatto

460 Traduzione giungere fino a questa età; ha circondato il mondo dei miei interessi di buone leggi, di eccellenti costumi, di nobilissimi studi. Che prezzo posso sufficientemente pagarle per questi vantaggi?”. Questo è quello dunque che il saggio dirà tra sé e sé spesso: quindi nei pericoli dello stato egli non cercherà di sottrarsi ad alcun pericolo”. Parimenti il discorso viene variato nella trattazione, se è volto a destare emozione, quando sembriamo noi stessi commossi, e cerchiamo di commuovere l’animo dell’ascoltatore, così: “Chi ha pensiero tanto debole, chi ha l’animo così chiuso nei lacci dell’invidia che non lodi con la maggior simpatia e non ritenga un modello di saggezza l’uomo che affronti con slancio e volentieri si sottoponga a un pericolo per quanto grande e terribile per la salvezza della patria, per la sicurezza della città, per le fortune dello stato? 56. Io, per parte mia, desidero lodare questo uomo più di quanto non possa, e lo stesso so bene che accade a voi tutti”. Lo stesso discorso dunque sarà variato da questi tre punti di vista: delle parole, della dizione, della trattazione; ma della trattazione in due modi: col dialogismo e destando emozione. Ma quando parleremo della stessa cosa ci serviremo di moltissime variazioni. Quando avremo esposto con dizione semplice il fatto, potremo aggiungere la prova, quindi esporre il tema una seconda volta, con o senza le motivazioni, quindi impiegare il contrario – di tutti questi modi di esporre abbiamo parlato nelle figure di parola –, quindi la similitudine e l’esempio – di cui parleremo maggiormen44 te a suo luogo –, poi la conclusione, di cui abbiamo detto nel secondo libro quello che bisognava, mostrando il modo per concludere le argomentazioni (II 30,47-49). In questo libro (IV 30,41) ho indicato il tenore della figura di discorso che ha nome conclusione. Quindi una ripulitura di tal genere, formata di frequenti figure di discorso e di pensiero, potrà essere particolarmente brillante. In questo modo dunque sarà sviluppata in sette parti – e non allontaniamoci dall’esempio della stessa frase, perché tu possa sapere con quanta facilità, grazie ai precetti della retorica, una cosa semplice possa venir trattata in molteplici modi: 57. “Il saggio non eviterà alcun pericolo per lo stato, proprio per il fatto che spesso, quando non avrà voluto morire per lo stato, sarà costretto a morire con lo stato; e giacché tutti i vantaggi vengono dalla patria, nessun danno accettato per difendere la patria deve essere ritenuto grave. Quindi coloro che fuggono quel pericolo che si deve affrontare per lo stato agiscono stoltamente: perché i danni non possono sfuggirli e si dimostrano ingrati verso la loro città. Ma coloro invece che, con loro pericolo, affrontino i pericoli della patria devono essere ritenuti saggi, poiché rendono allo stato l’onore che devono e preferiscono morire in difesa dei molti piuttosto che insieme ai molti. Perché è proprio ingiusto restituire alla natura, quando costringe, quella vita che, ricevuta dalla natura, si è conservata per merito della patria e non darla alla patria, quando la chieda; e, mentre si può morire per la patria con una grande prova di valore e con l’onore, preferire vivere con disonore e viltà; affrontare il pericolo per gli amici, i genitori e gli altri parenti, e invece non voler esporsi al pericolo per lo stato, che comprende tutto ciò e il nome sacro della patria.



Libro Quarto

461

Così come merita disprezzo chi durante una navigazione preferisce la salvezza non della nave, ma di se stesso, parimenti merita biasimo chi nel pericolo dello stato provvede alla propria salvezza più che a quella comune. Molti infatti riuscirono a salvarsi nell’affondamento di una nave, ma nel naufragio della patria nessuno può restare a galla salvo. Cosa ben compresa, a quanto mi pare, da Decio, che, come si racconta, si offrì agli dei infernali e per la salvezza delle legioni si lanciò nel mezzo dei nemici. Perdette la vita, ma non invano. Con una cosa di pochissimo valore riscattò un bene sicuro, con piccola moneta una grande cosa. Diede la vita e ne ricevette la patria; perdette la sua esistenza e ottenne la gloria. E questa gloria, tramandata con grandissima lode da lungo tempo, brilla ogni giorno di più”. Se la ragione dunque dimostra e l’esempio conferma che è bello affrontare un pericolo per lo stato, devono essere ritenuti saggi coloro che non evitano alcun pericolo per la salvezza della patria. 58. Questi sono dunque i generi di discorso in cui si adopera la ripulitura: e io mi sono dilungato a parlarne più largamente, perché non solo aiuta, quando trattiamo una causa, ed abbellisce il discorso, ma essa costituisce la miglior esercitazione per formare uno stile. Perciò converrà che fuori della causa nell’esercizio applichiamo i metodi del ritocco, li usiamo nel parlare, quando abbelliamo l’argomentazione, questione questa, che abbiamo trattato nel secondo libro (II 18,28; II 30,47-49). L’indugio si ha, quando si rimane piuttosto a lungo in un punto, che costituisce 45 il nucleo essenziale della causa e ad esso spesso si ritorna. Servirsene è molto opportuno e si addice moltissimo a un buon oratore. L’ascoltatore infatti non può così allontanare la propria attenzione dal nucleo fondamentale. Di questa figura non ho potuto proporre un esempio abbastanza adatto, dal momento che questo punto non esiste separato da tutta la causa come un qualche membro, ma, come il sangue, è sparso per tutto il corpo del discorso. L’antitesi è quella, che servirà a mettere in rapporto elementi contrari. Si ha in figure di parola, come ho indicato prima (IV 15,21), ed è di questo tipo: “Ti mostri clemente coi nemici, implacabile con gli amici”. Di questo tipo in figure di pensiero: “Voi vi dolete dei danni di costui ed egli si rallegra delle sciagure della nazione. Voi diffidate delle vostre fortune, costui solo confida ancor più nelle sue”. Fra questi due tipi di antitesi c’è questa differenza: l’uno nasce da rapida contrapposizione di parole; in quest’ altro caso invece devono essere confrontati e contrapposti giudizi contrari. 59. La comparazione è un discorso che trasferisce a una qualche cosa una caratterizzazione somigliante presa da una cosa diversa. Essa viene impiegata o per abbellire o per provare o per parlare più chiaramente o per porre davanti agli occhi. E come si usa per quattro motivi, così trova applicazione in quattro modi: per mezzo di un contrario, di una negazione, di un confronto, di un breve discorso. Adatteremo i singoli modi di presentarla a ciascuno dei motivi per cui si impiega la comparazione. Viene impiegata a scopo di ornamento per mezzo di un contrario, così: “Non 46 accade, infatti, che come in una palestra chi riceve la fiaccola accesa è senz’ altro

462 Traduzione più veloce nella corsa di colui che la consegna, parimenti un nuovo generale che riceve un esercito sia migliore di quello, che lascia il comando, poiché è un corridore stanco quello che consegna la fiaccola a uno fresco e in questo caso invece è un generale esperto che consegna l’esercito a uno inesperto”. Ciò si sarebbe potuto dire con sufficiente semplicità, chiarezza ed efficacia persuasiva senza la similitudine in questo modo: “C’è il detto che solitamente generali meno buoni ricevano l’esercito da comandanti migliori di loro”, ma la similitudine è stata presa per ornamento, per dare una certa dignità al discorso. Il discorso poi è stato costruito per mezzo di un contrario. Il confronto viene istituito tramite un contrario, quando affermiamo che qualcosa non è simile a quello che noi approviamo, come poco sopra l’affermazione sui corridori. Sarà espressa per mezzo di una negazione al fine di dare una prova in questo modo: “Un cavallo indomito, per quanto sia ben dotato dalla natura, non può essere adatto a quei servizi, che si richiedono a un cavallo; così un ignorante, per quanto intelligente, non può pervenire alla virtù”. Questa prova è più credibile, perché è più verosimile che non si possa ottenere la virtù senza cultura, dal momento che neppure un cavallo indomito può essere adatto. Ciò è stato dunque impiegato per dare una prova ed è stato espresso tramite una negazione; ciò appare chiaro dalle prime parole della comparazione. 47 60. Il confronto sarà impiegato anche per esporre con maggior chiarezza – viene espressa col mezzo di un breve discorso – in questo modo: “Nell’amicizia, come nelle gare di corsa, non bisogna allenarsi per arrivare fino al limite necessario, ma per passare, sotto la spinta dello slancio e dello sforzo, facilmente al di là. Questo confronto serve a far comprendere chiaramente l’errore di calcolo di coloro che rimproverano chi, ad esempio, dopo la morte di un amico ha cura dei suoi figli, e ciò perché un corridore deve possedere tanta velocità da essere portato dallo slancio fino al traguardo, un amico tanto affetto da passare oltre. E il confronto è stato espresso tramite un breve discorso. Una cosa non è stata separata dall’altra così, come negli altri casi, ma l’una e l’altra sono state presentate congiuntamente e indistinte. La comparazione sarà adoperata per porre il fatto davanti agli occhi – sarà espressa col mezzo di un confronto – così: “Come un citaredo, quando si presenta magnificamente vestito, indossando un mantello dorato, con una clamide purpurea intessuta a vari colori e con una corona d’oro splendente di grandi gemme fulgenti, tenendo una cetra bellissima, intarsiata di oro e di avorio ed egli stesso ha bellezza e aspetto e statura adatta alla sua parte, se egli, dopo aver destato con questi pregi una grande aspettativa nella gente, fa uscire una voce sgradevolissima con movimenti sgraziatissimi della persona, è cacciato con derisione e insulti tanto maggiori, quanto migliore è il suo ornamento e maggiore l’aspettazione, parimenti, se uno, posto in una posizione elevata e fornito di grandi possibilità e ricchezze, sarà pieno dei doni della sorte e di ogni dote naturale, se sarà privo della virtù e delle conoscenze, maestre della virtù, sarà cacciato da ogni gruppo di persone dabbene con tanto maggior derisione ed insulti, quanto più sarà ricco e famoso ed atteso per le altre doti”. Questo confronto pone sotto gli sguardi di tutti la cosa, ornando l’uno e l’al-



Libro Quarto

463

tro tipo con la presentazione parallela dell’incapacità di un autore e della stoltezza dell’altro. È stato poi espresso tramite il parallelo, dal momento che, impostata la similitudine, tutte le parti sono state messe in relazione le une con le altre. 61. Nei confronti bisogna far bene attenzione, riportando una cosa simile, moti- 48 vo per cui noi abbiamo riportato quella similitudine, di disporre le parole adatte alla similitudine. Eccone un esempio: “Così come le rondini stanno tra noi nell’estate, ma cacciate dal freddo se ne vanno”. – dalla stessa similitudine ora prendiamo le parole tramite la metafora: “parimenti i falsi amici stanno con noi nel tempo sereno della vita, ma non appena le nostre fortune vedono l’inverno, tutti s’involano”. Ma sarà facile trovare confronti, se uno si potrà spesso porre davanti agli occhi tutti gli esseri, animati e inanimati, muti e parlanti, feroci e mansueti della terra, del cielo, del mare, prodotti dalla tecnica umana, dal caso, dalla natura, comuni e inusitati, e se potrà cogliere da essi una qualche possibilità di confronto che serva ad abbellire o istruire o rendere più chiara una cosa o a porla davanti agli occhi. Non c’è infatti bisogno che una cosa sia simile in tutto a un’altra, ma che abbia somiglianza quell’elemento su cui sarà istituito il confronto. 62. L’esempio è la presentazione di un fatto o di un detto col nome preciso 49 dell’autore. Viene usato per gli stessi motivi che la comparazione. Rende più bella la cosa, quando non viene impiegato per nessun altro motivo che per abbellire; più chiara, quando rende più chiaro ciò che potrebbe essere più oscuro; più plausibile, quando la rende più verosimile; la pone davanti agli occhi, quando esprime tutto chiaramente, in modo che la cosa, direi quasi, si possa toccare con mano. Avrei aggiunto un esempio per ciascun tipo, se non avessi mostrato la natura dell’esempio nella (figura della) ripulitura [rifinitura] e non ne avessi indicato i motivi per usarlo nella comparazione. Perciò non ho voluto dare una trattazione troppo ristretta che impedisse la comprensione, né, una volta capita la cosa, scrivere di più. L’immagine è il confronto determinato da una certa somiglianza di una forma con un’altra forma. Questa figura viene usata per lode o per biasimo. Per lode così: “Entrava in battaglia simile per la forza a un robustissimo toro e per slancio a un feroce leone”. Per biasimo, al fine di rendere odioso, in questo modo: “Costui, che ogni giorno striscia in mezzo al foro, come un serpente con la cresta, coi denti adunchi, lo sguardo velenoso, il respiro furioso, guardandosi attorno qua e là per vedere se trovare qualcuno a cui poter soffiare addosso una qualche sciagura con le sue fauci, attaccargliela col suo morso, piantargliela coi denti, infettarlo con la sua lingua”. Per destargli contro invidia, in questo modo: “Costui, che vantando le sue ricchezze, come un Gallo della Frigia o un indovino, curvo e carico d’oro, grida e vaneggia”. Si disprezza così: “Costui, che, come un lumacone, nascondendosi si contorce tacito, quando viene tirato fuori tutto intero dalla sua casa per essere divorato”. 63. Il ritratto si ha, quando si esprime e si rappresenta con parole l’aspetto di una persona in modo che si giunga a comprenderlo, in questo modo: “Questo intendo, giudici, quest’uomo rosso, piccolo, curvo, canuto, mezzo riccio, dagli occhi azzurri, con un grossa cicatrice nel mento, se in qualche modo può ritornarvi in mente”.

464 Traduzione Questa figura presenta utilità, se si vuole indicare qualcuno, ed eleganza, se la descrizione è rapida e precisa. 50 La descrizione di un carattere si ha, quando viene descritta la natura di qualcuno con segni particolari, segni che sono attribuiti come alcune caratteristiche delle sua natura. Così, ad esempio, se si volesse descrivere uno non ricco, ma ostentatore di ricchezza, si dirà: “Costui, giudici, che riteneva grande merito essere detto ricco, guardate ora in primo luogo con che faccia ci guarda. Non vi sembra che dica: “Vi darei (quello che volete), ma se non mi importunaste (ma cercate di non importunarmi)”? Quando poi solleva il mento, appoggiandosi alla sinistra, crede proprio di abbagliare lo sguardo di tutti col fulgore della gemma e lo splendore dell’oro. Quando si volge a questo suo solo servo, che io conosco, voi credo di no, lo chiama ora con un nome, ora con un altro, ora con un altro ancora diverso. “Oh, tu, Sannione, dice, vieni qua che cotesti zoticoni non facciano qualche disordine”, in modo che quelli che non lo conoscono, a sentire, pensino che scelga un servo tra i molti. Gli dice in un orecchio di andare a preparare i letti triclinari o di chiedere allo zio un Etiope che venga ai bagni o di fermare davanti alla sua porta un cavallo asturiano o di preparare qualche vano istrumento di falsa gloria. Quindi a voce alta, in modo che tutti odano: “Cura che sia contato diligentemente il denaro, se è possibile, prima di sera”. Il servo, che conosce già bene la natura del suo signore, dice: “Bisogna che tu mandi là più persone, se vuoi che si finisca di contare in giornata”. “E va bene, prendi con te Libanio e Sosia”. “Bene”. Poi vengono per caso dal nostro uomo ospiti, che costui, mentre viaggiava con la sua solita pompa, ecco che li invita. La cosa turba, per Bacco, parecchio il nostro uomo, ma tuttavia non abbandona il suo naturale difetto. “Fate bene a venire, dice, ma avreste fatto davvero meglio, se foste andati direttamente a cercarmi a casa mia”. “L’avremmo fatto, dicono quelli, se avessimo conosciuto la casa”. “Oh, per questo, potevate impararlo facilmente da tutti. Ma venite con me”. E quelli dietro. Intanto tutta la sua conversazione è impegnata nell’ostentazione: s’informa sulla condizione del frumento nei campi. Dice che non può andare a vedere, perché sono bruciate le masserie e non ha ancora il coraggio di costruire. “Benché, nella tenuta di Frascati mi sono lasciato andare a follie e ho cominciato a edificare sulle vecchie fondamenta”. 51 64. Mentre fa questi discorsi, arriva davanti a una casa dove in quello stesso giorno doveva tenersi un banchetto tra amici. E costui ecco che entra dentro con gli ospiti per la sua conoscenza del padrone di casa. “Io abito qui”, dice. Osserva l’argenteria esposta, va a vedere il triclinio approntato: approva. Gli si avvicina un servitorello, dice chiaramente al nostro uomo che il padrone sta per arrivare, se volesse uscire. “Davvero, esclama, andiamo, ospiti, arriva mio fratello dal Falerno: voglio andargli subito incontro, voi venite qui alle quattro”. Gli ospiti se ne vanno. Costui scappa di nascosto in casa sua e quelli alle quattro vengono dove aveva detto. Lo cercano e scoprono di chi è la casa, derisi vanno in un’osteria. Il giorno dopo vedono il nostro uomo, gli raccontano il fatto, protestano, lo incolpano. E lui dice che loro, ingannati dalla somiglianza del luogo, hanno sbagliato vicolo; egli, con danno della sua salute, li ha aspettati fino a tarda notte. Aveva incaricato lo schiavo Sannione di



Libro Quarto

465

chiedere in prestito vasellame, tappeti, servi: il ragazzo, servo in gamba, appronta tutto con bravura e abilità. Costui accompagna gli ospiti a casa; dice di aver prestato la sua casa grande a un amico per le nozze. Un servo viene a dire che vogliono indietro l’argenteria: chi l’aveva prestata non si fidava. “Va al diavolo, dice, gli ho prestato la casa, gli ho dato i miei servi, vuole anche l’argenteria? E va bene. Ho ospiti, ma se la prenda pure, noi ci accontenteremo di vasi di Samo”. A che raccontare quello che poi combina? Tale è l’indole di quest’uomo che appena un anno potrebbe bastare per raccontare quello che lui combina in un giorno per vanità e ostentazione”. 65. Queste descrizioni, che dipingono il comportamento determinato da ciascun carattere, divertono moltissimo, perché mettono davanti agli occhi tutto intero il carattere di uno o vanitoso, come avevamo cominciato a fare noi per esemplificazione, o invidioso o orgoglioso o avaro o ambizioso, innamorato, dissoluto, ladro, truffatore; insomma il carattere di chiunque può essere messo in evidenza con una tale descrizione. Il dialogismo si ha, quando si attribuisce a una persona un discorso e lo si espo- 52 ne avendo riguardo della sua importanza, in questa maniera: “La città era piena di soldati e tutti stavano chiusi in casa pieni di timore. Costui allora arriva col saio militare, una spada al fianco, brandendo un giavellotto. Lo seguono tre giovanotti, armati come lui. All’improvviso irruppe in casa, poi a gran voce: “Dov’è quel fortunato, il padrone di casa? Perché non mi si è presentato davanti? Perché state zitti?”. A questo punto tutti gli altri, sbigottiti dal timore, restarono muti, solo la moglie di quell’infelice si gettò con grandissimo pianto ai piedi di costui. “Pietà, disse, e per quello che hai di più caro al mondo abbi compassione di noi, non uccidere chi è già stato ucciso, sii misurato nella buona sorte: anche noi abbiamo avuto il nostro momento, riconosci che sei uomo”. – “Perché non mi presentate colui e non cessate di stordirmi le orecchie coi vostri lamenti? Non scapperà”. Frattanto a quello viene portata la notizia che è arrivato costui e con grandi grida minaccia di ucciderlo. Come ode ciò, “Orsù, dice, Gorgia, al pedagogo dei ragazzi, nascondi i ragazzi, difendili, cerca di portarli salvi fino alla giovinezza”. Aveva appena detto ciò, che ecco gli è davanti costui: “E te ne stai seduto, grida, sfrontato? Non ti ha mozzato il respiro anche solo la mia voce? Soddisfa il mio odio e sazia col tuo sangue la mia ira”. Ed egli con grande fierezza: “Temevo di essere stato completamente vinto”, dice, “Ma ora vedo, non vuoi competere con me in giudizio, dove sono onta e gioia la sconfitta e la vittoria: uccidere vuoi. Sarò assassinato sì, ma non morirò vinto”. “Pur negli ultimi momenti di vita parli ancora per sentenze! Mai sei disposto a supplicare chi vedi dominare?”. Allora la moglie: “Anzi egli ti prega e ti supplica, ma tu lasciati commuovere, ti prego, e tu, dice (al marito), per gli dei abbraccialo. È padrone della situazione: questo ti ha vinto, vinci tu ora la tua fierezza”. E lui: “Perché non cessi, moglie, di fare discorsi indegni di me? Taci e occupati delle tue cose. E tu che esiti a togliere a me la vita e a te, con la mia morte, ogni speranza di vivere da uomo onesto?”. Costui allontana, spinge via da sé la donna gemente e a lui, che cominciava a dire qualcosa, degno certo della sua virtù, piantò la spada nel fianco”. In questo esempio ritengo

466 Traduzione che sia stato dato a ciascuno un linguaggio adatto alla sua situazione, precauzione da seguire in questo genere di discorso. Vi sono parimenti dialogismi concatenati di questo tipo: “Che cosa pensiamo che essi diranno, se emetterete questo giudizio? Non faranno tutti questo discorso?”. Poi aggiungere le parole. 53 66. La personificazione si ha, quando una persona assente viene rappresentata come se fosse presente o quando un oggetto muto o astratto diventa parlante e gli viene attribuita una forma e un discorso adatto al suo tipo o un’azione, in questa maniera: “Se ora questa città invitta facesse udire la sua voce, non parlerebbe in questo modo?: “lo, che sono stata insignita dei più numerosi trofei, arricchita dei più sicuri trionfi, incoronata delle più fulgide vittorie, ora sono sconvolta dalle vostre sedizioni, o cittadini. Io, che Cartagine, astuta negli inganni, non poté far crollare, né Numanzia, insigne per le sue forze, né Corinto, dotta delle sue scienze, sopportate che ora sia calpestata e conculcata da uomini vili e malvagi?”. Parimenti: “Se ora rivivesse quel famoso Lucio Bruto e stesse qui davanti a voi, non farebbe questo discorso?: “Io ho cacciato i re, voi introducete i tiranni, io diedi la vita alla libertà che non esisteva, voi ricevutala non la volete conservare; io liberai la patria col pericolo della mia vita, voi non avete cura di restare liberi, benché lo possiate senza pericolo”. Questa personificazione si può trasferire in vari oggetti, muti e inanimati, ma giova specialmente nelle parti dell’amplificazione e nel destare compassione. 67. L’allusione è una figura che lascia sospettare di più di quanto non si sia detto nel discorso. Si ottiene tramite l’esagerazione, l’ambiguità, la conseguenza, la reticenza e la similitudine. Tramite l’esagerazione, quando si dice di più di quanto permette la verità, per accrescere il sospetto, così: “Questo di un così grande patrimonio in un momento non ha lasciato un vaso di coccio, con cui andare a chiedere un po’ di fuoco”. Tramite l’ambiguità, quando una parola può essere presa in due o più sensi, ma viene tuttavia presa in quel verso che vuole colui che parla; come se si dicesse, per es., di uno che ha avuto molte eredità: “Osserva tu, che sai vedere così vantaggiosamente”. 54 Come devono evitarsi le ambiguità che rendono oscuro il discorso, allo stesso modo devono essere cercate quelle che producono tali allusioni. Si troveranno facilmente, se conosceremo e staremo attenti ai duplici e molteplici valori delle parole. L’allusione si ottiene tramite la conseguenza, quando si dicono gli effetti conseguenti a qualcosa, effetti che lasciano in sospetto tutta la cosa; come se, per es., si dicesse al figlio di un salumiere: “Stattene buono tu, il cui padre era solito spazzarsi il naso coi gomiti”. Tramite la reticenza, se, quando si comincia a dire qualcosa, poi ci si interrompe e da ciò che abbiamo già detto, è lasciato abbastanza sospetto, così: “Costui, che con quest’aspetto e quest’età poco fa in casa d’altri – non voglio dire di più”. Tramite la similitudine, quando esponiamo una cosa simile e non diciamo null’altro, ma con quella esprimiamo il nostro pensiero, in questo modo: “Non fidarti troppo, Saturnino, di questa grande folla: i Gracchi giacciono invendicati”. Questa figura ha talvolta moltissima eleganza e distinzione; permette infatti che l’ascoltatore stesso, anche tacendo l’oratore, indovini una certa cosa.



