Augustini, S. Aurelii, de civitate dei libri XXII: Vol. I. Lib. I - XIII [1993 ed.] 3519011042, 9783519011040

Citation preview

A. AVGVSTINI DE CIVITATE DEI

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI EPISCOPI

DE CIVITATE DEI LIBRI XXII RECOGNOVERVNT

BERNARDVS DOMBART ET ALFONSVS KALB VOL. I LIB. I-XIII DVAS EPISTVLAS AD FIRMVM ADDIDIT

JOHANNES DIVJAK EDITIO QVINTA

STVTGARDIAE ET LIPSIAE IN A E D I B V S B.C. T E V B N E R I M C M X C 111

EDITIO STEREOTYPA AVCTIOR EDITIONIS QVARTAE ANNI MCMXXVIII

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme Augustinus, Aurelius: [De civitate Dei] Sancti Aurelii Augustini episcopi De civitate Dei libri XXII / recogn. Bernardus Dombart et Alfonsus Kalb. — Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana) NE: Dombart, Bernhard [Hrsg.] Vol. 1. Lib. I-XIII [u.a.]. -Ed. stereotypa ed. 5. (1981). 1993 ISBN 3-519-01104-2

Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt besonders für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. © B. G. Teubner, Stuttgart 1981, 1993 Printed in Germany Druck und Bindung: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt

Cum bibliopolae amplissimo honestissimoque, qui mihi initio anni praeteriti opus Dombartianum quartwn recognoscendum obtulit, placuisset novam editionein artis photomechanicae quae dicitur opera ad tertiae editionis exemplar quantum fieri posset excudere, editoris arbitrio ab initio certi arctique constituti erant fines non solum in ipsis Augustini verbis emendandis sed etiam in commentario critico componendo. Neque to/men textus fundamenta nova manuscriptorum materie collecta firmare omisi. Contigit mihi, ut decimum c ο diets C lib r u m in bibliotheca publica Leningradiensi adservatum et diu oblivione obrutum primus conferr em, postquam auxilio benevolentissimo cum aedium Ttubnerianarum et Martini Winkler i doctoris Begimontani turn Ottonis Glauningii, summi bibliothecae Lipsiensis antistitis, ille liber Lipsias transmissus ibique effigies eius lucis ope in usum meum optime depicta est. Quae in his tabulis dubia relicta erant, Dr. Otto Glauning, amid adiuvandi studiosissimus, summa cura ac diligentia in ipso libro manuscripto identidem examinavit. Praeterea ires codices Bernenses (B, , D), qui mihi liberalitate curatorum bibliothecae civitatis Bernensis bis Monachium missi erant, in usum artis criticae converti. Etiam Dombarti codices Monacenses (A, F, Ε, "ι) hie illic non sine fructtt denuo inspexi. Lectiones porro ex editione ilia Argentoratensi enotatas auxi; plura etiam ex Hoffmanni apparatu critico recepi, ut proprietates et mutuae necessitudines praestantiorum codicum facilius intellegi possint. E Caroli Weymani editione, quae anno 1924 typis officinae Bremensis maxima cum sumptu ornatuque expressa est, me multum commodi cepisse libenter grateque confiteor, cum in lectionibus diiudicandis haud raro sententiam illius viri in litteris posterioris latinitatts tarn quam qui maxime versati sequi et ex uberrima scientiae materia, quam in adnotatione et in indice operis sui couegit, nonnulla in commentarium criticum recipere possem. Neque J. C. We lido nii editionem eodem anno Londinii emissam frustra exploravi, quamvis neglegenter ille ipsa Augustini verba recensenda tractaverit (cf. A.Souter in „The Classic.Rev." 39,1925,p. 135sqq.; A. Kalb in „Bayer. Bl. f. d. Gymn.-Sch.- W." 63, 1927, p. 159). Interdum mihi etiam S. Angus „The sources of the first ten books of Augustine's D. C. D." (Princeton 1906) et Alfredi

