Aurelii Augustini Opera [II,2]

Table of contents :
Contra Academicos libri III ( CPL 253, CHL 202 ) — ed. W.M. Green
De beata vita ( CPL 254, CHL 202 ) — ed. W.M. Green
De ordine libri II ( CPL 255, CHL 202 ) — ed. W.M. Green
De magistro liber I ( CPL 259, CHL 202 ) — ed. K.-D. Daur
De libero arbitrio libri III ( CPL 260, CHL 202 ) — ed. W.M. Green

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina XXIX

CORPVS CHRISTI ANORVM Series Latina

XXIX

AVRELII AVGVSTINI OPERA P A R S II, 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXX

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI CONTRA ACADEMICOS DE BEATA VITA DE ORDINE DE MAGISTRO DE LIBERO ARBITRIO

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXX

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE

Svpremo B elgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve

Optimis A rtibvs P raeposito EDITVM

CONTRA ACADEMICOS DE BEATA VITA DE ORDINE

CVRA ET STVDIO

W.M. GREEN

«b

PREFACE This volume contains the earliest works of Augustine which have survived. They were written in the fall of 386, after he had resigned from his place as professor of rhetoric in Milan. Along with his mother, his brother, his son, and a cluster of friends, he withdrew from the city to a farm which had been placed at his disposal by his friend Verecun­ dus. There they occupied their time partly in farm work, but chiefly in conversation on philosophical topics. Their words, we are told, were taken down by a notarius, or short­ hand reporter, and then worked up by Augustine into the form of three treatises : Against the Academics, On the Happy Life, and On Order. These are dialogues in the manner of Cicero, each being dedicated to a friend of the author. The three books Against the Academics Augustine sent to his fellow-townsman Romanianus, a man of wealth who had helped him in his school days. He was now in Milan, troubled with business difficulties. The treatise On the Happy Life is dedicated to Manlius Theodorus, a cultured Neoplatonist of Milan, perhaps the one who supplied Augustine with certain books which were instrumental in his conversion to a Neoplatonic outlook. The dialogue On Order is addressed to Zenobius, a young man who had already engaged in discussions with Augustine on cosmic order, discussions never yet brought to a satisfactory conclusion. So, in response to a letter in verse from Zenobius which called for a full reply, Augustine sends this dialogue to him. Since the manuscripts of these works have twice been described in modem editions (by Knoll in CSEL 63, 1922 and by Green in Stromata Patristica et Mediaevalia, II, 1956), I shall here be content to summarize the facts. Manuscripts older than the twelfth century are few ; those of the twelfth century and later seldom contribute any readings of value not found in the older witnesses. The dialogues Contra Academicos and De Ordine are usually found together, while the De Beata Vita has an independent tradition. For the former there are two families of manuscripts, one (a) re­ presented by P H R, manuscripts of the ninth century, and M, of the eleventh ; the other (ji) represented by T, of the eleventh century and S, of the twelfth, and also by a tenthcentury corrector of R. For De Ordine there exists also a ninth century manuscript, A, which affords a third witness for the P text. All of these I have collated from photographic repro­ ductions, and in the hope of achieving the greatest accuracy, I have rechecked my collations against those of Knoll. For dating and provenience, where reliable printed descriptions are lacking I have relied on the judgment of Dr. Bernhard

VIII

PREFACE

Bischotï of Munich, and hereby acknowledge my indebtedness to him. For the early existence of the j8 text there is a valuable witness in Eugippius, abbot of Lucullum, near Naples (c. 455535). In his huge collection of excerpts from Augustine there is one of considerable length from the De Ordine (2, 24-27), showing remarkable agreement with the j8 manuscripts. For establishing the text the testimony of the two fa­ milies seems to be of about equal weight. There are obvious interpolations here and there in the j8 family, but these are insufficient to prove the general superiority of the rival text. In such a case the editor must rely on the context and on familiarity with the author’s usage. Such was the practice of the seventeenth century Benedictine editors, and I fre­ quently find myself in agreement with them against later editors.

CONTRA ACADEMICOS LIBRI TRES

CONSPECTVS SIGLORVM H M P R Ra S

codex Harleianus 3039, saec. IX 1 codex Monacensis 14330, saec. X I codex Parisinus 13369, saec. IX 1 codex Remensis 382, saec. IX 2 corrector eius, saec. X 2 codex Trecensis 40, vol. 1, saec. X II

T

codex Trecensis 1083, saec. X I

a P

consensus codicum H M P R consensus codicum S T , cui fere ubique consentit R 2

H K

editio Maurinorum editio Academiae Vindobonensis a Pio Knôll curata

CONTRA ACADEMICOS LIBRI TRES L IB E R PRIMVS I. L O utinam, Romaniane, hominem sibi aptum ita uicissim uirtus fortunae repugnanti posset auferre, ut ab ea sibi auferri PL neminem patitur, iam tibi profecto iniecisset manus, suique 905 iuris te esse proclamans, et in bonorum certissimorum posses- v 3 5 sionem traducens ne prosperis quidem casibus seruire permit­ teret. Sed quoniam ita comparatum est siue pro meritis nostris siue pro necessitate naturae, ut diuinum animum mortalibus inhaerentem nequaquam sapientiae portus accipiat, ubi neque aduersante fortunae flatu neque secundante moueatur, nisi eo 10 illum ipsa uel secunda uel quasi aduersa perducat, nihil pro te nobis aliud quam uota restant, quibus ab illo cui haec curae sunt deo, si possumus, impetremus, ut te tibi reddat — ita enim facile reddet et nobis — sinatque mentem illam tuam, quae respirationem iam diu parturit, aliquando in auras uerae 15 libertatis emergere. Etenim fortasse quae uulgo fortuna nomi­ natur occulto quodam ordine regitur nihilque aliud in rebus casum uocamus, nisi cuius ratio et causa secreta est, nihilque seu commodi seu incommodi contingit in parte, quod non con- PL ueniat et congruat uniuerso. Quam sententiam uberrimarum 906 20 doctrinarum oraculis editam remotamque longissime ab intel­ lectu profanorum se demonstraturam ueris amatoribus suis ad quam te inuito philosophia pollicetur. Quam ob rem cum tibi v 4 tuo animo indigna multa accidunt, ne te ipse contemnas. Nam si diuina prouidentia pertenditur usque ad nos, quod minime 25 dubitandum est, mihi crede, sic tecum agi oportet, ut agitur. Nam cum tanta quantam semper admiror indole tua ab ineunte adulescentia adhuc infirmo rationis atque lapsante uestigio humanam uitam errorum omnium plenissimam ingredereris, excepit te circumfluentia diuitiarum, quae illam aetatem atque /*250 3° animum, quae pulchra et honesta uidebantur, auide sequenI, 6/8 cf. Aug., Retract, i, i, 3. 9 cf. Cicero, Tuse. Disp. j, 2, j ; Off. 2, 6,19. 11 cf. Verg., Aen. 6 , 128 ; cf. G. Pfligersdorfer, in La ciudadde Dios, 176, p. 128. 16/17 cf. Aug., Retract. 1 ,1 , 2 ; Cicero, Acad. i, 7, 29. 17/19 cf. Plotinus, Enn. 3, 2, 3. 23/26 cf. Aug., Ciu. Dei 10, 14 ; Plotinus, Enn. 3, 2, 13 ; Cicero, Nat. 2, 21, j6. 29/30 cf. Verg., Georg. 1,124 ; cf, G. Pfligersdorfer, a.c.yp. 466.*I,

Tit. : contra achademicos M T, achademicorum H P R, de achademicis S (cfr Retract. I, 1 : contra academicos uel de academcis) I, 3 manum T u 8 sapientiae] philosophiae Retract. fortuna ipsa (i 19 iam et /? 21 monstraturam /?

10 ipsa fortuna j3,

n 249

4

CONTRA ACADEMICOS I, i, 1-3

tem inlecebrosis coeperat absorbere gurgitibus, nisi inde te for­ tunae illi flatus, qui putantur aduersi, eripuissent paene mer­ gentem. 2« An uero si edentem te munera ursorum et numquam ibi 35 antea uisa spectacula ciuibus nostris theatricus plausus sem­ per prosperrimus accepisset, si stultorum hominum, quorum inmensa turba est, conflatis et consentientibus uocibus ferreris ad caelum, si nemo tibi esse auderet inimicus, si municipales tabulae te non solum ciuium sed etiam uicinorum patronum PL 40 aere signarent, conlocarentur statuae, influerent honores, adde­ 907 rentur etiam potestates, quae municipalem habitum super­ crescerent, conuiuiis cotidianis mensae opimae struerentur, quod cuique esset necesse, quod cuiusque etiam deliciae siti­ rent, indubitanter peteret, indubitanter hauriret, multa etiam 45 non petentibus funderentur, resque ipsa familiaris diligenter a tuis fideliterque administrata idoneam se tantis sumptibus paratamque praeberet, tu interea uiueres in aedificiorum ex­ quisitissimis molibus, in nitore balnearum, in tesseris, quas honestas non respuit, in uenatibus, in conuiuiis, in ore clien50 tium, in ore ciuium, in ore denique populorum humanissimus liberalissimus mundissimus fortunatissimus iactareris, quis­ quam tibi, Romaniane, beatae alterius uitae, quae sola beata V 5 est, quisquam quaeso mentionem facere auderet ? quisquam tibi persuadere posset non solum te felicem non esse sed eo 55 maxime miserum, quo tibi minime uidereris ? Nunc uero quam te breuiter admonendum tot et tanta quae pertulisti aduersa fecerunt. Non enim tibi alienis exemplis persuadendum est, quam fluxa et fragilia et plena calamitatum sint omnia, quae bona mortales putant, cum ita expertus sis, ut ex te ceteris 60 persuadere possimus. 3* Illud ergo, illud tuum, quo semper decora et honesta desi­ /*251 derasti, quo te liberalem magis quam diuitem esse maluisti, quo numquam concupisti esse potentior quam iustior, num­ quam aduersitatibus improbitatibusque cessisti, illud ipsum, 65 inquam, quod in te diuinum nescio quo uitae huius somno utemoque sopitum est, uariis illis durisque iactationibus secre­ ta prouidentia excitare decreuit. Euigila, euigila, oro te ; mul­ tum, mihi crede, gratulaberis, qpid paene nullis prosperitati­ bus, quibus tenentur incauti, mundi huius tibi dona blandita 70 sunt, quae me ipsum capere moliebantur cotidie ista cantan­ tem, nisi me pectoris dolor uentosam professionem abicere et

70/71 cf. Aug., Beata uita 4 ; Conf. 9, 2, 4 ; 9, 5, 13. 46 sumtibus Pl k 51 ut suesti fortunatissimus /3 R2, fortunatissimus ut fuisti ft 59 ita ex aliqua parte bene j8 ft 63/64 pisti esse usque improbitatibusque ces] om. a per homototel.

CONTRA ACADEMICOS I, i, 3-ii, 5

5

in philosophiae gremium confugere coegisset. Ipsa me nunc in otio, quod uehementer optauimus, nutrit ac fouet, ipsa me penitus ab illa superstitione, in quam te mecum praecipitem 75 dederam, liberauit. Ipsa enim docet et uere docet nihil omnino colendum esse totumque contemni oportere, quicquid morta­ libus oculis cernitur, quicquid ullus sensus attingit. Ipsa uerissimum et secretissimum deum perspicue se demonstraturam promittit et iam iamque quasi per lucidas nubes ostentare 80 dignatur. 4* In hac mecum studiosissime uiuit noster Licentius ; ad eam totus a iuuenalibus inlecebris uoluptatibusque conuersus PL est ita, ut eum non temere patri audeam imitandum proponere. 908 Philosophia est enim, a cuius uberibus se nulla aetas queretur V 6 85 excludi. Ad quam auiudius retinendam et hauriendam quo te incitarem, quamuis tuam sitim bene nouerim, gustum tamen mittere uolui. Quod tibi suauissimum et, ut ita dicam, inducto­ rium fore peto, ne frustra sperauerim. Nam disputationem, quam inter se Trygetius et Licentius habuerunt, relatam in 90 litteras tibi misi. Illum enim quoque adulescentem quasi ad detergendum fastidium disciplinarum aliquantum sibi usurpasset militia, ita nobis magnarum honestarumque artium ardentissimum edacissimumque restituit. Pauculis igitur die­ bus transactis posteaquam in agro uiuere coepimus, cum eos 95 ad studia hortans atque animans ultra quam optaueram para­ tos et prorsus inhiantes uiderem, uolui temptare pro aetate quid possent, praesertim cum Hortensius liber Ciceronis iam eos ex magna parte conciliasse philosophiae uideretur. Ad­ hibito itaque notario, ne aurae laborem nostrum discerperent, 100 nihil perire permisi. Sane in hoc libro res et sententias illorum, mea uero et Alypii etiam uerba lecturus es. II. 5. Cum igitur omnes hortatu meo unum in locum ad hoc congregati essemus, ubi oportunum uisum est : Numquidnam dubitatis, inquam, uerum nos scire oportere ? — Minime, ait Trygetius ceterique se uultu ipso approbasse significauerunt.— 5 Quid, si, inquam, etiam non conprehenso uero beati esse pos­ sumus, necessariam ueri conprehensionem arbitramini ? — Hic Alypius : Huius quaestionis, inquit, iudicem me tutius puto, cum enim iter mihi in urbem sit constitutum, oportet me onere alicuius suscipiendae partis releuari, simul quod facilius 10 iudicis partes quam cuiusquam defensionis cuipiam delegare V 7 possum. Quare dehinc pro alterutra parte ne a me quicquam

75/77 cf. Aug., Retract, i, i, 4.

98/99 cf. Verg., Aen. 9, 312.

76 contemni oportere] abiciendum Retract. II, 10 defensoris |3 fi 11 quidquam k

quidquid fi k

6

CONTRA ACADEMICOS I, ii, 5-iii, 7

expectetis. — Quod ei cum concessum esset ab omnibus et ego n 252 rogationem repetissem : Beati certe, inquit Trygetius, esse uolumus, et si ad hanc rem possumus absque ueritate perue15 nire, quaerenda nobis ueritas non est. — Quid hoc ipsum ? inquam ; existimatisne beatos nos esse posse etiam non inuenta ueritate ? — Tunc Licentius : Possumus, inquit, si uerum quaeramus. — Hic cum ego ceterorum sententiam nutu flagi­ tassem : Mouet me, inquit Nauigius, quod a Licentio dictum 20 est. Potest enim fortasse hoc ipsum esse beate uiuere, in ueritatis inquisitione uiuere. — Defini ergo, ait Trygetius, quid sit beata uita, ut ex eo colligam quid respondere conueniat. — Quid censes, inquam, esse aliud beate uiuere nisi secundum id quod in homine optimum est uiuere ? — Temere, inquit, uerba 25 non fundam ; nam id ipsum optimum quid sit, definiendum mihi abs te puto. — Quis, inquam, dubitauerit nihil esse aliud hominis optimum quam eam partem animi, cui dominanti optemperare conuenit cetera quaeque in homine sunt ? Haec PL autem, ne aliam postules definitionem, mens aut ratio dici 909 30 potest. Quod si tibi non uidetur, quaere quomodo ipse definias uel beatam uitam uel hominis optimum. — Adsentior, inquit. 6. Quid ergo ? ut ad propositum, inquam, redeamus, uideturne tibi non inuento uero beate posse uiui, si tantum quaera­ tur ? — Repeto, inquit, sententiam illam meam : minime uide35 tur. — Vos, inquam, quid opinamini ? — Tum Licentius : Mihi prorsus, inquit, uidetur, nam maiores nostri, quos sapientes beatosque accepimus, eo solo, quod uerum quaerebant, bene beateque uixerunt. — Ago gratias, inquam, quod cum Alypio me iudicem fecistis, cui, fateor, inuidere iam coeperam. Quo- v 8 40 niam igitur alteri uestrum uidetur beatam uitam sola inuestigatione ueritatis, alteri non nisi inuentione posse contingere, Nauigius autem paulo ante ostendit in tuam, Licenti, partem se uelle transire, magnopere specto, quales sententiarum uestrarum patroni esse possitis. Res enim magna est et diligenti 45 discussione dignissima. — Si res magna est, ait Licentius, magnos uiros desiderat. — Noli quaerere, inquam, praesertim in hac uilla, quod ubiuis gentium reperire difficile es, et potius explica, cur id quod abs te non temere, ut opinor, prolatum est et qua tibi ratione uideatur. Naiîi et maximae res cum a paruis 50 quaeruntur, magnos eos solent efficere. III. 7. Quoniam te, inquit, uideo magno opere nos urgere, ut aduersum inuicem disputemus, quod te utiliter uelle confido, II, 13/14 Cicero, Hort. frg. 36 Müller; cf. Aug., Irin. 13, 4, 7. Aug., Retract, i, i, j.

43 magno opere P k

expecto /5, exspecto /x

23/30 cf.

CONTRA ACADEMICOS I, ni, 7-8

7

quaero, cur beatus esse non possit qui uerum quaerit, etiamsi minime inueniat. — Quia beatum, inquit Trygetius, uolumus 5 esse perfectum in omnibus sapientem. Qui autem adhuc quae­ rit, perfectus non est. Hunc igitur quomodo asseras beatum, omnino non uideo. — E t ille : Potest apud te uiuere, inquit, auctoritas maiorum ? — Non omnium, inquit Trygetius. — Quorum tandem ? — Ille : Eorum scilicet, qui sapientes fue10 runt. — Tum Licentius : Carneades, inquit, tibi sapiens non uidetur ? — Ego, ait, Graecus non sum ; nescio Carneades iste qui fuerit. — Quid, inquit Licentius, de illo nostro Cicerone quid tandem existimas ? — Hic cum diu tacuisset : Sapiens fuit, inquit. — Et ille : Ergo eius de hac re sententia habet /*253 15 apud te aliquid ponderis ? — Habet, inquit. — Accipe igitur quae sit ; nam eam tibi excidsse arbitror. Placuit enim Ciceroni nostro beatum esse, qui ueritatem inuestigat, etiamsi ad eius inuentionem non ualeat peruenire. — Vbi hoc, inquit, Cicero dixit ? — E t Licentius : Quis ignorat eum adfirmasse uehemen20 ter nihil ab homine percipi posse nihilque remanere sapienti V 9 nisi diligentissimam inquisitionem ueritatis, propterea quia, si incertis rebus esset assensus, etiamsi fortasse uerae forent, liberari errore non posset, quae maxima est culpa sapientis ? Quam ob rem si et sapientem necessario beatum esse creden25 dum est et ueritatis sola inquisitio perfectum sapientiae munus PL est, quid dubitamus existimare beatam uitam etiam per se ipsa 910 inuestigatione ueritatis posse contingere ? 8* Tum ille : Licetne tandem ad ea, quae temere concessa sunt, rursum redire ? — Hic ego : Illi hoc non solent concedere, 30 inquam, quos ad disputandum non inueniendi ueri cupiditas sed ingenii iactantia puerilis inpellit. Itaque apud me, praeser­ tim cum adhuc nutriendi educandique sitis, non solum concedi­ tur sed etiam in praeceptis habeatis uolo ad ea uos discutienda redire oportere, quae concesseritis incautius. — E t Licentius : 35 Non paruum in philosophia profectum puto, inquit, cum in conparatione recti uerique inueniendi contemnitur a disputan­ te uictoria. Itaque libenter obsequor praeceptis et sententiae tuae et Trygetium ad id, quod temere se concessisse arbitratur — res enim mei iuris est — redire permitto. — Tum Alypius : 40 Suscepti a me officii nondum partes esse uosmetipsi mecum recognoscitis. Sed quoniam iam dudum disposita profectio interrumpere me conpellit, pro meo quoque munere gemina-

III, 3/4 cf. Aug., Beata uita 4, 23 ; Stoicorum Veterum Fragmenta III, 131 frg. 372. 16/23 Cicero, Hort. frg. 101 Müller. 37/39 cf. Cicero, Hort. frg. 60.