Libro Quarto

467

68. La concisione è la figura che consiste delle sole parole necessarie, in questo modo: “Nel passare prese Lemno, quindi lasciò un presidio a Taso, poi distrusse la città di Viminacio, quindi respinto nell’Ellesponto s’impadronì subito di Abido”. Parimenti: “Ora console un tempo tribuno, poi era il primo della città; quindi parte per l’Asia; in seguito fu proclamato nemico e fu bandito; poi divenne generale dei popoli [Italici] e fu fatto console”. La concisione ristretta a poche parole esprime in breve molte cose. La si deve quindi impiegare spesso, quando o i fatti non hanno bisogno di un lungo discorso o il tempo non permette di indugiare. La dimostrazione visiva si ha, quando una cosa viene espressa con le parole in 55 modo tale che l’azione sembra svolgersi e stare davanti ai nostri occhi. Ciò potrà avvenire, se raccoglieremo i precedenti, le conseguenze e i particolari che hanno accompagnato la cosa e non rinunceremo a prendere in considerazione le conseguenze o le circostanze concomitanti, in questo modo: “Non appena Gracco osservò ciò, cioè che il popolo esitava temendo che egli stesso, indotto dall’autorità del senato, abbandonasse il proprio disegno, subito convoca l’assemblea. Costui frattanto, traboccante di scelleratezza e di pensieri malvagi, si precipita giù dal tempio di Giove: sudando, con occhi accesi, i capelli dritti, la toga avvoltolata, si slanciò in fretta con molti altri. Il banditore stava intimando silenzio per Gracco. Questo posto un piede su uno sgabello, fuori di sé, ne strappa con la destra un piede e invita gli altri a fare lo stesso. Mentre Gracco cominciava a invocare gli dei, costoro di corsa gli si slanciano contro e accorrono chi da una parte, chi dall’altra. Allora uno del popolo grida: “Fuggi, fuggi Tiberio! Non vedi? Guarda, ti dico, guarda!”. Quindi la folla indecisa, atterrita dall’aggressione improvvisa cominciò a fuggire. Ma questo assassino, spumando dalla bocca la sua scelleratezza, spirando dal profondo del petto la sua crudeltà fa volteggiare il braccio e, mentre Gracco non sa che avvenga, ma tuttavia non abbandona il luogo in cui s’era fermato, lo colpisce a una tempia. E Gracco, senza abbandonare per un istante la sua insita nobiltà, cade in silenzio. E questo scellerato, macchiato del sangue miserando di quell’uomo coraggioso, come se avesse compiuto una nobile impresa, guardandosi attorno e porgendo con gioia la mano scellerata a chi si congratulava con lui, si portò al tempio di Giove”. 69. Questa figura serve moltissimo con tali narrazioni per amplificare la cosa o indurre alla compassione. Mostra infatti tutta la scena e mette la cosa, per così dire, davanti agli occhi. Abbiamo così raccolto accuratamente tutti i mezzi per nobilitare il discorso. Se 56 tu ti eserciterai in essi, Erennio, con vero impegno, il tuo stile avrà autorità, eleganza e piacevolezza, così da parlare come un vero oratore e in modo che gli argomenti trovati non vengano presentati nudi e disadorni con un linguaggio volgare. Ora intanto incitiamoci noi stessi ripetutamente – è un compito comune – a raggiungere con costanza e assiduità il dominio perfetto della retorica tramite l’impegno e l’esercizio. Cosa che gli altri fanno malvolentieri per tre motivi specialmente: se non hanno uno con cui esercitarsi volentieri o se diffidano delle loro forze o se non sanno la via che devono seguire, difficoltà tutte ben lontane da noi. Infatti possiamo esercitarci

468 Traduzione insieme volentieri per l’amicizia che nasce dalla parentela e che sarà rafforzata da tutti gli altri interessi filosofici, e abbiamo piena fiducia in noi stessi, dal momento che abbiamo già fatto progressi e vi sono altre mete più alte a cui aspiriamo nella nostra vita, in modo che, se anche non raggiungeremo quel risultato che vogliamo nell’eloquenza, mancherà poco a una vita perfetta, e abbiamo la via da seguire, dal momento che in questi libri non è stato trascurato nulla della dottrina retorica. È stato mostrato infatti il modo di trovare gli argomenti in ogni tipo di causa; è stato detto in qual maniera è opportuno disporli; sono state date le regole precise della dizione; è stato insegnato un metodo per ricordare; è stato mostrato il modo di ottenere uno stile perfetto. Basta che seguiamo questi precetti per trovare rapidamente gli argomenti precisi, per disporli chiaramente e con ordine, per avere una dizione autorevole ed elegante, per ricordare con sicurezza e durevolmente, per avere uno stile brillante e gradito. La retorica è dunque tutta qui. E acquisteremo tutte queste capacità, se faremo seguire all’apprendimento teorico una esercitazione diligente.

Tavole fuori testo

470

Tavole fuori testo

Bibliothèque Nationale de France, Parisinus Latinus 7714, f.9v. Rhet.Her. II 1,1 In primo libro, Herenni, breuiter exposuimus … II 1,2 Postea admonuimus esse causas (= P).



Tavole fuori testo

471

Würzburg, Universitätsbibliothek, Herbipolitanus, M p. misc.f. 2, f.9r, Rhet.Her.I,17,27 et infitiatione iudicatio modo constituitur… II 1,1 et de maximis rebus primum (= H).

472

Tavole fuori testo

Saint Petersburg, Rossijskaja Nacional’naja Biblioteka, Ms Corbeiensis, V.Lat.Class.8 f.3r. Rhet.Her.I 6,9 r]ria sunt tempora quibus … 6,10 quid alii soleant quid nos (= C). Le Centre de la Recherche Scientifique de Paris donauit.



Tavole fuori testo

473

Bern, Burgerbibliothek, Bernensis 433, f. 10v. Rhet.Her.I 17,27 ut breuiter et dilucide quibus de rebus adhuc dicendum fuit … II 1,2 et confutatione dicendum fuit. Quare genera (= B).

474

Tavole fuori testo

Bambergensis Cl.29, Staatsbibliothek Bamberg, ex Kaiser-Heinrich-Bibliothek, f.3r. Rhet. Her. I 1,1 Exxxxxxxxis familiaribus impediti … I 2,2 iudiciale est quod positum est in con[trouersia (= A).



Tavole fuori testo

475

Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Ms.plut.51.10 f.53r. Rhet.Her.I 1,1 Etsi negotiis familiaribus impeditus ... 4,3 Confutatio est (= L). Su concessione del MiBACT, E’ vietata ogni ulteriore riproduzione con qualsiasi mezzo.

476

Tavole fuori testo

Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Ms.plut.50.10 f.53r. Rhet.Her. III 24,40 aut nos tuo studio diffisi ... IV 2,3 Cum talem laborem non effu[gissemus (= f). Su concessione del MiBACT. E’ vietata ogni ulteriore riproduzione con qualsiasi mezzo.



Tavole fuori testo

477

Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Ms.plut.50.28 f.1r. Rhet.Her. I 1,1 Etsi negotii familiaribus impeditii … 1,1 industria nostra tue morem gera-]mus (= h). Su concessione del MiBACT, E’ vietata ogni ulteriore riproduzione con qualsiasi mezzo.

478

Tavole fuori testo

Uppsala, Carolina Universitetsbiblioteket, C928, f.93r. Rhet.Her. I 1,1 Etsi in negotiis familiaribus impediti… 2,3 Dispositio est ordo (= U).



Tavole fuori testo

479

Vaticano, Bibliotheca Apostolica Vat., Vaticanus Chigianus H VI 179, f.69r. Rhet.Her.I 1,1 Etsi negotiis familiaribus (sup.lin.al.manu); impediti… 2,2 conueniat ostendemus. Oportet (= c).

480

Tavole fuori testo

Lorsch, Digital Virtuelle Klosterbibliothek Laureshamensis, Palatinus Latinus 1756, f.168r. Rhet.Her.I 1,1 Etsi negotiis familiaribus impediti … 3,6 Sin turpe causae genus erit insi]nuatione (= p).



Tavole fuori testo

481

San Gallen, Kantonsbibliothek Vadiana 313, f.64v. Rhet.Her. I 1,1 Etsi negotis familiaribus impediti … 2,2 habet accusationem aut peticionem cum (= V).

482

Tavole fuori testo

Bologna, Biblioteca Universitaria, Ms 2516, f.22v. Rhet.Her.II 30,49 quasi cum dicemus maius esse maleficium …III 1,1 Nunc earum rationem rerum inueniendarum que (= Bs).



Tavole fuori testo

483

Bologna, Biblioteca Universitaria, Ms 2461, f.9r. Rhet.Her.I 17,27 ne qua propter multitudinem litterarum possit animum tuum defatigatio … II 1,2 Quare genera constitutionum et earum (= Bu).

484

Tavole fuori testo

Bologna, Biblioteca Universitaria, Ms 2461, f..40v. Rhet.Her.III 24,40 con]ueniet. Non enim sicut a ceteris … IV 1,1 conpluribus de causis pu]tant (= Bu).

Commento Libro I Ι 1,1 negotiis familiaribus impediti: Questa notizia dimostra che l’autore della [n. 1] Rhet. Her. non poteva essere un puer, come sostenuto da F. Marx, Prolegomena 82–95, benché tale idea sia stata accolta anche dal Norden, Kunstprosa5 175 e 224 (cf. però i rilievi di Adamietz, Ciceros de inventione 3 sg.), e mostra che forse era di rango equestre (M. Gelzer, Kleine Schriften I 215, così, ma più cautamente, G. Calboli, Cornificiana 2, p. 93; confermato da Calboli, Sisenna 186–210). Per il Douglas, Clausulae 75, l’Auctor non era un puer, ma si serviva del materiale raccolto alle lezioni di retorica frequentate da giovane. Prima, invece, H.E. Bochmann, De Cornifici rerum Romanarum scientia 6, aveva visto in questo passo una prova che Cornificio, rispetto al Cicerone del De inu., “ut iudicio, ita aetate fuisse maturiorem”. Rubellius Blandus (Sen. contr. 2 praef. 5) fu, comunque, il primo che di rango equestre insegnò retorica secondo Seneca il Retore, e ciò conferma la natura privata della Rhet. Her. (su Rubellius (?) Blandus cf. G. Calboli, Der Neue Pauly Bd. 2, col. 707; J. Fairweather, Seneca the Elder 92sg.; 157; 209; 297). Ι 1,1 uix satis otium: Qui la contrapposizione negotium ~ otium è netta e questa [n. 2] correlazione è originale (J.-M. André, Recherches, p. 7) e costantemente avvertita, come osserva I. Dionigi: L. Anneo Seneca, De otio, p. 67. H. Schwamborn, De otio, p. 112, identifica dodici accezioni del termine: ‘Beschäftigungsfreie Zeit (zu etwas)’ [è il nostro caso, anche se Schwamborn non lo considera fra gli esempi, mentre ricorda Plaut. Poen. 897sg.; Ter. Ad. 419sg.; Cic. fam. 3,7,1; Sen. dial. 9,2,10], ‘Depravierend = Nichtstun, Faulheit’, ‘Geruhsames Leben’, ‘der angenehme, idyllische Aufenthalt auf dem Lande’, ‘der Ort, an den man sich von seinen Beschäftigungen zurückzieht’, ‘Friedenzustand eines Staates’, ‘«Neutralität» in der inneren Politik’, ‘Windstille’, ‘im adverbiellen Gebrauch = in Ruhe, ungestört’, ‘das Ergebnis dichterischen Schaffens, das [dichterische] Werk’, ‘das leichte, dem Liebesgetändel gewidmete Leben’, ‛Freizeit = freie Verfügung über die Zeit im Gegensatz zu politischer Tätigkeit’. Cf. poi sullo sviluppo semantico del termine J.-M. André, Recherches, p. 15, e Id., L’otium dans la vie morale et intellectuelle, des origines à l’époque augustéenne 115; 125sg.; 286. Terenzio, Ad. 15sg., associa bellum, otium e negotium per indicare la totalità degli impegni in cui un romano, un cliens romano, ha bisogno di un suo patronus nobile: quorum opera in bello in otio in negotio / suo quisque tempore usust sine superbia: Il Commento donatiano (Ter. Ad. prol. 20) personalizza questi versi così: in bello Scipionis, in otio Furii

486 Commento

Phili, in negotio Laelii Sapientis, mentre R.H. Martin: Terence, Adelphoe, p. 103, ricorda Catone in Cic. Planc. 66 ‘clarorum uirorum atque magnorum non minus otii quam negotii rationem exstare oportere’. Che poi in questa accusa a Terenzio di farsi aiutare dai nobili, che Aelius Donatus nella Vita Terenti 4 ci dice essere stati P. Cornelio Scipione Africano e C. Lelio, a cui Porcio Licino (Vita Ter. 6) aggiunge Furio Filo, fosse un mezzo per attaccare il gruppo scipionico l’ho dimostrato in Calboli, “Un frammento di C. Laelius Sapiens?”, pp. 160– 169. Infatti Donato nella Vita Terenti 4 racconta che il giorno dei Matronalia, il 1 marzo, C. Laelius, invece di andare sollecitamente a celebrare la festa del matrimonio, se ne stava a scrivere una scena dell’Heautontimorumenos (IV 4,1), scena di cui riporta il primo verso (v. 723) Sati’ pol proterue me Syri promissa huc induxerunt, pronunciato dall’etera Bacchide, la scena più meretricia del teatro di Terenzio. Gli attacchi morali a scopo politico non sono stati certo una esclusiva della nostra età, indipendentemente dalla veridicità delle accuse. [n. 3] Ι 1,1 in philosophia: Cf. Calboli: 1993a, Introduzione 32–34, e sopra, Pro­le­go­ me­na, pp. 72–77; Achard, Rhét. à Her., p. XXVsg.: il termine philosophia ancora solo in IV 56,69 (cf. anche Müller 187) e come strumento per raggiungere una uita perfectissima. Non è sicuro che Cornificio abbia seguito una o l’altra tendenza filosofica, anche se Calboli 1969 propende per la neoaccademia a causa dell’atteggiamento antidialettico di Rhet. Her. II 11,16 Sunt, qui arbitrentur ad hanc causam tractandam uehementer pertinere cognitionem amphiboliarum eam, quae ab dialecticis proferatur. Nos uero arbitramur non modo nullo adiumento esse, sed potius maximo inpedimento. Anche Carneade si era espresso contro la dialettica (Stobeo flor. 82,13 Wachsmuth Καρνεάδης τὴν διαλεκτικὴν ἔλεγε πουλύποδι ἐοικέναι· καὶ γὰρ ἐκεῖνον αὐξηθείσας τὰς πλεκτάνας κατεσθίειν, καὶ τούτους ποιούσης τῆς δυνάμεως καὶ τὰ σφέτερα ἀνατρέπειν, cioè la dialettica come un polipo divora i suoi tentacoli e provoca solo inganni, su cui cf. Calboli, Studi Grammaticali 234). La connessione con la neoaccademia è stata suggerita da F. Della Corte, La filologia latina 64 n. 1. Trovare tracce di influenza epicurea è possibile (Rhet. Her. II 21,34), ma non sappiamo quanto l’epicureismo fosse allora (86 a.C.) noto a Roma, considerando che una trentina di anni dopo per lo stesso Lucrezio non riusciamo a ipotizzare con certezza una conoscenza di un epicureismo posteriore a quello di Epicuro e Metrodoro (cf. G. Calboli, “Lucrezio e la Retorica” 187–199, e il recente D. Marcović, The Rhetoric of Explanation in Lucretius’ De rerum natura 13sg.; 145–148). Fra le varie opinioni riguardo la tendenza filosofica di Cornificio, J. Werner, “Zur Frage nach dem Verfasser der Herenniusrhetorik” 16 sg., sostiene anche che l’auctor ad Herennium non sarebbe seguace di una determinata scuola filosofica. [n. 4] I 1,1 tua nos, Gai Herenni, uoluntas: sugli Erenni cf. Calboli 1993a, Intro­du­ zio­ne 11sg., G. Achard, Introduction XXII–XXXII: gli Herennii, di origine Italico-



Libro I

487

Sannita, erano legati a C. Mario, che era, come i suoi antenati, cliente degli Erenni (Plut. Mar. 5,5), e raggiunsero le maggiori cariche (96 un pretore, 93 un console) fra il 101 e il 90, anni del maggior potere di C. Mario (cf. T.R.S. Broughton, MRR II 10; 16). I 1,1 ut de ratione dicendi conscriberemus … quod te non sine causa [n. 5] uelle cognoscere rhetoricam intellegebamus: F. Marx, Prolegomena 75, ha sostenuto che il titolo dell’opera sarebbe De ratione dicendi ad C. Herennium e questo titolo è stato assunto anche da Caplan (p. 2), da Achard (p. 1) e da Nüßlein (p. 6), mentre io (1993a, Introduzione 17–19 e Commento 208) ho preferito come titolo il termine Rhetorica o Ars Rhetorica, e Rhetorica hanno assunto come titolo Adamik (p. 67) e Müller (p. 36) usando il nome Rhetorica che ricorre pure all’inizio dell’opera (I 1,1) e anche alla fine IV 56,69 amplius in arte rhetorica nihil est ; IV 56, 69 nihil praeteritum est rhetoricae praeceptionis, considerando che il titolo dell’opera poteva essere posto all’inizio o alla fine di un’opera come Cicerone alla fine del De amicitia (Cic. Lael. 104 Haec habui de amicitia quae dicerem). Ciò viene ricordato anche da Achard p. 1 nota 3. Ma se quest’opera, proprio nell’ipotesi di F. Marx, Prolegomena 1, era rimasta nascosta in uno scrigno degli Herenni in Africa, e non fu, quindi, mai pubblicata, e dall’Africa fu portata o da Romaniano o da Agostino, non è neppure sicuro che abbia avuto un titolo preciso invece di una titolatura generica come Rhetorica ad C. Herennium. Un titolo generico si può ipotizzare anche nel caso che sia stata pubblicata e conosciuta da Quintiliano che, però, non la cita come tale. La prima ars retorica, incompleta, di Antonio (seguita dal De inventione di Cicerone, non meglio noto che come Rhetorici Libri, come nota G. Achard: Cicéron, De l’invention, p. 5 Nota 2), è così citata da Cicerone, Brut. 163 uellem aliquid Antonio praeter illum de ratione dicendi sane exile libellum, plura Crasso libuisset scribere). Anche Quintiliano, inst. 3,1,19 cita quest’opera, che, però, viene data da Quintiliano in modo generico e senza titolo (post [sc. Catonem] M. Antonius inchoauit: nam hoc solum opus eius atque id ipsum imperfectum manet) e ben difficilmente si sarà chiamata De ratione dicendi (così U.W. Scholz, Der Redner M. Antonius 151). Sull’opera di M. Antonio cf. U.W. Scholz, Der Redner M. Antonius 96–114; G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 120–149, e L. Calboli Montefusco, La dottrina degli “status” 197–206. Dei due titoli, entrambi certo generici, De ratione dicendi e Rhetorica, più generico sembra il secondo, e quindi tale da adattarsi più facilmente a una denominazione in complesso generica, sia che l’opera non abbia avuto alcuna diffusione, sia che la sua diffusione sia stata in sostanza limitata a specialisti come Quintiliano, il quale cita Cornificio, probabile autore dell’opera, ma mai il titolo di Rhetorica o Ars Rhetorica o De ratione dicendi ad C. Herennium (cf. sopra Prolegomena, p. 14 e Calboli 1993a: 17–19). Per questi motivi credo che quest’opera debba essere chiamata al modo in cui è stata chiamata per tutto il Medioevo, il periodo della sua più gloriosa espansione, Rhetorica ad C. Herennium.