II

PBAEPATIO

Schroederi interpretatio Germana (Camboduni 1911—16) usui erant. In praefatione autem Dombarti ipsius verba, ubi eius sententias prorsus secutus sum, retinere studui. Haud scio an indices a multis desiderates huic editioni, id quod animum induxi, fascicule separato postea adiungere liceat. Gratias denique ago maximas viris doctissimis et illustrissimis, quorum consilio et auxilio usus sum, imprimis Alberto Rehm, Carolo Weyman, Theodora Dombart Monacensibus, item praefectis bibliothecarum publicarum Bernensis, Leningradiensis, Lipsiensis, Monacensis, praecipue Ottoni Glauning Lipsiensi amicissimo et Alberto Hartmann Monacensi, neque minus Carolo Hartmann gymnasii Baruthini rectori, qui multis modis coepti fautorem se praebuit. Baruthi, Kal. Sept. MCMXXVII.

Alfonsus Kalb.

PRAEFATIO. PARS PRIOR. De c o d i c i b u s , quorum lectiones ex H o f f m a n n i (CSEL vol. XL/1, 2), D o m b a r t i m e i s q u e ipsius collationibus in hac quarta editione conficienda adhibui, haec praemittantur: Veterrimi Civitatis Dei libri mss sunt LVC, quorum nullus totum opus complectitur, cum TJ tantummodo libros I—V, V XI—XVI, C I—X contineat. Praestantissimus autem L est ί, qui numero 607 (olim 523 bis) insignitus in L u g d u n e n e i s civitatis bibliotheca adservatur. Is saeculo VI*) aut VII**) litteris aemiuncialibus scriptus Leopoldi D e l i alii***) *) Hoffm. ed. I p. I; Traube Nona. sacr. p. 148. **) E. A. Lowe in Miscell. Ehrle IV p. 44; idem in 'Codices Lugdunenses antiquissimi' (1924) p. 42. ***) Cf. 'Notices et extraits des manuscrits de la bibliotheque nationale etc. . . . public's par 1'Institut national de France' torn. XXIX, Paria 1880, p. 366—69; 397—401. Script u r a e s p e c i m i n a reperiuntur in 'Album paloographique ... par la Societe de l'ecole des chartes', Paris 1887, tab. VII; Lowe, Cod. Lugd. ant., tab. 26 et 27.

PBABPATIO

III

merito una cum A, eiue apographo, a longa oblivione vindicatua et ab Hoffmanno semel iterumque collatus est. Exhibet libros quinque priores non sine lacunis; desiderantur enim in eo foliis quibusdam quaternionibusve amissis hae editionis nostrae partes: pg. 3,10—25, 4; 124,25—125,28; 131,27—144,7; 163,30 —174,29; 197,26—199,2; 240,3—242,3. Ea quoque, quae etiamnunc restant folia (138), baud raro situ et umiditate mutilata atque deformata sunt. Etsi L variis librarioram mendis non vacat, i n t e r p o l a t i o n s certe i m m u n i s esse et Hoffmanno et Dombarto videbatur. Neque tarnen fidem plane tribuendam esse censeo crebris v o c a b u l o r u m t r a n s p o s i t i o n i bus, quas prima codicis L· inanus — eamque eecutus Λ — a ceteris HIBS discrepantee tradidit, cum transpositiones quaedam inveniantur in sous L1A (vel Λ, ubi L deest) manifesto pravae (cf. p. 56, 2 male ac bene; 75,10 Punicum bellum [item Λ 133,14]; 80,15 adsensus est esse; 108,13 etiam Romana ipsa; 186,16 est quoque; 191,8 est non instituta; 218,6 multa gloriae mira atque praeclara cupiditate; 224, 7 pro libertate(m) pulchra; 227,18 iam consul bis), aliae non solum Dombarto, sed etiam Hoffmanno Weymanoque displicuerint, velut p. 64,9 muliercularum earum; 55,14 multa praeclara; 105,32 suo disseretur diligentius; 138,9 Deinde bellum; 168,26 meritis bonis; 172,23 adsumere adiutorem ; 27 inquit poterimus; 174,5 Felicitas indignata; 26 Felicitati resieteret; 216,2 opus suum autem; 237,18 castigatior est; 24 imperatores Christianos. — Primae manus errores in codice L nonnunquam eadem vel aequali fere mann correcti eunt; has correcturas Λ plenimque recepit (cf. Hoffm. I p. III). Posterioris autem manus cuiusdam emendationes (L*) codice Λ aetate paulo inferiores esse docuit Dom- L·* bart (cf. p. XXIV et XXVI adnot.). Codex Λ, saec. IX scriptus, ipse quoque L u g d u n e n e i e , A numero 606*) (olim 523) insignitus, libros I — XIV continet, quorum quinque priores e codice L descripti sunt exceptis sex prioribus foliis paulo recentiore manu exaratis, quae aliud exemplar secuta est. Indidem ea videntur petita esse, quae in A a sexto libro usque ad quartum decimum leguntur. Hae partes a compluribus librariie conscriptae ab Hoffmanno littera 1 notantur. Post sextum vero folium, cuius extrema verba 1 sunt: m u l t o s i n q u i f u n t ] (p. 20, 20), in cod. A (I) folium excidit; post hanc lacunam codex A incipit a vocabulis [extrin]secus sed ad (p. 23, 26), cum L in pag. 25, 4 (fuit Daniel) demum initium capiat. Aliam quoque Lugduneneie vetustis*) Cf. Lowe, Cod. Lugd. ant. p. 43; numerus 608 legitur in Hoffmanni et Dombarti editionibus.