III, 7 uiuere] uincere /5

23 ab errore M S ft

41 id iam /5 R*

8

CONTRA ACADEMICOS I, iii, 8-9

tam sibi potestatem particeps mecum iudicii non renuet usque in reditum meum ; uideo enim hoc uestrum certamen longius 45 progressurum. — E t cum discessit : Quid, inquit Licentius, temere concesseras ? profer. — E t ille : Temere dedi, inquit, Ciceronem fuisse sapientem. — Ergone Cicero sapiens non fuit, a quo in latina lingua philosophia et inchoata est et perfecta ? — Etsi concedam, inquit, esse sapientem, non omnia tamen 50 eius probo. — Atqui oportet multa eius alia refellas, ut non V 10 inpudenter hoc, de quo agitur, improbare uidearis. — Quid, si hoc solum non recte illum sensisse adfirmare paratus sum ? Vestra, ut opinor, nihil interest, nisi cuius ponderis ad id quod uolo adserendum rationes adferam. — Perge, inquit ille. — 55 Quid enim, inquit, audeam contra eum, qui se Ciceronis aduersarium profitetur ? 9* Hic Trygetius : Volo attendas, ait, tu iudex noster, quem ad modum superius beatam uitam definieris ; dixisti namque eum beatum esse, qui secundum eam partem animi uiuit, quam 60 ceteris conuenit imperare. Tu autem, Licenti, uolo uel nunc mihi concedas — iam enim libertate, in quam maxime nos uindicaturam se philosophia pollicetur, iugum illud auctoritatis excussi — perfectum non esse, qui adhuc ueritatem requirat. — Tum ille post diuturnum silentium : Non concedo, inquit. — 65 E t Trygetius : Cur quaeso ? explica. Istic sum enim et aueo audire, quo pacto possit et perfectus homo esse et adhuc quae­ rere ueritatem. — Hic ille : Qui ad finem, inquit, non peruenit, fateor, quod perfectus non sit. Veritatem autem illam solum deum nosse arbitror aut forte hominis animam, cum hoc cor- /*254 70 pus, hoc est tenebrosum carcerem, dereliquerit. Hominis au­ tem finis est perfecte quaerere ueritatem; perfectum enim quaerimus, sed tamen hominem. — E t Trygetius : Non igitur potest beatus esse homo. Quomodo enim, cum id quod magno­ pere concupiscit adsequi nequeat ? Potest autem homo beate PL 75 uiuere, si quidem potest secundum eam partem animi uiuere, 9” quam dominari in homine fas est. Potest igitur uerum inuenire. Aut colligat se et non concupiscat uerum, ne, cum id ad­ sequi non potuerit, necessario miser sit. — At hoc ipsum est beatum hominis, ait ille, perfecte quaerere ueritatem ; hoc enim 80 est peruenire ad finem, ultra ^uem non potest progredi. Quis­ quis ergo minus instanter quam oportet ueritatem quaerit, is ad finem hominis non peruenit ; quisquis autem tantum, quan­ tum homo potest ac debet, dat operam inueniendae ueritati, V u

70 cf. Verg., Aen. 6, 734.

75/76 cf. Cicero, Rep. 1, 60.

43 rennuet H P1 R k 45 discessisset /5 M2 Ra /i 48 incoata P1 T1 k 51 inprobare H2 k, probare H 1 P1 R1 65 et1] ont. a k abeo R, habeo H M P S, adeo T 73/74 magno opere P k 83 ueritatis a is etiamsi /5 /t

CONTRA ACADEMICOS I,

ü i,

9-iv,

i i

9

etiamsi eam non inueniat, beatus est ; totum enim facit, quod ut faciat, ita natus est. Inuentio autem si defuerit, id deerit quod natura non dedit. Postremo cum hominem necesse sit aut beatum esse aut miserum, nonne dementis est eum, qui dies noctesque quantum potest instat inuestigandae ueritati, mise­ rum dicere ? Beatus igitur erit. Deinde illa definitio mihi, ut 90 arbitror, uberius suffragatur ; nam si beatus est, sicuti est, qui secundum eam partem animi uiuit, quam regnare ceteris conuenit, et haec pars ratio dicitur, quaero, utrum non secundum rationem uiuat qui quaerit perfecte ueritatem. Quod si absur­ dum est, quid dubitamus beatum hominem dicere sola ipsa 95 inquisitione ueritatis ? IV. 10* Mihi, ait ille, nec secundum rationem uiuere nec beatus omnino quisquis errat uidetur. Errat autem omnis, qui semper quaerit nec inuenit. Vnde tibi unum e duobus mon­ strandum est, aut errantem beatum esse posse aut eum, qui 5 quod quaerit numquam inuenit, non errare. — Hic ille : Beatus errare non potest. Et cum diu siluisset : Non autem errat, in­ quit, cum quaerit, quia ut non erret quaerit. — E t Trygetius : Vt non erret quidem, inquit, quaerit, sed errat, cum minime inuenit. Ita autem tibi profuturum putasti, quod errare non 10 uult, quasi nemo erret inuitus aut quisquam omnino erret nisi inuitus. — Tum ego, cum ille diu cunctaretur quid responde­ ret : Definiendum uobis est, inquam, quid sit error ; facilius enim eius fines potestis uidere, in quem iam penitus ingressi estis. — Ego, inquit Licentius, definire aliquid idoneus non 15 sum, quamuis errorem definire sit facilius quam finire. — Ego, ait ille, definiam, quod mihi facillimum est non ingenio, sed causa optima. Nam errare est utique semper quaerere, num­ quam inuenire. — Ego, inquit Licentius, si uel istam definitio­ nem facile possem refellere, iam dudum causae meae non de20 fuissem. Sed quoniam aut res ipsa per se ardua est aut ita mihi apparet, peto a uobis, ut usque in crastinam lucem quaes­ tio differatur, si nihil hodie quod respondeam reperire potuero, V 12 cum id sedulo mecum ipse uoluam. — Quod cum concedendum putarem non renuentibus ceteris, deambulatum ire surreximus 2j nobisque inter nos multa uariaque sermocinantibus ille in cogitatione defixus fuit. Quod cum frustra esse sensisset, rela­ xare animum maluit et nostro se miscere sermoni. Postea cum aduesperasceret, in eundem conflictum redierant ; sed modum PL 912 imposui persuasique, ut in alium diem differri paterentur, n 255 50 Inde ad balneas. 11. Postridie autem cum consedissemus : Proferte, inquam, quod heri coeperatis. — Tum Licentius : Distuleramus, inquit, 85

IV, 3 unum iam /5 /x 9/10 non uult] ille non uult H P1 R k 27 cum iam /5 /x

/3 /x

24 rennuentibus XXIX

IO

CONTRA ACADEMICOS I, iv, 11-12

disputationem, nisi fallor, rogatu meo, cum erroris definitio dif­ ficillima mihi esset. — Hic plane, inquam, non erras, quod ut 55 tibi omen sit ad reliqua, libenter optauerim. — Audi ergo in­ quit, quod heri etiam, nisi intercessisses, protulissem. Error mihi uidetur esse falsi pro uero approbatio. In quem nullo pacto incidit, qui ueritatem quaerendam semper existimat ; falsum enim probare non potest, qui probat nihil ; non igitur 40 potest errare. Beatus autem esse facillime potest ; nam ne lon­ gius abeam, si nobis ipsis, ut heri licuit, cotidie uiuere liceret, nihil mihi occurrit, cur nos beatos appellare dubitaremus. Viximus enim magna mentis tranquillitate ab omni corporis labe animum uindicantes et a cupiditatium facibus longissime 45 remoti, dantes, quantum homini licet, operam rationi, hoc est secundum diuinam illam partem animi uiuentes, quam beatam esse uitam hesterna inter nos definitione conuenit ; atqui, ut opinor, nihil inuenimus, sed tantummodo quaesiuimus uerita­ tem. Potest igitur sola inquisitione ueritatis, etiamsi eam in50 uenire minime possit, homini beata uita contingere. Nam definitio tua uide quanta facilitate excludatur notione com­ muni. Etenim errare esse dixisti semper quaerere et numquam inuenire. Quid, si quisquam nihil quaerat et interrogatus uerbi gratia, utrumnam modo dies sit, temere statimque noctem esse 55 opinetur atque respondeat, nonne tibi uidetur errare ? Hoc igitur erroris genus uel immanissimum non conplexa est defini­ tio tua. Quid, si etiam non errantes conplexa est, potestne definitio ulla esse uitiosior ? Nam si quis Alexandriana quaerat et ad eam recto pergat itinere, non opinor potes eum errantem 60 uocare. Quid, si eandem uiam uariis impeditus causis longo agat tempore et in ea morte praeueniatur, nonne et semper quaesiuit et numquam inuenit nec errauit tamen ? — Non, inquit ille, semper quaesiuit. 12. Recte dicis, ait Licentius, et bene admones. Inde enim 65 prorsus nihil ad rem pertinet definitio tua ; non enim ego bea­ tum esse dixi, qui semper quaerat ueritatem. Quod ne fieri qui­ dem potest, primo quia non semper homo est, deinde quia non ex quo tempore incipit esse homo, ex eo iam potest aetate im­ pediente uerum quaerere. Aut si semper id putas dicendum, si 70 nihil temporis, quo iam quaefere potest, perire patitur, rursus tibi Alexandriam redeundum est. Fac enim quemquam, ex quo tempore iter agere uel aetate uel negotio sinitur, pergere occipere illam uiam atque, ut supra dixi, cum deuiet nusquam, IV, 34/35 cf. Aug., Retract. 1, 1,6. 36/37 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 66. 44 cf. Verg., Aen. 6, 746. 44/45 cf. Cicero, Tuse. 1, 4, 4.

44 cupiditatum fi M p 47 atque H ft 57 potest fi P k pedimentis H P R k, impedimenti M 68 ex] om. P k

43/

60 impeditus] im­ 73 accipere fi H M P2

V

CONTRA ACADEMICOS I, iv, 12-v, 14

11

antequam perueniat, tamen uita excedere, multum profecto 75 errabis, si tibi errasse iste uidebitur, quamuis omni quo potuit tempore nec quaerere desierit nec inuenire potuerit quo perge­ bat. Quam ob rem si et mea descriptio uera et secundum eam non errat ille, qui perfecte quaerit, quamuis non inueniat ueri- PL tatem, beatusque est ob eam rem, quod secundum rationem 913 80 uiuit, tua uero definitio et frustrata est et, si non esset, nihil eam curare deberem, si ex eo solum, quod ego definiui, satis V 14 causa firmata est, cur quaeso nondum est ista inter nos quaes­ tio dissoluta ? V. 13. Hic Trygetius : Dasne, inquit, sapientiam rectam uiam esse uitae ? — Do, inquit, sine dubio ; sed tamen uolo mihi sapientiam definias, ut sciam, utrum quae mihi eadem tibi /*256 esse uideatur. — Et ille : Parum tibi, ait, uidetur definita hoc 5 ipso, quod nunc interrogatus es ? etiam quod uolui concessisti. Si enim non fallor, recta uia uitae sapientia nominatur. — Tum Licentius : Nihil mihi tam ridiculum quam ista definitio uide­ tur, inquit. — Fortasse, ait ille ; pedetemtim tamen quaeso, ut ratio praeueniat risum tuum ; nihil enim est foedius risu inriiosione dignissimo. — Quid enim, ait ille, nonne fateris uitae mortem esse contrariam ? — Fateor, ait. — Mihi igitur, inquit ille, uia uitae nulla magis uidetur quam ea, qua quisque pergit, ne in mortem incidat. — Adsentiebatur Trygetius. — Ergo si uiator quispiam deuerticulum uitans, quod a latronibus obsi15 deri audierit, recta ire pergat atque ita euadat interitum, nonne et uiam uitae et rectam secutus est ? E t eam sapientiam nominat nemo ? Quomodo igitur omnis recta uitae uia sapientia est ? — Concessi enim esse, sed non solam. — Defi­ nitio autem nihil conplecti debuit, quod esset alienum. Itaque 20 rursus defini, si placet : quid tibi uidetur esse sapientia ? 14. Diu ille tacuit ; deinde : En, inquit, iterum definio, si hoc tu numquam finire statuisti. Sapientia est uia recta, quae ad ueritatem ducat. — Similiter et hoc, inquit ille, refellitur ; nam cum apud Vergilium Aeneae dictum est a matre : 2j perge modo et, qua te ducit uia, dirige gressum, sequens hanc uiam ad id, quod dictum erat, id est ad uerum, peruenit. Contende, si placet, ubi pedem ille incedens posuit, sapientiam posse dici ; quamquam stulte prorsus istam des- V 15 criptionem tuam conor effringere ; nam causam meam nulla 30 plus adiuuat. Etenim sapientiam non ipsam ueritatem, sed uiam, quae ad eam ducat, esse dixisti. Quisquis ergo hac utitur V , 1/2 cf. Cicero, Tuse. 1, 1 ,1 .

81 solo fl M V , 6 nisi enim fallor non falso

28 cf. Verg., Aen. 1, 401.

/5 R2

20 uideatur

/5 R2

12

CONTRA ACADEMICOS I, v, 14-vi, 16

uia, sapientia profecto utitur, et qui sapientia utitur, sapiens sit necesse est ; sapiens igitur erit ille, qui perfecte quaesierit ueritatert, etiamsi ad eam nondum peruenerit. Nam uia, quae 35 ducit adueritatem, nulla, uti opinior, intellegitur melius quam diligens inquisitio ueritatis. Hac igitur sola uia utens iam iste sapiens erit. Et nemo sapiens miser ; omnis autem homo aut miser aut beatus : beatum igitur faciet non tantum inuentio, sed ipsa per se inuestigatio ueritatis. 40 1 5 . Tum ille arridens : Merito mihi, inquit, ista contingunt, dum adnersario in re non necessaria fidenter assentior ; quasi uero ego sim magnus definitor aut quicquam in disputando magis superuacaneum puto. Quis enim modus erit, si ego rur­ sus uelim definiri abs te aliquid et rursus eiusdem definitionis 45 uerba et consequentium item singillatim omnia fingens, quod PL nihil intellegam, definiri flagitem ? Nam quid planissimum non 9*4 meo iure definiri cogam, si iure a me sapientiae definitio postu­ latur ? Clius enim uerbi in animis nostris apertiorem notionem natura e>se uoluit quam sapientiae ? Sed nescio quo modo, 50 cum mentis nostrae ueluti portum notio ipsa reliquerit et uerborum sibi quasi uela tetenderit, occurrent statim calumnia­ rum milk naufragia. Quam ob rem aut definitio sapientiae ne requiratur aut iudex noster in eius patrocinium dignetur des­ cendere. — Tum ego, cum iam stilum nox impediret et quasi 55 de intego magnum quiddam disserendum uiderem oboriri, in alium dkm distuli. Nam disputare coeperamus sole iam in occasum declinante diesque paene totus cum in rebus rusticis ordinandis tum in recensione primi libri Vergilii peractus fuit. VI. 16 Deinde mox ut inluxit — ita enim res erant pridie /*257 constitute, ut largum esset otium — statim peragendum ne- v 16 gotium sisceptum est. Tum ego : Heri postulasti, inquam, Trygeti, it a iudicis munere ad sapientiae patrocinium descen5 derem, qiasi uero quemquam in sermone uestro aduersarium sapientia pateretur aut ullo defendente ita laboraret, ut maius implorare deberet auxilium. Nam neque inter uos aliud quae­ rendum îatum est quam quid sit sapientia — in quo eam uestrum leuter oppugnat, quia uterque desiderat — neque si 10 tu in defiiienda sapientia defecisse te putas, propterea reliqua defensiore sententiae tuae tibi deserenda est. Itaque a me nihil alivd habebis quam definitionem sapientiae, quae nec mea nec noua est, sed et priscorum hominum et quam uos miror noa recordari. Non enim nunc primo auditis sapientiam 15 esse rerun humanarum diuinarumque scientiam. VI,

14/15 Cicero, Off. 2, 2, 5 ; Tuse. 4, 26, 57.

35 uti] ut /3R2

37 et] at /5 R2

VI, 3 populastis H M P k

42 sum P

quidquam /t k

k

6 ullo] te eam

/5

CONTRA ACADEMICOS I, vi, 17-18

13

17* Hic Licentius, quem post istam definitionem diua puta­ bam quaesiturum esse quod diceret, subiecit statim : Cur ergo non, quaeso, sapientem uocamus flagitiosissimum illum homi­ nem, quem ipsi bene nouimus per innumera scorta solere dis20 solui, Albicerium dico illum, qui apud Karthaginem multos annos consulentibus mira quaedam et certa respondit ? Innu­ merabilia commemorare possem, nisi et apud eos loquerer, qui experti sunt, et paucis nunc satis sit ad id quod uolo. Nonne cochlearium — mihi autem dicebat — cum domi non inuenire25 tur, tuo iussu percontatus non solum quid quaereretur uerum etiam nominatim, cuius res esset et ubi lateret, citissime uerissimeque respondit ? Item me praesente — omitto illud, quod in eo quod rogabatur nihil omnino falsus est, sed cum puer, qui nummos ferebat, certam eorum partem, cum ad eum per30 geremus, furatus esset, omnes sibi numerari iussit coegitque illum ante oculos nostros quos abstulerat reddere, priusquam V 17 omnino ipse aut eosdem nummos uidisset aut quantum sibi allatum fuerit audisset e nobis. 18. Quid, quod doctissimum et clarissimum uirum Flaccia- PL 35 num mirari solitum esse abs te accepimus, qui cum de fundo 915 emendo esset locutus, ad illum diuinum rem ita detulit, ut quid egisset, si potis esset, ediceret ? Atque ille statim non modo negotii genus sed etiam, in quo ille uehementer clamabat admirans, ipsum fundi nomen pronuntiauit, cum ita esset absur40 dum, ut uix eius Flaccianus ipse meminisset. Iam illud sine stupore animi non queo dicere, quod amico nostro, discipulo tuo, sese uolenti exagitare flagitantique insolenter, ut diceret, quid secum ipse tacitus uolueret, Vergilii uersum eum cogitare respondit. Cum ille obstupefactus negare non posset, perrexit 45 quaerere, quisnam uersus esset ; nec Albicerius, qui gramma­ tici scholam uix transiens uidisset aliquando, uersum ipsum securus et garrulus canere dubitauit. Num igitur aut res huma­ nae non erant, de quibus ille consulebatur, aut sine rerum diuinarum scientia tam certa consulentibus et uera respondit ? 50 At utrumque absurdum est. Nam et humanae res nihil sunt aliud quam res hominum, ut argentum nummi fundus pos­ tremo ipsa etiam cogitatio, et res diuinas quis non recte arbi­ tretur esse, per quas homini diuinatio ipsa contingit ? Sapiens /t 258 ergo fuit Albicerius, si sapientiam rerum humanarum diuina55 rumque scientiam illa definitione concedimus.

34 cf. Aug., Citi. Dei 18, 23. 23 sit] sit uti /3 47 non dubitauit a

20 carthaginem H R

46 scolam codd.

33 e] a H 2 M

38 uehementius 0

14

CONTRA ACADEMICOS I, vii, 19-20

VII. 19. Hic ille : Primo, inquit, ego scientiam non appello, in qua ille, qui eam profitetur, aliquando fallitur. Scientia enim non solum conprehensis sed ita conprehensis rebus constat, ut neque in ea quisquam errare nec quibuslibet aduersantibus in5 pulsus nutare debeat. Vnde uerissime a quibusdam philosophis dicitur in nullo eam posse nisi in sapiente inueniri, qui non mo­ do perfectum habere debet id, quod tuetur ac sequitur, uerum etiam inconcussum tenere. Scimus autem illum, quem comme- V 18 morasti, multa saepe false dixisse, quod non solum aliis mihi 10 referentibus comperi sed praesens aliquando ipse percepi. Eumne igitur scientem uocem, cum saepe falsa dixerit, quem non uocarem, si cunctanter uera dixisset ? Hoc me de aruspicibus et de auguribus et de his omnibus, qui sidera consulunt, et de coniectoribus dixisse putatote aut aliquem ex hoc genere ij hominum proferte, si potestis, qui consultus numquam de responsis suis dubitauerit, numquam postremo falsa responde­ rit. Nam de uatibus nihil mihi puto esse laborandum, qui men­ te loquuntur aliena. 20. Deinde res humanas esse ut concedam res hominum, 20 quidquam tu existimas nostrum esse, quod nobis uel dare uel PL eripere casus potest ? Aut cum rerum humanarum scientia 916 dicitur, ea dicitur, qua quisque nouit uel quot uel quales fun­ dos habeamus, quid auri, quid argenti, quid denique alienorum carminum cogitemus ? Illa est humanarum rerum scientia, 25 quae nouit lumen prudentiae, temperantiae decus, fortitudinis robur, iustitiae sanctitatem. Haec enim sunt, quae nullam fortunam metuentes uere nostra dicere audemus ; quae si Albicerius ille didicisset, numquam, mihi crede, tam luxuriose deformiterque uixisset. Quod autem dixit, quem uersum uolue30 ret animo ille, a quo consulebatur, neque hoc puto inter res nostras esse numerandam, non quo negem honestissimas disci­ plinas ad possessionem quandam nostri animi pertinere, sed quia uersum alienum etiam inperitissimis canere ac pronun­ tiare concessum est. Ideo talia cum in memoriam nostram 35 incurrerint, non mirum, si sentiri possunt ab huius aeris ani­ malibus quibusdam uilissimis, quos daemonas uocant, a quibus nos superari acumine ac subtilitate sensuum possè concedo, ratione autem nego, atque id fieh nescio quo modo secretissimo atque a nostris sensibus remotissimo. Non enim, si miramur 40 apiculam meile posito nescio qua sagacitate, qua hominem

VII,

7 cf. Cicero, Acad. 2, 9, 27.