488 Commento

[n. 6] I 1,1 cognoscere rhetoricam: Il termine rhetorica non ricorre frequentemente nei tecnografi del tempo. L’Index Verborum dell’Abbott, p. 961, segnala in tutto il corpus retorico ciceroniano esempi di tale termine solo nella Rhet. Her. (cf. anche Marx, Index Verborum nell’ed. del 1894) e, sotto Lexicon, p. 1593: I 1,1; II 27,44; III 1,1; III 8,15; III 16,28; III 24,40; IV 3,4; IV 43,56; IV 56,69 (bis); e nel de inu. (cf. anche l’Index Verborum di J.W. Fuchs, Hagae Comitis 1937, 131): 1,8; 2,178. Come si vede, la parola rhetorica è assai più largamente usata in Cornificio che in Cicerone, intento a celare nella sua attività successiva al de inu. la preparazione tecnica con l’ideale umanistico della ἐγκύκλιος παιδεία. [n. 7] I 1,1 Quas ob res: è una espressione di lingua elevata che ricorre nel S.C. de Cn. Pisone patre lin. 71, e qui, probabilmente, influenzata dall’analogia prevalente nella Rhet. Her. (cf. sopra Prolegomena, § 9, p. 77–93) o, semplicemente, dal tono elevatamente proemiale. Come compare dal sito della BTL (Bibliotheca Teubneriana Latina) l’espressione ricorre 22 volte, quattro in Cicerone (Phil. 3,37; 8,33; 9,15; fam. 12,12,3), Livio, Vitruvio, Svetonio, Ammiano, ed è registrata da Prisciano, gramm. III 29,22; III 95,28. Non compare in Seneca e dei poeti solo in Lucrezio, 1,155. Sembra quindi propria dell’argomentazione retorica di tono elevato come i S.C. o interventi analoghi (così anche Livio, 22,25,10 e 42,8,7) o della storiografia di alto livello (Svetonio 4 volte, Ammiano 3) o del discorso tecnico (cf. Th.L.L. IX,2 25, 1–6, per quam ob rem Th.L.L. IX,2 23,65–24,80). [n. 8] I 1,1 quae Graeci scriptores inanis adrogantiae causa: qui come in III 23,38 viene espresso un antiellenismo che si accorda bene con la posizione politica di Plozio Gallo e dei rhetores Latini, vicini a C. Mario (F. Marx, Prolegomena 151, e cf. sopra Prolegomena, pp. 37–51 e G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 215–221). U.W. Scholz, Der Redner M. Antonius 100 e 156 nota 24, ha indicato che già l’oratore M. Antonio aveva cercato di comporre un’ars rhetorica (rimasta incompiuta) che formasse i giovani Romani con un trattato romano. Si noti che M. Antonio, in un certo momento, si era avvicinato a C. Mario, per poi allontanarsene (G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 150–173). E in ciò Antonio si rifaceva ancora più lontano, a Catone, che voleva formare i giovani romani con manuali romani e non con testi greci, cf. F. Klingner, Römische Geisteswelt4 45–57; W. Steidle, “Einflüsse des römischen Lebens und Denkens auf Ciceros Schrift De oratore”, Museum Helveticum 9,1952,16–21. Cf. Calboli: 1993a 208; F.L. Müller 187; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 249–251. [n. 9] I 1,1 artem sine adsiduitate dicendi: sulla definizione di quello che fosse la rhetorica cf. L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 249–251. L’exercitatio era uno dei cinque fattori che garantivano il successo (natura, ars, exercitatio, studium, imitatio) cf. K. Barwick, Das rednerische Bildungsideal 8sg; Adamietz: Quintiliani Liber III 101; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 430sg.



Libro I

489

I 1,1 rationem praeceptionis ad exercitationem adcommodari oportere: [n. 10] L’exercitatio è, nella retorica romana di questo tempo e del tempo successivo (Cicerone, la Rhet. Her., Quintiliano, Giulio Vittore, secondo il paradigma di Leeman-Pinkster, De orat., Kommentar 1. Bd. 247–254) uno dei cinque fattori che garantiscono il successo oratorio: natura, exercitatio, imitatio (di un modello riconosciuto come valido), studium, ars. Cf. oltre a Leeman-Pinkster, loc. laud., K. Barwick, Das Rednerische Bildungsideal 8sg.; Adamietz: Quintiliani Liber III 101; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 430sg.; Ead., “Quintilian and the Function of the Oratorical exercitatio”, in: Latomus 55, 1996, 615–625. Qui la Montefusco mostra come, partendo dalla triade, già dei Sofisti (Isocr. 15, Antid. 187; 13, adu. soph. 14sg.), natura (φύσις) ars (τέχνη, μάθησις, ἐπιστήμη), exercitatio (μελέτη, ἄσκησις), Quintiliano in tutta la sua opera e in particolare in inst. 10,1,4 e in inst. 10,5,4–8 (questi e altri passi in Leeman-Pinkster, De orat., Kommentar 1. Bd. 250–253) “describes its instruments [della exercitatio] in details” (L. Calboli Montefusco, “Quintilian and the Function” 616). I 2,2 Oratoris officium: Caplan, p. 4, nota che l’Autore della Rhet. Her. segue [n. 11] qui Ermagora che all’inizio della sua Τέχνη ῥητορική aveva posto la definizione dell’ ἔργον del buon oratore (cf. D. Matthes, Hermagoras von Temnos 122 e Id.: Hermagorae Fragmenta, p. 6; F. Woerther: Hermagoras, p. 6 (T12) e il suo Commentaire, pp. 71–76): Sext. Empir. adu. math. II 62, pp. 96,29–97,1 Mau Ἑρμαγόρας τελείου ῥήτορος ἔργον εἶναι ἔλεγε τὸ τεθὲν πολιτικὸν ζήτημα διατίθεσθαι κατὰ τὸ ἐνδεχόμενον πειστικῶς “Quant à Hermagoras, il disait que la tâche de l’orateur accompli est de traiter d’une manière aussi persuasive que possible la question politique posée”, trad. di F. Woerther: Hermagoras, p. 6. Quindi l’oratore doveva trattare le ciuiles quaestiones, non tutto, come in Philod. I 201, col. XIXa 16–26 Sudhaus; Quint. inst. 3,1,1. La Woerther, pp. 74–76, dopo aver riportato l’opinione di Volkmann (sono questioni alla portata di tutti), di Thiele (riguardano l’uomo come cittadino del cosmo, secondo gli Stoici), di Throm (riguardano πόλις e πολῖται), giunge a questa conclusione (p. 76): “Hermagoras suivrait donc la voie de ses prédécesseurs, qui identifièrent la rhétorique avec la politique, et la «question politique» (πολιτικὸν ζήτημα) qu’il évoque signifierait simplement qu’il s’agit d’une question rélevant du champ de la rhètorique”. Cf. Calboli: 1993a Commento 209; L. Calboli Montefusco, La dottrina degli “status” 33–35. Fondamentale, però, per rispondere alla domanda Quae sunt civiles quaestiones (Fortun. rhet. 1 Calb. Mont.) è il Commento di L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 253–260, coi testi antichi e moderni ivi considerati. Per quanto riguarda la particolare questione dell’officium oratoris, nella Rhet. Her. manca la distinzione tra officium e finis della retorica, quale troviamo in Arist. rhet. I 1355b 10–15 (su cui W.M.A. Grimaldi, A Commentary I 32sg.); Cic. inu. 1,6 Officium autem eius facultatis [sc. oratoriae] uidetur esse dicere adposite ad persuasionem; finis persuadere dictione. Inter officium et finem hoc interest, quod

490 Commento

in officio, quid fieri, in fine, quid effici conueniat, consideratur. Vt medici officium dicimus esse curare ad sanandum apposite, finem sanare curatione (il confronto con l’arte del medico è già in Aristotele); Cic. de orat. 1,138 (Leeman-Pinkster, De orat., Kommentar 1. Bd. 238sg.); Quint. inst. 2,15,5, cf. Calboli: 1993a Commento 514, e soprattutto L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 253–255; Ead., “Aristotle and Cicero on the officia oratoris” 66–94 (la quale indaga gli officia oratoris, cioè docere, delectare, mouere, che ovviamente si collocano su un piano diverso). [n. 12] I 2,2 cum adsensione auditorum: questo indica la persuasione degli ascoltatori che deve essere raggiunta dall’oratore (vd. nota precedente e L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 255sg.). La parola auditor, nome abituale d’attore (= is, qui audit), è stata esaminata da Aristotele, Cicerone, Quintiliano e Marziano Capella (Arist. rhet. I 1358a 36–1358b 8 Ἀνάγκη δὲ τὸν ἀκροατὴν ἢ θεωρὸν εἶναι ἢ κριτήν, κριτὴν δὲ ἢ τῶν γεγενημένων ἢ τῶν μελλόντων “Or, il faut nécessairement que l’auditeur soit ou spectateur ou juge, et que le juge prononce ou sur le passé ou sur l’avenir” (trad. Dufour), Cic. part. 10; Quint. inst. 3,4,6 tria faciunt genera auditorum: unum, quod ad delectationem conueniat, alterum, quod consilium accipiat, tertium, quod de causis iudicet, cf. J. Adamietz: Quintiliani Lib. III 95 con riferimento ad altri retori; Mart. Cap. 154,26sgg. Willis; Th.L.L. II 1293,62). Cicerone, part. 10, Quintiliano e Messalla, il secondo interlocutore del Dialogus de oratoribus di Tacito aggiungono anche la delectatio: dial. 30,5 is est orator qui de omni quaestione pulchre et ornate et ad persuadendum apte dicere pro dignitate rerum, ad utilitatem temporum cum uoluptate audientium possit. Cf. Güngerich, Kommentar 132sg., il quale sottolinea la differenza fra Rhet. Her. I 2,2 cum assensione auditorum e Tac. dial. 30,5 cum uoluptate audientium, e rileva che la uoluptas e la laetitia del discorso sono un concetto che entra nella retorica nel I sec. d.C. Sulla voluptas come scopo della retorica cf. G. Calboli-W. Dominik, “Introduction: the Roman Suada” 3–5 e l’ampio intervento di L. Calboli Montefusco, “L’austera suavitas de l’orateur (Cic. de orat. 3,103)”, 113–129. [n. 13] I 2,2 Tria genera sunt causarum, quae recipere debet orator: Questi sono i τρία γένη di cui parla Aristotele in rhet. 1358b 6 ὥστ’ἐξ ἀνάγκης ἂν εἴη τρία γένη τῶν λόγων τῶν ῥητορικῶν, συμβουλευτικόν, δικανικόν, ἐπιδεικτικόν. Cf. Grimaldi, Commentary I: 79sg.; Chr. Rapp: Aristoteles, Rhetorik 257–259; G. Calboli: 1993a, Commento 209sg.; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 258–265. La tripartizione risale allo stesso Aristotele il quale dà una spiegazione logica dei tre generi, riferendosi all’ascoltatore, che può essere spettatore o giudice, e al tempo, quello in cui l’ascoltatore, come il membro di una assemblea, deve pronunciarsi sull’avvenire, γένος συμβουλευτικόν, quello in cui, come un giudice, deve esprimersi sul passato, γένος δικανικόν, quello in cui, come spettatore, deve esprimersi sulla δύναμις, il talento dell’oratore (ma su questo cf. D.C. Mirhady,



Libro I

491

“Aristotle, the Rhetorica ad Alexandrum and the tria genera causarum” 61–65, che precisa il valore della δύναμις), γένος ἐπιδεικτικόν. In realtà sembra che prima di Aristotele fossero stati identificati due generi e che già Platone, Soph. 222c, abbia aggiunto al genere iudicialis e contionalis una terza parte, da lui chiamata, προσομιλητική (Quint. inst. 3,4,10, con J. Adamietz: Quintiliani Liber III 96sg.). Nella Rhetorica ad Alexandrum (nel testo che possediamo oggi) al genere δημηγοριχόν e a quello δικανικόν è stato aggiunto il γένος ἐπιδεικτικόν: Rhet. Alex. 1421b 8. Pare, quindi, che si tratti di un’aggiunta posteriore, come pensa M. Fuhrmann, Untersuchungen 688sgg. (cf L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 258 con la bibl. relativa; Ead., “Aristotles’s Rhetoric: the speaker and his audience” 70–84). Il fondamento di tale divisione si trova nella condizione di ogni discorso che ha bisogno di un parlante, un ascoltatore e un oggetto del discorso, come nota Aristotele, 1357b 37sgg. Σύγκειται μὲν γὰρ ἐκ τριῶν ὁ λόγος, ἔκ τε τοῦ λέγοντος καὶ περὶ οὗ λέγει καὶ πρὸς ὅν “il discorso consiste infatti in tre possibili riferimenti, chi parla, ciò di cui parla e a chi parla”. Tale distinzione formale corrisponde alle tre funzioni del discorso fissate (con poca o punta conoscenza della retorica antica e, quindi, scoprendo cose già scoperte e nascoste solo dall’ignoranza dei nuovi scopritori) da K. Bühler, Teoria del lenguaje2, y trad. por J. Marias, Madrid 1961, 51sgg, e cf. al riguardo B. Malmberg, Structural Linguistics and Human Communication 156–164. Già nella Rhetorica ad Alexandrum, 1421b 6 sg. (p. 5,6sgg. Fuhrmann) Τρία γένη τῶν πολιτικῶν εἰσι λόγων, τὸ μὲν δημηγορικόν, τὸ δὲ ἐπιδεικτιόν, τὸ δὲ δικανικόν “Tre sono i generi dei discorsi tenuti dai cittadini, pubblico, epidittico, giudiziario”. Però secondo M. Fuhrmann, Untersuchungen 688sgg. il γένος ἐπιδεικτικόν nella Rhet. Alex. sarebbe un’aggiunta posteriore. Cf. V. Buchheit, Untersuchungen 120sgg. Questa questione dell’aggiunta posteriore del genere epidittico è stata discussa in modo approfondito da P. Chiron: Rhet. Alex., pp. XCII–CVII, che collega l’ipotesi dell’aggiunta posteriore del genere epidittico con la costruzione progressiva e terminata “à date tardive (après Syrianus)” della Rhet.Alex., la quale “a reçu des modifications au niveau des grandes catégories (selon Spengel, addition du seul genre épidictique, selon Fuhrmann de toute la théorie des genres), qui l’ont partiellement conformée à la vulgate aristotelicienne” (p. CVI). È questa una ipotesi che non contraddice, secondo Chiron, le nostre conoscenze storiche su Anassimene, ma va inquadrata in tutta la costruzione del testo della Rhet.Alex. Riguardo all’uso di questa partizione nella Rhet. Her., il Matthes, Hermagoras von Temnos 87 e 98, ha sostenuto che questa dottrina aristotelica dei tre εἴδη della retorica è dovuta non al contributo di Ermagora, ma all’ignoto ‘retore rodiese’ (Ateneo? Apollonio Molone?), che vale come ‘Nebenquelle’ greca dell’elaborazione latina in cui si riconoscono il doctor di Cornificio e Cicerone; per i tria genera cf. Volkmann, Rhetorik2 16–26; Caplan, p. 4sg.; Fuhrmann, Das systematische Lehrbuch 12 n. 2; G. Kennedy, The Art of Persuasion 10 e 85–87, e soprattutto L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 260–265. Sul genere epidittico cf. poi L. Pernot, Rhét. de l’éloge 25–42.

492 Commento

[n. 14] I 2,2 Demonstratiuum est, quod tribuitur in alicuius certae personae laudem uel uituperationem: sul genere demonstratiuum (γένος ἐπιδεικτικόν) cf. L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 261sg. La denominazione demonstratiuum ricorre anche in Cic. inu. 1,7; 2,12; Quint. inst. 3,4,12 e nella maggior parte dei retori romani. Bibl.: V. Buchheit, Untersuchungen 120–231; L. Pernot, La rhétorique de l’éloge 25–53 (per lo sviluppo storico dell’elogio fino all’età imperiale esclusa). Poi il Pernot ci dà un quadro estremamente ricco del genere epidittico nel periodo imperiale (in questo modo egli completa la parte storica, p. 114). Le altre due parti di questo libro sono dedicate alla «Technique», distribuita in cinque capitoli: ‘I Les topiques, images du mode; II Règles et liberté de composition; III Les catégories esthétiques du style; IV Préparation, prononciation, publication’; e un’altra parte dedicata a ‘Le blȃme’. Segue la terza parte, dedicata a ‘I L’éloge en question; II Les missions de l’orateur épidictique; III Les fonctions de l’éloge; IV Les leçons de l’éloquence épidictique’, con una ‘Conclusion Générale’ e ricchi indici. [n. 15] I 2,3 Oportet igitur esse in oratore inuentionem, dispositionem, elocutionem, memoriam, pronuntiationem: Questi sono i cinque officia oratoris, ἔργα τοῦ ῥήτορος, dei trattati di retorica ellenistico-romani e officia oratoris è la più antica e usuale traduzione del termine greco (Rhet. Her. II 1,1; Aug. rhet. 137,4sgg. Halm (p. 35 Giomini); Sulp. Vict. 315,6sgg. Halm; il singolare oratoris officium solo in Aug. 137,4sgg.). Le denominazioni greche dei singoli officia sono: εὕρεσις, τάξις, λέξις, μνήμη, ὑπόκρισις. Un’altra denominazione è opera oratoris in Quint. inst. 3,3,11, cf. J. Adamietz: Quintiliani Liber III 91, e frequentemente erano pure denominati partes rhetoricae: Cic. inu. 1,9; Cassiod. inst. 2,2,2; Albin. 526,23sgg. Halm; Isid. orig. 2,3,1(artificiosa eloquentia, quae constat partibus quinque). Il corrispondente greco è μέρη τῆς ῥητορικῆς: Anonym. RhG XIV 214,3 Rabe. Quint. inst. 3,3,11sg. considera la controversia relativa alla denominazione latina degli ἔργα τοῦ ῥήτορος. Il primo uso di quest’ultima denominazione è attribuita agli Stoici da F. Striller, De Stoicorum studiis rhetoricis 37, ma Georgius Pletho, RhG VI 585,4sgg. Walz, ne ascrive a Teodette il primo impiego (cf. L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 265–268). Secondo Striller Ermagora si sarebbe servito della denominazione μέρη τῆς ῥητορικῆς, mentre Matthes, Hermagoras von Temnos 109 n. 1, rimane incerto sulla terminologia usata da Ermagora. Su una originaria divisione in solo due officia, cioè inuentio ed elocutio cf. Quint. inst. 3,3,1 e Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 266sg. La retorica prearistotelica di Anassimene conosce nella ‘Retorica ad Alessandro’ solo i primi tre officia (secondo M. Fuhrmann, Das systematische Lehrbuch 15), in quanto le prime due parti del suo scritto sarebbero dedicate a una dottrina corrispondente alla εὕρεσις, mentre l’ultima è dedicata alla τάξις. In sostanza, però, la dottrina degli officia oratoris e degli status sono alla ‘Retorica ad Alessandro’ “noch unbekannt”. Il primo che



Libro I

493

aggiunse ai primi tre officia la ὑπόκρισις fu Aristotele, rhet. III 1403b 22sgg., e Teofrasto le dedicò un’intera opera (Fortenbaugh: Theophrastus, Sources II 558sg.; G. Calboli, “Oratore senza microfono” 25–56; G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 188sg.). La ‘memoria’, a sua volta, entrò assai tardi nel gruppo degli officia oratoria. La prima volta che essa venne trattata sembra essere stata quella della Rhet. Her. III 16,28 sgg. Cf. G. Calboli: 1993a, Commento 210sg.; e soprattutto L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 265–268, che presenta e discute in modo approfondito il materiale relativo agli officia oratoris. Da ultimo cf. A. Cavarzere 2011: 32. Vediamo, comunque, il passo di Quintiliano, a cui ci si deve riferire per valutare quel riferimento ad Hermagoras di Temno a cui si riferisce Matthes, p. 111, e prima di lui Striller, De Stoicorum studiis rhetoricis 39, e Riposati, Problemi 727: Quint. inst. 3,3,8–9 Theodorei fere inuentionem duplicem rerum atque elocutionis, deinde tris ceteras partes. Hermagoras iudicium, partitionem, ordinem quaeque sunt elocutionis subicit oeconomiae, quae Graece appellata ex cura rerum domesticarum et hic per abusionem posita nomine Latino caret. Frédérique Woerther, Hermagoras, 205–212, discutendo della testimonianza di Quint. inst. 3,3,9 [in realtà tutto il passo di Quintiliano è interessato, inst. 3,3,1–15], avanza il sospetto (p. 208) che l’Hermagoras citato qui da Quintiliano sia l’allievo di Teodoro: “« Hermagoras » à la suite des partisans de Théodore […] ainsi que l’absence de témoignage parallèle chez Cicéron sur les parties de la rhétorique reconnues par Hermagoras l’Ancien, peuvent en effet suggérer que Quintilien se réfère ici à Hermagoras, disciple de Théodore, qui aurait composé plusieurs traités rhétoriques (cf. Hermag. disc. Theod., T2). Rien ne permet donc de trancher avec certitude la question de l’attribution de ce témoignage”. Poi la Woerther discute le varie possibilità di combinazione dell’oeconomia con le parti tradizionali, con schemi abbastanza complicati, per giungere alla conclusione (p. 212) che la sola testimonianza di Quintiliano non permette di decidere se per Hermagoras “(quelle que soit l’identité de ce personnage)” si riducessero alle parti dell’oeconomia ivi enumerate (iudicium, partitionem, ordinem quaeque sunt elocutionis), o se esse si aggiungessero a inuentio, memoria e actio, in modo da costituire un unico sistema. L’elocutio era, comunque, la parte comune ai due sistemi. E questo, obiettivamente – osservo io –, avvicina questo Hermagoras ai Teodorei che connettevano l’inuentio con l’elocutio. I 2,3 Haec omnia tribus rebus adsequi poterimus, arte, imitatione, [n. 16] exercitatione: Secondo Fuhrmann, Das systematische Lehrbuch 43, questi tre metodi “stehen völlig außerhalb des Systems”, cf. G. Calboli: 1993a, Commento 211; F.L. Müller, Anmerkungen 187. Questa triade, che nella forma di natura (φύσις), ars (τέχνη, μάθησις, ἐπιστήμη) ed exercitatio (μελέτη, ἄσκησις) risale ai sofisti e ha trovato propugnatori in Isocrate (15, antid. 187; 13, adu. Soph. 14sgg.), in Platone (Phaedr. 269d) e in Aristotele (Diog. Laert. 5,18), è stata oggetto di uno studio di L. Calboli Montefusco, “Quintiliano y la función de la