Γί

PKAEFATIO

eimi lacunam (p. 197, 26—199,2) non codicis Λ, sed codicis l librarium folio inserto supplevisse ab Hoffmanno monemur. In codicibus L AI nulla eat capitum distinctio aut inscriptio. V Codex F, qui sexto aaeculo adtribnendus videtur*), in Capituli V e r o n e n s i s bibliotheca numero XXVIII 26 notatus custoditur. H ne codicem, qui uncialibus litteris scriptus libros XI —XVI exhibet, Hoff mann iam anno 1868 perscrutatus postea a Dr. Guil. Weinberg ero denuo inspiciendum curavit; eundem Dr. Christ. Hoerner in secundae Dombarti editionis usum contulit. Dubium non est, quin hie ber mss, quamquam non desant in eo errores scribaram et coniecturae parum prosperae correctorum litteras evanidas rescribentium, plerumque tarnen ainceritatia indicia prae se ferat. Panca enim interp o l a t i o n i s manifeatae exempla inveniuntur: in vol. I p. 472, 9 curabo] c o n a b o r F"(B); 552,18 suaviter] s a p i e n t e r V (cf. II 62,9}-, 570,26 arduus] arduus c a r d u u s F(FGBelp); IIp.36,2 non peccandi facilitas] in non p e c c a n d o felicitas F(B) (cf. lin. 4 et 6); 49, 26 damnabilem] l a u d a b i l e m F; 83, 7 quinta] quinta eexta F(0ba) (cf. 76,34 et 84,5); 184, 25 corporis] caro F. In codice F ipso singula capita non aunt distincta; praemiseus tarnen ei est in prioribus sex foliis index capitum librorum XI—XIV, saeculo X scriptus. C Codex Corbeienais (C), saeculo VII**) vel ineunte VIII***) litteris semiuncialibus scriptus, olim in bibliotheca monasterii S. Germani a pratis (S. Germain des Pres) numero 766 insignitus erat et libros I—X praemieso horum librorum indice capitulorum comprehenderat. Nunc in duaa partes dissectus exstat: maior pars libroa I — IX cum decem librorum indice continens in bibliotheca publica Parisiensi n° 12214 notatus adservaturf); alteram partem, cui solus liber X inest, sub finem *) Bum vetustiorem esse saeeuloVII, cui a e i f f e r s c h e i dio (Wien. Sitzber. phil.-hist. Kl. Bd. 49, S. 8) vindicatus est, H o f f m a n n (ed. vol. I p. VII) et Dombart (ed.8 vol. I p. X) consentiunt; saeculo V eum adtribuit Lowe, Cod. Lugd. ant. p. 42. **) H off m. Ι ρ. ΠΙ; Δ. C h a t e l a i n , Uncialis scriptura (Paris 1901) p. 150. L 1 we (1. 1c.) codicem C saeculo VI ecriptum ease opinatur; V vel VI aaeculi eum aestimabant viri docti priorum temporum (cf. Nouv. Traito de Diplom. 1767 torn. Ill p. 91). ***) Staerk (cf. quae paulo infra notata sunt). f) Cf. Chatelain L c. p. 148sqq. (in tab. LXXXII script u r a e a p e c i m e n est).