VII, 1 hic ego primo inquam /3 R2 4 quis umquam /3 R2 /* 7 perceptum 14 coniectoribus somniorum jSR2 /i 30 a quo] quo M P R k

/5 R2 p

CONTRA ACADEMICOS I, vii, 21-viii, 22

15

uincit, undeunde aduolare, ideo eam nobis praeponere aut V 19 saltem comparare debemus. 21. Itaque uellem magis iste Albicerius ab eo, qui discere cuperet, interrogatus ipsa metra docuisset uel coactus a quopiam 45 consultorum de re sibi statim proposita uersus proprios ceci­ nisset. Quod eundem Flaccianum saepe dixisse soles comme­ morare, cum illud diuinationis genus magna mentis altitudine derideret atque despiceret idque nescio cui abiectissimae ani­ mulae — sic enim dicebat — tribueret, quo ille quasi spiritu 50 admonitus uel inflatus haec respondere solitus esset. Quaere­ bat enim uir ille doctissimus ab his, qui talia mirarentur, num 259 grammaticam uel musicam uel geometricam posset Albicerius docere. Quis autem illum nosset et non istorum omnium impe­ ritissimum fateretur ? Quam ob rem ad extremum hortabatur, 55 ut animos suos hi, qui talia didicissent, illi diuinationi sine dubitatione praeferrent darentque operam his disciplinis in­ struere atque adminiculare suam mentem, quibus aeriam istam inuisibilium animantium naturam transilire et eam supereuolare contingeret. VIII. 22»Iam res diuinae cum omnibus concedentibus melio­ res augustioresque multo quam humanae sint, quo pacto eas ille adsequi poterat, qui quid esset ipse nesciebat, nisi forte existimans sidera, quae cotidie contemplamur, magnum quid5 dam esse in comparatione uerissimi et secretissimi dei, quem raro fortasse intellectus, sensus autem nullus attingit ? Haec autem praesto sunt oculis nostris. Nec ista igitur sunt illa diuina, qualia se sola scire sapientia profitetur ; cetera autem, quibus isti nescio qui diuinantes ueladuanamiactantiamuelad io quaestum abutuntur, prae sideribus profecto uiliora sunt. Non PL igitur Albicerius rerum humanarum ac diuinarum scientiae 917 particeps fuit frutraque abs te isto modo definitio nostra temp- V 20 tata est. Postremo cum quicquid praeter res humanas atque diuinas est, nos uilissimum ducere et omnino contemnere opor15 teat, quaero, in quibus rebus quaerat tuus ille sapiens ueritatem. — In diuinis, ait ille ; nam uirtus etiam in homine sine dubitatione diuina est. — Has igitur Albicerius iam sciebat, quas tuus sapiens semper inquiret ? — Tum Licentius : Diui­ nas, ait, et ille nouerat, sed non eas, quae sa sapiente quaeren20 dae sunt. Quis enim non euertat omnem loquendi consuetudi­ nem, si ei diuinationem concedat, adimat res diuinas, e quibus diuinatio nominata est ? Quare illa uestra definitio, nisi fallor, nescio quid aliud, quod ad sapientiam non pertineret, inclusit.

41

52 geometriam Parisinus 16725 4 existimas /8 R2 5 conparatione P k

unde a VIII,

i6

CONTRA ACADEMICOS I, viii, 23-ix, 24

23. Tum Trygetius : Definitionem istam, inquit, defendet, si 25 libebit, ille qui protulit. Nunc mihi tu responde, ut tandem ad id quod agitur ueniamus. — Istic sum, inquit ille. — Dasne, ait, Albicerium scisse uerum ? — Do, inquit. — Melior igitur tuo sapiente. — Nulio modo, ait ille; nam quod genus veri sapiens requirit, non solum ille delirus ariolus sed ne ipse qui30 dem sapiens, dum in hoc corpore uiuit, adsequitur. Quod ta­ men tantum est, ut multo sit praestabilius hoc semper quae­ rere quam illud aliquando inuenire. — Necesse est, ait Tryge­ tius, ut mihi in angustiis definitio illa subueniat. Quae si propterea tibi uitiosa uisa est, quia complexa est eum, quem non 35 possumus uocare sapientem, quaero, utrum eam probes, si sapientiam rerum humanarum diuinarumque scientiam dica­ mus, sed earum, quae ad beatam uitam pertineant. — Est, inquit ille, et ista sapientia sed non sola. Vnde superior defini­ tio inuasit alienum, haec autem proprium deseruit ; quare illa 40 auaritiae, ista stultitiae coargui potest. Etenim ut iam ipse explicem definitione quod sentio, sapientia mihi uidetur esse rerum humanarum et diuinarum, quae ad beatam uitam per­ tineant, non scientia solum sed etiam diligens inquisitio. Quam v 21 descriptionem si partiri uelis, prima pars, quae scientiam tenet, 45 dei est, haec autem, quae inquisitione contenta est, hominis.

Illa igitur deus, hac autem homo beatus est. — Tum ille : y 260 Miror, inquit, sapientem tuum quomodo asseris frustra operam consumere. — Quomodo, inquit Licentius, frustra, cum tanta mercede conquirat ? nam hoc ipso, quo quaerit, sapiens est, et 50 quo sapiens, eo beatus, cum ab omnibus inuolucris corporis mentem quantum potest euoluit et se ipsum in semet ipsum colligit, cum se non permittit cupiditatibus laniandum, sed in se atque in deum semper tranquillus intenditur, ut et hic, quod beatum esse supra inter nos conuenit, ratione perfruatur et 55 extremo die uitae ad id quod concupiuit adipiscendum reperiatur paratus fruaturque merito diuina beatitudine, qui hu­ mana sit ante perfruitus. IX. 24. Tum ego, cum Trygetius quid sibi esset responden- PL dum diu quaereret : Non puto, inquam, Licenti, etiam huic 918 argumenta defutura, si eum otiose quaerere permittamus. Quid enim ei quouis loco defuit ad respondendum ? Nam 5 primo ipse intulit, quoniam de'beata uita quaestio nata est et beatum solum necesse est esse sapientem, si quidem stultitia etiam stultorum iudicio misera est, perfectum sapientem esse

25 responde] uolo respondeas /3 p 38 sed] et M P R k 40 ista stultitiae] om. a 48 frustra operam consumere P R y k 48/49 tantam mercedem Parisinus 16725 p in marg. 57 perfructus H 2 R T p IX, 1 sibi esset] sit H R k

CONTRA ACADEMICOS I, ix, 24-25

17

debere, non autem perfectum esse qui adhuc uerum quid sit inquirit, unde ne beatum quidem. Cui loco tu cum molem auc10 toritatis obiceres, modeste aliquantum Ciceronis nomine per­ turbatus tamen se statim erexit et generosa quadam contu­ macia in uerticem libertatis exsiluit rursumque arripuit quod erat de manibus uiolenter excussum quaesiuitque abs te, utrum tibi perfectus qui adhuc quaereret uideretur, ut, si fate15 reris non esse perfectum, ad caput recurreret demonstraretque, si posset, per illam definitionem perfectum esse hominem, qui secundum legem mentis uitam gubernaret, ac per hoc beatum V 22 nisi perfectum esse non posse. Quo te laqueo cum expedisses cautius, quam putabam, et perfectum hominem esse diceres 20 inquisitorem diligentissimum ueritatis ipsaque illa definitione, qua beatam uitam illam demum esse dixeramus, quae secun­ dum rationem ageretur, tu praefidentius apertiusque pugnasses, ille tibi plane reposuit ; nam occupauit praesidium tuum, unde pulsus omnino summam rerum amiseras, ni te indutiae 25 reparassent. Vbi enim arcem locauerunt Academici, quorum tueris sententiam, nisi in erroris definitione ? Quae tibi nisi noctu fortasse per somnium rediret in mentem, iam quid res­ ponderes non habebas, cum in exponenda Ciceronis sententia id ipsum tu ipse ante commemoraueris. Deinde uentum est ad 30 definitionem sapientiae, quam cum tanta calliditate labefac­ tare conareris, ut tua furta nec ipse auxiliator tuus Albice­ rius fortasse comprehenderet, quanta tibi uigilantia, quantis uiribus restitit, quam te paene inuoluit atque depressit, nisi te postremo tua definitione noua tutareris diceresque humanam 35 esse sapientiam inquisitionem ueritatis, ex qua propter animi tranquillitatem beata uita contingeret ! Huic iste sententiae non respondebit, praesertim si in proroganda diei uel parte, quae restat, reddi sibi gratiam postulabit. 25. Sed, ne longum faciamus, iam, si placet, sermo iste clau40 datur, in quo immorari etiam superfluum puto. Tractata enim res est pro suscepto negotio satis ; quae post pauca omnino /* 261 posset uerba finiri, nisi exercere uos uellem neruosque uestros et studia, quae mihi magna cura est, explorare. Nam cum insti­ tuissem uos ad quaerendam ueritatem magnopere hortari, 45 coeperam ex uobis quaerere, quantum in ea momenti poneretis ; omnes autem posuistis tantum, ut plus non desiderem. Nam cum beati esse cupiamus, siue id fieri non potest nisi inuenta V 23 siue non nisi diligenter quaesita ueritate, postpositis ceteris PL omnibus rebus nobis, si beati esse uolumus, perquirenda est. 919 50 Quam ob rem iam istam, ut dixi, disputationem terminemus IX,

26/28 cf. supra, I, iv,

18 a quo /3 R2 p

n , 1. 31/37.

31/32 furta usque Abbicerius] om. a

i8

CONTRA ACADEMICOS I, ix, 25-II, i, 1

et relatam in litteras mittamus, Licenti, potissimum patri tuo, n 262 cuius erga philosophiam iam prorsus animum teneo. Sed adhuc quae admittat quaero fortunam. Incendi autem in haec studia uehementius poterit, cum te ipsum iam mecum sic uiuere non PL 55 audiendo solum uerum etiam legendo ista cognouerit. Tibi 920 autem, si, ut sentio, Academici placent, uires ad eos defenden­ dos ualidiores para ; nam illos ego accusare decreui. — Quae cum essent dicta, prandium paratum esse nuntiatum est atque surreximus. L IB E R SECVNDVS

1 . 1. Si quam necesse est disciplina atque scientia sapientiae n 261 uacuum esse non posse sapientem, tam eam necesse esset inue- PL nire, dum quaeritur, omnis profecto Academicorum uel calum- 919 nia uel pertinacia uel peruicacia uel, ut ego interdum arbitror, 5 congrua illi tempori ratio simul cum ipso tempore et cum ipsius Carneadis Ciceronisque corporibus sepulta foret. Sed quia siue uitae huius multis uariisque iactationibus, Romaniane, ut in eodem te probas, siue ingeniorum quodam stupore uel socordia uel tarditate torpentium siue desperatione inueniendi — quia 10 non quam facile oculis ista lux, tam facile mentibus sapientiae sidus oboritur — siue etiam, qui error omnino populorum est, falsa opinione inuentae a se ueritatis nec diligenter homines quaerunt, si qui quaerunt, et a quaerendi uoluntate auertuntur, euenit, ut scientia raro paucisque proueniat, eoque fit, ut 15 Academicorum arma, quando cum eis ad manus uenitur, nec mediocribus uiris sed acutis et bene eruditis inuicta et quasi V 24 Vulcania uideantur. Quam ob rem contra illos fluctus procel­ lasque fortunae cum obnitendum remis qualiumcumque uirtutum tum in primis diuinum auxilium omni deuotione atque 20 pietate implorandum est, ut intentio constantissima bonorum studiorum teneat cursum suum, a quo eam nullus casus excu­ tiat, quominus illam philosophiae tutissimus iucundissimusque portus accipiat. Haec prima tua causa est ; hinc tibi metuo, hinc te cupio liberari, hinc, si modo dignus sim, qui 25 impetrem, cotidianis uotis auras tibi prosperas orare non ces­ so ; oro autem ipsam summi dei uirtutem atque sapientiam. Quid est enim aliud, quem mysteria nobis tradunt dei filium ? I, 3/4 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 6j. I Cor. 1, 24.

16/17 cf.

Verg., Aen. 8, 535.

26 cf.

57 accusarel reos citare /5 R2 58/59 prandium usque atque] om. a k 1, 11 omnino] omnium /5 R2 /t 13 et a] et ea M P R1, ea H 24 sum P

k

CONTRA ACADEMICOS II, i, 2-ii, 3

19

2. Multum me autem adiuuabis pro te deprecantem, si non nos exaudiri posse desperes nitarisque nobiscum et tu, non 30 solum uotis sed etiam uoluntate atque illa tua naturali mentis altitudine, propter quam te quaero, qua singulariter delector, quam semper admiror, quae in te — pro nefas ! — illis rerum domesticarum nubibus quasi fulmen inuoluitur et multos ac 262 paene omnes latet, me autem et alium uel tertium familiarissi35 mos tuos latere non potest, qui saepe non solum attente audiuimus murmura tua sed etiam nonnulla fulgora fulminibus PL propiora conspeximus. Quis enim, ut cetera pro tempore ta- 920 ceam et unum commemorem, quis, inquam, tam subito umquam tantum intonuit tantumque lumine mentis emicuit, ut 40 sub uno fremitu rationis et quodam coruscamine temperantiae uno die illa pridie saeuissima penitus libido moreretur ? Ergone non erumpet aliquando ista uirtus et multorum despe­ rantium risus in horrorem stuporemque conuertet et locuta in terris quasi quaedam futurorum signa rursus proiecto totius 45 corporis onere recurret in caelum ? Ergone Augustinus de Romaniano frustra ista dixit ? Non sinet ille, cui me totum dedi, quem nunc recognoscere aliquantum coepi. II. 3. Ergo adgredere mecum philosophiam ; hic est quicquid V 25 te anxium saepe atque dubitantem mirabiliter solet mouere. Non enim metuo aut a socordia morum aut a tarditate ingenio tuo. Quis te, quando aliquantum respirare concessum est, in 5 sermonibus nostris uigilantior, quis acutior apparuit ? Egone tibi gratiam non repensabo ? An fortasse paululum debeo ? Tu me adulescentulum pauperem ad studia pergentem et domo et sumptu et, quod plus est, animo excepisti ; tu patre orbatum amicitia consolatus es, hortatione animasti, ope adiuuisti ; tu 10 in nostro ipso municipio fauore familiaritate communicatione domus tuae paene tecum clarum primatemque fecisti ; tu Karthaginem inlustrios professionis gratia remeantem, cum tibi et meorum nulli consilium meum spemque aperuissem, quamuis aliquantum illo tibi insito — quia ibi iam docebam 15 — patriae amore cunctatus es, tamen ubi euincere adulescentis cupiditatem ad ea quae uidebantur meliora tendentis nequiuisti, ex dehortatore in adiutorem mira beniuolentiae modera­ tione conuersus es. Tu necessariis omnibus iter adminiculasti meum ; tu ibidem rursus, qui cunabula et quasi nidum studio- 263

II,

6/7 cf. Aug., Conf. 2, 3, 5.

29 tu] om. P

k

11/12 cf. Aug., Conf. 4, 7, 12.

41/42 ergone non] ergo non Pl

k,

ergone

/3

II, 2 mirabiliter] admirabiliter /3, om. M 3/4 ingenii tui H 2M n 5 egone] ego P1 k , ergone /3 M p 7 peregrina studia /3 R2 13 tibi soli /3 R2 /*

20

CONTRA ACADEMICOS II, ii, 3-5

20 rum meorum foueras, iam uolare audentis sustentasti rudi­ menta ; tu etiam, cum te absente atque ignorante nauigassem, nihil suscensens, quod non tecum communicassem, ut solerem, pl atque aliud quiduis quam contumaciam suspicans mansisti 9*1 inconcussus in amicitia nec plus ante oculos tuos liberi deserti 25 a magistro quam nostrae mentis penetralia puritasque uersata est. 4. Postremo quidquid de otio meo modo gaudeo, quod a superfluarum cupiditatium uinculis euolaui, quod depositis oneribus mortuarum curarum respiro resipisco redeo ad me, V 26 30 quod quaero intentissimus ueritatem, quod inuenire iam ingre­ dior, quod me ad summum ipsum modum peruenturum esse confido, tu animasti, tu inpulisti, tu fecisti. Cuius autem minister fueris, plus adhuc fide concepi quam ratione conprehendi. Nam cum praesens praesenti tibi exposuissem interio35 res motus animi mei uehementerque ac saepius assererem nul­ lam mihi uideri prosperam fortunam, nisi quae otium philoso­ phandi daret, nullam beatam uitam, nisi qua in philosophia uiueretur, sed me tanto meorum onere, quorum ex officio meo uita penderet, multisque necessitatibus uel pudoris uel 40 ineptae meorum miseriae refrenari, tam magno es elatus gau­ dio, tam sancto huius uitae inflammatus ardore, ut te diceres, si tu ab illarum importunarum litium uinculis aliquo modo eximereris, omnia mea uincula etiam patrimonii tui mecum participatione rupturum. 45 5. Itaque cum admoto nobis fomite discessisses, numquam cessauimus inhiantes in philosophiam atque illam uitam, quae inter nos placuit atque conuenit, prorsus nihil aliud cogitare atque id constanter quidem, sed minus acriter agebamus, puta­ bamus tamen satis nos agere. Et quoniam nondum aderat ea 50 flamma, quae summa nos arreptura erat, illam qua lenta aestuabamus arbitrabamur esse uel maximam, cum ecce tibi libri quidam pleni, ut ait Celsinus, bonas res Arabicas ubi exhalarunt in nos, ubi illi flammulae instillarunt pretiosissimi unguenti guttas paucissimas, incredibile, Romaniane, incre55 dibile et ultra quam de me fortasse et tu credis — quid am­ plius dicam ? — etiam mihi ipsi de me ipso incredibile incen­ dium concitarunt. Quis me tui\ç honor, quae hominum pompa, quae inanis famae cupiditas, quod denique huius mortalis V 27 21 cf. Aug., Conf. 5, 8, 14. 29 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16 ; Plotinus, Enn. 1, 6, 9. 31 cf. infra, I, iii, 9 , 1. 62 ; Aug., Beata uita 4, 34. 42/44 cf. Aug., Conf. 6, 14, 24. 52 cf. Aug., Beata uita 1, 4 ; Conf. 7, 9, 13.

22 nonnihil a k 35 metus a k 39 pudoris] pudoris uani mei /3 R2, pudoris mei uani PPM (i. 45 admoto M/ i k , amoto /3 H R , amato P a nobis /3 50 qua lenta] qualem a k

CONTRA ACADEMICOS II, ii, 5-iii, 7

21

uitae fomentum atque retinaculum commouebat ? Prorsus 60 totus in me cursim redibam. Respexi tamen, confiteor, quasi de itinere in illam religionem, quae pueris nobis insita est et medullitus inplicata ; uerum autem ipsa ad se nescientem ra- PL piebat. Itaque titubans properans haesitans arripio apostolum 922 Paulum. Neque enim uere, inquam, isti tanta potuissent uixis65 sentque ita, ut eos uixisse manifestum est, si eorum litterae at­ que rationes huic tanto bono aduersarentur. Perlegi totum intentissime atque castissime. 6. Tunc uero quantulocumque iam lumine asperso tanta se n 264 mihi philosophiae facies aperuit, ut non dicam tibi, qui eius 70 incognitae fame semper arsisti, sed si ipsi aduersario tuo, a quo nescio utrum plus exercearis quam inpediaris, eam demon­ strare potuissem, ne ille et Baias et amoena pomeria et delicata nitidaque conuiuia et domesticos histriones, postremo quid­ quid eum acriter commouet in quascumque delicias abiciens et 75 relinquens ad huius pulchritudinem blandus amator et sanctus mirans anhelans aestuans aduolaret. Habet enim et ille, quod confitendum est, quoddam decus animi uel potius decoris quasi sementem, quod erumpere in ueram pulchritudinem nitens tortuose ac deformiter inter scabra uitiorum et inter 80 opinionum fallacium dumeta frondescit ; tamen non cessat frondescere et paucis acute ac diligenter in densa intuentibus, quantum sinitur, eminere. Inde est illa hospitalitas, inde in conuiuiis multa humanitatis condimenta, inde ipsa elegantia nitor mundissima facies rerum omnium et undique cuncta 85 perfundens adumbratae uenustatis urbanitas. III. 7 * Philocalia ista uulgo dicitur. Ne contemnas nomen V hoc ex uulgi nomine. Nam philocalia et philosophia prope simi­ liter cognominatae sunt et quasi gentiles inter se uideri uolunt et sunt. Quid est enim philosophia ? amor sapientiae. Quid 5 philocalia ? amor pulchritudinis. Quaere de Graecis. Quid ergo sapientia ? nonne ipsa uera est pulchritudo ? Germanae igitur istae prorsus et eodem parente procreatae ; sed illa uisco libi­ dinis detracta caelo suo et inclusa cauea populari uiciniam tamen nominis tenuit ad commonendum aucupem, ne illam 10 contemnat. Hanc igitur sine pennis sordidatam et egentem uolitans libere soror saepe agnoscit, sed raro liberat ; non enim philocalia ista unde genus ducat, agnoscit nisi philosophia. #3/64 cf. Aug., Cottf. 7, 21, 27. III,

6/7 cf. Aug., Retract i,

i, 7.