494 Commento

exercitatio oratoria” in Calboli-Calboli Montefusco, Quintiliano y su esquela 113– 128. La Montefusco ha messo in luce (pp. 121–125) come la imitatio, unita alla aemulatio, si sia sviluppata nella pratica retorica. Sulla imitatio, che rappresenta “ein Schlüsselbegriff sowohl der schulrhetorischen Pädagogik als auch des literarischen Schaffens” (Cizek, Imitatio et tractatio 18), è fondamentale il libro di Alexandru N. Cizek, Imitatio et tractatio 1994, p. 17 Anm. 16, il quale mostra come la triade qui indicata corrisponda a quella di Cic. inu. 1,2 ars, studium, exercitatio, dove l’imitatio dell’Ad Her. rende, a quanto sembra pure a Cizek, lo studium di Cicerone. Cizek rimanda anche a W. Kroll, Studien 147, il quale ricorda che già Teofrasto dava importanza allo studio degli antichi scrittori (senza dare il luogo di Teofrasto, ma cf. Quint. inst. 10,1,27; Fortenbaugh II, pp. 550–553) e aggiunge che per influenza di Ermagora (“nach Hermagoras”) si giunse poi all’eloquenza dipendente da arte imitatione exercitatione; K. Barwick, Bildungsideal 8sg.; W. Kroll, “Rhetorik” 1113. Kroll, Studien 147, ricorda, poi, la posizione dell’Autore del Περὶ ὕψους (subl. 13,2sg.), il quale sottolinea l’importanza dell’imitazione dei grandi scrittori e poeti per raggiungere lo stile elevato, mentre Dionigi di Alicarnasso nella sua opera sulla μίμησις mostra che cosa uno scrittore può apprendere dagli scrittori del passato. L’imitatio nella Rhet. Her. si connette, inoltre, col problema degli esempi del quarto libro, dove si sostiene che un tecnografo deve usare esempi propri, limitando quindi l’imitatio. Nella critica letteraria sull’uso della imitatio/ aemulatio, considerato nel citato libro di Cizek, e sulla funzione dei modelli prosastici cf. W. Kroll, Studien zum Verständnis 139–178 (in particolare 146–148); Id., “Rhetorik” 1113sgg.; D.L. Clark, Imitation 11–22; Caplan, p. 7sg. (con ampia bibliografia); Kennedy, The Art of Persuasion 332; G.M.A. Grube, The Greek and Roman Critics 152 e 198. [n. 17] I 3,4 Inuentio in sex partes orationis consumitur: in exordium, narratio­ nem, diuisionem, confirmationem, confutationem, conclusionem: Cf. G. Calboli: 1993a, Commento, 211; F.L. Müller, Anmerkungen 187sg. e, soprattutto L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 362–365, ed Ead., Exordium Narratio Epilogus 1988. Già Corace, secondo Troil. RhG XIV 52,8sgg. Rabe, aveva distinto sette μέρη τοῦ λόγου: προοίμιον, προκατασκευή, προκατάστασις, κατάστασις, ἀγῶνες, παρέκβασις, ἐπίλογος. Ma il numero oscilla: sono 5 secondo 〈Marcellin.?〉 RhG XIV 270,22sg. Rabe (προοίμιον, διήγησις, ἀγῶνες, παρέκβασις, ἐπίλογος), 4 secondo Anonym. RhG XIV 189,127 Rabe, (προοίμιον, διήγησις, ἀγῶνες, ἐπίλογος), 3 secondo Anonym. RhG III 610,6sg. Walz e Anonym. RhG XIV 26,4sg. Rabe. Teodette, discepolo di Isocrate, dedicò un’ampia trattazione all’argomento, affrontato pure nel Fedro di Platone (266d–267d: προοίμιον, διήγησις, τεκμήρια, εἰκότα, ἐπάνοδος), e stabilì, conformemente a Isocrate (Dion. Hal. Lys. 16, p. 27,10 Vsener-Radermacher; cf. Striller, De Stoicorum studiis rhetoricis 42), le seguenti parti: προοίμιον, διήγησις, πίστις, ἐπίλογος, e attribuì a ciascuna di



Libro I

495

esse una precisa funzione: Lollian. RhG VII 33,4sgg. Walz ἔργον ῥήτορος, ὥς φησι Θεοδέκτης (una influenza di Teodette sulla trattazione aristotelica di questo punto della dottrina retorica, sembra innegabile, anche se di limitata rilevanza, Barwick, Die Gliederung (1922) 23sgg.; Matthes, Hermagoras von Temnos 189), προοιμιάσασθαι πρὸς εὔνοιαν, διηγήσασθαι πρὸς πιθανότητα, πιστώσασθαι πρὸς πειθώ, ἐπιλογίσασθαι πρὸς ὀργὴν ἢ ἔλεον “compito del retore, come dice Teodette, è tenere un proemio per (destare) la benevolenza, una narrazione per la credibilità, argomentare per la persuasione, una conclusione per (destare) ira o pietà”. Aristotele, rhet. 1414a 30sgg. individua come parti fondamentali del λόγος la πρόθεσις e la πίστις. Anassimene, nella Rhet. Alex. individua cinque μέρη τοῦ λόγου: προοίμιον (1436a 33), ἀπαγγελία (1438a 4sgg.), βεβαίωσις (1438b 30), προκατάληψις (1439b 3), παλιλλογία (1439b 12). Successivamente gli Stoici tornarono alla quadripartizione di Isocrate. Comunque, per gli autori greci (Aristotele ed Ermagora), questi μέρη τοῦ λόγου facevano parte della τάξις, mentre nella retorica latina queste parti erano nella inuentio (εὕρεσις). Per tutto questo cf. L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 262 sg., la quale dà anche le partes orationis come vengono presentate dai varî retori romani (p. 364), e rimanda a B. Riposati, Studi sui ‘Topica’ 264 sgg., e J. Martin, Antike Rhetorik 58sgg. Cf. anche F.L. Müller: Rhet. ad Her., p. 187; e P. Chiron: Rhét.Alex., pp. 170–179. I 3,5 Causa posita, quo commodius exordiri possimus, genus causae est [n. 18] considerandum: Cf. Calboli: 1993a, Commento 514 e Id., “Introduzione alla inventio” 192–194, ma specialmente L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 1–32, e, per quanto riguarda l’esordio nei discorsi di Cicerone, C. Loutsch, L’exorde dans les discours de Cicéron 1994 (recensione di L. Calboli Montefusco, Gnomon 74, 2002, 132–136). La Montefusco discute in part. della parte teorica di Loutsch (pp. 15–123) mettendone in rilievo le imprecisioni e le mancanze come vedremo più avanti a proposito della insinuatio. La dottrina delle partes orationis è stata poi ripresa nel Medioevo nel Dictamen, a partire, probabilmente da Alberico da Montecassino (morto nel 1105). Sul dictamen cf. G. Calboli, “The Knowledge” 43–64, e gli altri contributi nello stesso volume curato da L. Calboli Montefusco, Papers on Rhetoric V, Atti del Convegno Intern. “Dictamen, Poetria and Cicero” 2003. I 3,5 ut pro uiro forti contra parricidam: Il termine parricida, che ricorre [n. 19] solo qui nella Rhet. Her., è stato oggetto di molte ricerche e, nella forma parricīda (pāricīdās), si trova nel Th.L.L. X,1 439, 63–443, 33 [Baer]. Una breve storia delle ricerche sul significato e sull’uso di questo vocabolo in A. Magdelain, Jus Imperium Auctoritas, pp. 519–538. Bisogna certamente distinguere il parricida, uccisore di un pari e per questo soggetto alla Lex Cornelia, dal parricida, uccisore di un parens, soggetto alla Lex Pompeia, come è messo in evidenza da Inst. Iust.

496 Commento

4,18,6 e dai grammatici citati nel Th.L.L. X,1 439,48–71, quale Pomp. gramm. V 306,19 maiores nostri uoluerunt aliud esse parricidam [parricida est qui parentem occidit. nam idcirco dictum est ita addita una littera r, parricida, quod parentem interimat]; apud maiores enim nostros homicidas raro legistis, parricidas autem semper. È proprio in relazione con questa notizia di Pompeo che A. Magdelaine, Jus Imperium Auctoritas, p. 528, ha ricordato come corretta l’osservazione di Plutarco, Rom. 22,4 “Il ne fixa aucune peine pour les parricides, mais donna à toute ἀνδροφονία le nom de πατροκτονία, regardant la première comme inexpiable et l’autre comme impossibile”. Ma sotto vedremo la pena del culleus. Cf. anche A. Zago 2017 II: 355sg. [n. 20] I 4,6 quod Graece prooemium appellatur, et insinuatio, quae epodos nominatur: Una dottrina simile ricorre anche in Cic. inu. 1,20, con questa differenza, che ho dato in “Due questioni filologiche” 126: Rhet. Her. I 3,5–6,9 genus turpe → res ipsa alienat animum auditoris → turpis causa = alienatus persuasus defessus Cic. inu. 1,20–23 genus admirabile

auditores uehementer abalienati

inest in causa turpitudo iam auditori persuasum est auditores defessi sunt auditores non omnino infesti → principium

insinuatio

insinuatio

Cf. Calboli: 1993a, Commento 212sg.; Id., “Introduzione alla inventio” 194sg.; L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 11–17. E.W. Bower, ΕΦΟΔΟΣ and insinuatio 224–230, considerando che il termine ἔφοδος ricorre in Pap. Oxyr. III 410, contenente un frammanto retorico attribuibile alla prima metà del IV sec. a.C., ha formulato tre ipotesi: (1) che la dottrina dell’insinuatio risalga a questo tempo, (2) che sia post-aristotelica, ma pre-ermagorea, (3) che sia post-ermagorea. L. Montefusco (loc. laud.) pensa che questa dottrina sia postermagorea, non trovandosene traccia in Agostino (rhet. 150,17sgg. Halm, p. 74sg. Giomini), e che, elaborata in ambiente greco, di qui sia passata nella fonte latina, comune alla Rhet. Her. e a Cic. De inuentione. L’autore della Rhet. Her. elaborò, a sua volta, questa dottrina. Certamente si doveva trattare di una dottrina ancora soggetta ad elaborazione, quindi l’ipotesi che fosse post-ermagorea, ma greca (rodiese?) sembra la più probabile e che Pap. Oxyr. III 410 sia da datare più tardi. Anche F.L. Müller: Rhet. ad Her., p. 188, pensa che si tratti di una dottrina non ancora ben formata (“keine fest ausgebildete Lehre”). Cl. Loutsch, L’exorde dans les discours de Cicéron 49–74, confronta la dottrina della insinuatio come si trova il Cic. inu. 1,23sgg., nella Rhet. Her. I 6,9sgg. e nel discorso di Antonio nel de orat. 2,80–82 di Cicerone. Ma la Montefusco, Gnomon 74, 2002, 134sg., ha mostrato



Libro I

497

che Loutsch semplifica troppo la sua trattazione e non tiene conto della diversa dottrina che compare nel De inu. di Cicerone e nella Rhet. Her. La Montefusco, modificando la sua precedente ipotesi, avanza l’idea che lo stesso retore che ha aggiunto ai quattro genera causarum di Ermagora, honestum (ἔνδοξον), admirabile (παράδοξον), humile (ἄδοξον), anceps (ἀμφίδοξον), il quinto genere, obscurum (δυσπαρακολούθητον), abbia costruito il sistema sopra indicato che si trova nel De inu. di Cicerone, mentre l’autore della Rhet. Her. non ha accolto questa innovazione e ha staccato l’insinuatio dai genera causarum, individuando così, più semplicemente, tre occasioni per impiegare l’insinuatio: turpitudo, ascoltatori già persuasi, ascoltatori stanchi (Rhet. Her. I 9,16). “La sua pretesa innovazione (Rhet. Her. I 9,16 de insinuationibus noua excogitauimus) fu dunque proprio il fatto di svincolare la dottrina dell’insinuatio da quella dei genera e di spostare la tripartizione dal genus all’insinuatio stessa, per cui quelle che erano le tres causae dell’essere l’ascoltatore maldisposto divengono i tria tempora nei quali si rende necessario l’uso dell’insinuatio invece che del principium, e di questi il primo (cum turpem causam habemus) coincide con il contesto del genus turpe” (L. Calboli Montefusco, Gnomon 74, 2002, 135). I 4,6 Id ita sumitur, ut attentos, ut dociles, ut beniuolos auditores habere [n. 21] possimus: Questo è il nucleo più antico della dottrina retorica, parzialmente elaborato nella Rhet. Alex. 1436a 33sgg. e in Arist. rhet. III 1415a 34sgg. Tale dottrina, cioè che l’ascoltatore deve essere reso attentus (προσεχής), docilis (εὐμαθής), beniuolus (εὔνους), si ritrova in quasi tutti i retori greci e latini, vd. l’elenco dei passi relativi in L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 3 nota 9, e P. Chiron: Rhét.Alex., pp. 170sg. con la bibliografia relativa. Prima ancora di Anassimene (Rhet. Alex.) e di Aristotele, si è occupato di questa dottrina Teodette, scolaro di Ippocrate e più o meno contemporaneo di Aristotele, anche se Teodette, per noi perduto, si interessò prevalentemente alla captatio beneuolentiae, senza trascurare le altre finalità (cf. Anonym. RhG XIV 32,6sgg. Rabe Ἔργα δὲ ῥητορικῆς κατὰ τὸν Θεοδέκτην προοιμιάσασθαι πρὸς εὔνοιαν, διηγήσασθαι πρὸς πίστιν, ἀγωνίσασθαι πρὸς ἀπόδειξιν, ἀνακεφαλαιώσασθαι δὲ πρὸς ἀνάμνησιν “I compiti del retore secondo Teodette, costruire un proemio per [destare] la benevolenza, narrare per la fiducia, discutere per la dimostrazione, riassumere per la memorizzazione”). In Cicerone questi precetti sono rimasti anche dopo Cic. inu. 1,20, legati alla dottrina dell’exordium: de orat. 2,80; 2,82; 2,322sg.; part. 28; top. 97; orat. 122. Cf. Calboli: 1993a, Commento 213; L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 3–11, la quale ricorda (p. 5) due cose, riguardo alla relativa dottrina di Aristotele: (1) talvolta è più utile rendere adirato il giudice contro il nostro avversario che renderlo benevolo verso di noi (rhet. III 1415a 34sg.) e (2) l’ascoltatore deve essere tenuto attento non solo nell’exordium, ma per tutto il discorso (rhet. III 1415b 9sg.). Cf. anche F.L. Müller: Rhet. ad Her., p. 188. Cl. Loutsch, L’exorde dans les discours de Cicéron 21–49; 76–79, distingue

498 Commento

fra la trattazione di Cic. inu. 1,20 e Rhet. Her. I 4,6–5,8 e quella di Cic. de orat. 2,321, dove Cicerone individua i quattro possibili spunti per la composizione dell’esordio (vd. nota seguente), ex reo, ex aduersario, ex re, ex eis apud quos agitur, e può distinguere fra l’ethos dell’oratore e quello del suo cliente, perché nel processo romano le due persone erano distinte, mentre nel processo attico l’accusato si difendeva da solo (leggendo, eventualmente, l’orazione composta da un logografo come Lisia), cf. Lucia Calboli Montefusco, Gnomon 74, 2002, 133sg. [n. 22] I 4,8 Beniuolos auditores facere quattuor modis poterimus: le quattro maniere di rendere ben disposti gli ascoltatori, ab nostra, ab aduersariorum nostrorum, ab auditorum persona, et ab rebus ipsis, si trovano già in Aristotele, rhet. III 1415a 26sg. Λέγεται δὲ ταῦτα ἔκ τε τοῦ λέγοντος καὶ τοῦ ἀκροατοῦ καὶ τοῦ πράγματος καὶ τοῦ ἐναντίου “queste (forme di esordio) sono derivate dal parlante, dall’ascoltatore, dalla cosa e dall’avversario”, ripreso da Cic. inu. 1,22; da Anonym. Seguer. RhG I 353,14–16 Spengel-Hammer (p. 146, 5sg. D. Vottero, pp. 146,5 (testo)–147 (trad. ital.), e Id., Commento, pp. 222sg.), da Fortunaziano, rhet. 2,14 Calb. Mont. (cf. L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet., pp. 370sg.). Quintiliano, inst. 4,1,6, aggiunge anche la persona dell’actor, cioè dell’avvocato che pronunciava la causa, secondo la prassi romana, diversa dalla greca. Cf. Calboli: 1993a, Commento 213. Trattazione ampia in L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 18–22. Bibliografia in Calboli Montefusco e Vottero. [n. 23] I 6,10 Si defessi erint audiendo, ab aliqua re, quae risum mouere possit: Cf. Calboli: 1993a, Commento 214 con Bibliografia, L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 15 n. 34. Nel Commento ho sottolineato il fatto che il riso è impiegato nella dottrina dell’insinuatio. L’autore dà una serie di pratiche per muovere il riso: ab apologo, fabula ueri simili, imitatione deprauata, inuersione, ambiguo, suspicione, inrisione, stultitia, exuperatione, collectione, litterarum mutatione, praeter expectationem, similitudine, nouitate, historia, uersu, ab alicuius interpellatione aut adrisione (Rhet. Her. I 6,10). Donde viene questa dottrina che ha evidentemente a che fare col comico? Dal secondo libro della Poetica di Aristotele, o dal Περὶ γελοίου di Teofrasto, attestato da Ateneo, Deip. Soph. 8,40 p. 263,7 Kaibel (cf. W.W. Fortenbaugh & all, Theophrastus, Vol. II, p. 556) o dal Περὶ χάριτος di Demetrio Falereo (Diog. Laert. 5,46; Athen. 8,348, cf. l’edizione di P. Stork-J.M. van Ophuijsen-T. Dorandi in: W.W. Fortenbaugh-E. Schütrumpf (Eds.), Demetrius of Phalerum, Text, Translation and Discussion, Transaction Publishers, New Brunswick-London 2000, pp. 30; 441sg.) Su questo cf. P. Chiron, Un rhéteur méconnu 42. [n. 24] I 8,12 Narrationum tria sunt genera: Cf. Calbol: 1993a, Commento 214–217, L. Calboli-Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 375–381, Ead., Exordium Narratio Epilogus 33–77; D. Vottero: An. Seguer. 239sg.; 245sg.; R. Nicolai, La storiografia



Libro I

499

125sg. I tria genera sono i seguenti (per Cornificio, Autore della Rhet. Her., e per Cic. inu.): (1) cum exponimus rem gestam (Cic. inu. 1,27 in quo ipsa causa et omnis ratio controuersiae continetur), (2) aut fidei aut criminationis aut transitionis aut alicuius apparationis causa (Cic. inu. 1,27 in quo digressio aliqua extra causam […] interponitur), (3) quod a causa ciuili remotum est, in quo tamen exerceri conuenit, quo commodius illas superiores narrationes in causis tractare possimus (Cic. inu. 1,27 tertium genus est remotum a ciuilibus causis, quod delectationis causa non inutili cum exercitatione dicitur). Quest’ultimo genus, che comprende, quindi, in genere la cultura letteraria, viene poi ulteriormente diviso in due genera narrationis: Rhet. Her. I 8,12 Eius narrationis duo sunt genera: unum quod in negotiis, alterum quod in personis positum est; Cic. inu. 1,27 eius [sc. terti generis narrationis] partes sunt duae, quarum altera in negotiis, altera in personis maxime uersatur. A sua volta, il primo tipo, quello in negotiis, si divide in fabula (μῦθος), quando la narrazione contiene fatti né veri, né verisimili come nelle tragedie, historia (ἱστορία), quando la narrazione si riferisce a fatti reali, ma passati, argumentum (πλάσμα), quando la narrazione riguarda un fatto non reale, ma che potrebbe verificarsi come nelle commedie. Il genus narrationis posto nelle persone deve avere (evidenzio col grassetto i termini comuni ai due testi): Rhet. Her. I 8,13 Illud genus narrationis, quod in personis positum est, debet habere sermonis festiuitatem, animorum dissimilitudinem, grauitatem lenitatem, spem metum, suspicionem desiderium, dissimulationem misericordiam, rerum uarietates, fortunae commutationem, insperatum incommodum, subitam laetitiam, iucundum exitum rerum. Cic. inu. 1,27 multa debet inesse festiuitas, confecta ex rerum uarietate, animorum dissimilitudine, grauitate, lenitate, spe, metu, suspicione, desiderio, dissimulatione, errore, misericordia, fortunae commutatione, insperato incommodo, subita laetitia, iucundo exitu rerum (con rinvio alla trattazione che Cicerone promette di dare nella elocutio, promessa non mantenuta). Alla base c’è, quindi, una comune fonte latina, elaborata almeno dal doctor dell’Auctor ad Herennium e forse dallo stesso Cicerone o greca e resa latina da tali elaborazioni con le somiglianze determinate dal fatto che la Rhet. Her. dipende da Cic. De inu. Si è discusso se questa divisione del tertium genus narrationis sia un errore dell’elaboratore latino di questa dottrina che sembra risalire al tempo di Ermagora (così K. Barwick,“Die Gliederung” (1928) 279sgg.) o se si trovi già nella fonte greca (A. La Penna, Sallustio 218 e già Matthes, Hermagoras von Temnos 200 e, prudentemente, anche G. Calboli: 1993a, Commento 217). L. Calboli Montefusco, Exordium Narratio Epilogus 44–61, ha cercato di individuare la fonte e l’ha ritrovata non tanto in Ermagora (G. Kennedy, The Art of Persuasion 315), né in Apollodoro (A. Gudeman: Dialogus 324), quanto piuttosto nell’attività scolastica e nella fissazione degli στοιχεῖα della narrazione (πρόσωπον, πρᾶγμα, τόπος, χρόνος, Theon. II 78,16sgg. Spengel), quegli στοιχεῖα che corrispondono, in sostanza, agli elementi peristatici che permettono di distinguere la θέσις (priva di

500 Commento

περιστάσεις e concetto generale e astratto) dalla ὑπόθεσις, realizzazione pratica eseguita da una o più persone, con indicazione di luogo, tempo e condizioni particolari (cf. anche G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 196–200). La natura scolastica, quindi ‘progimnasmatica’ compare nella Rhet. Her. che dà esempi da tragedie (Rhet. Her. II 22,34; II 23,36), da commedie (Rhet. Her. II 23,35) e da brani declamatori (suasorie e controversie) costruite su fatti storici, processi e azioni di personaggi storici come Annibale, Scipione, Ti. Gracco, P. Sulpicio (su cui cf. G. Calboli, “L’oratore M. Antonio e la «Rhetorica ad Herennium»”, 124sg.)1. Nella scuola (in particolare di Rodi2 e poi di Roma stessa) si trovava un materiale che corrispondeva a questa partizione del tertium genus narrationis, senza bisogno di pensare a un preciso Ermagora o Apollodoro, che erano, peraltro, essi stessi uomini di scuola. Ma non dobbiamo dimenticare che gia nella teoria grammaticale di Asclepiade di Mirlea, riportata da Sesto Empirico (adu. math. I 252–253, pp. 62,21–63,6 Mau) era presente una tripartizione del ἱστορικόν, basata sul contenuto, a seconda che si trattasse di una ἱστορία vera (ἀληθής), falsa (ψευδής) o come vera (ὡς ἀληθής), con l’attribuzione di queste caratteristiche ai varî generi. Inoltre Barwick (“Die Gliederung der narratio” 278 sgg.) aveva proposto la soluzione che la narrazione in negotiis (κατὰ πράγματα) riguardasse il con­ tenuto, e fosse stata divisa in fabula, argumentum, historia, quella in personis (κατὰ πρόσωπα), le persone che la presentavano, ma che non si trattasse di due generi separati di narrazione, ma solo di due aspetti della stessa narrazione. La Montefusco, invece, dopo attenta discussione degli argomenti del Barwick, ha rifiutato questa soluzione arrivando a una soluzione diversa, abbozzata nel suo libro (pp. 60–61) e poi, ulteriormente, precisata. Insisto su questo punto, perché qui si ha uno dei nodi principali della linguistica moderna e, certo, dello studio moderno delle lingue greca e latina. Scrive, dunque, la Montefusco alla p. 61: “Proprio in questo naturale rilievo che avevano il πρόσωπον e il πρᾶγμα sta, a mio avviso, la chiave per risolvere quel terribile enigma che è sempre stato la bipartizione, nella fonte di Cic. inu. 1,27 e Rhet. Her. I 8,13, del tertium genus narrationis nelle sue due parti in negotiis e in personis. Io penso cioè che nella fonte cui hanno attinto i due autori, fonte chiaramente non esente da influssi progimnasmatici, come risulta evidente dalla distinzione tra fabula, historia, argumentum, ci fosse una semplificazione della dottrina degli στοιχεῖα della narrazione e che questa riduzione ai due elementi indispensabili avesse 1 2

G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 120–177. Sullo sviluppo delle scuole a Rodi, di filosofia, di grammatica e di retorica, cf. Francesco Della Corte, “Rodi e l’istituzione dei pubblici studi nel II sec. a.C.”, Atti della R. Accademia delle Scienze di Torino, vol. 74, 1939, 3–20, ora in: F. Della Corte, Opuscula I, Università di Genova, Ist. di Filologia Classica e Medievale, Genova 1971, 155–172; G. Calboli, “The Metaphor after Aristotle”, in: Mirhady, David-Corey Brennan (Eds.), Influences on Peripatetic Rhetoric, Leiden-Boston 2007, 123–150, 126sg.