PKAEFATIO

V

saeculi XVIII a codice Germanensi distractam anno 1800 Petrus Dubrowsky*), a secretis legati Rossici, Petropolim abduxit. Hanc partem, quae diu in oblivione iacuerat, inbibliotheca Caeearea P e t r o p o l i t a n a , nunc publica Leningradiensi, conditam esse nota Q. v. I Nr. 4 insignitam Antonius Staerk**) anno 1910 monuit; ipse eius imaginem ad verbum contuli (cf. p. I). Ex ilia autem parte codicie C, quae Parisiis relicta erat, FridericuB Duebner, cum anno 1838 Maurinorum editionem celeberrimam denuo emittendam curaret, in adnotatione critica multas egregias lectiones excerpsit, sed exiguum numerum in textum recipere ausue est (cf. edit. Duebn. p. XXII; Neue philol. Jahrb. XI [32] p. 68). Eandem codicis partem Hoffmann identidem perscrutatus iudicavit librum Corbeiensem, cum ex optima origine manavisset et nitide Bcriptus esset, non tanti esse, quanti, priusquam Lugdnnenees in notitiam venissent, viris doctis visus esset. Multie enim exemplis aperte probavit (cf. Hoffm. ed. I p. IV sqq.) non solum librariorum inemditorum erroribus, sed etiam doctiorum hominum interpolationibus ilium crebro esse deformatum. Cui iudicio assentiri non dubito codice Leningradiensi examinato. Nam hie quoque praeter creberrima primae m anus menda, quae litteris permutatis, nominum et verborum tenninationibus confusis, vocum et eententiarum partibus omiBsis aliiaque erroribus orta sunt, perspicuae occurrunt interpolationes: cf. p. 401,11 adminiculare] a d i u u a r e C\ 16 beata esse non posset C; 403,10 necessitudinibus] c o n s u e t u d i n i b u s (7; 408, 18 holocaustis autem non; 29 eis sibi sacrificiis C\ 413,11 quo tempore parere filinm nee; 416,10 empyria] i n f e r i a indicium A iudices CK Ρ Ί Β β rett.vj IV.

Consentit Augustanus cum Lugdunensibus, Patav i n o (p), Corbeiensi: 33, 8 in hoc ... exemplo C 8 KFlB abq ed. prim. Arg. V; in om. L AC1 Δ.}) falso, ^^t videtur; antccedit tarnen, post quod in facile omitti potuit. 40, 11 libidini hostili A 8 KF")B abq ed.princ. Arg. v libidini (om. hostili) A1 solus recte; libidine (om. hostili) 41,3 quibuslibet Z/^CAp (recte; cf. progr. p. 15} cuiuslibet KFiB abeq ed.princ. Arg. V. 50, 13 secures esse ab host, terrore _Ε/Λ(7Αρ ab host. terr. sec. esse KFlB abde ed.princ. Arg. V. 54, 10 numquam ad ueritatis scientiam Zi^iCAB p (sec. Graec. ut Cypr. CE 31, 225, 2} ad uer. sei. numq. KP labdeq ed.princ. Arg. v 64, 26 non nullorum LACA1^ (falso) nullorum A 2 K F l B β ab de ed.princ. Arg. ullorum (omisso non) q non ullorum V (recte). 68, 24 quia colunt Z/^CApV (recte) cum colant KFB b eq ed.princ. Arg. cum colunt y!2na. 73, 29 milia LACKl\> [cf. W. Kalb, Juristenlatein (1888) p. 55] milibus A* B β ab de q ed.princ. Arg. v (cf. Liv. 5, 32, 9}. 87, 22 adytis adque (atque) aris L/ACA.f) (recte) adytis arisque KFnB r eil. ed.princ. Arg. v. 92, 5 sensum honestatis amiserit LACA.^ (recte) amittat s. h. K F n B abdeq ed.princ. Arg. V. 94, 13 deorum uel scelerate turpiterque facta uel sceleratius *; -ne pro -ni Hoffmanni

errore typogr.?