60 confitebor H P R1 k 62 ipsa] ipsa me /3 67 cautissime /3 ft 70 fame P !*■ k, famae H M R1, fama /3R2 70/71 a quo] quo a k 72 ne] nae ft, nonne S pomaria ft III,

7 istae sunt /3 ft

9 illam] se /3 R2

28

22

CONTRA ACADEMICOS II, iii, 7-9

Quam totam fabulam — nam subito Aesopus factus sum — Licentius tibi carmine suauius indicabit ; poeta est enim paene 15 perfectus. Ergo ille, si ueram pulchritudinem, cuius falsae amator est, sanatis renudatisque paululum oculis posset intue­ ri, quanta uoluptate philosophiae gremio se inuolueret ? quo­ modo ibi te cognitum sicut uerum fratrem amplecteretur ? Miraris haec et forsitan rides. Quid, si haec explicarem, ut 20 uolebam ? quid, si saltem uox, si adhuc facies uideri a te non PL potest, ipsius philosophiae posset audiri ? Mirareris profecto, 925 sed non rideres, non desperares. Crede mihi, de nullo desperan­ dum est, de talibus autem minime ; omnino sunt exempla. Facile euadit, facile reuolat hoc genus auium multis inclusis 25 multum mirantibus. 8. Sed ad nos redeamus, nos, inquam, Romaniane, philosophemur ; reddam tibi gratiam, filius tuus coepit philosophari. Ego eum reprimo, ut discipulis necessariis prius excultus uigentior et firmior insurgat. Quarum te ne metuas expertem, si 30 bene te noui, auras tibi liberas tantum opto. Nam de indole quid dicam ? Vtinam non tam rara esset in hominibus, quam V 29 certa est in te ! Restant duo uitia et impedimenta inueniendae ueritatis, a quibus tibi non multum timeo ; timeo tamen, ne te ^ 263 contemnas atque inuenturum esse desperes, aut certe, ne in35 uenisse te credas. Quorum primum si tamen inest, ista tibi for­ tasse disputatio detrahet. Saepius enim suscensuisti Academi­ cis eo quidem grauius, quo minus eruditus esses, eo libentius, quod ueritatis amore inliciebaris. Itaque iam cum Alypio te fautore confligam et tibi facile persuadebo quod uolo, proba40 biliter tamen ; nam ipsum uerum non uidebis, nisi in philoso­ phiam totus intraueris. Illud autem alterum, quod te fortasse aliquid inuenisse praesumis, quamuis a nobis iam quaerens dubitansque discesseris, tamen, si quid superstitionis in ani­ mum reuolutum est, eicietur profecto, uel cum tibi aliquam 45 inter nos disputationem de religione misero uel cum praesens tecum multa contulero. 9. Ego enim nunc aliud nihil ago, quam me ipse purgo a uanis pemiciosisque opinionibus. Itaque non dubito melius mihi esse quam tibi. Vnum tantum est, unde inuideam fortu50 nae tuae, quod solus frueris Èuciliano meo. An et tu inuides, quia dixi ‘meo' ? Sed quid dixi aliud quam tuo et omnium, qui­ cumque unum sumus ? De quo tamen ut subuenias desiderio meo, quid te rogem ? aut te ipse promereor ? Tantum scis,

44/46 cf. Aug.,

Vera relig. 7, 12 ; Epist. i j .

16 possit H P R1 k 26 redeam a k 27 iam filius jS R2 /5 R2/i 53 aut] tu/?P/x promereor] pro me roga /3 R p jiR(i

37 sed eo libentius tantum] quantum

CONTRA ACADEMICOS II, iii, 9-iv, 10

23

quia debes. Sed nunc ambobus dico : cauete, ne quid uos nosse arbitremini, nisi quod ita didiceritis saltem, ut nostis unum duo tria quattuor simul collecta in summam fieri decem. Sed item cauete, ne uos in philosophia ueritatem aut non cognitu­ ros aut nullo modo ita posse cognosci arbitremini. Nam mihi credite, uel potius illi credite, qui ait : quaerite et inuenietis, 60 nec cognitionem desperandam esse et manifestiorem futuram, quam sunt illi numeri. Nunc ad propositum ueniamus. Iam v 30 enim sero coepi metuere, ne hoc principium modum excederet, et non est leue. Nam modus procul dubio diuinus est, sed fefel­ lerit, cum dulciter ducit. Ero cautior, cum sapiens fuero. IV. 10. Post pristinum sermonem, quem in primum librum PL contulimus, septem fere diebus a disputando fuimus otiosi, 924 cum tres tamen Vergilii libros post primum recenseremus at­ que, ut in tempore congruere uidebatur, tractaremus. Quo 5 tamen opere Licentius in poeticae studium sic inflammatus est, ut aliquantum mihi etiam reprimendus uideretur. Ita enim ab hac intentione ad nullam se rem deuocari libenter ferebat. Tandem tamen ad retractandam quam distuleramus de Acade­ micis quaestionem cum a me, quantum potui, lumen philo10 sophiae laudaretur, non inuitus accessit. E t forte dies ita serenus effulserat, ut nulli prorsus rei magis quam serenandis animis nostris congruere uideretur. Maturius itaque solito lectos reliquimus paululumque cum rusticis egimus quod tem­ pus urgebat. — Tum Alypius : Antequam uos, inquit, audiam 15 de Academicis disputantes, uolo mihi legatur sermo ille uester, quem dicitis me absente perfectum ; non enim possum aliter, cum inde huius disceptationis occasio nata sit, in audiendis uobis non aut errare aut certe laborare. — Quod cum factum esset et in eo paene totum antemeridianum tempus consump­ to tum uideremus, redire ab agro, qui deambulantes nos accepe­ rat, domum instituimus. — Et Licentius : Quaeso, inquit, ante prandium mihi breuiter totam Academicorum sententiam ex- n 266 ponendo repetere ne graueris, ne quid in ea me fugiat, quod pro partibus meis sit. — Faciam, inquam, et eo libentius, quo 25 de hac re cogitans parum prandeas. — Ne, inquit ille, istinc securus sis ; nam et multos et maxime patrem meum saepe animaduerti eo edaciorem, quo refertior curis esset. Deinde tu quoque de istis metris cogitantem non sic expertus es, ut cura mea mensa secura sit. Quod quidem apud me ipsum mirari V 31

jj

59 cf. Matth. 7, 7. 56 summa H P k om.k

57 in] om. P k

IV, 6 ita] iam P ft k

59 credite] cm. ft k

24 quo] quod /5

uel potius ille credite]

24

CONTRA ACADEMICOS II, iv, io -v, 12

50 soleo ; quid enim sibi uult, quod tunc primum pertinacius appe­ timus, cum in aliud intendimus animum ? aut quis est, qui manibus et dentibus nostris occupatis nobis nimis imperiosus fit ? — Audi potius, inquam, de Academicis quod rogaueras, ne te metra ista uoluentem non solum in epulis sine metro sed 35 etiam in quaestionibus patiar. Si quid autem pro mea parte occultabo, prodet Alypius. — Bona fide tua opus est, inquit Alypius ; nam si metuendum est, ne aliquid occultes, a me deprehendi posse difficile arbitror eum, a quo me ista didicisse nullus qui me nouit ignorat, praesertim cum in prodendo uero 40 non magis uictoriae quam animo tuo consulturus sis. V. 11. Agam, inquam, bona fide, quoniam de iure praescri­ bis. Nam et Academicis placuit nec homini scientiam posse contingere earum dumtaxat rerum, quae ad philosophiam per­ tinent — nam cetera curare se Carneades negabat — et tamen 5 hominem posse esse sapientem sapientisque totum munus, ut abs te quoque, Licenti, illo sermone dissertum est, in conqui- PL sitione ueri explicari ; ex quo confici, ut nulli etiam rei sapiens 925 adsentiatur ; erret enim necesse est, quod sapienti nefas est, si adsentiatur rebus incertis. Et omnia incerta esse non dicebant 10 solum uerum etiam copiosissimis rationibus adfirmabant. Sed uerum non posse comprehendi ex illa Stoici Zenonis definitione arripuisse uidebantur, qui ait id uerum percipi posse, quod ita esset animo inpressum ex eo, unde esset, ut esse non posset ex eo, unde non esset. Quod breuius planiusque sic dicitur, his 15 signis uerum posse conprehendi, quae signa non potest habere quod falsum est. Hoc prorsus non posse inueniri uehementissime ut conuincerent incubuerunt. Inde dissensiones philoso­ phorum, inde sensuum fallaciae, inde somnia furoresque, inde pseudomenoe et soritae in illius causae patrocinio uiguerunt. V 32 20 Et cum ab eodem Zenone accepissent nihil esse turpius quam opinari, confecerunt callidissime, ut, si nihil percipi posset et esset opinatio turpissima, nihil umquam sapiens approbaret. 12. Hinc eis inuidia magna conflata est ; uidebatur enim esse consequens, ut nihil ageret qui nihil adprobaret. Vnde dor25 mientem semper et officiorum omnium desertorem sapientem tuum Academici describere uidebantur, quem nihil approbare censebant. Hic illi inducto quodam probabili, quod etiam ueri simile nominabant, nullo modo cessare sapientem ab officiis

V,

11 cf. Cicero, Acad. 2, 6, 18 ; Stoicorum Veterum fragmenta I, 17 frg. 59.

17/18 cf. Cicero, Acad. 2, 48, 147. 20/22 cf. Cicero, Acad. 1, 12, 45 ; z, 18, 59. 24 cf. Cicero, Acad. 2, 12, 39. 27/28 cf. Cicero, Acad. 2, 31, 99. 30 primum] cibum jSR2 /t 31/32 animum usque dentibus] om. a V, 26 tuum] suum /5 R2 y.

CONTRA ACADEMICOS II, v, 12-vi, 14

25

asserebant, cum haberet quid sequeretur, ueritas autem siue 30 propter naturae tenebras quasdam siue propter similitudinem rerum uel obruta uel confusa latitaret, quamuis et ipsam refrenationem et quasi suspensionem assensionis magnam prorsus actionem sapientis esse dicebant. Videor mihi breuiter totum, ut uoluisti, exposuisse nihilque recessisse a praescrip35 tione, Alypi, tua, id est egisse, ut dicitur, bona fide. Si enim /t 267 aliquid uel non ita, ut est, dixi uel forte non dixi, nihil uoluntate a me factum est. Bona ergo fides est ex animi sententia. Homini enim homo falsus docendus, fallax cauendus debet uideri, quorum prius magistrum bonum, posterius discipulum 40 cautum desiderat. 13. Tum Alypius : Gratum, inquit, habeo, cum et Licentio a te satisfactum est et me onere inposito releuasti. Non enim magis tibi uerendum erat, ne quid explorandi mei causa minus a te diceretur — nam alio modo qui fieri poterat ? — quam 45 mihi, si in quoquam te prodere fuisset necesse. Quare faxis, ut illud quod deest non tam percontationi quam ipsi percontanti de differentia nouae ac ueteris Academiae ne te pigeat expo­ nere. — Prorsus, inquam, fateor, piget. Quare beneficium dederis — nam hoc quod commemoras ad rem maxime perti- V 33 50 nere negare non possum — si me paululum conquiescente apud me distinguere ista nomina et causam nouae Academiae ape­ rire uolueris. — Crederem, inquit, me quoque a prandio te auocare uoluisse, ni et magis te a Licentio territum dudum putarem et eius postulatio ita nobis praescripsisset, ut ei ante PL 55 prandium quidquid huius inuolutionis esset expediretur. — 926 Et cum reliqua dicere tenderet, mater nostra — nam domi iam eramus — ita nos trudere in prandium coepit, ut uerba faciendi locus non esset. VI. 14. Deinde, cum tantum alimentorum accepissemus, quantum compescendae fami satis esset, ad pratum regressis nobis Alypius : Paream, inquit, sententiae tuae nec ausim recu­ sare. Si enim nihil me fugerit, gratabor cum doctrinae tuae 5 tum etiam memoriae meae. At si in quoquam fortasse aberrauero, recurabis id, ut deinceps huius modi delegationem non pertimescam. Nouae Academiae discidium non tam contra ueterem conceptum quam contra Stoicos arbitror esse com­ motum. Nec uero discidium putandum, si quidem a Zenone 10 inlatam nouam quaestionem dissolui discutique oportebat. Nam de non percipiendo quamuis nullis conflictationibus agi-

31/33 VI,

cf. Cicero, Acad. 2, 34, 108.

7/9 cf. infra, III, xvm , 4 1 , 1. 29/32 ; Cicero, Acad. 1,

32/33 prorsus magnam P*l i

k

53 et] om. T2 n

12, 44/46.

te] om. a k XXIX

2Ô

CONTRA ACADEMICOS II, vi, 14-vii, 16

tata, incolens tamen etiam ueterum Academicorum mentes sententia non inpudenter existimata est. Quod etiam ipsius Socratis Platonisque ac reliquorum ueterum auctoritate pro15 batu facile est, qui se hactenus crediderunt posse ab errore defendi, si se assensioni non temere commisissent, quamuis propriam de hac re disputationem in scholas suas non introdu­ xerint nec ab illis enucleate aliquando quaesitum sit, percipi necne ueritas possit. Quod cum Zeno rude ac nouum 20 intulisset contenderetque nihil percipi posse, nisi quod uerum ita esset, ut dissimilibus notis a falso discerneretur, neque opinationem subeundam esse sapienti atque id Arcesilas au­ diret, negauit huius modi quicquam posse ab homine reperiri neque illi opinionis naufragio sapientis committendam esse v 34 2 j uitam. Vnde etiam conclusit nulli rei esse adsentiendum. 15. Verum cum ita res se habeat, ut uetus Academia magis aucta quam oppugnata uideretur, extitit Philonis auditor An­ tiochus, qui, ut nonnullis uisus est, gloriae cupidior quam ueritatis in simultatem adduxit Academiae utriusque senten30 tias. Dicebat enim rem insolitam et ab opinione ueterum remo­ tissimam Academicos nouos conatos inducere. In quam rem n 268 ueterum physicorum aliorumque magnorum philosophorum implorabat fidem ipsos etiam Academicos oppugnans, qui se ueri simile contenderent sequi, cum ipsum uerum se ignorare 35 faterentur, multaque argumenta collegerat, quibus nunc su­ persedendum arbitror, nihil tamen magis defendebat quam percipere posse sapientem. Hanc puto inter Academicos nouos ac ueteres controuersiam fuisse. Quae si secus se habet, ut Licentium plenissime informes pro utroque postulauerim. Si 40 uero ita est, ut dicere potui, susceptam disputationem peragite. VII. 16. Tum ego : Quamdiu, inquam, Licenti, in isto nostro longiore quam putabam sermone conquiescis ? audisti, qui sint Academici tui ? — At ille uerecunde adridens et aliquantum PL hac compellatione turbatior : Paenitet me, inquit, tantopere 927 5 adfirmasse contra Trygetium beatam uitam in ueritatis inqui­ sitione consistere. Nam me ista quaestio ita perturbat, ut uix non miser sim, qui certe uobis, si quid humanitatis geritis, uideor miserandus. Sed quid me ipse ineptus crucio ? aut quid exhorreo tanta causae bonitate subnixus ? Prorsus non cedam 10 nisi ueritati. — Placentne, inquam, tibi noui Academici ? — Plurimum, inquit. — Ergo uerum tibi uidentur dicere ? — Tum ille cum iam esset assensurus arrisione Alypii cautior factus haesit aliquantum et deinde : Repete, inquit, rogatiun­ culam. — Verumne, inquam, tibi uidentur Academici dicere ?

27 cf. Cicero, Acad. 2, 22, 70. VI,

26 haberet /3 /t

CONTRA ACADEMICOS II, vii, 16-18

27

— E t rursus cum diu tacuisset : Vtrum, ait, uerum sit, nescio ; V 35 probabile est tamen. Neque enim plus uideo quod sequar. — Probabile, inquam, scisne ab ipsis etiam ueri simile nominari ? — Ita, inquit, uidetur. — Ergo, inquam, ueri similis est Acade­ micorum sententia. — Ita, inquit. — Quaeso attende, inquam, 20 diligentius. Si quisquam fratrem tuum uisum patris tui simi­ lem esse affirmet ipsumque tuum patrem non nouerit, nonne tibi insanus aut ineptus uidebitur ? — E t hic diu tacuit ; tum ait : Non mihi hoc uidetur absurdum. 17. Cui ego cum respondere coepissem : Expecta, inquit, 25 quaeso paululum. Ac post arridens : Dic mihi, ait, oro te, iamne certus es de uictoria tua ? — Tum ego : Fac me, inquam, cer­ tum esse ; non ideo tamen tu causam tuam debes deserere, praesertim cum haec inter nos disputatio suscepta sit exercendi tui causa et ad elimandum animum prouocandi. — Numquid30 nam, inquit, aut Academicos legi aut tot disciplinis eruditus sum, quibus tu ad me instructus aduentas ? — Academicos, inquam, nec illi lgerant, a quibus primo sententia ista defensa est. Eruditio autem disciplinarumque copia si te deficit, non usque adeo tamen ingenium tuum esse debet inualidum, ut 35 nullo facto impetu paucissimus uerbis meis rogationibusque succumbas. Illud enim iam uereri coepi, ne tibi citius quam uolo succedat Alypius, quo aduersario non ita securus deam­ bulabo. — Ergo utinam, inquit ille, iam uincar, ut aliquando uos audiam disserentes et, quod plus est, uideam, quo mihi 40 spectaculo nihil potest felicius exhiberi. Nam quoniam placuit uobis ista fundere potius quam effundere, si quidem ore pro­ rumpentia stilo excipitis nec in terram, ut dicitur, cadere sinitis, legere etiam uos licebit ; sed nescio quo modo, cum admouentur oculis idem ipsi, quos inter sermo caeditur, bona 45 disputatio si non utilius, at certe laetius perfundit animum. 18. Gratum habemus, inquam ; sed repentina ista gaudia tua 269 temere illam sententiam euadere coegerunt, qua dixisti nullum V 36 tibi spectaculum exhiberi posse felicius. Quid, si enim patrem illum tuum, quo profecto nemo philosophiam est post tam lon50 gam sitim hausturus ardentius, nobiscum ista quaerentem ac PL disserentem uidebis, cum ego me fortunatiorem numquam 928 putabo, quid te tandem sentire ac dicere conuenit ? — Hic uero ille aliquantum lacrimauit et, ubi loqui potuit, porrecta manu caelum suspiciens : E t quando ego, inquit, deus, hoc 55 uidebo ? sed nihil est de te desperandum. — Hic cum paene omnes ab intentione disputationis remitti in lacrimas coepis­ semus, obluctans mecum et uix me colligens : Age potius, in­ 15

vii, VII,

43/44 cf. Terentius, Heaut. 242. 56 dimitti a k

28

CONTRA ACADEMICOS II, vii, 18-viii, 20

quam, et in uires tuas redi, quas ut congereres undeunde pos­ ses patronus Academiae futurus, longe ante monueram, non 60 opinor ideo, ut modo ante tubam tremor occupet artus aut ut uisendae alienae pugnae desiderio tam cito te optes esse captiuum. — Hic Trygetius, ubi satis attendit iam uultus nos­ tros serenatos : Quidni iste optet, inquit, homo tam sanctus, ut 65 hoc ei deus ante uota concesserit ? Crede iam, Licenti ; nam qui non inuenis quid respondeas, et adhuc ut uincare optas, paruae fidei mihi uideris. — Arrisimus. — Tum Licentius : Loquere beatus, inquit, non inueniendo uerum, sed certe non quaerendo. 70 19. Qua hilaritate adulescentulorum cum essemus laetiores : Attende, inquam, rogationem et in uiam firmior et ualentior redi, si potes. — En adsum, inquit, quantum possum. Quid enim, si ille fratris mei uisor fama compertum habeat eum esse similem patris, potest insanus aut ineptus esse, si credit ? — 75 Stultusne, inquam, saltem dici potest ? — Non continuo, in­ quit, nisi se id scire contenderit. Nam si ut probabile sequitur V quod crebra fama iactauit, nullius temeritatis argui potest. — Tum ego : Rem ipsam paulisper consideremus et quasi ante oculos constituamus. Ecce fac illum nescio quem hominem, 80 quem describimus, esse praesentem ; aduenit alicunde frater tuus. Ibi iste : cuius hic puer filius ? Respondetur : cuiusdam Romaniani. At hic : quam patris similis est ! quam non temere hoc ad me fama detulerat ! Hic tu uel quis alius : nosti enim Romanianum, bone homo ? Non noui, inquit ; tamen similis 85 eius mihi uidetur. Poteritne quisquam risum tenere ? — Nullo modo, inquit. — Ergo, inquam, quid sequatur uides. — Iam dudum, inquit, uideo. Sed tamen ipsam conclusionem abs te audire uolo ; oportet enim alere incipias quem cepisti. — Quidni, inquam, concludam ? Ipsa res clamat similiter riden90 dos esse Academicos tuos, qui se in uita ueri similitudinem sequi dicunt, cum ipsum uerum quid sit ignorent. VIII. 20. Tum Trygetius : Longe mihi, inquit, uidetur dissi­ milis Academicorum cautio ab huius quem descripsisti ineptia. Illi enim rationibus assequuntur quod dicunt esse ueri simile, iste autem ineptus famam secutus est, cuius auctoritate nihil j est uilius. — Quasi uero, inquam, non esset ineptior, si diceret : patrem quidem eius minime noui nec fama comperi, quam sit similis patris, et mihi tamen similis uidetur. — Ineptior certe

61 Verg., Aen. n ,

424.