Libro I

501

dato luogo a quella bipartizione in negotiis e in personis giustificata dal fatto che il πρᾶγμα veniva considerato nel suo aspetto contenutistico (da qui quindi l’opposizione tra argomenti veri e falsi) e il πρόσωπον nelle sue caratteristiche psicologiche (animi) e nei suoi discorsi (sermones), indipendentemente dal fatto che la narrazione fosse espositiva, dialogica o mista”. Questa a me sembra la soluzione più probabile. La Montefusco è ritornata poi su questa questione con un articolo dedicato proprio al tertium genus narrationis (“Cic. Inu. 1.27 and Rhet. Her. I 8.12 f.: the question of the tertium genus narrationis” 2006), nel quale ha discusso nuovamente l’ipotesi di Karl Barwick 1928, della divisione della narratio in negotiis (κατὰ πράγματα), a sua volta divisa in fabula, historia, argumentum, e in personis (κατὰ πρόσωπα). Ha esaminato l’intervento di Roos Meijring (1987), notando che lo studioso olandese ha posto la sua attenzione sulla natura della cosa narrata, reale o fittizia, vera o falsa: “in Cicero’s De inuentione narration is actually said to be «the exposition of events that have occurred or are supposed to have occurred» (Inu. 1.27 Narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositio […]), which is the Latin equivalent of the Greek formulation of Theon (II 78,15 f. Spengel) “διήγημά ἐστι λόγος ἐκθετικὸς πραγμάτων γεγονότων ἢ ὡς γεγονότων” “la narrazione è un discorso espositivo di cose avvenute o come avvenute”. La stessa alternativa si trova nella Rhet. Her. I 3,4, e in testi di Προγυμνάσματα (Hermog. progymn. 4,6 sg. Rabe; Aphton. RhG X 2,14sg. Rabe; Nicol. RhG XI 11,14 sg. Felten). Di qui la dicotomia tra narrazioni vere o inventate che troviamo nell’Anon. Seguer. RhG I 363,21sgg. Spengel-Hammer (D. Vottero p. 162) αἱ μὲν γὰρ αὐτῶν εἰσιν ἀληθεῖς, αἱ δὲ πεπλασμέναι “alcune di esse sono infatti vere, altre invece inventate” (sul quale cf. D. Vottero, p. 245) e la tricotomia ‘vere’, ‘false’, ‘come vere’ che era stata adottata già da Asclepiade, come riferisce Sesto Empirico, adu. math. I 252–253, pp. 62,21–63,6 Mau. Sia la dicotomia, sia la tricotomia sarebbero state adottate dai grammatici. Poi, dopo aver esaminato ampiamente tutte le fonti greche e latine, la Montefusco ripropone la sua soluzione: ella parte dai sei στοιχεῖα presenti nei Προγυμνάσματα, cioè πρόσωπον, πρᾶγμα, τόπος, χρόνος, αἰτία, τρόπος. “If we assume that the impressive similarity between the nature of the contents of historia, fabula, argumentum and the nature of the contents of the kinds of διηγήματα taken into account in the Προγυμνάσματα is a proof that Cicero and the author of the Rhetorica ad Herennium drew their tertium genus narrationis from a Latin handbook strongly influenced by these texts, and we also keep in mind the importance of πρόσωπον and πρᾶγμα inside the progymnasmatic doctrine of the στοιχεῖα of a narration, we can likely suppose that the author of this handbook made a mistake: conscious of the importance of πρόσωπον and πρᾶγμα for the composition of narratives, he concentrated only on these two στοιχεῖα and erroneously considered as two distinct parts of the same genre what simply was the focus, on the one side, on the action (πρᾶγμα, negotium), taken into account according to the nature of the facts, ‘true’, ‘false’ or ‘as if

502 Commento

true’, and, on the other side, on the person (πρόσωπον, persona) either agens or patiens, taken into account according to his feelings (animi) and to his speeches (sermones), but independently from the formal aspect, monological, dialogical or mixed, of the narration itself” (Calboli Montefusco, “The question of the tertium genus narrationis” 28). Io sono d’accordo con questa spegazione e mi chiedo solo se sia necessario pensare a una fonte latina, invece che a una fonte greca (rodiese), considerando che la fonte latina è divenuta oggi alquanto evanescente: noi sappiamo che il De inuentione di Cicerone fu composto attorno all’87 e che l’Ad Herennium fra l’86 e l’82 e che ci fu un doctor di questa opera, il quale modificò la dottrina degli status nel senso dei secuti Antonium. Anche qui si può avere la successione: fonte rodiese→Cic. De inu. →doctor→Rhet. Her. D’altra parte la contrapposizione binaria ‘true’/’false’ è tipicamente peripatetica e per il Peripatos a Rodi viene spontaneo pensare a Prassifane. Ma anche nel ricco libro di Elisabetta Matelli (2012), che ha raccolto tutto il materiale che possediamo su Prassifane, non troviamo riferimento a questa parte specifica della dottrina, o mai sviluppata o, probabilmente perduta, di Prassifane (cf. pp. 19–20). Siamo, quindi, costretti a rimanere sull’ipotesi che Prassifane (partendo da Teofrasto) abbia formulato una dottrina binaria di una ‘narratio’ rerum gestarum aut ut gestarum expositio, quindi risalente alla contrapposizione peripatetica ‘vero’/‘falso’, e che il grammatico Asclepiade di Mirlea, come ha completato o raffinato la Τέχνη di Dionisio Trace, sia intervenuto pure qui rendendo trinario il precedente schema binario, considerando che Asclepiade, come ha mostrato Bruno Albinus Müller, De Asclepiade Myrleano, pp. 29–31, ha scelto il criterio del ‘tre’ come fondamento delle sue partizioni (“Asclepiades ad artem suam inlustrandam hoc fundamentum diuisionis q[uod] u[idimus], cioè “quo omnia in triades disposita […] sunt] sibi elegit”(p. 30). Per la posizione di Asclepiade fra la scuola StoicoPergamena e Aristarcheo-Dionisiana cf. G. Calboli, Studi grammaticali 149sg.: Asclepiade sembra più vicino agli Alessandrini e a Dionisio Trace. Per la διήγησις in Aristotele cf. ora pure Pepe 2013: 227–230. Sull’uso progimnasmatico della fabula, cf. F. Berardi 2017: 84. Per la divisione della narratio nella Poetria e nella Rhetorica (XII–XIII sec.) cf. J. Ward 2019: 355–360. [n. 25] I 9,14 Tres res conuenit habere narrationem, ut breuis, ut dilucida, ut ueri similis sit: Cf. Calboli: 1993a, Commento 217; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 377–379. Questa dottrina, che pare risalire alla scuola di Isocrate (Quint. inst. 4,2,31 Eam plerique scriptores maximeque qui sunt ab Isocrate uolunt esse lucidam breuem ueri similem) è ben diffusa, ma fu oggetto di discussione e di contestazione (Aristotele, rhet. III 1416b 30sgg. trova ‘ridicolo’ che la narrazione debba essere breve, dovendo invece essere commisurata alle circostanze e il buono (τὸ εὖ) è τὸ μετρίως). Altri teorizzatori identificarono altre virtù della narrazione, come quella del ἑλληνισμός (Latinitas), del πρέπον (aptum), della ἡδύτης (suauitas). Dionigi Vottero (Anon. Seguer., pp. 250sg.) ha



Libro I

503

diligentemente raccolto nei 28 retori presi in considerazione tutte queste uirtutes. Dalla raccolta risulta che le virtù prevalenti erano la breuitas, la perspicuitas e la verisimiglianza. Anche qui è interessante il fatto che simili virtù si trovano nella teoria della elocutio (λέξις) dove compaiono le quattro virtù introdotte da Teofrasto: σαφήνεια, πρέπον, Ἑλληνισμός, κατασκευή, cui gli Stoici aggiunsero la συντομία (cf. J. Stroux, De Theophrasti virtutibus dicendi 37, 67; G. Calboli: 1993a, Commento 300–302; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 453– 459). La βραχύτης o συντομία fu introdotta dagli Stoici, in particolare da Diogene di Babilonia “per una evidente contaminazione tra queste uirtutes e quelle della narratio”, osserva giustamente la Montefusco (Fortunatiani Ars Rhet. 437). Sulla ‘brevità’ degli Stoici in connessione con la tradizione romana cf. in particolare G. Moretti, Acutum Dicendi Genus 79–105. Alla narrazione dedica quasi 100 paragrafi (§§ 40–142, RhG I 361,14–377,16 Spengel-Hammer; D. Vottero pp. 158– 184) l’Anonimo Segueriano, ampiamente e attentamente commentato da Dionigi Vottero: Anon. Segueriano 239–291 (segnalo il quadro delle uirtutes narrationis secondo i varî retori, pp. 250sg.). I 9,14 Athenis Megaram uesperi aduenit Simo / eqs. Cf. Calboli: 1993a, [n. 26] Commento 217 e 515. Sono tre trimetri giambici di un comico ignoto, CRF2, p. 132. Ph. Thielmann, “Zu Cornificius II”, Hermes 15, 1880, 331, ha notato un andamento plautino in base a Plaut. Mil. 439 quae heri Athenis Ephesum adueni uesperi. E. Norden, Kunstprosa5 37 n. 1, ha acutamente supposto che siano stati tratti dall’argumentum acrostico di una commedia connessa con AVES (AVIS) (l’inizio dei tre versi dà AVI), come furono l’ὀνιθευδής di Plato Comicus 157 o gli ὀρνιθοκόμοι di Anaxilas (cf. Procop. Vand. 1,2). I versi sembrano quindi tratti da un ambito teatrale, utilizzato anche successivamente, soprattutto nel II libro, non da un ambito retorico come vorrebbe S.M. Goldberg, Understanding Terence 45 n. 13, secondo il quale questi versi potrebbero essere stati composti da un retore o dal retore per illustrare questo particolare. I 10,16 si prius pauca de diuisione causarum dixerimus: La partitio [n. 27] (διαίρεσις) sembra un elemento tipico della dottrina di Ermagora. La partitio non viene ritenuta una parte del discorso necessaria da tutti i retori (cf. Quint. inst. 4,5,1–2). Nella Rhet. Her. I 10,17 e in Cic. inu. 1,31 troviamo due generi di divisione (Fortunaziano, rhet. 2,21 Calb. Mont. segue Cicerone). Riporto quello di Cicerone che è molto simile a quello della Rhet. Her., anche se non del tutto uguale (in Rhet. Her. I 10,17 il secondo genere viene ulteriormente suddiviso in enumeratio ed expositio): Cic. inu. 1,31 partes eius sunt duae […] una pars est, quae, quid cum aduersariis conueniat et quid in controuersia relinquatur, ostendit. […] altera est, in qua rerum earum, de quibus erimus dicturi, breuiter expositio ponitur distributa. D. Vottero: Anon. Seg. 308, vede la διαίρεσις già in Arist. rhet. II 1398a 29–32 (Grimaldi, Commentary II 308) dove si tratta di questo luogo

504 Commento

degli entimemi dimostrativi. Il termine è lo stesso (διαίρεσις), e le due cose, pur diverse, sono connesse nel senso indicato con la bibliografia relativa da L. Calboli Montefusco, “La funzione della partitio” 79 n. 1, cioè che il tribuere in partes appartiene alla dialettica filosofica già da Platone (J. Stenzel, Studien zur Entwicklung der platonischen Dialektik, Leipzig und Berlin 19312), poi Arist. rhet. II 1398a 31 e II 1399a 7, successivamente sviluppato soprattutto dagli Stoici (cf. D. Nörr, Divisio und Partitio, Bemerkungen zur römischen Rechtsquellenlehre und zur antiken Wissenschaftstheorie, Berlin 1972, 23 sgg.). La distinzione tra i due tipi di divisione che troviamo in Cic. inu. e Rhet. Her. viene giudicata posteriore a Ermagora da L. Calboli Montefusco 1987: 75, la quale mette in dubbio che il passo di Tacito (Tac. dial. 19,3 multarum diuisionum ostentatio et mille argumentorum gradus et quidquid aliud aridissimis Hermagorae et Apollodori libris praecipitur) rappresenti una allusione ad una partitio ermagorea, intesa come parte del discorso specifica dopo la narratio e ritiene piuttosto che ci sia un riferimento a quel genere di partitio che Quintiliano considera dispositionis species (Quint. inst. 3,9,2). Essa attribuisce ad ambiente legato alla filosofia l’inserimento della partitio tra le parti del discorso, trasformata, così, in strumento retorico molto impiegato, anche con l’uso della enumeratio, ad es. da Ortensio, il quale giunse a farne un uso esteso (Cic. Brut. 302), ma eccessivo (Quint. inst. 4,5,24sg.), seppure fondato sulla diuisio in digitos. Nella Rhet. Her. I 10,17 è detto che le partes di una enumerazione è pericoloso che siano più di tre. Cicerone, inu. 1,32, dice che l’enumeratio deve essere regolata da breuitas, absolutio e paucitas (Quae partitio rerum distributam continet expositionem, haec habere debet: breuitatem, absolutionem, paucitatem). La Montefusco (p. 78 e note) richiama poi l’attenzione sul fatto che la dottrina della partitio fu allargata nella retorica tarda, come in Fortunaziano (rhet. 1,21–22 Calb. Mont.), certo per influenza della scuola, anche del declamatore, come mostra il titolo stesso della raccolta di Seneca padre: Oratorum et rhetorum sententiae, diuisiones, colores (sui colores cf. della stessa Montefusco, “La funzione strategica dei colores” 2007). Cf. L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 387–393; Ead., “La funzione della “partitio” 69–85, con la bibliografia relativa. [n. 28] I 10,17 “Interfectam esse ab Oreste matrem conuenit mihi cum aduersariis”: Calboli: 1993a, Commento 218; 515; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 315. Nella casistica retorica l’esempio di Oreste che uccide la madre Clitemestra, perché questa aveva ucciso il padre, Agamennone, è assai diffuso (Rhet. Her. I 10,17; I 15,25sg.; Cic. inu. 1,18; Quint. inst. 3,11,4: qui Quintiliano ricorda la larga diffusione dell’esempio di Oreste, et cur non utamur eodem, quo sunt usi omnes fere, exemplo? Orestes matrem occidit eqs.; inst. 7,4,8; Iul. Vict. 12,26; 13,5; 64,29 Giomini-Celentano; Mart. Cap. 158,16sgg. Willis. D. Matthes, Hermagoras von Temnos 201, pensa che l’esempio venga da Ermagora che, in effetti, lo usa di frequente (Matthes: Hermagorae Fragmenta 12; 28; 30;



Libro I

505

31; 33–36). Poi l’esempio ritorna nei declamatori come Libanio, decl. VI, vol. V, pp. 370sg. Foerster; Diog. Laert. 6,15 (cf. Bonner, Roman Declamation 15). Alfredo Casamento, “Oreste a Roma” 2015, ha mostrato con un ottimo articolo che la vicenda di Oreste, sviluppata da Eschilo ed Euripide e pure da Teodette, è entrata nella Retorica a partire da Arist. rhet. II 1401a 36–1401b 1, che cita, appunto, l’‘Oreste’ di Teodette, poi in una sorta di canonizzazione retorica ad opera di Ermagora. Poi il caso di Oreste si diffuse a Roma attraverso il teatro, con le Eumenides di Ennio e l’Orestes di Pacuvio, per poi entrare nel De inu. di Cicerone e nella Rhet. Her., e di Cicerone, nella Pro S. Roscio Amerino 66–69, e nella Miloniana 8, per poi passare, con la duplice interpretazione di pius o sceleratus detto di Oreste giunto nella Tauride in Ovidio, trist. 4,4,69–70 quo postquam, dubium pius an sceleratus Orestes / exactus Furiis uenerat ipse suis, una duplice interpretazione chiaramente permessa dalla Retorica tramite la relatio criminis, pius (L. Calboli Montefusco, La dottrina degli “status” 120; Quint. inst. 7,4,8), e l’infirmatio rationis, sceleratus (Cic. inu. 1,83; Casamento, pp. 230sg). Il tema di Oreste giunge poi fino all’Orestis tragoedia di Draconzio, “incrocio tra epillio, tragedia ed esercitazione retorica” (Casamento, p. 235), a conferma del processo ateniese, della città di Pallade Atena, “campione di democrazia (e di retorica)” (p. 237), ed è facile aggiungere, di vita teatrale e artistica. I 11,18 Causarum constitutiones alii quattuor fecerunt: noster doctor [n. 29] tres putauit esse: Ha inizio qui l’esposizione della dottrina degli status nella Rhet. Her. Per questa devo rimandare a Calboli: 1993a, Commento 218–221, alla mia ‘Introduzione alla inventio’ 203–221, e, soprattutto, a L. Calboli Montefusco, La dottrina degli ‘status’ 1986. Gli status sono chiamati constitutiones nella Rhet. Her. e in Cicerone, inu. 1,10 eam igitur quaestionem, ex qua causa nascitur, constitutionem appellamus. Essi servono a classificare i diversi tipi di causa. Già sulla definizione di status o constitutio deve essere integrato il mio commento, impiegando i precisi riferimenti di Lucia Calboli Montefusco, La dottrina degli “status”, pp. 1–3, tanto più che Malcolm Heath, “Substructure”, p. 116 (seguito da F. Woerther: Hermagoras, Fragments et Témoignages, pp. 143sg.), intendendo in modo erroneo Cic. inu. 1,10, ha creato una certa confusione su questa materia. Due sono le spiegazioni dello status o constitutio, come risulta da Quint. inst. 3,6,4, l’una ex eo, quod ibi sit primus causae congressus, cioè dall’immagine della lotta di due avversari (Mart. Cap. 154,5sg. Willis status, quod ibi quasi ad pugnandum actionum acies ordinata consistat; Aug. rhet. 144,13sgg. Halm (p. 56 Giomini) e Cic. top. 93 che si riferisce alla depulsio criminis nella dottrina del κρινόμενον). La seconda spiegazione, per la quale “lo status era ciò che teneva in piedi una causa” (Calboli Montefusco, p. 2) consisteva, dopo la formulazione dell’accusa (κατάφασις, intentio, accusatio) e la replica del reo (ἀπόφασις, depulsio, defensio), “in quanto risultava dal loro insieme, lo ζήτημα, quaestio. […] Ad essa corrispondeva in sostanza lo status della causa (Cic. inu. 1,10 eam igitur

506 Commento

quaestionem, ex qua causa nascitur, constitutionem appellamus)3, che variava quindi a seconda di come veniva formulata la quaestio” (Calboli Montefusco, La dottrina degli “status”, p. 3). Invece Malcolm Heath, “Substructure”, p. 116, distingue, a mio parere, senza motivo, due posizioni: “Position B: stasis is the conflict of the initial propositions of prosecution and defence (P1+D1). Position C: stasis is the question which arises from the conflict of initial propositions (J1)”. Per me fra Position B e Position C non c’è alcuna differenza, ma Heath si serve di questa distinzione inconsistente per trovare incoerenza in Cicerone (inu. 1,10) che, prima adotterebbe la Position C, per poi subito saltare alla Position B. Leggiamo Cicerone stesso: inu. 1,10 eam igitur quaestionem, ex qua causa nascitur, constitutionem appellamus. Constitutio est prima conflictio causarum ex depulsione intentionis profecta, hoc modo: ‘fecisti’: ‘non feci’ aut ‘iure feci’. Che cosa mai doveva dire Cicerone? Se la depulsio è ‘non feci’, si ha una constitutio coniecturalis, quando è ‘iure feci’, si ha la constitutio generalis, cioè la ποιότης, come lo stesso Cicerone dice subito dopo. Ma, una volta fissato lo status causae, veniva una seconda fase, che comprendeva ancora un discorso dell’accusatore e uno dell’accusato per determinare “ciò su cui il giudice doveva emettere il giudizio” (κρινόμενον, iudicatio), e, a questo punto, si hanno due gruppi di testimonianze, uno di Agostino, Fortunaziano e gli Excerpta Rhetorica, secondo i quali si ha il discorso dell’accusatore (αἴτιον) e poi la replica dell’accusato (συνέχον), mentre per la Rhet. Her., Cicerone, Quintiliano4, Giulio Vittore, Marziano Capella e Grillio, è prima l’accusato che adduce giustificazioni (ratio) che, successivamente, l’accusatore cerca di infirmare (infirmatio rationis). La seconda fase, però, non ha luogo se si tratta di una constitutio coniecturalis, ma solo se la constitutio è una ποιότης, o un ὅρος o una μετάληψις, come correttamente ricorda anche M. Heath, “Substructure”, p. 117. Un altro pericoloso procedimento adottato da M. Heath consiste nel fatto che egli usa sempre i termini greci, mentre Cicerone e la Rhet. Her. usano termini latini5. Ma, soprattutto, ho rilevato un errore, quando 3

4 5

Frédérique Woerther: Hermagoras Fragments et Témoignages, p. 146, scrive: “Contrairement à Quintilien, Cicéron n’affirme nulle part que la quaestio donne naissance à l’état de cause. Bien au contraire, il présente dans le De inuentione trois théories qui excluent toutes le témoignage de Quintilien: a) il dit que c’est dans ce conflit entre deux causes – dont dérive la quaestio – que réside l’état de cause [Cic. inu. 1,18]; b) il définit l’état de cause comme la réponse qui repousse l’attaque, en attribuant cette définition de l’état de cause à Hermagoras [Cic. inu. 1,13]; c) il identifie l’état de cause à la quaestio [Cic. inu. 1,10]. […] mais il ne dérive jamais, dans la témoignage de Cicéron, de la quaestio”. Non comprendo l’ultima dichiarazione: ‘dériver de la quaestio’ non mi sembra essere sostanzialmente diverso da “il identifie l’état de cause à la quaestio”. Su Quintiliano (inst. 3,6) cf. Adamietz: Quintiliani Lib. III 108–154, e da ultimo F. Woerther: Hermagoras, Fragments et Témoignages 103–154. Sono debitore di questo, come di molti altri riferimenti, a mia moglie, Lucia Calboli Montefusco, che ha messo a mia disposizione la sua ineguagliabile competenza sulla dottrina degli status. La corrispondenza fra termini greci e termini latini non è sempre perfetta, perché diversi sono in varî punti i due procedimenti giudiziarî.