XX

PBABFATIO

turpiusque conficta (eonfincta LA) LACA.l((*)iß (optime) deorum facta uel (om. ed. princ.) sc. t. commissa (conficta ed.princ.; om. K1P) uel seel, turpiusque conficta (commissa ed.princ.} A 2 K 8 lBßa a beq ed. Arg. V; deorum om. a1. [Addo 84, 12, ubi codicibus LACA.^ etiam "iq accedwnt lectione deorum suorum; KFBß autem cum r ell. mss. et edd. princ. Arg. suorum deorum habent.J V.

Consentit A u g u s t a n u s solus cum L u g d u n e n s i b u s et Corbeiensi: 25, 30, 30, 34,

21 M. LC m A Marcus J K F l B ß rell. V. 24 ad hoc LA1CA1 adhuc A 2 Bß rell. V (cf. 31, 2). 33 faciat LAiCiA. (falso) fiat rell. ed.princ. Arg. v. 32 huius modi L AC A. (cf. 227, 30} huiusce modi KP " rell, ed.princ. Arg. V] cf. p. XXII (68, 28). 36, 17 nominabitur L AC (recte) nominatur K P l B ß rell. ed. princ. Arg. v. 44, 19 ammirari LA. admirari AC (recte) mirari K P l B ß abdepq ed. princ. Arg. v. 45,30 inuocantes L AC1 (recte) ita inuoc. C 2 K F l B ß rell. ed. princ. Arg. v. 67, 11 GN. L AC A Gneo rell V. 86, 19sq. perirent LAlCA.l(bis, falso) periret rell. ed.princ. Arg. V. 88, 22 luci L AC* A1 Lucii rell. v. 91, 2 frequenter LAC^^A*^ ed. Arg. (falso) frequentet rell. ed. princ. V. 94, 30 ecclesiam L AC A (recte) ecclesias KP iB abdepq ed. princ. Arg. v. *) Cum d plerumque codicis C vestigia sequatur, ambo unius testis loco sunt; cf. p. 61, 27.

PRAEFATIO

XXI

95, 22 elegeres L legeres AC1 λ1 eligeres A 2 FlB reU. ed. princ. Arg. V (recte; cf. 19). [Eisdem codicibus (LACK] solus b accedit p. 90,17, ubi hae notandae lectiones: celebrata et L AC1 A.1]) v celebrata est ut K1 P celebr. ut C s K s ae celebr. sunt ut A21 Bq ed. prwc. Arg. (om. ut); celebrantur ut p]

VI. Consentit Augustanus solus cum Corbeiensi et Patavino (p): rl 89, 22 IllincJ Illic C Ap (lectio haud inprobanda).

VII. Consentit Augustanus solus cum solo Corbeiensi: 32, 6 qui id] quid C^A1 (falso). 72, l mutuarentur] mutarentur C1Ai (falso). Quae supra proposui exempla, ea omnia societatem quandam Augustani cum optimis antiquissimisque codicibus testantur. Restat, ut a capite ΧΠΙ primi libri usque ad finem secundi eos quoque tractemus locos, quibus Augustanus cum plerisque recentiorum codicum aut a singulis aut a compluribus meliorum differ t. Diversae igitur ab Augustano et reliquis codicibus lectiones inveniuntur I. in solis LA*): 32,14 inter illos scilicet LA scilicet int. ill. CAP 1B β rell. ed. princ. Arg. V (cf. p. 33, 2}. 32, 17 proicere LlAl (falso) proiecere rell. V. *) Omittimus hie eas codicum LA lectiones, quibus HU a legitima scribendi ratione discedunt, velut ubi in eis litterae n et b permutantur.

XXII

PBAEFATIO

34, 12 aduersus se ipsum] se om. LA (parum recte). 42, 26 potius] om. L1A1. 45, 24 esse autem LA Hoffm. Wey. autem om. p1 autem e s s e C A K F n B rell V. 54, 9 mulierc. ear. L^A ear. mulierc. (