91 quod P R k V m , 2 descripsistis /5 P R

k

7jpatris et] patri sed /5 Pa R? k

CONTRA ACADEMICOS II, viii, 20-ix, 22

29

inquit. Sed quorsum ista ? — Quia tales, inquam, sunt qui di- PL cunt : uerum quidem non nouimus, sed hoc quod uidemus eius 929 10 quod non nouimus simile est. — Probabile, inquit, illi dicunt. /* 270 — Cui ego : Quomodo istuc dicis ? an negas eos ueri simile di­ cere ? — Et ille : Ego, inquit, ob hoc dicere uolui, ut illam simi­ litudinem excluderem. Videbatur enim mihi fama inprobe inruisse in quaestionem uestram, cum Academici ne oculis qui- v 38 15 dem credant humanis, nedum famae mille quidem, ut poetae fingunt, sed monstrosis tamen luminibus. Nam quis ego tan­ dem sum Academiae defensor ? an in quaestione ista inuidetis securitati meae ? En habes Alypium, cuius aduentus nobis quaeso ferias dederit, quem te iam dudum non frustra formi20 dare arbitramur. 21. Tum facto silentio oculos ambo in Alypium contulerunt. Tum ille : Vellem quidem, inquit, ut meae uires patiuntur, auxiliari aliquatenus partibus uestris, nisi mihi omen uestrum terrori esset. Sed hanc formidinem, ni me spes fefellerit, 25 facile fugem. Simul enim solatur me, quod praesens Academi­ corum oppugnator onus Trygetii uicti paene subierit, et nunc eum uictorem uestra confessione probabile est. Illud magis uereor, ne et deserti officii neglegentiam et inuasi inpudentiam deuitare non possim. Non enim uos oblitos credo iudicis mihi 30 munus fuisse delatum. — Hic Trygetius : Illud, inquit, aliud, hoc autem aliud est ; quare quaesumus, ut te aliquando patiare priuatum. — Ne renuerim, ait, ne, cum inpudentiam uel neglegentiam uitare cupio, in superbiae, quo uitio nihil est inmanius, laqueos incidam, si honorem mihi a uobis conces35 sum diutius quam permittitis teneam. IX. 22. Proinde uelim mihi exponas, bone accusator Acade­ micorum, officium tuum, id est, in quorum defensione hos oppugnes. Metuo enim, ne Acdemicos refellens Academicum te probare uelis. — Accusatorum, inquam, ut opinor, duo 5 genera esse bene nosti. Non enim si a Cicerone modestissime dictum est ita eum esse Verris accusatorem, ut Siculorum de­ fensor esset, propterea necesse est eum, qui aliquem accuset, habere alterum, quem defendat. — E t ille : saltem habesne tu quidquam, in quo sententia tua iam fundata constiterit ? — 10 Facile est, inquam, huic rogationi respondere mihi praesertim, cui repentina non est ; iam hoc totum mecum egi et diu mul- V39 tumque uersaui animo. Quam ob rem audi, Alypi, quod, ut

19/16 cf. Verg., Am . 4, 173-183. IX, 5/6 cf. Cicero, Verr. 2, 21 ; 3, 82. VHT,

20 arbitremur a k IX,

5 non enim si] si enim a k

30

CONTRA ACADEMICOS II, ix, 22-x, 24

arbitror, iam optime scis: non ego istam disputationem dispu­ tandi gratia susceptam uolo. Satis sit quod cum istis adulescenij tibus prolusimus, ubi libenter nobiscum philosophia quasi iocata est. Quare auferantur de manibus nostris fabellae pue­ riles. De uita nostra de moribus de animo res agitur, qui se superaturum inimicitias omnium fallaciarum et ueritate conprehensa quasi in regionem suae originis rediens triumphatu20 rum de libidinibus atque ita temperantia uelut coniuge accepta PL regnaturum esse praesumit securior rediturus in caelum. Vides 930 quid dicam. Tollamus iam cuncta ista de medio arma acri facienda uiro ; nec quicquam minus semper optaui quam inter eos, qui secum 2j multum uixerunt multumque sermocinati sunt, oriri aliquid, unde nouus quasi conflictus exsurgat. Sed propter memoriam, quae infida custos est excogitatorum, referri in litteras uolui, quod inter nos saepe pertractauimus, simul ut isti adulescentes et in haec attendere discerent et aggredi ac subire temptarent. 30 23. Tune ergo nescis nihil me certum adhuc habere quod 271 sentiam, sed ab eo quaerendo Academicorum argumentis atque disputationibus impediri ? Nescio quo enim modo fecerunt in animo quandam probabilitatem — ut ab eorum uerbo nondum recedam — quod homo uerum inuenire non possit ; unde piger 35 et prorsus segnis effectus eram nec quaerere audebam, quod acutissimis ac doctissimis uiris inuenire non licuit. Nisi ergo prius tam mihi persuasero uerum posse inueniri, quam sibi illi non posse persuaserunt, non audebo quaerere nec habeo ali­ quid, quod defendam. Itaque istam interrogationem remoue, V 40 40 si placet ; potius discutiamus inter nos, quam sagaciter possu­ mus, utrumnam possit uerum inueniri. E t pro parte mea uideor mihi habere iam multa, quibus contra rationem Acade­ micorum niti molior ; inter quos et me modo interim nihil distat, nisi quod illis probabile uisum est non posse inueniri 45 ueritatem, mihi autem inueniri posse probabile est. Nam igno­ ratio ueri aut mihi, si illi fingebant, peculiaris est aut certe utrisque communis. X. 24. Tum Alypius : Iam, inquit, securus incedam ; uideo enim te non tam accusatorem quam adiutorem fore. Itaque ne longius abeamus, uideamus quagso prius, ne per hanc quaestio­ nem, in qua successisse uideor his, qui tibi cesserunt, in uerbi

21 cf. Aug., Retract. 1, 1, 8 ; Porphyrius, apud Aug., Ciu. Dei, 12, 27. Verg., Aen. 8, 439-441. X,

28

23

4/6 cf. Cicero, de Orat. 1, 47.

tractauimus /3 M 29 temtarent P1 k quibus] ea sunt autem quibus /3 rationes /3

36

ac doctissimis] om.

k

42

CONTRA ACADEMICOS II, x, 24-xi, 25

31

5 controuersiam decidamus, quod te ipso insinuante et auctori­ tate illa Tulliana turpissimum esse saepe confessi sumus. Cum enim, ni fallor, Licentius placuisse sibi diceret de probabilitate Academicorum sententiam, subiecisti, quod ille haud dubie confirmauit, sciretne hanc ab eisdem etiam ueri similitudinem 10 nominari. Et bene noui, si quidem ex te mihi nota sunt, non absque te esse Academicorum placita. Quae cum, ut dixi, animo tuo infixa sint, quid uerba secteris ignoro. — Non est ista, inquam, mihi crede, uerborum, sed rerum ipsarum magna controuersia ; non enim eos illos uiros fuisse arbitror, qui rebus PL 15 nescirent nomina imponere, sed mihi haec uocabula uidentur 951 elegisse et ad occultandam tardioribus et ad significandum uigilantioribus sententiam suam. Quod quare et quomodo mihi uideatur exponam, cum prius illa discussero, quae ab eis tam­ quam cognitionis humanae inimicis dicta homines putant. 20 Itaque perlibenter habeo huc usque hodie nostrum processisse sermonem, ut satis quid inter nos quaereretur aperteque con­ staret. Nam illi mihi uidentur graues omnino ac prudentes uiri fuisse. Si quid est autem, quod nunc disputabimus, aduersus V 41 eos erit, qui Academicos inuentioni ueritatis aduersos fuisse 25 crediderunt. E t ne me territum putes, etiam contra eos ipsos non inuitus armabor, si non occultandae sententiae suae causa, ne ab eis temere pollutis mentibus et quasi profanis quaedam ueritatis sacra proderentur, sed ex animo illa, quae in eorum libris legimus, defenderunt. Quod hodie facerem, nisi nos solis 30 occasus iam domum redire compelleret. — Hactenus illo die disputatum est. XI. 25. Postridie autem, quamuis non minus blandus tranquillusque dies inluxisset, uix tamen domesticis negotiis euoluti sumus. Nam magnam eius partem in epistolarum maxime scriptione consumpseramus et, cum iam duae horae uix reli5 quae forent, ad pratum processimus. Nam inuitabat caeli n 272 nimia serenitas placuitque, ut ne ipsum quidem quod restite­ rat tempus perire pateremur. Itaque cum ad arborem solitam uentum esset et mansissemus loco : Velim uos, inquam, adu­ lescentuli, quoniam non est hodie magna res aggredienda, in 10 memoriam mihi reuocetis, quomodo hesterno die rogatiun­ culae, quae uos turbauit, Alypius responderit. — Hic Licen­ tius : Tam breue est, inquit, ut nihil negotii sit hoc recordari ; quam leue sit autem, tu uideris. Nam, ut opinor, uetuit te, res cum constaret, de uerbis mouere quaestionem. — Et ego :

16/17 cf. infra, III, xvii, 38,1.51/52 ; Cicero, Acad. X,

27

/3 /3 R2

ne] saltem ne

XI, 2 a domesticis

6 nimia] mira

/3 R2

2, 18, 60.

32

CONTRA ACADEMICOS II, xi, 25-xii, 27

ij Hoc ipsum, inquam, quid sit quamue habeat uim, satis animaduertistis ? — Videor, inquit, mihi uidere quid sit ; sed quaeso tu id paulisper exponas. Nam saepe abs te audiui turpe esse disputantibus in uerborum quaestione inmorari, cum cer­ tamen nullum de rebus remanserit. Sed hoc subtilius est, 20 quam ut explicandum a me debeat flagitari. 26. Audite ergo, inquam, quid sit, uos. Id probabile uel ueri simile Academici uocant, quod nos ad agendum sine adsensione potest inuitare. Sine adsensione autem dico, ut id quod agimus non opinemur uerum esse aut non id scire arbitremur, v 42 25 agamus tamen : ut uerbi causa, utrum hesterna nocte tam liquida ac pura hodie tam laetus sol exorturus esset, si nos quispiam rogaret, credo, quod nos id scire negaremus, dicere­ mus tamen ita uideri. Talia, inquit Academicus, mihi uidentur omnia, quae probabilia uel ueri similia putaui nominanda ; 30 quae tu si alio nomine uis uocare, nihil repugno. Satis enim mihi est te iam bene accepisse, quid dicam, id est quibus rebus haec PL nomina inponam. Non enim uocabulorum opificem, sed rerum 932 inquisitorem decet esse sapientem. Satisne intellexistis, quomodo mihi ludicra illa, quibus uos agitabam, de manibus excussa 35 sint ? — Hic cum ambo se intellexisse respondissent uultuque ipso responsionem postularent meam : Quid putatis, inquam, Ciceronem, cuius haec uerba sunt, inopem fuisse latinae lin­ guae, ut minus apta rebus, quas sentiebat, nomina imponeret? X II. 27. Tum Trygetius : Iam, inquit, placet nobis, cum res nota sit, de uerbis nullas calumnias commouere. Quare uide potius, quid huic respondeas, qui nos liberauit, in quos tu im­ pulsus temptas iterum inruere. — E t Licentius : Mane, ait, 5 quaeso ; nam mihi sublucet nescio quid, quod uideam non tibi tam facile tantum argumentum eripi debuisse. E t cum defixus in cogitatione siluisset aliquantum : Rogo, inquit, nihil esse uidetur absurdius quam dicere se ueri simile sequi eum, qui uerum quid sit ignoret ; nec illa me tua similitudo conturbat. 10 Nam recte ego interrogatus, utrum ex ista temperie caeli nulla in crastinum pluuia cogatur, respondeo esse ueri simile, qui me non nego nosse aliquid ueri. Nam scio arborem istam modo argenteam fieri non posse multaque talia uere non inpudenter me scire dico, quorum uideo esse similia ea, quae ueri similia 15 nomino. Tu uero, Carneades, fiel quae alia Graeca pestis, ut nostris parcam — quid enim dubitem in hanc partem transire ad eum, cui captiuus debeor iure uictoriae ? — tu ergo, cum te XI,

28/33 Cicero, Acad. frg.

21 quid istuc sit /5 R2 XII,

5 quod] quo /5 n

19 Müller.

uos] om. /5 R2

24 non] nos /5 30 pugno P1 k 7 nihil] nihil mihi /3 ft 13 uera j3 R2/t

CONTRA ACADEMICOS II, xii, 27-xiii, 29

33

nihil ueri scire dicas, unde hoc ueri simile sequeris ? At enim V 43 non ei potui aliud nomen inponere. Quid ergo nobis disputan20 dum est cum eo, qui nec loqui potest ? 28. Non ego, inquit Alypius, perfugas metuam ; quanto n 27j minus ille Carneades, in quem nescio utrum iuuenali an puerili leuitate commotus maledicta potius quam aliquod telum pu­ tasti esse iaciendum. Nam illi quidem ad roborandam senten25 tiam suam, quae semper tenus probabili fundata fuit, hoc interim aduersum te facile suffecerit, ita nos a ueri inuentione procul esse positos, ut tu tibi ipse magno argumento esse pos­ sis, qui ita una interrogatiuncula loco motus es, ut ubi tibi standum esset penitus ignorares. Sed haec atque scientiam tuam, quam tibi inpressam de hac arbore paulo ante confessus jo es, in aliud tempus differamus. Quamuis enim iam alias partes delegeris, tamen sedulo docendus es, quid paulo ante dixerim. Nondum, ut opinor, in eam quaestionem, qua utrum inueniri uerum possit quaeritur, progressi fueramus, sed illud tantum in ipso uestibulo defensionis meae praescribendum putaui, in 35 quo te lassum prostratumque prospexeram, hoc est utrum ueri simile an probabile an alio si quo nomine appellari potest, quod sibi Academici sat esse dicant, quaerendum non esse. N am si tu optimus iam inuentor ueritatis tibi uideris, nihil ad me. Postea si ingratus non fueris huic patrocinio meo, eadem PL 40 fortasse me docebis. 933 X III. 29. H ic ego, cum uerecunde Licentius A ly p ii impetum formidaret : Om nia potius, inquam, A lyp i, loqui maluisti quam quem ad modum nobis cum his, qui loqui nesciant, dis­ putandum sit. — E t ille : Quoniam olim cum mihi tum omni5 bus notum est et nunc tua professione satis indicas te loquendi peritum esse, uelim explices utilitatem primo huius inquisitio- V 44 nis suae, quae aut superflua est, ut opinor, et ei multo magis respondere superfluum est aut, si commoda uisa fuerit et a me explicari nequiuerit, precario abs te impetrem, ut magistri 10 officium ne grauere. — Meministi, inquam, heri me esse polli­ citum de istis uocabulis post acturum. E t nunc ille sol ad­ monet, ut quae ludicra pueris proposui redigam in cistas, praesertim cum ea ornandi iam potius quam uendendi gratia ft 274 proponam. Nunc antequam stilum nostrum tenebrae occupent,

15 quae patronae Academicorum solent esse, uolo inter nos hodie plenissime constet, ad quam quaestionem nobis explicandam mane surgendum sit. Itaque responde quaeso, utrum tibi uideantur Academici habuisse certam de ueritate sententiam et eam temere ignotis uel non purgatis animis prodere noluisse, 20 an uero ita senserint, ut eorum se disputationes habent.

37 quod sibi Boston 09.331 ft k, quod si a, si quod sibi /5 XIII, 7 tuae /5 R 2

34

CONTRA ACADEMICOS II, xiii, 30-III, i, i

30. Tum ille : Quid illis animi fuerit, inquit, non temere confirmabo. Nam quantum ex libris colligi datur, tu melius nosti, quae in uerba sententiam suam promere soleant ; me autem de me ipso si consulis, inuentum nondum esse uerum puto. Addo 25 etiam, quod de Academicis flagitabas, nec posse inueniri me putare non solum inolita quam semper fere animaduertisti opi­ nione mea sed etiam auctoritate magnorum excellentiorumque philosophorum, quibus nos praebere colla siue inbecillitas nos­ tra siue sagacitas ipsorum, ultra quam nihil iam inueniri posse 30 credendum est, nescio quo modo compellit. — Hoc est, in­ quam, quod uolui. Nam uerebar, ne, cum tibi quoque id uideretur quod mihi, disputatio nostra manca remaneret nullo existente, qui ex altera parte rem uenire in manus cogeret, ut diligenter quantum possumus uersaretur. Itaque si id euenis35 set, paratus eram te rogare, ut Academicorum partes ita susciperes, quasi tibi non solum disputasse sed etiam sensisse uiderentur uerum non posse comprehendi. Quaeriter ergo inter nos, utrum illorum argumentis probabile sit nihil percipi posse ac nulli rei esse assentiendum. Quod si optinueris, cedam 40 libenter ; si autem demonstrare potuero multo esse probabilius et posse ad ueritatem peruenire sapientem et adsensionem non semper esse cohibendam, nihil habebis, ut opinor, cur non te in meam sententiam transire patiaris. — Quod cum illi placuisset et eis qui aderant, iam uespere obumbrati domum reuertimus.

PL 934

V 45

L IB E R TERTIVS

1. 1. Cum post illum sermonem, quem secundus liber conti- n 273 net, alio die consedissemus in balneis — nam erat tristior, PL quam ut ad pratum liberet descendere — sic exorsus sum : 933 Arbritror uos iam satis animo aduertisse, qua de re inter nos 5 discutienda quaestio constituta sit. Sed antequam ad partes meas ueniam, quae ad eam pertinent explicandam, pauca quaeso de spe de uita de instituto nostro non ab re abhorrentia libenter audiatis. Negotium nostrum non leue aut superfluum, sed necessarium ac summum esse arbitror, magnopere quae10 rere ueritatem. Hoc inter me atque Alypium conuenit. Nam et ceteri philosophi sapientem suum eam inuenisse putauerunt et Academici sapienti suo summo conatu inueniendam esse pro- /* 274 fessi sunt idque illum agere sedulo, sed quoniam uel lateret obruta uel confusa non emineret, ad agendam uitam id eum 15 sequi, quod probabile ac ueri simile occurreret. Id etiam uestra

25 de] H n k, ab /3 M R2, om. P R*1 I, 4 animaduertisse /3 /x

44 eis] ceteris /5 R2

CONTRA ACADEMICOS III, i, i-ii, 3

35

pristina disceptatione confectum est. Nam cum alter inuenta ueritate beatum fieri asseruerit hominem, alter uero tantum PL diligenter quaesita, nulli nostrum dubium est nihil esse a nobis 954 huic negotio praeponendum. Quam ob rem qualem uobis V 46 20 quaeso hesternum diem uidemur duxisse ? Vobis quidem in studiis uestris uiuere licuit. Nam et tu, Trygeti, Vergilii te carminibus oblectasti et Licentius fingendis uersibus uacauit, quorum amore ita perculsus est, ut propter eum maxime mihi istum sermonem inferendum putarem, quo in eius animo 2 5 philosophia — nunc enim tempus est — maiorem partem non n 27j modo quam poetica sed quaeuis alia disciplina sibi usurpet ac uindicet. II. 2. Sed quaeso uos, nonne miserati nos estis, cum pridie ita cubitum issemus, ut ad dilatam quaestionem et prorsus ad nihil aliud surgeretur, quod tanta de re familiari necessario per­ agenda extiterunt, ut his penitus occupati uix duas extre5 mas diei horas in nosmet ipsos respirare possemus ? Quare semper fuit sententia mea sapienti iam homini nihil opus esse ; PL ut autem sapiens fiat, plurimum necessariam esse fortunam, 935 nisi quid aliud uidetur Alypio. — Tum ille : Quantum iuris, inquit, fortunae tribuas, nondum bene noui. Nam si ad con­ io temnendam fortunam fortuna ipsa opus esse arbitraris, me quoque comitem in hanc sententiam do tibi. Sin fortunae nihil aliud concedis quam ea, quae corporis necessitati non possunt nisi ipsa uolente suppetere, non ita sentio. Aut enim licet ea­ dem repugnante atque inuita nondum sapienti, cupido tamen 15 sapientiae ea sumere, quae uitae necessaria confitemur, aut concedendum est etiam in omni sapientis uita eam dominari, cum et ipse sapiens his, quae corpori necessaria sunt, non indi­ gere non possit. 3. Dicis ergo, inquam, fortunam esse necessariam studioso 2.0sapientiae, sapienti uero negas. — Non ab re est eadem repe­ tere, inquit. Itaque nunc etiam abs te quaero, utrum fortunam ad se ipsam contemnendam aliquid iuuare aestimes. Quod si arbitraris, dico sapientiae cupidum magnopere indigere for­ tuna. — Arbitror, inquam, si quidem per illam erit talis, qualis 25 eam possit contemnere. Nec absurdum est ; nam sic etiam V 47 paruis nobis ubera necessaria sunt, quibus efficitur, ut sine his postea uiuere ac ualere possimus. — Sententias, ait, nostras, si animi conceptio non dissonat, concordare mihi liquet, nisi

II,

7 cf.