Libro I

507

M. Heath, come prima D. Matthes et J. Adamietz e poi F. Woerther individuano una contraddizione fra Cic. inu. 1,10, dove si ha la serie dei passaggi, e Cic. inu. 1,18, dove il firmamentum è posto alla fine. Infatti lo schema del processo è presentato in due luoghi diversi in Cicerone, De inu., in 1,18–19 e 2,52, ma solo in inu. 2,52 si trovano in successione i cinque momenti (esemplificati in un processo secondo lo status della definitio (ὅρος) intentato contro il padre di C. Flaminio, che, in qualità di tribuno, era stato impedito dal padre, il quale, forte della patria potestas, l’aveva bloccato quando stava presentando una proposta di legge agraria che non piaceva al Senato: (1) intentio est: ‛maiestatem minuisti, quod tribunum plebis de templo deduxisti’, (2) depulsio est: ‛non minui maiestatem’, (3) quaestio est: maiestatemne minuerit? (4) ratio:‛in filium enim quam habebam potestatem, ea sum usus.’ (5) rationis infirmatio: ‛at enim, qui patria potestate, hoc est priuata quadam, tribuniciam potestatem, hoc est populi potestatem, infirmat, minuit is maiestatem.’ (6) iudicatio est: minuatne is maiestatem, qui in tribuniciam potestatem patria potestate utatur ? ad hanc iudicationem argumentationes omnes afferre oportebit6. Invece in Cic. inu. 1,18 si trova il riferimento incompleto a quattro momenti del processo nello status scripti et rationis e nella successione, dopo la iudicatio si trova il firmamentum: Cic. inu. 1,18–19 Ac tum, considerato genere causae, [cognita constitutione] cum simplexne an iuncta sit intellexeris et scripti an rationis habeat controuersiam uideris, deinceps erit uidendum, quae quaestio, quae ratio, quae iudicatio, quod firmamentum causae sit. […] firmamentum est firmissima argumentatio defensoris et appositissima ad iudicationem. Ma qui Cicerone non ha indicato tutti i momenti, ma solo i più importanti della procedura, e così l’ultimo menzionato è il firmamentum e Cicerone conclude (inu. 1,19) dicendo che il firmamentum è l’argomento più forte del difensore, la parte più forte del difensore e quella appositissima ad iudicationem. Con ciò egli ha voluto sottolineare che il firmamentum, che era la parte del difensore, rappresentava la parte più importante, quella che meglio si adattava alla iudicatio, κρινόμενον. La menzione di essa dopo la lista delle diverse parti e dopo la iudicatio era solamente una conseguenza del fatto che essa era la parte più importante. D’altra parte Cicerone stesso ci dice in inu. 1,19 che non 6

Lucia Montefusco, “La dottrina del κρινόμενον”, pp.  283sv., ha chiarito che nella seconda parte dei momenti del processo, si trovano nei retori due serie diverse. Nella seconda serie si trovano due dottrine diverse: si può avere l’accusa (αἴτιον), addotta dall’accusatore, poi la difesa (συνέχον) presentata dal difensore, e finalmente la iudicatio (κρινόμενον). Questo è l’ordine che si trova in Agostino (rhet. 144,4sgg. Halm, p. 55 Giomini), Fortunaziano (rhet. 1,2 Calb. Mont.) e negli Excerpta Rhetorica (585,9sgg. Halm), mentre nella Rhet. Her. I 16,26 e in Cic. inu. 1,18; part. 102sg.; top. 95, si trova l’ordine seguente: la ratio, presentata dal difensore, la rationis infirmatio dell’accusatore e la iudicatio (κρινόμενον). La ragione di questa inversione si trova secondo Lucia Montefusco, p. 269sg. nella differenza che intercorreva tra il processo a procedura ordinaria, dove era l’accusatore che prendeva la parola per primo e l’accusato parlava dopo l’accusatore, e il processo attico paragrafico, dove chi parlava per primo era l’accusato.

508 Commento

si doveva seguire un ordine fisso d’impiego di queste parti perché quello che uno deve dire all’inizio può derivare da quello che si dovrebbe dire dopo. E il firmamentum, impiegando l’esempio di Oreste, non è la parte finale che non può essere altro che la iudicatio, ma solo la firmissima argumentatio defensoris et appositissima ad iudicationem. Sul significato di appositissima cf. Th.L.L. 2, 303, 31–79, in particolare 65–79, aptus, idoneus. Non c’è quindi, in Cicerone, quella contraddizione che gli studiosi sopra indicati vi hanno voluto vedere. Anzi c’è l’indicazione che nella discussione di una causa bisogna tenersi liberi di adattare la procedura alle circostanze: Cic. inu. 1,19 quot autem in causa constitutiones aut earum partes erunt, totidem necesse erit quaestiones, rationes, iudicationes, firmamenta reperire. Tum his omnibus in causa repertis denique singulae partes totius causae considerandae sunt. Nam non ut quidque dicendum primum est, ita primum animaduertendum uidetur; ideo quod illa, quae prima dicuntur, si uehementer uelis congruere et cohaerere cum causa, ex iis ducas oportet, quae post dicenda sunt. È quello che ho sostenuto, anche con esempi dall’attività forense di Cicerone, in G. Calboli, “Les status et les Petites déclamations du Ps-Quintilien” 2016. Ritorniamo ora alla dottrina degli status. A proposito della dottrina della iudicatio (κρινόμενον), ricordo che Cl. Loutsch, L’exorde dans les discours de Cicéron 27–30, ha sostenuto che, all’interno del genus anceps (ἀμφίδοξον) la iudicatio dubia non ha il senso di κρινόμενον, ma di semplice actio iudicandi, considerata dubia, in quanto controuersa. Ma L. Calboli Montefusco, Gnomon 74, 2002, 132, ha osservato che “delle 43 ricorrenze di iudicatio in tutto il corpus delle opere ciceroniane ben 40 si trovano nel De inuentione e di queste, anche a non voler prendere in considerazione le tre riferite alla situazione del genus anceps, 37 hanno certamente sempre il senso tecnico di κρινόμενον. Delle tre rimanenti (Tusc. 4,36; fam. 3,9,11; rep. 4,6) solo le prime due sembrano avere il senso generico di actio iudicandi”. Gli status, chiamati da Cicerone nel De inuentione e dalla Rhet. Her. constitutiones sono certamente anteriori ad Ermagora di Temno, il quale sembra che abbia solo introdotto la translatio (μετάληψις): Cic. inu. 1,16 huius constitutionis (sc. translatiuae) Hermagoras inuentor esse existimatur, non quo non usi sint ea ueteres oratores saepe multi, sed quia non animaduerterunt artis scriptores eam superiores nec rettulerunt in numerum constitutionum. Cf. L. Calboli Montefusco, La dottrina degli ‘status’ 36. Ma che cosa era la translatio? Anche qui abbiamo la precisa indicazione della Montefusco, La dottrina degli “status”, p. 139: “Quando il reo contestava l’actio giuridica che gli era stata intentata e facendo ricorso agli elementi peristatici [persona, res, causa, tempus, locus, modus, materia, Montefusco, p. 34 n. 17, gli elementi presenti nella ὑπόθεσις, causa particolare (se Socrate debba sposare Santippe), quaestio finita, distinta dalla θέσις, causa generale, quaestio infinita (se si debba prendere moglie)] aveva da eccepire sul luogo, il modo, il tempo, la persona o altre cose del genere, si aveva la translatio” (cf. della Montefusco la parte dedicata alla translatio, pp. 139–152).



509

Libro I

Prima di Ermagora, secondo la tradizione peripatetico-accademica (Cic. de orat. 2,104), tutto ciò che entrava in discussione doveva venir indagato applicando uno dei tre status della coniectura o della definitio o della qualitas, sia al livello di tesi, indagine filosofica, sia di ipotesi, procedimento giudiziario, nei tre generi della retorica aristotelica, giudiziario, deliberativo, dimostrativo. Vediamo ora uno specchietto degli status secondo Ermagora, Cicerone, Inu. (assai vicino ad Ermagora) e la Rhet. Her., che si distacca invece come abbiamo visto all’inizio di questa nota: Hermagoras (ricostruibile da Cic. inu. 1,10sgg.; Quint. inst. 3,5,4; 3,6,5; Aug. rhet. 142,15sgg. Halm (p. 50sgg. Giomini); Fortun. rhet. 1,12sgg. Calb. Mont.; altri). στοχασµός coniectura γένος λογικόν genus rationale

ὅρος definitio ποιότης qualitas

µετάληψις translatio

γένος νοµικλον genus legale

συµβουλευτική deliberatiua ἐπιδεικτική demonstratiua

δικαιολογική iuridicialis πραγµατική negotialis

ῥητὸν καὶ διάνοια scriptum et sententia ἀντινοµία leges contrariae ἀµφιβολία ambiguitas συλλογισµός ratiocinatio

ἀντίληψις absoluta ἀντίθεσις adsumptiua

ἀντίστασις comparatio ἀντέγκληµα relatio criminis συγνώµη purgatio µετάστασις τῆς αἰτίας remotio criminis

510 Commento

Cic. inu. 1,10–17 constitutio coniecturalis στοχασµός c. definitiua ὅρος

absoluta ἀντίληψις

concessio συγγνώµη

c. iuridicialis δικαιολογικὴ c. generalis ποιότης

controuersiae

deprecatio

remotio criminis µετάστασις adsumptiua ἀντίθησις

c. negotialis πραγµατικὴ

c. translatiua µετάληψις

purgatio

imprudentia casus necessitas

causa factum

relatio criminis ἀντέγκληµα conparatio ἀντίστασις

scriptum et sententia leges contrariae ambiguum ratiocinatio definitio

ῥητὸν καὶ διάνοια ἀντινοµία ἀµφιβολία συλλογισµός ὅρος

Rhet. Her. I 18–27 e Quint. inst. 3,6,45. constitutio coniecturalis στοχασµός scriptum et sententia leges contrariae c. legitima ambiguum νοµικὴ στάσις definitio translatio ratiocinatio

c. iuridicialis δικαιολογική

absoluta ἀντίληψις

adsumptiua ἀντίθεσις

ῥητὸν καὶ διάνοια ἀντινοµία ἀµφιβολία ὅρος µετάληψις συλλογισµός

concessio συγγνώµη translatio criminis ἀντέγκληµα remotio criminis µετάστασις conparatio ἀντίστασις

purgatio deprecatio

in hominem in rem

fortuna inprudentia necessitudo



Libro I

511

Ci dobbiamo pure chiedere perché l’autore della Rhet. Her. (e il suo doctor) abbia modificato lo schema quadripartito, rendendolo tripartito, e seguendo, in questa tripartizione, quanto aveva proposto nella sua Ars rhetorica, incompiuta, l’oratore M. Antonio, uno dei personaggi del De oratore di Cicerone. Antonio aveva distinto (Cic. de orat. 2,113 e Quint. inst. 3,6,45) factum non factum (constitutio coniecturalis), ius iniuria (c. iuridicialis), bonum malum (definitio della constitutio legitima), e così i secuti Antonium (Quint. inst. 3,6,45) (su questo cf. Calboli Montefusco, La dottrina degli ‘status’ 202–204, e G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 133–136; Id., “Introduzione alla inventio” 206–219). Era, d’altra parte, la definitio (ὅρος) un punto molto importante, tanto che su di essa aveva scritto il grande giurista Q. Mucio Scevola un’opera, Liber singularis ὅρων (su questo punto e sull’importanza della definitio per retori, dialettici, giuristi e grammatici e sulla sua connessione con l’etimologia e l’analogia cf. G. Calboli, “Definition and Etymology in Rhetoric and Law: from Roman Republic to the Middle Ages” 2010c. Il doctor della Rhet. Her. e lo stesso autore dell’opera modificarono lo schema di Ermagora (diciamo meglio, della τέχνη ῥητορική rodiese da cui derivano De inu. e Rhet. Her.), passando da quattro a tre status certo anche per motivi politici, per esaltare la maiestas, il crimen maiestatis, introdotto nel 103 o nel 100 dal tribuno L. Apuleio Saturnino, uno dei martiri populares per Rhet. Her. IV 22,31 (cf. G. Calboli, “Introduzione alla inventio” 215–221). Si noti che la stessa riduzione fu compiuta dall’oratore M. Antonio e che M. Antonio fu vicino a Mario e ai populares fino al 95, prima della rottura che lo portò ad essere ucciso nell’87 per ordine di Mario stesso (cf. G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 149–172, dove ho sostenuto, seguendo Badian, questa posizione, mentre altri, come Scholz, hanno pensato che Antonio sia stato sempre dalla parte dei nobili). Antonio, in questo periodo di avvicinamento a Mario (come Mario si era avvicinato ai nobili in quegli anni), difese Norbano, accusato de maiestate, nel 95. Attorno a quegli anni Antonio deve aver composto il suo incompiuto libellus, e quindi la sua attenzione al crimen maiestatis deve essere stata grande. Questi dati concordano tutti a ritenere M. Antonio vicino alla Rhet. Her., attento al crimen maiestatis e, quindi, interessato alla stessa operazione del doctor della Rhet. Her. nella analoga sua riduzione degli status da quattro a tre. Ha studiato in modo approfondito l’uso della dottrina degli status, nelle Interpretationes Vergilianae di Tiberio Claudio Donato, Luigi Pirovano, Le Interpretationes Vergilianae di Tiberio Claudio Donato 2006; alle pp. 209–212 gli schemi di Ermagora di Temno, di Ermogene di Tarso (13 status) e di Donato (13 status). Gli status, dimostra Pirovano, da strumenti giudiziarî, sono divenuti strumenti di critica letteraria. Io stesso, poi, ho insistito sulla importanza della dottrina degli status nelle declamazioni, cf. G. Calboli, “Le declamazioni tra retorica, diritto, letteratura e logica” 39–50; Id., “Retorica applicata (declamationes) e diritto” 13–15. Frédérique Woerther nella sua recente edizione dei frammenti di Ermagora, Hermagoras, Fragments et témoignages, Les Belles Lettres, Paris 2012, non prende in considerazione la Rhet. Her., come testo

512 Commento

utile a ricostruire Ermagora. Questo è, a mio parere, una mancanza, perché, anche se la dottrina è stata mutata nella Rhet. Her. (ad es. nella constitutio translatiua, come la chiama Cicerone, attribuendola espressamente ad Ermagora, inu. 1,16 huius constitutionis Hermagoras inuentor esse existimatur) non era certamente privo di interesse e di probabile influenza ermagorea, almeno parziale, la dottrina della translatio (Rhet. Her. I 12,22) presentata in un’opera quasi contemporanea al De inuentione di Cicerone. In altre parole, se è vero che la translatio è stata introdotta da Ermagora, il termine e l’idea che si poteva trattare di una fattispecie diversa rimaneva in entrambi gli autori, e questo era l’essenziale della translatio. Naturalmente se il criterio di utilizzazione delle fonti era quello di usare solo quelle dove venisse citato espressamente Hermagoras, il comportamento della Woerther sfugge ad ogni critica, ma è il criterio stesso (del resto usato anche da Matthes nella sua edizione Teubneriana) che pone qualche interrogativo. La giustificazione più persuasiva è quella che si deve fare ordine in una materia dove si è certo lavorato troppo di fantasia e si è prodotta notevole confusione. Ora indicherò la più recente bibliografia sugli status, che tuttavia non sempre merita di essere discussa ‘eingehend’: Antoine C. Braet, “Variationen zur Statuslehre von Hermagoras bei Cicero”, Rhetorica 7, 1989, 239–259; Id., “The Classical Doctrine of Status and the Rhetorical Theory of Argumentation”, Philosophy and Rhetoric 20, 1987, 79–93 (manca la bibliografia essenziale); di altra qualità, molto elevata, anche se da me talvolta energicamente criticato, Malcom Heath, “Zeno the Rhetor and thirteen staseis”, Eranos 92, 1994, 17–22; Id., “The substructure of stasis. From Hermagoras to Hermogenes”, Classical Quarterly 44, 1994, 114– 129; Id.: Hermogenes, On issues, Strategies of Argument in Later Greek Rhetoric, Clarendon Press, Oxford 1995; Id., “Invention”, in: S.E. Porter (Ed.), Handbook of Classical Rhetoric in Hellenistic Period, 300 B.C.-A.D. 400, Leiden/New York/Köln, Brill, 89–119. Per l’uso di questi status nella retorica e nella procedura giudiziaria dell’Inghilterra medioevale cf. J.Ward 2019: 322sg. Ivi anche l’osservazione che Bulgarus, il famoso giurista bolognese, sostenitore della superiorità del diritto romano, nella sua Materia Institutionum (1125) ha usato non la quadripartizione degli status di Cic. inu., ma la tripartizione della Rhet.Her. [n. 30] I 11,18. Aiax in silua: Cf. Calboli: 1993a, Commento 221sg., 516; Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 291. Lo stesso tema, attribuito da Thiele, Hermagoras 159–163, a un progymnasma di Ermagora, dal titolo ὅπλων κρίσις o Αἴας, anche in II 19,28, Cic. inu. 1,11 e 1,92 (Ulisse accusato dell’uccisione di Aiace); Quint. inst. 4,2,13; Sulp. Vict. 327,11 Halm; Iul. Vict. 23,5sg. GiominiCelentano (senza il nome di Aiace); Fortun. rhet. 1,6 Calb. Mont. Bibliografia: Caplan, p. 108; Bonner, Roman Declamation 15; Matthes: Hermagorae Fragmenta 18.



Libro I

513

I 11,19 Si lex sit, quae iubeat eos, qui propter tempestatem nauem [n. 31] reliquerint: cf. Calboli: 1993a, Commento 222 e 516; L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 337; G. Calboli, “L’oratore M. Antonio” 125; Id.: M. Porci Catonis Oratio pro Rhod. 119; Bonner, Roman Declamation 24; Cic. inu. 2,153; Hermog. stat. 41,5sgg. Rabe; Fortun. rhet. 1,27 Calb. Mont.; Albin. 528,2 Halm; Grill. 78,5sgg. Martin (80,152sgg. Jakobi). L’esempio è tratto da una declamazione su una fattispecie contemplata nella legislazione marinara, quindi rodiese, essendo le leggi marittime rodiesi quelle impiegate in tutto il mondo ellenistico, cf. M. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Roman Emp. I2 185; II2 626 n. 54. Erano famose le Rhodiae leges naualium commerciorum (Isid. orig. 5,17 e Marx, Prolegomena 157–159). Cf. inoltre sull’episodio dell’abbandono della nave per fuggire a riva a bordo di una scialuppa e, quindi, sull’aspetto tecnico della navigazione romana, G. Calboli, “O nauis referent in mare te noui fluctus” 49–51. Infatti nella navigazione greca e romana si cercava di seguire la costa, per quanto era possibile, anche in relazione ai venti. I 11,20 Lex uetat eum, qui de pecuniis repetundis damnatus sit, in [n. 32] contione orationem habere: era l’infamia, comminata dalla Lex Acilia del 122 (Rotondi, Leges Publicae 312sg.) ai condannati de repetundis secondo A.N. Sherwin-White, “Poena legis repetundarum” 7, mentre Mommsen, Römisches Strafrecht 729, l’attribuiva alla Lex Seruilia Glauciae (del 100). Per il Mommsen, Römisches Strafrecht 709, la Lex Cornelia dell’82/81 avrebbe abolito l’infamia. Se si accetta questa opinione, il passo in questione dimostrerebbe che il I libro della Rhet. Her. deve essere stato composto prima di questa data, cf. Calboli: 1993a, Commento, 222. Per l’infamia, connessa con l’ignominia cf. M. Kaser, “Infamia und ignominia” 220–278, e L. Calboli Montefusco: Fortunatiani Ars Rhet. 328sg.; Ead., La dottrina degli ‘status’ 166–178 (per quanto riguarda lo status delle leges contrariae e dove sono riportati tutti i retori che si sono occupati di questo argomento). Sul breve accenno (RhG I 385,21–386,2 Spengel-Hammer, D. Vottero, p. 196) dell’Anonimo Segueriano cf. D. Vottero: Anon. Segueriano, pp. 314–316. I 11,20 Augur quidam damnatus de pecuniis repetundis in demortui [n. 33] locum nominauit: Cf. Calboli: 1993a, Commento 222sg. La Lex Domitia de sacerdotiis di Cn. Domitius Ahenobarbus del 104 stabiliva che gli auguri, cooptati dal collegio, fossero confermati dal popolo tramite una lex curiata nei comitia calata (così Catalano, “Contributi” 242–245). Per Rotondi, Leges Publ. 352, invece, fu Silla che nella sua dittatura, nell’81, con la Lex Cornelia de sacerdotiis ristabilì la cooptatio per i collegi sacerdotali ed elevò a 15 il numero dei pontefici e degli auguri. Dal passo della Rhet. Her. sembra che un augure abbia ‘nominato’, probabilmente nei comizi, il successore di un augure deceduto, e doveva trattarsi di una nomina pubblica effettuata davanti al popolo da uno del collegio. La Lex Cornelia fu abrogata e sostituita nel 63 dalla Lex Atia (Rotondi, Leges Publ.