Aug., Retract. 1 , 1 , 2 ; Cicero, Tuse. 5, 9, 25.

16/17 inuenta ueritatel ea inuenta /5 22 uacuit a II, 1 nos] nostri a /x 16 est] om. Pl k

36

CONTRA ACADEMICOS III, ii, 3-iii, 5

forte disserendum cuiquam uidetur, quod fortunae uel uberum jo non ipsa ubera seu fortuna, sed alia res quaedam nos faciat contemtores. — Nihil magnum est, inquam, alio simili uti. Nam ut sine naui uel quolibet uehiculo aut omnino, ne uel ipsum Daedalum timeam, sine ullis ad hanc rem accommoda­ tis instrumentis aut aliqua occultiore potentia Aegeum mare 35 nemo transmittit, quamuis nihil aliud quam peruenire propo­ nat, quod cum ei euenerit, illa omnia, quibus aduectus est, paratus sit abicere atque contemnere, ita quisquis ad sapien­ tiae portum et quasi firmissimum et quietissimum solum per­ uenire uoluerit — quoniam, ut alia omittam, si caecus ac 40 surdus fuerit, non potest, quod positum est in potestate for­ tunae — necessariam mihi uidetur ad id quod concupiuit habere fortunam. Quod cum obtinuerit, quamuis putetur in­ digere quibusdam rebus ad corporis ualitudinem pertinentibus, illud tamen constat, non his opus esse, ut sapiens sit, sed ut 45 inter homines uiuat. — Immo, ait ille, si caecus ac surdus sit, et sapientiam adipiscendam et ipsam uitam, propter quam sapientia quaeritur, mea sententia iure contemnet. 4. Tamen, inquam, cum ipsa uita nostra, cum hic uiuimus, sit in potestate fortunae nec nisi uiuens quisque sapiens fieri 50 possit, nonne fatendum est opus esse eius fauore, quo ad sapientiam peruehamur ? — Sed cum sapientia, inquit, non nisi uiuentibus necessaria sit remotaque uita nulla sit indigen­ tia sapientiae, nihil in propaganda uita pertimesco fortunam. Etenim quia uiuo, propterea uolo sapientiam, non quod sapien- PL 936 55 tiam desidero, uolo uitam. Vnde fortuna si mihi abstulerit /x 276 uitam, auferet causam quaerendae sapientiae. Nihil igitur habeo, cur ut fiam sapiens aut fauorem optem fortunae aut impedimenta formidem, nisi alia fortasse protuleris. — Tum ego : Non igitur censes sapientiae studiosum posse fortuna, ne v 48 60 ad sapientiam perueniat, impediri, etiamsi ei non auferat uitam ? — Non arbitror, inquit. III. 5. Volo, inquam, mihi paululum aperias, quid tibi inter sapientem et philosophum distare uideatur. — Sapientem ab studioso, ait, nulla re différé arbitror, nisi quod quarum rerum in sapiente quidam habitus inest, earum est in studioso sola 5 flagrantia. — Quae sunt tandem istae res ? inquam ; nam mihi nihil aliud uidetur intéresse, nisi quod alter scit sapien-

32/33 cf. Plotinus, Em. i, 6, 8 ; cf. P. Courcelle, in Rev. des étudesane., 46, p. 66-73. 29 discernendum /3 R2 /x fortunae] uel fortunae /3 /x qua S R2 /x 59 a fortuna /3 R2 /x III,

4 sapiente] R2, sapienti S

T, sapientia a

48 alt. cum] quam T,

CONTRA ACADEMICOS III, iii, 5-6

37

tiam, alter scire desiderat. — Si scientiam, inquit, modesto fine determinas, ipsam rem planius elocutus es. — Quoquo modo, inquam, eam determinem, illud omnibus placuit scien10 tiam falsarum rerum esse non posse. — In hoc mihi, inquit ille, uisa fuit obicienda praescriptio, ne inconsiderata consensione mea facile in principalis illius quaestionis campis tua equitaret oratio. — Plane mihi, inquam, nihil ubi equitare possem reli­ quisti. Nam, nisi fallor, quod iam dudum molior, ad ipsum 15 finem peruenimus. Si enim, ut subtiliter uereque dixisti, nihil inter sapientiae studiosum et sapientem interest, nisi quod iste amat, ille autem habet sapientiae disciplinam, — unde etiam nomen ipsum, id est habitum quendam exprimere non cuncta­ tus es — nemo autem habere disciplinam potest in animo, qui 20 nihil didicit, nihil autem didicit, qui nihil nouit, et nosse fal­ sum nemo potest, nouit igitur sapiens ueritatem, quem disci­ plinam sapientiae habere in animo, id est habitum iam ipse confessus es. — Nescio, inquit, cuius impudentiae sim, si habitum inquisitionis diuinarum humanarumque rerum esse in 25 sapiente confessum me negare uoluero. Sed qui tibi uideatur inuentorum probabilium habitus non esse, non uideo. — Con­ cedis, inquam, mihi falsa neminem scire ? — Facile quidem, inquit. Dic iam, si potes, inquam, sapientem nescire sapien­ tiam. — Quid enim ? ait, hoc limite uniuersa concludis, ut 30 uideri sibi non possit comprehendisse se sapientiam ? — Da, inquam, dexteram. Nam, si meministi, hoc est quod heri me v 49 dixi effecturum, quod nunc non a me conclusum, sed a te ultro mihi oblatum esse gaudeo. Nam cum inter me et Academicos hoc interesse dixissem, quod illis probabile uisum est ueritatem 35 non posse comprehendi, mihi autem nondum quidem a me inuentam, inueniri tamen posse a sapiente uideatur, nunc, cum mea interrogatione urgereris, utrum sapiens nesciat sa­ pientiam, ‘uidetur sibi scire' dixisti. — Quod tum postea ? inquit. — Quia, si uidetur sibi, inquam, scire sapientiam, non 4° ei uidetur nihil scire posse sapientem ; aut, si sapientia nihil est, uolo affirmes. 6. Crederem uere, inquit, ad calcem nos finemque uenisse, PL sed repente, cum dexteras interposuisti, disiunctissimos nos 937 esse et in longum progressos uideo, uidelicet quod hesterno die 45 a nobis nulla alia quaestio constituta uidebatur, nisi quod sapientem ad comprehensionem ueri peruenire posse affirman­ te te ego negaueram, nunc uero nihil aliud me opinor conces­ sisse tibi quam uideri posse sapienti probabilium rerum se in ,

12/13 cf. Cicero, Aead. 2, 33, 112.

27 facile] facile id /5 y R1 k, in finemque

/5

36 nunc] nunc tu /5 R2 /t 47 aliud] om. a y k

42 finemque] finesque H P

38

CONTRA ACADEMICOS III, ni, 6-iv, 7

consecutum esse sapientiam ; quam tamen sapientiam in in50 uestigatione diuinarum humnarumque rerum me constituisse nulli nostrum arbitror dubium. — Non, inquam, ideo, quia /x 277 inuoluis, euolueris ; uideris enim iam mihi exercendi tui causa disputare et, quia bene nosti istos adulescentulos uix adhuc posse discernere, quae acute ac subtiliter disseruntur, tam55 quam iudicum abuteris ignorantia, ut tibi quantum libet loqui nullo liceat reclmante. Nam paulo ante dixisti, cum quaere­ rem, utrum sciret sapiens sapientiam, scire sibi uideri. Cui ergo uidetur sapientem scire sapientiam, non utique uidetur nihil scire sapientem. Hoc enim contendi non potest, nisi quis60 quam dicere audeat nihil esse sapientiam. Ex quo fit, ut hoc tibi, quod etiam mihi, uideatur, nam mihi uidetur sapientem non nihil scire et tibi, opinor, cui placet uideri sapienti sapien­ tem scire sapientiam. — Tum ille : Non magis me ingenium V 50 exercere uelle quam te arbitror et id miror ; non enim tibi ulla 65 in hac re exercitatione opus est. Nam mihi adhuc fortasse caeco uidetur interesse inter uideri sibi scire et scire et inter sapientiam, quae in inuestigatione posita est, et ueritatem. Quae a nobis cum alterutra dicantur, sibi quem ad modum quadrent non inuenio. — Tum ego, cum iam ad prandium 70 uocaremur : Non, inquam, mihi quod tantum reniteris dis­ plicet ; aut enim ambo nescimus, quid loquamur, et danda est opera, ne tam turpes simus, aut unus nostrum, quod item relinquere atque neglegere non minus turpe est. Sed postmeri­ dianis horis rediemus ad inuicem. Mihi enim, cum uideretur 75 iam nos ad calcem peruenisse, pugnos etiam miscuisti. — Hic cum arrisissent, discessimus. IV. 7. E t cum redissemus, inuenimus Licentium, cui numquam sitienti Helicon subuenisset, excogitandis uersibus inhi­ antem. Nam de medio paene prandio, quamuis nostri prandii idem initium qui finis fuit, clam surrexerat nihilque biberat. 5 Cui ego : Opto quidem, inquam, tibi, ut istam poeticam, quam concupisti, conplectaris aliquando, non quod me nimis delectat ista perfectio, sed quod uideo te tantum exarsisse, ut nisi fasti­ dio euadere ab hoc amore non possis, quod euenire post per­ fectionem facile solet. Deinde cum sis bene canorus, malim 10 auribus nostris inculces tuos uersus quam ut in illis Graecis tragoediis more auicularum, quas in caueis inclusas uidemus,

75 cf. Tacitus, Dial. 42. 52/53 inuoluis usque quia] om. a 61 nam mihi uidetur] om. a 65 hanc rem 73/74 postmeridianis] scripsi, promeridianis codd., pomeridianis /x k IV, 2 helicon] /5 /x, helicoo a, helico k 6 non quo a

fi fi

CONTRA ACADEMICOS III, iv, 7-9

39

uerba quae non intellegis cantes. Ammoneo tamen, ut pergas potum, si uoles, et ad scholam redeas nostram, si tamen aliquid iam de te Hortensius et philosophia meretur, cui dulcissimas 15 primitias iam uestro illo sermone libasti, qui te uehementius PL quam ista poetica incenderat ad magnarum et uere fructuosa- 938 rum rerum scientiam. Sed dum ad istarum disciplinarum, qui­ bus excoluntur animi, circulum reuocare uos cupio, metuo, ne V 51 uobis labyrinthus fiat, et prope me paenitet ab illo te impetu 20 repressisse. — Erubuit ille discessitque, ut biberet. Nam et multum sitiebat et occasio dabatur euitandi me plura fortasse atque asperiora dicturum. 8. E t cum redisset, intentis omnibus sic coepi : Itane est, Alypi, ut inter nos de re iam, ut mihi uidetur, manifestissima 25 non conueniat ? — Non mirum est, inquit, si quod tibi in promptu esse asseris mihi obscurum sit, si quidem pleraque manifesta possunt aliis manifestiora et item obscura quaedam nonnullis obscuriora esse. Nam si et hoc tibi uere manifestum est, mihi crede esse alium quemquam, cui et hoc manifestum 30 tuum manifestius sit, et item alium, cui meum obscurum sit n 278 obscurius. Sed ne me perpugnacem diutius putes, obsecrauerim, ut hoc manifestum manifestius edisseras. — Attende, inquam, quaeso diligenter et quasi seposita paululum respon­ dendi cura. Si enim bene me atque te noui, facile data opera 35 clarebit quod dico et alter alteri cito persuadebit. Dixistine tandem an fortasse obsurdueram, uideri sapienti se scire sapientiam ? — Annuit. — Omittamus, inquam, paululum istum sapientem. Tu ipse sapiens es an non ? ■— Nihil, inquit, minus. — Volo tamen, inquam, respondeas mihi, quid ipse 40 sentias de sapiente Academico, utrumnam tibi uideatur scire sapientiam ? — Vtrum sibi, inquit, scire uideatur an sciat, unumne an diuersum putas ? Metuo enim, ne haec confusio cuiquam nostrum suffugium praebeat. 9. Hoc est, inquam, Tuscum illud iurgium, quod dici solet, 45 cum quaestioni intentatae non eius solutio, sed alterius ob-

iectio uidetur mederi. Quod etiam poeta noster — ut me ali­ quantum Licentii auribus dedam — decenter in Bucolico car­ mine hoc rusticanum et plane pastoricium esse iudicauit, cum alter alterum interrogat, ubi caeli spatium non amplius quam 50 tres ulnas pateat, ille autem quibus in terris inscripti nomina regum nascantur flores. Quod quaeso, Alypi, ne in uilla nobis licere arbitreris, certe uel istae balneolae aliquam decoris gymnasiorum faciant recorda­ tionem ; ad id, si placet, quod rogo, responde : uidetume tibi IV,

47/51 cf. Verg., Eel. 3, 104-107.

13 sc*olam P, scolam’ w//.

18 circum /3 ft

27 possint H M p

V 52

40

CONTRA ACADEMICOS III, iv, 9-10

55 sapiens Academicorum scire sapientiam ? — Ne uerba uerbis

referendo, inquit, in longum eamus, uidetur uideri sibi scire. — Videtur ergo, inquam, tibi nescire ? Non enim ego quaero, quid tibi uideatur uideri sapienti, sed utrum tibi uideatur sapiens scire sapientiam. Potes, ut opinor, hic aut aiere aut 60 negare. — O utinam, inquit, aut ita mihi facile esset ut tibi aut ita tibi difficile ut mihi, nec tam molestus esses nec in his quicquam sperares. Nam cum me interrogares, quid mihi de Aca­ demico sapiente uideatur, respondi uideri mihi, quod uideatur PL sibi scire sapientiam, ne aut temere me scire affirmarem aut 959 65 illum non minus temere scire dicerem. — Pro magno, inquam, beneficio mihi obsecro concedas primo, ut ad id quod ego, non ad id quod tute interrogas respondere digneris, deinde ut spem meam, quam tibi non minus curae quam tuam esse scio, nunc paululum omittas — certe si me ista interrogatione decepero, 7° cito transibo in tuam partem controuersiamque finiemus — postremo ut pulsa nescio qua sollicitudine, qua te tangi uideo, diligentius animaduertas, quo facile intellegas, quid mihi abs te responderi uelim. Dixisti enim ideo te non aut aiere aut negare — quod utique faciendum est ad id quod rogo — ne 75 temere te scire dicas quod nescis ; quasi uero ego quid scias quaesierim et non quid tibi uideatur. Itaque nunc idem planius — si tamen planius dici potest — interrogo : uideturne tibi scire sapientiam sapiens an non uidetur ? — Si inueniri, inquit, sapiens, qualem ratio prodit, queat, potest uideri mihi scire 80 sapientiam. — Ratio igitur, inquam, talem tibi prodit esse sapientem, qui sapientiam non ignoret ; et recte istuc. Non enim aliter decebat uideri tibi. 10. Quaero ergo iam, utrum possit sapiens inueniri. Si enim potest, potest etiam scire sapientiam omnisque inter nos 85 quaestio dissoluta est. Si autem non posse dicis, iam non quae- V 53 retur, utrum sapiens aliquid sciat, sed utrum sapiens quisquam 279 esse possit. Quo constituto iam recedendum erit ab Academicis et tecum ista quaestio, quantum ualemus, diligenter cauteque uersanda. Nam illis placuit uel potius uisum est et esse posse 90 hominem sapientem et tamen in hominem scientiam cadere non posse — quare illi sapientem nihil scire adfirmarunt — tibi autem uidetur scire sapientiam, quod non est utique nihil scire. Simul enim placuit inter nos, quod etiam inter omnes ueteres interque ipsos Academicos, scire falsa neminem posse ; 95 unde illud iam restat, ut aut contendas nihil esse sapientiam aut talem sapientem ab Academicis describi, qualem ratio non habet, fatearis et his omissis consentias, ut quaeramus, utrum

94 cf. Cicero, Acad. 2, 13, 40. 68 esse] esse certo

/5 R2

94 falli a

CONTRA ACADEMICOS III, iv, io -v, 12

41

possit homini talis prouenire sapientia, qualem prodit ratio. Non enim aliam debemus aut possumus recte uocare sapien100 tiam. V. 11. Etsi concedam, inquit, quod te magnopere niti uideo, sciri a sapiente sapientiam et aliquid inter nos deprehensum, quod sapiens possit percipere, tamen nequaquam mihi occurrit Academicorum labefactata omnis intentio. Prospicio enim de5 fensionis eis locum non minimum reseruatum nec illam assen­ sionis suspensionem esse praecisam, cum hoc ipso causae suae deese non possint, quo conuictos putas. Dicent enim usque adeo nihil conprehendi nullique rei assensionem praebendam, ut etiam hoc de nihilo percipiendo, quod tota sibi paene uita 10 usque ad te probabiliter persuaserant, nunc ista conclusione sibi extortum sit, ut, siue tunc huius argumenti uis tarditate ingenii mei siue re uera suo robore inuicta sit, eos loco mouere PL non possit, cum audacter affirmare adhuc ualeant ne nunc 940 quidem ulli rei consentiendum esse. Forte enim aliquando 15 contra hoc quoque nonnihil uel a se uel a quopiam reperiri posse, quod acute probabiliterque dicatur, suamque imaginem V 54 et quasi speculum quoddam in Proteo illo animaduerti opor­ tere, qui traditur eo solere capi, quo minime caperetur, inuestigatoresque eius numquam eundem tenuisse nisi indice alicuius 20 modi numine. Quod si assit et illam nobis ueritatem, quae tan­ tum curae est, demonstrare dignetur ! Ego quoque uel ipsis inuitis, quod minime reor, illos superatos esse confitebor. 12. Bene habet, inquam, prorsus nihil amplius optaui. Nam uidete quaeso, bona mihi quot et quanta prouenerint. Primum 25 est, quod Academici iam sic conuicti esse dicuntur, ut nihil eis restet ad defensionem, nisi quod fieri non potest. Quis enim hoc aut intellegere ullo modo aut credere ualeat eum, qui uictus sit, eo ipso, quo uictus est, uictorem se esse gloriari ? Deinde si quid iam remanet cum his conflictionis, non ex eo est, 30 quod dicunt nihil sciri posse, sed ex eo, quod nulli rei assentiendum esse contendunt. Nunc itaque concordes sumus. Nam ut mihi, ita etiam illis uidetur sapientem scire sapientiam. Sed tamen ab assensione illi temperandum monent. Videri enim sibi tantum dicunt, scire autem nullo modo ; quasi ego me scire 35 profitear. Mihi quoque uideri istuc dico ; sum enim stultus ut etiam ipsi, si nesciunt sapientiam. Approbare autem nos debere aliquid puto, id est ueritatem. De quo eos consulo, utrum negent, id est utrum eis placeat ueritati assentiendum non esse. Numquam hoc dicent, sed eam non inueniri asseuerabunt. V,

P

V,

17 cf. Verg., Georg. 4, 388-414. 11 tunc] K, nunc codd., tunc siue nunc f i

17 protheo codd.

20 si] om.

K

4

XXIX

42

CONTRA ACADEMICOS III, v, 12-vii, 14

40 Ergo et hic ex nonnulla parte socium me tenent, quod utrisque non displicet atque adeo necessario placet consentiendum esse m 280 ueritati. Sed quis eam demonstrabit ? inquiunt. Vbi ego cum illis non curabo certare ; satis mihi est, quod iam non est probabile nihil scire sapientem, ne rem absurdissimam dicere 45 cogantur, aut nihil esse sapientiam aut sapientiam nescire sapientem. VI. 13. Quis autem uerum possit ostendere, abs te, Alypi, V 55 dictum est, a quo ne dissentiam magnopere mihi laborandum est. Etenim numen aliquod aisti solum posse ostendere homi­ ni, quid sit uerum, cum breuiter tum etiam pie. Nihil itaque in 5 hoc sermone nostro libentius audiui, nihil grauius, nihil proba­ bilius et, si id numen, ut confido, assit, nihil uerius. Nam et Proteus ille — quanta abs te mentis altitudine commemoratus, quanta intentione in optimum philosophiae genus ! — Proteus enim ille, ut uos adulescentes non penitus poetas a philosophia 10 contemnendos esse uideatis, in imaginem ueritatis inducitur ; ueritatis, inquam, Proteus in carminibus ostentat sustinetque personam, quam obtinere nemo potest, si falsis imaginibus de­ ceptus comprehensionis nodos uel laxauerit uel dimiserit. Sunt PL enim istae imagines, quae consuetudine rerum corporalium per 941 15 istos, quibus ad necessaria huius uitae utimur, sensus nos, etiam cum ueritas tenetur et quasi habetur in manibus, deci­ pere atque inludere moliuntur. Hoc ergo tertium bonum mihi accidit, quod non inuenio quanti aestimem. Mecum enim fami­ liarissimus amicus meus non solum de probabilitate humanae 20 uitae uerum etiam de ipsa religione concordat, quod est ueri amici manifestissimum indicium, si quidem amicitia rectissime atque sanctissime definita est rerum humanarum et diuinarum cum beniuolentia et caritate consensio. VII. 14. Tamen ne aut Academicorum argumenta quasdam nebulas uideantur offundere aut doctissimorum uirorum aucto­ ritati, inter quos maxime Tullius non mouere nos non potest, superbe nonnullis resistere uideamur, si uobis placet, prius 5 pauca contra eos disseram, quibus uidentur disputationes illae aduersari ueritati, deinde, ut mihi uidetur, ostendam, quae causa fuerit Academicis occultandae sententiae suae. Itaque, Alypi, quamuis te totum in^meis partibus uideam, tamen suscipe pro his paululum mihique responde. — Quoniam hodie, V 56 10 inquit, auspicato, ut aiunt, processisti, non impediam plenissi­ mam uictoriam tuam et partes illas iam securius, quo abs te VI,

22/23 Cicero, Lael. 20.