514 Commento

380) che ripristinò la Lex Domitia e l’elezione o conferma nei comizî, secondo Rotondi. Se si considera l’augurato di Cicerone, in competizione con M. Antonio (il triumviro), quale compare da Antonio in Cic. Att. 10,8A,1 e Cic. Phil. 2,4, dobbiamo dire che uno o due auguri (per Cicerone Pompeo e Ortensio) fecero la nominatio di Cicerone e le tribù votarono. Riporto quanto ha scritto W.K. Lacey: Cicero, Second Philippic Oration 159 in commento a Cic. Phil. 2,4: “The actual election was made by the people (through only 17 of the 35 tribues actually voted). C[icero]’s nomination by Q. Hortensius, his only rival as an orator, and Cn. Pompeius (Pompey), the leading political figure of the day, made his success virtually certain”. Direi che lo stesso procedimento avveniva per la Lex Domitia e tale procedimento è quello a cui si riferisce la Rhet. Her. [n. 34] I 12,21 Cum Lucius Saturninus legem frumentariam de semissibus et trientibus laturus esset, Q. Caepio, qui per id temporis quaestor urbanus erat, docuit senatum aerarium pati non posse largitionem tantam: Cf. Calboli: 1993a, Commento 223sg., e 516. La legge frumentaria di L. Appuleius Saturninus (Broughton, MRR I 578, e Rotondi, Leges Publ. 332), Lex Appuleia frumentaria, imposta con un plebiscito, fissava il prezzo di un modius di grano in 5/6 di asse: un modius era uguale a litri 8,732, un semis era uguale a 6 once di asse, un triens a 4 once di asse, il quale, a sua volta, corrispondeva a 12 once. Quindi un semis era un mezzo asse e un triens un terzo di asse e, insieme, un semis (6 once) e un triens (4 once) facevano 10 once, cioè 10/12 (5/6) di asse. Cicerone nel De officiis rileva che la legge frumentaria di C. Gracco (123, Rotondi, Leges Publ. 307sg.) mandava in rovina l’erario, mentre quella di M. Octavius (120?, Rotondi, Leges Publ. 317), avendo elevato i prezzi, non era così dispendiosa per l’erario: Cic. off. 2,72 C. Gracchi frumentaria magna largitio exhauriebat igitur aerarium; modica M. Octaui et rei publicae tolerabilis et plebi necessaria. Eppure la largitio di Gracco, che fissava il prezzo di un modio di grano a 6 assi e 1/3 era ben minore di quella di Saturnino, che poneva a 5/6 di asse il prezzo del modio. La data di questa legge di Saturnino è posta nel 100 a.C. da Rotondi e Caplan, mentre Robinson, Marius, Saturninus und Glaucia 63, Passerini, Caio Mario 114, e Carney, A Biography of C. Marius 35 n. 175, pensano al 113, anche perché questa legge spiegherebbe il favore goduto da Saturnino presso la plebe di Roma fino al 100. Per Broughton: terminus post quem il 113, term. ante quem il 100. Secondo Passerini, poi, da Rhet. Her. I 12,21 quo setius feratur, e da Sallustio, hist. 1,62 Maurenbrecher Idem fecere Octauius at Q. Caepio sine graui cuiusquam expectatione neque sane ambiti publice, si ricaverebbe che, come Ottavio riuscì a far abrogare la legge frumentaria di Gracco (Cic. Brut. 222), così anche Cepione fece abrogare quella di Appuleio Saturnino. Ma Rotondi, Leges Publ. 332, nota che la legge Appuleia fu approvata non ostante l’opposizione di Cepione, ma fu cassata poi dal Senato (Cic. leg. 2,14) come legge per uim lata. Sulle magistrature di Appuleio Saturnino cf. Broughton, MRR III Suppl. 20–23: la questura a Ostia



Libro I

515

nel 104, la legge frumentaria nel 103, secondo tribunato nel 100, designato per il 99, ma ucciso nel 100. Sulla caduta di Saturnino cf. anche H.B. Mattingly, “Saturninus’ Corn Bill and the Circumstances of His Fall”, The Classical Review 19, 1969, 267–270, e Calboli, Cornificiana 2, 78–87, e Rhet. Her. IV 22,31. H. Last, CAH IX 165, vede il prezzo del grano in 6 assi e 1/3, se la legge frumentaria è del 103 e in 5/6, se è del 100, quando Saturnino aveva più bisogno di popolarità. Si è poi anche considerato (Passerini), che Cepione fosse il figlio del Cepione console nel 106, sconfitto ad Arausio dai Cimbri e condannato per opera di Norbano col concorso di Saturnino. Cepione avrebbe quindi agito per vendetta familiare. Cf. su questo R.A. Bauman, The Crimen Maiestatis 39sg.; E.S. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts 164sg., 195sg. I 12,21 pontes disturbat, cistas deicit: Cf. Calboli: 1993a, Commento 224 e [n. 35] 517. Sul meccanismo delle elezioni a Roma cf. L. Ross Taylor, Roman Voting Assemblies 39sg. Il plurale pontes ci indica che nelle assemblee i votanti di ciascuna tribù, quando erano chiamati uno per uno nel recinto elettorale, per es. nel tempio di Castore, passavano su due ponti in due linee (“on either side of the temple”), attaccati ai due lati della scalinata del tempio, e così arrivavano alle cistae, al “voting basket”. Quindi occupando o tagliando i ‘ponti’ si impedivano o si disturbavano le elezioni, Cic. Att. 1,14,5 operae Clodianae pontes occuparunt. A loro volta le cistae servivano come urne elettorali, cf. Th.L.L. III 1192,42–46, dove si riporta il frammento di Sisenna 118 Peter2, 62 Chassignet (cf. anche Chassignet, p. 67); Non. p. 130,17 L.: cistas. Sisenna Hist. lib. IV: Cistasque quae erant legum ferendarum gratia par〈a〉ta〈e〉 deiecerant/ codd. parta defecerant. Nella nota alla p. 67 la Chassignet ricorda che la I. Haugh, “Der römische Bundesgenossenkrieg”, p. 248, aveva avanzato l’ipotesi che la legge a cui si riferisce Sisenna fosse la Plautia Papiria (dei tribuni C. Papirius Carbo e M. Plautius Silvano dell’89 a. Chr., sulla quale cf. G. Rotondi, Leges Publ. 340sg.), ma la Barabino 1967, p. 133 e Frassinetti 1972, p. 101, hanno pensato piuttosto alla lex Iulia (a. 90) de ciuitate Latinis (et sociis) danda (Rotondi, Leges Publ. 338sg.) I 12,21 arcessitur Caepio maiestatis: dopo la lunga nota 33 di Calboli: 1993a, [n. 36] Commento pp. 224sg., e Aggiornamento, p. 517, devo ricordare solo quanto ho sviluppato in G. Calboli, “Introduzione alla inventio”, 214–219. Il motivo del cambiamento operato dal doctor (I 11,18) della Rhet. Her. che portò a tre i quattro status della Τέχνη ῥητορική di origine rodiese che sta alla base del De inu. di Cicerone e della Rhet. Her. è in parte politico, per mettere in luce la lex de maiestate, introdotta da L. Apuleio Saturnino, il tribuno di parte popularis. Ma altri tre motivi devono aver giocato: innanzi tutto quello che dice lo stesso autore della Rhet. Her. I 11,18, ut ostenderet, id, quod oportuisset simpliciter ac singulari modo docere, illos distribuisse dupliciter et bipertito, poi perché anche il grande oratore M. Antonio (fra i cui seguaci forse si deve porre anche l’autore della Rhet. Her. e

516 Commento

certo Plotius Gallus7) aveva ridotto a tre gli status principali (quindi un motivo in parte politico, perché Antonio in quel tempo, quando iniziò a scrivere la sua ars rhetorica, era stato vicino a Mario) e poi perché la definitio in quel tempo era oggetto di interesse dei giureconsulti, come è provato dal Liber Singularis ὅρων di Quinto Mucio Scevola. In quei tempi il rapporto giureconsulti~retori~grammatici doveva (poteva) essere improntato a un reciproco rispetto. [n. 37] I 12,22 possit dicere, cum definitione sit usus, quid sit furtum, quid peculatus: secum furti agi, non peculatus oportere: nella nota 35, Calboli: 1993a, Commento 226, si ricorda che Caplan, p. 40, si riferisce ad Aristotele, rhet. I 1374a 4 come fonte di questa controversia. Più esattamente Caplan scrive, in modo preciso e impreciso insieme: “Despite the alteration, the source of this controversia may originally have been Aristotle (Rhet. I 1374a): “It often happens that a man may admit…theft, but not that the act was sacrilege (on the ground that the thing stolen was not the property of a god).” L’osservazione di Caplan è esatta e, a parte il fatto che si riferisce a una declamazione, chiamata poi controuersia (ma qui controuersia conserva il valore originario di ‘contrasto di opinione’), indica probabilmente la fonte ultima del punto, entrato nella fonte rodiese da cui deriva la Rhet. Her., che, come Aristotele, invoca la necessità di dare una precisa definizione: διὰ ταῦτα δέοι ἂν καὶ περὶ τούτων διωρίσθαι, τί κλοπή, τί ὕβρις, τί μοιχεία “per questo si dovranno dare anche le definizioni su questi comportamenti, che cosa è il furto, che cosa la prepotenza, che cosa l’adulterio”, e il furto è distinto dal furto sacrilego (κλέψαι μὲν ἀλλ’οὐχ ἱεροσυλῆσαι (οὐ γὰρ θεοῦ τι)) vd. la traduzione di Caplan. Ma è interessante che nelle definizioni del peculatus (Th.L.L. X,1 921,51–922,39) si trova un riferimento di Ulpiano alla lex Iulia dove entra in gioco, come in Aristotele, il furto sacrilego: Vlp. Dig. 48,13,1 lege Iulia peculatus cauetur, ne quis ex pecunia sacra religiosa publicaue auferet neue intercipiat neue in rem suam uertat. La definizione del Th.L.L., dopo quelle riportate ivi di Varro, ling. 5,95 e di Festo, p. 202; 213 Müller, è chiara e breve: ‘Bonorum publicorum (maxime pecuniae publicae) furtum vel in usum privatum aversio’, Mommsen, Röm. Strafrecht 1899; Gnoli, Ricerche sul crimen peculatus 1979. L’esempio mostra come la translatio poteva essere usata in iudicio nell’argomentazione di un altro status (qui definitio) quale status incidens, cf. L. Calboli Montefusco 1983 e 1986: 143; G.Calboli 2016b. [n. 38] I 13,23 Ex ratiocinatione controuersia constat, […] agnatum gentiliumque esto: Qui si hanno quattro versetti che derivano, con variazioni e spostamenti, dal testo decemvirale delle XII tavole. Ciò ha provocato numerosi e importanti 7

E siamo sicuri al cento per cento che il doctor non sia stato proprio Plotius? Che potrebbe aver preso lo strano nome (Italico e corrotto?) di Votacilius Pitolaus (cf. sopra, l’Apparato al passo di I 11,18).



Libro I

517

interventi da parte degli specialisti di diritto romano. Nel buon articolo di Ulrico Agnati, “Sequenze decemvirali” 2005, si trovano presentati i problemi e le soluzioni prospettate che concernono questo passo e il corrispondente di Cic. inu. 2,148 dove si ricordano tre delle leggi citate nella Rhet. Her., leggi che si riportano qui di seguito: Ex ratiocinatione nascitur controuersia, cum ex eo, quod uspiam est, ad id, quod nusquam scriptum est, uenitur, hoc pacto: lex: Si furiosus est, agnatum gentiliumque in eo pecuniaque eius potestas esto, et lex: Paterfamilias uti super familia pecuniaque sua legassit, ita ius esto, et lex: Si paterfamilias intestato moritur, familia pecuniaque eius agnatum gentiliumque esto. Ma, mentre nella Rhet. Her. si fa il nome del personaggio, Malleolus, che Livio, perioch. 68, ci dice essersi chiamato Publicius Malleolus (Publicius Malleolus matre occisa primus in culleo insutus in mare praecipitatus est), Cicerone dice genericamente quidam e usa il termine legale parentem, che ritroviamo8 nella legge citata nella Rhet. Her. (quidam iudicatus est parentem occidisse et statim, quod effigiendi potestas non fuit [non era contemplato che uno, condannato per questo crimine, venisse interdictus aqua et igni, come sarebbe stato pure logico], ligneae solae in pedes inditae sunt). La condanna al culleus per Malleolus fu eseguita nel 101 come è attestato da Liv. perioch. 68; Oros. hist. 5,16,23. Il passo, insieme al suo parallelo di Cic. inu. (pongo a sinistra, quindi prima, il testo di Cicerone, in conformità con il rapporto cronologico fra le due opere): Cic. inu. 2,148

Rhet. Her. I 13,23

Ex ratiocinatione nascitur controuersia cum ex eo quod uspiam est ad id quod nus­ quam scriptum est uenitur, hoc pacto:

Ex ratiocinatione controuersia constat, cum res sine propria lege uenit in udicium, quae tamen ab aliis legibus similitudine quadam aucupatur. Ea est huiusmodi:

Lex: Si furiosus est, agnatum gentili­ umque in eo pecuniaque eius potestas esto.

Lex: Si furiosus existet, adgnatum gen­ tiliumque in eo, pecuniaque eius potes­ tas esto. Et lex: Qui parentem necasse iudicatus erit, ut is obvolutus et obligatus co­ rio, devehatur in profluentem.

Et lex: Paterfamilias uti super familia pecuniaque sua legassit, ita ius esto.

Et lex: Paterfamilias uti super familia pecuniaque sua legaverit, ita ius esto.

Et lex: Si paterfamilias intestato mori­ tur, familia pecuniaque eius agnatum gentiliumque esto.

Et lex: Si paterfamilias intestatus mo­ ritur, familia pecuniaque eius agnatum gentiliumque esto.

8

Io credo, infatti, che il De inuentione sia stato scritto prima della Rhet. Her., nell’88–87 il De inu., tra l’86 e l’82 la Rhet. Her.

518 Commento Quidam iudicatus est parentem occidisse et statim, quod effugiendi potestas non fuit, ligneae solae in pedes inditae sunt; os autem obuolutum est folliculo et praeligatum; deinde est in carcerem deductus, ut ibi esset tantisper, dum culleus, in quem coniectus in profluentem deferretur, compararetur. Interea quidam eius familiares in carcerem tabulas afferunt et testes adducunt; heredes, quos ipse iubet, scribunt; tabulae obsignantur. De illo post supplicium sumitur. Inter eos qui heredes in tabulis scripti sunt, et inter agnatos de hereditate controuersia est.

Malleolus iudicatus est matrem necasse: ei damnato statim folliculo lupino os obuolutum est, et soleae ligneae in pedibus inductae sunt, et in carcerem ductus est. Qui defendebant eum, tabulas in carcerem adferunt, testamentum ipso praesente conscribunt, testes recte adfuerunt; de illo supplicium sumitur. Ii, qui heredes erant testamento, hereditatem adeunt. Frater minor Malleoli, qui eum oppugnauerat in eius periculo, suam uocat hereditatem lege agnationis.

Hic certa lex, quae testamenti faciendi iis, qui in eo loco sint, adimat potestatem, nulla profertur. Ex ceteris legibus et quae hunc ipsum supplicio eiusmodi afficiunt et quae ad testamenti faciendi potestatem pertinent, per ratiocinationem ueniendum est ad eiusmodi rationem, ut quaeratur, habueritne testamenti faciendi potestatem.

Hic certa lex in rem nulla adfertur, et tamen multae adferuntur, ex quibus ratiocinatio nascitur, quare potuerit, aut non potuerit iure testamentum facere. Constitutio legitima ex ratiocinatione.

Si noti anche l’uso dei verbi: occidisse – occisa (Cicerone e Livio, Perioch.), necasse (Rhet. Her.). Infatti, se si tiene conto della distinzione fatta da alcuni grammatici, ci sarebbe differenza fra occidere e necare: Fest. p. 190 L. Occisum a necato distingui quidam, quod alterum a caedendo atque ictu fieri dicunt, alterum sine ictu […] negatur differentia, e Vlp. Dig. 48,8,15 (Th.L.L. IX,2 344, 39–45), sed non bene equidem (G. Calboli) puto additum ‘negatur differentia’, nam ita Vlpianus scripsit, dum ‘occidendi’ notionem, non ‘necandi’ promiscue adhibitam esse probat: Ulpianus libro octauo ad legem Iuliam et Papiam: ‛Nihil interest, occidat quis an causam mortis praebeat’. Un altro elemento è offerto dal Digesto: Iulian. Dig. 9,2,51 occidisse dicitur uulgo quidem, qui mortis causam quolibet modo praebuit: sed lege Aquilia is demum teneri uisus est, qui adhibita ui et quasi manu causam mortis praebuisset. In realtà il primo esempio addotto dall’O(xford)LD s.v. neco Leg. pub. 13 (FIRA p. 92, Lex Cornelia de sicariis et veneficis) qui cum telo ambulauerit hominis necandi furtiue faciendi causa sembra smentire questa particolarità, soprattutto scorciato in questo modo (subito dopo furtiue faciendi causa si deve leggere: hominemue occiderit, cuiusue id dolo malo factum erit), ma non smentisce che quidam a Roma dessero a necare il senso speciale sopra indicato. Ma giustamente Magdelaine, Jus Imperium Auctoritas, p. 531, ricordando che la legge continua con le parole: hominemue occiderit, rileva che la legge comincia col condannare il banditismo per passare all’uccisione in generale (“cette loi commence par le banditisme pour passer ensuite au meurtre en général”). Su questo valore di nex, necare come uccisione sine uulnere (Fest. 158 L.) cf. ancora



Libro I

519

A. Magdelaine, Jus Imperium Auctoritas, pp. 528–530. Il cambiamento da occidere a necare non è già di per sé privo di significato e indica che, probabilmente, la Rhet. Her. è anche qui volta a una precisazione maggiore in un caso di matricidio e di lite tra fratelli, tra Malleolo e il frater minor Malleoli. Il fatto dette luogo ad una declamazione, quale esercitazione della scuola di retorica di Cicerone e della Rhet. Her. È stato posto fra i titoli di declamazioni del tipo delle controversie di avvenimenti del suo tempo da Marx, Prolegomena 106sq., e da Calboli, “L’oratore M. Antonio” 124sg., e giustamente, perché nei due brani di Cic. inu. e di Rhet. Her. ci troviamo di fronte a due frammenti di declamazione o già sviluppata nella scuola o, almeno, nel testo dei due autori. Un altro punto da chiarire è l’autenticità della legge riportata in Rhet. Her. I 13,23 Et lex: qui parentem necasse iudicatus erit, ut is obuolutus et obligatus corio deuehatur in profluentem. Questa lex non si trova in Cicerone e alcuni giuristi hanno avanzato dubbi, erroneamente, persino sull’autenticità del testo della Rhet. Her. Così Radin (1920: 120 Nota 1) ha sostenuto che la sintassi di questo passo non è ‘sana’, non è corretta: “The passage in the Auct. ad Herennium is difficult. For one thing the syntax shows that the text is not sound”. Ovviamente Radin è stato turbato dall’anteposizione del relativo, che anzi dimostra l’arcaicità autentica del costrutto cf. Kühner-Stegmann 1955: II3 281; 310; 627; HofmannSzantyr 1972: 563sg.; e Chr. Lehmann 1984: 122–129 (in Ittito, su cui cf. Warren H. Held, The Hittite Relative Sentence 15, predomina l’anteposizione) e 350–35, es. Cic. Tusc. 1,41 ‘quam quisque norit artem, in hac se exerceat’, antico proverbio greco (cf. Otto 1890: 37). Nardi 1980: 60 Nota 3, crede alla autenticità della legge, ma ricorda che varî altri, come Radin, hanno assunto un atteggiamento negativo. Naturalmente altro è dubitare dell’appartenenza di questa lex al contesto della Rhet. Her., altro dubitare che questo sia un versetto tratto dalle Leggi delle XII tavole. Ogni dubbio sul primo aspetto mi sembra fugato dal bisogno di trovare una legge su cui costruire l’analogia, la ratiocinatio (se l’Auctor ad Her. non avesse trovato questa legge, su che cosa avrebbe costruito l’analogia?), mentre molto più incerta potrebbe essere l’origine decemvirale del versetto. Ma, se si tiene conto del fatto, messo in luce da uno specialista delle XII Tavole come Oliviero Diliberto, che le XII Tavole o, almeno, i loro più facilmente allusivi versetti erano noti a tutti i Romani (Diliberto 2012) e anche la seconda legge dell’Ad Herennium consiste in un versetto, è difficile pensare che sia una legge delle XII Tavole inventata. Il lavoro più ampio e informato su queste leggi delle XII Tavole (Tab. V) che si trovano in questo passo della Rhet. Her. è quello di Ulrico Agnati 2005, perché il passo in questione, insieme a quello parallelo di Cic. inu. 2,148, ha impegnato molto gli specialisti di diritto romano che vi hanno dedicato articoli e libri, non sempre avendo ben presenti i problemi specifici di queste due opere, ove si escludano Agnati, Diliberto e la Di Ottavio che, invece, padroneggiano bene anche la bibliografia e i problemi di Rhet. Her. e Cic. inu., Agnati comincia

520 Commento

escludendo la Lex Lindsay per l’ordine delle leggi (quattro nella Rhet. Her., tre nel De inu.) e non ho difficoltà ad essere d’accordo con lui, anche perché non credo che nel primo secolo a.Chr. esistessero glossari o raccolte di lemmi in ordine di successione tali da giustificare l’intervento della Lex Lindsay come per Nonio Marcello. Verrio Flacco è più tardo, del tempo di Augusto, dei cui nipoti fu maestro. Riguardo alla potestas degli agnati sul furiosus, la potestas cessava, se il furiosus rinsaviva, cf. O. Diliberto, Studi, pp. 42–48. Alla stessa opera del Diliberto (pp. 49–96) rimando anche per l’espressione pecuniaque eius e, in particolare, per il significato di pecunia nel nostro versetto (Tab. V 7), da intendere certo nelle sua derivazione da pecus, ma “quale mezzo di scambio” (p. 95), da non confondere col patrimonio, indicato con familia. Ma, oltre a questo, è convincente pure la spiegazione della potestas e cura furiosi data dal Diliberto (pp. 97–123): il furiosus era visto come un malato temporaneo, che poteva anche guarire, quindi la potestas degli agnati, stabilita dai decemviri, riguardava la pecunia del furiosus, come beni di scambio, non il suo intero patrimonio, “perché è necessario non pregiudicare con l’assegnazione di un potere di natura dominicale sulla più rilevante parte del patrimonio stesso, la possibile reintegrazione del folle in tutti i diritti preesistenti al furere, ove egli risavisca; e, ove il furiosus muoia in stato di infermità mentale, occorre egualmente non pregiudicare l’eventuale successione dei suoi” (p. 120). Per il resto dei beni si stabilì una cura gestoria, anche se il termine cura fu espresso al tempo dei decemviri da potestas e solo più tardi da cura (pp. 107–119). La successione agnatizia, tipica dell’antico ordine fu poi abolita nella legislazione giustinianea da due disposizioni edittate nel 543 e nel 548 (cf. Ernst Stein, Histoire du Bas-Empire, tome I, p. 37 e tome II, p. 415). Ma una comparazione più attenta, dei due testi, di Cicerone e della Rhet. Her., mi induce a pensare che delle tre ipotesi, che entrambi testi derivino da una fonte scritta comune, che Cicerone derivi dalla Rhet. Her., che la Rhet. Her. derivi da Cicerone, la più probabile sia la terza. Infatti nel testo di Cicerone si nota una certa confusione, mentre nella Rhet. Her. la materia è distribuita in modo preciso e coerente. In particolare quello che avvenne dopo la condanna di Publicio Malleolo è presentato in modo confuso in Cicerone: certi amici (quidam familiares) portano le tavolette scrittorie in carcere e i testimoni, e così viene scritto il testamento da essi (scribunt) secondo la volontà di Malleolo (quos ipse iubet). Nella Rhet. Her. sono i difensori di Malleolo (qui defendebant eum9), forse il patrono e gli aduocati, che, c’è da credere con una certa competenza giuridica, garantendo, quanto possibile, che Malleolo non fosse furiosus, in sua presenza e tutti d’accordo conscribunt il testamento. Una differenza non trascurabile, secondo me, si ha pure nel fatto che in Cicerone tutto è anonimo, Malleolus è 9

Si noti l’imperfetto, defendebant, non defenderant: quelli che continuavano a difendere, se non la persona, la volontà di Malleolo, la sua facoltà di scrivere un testamento, di lasciare i suoi beni secondo la sua volontà.