VI, 20 uerum] uel a VII,

9/10 inquit hodie P k

CONTRA ACADEMICOS III, vii, 14-16

43

imponuntur, temptabo suscipere, si tamen hoc, quod interro­ gationibus te acturum esse significas, in orationem perpetuam, si tibi commodum est, malis conuertere, ne uere ut pertinax 15 aduersarius, quod a tua humanitate longissimum est, minutis illis telis abs te iam captiuus excrucier. 15. Atque ego, cum et illos hoc expectare animaduerterem, quasi aliud ingressus exordium : Morem, inquam, uobis geram et, quamuis post illum laborem scholae rhetoricae in hac me 20 leui armatura nonnihil requieturum esse praesumseram, ut in­ terrogando ista potius agerem quam dicendo, tamen quia et paucissimi sumus, ut clamare mihi contra ualitudinem meam non sit necesse, et istum stilum causa eiusdem salutis quasi aurigam moderatoremque sermonis mei esse uolui, ne concita25 tius rapiar animo, quam cura corporis poscit, perpetua, ut uultis, oratione audite quid sentiam. Sed primo illud uideamus quale sit, unde amatores Academicorum gloriari nimium so- n 281 lent. Nam est in libris Ciceronis, quos in huius causae patroci­ nium scripsit, locus quidam, ut mihi uidetur, mira urbanitae 30 conditus, ut nonnullis autem, etiam firmitate roboratus. Dif­ ficile est prorsus, ut quemquam non moueat quod ibi dictum est: Academico sapienti ab omnibus ceterarum sectarum, qui sibi sapientes uidentur, secundas partes dari, cum primas sibi quem­ que uindicare necesse sit. Ex quo posse probabiliter confici eum 35 recte primum esse iudicio suo, qui omnium ceterorum iudicio sit secundus. 16. Fac enim uerbi causa Stoicum adesse sapientem ; nam v 57 contra eos potissimum Academicorum exarsit ingenium. Ergo PL Zeno uel Chrysippus si interrogetur, qui sit sapiens, respondebit 942 40 eum esse, quem ipse descripserit. Contra Epicurus uel quis alius aucupem sapientem esse contendet. Inde ad iurgium. Clamat Zeno et tota illa porticus tumultuatur hominem natum ad nihil esse aliud quam honestatem ; ipsam suo splendore in se animos 45 ducere nullo prorsus commodo extrinsecus posito et quasi lenocinante mercede, uoluptatemque illam Epicuri solis inter se pecori­ bus esse communem, in quorum societatem et hominem et sapien­ tem trudere nefas esse. Contra ille conuocata de hortulis in auxi­ lium quasi Liber turba temulentorum, quaerentium tamen, quem 50 incomptis unguibus bacchantes asperoque ore discerpant, uoluj>~ tatis nomen, suauitatem, quietem teste populo exaggerans instat acriter, ut nisi ea beatus nemo esse posse uideatur. In quorum VII,

13/14 cf. Cicero, Fin.

16 captus /5

R, crisippus M

1, 8, 28-29.

32/65 Cicero, Acad. frg.

19 scolae rethoricae codd. 21 docendo /5 interrogentur a 49 libera /5 R2 p

20 Müller.

39 crysippus H P

44

CONTRA ACADEMICOS III, vii, 16-viii, 17

rixam si Academicus incurrerit, utrosque audiet trahentes se ad suas partes, sed si in illos aut in istos concesserit, ab eis, quos 55 deseret, insanus imperitus temerariusque clamabitur. Itaque cum et hac et illae aurem diligenter admouerit, interrogatus, quid ei uideatur, dubitare se dicet. Roga nunc Stoicum, qui sii melior, Epicurusne, qui delirare illum clamat, an Academicus, qui sibi V 58 adhuc de re tanta deliberandum esse pronuntiat : nemo dubitat 60 Academicum praelatum iri. Rursus te ad illum conuerte et quaere, quem magis amet, Zenonem, a quo bestia nominatur, an Arcesilan, a quo audit : ‘tu fortasse uerum dicis, sed requiram diligen­ tius' : nonne apertum est totam illam porticum insanam, Acade­ micos autem prae illis modestos cautosque homines uideri Epi6j curo ? Ita peraeque prope de omnibus sectis copiosissime Cicero iucundissimum legentibus quasi spectaculum praebet uelut ostendens nullum illorum esse, qui non, cum sibi primas partes dederit, quod necesse est, secundas ei dicat dare, quem non repugnare sed dubitare conspexerit. In quo ego nihil aduersa70 bor nec eis ullam auferam gloriam. VIII. 17. Videatur sane quibuslibet Cicero hic non iocatus sed inania et uentosa quaedam — quod ab ipsorum Graecu­ lorum leuitate abhorreret — sequi et colligere uoluisse. Quid enim me impedit, quin, si huic uanitati resistere uelim, facile 5 ostendam, quanto minus malum sit indoctum esse quam indo­ cilem ? Vnde fit, ut, cum se ille Academicus iactanticulus quasi discipulum singulis dederit nemoque illi quod se scire putat persuadere potuerit, magna illorum postea consensione ridea­ tur. lam enim quisque alium quemlibet aduersariorum suorum 10 nihil didicisse, hunc uero nihil posse discere iudicabit. Ex quo deinceps de omnium scholis non ferulis, quod esset deformius p 282 quam molestius, sed illorum palliatorum clauis et fustibus proicietur. Non enim magnum negotium erit contra communem PL pestem uelut Herculea quaedam postulare auxilia Cynicorum. 943 15 Si autem ista uilissima gloria cum his certare libeat, quod philosophanti mihi iam quidem sed nondum sapienti faciliore V 59 uenia concedendum est, quid habebunt, quod possint refellere? Ecce enim faciamus me atque Academicum in illas lites philo­ sophorum inruisse ; omnes prorsus assint, exponant breuiter 20 pro tempore sententias suas. Quaeratur de Carneade, quid censeat. Dubitare se dicet. Itaque illum singuli praeferent cete­ ris, ergo omnes omnibus, magna nimirum atque altissima gloria. Quis istum nolit imitari ? E t ego itaque interrogatus idem respondebo ; par erit laus. Ea igitur gloria gaudet sapiens,

55 deserit T1 R1 p V m , 1 uidetur /5 M indocibilem /3

3 abhorret Boston 09.331 p

4 quin /5, qui a

5/6

CONTRA ACADEMICOS III, viii, 17-ix, 19

45

25 in qua illi stultus aequatur. Quid, si eum etiam facile superat ? nihilne agit pudor ? Nam istum Academicum iam de iudicio discedentem tenebo ; quippe auidior huius modi uictoriae stultitia est. Ergo eo retento prodam iudicibus quod ignorant et dicam : ego, uiri optimi, hoc cum isto commune habeo, quod jo dubitat, quis uestrum uerum sequatur. Sed habemus etiam proprias sententias, de quibus peto iudicetis. Nam mihi incer­ tum est quidem, quamuis audierim decreta uestra, ubi sit uerum, sed ideo, quod qui sit in uobis sapiens ignoro. Iste autem etiam ipsum sapientem negat aliquid scire, ne ipsam 35 quidem unde sapiens dicitur sapientiam. Quis non uideat, palma illa cuius sit ? Nam si hoc aduersarius meus dixerit, uincam gloria ; si autem erubescens confessus fuerit sapientem scire sapientiam, uincam sententia. IX. 18. Sed ab hoc iam litigioso tribunali secedamus in ali­ quem locum, ubi nobis nulla turba molesta sit, atque utinam in ipsam scholam Platonis, quae nomen ex eo dicitur accepisse, quod a populo sit secreta. Hic iam non de gloria, quod leue ac 5 puerile est, sed de ipsa uita et de aliqua spe animi beati, quan­ tum inter nos possumus, disseramus. Negant Academici sciri aliquid posse. Vnde hoc uobis placuit, studiosissimi homines atque doctissimi ? Monuit nos, inquiunt, definitio Zenonis. Cur quaeso ? Nam si uera est, nonnihil ueri nouit qui uel ipsam V 60 10 nouit, sin falsa, non debuit constantissimos commouere. Sed uideamus quid ait Zeno : tale scilicet uisum comprehendi et percipi posse, quale cum falso non haberet signa communia. Hocine te mouit, homo Platonice, ut omnibus uiribus ab spe discendi studiosos retraheres, ut totum negotium philosophan15 di adiuuante quodam etiam mentis ingemiscendo torpore desererent ? 19. Sed quomodo illum non permoueret, si et nihil tale inueniri potest et, nisi quod tale est, percipi non potest ? Hoc si ita est, dicendum potius erat non posse in hominem cadere sapien20 tiam quam sapientem nescire, cur uiuat, nescire, quem ad mo­ dum uiuat, nescire, utrum uiuat, postremo, quo peruersius magisque delirum et insanum dici nihil potest, simul et sapien­ tem esse et ignorare sapientiam. Quid enim est durius, homi­ nem non posse esse sapientem an sapientem nescire sapien25 tiam ? Nihil hinc disputandum est, si res ipsa ita posita satis PL non est ad diiudicandum. Sed illud forte si diceretur, penitus 944 homines a philosophando auerterentur ; nunc uero inducendi sunt sapientiae dulcissimo et sanctissimo nomine, ut, cum conIX,

3 Diog. Laert. De utris illustr. 3, 8.

IX, 8 mouit fi M2 /i

11/12 cf. Cicero, Acad. 2, 11, 34.

46

CONTRA ACADEMICOS III, ix, 20-21

trita aetate nihil didicerint, postea te summis execrationibus n 283 30 prosequantur, quem relictis saltem uoluptatibus corporis ad animi tormenta secuti sunt. 20. Sed uideamus, per quem potius a philosophia deterrean­ tur, per eumne, qui dixerit : audi, amice, philosophia non ipsa sapientia, sed studium sapientiae uocatur ; ad quam te si con35 tuleris, non quidem, dum hic uiuis, sapiens eris — est enim apud deum sapientia nec prouenire homini potest — sed cum te tali studio satis exercueris atque mundaueris, animus tuus ea post hanc uitam, id est cum homo esse desieris, facile perfruetur, an per eum, qui dixerit : uenite, mortales, ad philoso40 phiam ! magnus hic fructus est ; quid enim homini sapientia carius ? uenite igitur, ut sapientes sitis et sapientiam nesciatis ! 'Non', inquit, ‘a me ita dicetur'. Hoc est decipere ; nam nihil aliud apud te inuenietur. Ita fit, ut, si hoc dixeris, fugiant V 61 tamquam insanum, si alio modo ad hoc adduxeris, facias 45 insanos. Sed credamus propter utramque sententiam aeque homines nolle philosophari. Si aliquid philosophiae pernicio­ sum Zenonis definitio dicere cogebat, mi homo, idne homini dicendum fuit, unde se doleret, an id, unde te derideret ? 21. Tamen quod Zeno definiuit, quantum stulti possumus, 50 discutiamus. Id uisum ait posse comprehendi, quod sic appa­ reret, ut falsum apparere non posset. Manifestum est nihil aliud in perceptionem uenire. Hoc et ego, inquit Arcesilas, uideo et hoc ipso doceo nihil percipi. Non enim tale aliquid inueniri potest. Fortasse abs te atque ab aliis stultis ; at a 55 sapiente cur non potest ? Quamquam et ipsi stulto nihil res­ ponderi posse arbitror, si tibi dicat, ut illo memorabili acumine tuo hanc ipsam Zenonis definitionem refellas et ostendas eam etiam falsam esse posse ; quod si non potueris, hanc ipsam quam percipias habes, si autem refelleris, unde a percipiendo 60 impediaris non habes. Ego eam refelli posse non uideo et om­ nino uerissimam uidico. Itaque cum eam scio, quamuis sim stultus, nonnihil scio. Sed fac illam uersutiae tuae cedere. Vtar complexione securissima. Aut enim uera est aut falsa. Si uera, bene teneo ; si falsa, potest aliquid percipi, etiamsi habeat 65 communia signa cum falso. Vnde, inquit, potest ? Verissime igitur Zeno definiuit nec ei quisquis uel in hoc consensit, errauit. An paruae laudis et sinceritatis definitionem putabimus, quae contra eos, qui erant aduersum perceptionem multa dicturi, cum designaret quale esset quod percipi posset, se 70 ipsam talem esse monstrauit ? Ita comprehensibilibus rebus et definitio est et exemplum. Vtrum, ait, etiam ipsa uera sit nescio ; sed quia est probabilis, ideo eam sequens ostendo V 62

70 conprehendibilibus H P R k

CONTRA ACADEMICOS III, ix, 19-x, 22

47

nihil esse tale, quale illa expressit posse comprehendi. Ostendis fortasse praeter ipsam et uides, ut arbitror, quid sequatur. 75 Quodsi etiam eius incerti sumus, nec ita nos deserit scientia. Scimus enim aut ueram esse aut falsam ; non igitur nihil PL scimus. Quamquam numquam efficiet, ut ingratus sim, prorsus 945 ego illam definitionem uerissimam iudico. Aut enim possunt pericipi et falsa, quod uehementius Academici timent et re 80 uera absurdum est, aut nec ea possunt, quae sunt falsis simillima; unde illa definitio uera est. Sed iam cetera uideamus. X. 22. Quamuis haec, nisi fallor, possint ad uictoriam satis esse, non tamen fortasse ad uictoriae satietatem. Duo sunt, quae ab Academicis dicuntur, contra quae, ut ualemus, uenire insti- 284 tuimus : nihil posse percipi et nulli rei debere assentiri. De as5 sentiendo mox ; nunc alia pauca de perceptione dicemus. Nihilne prorsus dicitis posse comprehendi ? Hic euigilauit Carnea­ des — nam nemo istorum minus alte quam ille dormiuit — et circumspexit rerum euidentiam. Itaque credo secum ipse, ut fit, loquens : ergone, ait, Carneade, dicturus es nescire te, 10 utrum homo sis an formica ? aut de te Chrysippus triumpha­ bit ? Dicamus ea nos nescire, quae inter philosophos inquirun­ tur, cetera ad nos non pertinere, ut si in luce titubauero coti­ diana et uulgari, ad illas imperitorum tenebras prouocem, ubi soli quidam diuini oculi uident, qui me, etiamsi palpitantem 15 atque cadentem aspexerint, caecis prodere nequeant praeser­ tim arrogantibus et quos doceri aliquid pudeat. Laute quidem, o Graeca industria, succincta et parata procedis, sed non respicis illam definitionem et inuentum esse philosophi et in uestibulo philosophiae fixam atque fundatam. Quam si succi20 dere temtabis, rediet bipennis in crura ; illa enim labefactata non solum potest aliquid percipi sed etiam id potest, quod simillimum falso est, si eam non audebis euertere. Est enim V63 latibulum tuum, unde in incautos transire cupientes uehemens erumpis atque exilis ; aliquis te Hercules in tua spelunca tam25 quam semihominem suffocabit et eiusdem molibus opprimet docens aliquid esse in philosophia, quod tamquam simile falso incertum abs te fieri non possit. Certe ad alia properabam ; hoc quisquis urget, te ipsum, Carneade, magna afficit contumelia, quem a me uel mortuum putat ubicumque aut undecumque 30 posse superari. Si autem non putat, immisericors est, qui me passim deserere praesidia et tecum in campo certare cogit ; in quem descendere cum coepissem, solo tuo nomine territus pedem retuli et de superiore loco nescio quid iaculatus sum, quod utrum ad te peruenerit uel quid egerit, uiderint, sub 35 quorum examine dimicamus. Sed quid metuo ineptus ? Si

X, 10 an] aut a

10/11 triumphauit

20 labefacta P

R k

33 rettuli

48

CONTRA ACADEMICOS III, x, 22-xi, 24

bene memini, mortuus es nec iam pro sepulchro tuo iure pugnat Alypius ; facile me contra umbram tuam deus adiuuabit. 23. Nihil ais in philosophia posse percipi et, ut orationem 40 tuam large lateque diffundas, arripis rixas dissensionesque phi­ losophorum et eas tibi contra illos arma ministrare arbitraris. Quomodo enim inter Democritum et superiores physicos de uno mundo et innumerabilibus litem diiudicabimus, cum inter ipsum heredemque eius Epicurum concordia manere nequi- PL 45 uerit ? Nam iste luxuriosus cum atomos quasi ancillulas suas, 946 id est corpuscula, quae in tenebris laetus amplectitur, non tenere uiam suam sed in alienos limites passim sponte declinare permittit, totum patrimonium etiam per iurgia dissipauit. Hoc uero nihil ad me attinet. Si enim ad sapientiam pertinet horum 50 aliquid scire, id non potest latere sapientem. Si autem aliud quiddam est, sapientiam illam scit sapiens, ista contemnit. Tamen ego, qui longe adhuc absum uel a uicinitate sapientis, in V 64 istis physicis nonnihil scio. Certum enim habeo aut unum esse mundum aut non unum ; et si non unum, aut finiti numeri aut 55 infiniti. Istam sententiam Carneades falsae esse similem doceat. Item scio mundum istum nostrum aut natura corporum aut aliqua prouidentia sic esse dispositum eumque aut semper fuisse et fore aut coepisse esse minime desiturum aut ortum ex y 285 tempore non habere, sed habiturum esse finem aut et manere 60 coepisse et non perpetuo esse mansurum et innumerabilia physica hoc modo noui. Vera enim sunt ista disiuncta nec similitudine aliqua falsi ea quisquam potest confundere. Sed adsume aliquid, ait Academicus. Nolo ; nam hoc est dicere : relinque quod scis, dic quod nescis. Sed pendet sententia. 65 Melius certe pendet quam cadit ; nempe plana est ; nempe iam potest aut falsa aut uera nominari. Hanc ego me scire dico. Tu, qui nec ad philosophiam pertinere ista negas et eorum sciri nihil posse asseris, ostende me ista nescire ; dic istas disiunctiones aut falsas esse aut aliquid commune habere cum falso, 7° per quod discerni omnino non possint. XI. 24. Vnde, inquit, scis esse istum mundum, si sensus fal­ luntur ? Numquam rationes uestrae ita uim sensuum refellere potuerunt, ut conuinceretis nobîà nihil uideri, nec omnino ausi estis aliquando ista temtare, sed posse aliud esse ac uidetur 5 uehementer persuadere incubuistis. Ego itaque hoc totum, qualecumque es, quod nos continet atque alit, hoc, inquam, X, 36/37 cf. Verg., Aen. 8, 46/47 cf. Cicero, Fin. 1, 6, 19.

51 sapientia fi y

42/43 cf. Cicero, Acad. 61/62 cf. Cicero, Acad. 2, 30, 97.

194-261.

58 minime] et praem. /3

62 falsis H. P R

2, 17, 55.