Libro I

521

un quidam e chi impugna il testamento sono gli agnati. Invece nella Rhet. Her. è indicato proprio Malleolus e chi impugna il testamento è il fratello minore che aveva contribuito a far condannare Malleolo (che Malleolo fosse addirittura innocente?). Le leggi su cui si basa l’analogia (la ratiocinatio per dimostrare come e su che cosa è stato fondato il tentativo d’invalidare il testamento di Malleolo) per Cicerone sono Ex ceteris legibus et quae hunc ipsum supplicio eiusmodi afficiunt, quindi leggi generiche fra cui quella per cui Malleolo è stato condannato, leggi che permettono di mettere in dubbio la potestas testamenti faciendi. Anche qui l’Auctor ad Herennium e/o il suo doctor, sono precisi: Hic certa lex in rem nulla adfertur, et tamen multae adferuntur, e quibus ratiocinatio nascitur, quare potuerit aut non potuerit iure testamentum facere (Rhet. Her. I 13,23). L’Auctor si è precedentemente preoccupato di riportare quella legge che ha condotto alla condanna di Malleolo, lex che è una sola, non più di una come in Cicerone (quae hunc ipsum supplicio eiusmodi afficiunt), sia corretta o meno la formulazione di tale legge che potrebbe anche apparire autoschediastica (Qui parentem necasse iudicatus erit, ut is obuolutus et obligatus corio, deuehatur in profluentem10). Contro l’autoschediasma sta, però, a mio parere, tutto il tenore preciso e non anonimo del racconto presentato nella Rhet. Her., preciso e circostanziato e, senza tema di romanizzare il racconto, anzi cercando una precisa ambientazione romana come è nell’uso dell’Auctor ad Herennium. Delle tre ipotesi da cui siamo partiti, questo quadro mi sembra che si adatti soprattutto alla terza: l’Auctor ad Herennium e/o il suo doctor hanno preso da Cicerone, precisandolo e correggendolo, e soprattutto 10 Il termine profluentem che, come part. pres. doveva essere raro nel latino arcaico (come ci ha insegnato J. Marouzeau, 1910, e dove non ricorre mai), è presente in Cicerone (in profluentem deferretur) e nella legge riportata dalla Rhet. Her., legge ben difficilmente riconducibile alle XII tavole, in questo part.pres. (autosch. da Cic.?). Nella stessa legge si trova deuehatur, mentre Cicerone dice deferretur. E le due forme non sono semplicemente sinonime. Il verbo deuehatur non sembra scelto a caso, ma sembra precisare che il culleus doveva essere fare scendere, scivolare con attenzione in un corso d’acqua, per evitare che, gettato a casaccio, si rompesse e il suo contenuto contaminasse poco o tanto il terreno e le acque. Cf. Th.L.L. X,2 1729,61– 1730,9: il part. pres. profluentem non ricorre prima del De inu. e della Rhet. Her.; dēuĕhĕre (Th.L.L. V,1 847,77–849,4) significa: ex superiore loco in inferiorem uehere, deducere, demittere e speciatim: aliquem uel aliquid ex alto in portum deportare (inde i.q. domum reducere, trans mare uel secundum flumen uehere, mentre deferre (Th.L.L. V,1 313,3–321,34) significa ex superiore loco ferre, deicere, e in alium locum ferre, iacere, o semplicemente in portum deferre, detto di una nave, Rhet. Her. I 11,19. C’è quindi una certa sinonimia fra i due verbi, ma di fatto deuehere serve per indicare una sorta di ‘trascinamento’, deferre, o gettare o semplicemente ‘portare dall’alto in basso’ senza una particolare attenzione. Cicerone ha, quindi, usato un termine meno preciso che la legge, e in un punto non trascurabile. Si danno, quindi, due possibilità: (1) che nella legge, relativamente recente, ricorresse deuehatur e Cicerone abbia ‘peccato’ di una certa imprecisione o frettolosità anche in questo punto, come in tutto il racconto della vicenda, o (2) che l’Auctor abbia manipolato la legge e corretto anche qui Cicerone o abbia, semplicemente, precisato Cicerone. Per sostenere la mia tesi l’ipotesi (2) sarebbe la più utile, ma sinceramente non posso escludere la (1). Anche su questo punto, comunque, l’Auctor ha voluto essere più preciso di Cicerone, citando (o manipolando) la legge.

522 Commento

cercando di staccare la fattispecie e la sua esemplificazione dalla dottrina greca, cosa più difficile per Cicerone, che forse traduceva o adattava dalla τέχνη ῥητορική di Apollonio Molone. [n. 39] I 13,23 Et lex: qui parentem necasse iudicatus erit, ut is obuolutus et obligatus corio deuehatur in profluentem: Su questa Lex cf. quanto è stato detto sopra e la bibliografia relativa. Che sia esistita questa norma nel testo decemvirale delle XII tavole è stato discusso con oscillazioni tra il no e il sì da diversi giuristi; cf. E. Nardi, L’otre dei parricidi, p. 60, nota 3, il quale pone questa norma di legge ben più tardi dei decemviri considerando (p.68) come primo personaggio a cui fu applicata la pena del culleus Lucio Ostio, dopo la guerra Annibalica (Plut. Rom. 22,4). Nardi, a sua volta, (p. 60 n. 3) propende per il sì, ma con incertezza sul testo quale è riportato nella Rhet. Her., anche considerando la sua assenza nel corrispondente passo di Cic. inu. 2,148. Anche A. Guarino, “Variazioni sul tema di Malleolo”, p. 83, pensa che le quattro leggi siano, nel loro contenuto (non nella lingua), autentiche. Sul particolare del culleus tutto il materiale di riferimento delle fonti antiche di questo strumento, applicato secondo Val. Max. 1,1,13 già dal re Tarquinio contro M. Atilio per aver fatto copiare a Petronio Sabino il libro contenente i segreti dei sacri riti civili (librum secreta rituum ciuilium sacrorum continentem […] Petronio Sabino describendum dedisset), è stato raccolto da Enzo Nardi, L’otre dei parricidi 1980, in part. pp. 19–38. Il ricorso al ‘culleus’, che non fu mai pena dell’omicidio, sembra una escogitazione Romana come si ricava da Cic. S. Rosc. 70sg. e da Oros. hist. 5,16,23sg.; Modestino, Dig. 48,9,9 pr. E 1 (cf. E. Nardi, L’otre dei parricidi, pp. 39–44). Un altro testo retorico contemplante gli effetti del culleus (lex […] cui lucem uiuo, fluctuanti mare, naufrago portum, morienti terram, defuncto sepulcrum negat) si ha pure in Quint. decl. 299, p. 180,1–182,12 Ritter (pp. 118sg. Winterbottom) e, aggiungo, in Sen. contr. 10,1,1–2. In questa pena oscena e feroce, che riguardò pure fanciulli con malformazioni, interpretati nella bieca ignoranza dei tempi come ‘androgini’ (Obseq. 22; 27; 32; 34; 36; 47; 48; 50), prima dell’inserimento nel culleus dell’uccisore del padre o della madre, aveva luogo una bastonatura con verghe sanguineis (Mod. Dig. 48,9,9), o perché prese dalla pianta detta per tal colore cornus sanguinea, o perché dipinte di rosso per associazione agli dei inferi, o perché sporche del sangue in seguito alla bastonatura a sangue (cf. E. Nardi, L’otre dei parricidi 104sg.). U. Agnati, “Sequenze decemvirali”, pp. 250– 253, traccia una breve storia dei versetti collocati attualmente nella Tabula V, e ricorda che, accanto alla tradizione retorica di questi versetti, esiste anche una tradizione giuridica. Sulla questione è ritornata più di recente (2009) Daniela Di Ottavio, la quale ha chiarito varî aspetti della querela inofficiosi testamenti, che rappresenta la fattispecie in questione in merito a questo caso. La Di Ottavio tra le due nozioni giuridiche della querela inofficiosi testamenti e della cura furiosi ha assunto la soluzione prospettata da Oliviero Diliberto: il problema è che



Libro I

523

Malleolus, come furiosus, non avrebbe dovuto essere condannato e giustiziato e, d’altra parte, il suo testamento, come testamento di un furiosus, non avrebbe dovuto essere valido. La soluzione di questa difficoltà, avanzata da Diliberto, è acuta e persuasiva: Malleolus non era furiosus, quando aveva ucciso la madre (forse strozzandola, aggiungo io, tenendo conto del necasse di Rhet. Her.), lo divenne dopo, travolto dalle furie della madre (sulle Furie cf. Cic. S. Rosc. 66sg., e soprattutto nat. deor. 3,46 con le ricche note di A.S. Pease, pp. 1069sg.). Quando, però, dettò il testamento nel quale escludeva il fratello, quindi era un testamento inofficiosum, egli era già in preda alle furiae della madre e, quindi, si trovava nella condizione di essere furiosus e il suo testamento non aveva valore. Questa condizione, individuata già da Diliberto, è stata ulteriormente approfondita da Daniela Di Ottavio, la quale ha aggiunto anche la componente religiosa: chi era furiosus era come un mostro che non doveva contaminare né terra, né acque (di qui la pena del culleus), mentre il furor si contrapponeva alla pietas (cf. D. Di Ottavio, Ricerche, pp. 65–76). Il furor dava luogo, in ambito retorico, più che giuridico al color insaniae: su questo è intervenuta con importanti precisazioni Serena Querzoli 2013, come riferisco in Commento Libro IV, nota 55 (IV 11,16 exornationes). I 13,23 Malleolus iudicatus est matrem necasse. Ei damnato statim [n. 40] folliculo lupino os obuolutum est, solae ligneae in pedibus inductae sunt: in carcerem ductus est: Sul rituale così indicato cf. E. Nardi, L’otre dei parricidi 99–103: la Rhet. Her. e Cic. inu. 2,149 concordano nell’indicare l’uso del cappuccio di pelle di lupo e dei ceppi ai piedi (così Nardi, p. 101, mentre altri intendono zoccoli di legno). Il giurista Modestino, Dig. 48,9,9 (confermato da una glossa greca dei Basilici, Bas. 60, 40,5) parla anche di una uerberatio eseguita con uirgis sanguineis. Lo scopo di queste misure era, per fulliculus, secondo Quintiliano, decl. 299, p. 181,9sg. Ritter (p. 119 Winterbottom) ne hunc iucundum coeli conspectum polluerent tetri oculi, che ha il sapore dell’invenzione declamatoria, tesa sempre ad accentuare gli aspetti truci e impressionanti. Secondo il Nardi, che riporta le opinioni di diversi studiosi, ognuna orientata a dare una spiegazione, studiosi che, peraltro, qui non si menzionano e che si potranno trovare nelle pagine di Nardi, pp. 103–105: “perché era d’uso velar la faccia dei condannati a morte; per isolare il condannato dal mondo; per anticipargli, a mo’ di cappa funebre, la notte eterna; quale segno di consacrazione agli dei inferi”. Le soleae lignae: “perché non scappasse; perché in acqua restasse a galla; perché non profanasse la terra [e per questo, invece che di ceppi, come pensa Nardi, potrebbe anche essersi trattato di zoccoli di legno]; come simbolo della partenza per l’ultimo viaggio [con questa interpretazione i ceppi c’entrano ben poco]; fatte di legno ‛infelice’”. Le uirgae sanguineae della uerberatio attestata, peraltro, dal solo Modestino, o perché rami della pianta “detta cornus sanguinea” o “perché dipinte di rosso (venendo, se di tal colore, considerate più adatte), o

524 Commento

perché alla fine sporche di sangue (sanguinose, sanguinolente: uerberatio a sangue)”. Poi il Nardi affronta tutte le altre questioni connesse con questo caso: i giudici, che, tenendo conto anche dell’orazione di Cicerone Pro Roscio Amerino, sembra che siano stati quelli della quaestio de sicaris et ueneficis, sostituiti poi dalla cognitio extra ordinem del principe (Augusto la esercitò con grande mitezza, Suet. Aug. 33; Sen clem. 1,15,7), mentre Claudio, difensore gretto dell’antica severità, abbondò in condanne (Sen. clem. 1,23,1). Un tribunale familiare, nonostante Sen. contr. 7,9, sembra che non sia mai esistito. Si discuteva, poi, se il condannato al culleus potesse fare o meno testamento. Per la Rhet. Her. I 13,23 Malleolo fece testamento, ma il fratello minore (qui eum oppugnauerat in eius periculo) ne impugnò la validità. Si è pure discusso, se si sia trattato di una pena o di una procuratio prodigi, cioè l’eliminazione di un mostro, adducendosi il fatto, attestato da Livio, 27,37,7, da Obsequente, Prodigiorum liber, capp. 27; 34; 36; 48; e da Tibullo, 2,5,79–80, che in mare erano gettati anche gli androgini (in realtà poveri bimbi nati con malformazioni). Degli studiosi di diritto romano solo Ulrico Agnati conosce i problemi relativi al rapporto che intercorre fra Cic. inu. e la Rhet. Her., anche, se pure lui, non poteva conoscere le ultime posizioni, discusse nell’Introduzione a questo libro: che il De inu. di Cicerone è stato scritto nell’88, prima della Rhet. Her., la Rhet. Her. tra l’86 e l’82, che entrambi gli autori derivano probabilmente da una Τέχνη ῥητορική rodiese, che certamente l’autore della Rhet. Her. (I 11,18) aveva avuto un doctor e, quindi, probabilmente, tenendo conto pure dell’atteggiamento antigreco (I 1,1), che fu in rapporto con la scuola dei rhetores Latini di Plozio Gallo; invece tutto ciò, l’esistenza di un doctor Latino e di una scuola romana non si può affermare per Cicerone, De inu. Egli, infatti, nel de orat. 1,14, in un brevissimo schizzo sulla storia della retorica romana parla di generici doctores (auditis oratoribus Graecis cognitisque eorum litteris adhibitisque doctoribus incredibili quodam nostri homines discendi studio flagrauerunt). Questi sono generici maestri greci della retorica greca. Ma nel De inu. Cicerone non usa mai il termine doctor e una sola volta, con riferimento a personaggi generici, la parola magister: Cic. inu. 1,35 in uictu considerare oportet, apud quem et quo more et cuius arbitratu sit educatus [sc. puer], quos habuerit artium liberalium magistros (cf. J.W. Fuchs, Index Verborum, pp. 45; 84). Il Diliberto, dunque, fa una osservazione importante anche per ipotizzare, se l’Auctor Ad Herennium o il suo doctor abbiano conosciuto il De inu. di Cicerone e come se ne siano serviti: intendo non nella versione greca della fonte rodiese da cui entrambi derivano, ma nell’applicazione romana. Già il Nardi aveva notato (L’otre dei parricidi, p. 109 n. 5) che un furiosus non poteva essere condannato, cf., al riguardo, Dig. 1,18,13, 1, da Ulpiano, Lib. VII de officio proconsulis, dove è esplicitamente detto che i diui fratres [Marco Aurelio e Lucio Vero] avevano stabilito che anche il reo confesso di parricidio, se riconosciuto furiosus, non poteva essere punito, ma solo controllato con il carcere (prima, però, è detto che il carcere si deve applicare solo, se il furiosus non può essere controllato da un



Libro I

525

familiare); Dig. 1,18,14, da Macer, Lib. II de iud. publicis; Dig. 48,9,9,2, da Modestinus, Lib. XII pand.; e cf. O.Diliberto, Studi, p. 8 e n. 18, e O.Diliberto, “Il testamento del matricida”, p. 190 n. 37, il quale afferma che non è rilevante che i testi del Digesto siano posteriori, “perché il principio dell’irresponsabilità penale del furiosus è radicato anche nella giurisprudenza meno recente”. È, comunque, un fatto che in Cicerone, inu. 2,148, ricorrono tre disposizioni di legge che riguardano le facoltà testamentarie del furiosus, mentre in Rhet. Her. I 13,23, alle tre identiche diposizioni è aggiunta, dopo la seconda lex testamentaria, una lex che infligge la pena del culleus al parricida. Quindi, secondo Diliberto, le due leggi XII Tab. 5,3 Paterfamilias uti super familia pecuniaque sua legassit, ita ius esto e 5,4 Si paterfamilias intestato moritur, familia pecuniaque eius agnatum gentiliumque esto sarebbero già applicabili al caso di Malleolo, senza una loro interpretazione ex ratiocinatione, e non ci sarebbe stato alcun bisogno di menzionare la legge che condannava al culleus Malleolo (Qui parentem necasse iudicatus erit, ut is obuolutus et obligatus corio, deuehatur in profluentem e Cicerone avrebbe fatto bene a non menzionare tale legge, Diliberto, “Il testamento del matricida”, p. 180 n. 5). Quindi – argomenta giustamente Diliberto (p. 182) –, la ratiocinatio riguarda solo la legge delle XII tavole, relativa al furiosus. L’opinione di Diliberto, “Il testamento del matricida”, p. 192, è, dunque “da una parte, che il matricida Malleolo viene punito perché sano di mente al momento dell’omicidio, ma, dall’altra, che il suo testamento potrà eventualmente essere attaccato dagli eredi legittimi poiché al momento della redazione egli era già da considerarsi (sulla base della particolare similitudo proposta dai retori) alla stregua di un furiosus”. Incidentalmente va ricordato che Diliberto ha ampiamente indagato nel primo capitolo del suo libro (1984) il significato e l’uso di «furiosus» nel sistema decemvirale, indicandosi con furiosus ogni tipo di malato di mente, che poteva, però, anche guarire, ma che era posto sotto la potestas degli agnati o, in mancanza di questi, dei gentiles, e sopra abbiamo indicato in che modo, secondo la soluzione del Diliberto. Quindi – è facile osservare – il caso di Malleolo e il suo rapporto con la facoltà di testare, è collegabile ex ratiocinatione con lo status del συλλογισμός11. Ma, per quanto riguarda la questione che concerne il rapporto fra le due opere, De inu. e Rhet. Her., è Cicerone che non ha usato oppure ha tolto o è la Rhet. Her. che ha aggiunto. D’altra parte Cicerone conosceva molto bene la pena del culleus (S. Rosc. 70sg.) e aveva equiparato il parricida al furiosus, in 11 Si è discusso anche se questa legge fosse genuina, tenendo conto del fatto che manca in Cicerone e non può essere attribuita alle XII tavole, cf. E. Nardi, L’otre dei parricidi, p. 60 n. 3, il quale pensa che fosse una legge autentica, ma il cui dettato doveva essere stato adattato alle esigenze retoriche (il che sembra a me assai difficile, considerata la brevità della norma). A me, poi, sembra che la legge debba essere autentica, per due motivi, perché l’esempio è dato insieme a tre leggi autentiche e perché concerne un fatto reale che non poteva mancare di una sua norma di legge, anche considerata la notorietà della vicenda, riportata persino da Livio, perioch. 68.

526 Commento

quanto perseguitato dalle Furie, come nel caso di Oreste (S. Rosc. 66–68). Ma, oltre a questa consistente differenza tra il De inu. e la Rhet. Her., Ulrico Agnati, “Sequenze decemvirali”, pp. 247sg, ha rilevato come importanti dettagli siano presenti nella Rhet. Her. e manchino in Cicerone: il nome del matricida, Malleolo, taciuto da Cicerone, il quale parla invece di un generico Quidam. Altri particolari non insignificanti sono la forma legauerit (