65 plena a k

CONTRA ACADEMICOS III, xi, 24-26

49

quod oculis meis apparet a meque sentitur habere terram et caelum aut quasi terram et quasi caelum, mundum uoco. Si dicis nihil mihi uideri, numquam errabo. Is enim errat, qui 10 quod sibi uidetur temere probat. Posse enim falsum uideri a sentientibus dicitis, nihil uideri non dicitis. Prorsus enim omnis V 65 disputationis causa tolletur, ubi regnare uos libet, si non solum nihil scimus, sed etiam nil nobis uidetur. Si autem hoc, quod mihi uidetur, negas mundum esse, de nomine controuersiam ij facis, cum id a me dixerim mundum uocari. 25. Etiamne, inquies, si dormis, mundus est iste quem uides? Iam dictum est, quidquid tale mihi uidetur, mundum appello. Sed si eum solum placet mundum uocare, qui uidetur a uigilantibus uel etiam a sanis, illud contende, si potes, eos, qui dormi20 unt ac furiunt, non in mundo furere atque dormire. Quam ob PL rem hoc dico, istam totam corporum molem atque machinam, 947 in qua sumus siue dormientes siue furentes siue uigilantes siue sani, aut unam esse aut non esse unam. Edissere, quomodo ista possit falsa esse sententia. Si enim dormio, fieri potest, ut nihil 25 dixerim ; aut si etiam ore dormientis uerba, ut solet, euaserunt, potest fieri, ut non hic, non ita sedens, non istis audientibus dixerim ; ut autem hoc falsum sit, non potest. Nec ego me illud percepisse dico, quod uigilem. Potes enim dicere hoc mihi etiam dormienti uideri potuisse, ideoque hoc potest esse falso 30 simillimum. Si autem unus et sex mundi sunt, septem mundos esse, quoquo modo affectus sim, manifestum est et id me scire non impudenter affirmo. Quare uel hanc conexionem uel illas superius disiunctiones doce somno aut furore aut uanitate sensuum posse esse falsas et me, si expergefactus ista memi35 nero, uictum esse concedam. Credo enim iam satis liquere, quae per somnum et dementiam falsa uideantur, ea scilicet quae ad corporis sensus pertinent ; nam ter terna nouem esse et quadratum intellegibilium numerorum necesse est uel gene­ re humano stertente sit uerum. Quamquam etiam pro ipsis 40 sensibus multa uideo posse dici, quae ab Academicis repre­ hensa non inuenimus. Credo enim sensus non accusari, uel quod imaginationes falsas furentes patiuntur uel quod falsa 286 in somnis uidemus. Si enim uera uigilantibus sanisque renun- V 66 tiarunt, nihil ad eos, quid sibi animus dormientis insanientis45 que confingat. 26. Restat, ut quaeratur, utrum cum ipsi renuntiant uerum renuntient. Age, si dicat Epicureus quispiam ; ‘nihil habeo quod de sensibus conquerar ; iniustum est enim ab eis exigere plus quam possunt ; quidquid autem possunt uidere oculi, XI,

16/19 cf. Cicero, Acad. 2,

XI, 36 somnium P S p k

13, 47-48.

50

CONTRA ACADEMICOS III, xi, 26-xii, 27

50 uerum

uident’, ergone uerum est quod de remo in aqua uident? prorsus uerum. Nam causa accedente, quare ita uideretur, si demersus unda remus rectus appareret, magis oculos meos fal­ sae renuntiationis arguerem. Non enim uiderent, quod talibus existentibus causis uidendum fuit. Quid multis opus est ? Hoc 55 de turrium motu, hoc de pinnulis auium, hoc de ceteris in­ numerabilibus dici potest. ‘Ego tamen fallor, si adsentiar’, ait quispiam. Noli plus assentiri, quam ut ita tibi apparere per­ suadeas, et nulla deceptio est. Non enim uideo, quomodo refel­ lat Academicus eum qui dicit : hoc mihi candidum uideri scio, 60 hoc auditum meum delectari scio, hoc mihi iucunde olere scio, hoc mihi sapere dulciter scio, hoc mihi esse frigidum scio. Dic potius, utrum per se amarae sint oleastri frondes, quas caper tam pertinaciter appetit. O hominem inprobum ! nonne est caper ipse modestior ? Nescio, quales pecori sint, mihi tamen 65 amarae sunt. Quid quaeris amplius ? Sed est fortasse aliquis etiam hominum, cui non sint amarae. Tendisne in molestiam ? numquidnam ego amaras esse omnibus hominibus diui ? Mihi dixi et hoc non semper affirmo. Quid, si enim alias alia causa PL nunc dulce quippiam, nunc amarum in ore sentiatur ? Illud 948 70 dico, posse hominem, cum aliquid gustat, bona fide iurare se scire palato suo illud suaue esse uel contra nec ulla calumnia Graeca ab ista scientia posse deduci. Quis enim tam inpudens sit, qui mihi cum delectatione aliquid ligurrienti dicat : for­ tasse non gustas, sed hoc somnium est ? numquidnam resisto ? 75 Sed me tamen illud in somnis etiam delectaret. Quare illud, V 67 quod me scire dixi, nulla confundit similitudo falsorum et Epicureus uel Cyrenaici et alia multa fortasse pro sensibus dicant, contra quae nihil dictum esse ab Academicis accepi. Sed quid ad me ? Si uolunt ista et si possunt, etiam me fauente 80 rescindant. Quicquid enim contra sensus ab eis disputatur, non contra omnes philosophos ualet. Sunt enim qui omnia ista, quae corporis sensu accipit animus, opinionem posse gignere confitentur, scientiam uero negant, quam tamen uolunt intel­ legentia contineri remotamque a sensibus in mente uiuere. 85 E t forte in eorum numero est sapiens ille, quem quaerimus. Sed de hoc alias. Nunc ad reliqua pergamus, quae propter ista, quae iam dicta sunt, paucis, nisf' fallor, explicabimus. XII. 27. Quid enim de moribus inquirentem uel iuuat uel impedit corporis sensus ? Nisi uero illos ipsos, qui summum

50 cf. Cicero, Acad. 2, 7, 19 ; 2, 25, 79. 57/58 cf. Cicero, Acad. 2, 71/72 cf. Cicero, Acad. 2, 5, 14. 81/84 cf. Cicero, Acad. 1, 8, 31-32. XII, 2/6 cf. Cicero, Acad. 2, 23, 79.

07 hominibus] om. Boston 09.331 ft k

12

tam] om. a

32, 105.

CONTRA ACADEMICOS III, xii, 27-xiii, 29

51

hominis bonum in uoluptate posuerunt, nihil impedit aut co­ lumbae collum aut uox incerta aut graue pondus homini, quod 5 camelis leue est, aut alia sescenta, quominus dicant eo, quo delectantur, delectari se scire uel eo, quo offenduntur, offendi, quod refelli posse non uideo. Eum commouebunt, qui finem boni mente complectitur ? Quid horum tu eligis ? Si quid mihi uideatur quaeris, in mente arbitror esse summum hominis 10 bonum. Sed nunc de scientia quaerimus. Ergo interroga sapien­ tem, qui non potest ignorare sapientiam ; mihi tamen tardo illi 287 atque stulto licet interim scire boni humani finem, in quo in­ habitet beata uita, aut nullum esse aut in animo esse aut in corpore aut in utroque. Hoc me, si potes, nescire conuince, 15 quod notissimae illae uestrae rationes nullo modo faciunt. Quod si non potes — non enim reperies, cui falso simile sit — egone concludere dubitabo recte mihi uideri scire sapientem quicquid in philosophia uerum est, cum ego inde tam multa uera cognouerim ? 20 28. Sed metuit fortasse, ne summum bonum eligat dormiens. Nihil pericli est ; cum euigilauerit, repudiabit, si displicet, tenebit, si placet. Quis enim eum recte uituperabit, quod fal- V 68 sum uidit in somnis ? aut fortasse illud formidabis, ne dor­ miens amittat sapientiam, si pro ueris falsa probauerit ? Hoc 25 iam ne dormiens quidem audet somniare, ut sapientem uigilantem uocet, neget, si dormiat. Haec etiam de furore dici pos­ sunt ; sed in alia festinat oratio. Haec tamen sine conclusione securissima non relinquo. Aut enim amittitur furore sapientia et iam non erit sapiens, quem uerum ignorare clamatis, aut 3° scientia eius manet in intellectu, etiamsi pars animi cetera PL id, quod accepit a sensibus, uelut in somnis imaginetur. 949 XIII. 29. Restat dialectica, quam certe sapiens bene nouit, nec falsum scire quisquam potest. Si uero eam nescit, non per­ tinet ad sapientiam eius cognitio, sine qua esse sapiens potuit, et superfluo utrum uera sit possitue percipi quaerimus. Hic 5 fortassis mihi aliquis dicat : ‘soles prodere tu stulte, quid noueris, an de dialectica nihil scire potuisti V ego uero plura quam de quauis parte philosophiae. Nam primo illas omnes proposi­ tiones, quibus supra usus sum, ueras esse ista me docuit. Deinde per istam noui alia multa uera. Sed quam multa sint, 10 numerate, si potestis : si quattuor in mundo elementa sunt, non sunt quinque ; si sol unus est, non sunt duo ; non potest una anima et mori et esse inmortalis ; non potest homo simul 8/10 cf. Aug., Retract, i, i, 9.

20/21 cf. Cicero, Acad. 2, 16, 51.

Xm, 1 cf. Cicero, Acad. 2, 28, 91-2, 30, 98 ; Top. 54-57.

XII, 3 bonum] uerum praem. a k

17 sapienti a

23 formidabit /5 fi

52

CONTRA ACADEMICOS III, xiii, 29-xiv, 30

et beatus et miser esse ; non hic et sol lucet et nox est ; aut uigilamus nunc aut dormimus ; aut corpus est, quod mihi 15 uidere uideor, aut non est corpus. Haec et alia multa, quae commemorare longissimum est, per istam didici uera esse, quoquo modo se habeant sensus nostri, in se ipsa uera. Docuit me, si cuius eorum, quae per conexionem modo proposui, pars antecedens assumpta fuerit, trahere necessario id, quod an20 nexum est, ea uero, quae per repugnantiam uel disiunctionem a me sunt enuntiata, hanc habere naturam, ut, cum aufe­ runtur cetera, siue unum siue plura sint, restet aliquid, quod eorum ablatione firmetur. Docuit etiam me, cum de re constat, propter quam uerba dicuntur, de uerbis non debere contendi, v 69 25 et quisquis id faciat, si imperitia faciat, docendum esse, si malitia, deserendum, si doceri non potest, monendum, ut aliquid aliud potius agat, quam tempus in superfluis operam­ que consumat, si non obtemperat, neglegendum. De captiosis autem atque fallacibus ratiunculis breue praeceptum est: si 30 male concedendo inferuntur, ad ea quae concessa sunt esse redeundum ; si uerum falsumque in una conclusione confli­ gunt, accipiendum inde quod intellegitur, quod explicari non potest relinquendum ; si autem modus in aliquibus rebus latet penitus hominem, scientiam eius non esse quaerendam. Haec 288 35 quidem habeo a dialectica et alia multa, quae commemorare non est necesse ; neque enim debeo ingratus exsistere. Verum ille sapiens aut haec neglegit aut, si perfecta dialectica ipsa scientia ueritatis est, sic illam nouit, ut isotrum mendacissimam calumniam : si uerum est, falsum est, si falsum est, 40 uerum est, contemnendo et non miserando fame necet. Haec de perceptione satis esse propterea puto, quia de assentiendo cum dicere coepero, tota ibi rursum causa uersabitur. XIV. 30. Iam ergo ad eam partem ueniamus, in qua dubi­ tare adhuc uidetur Alypius, et primo id ipsum perspiciamus PL quale sit, quod te acutissime atque cautissime mouet. Nam si 950 tot tantisque rationibus roboratam — hoc enim dixisti — Aca5 demicorum sententiam, qua eis placuit nihil scire sapientem, hoc tuum labefactat inuentum, quo cogimur confiteri multo esse probabilius sapientem scire Sapientiam, magis est assensio cohibenda. Hoc ipso enim ostenditur nihil quamlibet copiosis­ simis subtilissimisque argumentis posse suaderi, cui non ex io parte contraria, si assit ingenium, non minus acriter uel for­ tasse acrius resistatur. Eo fit, ut, cum sit uictus Academicus, uicerit. O utinam uincatur ! numquam efficiet quauis arte Pe­ lasga, ut simul a me uictus uictorque discedat. Certe nihil aliud v 70 XIV,

12/13 cf. Verg., Aen. 2, 132.

XIII, 17 sese /x k

38/39 mendicissimam M2 P k

CONTRA ACADEMICOS III, xiv, 30-31

53

inueniatur, quod aduersum ista dici possit, et ultro me uictum 15 esse profiteor. Non enim de gloria comparanda, sed de inuenienda ueritate tractamus. Mihi satis est quoquo modo molem istam transcendere, quae intrantibus ad philosophiam sese opponit et nescio quibus receptaculis tenebras tegens talem esse philosophiam totam minatur nihilque in ea lucis inuentum 20 iri sperare permittit. Quid autem amplius desiderem, nihil habeo, si iam probabile est nonnihil scire sapientem. Non enim alia causa ueri simile uidebatur eum assensionem sustinere debere, nisi quia erat ueri simile nihil posse conprehendi. Quo sublato — percipit enim sapiens uel ipsam, ut iam conceditur, 25 sapientiam — nulla iam causa remanebit, cur non assentiatur sapiens uel ipsi sapientiae. Est enim sine dubitatione monstrosius sapientem non approbare sapientiam quam sapientem nescire sapientiam. 31. Nam quaeso paululum quasi ante oculos tale spectacu30 lum constituamus, si possumus, rixam quandam sapientis et sapientiae. Quid aliud dicit sapientia quam se esse sapientiam? At contra iste : non credo, inquit. Quis ait sapientiae : non credo esse sapientiam ? quis, nisi is, cum quo illa loqui potuit et in quo habitare dignata est, scilicet sapiens ? Ite nunc et me 35 quaerite, qui cum Academicis pugnem ; habetis iam nouum certamen : sapiens et sapientia secum pugnant. Sapiens non uult consentire sapientiae. Ego uobiscum securus exspecto. Quis enim non credat inuictam esse sapientiam ? Tamen nos aliqua complexione muniamus. Aut enim in hoc certamine 4° Academicus uincet sapientiam et a me uincetur, quia non erit sapiens, aut ab ea superabitur et sapientem sapientiae consen­ tire docebimus. Aut igitur sapiens Academicus non est aut nonnulli rei sapiens assentietur, nisi forte, quem dicere puduit sapientem nescire sapientiam, sapientem non consentire sa45 pientiae dicere non pudebit. At si iam ueri simile est cadere in n 289 sapientem uel ipsius sapientiae perceptionem et nulla causa est, cur non ei quod potest percipi assentiatur, uideo quod V 71 uolebam esse ueri simile, sapientem scilicet assensurum esse sapientiae. Si quaeres, ubi inueniat ipsam sapientiam, respon50 debo : in semet ipso. Si dicis eum nescire quod habeat, redis ad illud absurdum, sapientem nescire sapientiam. Si sapientem PL ipsum negas posse inueniri, non iam cum Academicis sed 951 tecum, quisquis hoc sentis, sermone alio disseremus. Illi enim cum haec disputant, de sapiente profecto disputant. Clamat 55 Cicero se ipsum magnum esse opinatorem, sed de sapiente se quaerere. Quod si adhuc uos, adulescentes, ignotum habetis,

16/18 cf.

Aug., Beata tâta i, 3.

XIV, 18 tenebrascens /5 /*

54/56 cf.

51 si] om. a

Cicero, Acad. 2, 20, 66.

54

CONTRA ACADEMICOS III, xiv, 31-xv, 34

certe in Hortensio legistis : si igitur nec certi est quidquam nec opinari sapientis est, nihil umquam sapiens approbabit. Vnde manifestum est eos de sapiente illis suis disputationibus, 60 contra quas nitimur, quaerere. 32. Ergo arbitror ego sapienti certam esse sapientiam, id est sapientem percepisse sapientiam et ob hoc eum non opinari, cum assentitur sapientiae ; assentitur enim ei rei, quam si non percepisset, sapiens non esset. Nec isti quemquam non debere 6j assentiri nisi rebus, quae non possunt percipi, affirmant ; non autem sapientia nihil est : cum igitur et scit sapientiam et assentitur sapientiae, neque nihil scit neque nulli rei sapiens assentitur. Quid amplius uultis ? An de illo errore aliquid quaerimus, quem dicunt penitus euitari, si in nullam rem 70 animum declinet assensio ? Errat enim, inquiunt, quisquis non solum rem falsam sed etiam dubiam, quamuis uera sit, appro­ bat. Nihil autem quod dubium non sit inuenio. At inuenit sapiens ipsam, ut dicebamus, sapientiam. XV. 33. Sed hinc iam uultis me fortasse discedere. Non sunt facile securissima relinquanda ; cum uersutissimis hominibus agimus ; morem tamen uobis geram. Sed quid hic dicam ? quid ? quidnam ? Illud nimirum uetus dicendum est, ubi et 5 ipsi habent quod dicant. Quid enim faciam, quem de castris meis foras truditis ? Num implorabo auxilia doctorum, cum v 72 quibus si superare nequeo, minus pudebit fortasse superari ? laciam igitur quibus uiribus possum fumosum quidem iam et scabrum sed, nisi fallor, ualidissimum telum : qui nihil appro10 bat, nihil agit. O hominem rusticum ! Et ubi est probabile ? ubi est ueri simile ? Hoc uolebatis. Auditisne, ut sonent scuta Graecanica ? Exceptum est quod robustissimum quidem, sed qua manu iaculati sumus ! E t nihil mihi potentius isti mei sug­ gerunt nec aliquid, ut uideo, uulneris fecimus. Conuertam me 15 ad ea, quae uilla et ager ministrat ; onerant me potius maiora quam praeparant. 34. Nam cum otiosus diu cogitassem in isto rure, quonam modo possit istuc probabile aut ueri simile actus nostros ab er­ rore defendere, primo uisum est mihi, ut solet uideri, cum ista 20 uendebam, belle tectum et munitum, deinde ubi totum cautius circumspexi, uisus sum mihi uidisse unum aditum, qua in se­ curos error inrueret. Non solum enim puto eum errare, qui fal­ sam uiam sequitur, sed etiam eum, qui ueram non sequitur. Faciamus enim duos uiatores ad unum locum tendentes, quo25 rum alter instituerit nulli credere, alter nimis credulus s iti 290 Ventum est ad aliquod biuium. Hic ille credulus pastori, quij PL ( 952

57/58 Cicero, Hort. frg. 100 Müller. XV, 9/10 cf. Cicero, Acad. 2, 8,

25.

19/20 cf.

Aug., Cotif. 4, 2, 2.

CONTRA ACADEMICOS III, xv, 34-xvi, 35

55

aderat, uel cuipiam rusticano : salue, frugi homo ! dic quaeso, qua bene in illum locum pergatur. Respondetur : si hac ibis, nihil errabis. Et ille ad comitem : uerum dicit, hac eamus. 30 Ridet uir cautissimus et tam cito assensum facetissime inludit atque interea illo discedente in biuio figitur. E t iam incipit uideri turpe cessare, cum ecce ex alio uiae cornu lautus quidam et urbanus equo insidens eminet et propinquare occipit. Gra­ tulatur iste, tum aduenienti et salutato indicat propositum, 35 quaerit uiam, dicit etiam remansionis suae causam, quo beniuolentiorem reddat pastori eum praeferens. Ille autem casu planus erat de his, quos samardocos iam uulgus uocat. Tenuit suum morem homo pessimus etiam gratis. Hac perge, ait ; nam ego inde uenio. Decepit atque abiit. Sed quando iste 40 deciperetur ? Non enim monstrationem istam tamquam ueram, inquit, approbo, sed quia est ueri similis, et hic otiosum esse nec honestum nec utile est ; hac eam. Interea ille, qui assentiendo errauit tam cito existimans uera esse uerba pastoris, in loco illo, quo tendebant, iam se reficiebat, iste autem non 45 errans, si quidem probabile sequitur, circumiit siluas nescio quas nec iam cui locus ille notus sit, ad quem uenire proposue­ rat, inuenit. Vere uobis dicam, cum ista cogitarem, risum tene­ re non potui, fieri per Academicorum uerba nescio quo modo, ut erret ille, qui ueram uiam uel casu tenet, ille autem, qui 50 per auios montes probabiliter ductus est nec petitam regionem inuenit, non uideatur errare. Vt enim temerariam consensio­ nem iure condemnem, facilius ambo errant, quam iste non errat. Hinc iam aduersum ista uerba uigilantior ipsa facta hominum et mores considerare coepi. Tum uero tam multa 55 mihi et tam capitalia in istos uenerunt in mentem, ut iam non riderem sed partim stomacharer partim dolerem homines doc­ tissimos et acutissimos in tanta scelera sententiarum et flagitia deuolutos. XVI. 35. Certe enim non fortasse omnis, qui errat, peccat, omnis tamen, qui peccat, aut errare conceditur aut aliquid peius. Quid, si ergo aliquis adulescentium, cum hos audierit dicentes : ‘turpe est errare et ideo nulli rei consentire debemus ; 5 sed tamen, cum agit quisque, quod ei uidetur probabile, nec cessat nec errat, illud tantum meminerit, quidquid occurrit uel animo uel sensibus, non pro uero esse a p p ro b a n d u m * — id igitur audiens adulescens insidiabitur pudicitiae uxoris alie­ nae ? Te, te consulo, Marce Tulli ; de adulescentium moribus 10 uitaque tractamus, cui educandae atque instituendae omnes illae litterae tuae uigilauerunt. Quid aliud dicturus es quam

XV,

37 planus]

seductor praem. T, seductor unus S

XVI, 10 educendae a k

56

CONTRA ACADEMICOS III, xvi, 35-36

non tibi esse probabile, ut id faciat adulescens ? At illi proba- PL bile est. Nam si ex alieno probabili uiuimus, nec tu debuisti 955 amministrare rem publicam, quia Epicuro uisum est non esse 15 faciendum. Adulterabit igitur ille iuuenis coniugem alienam ; V74 qui deprehensus si fuerit, ubi te inueniet, a quo defendatur ? quamquam etiamsi inueniat, quid dicturus es ? Negabis pro­ fecto. Quid, si tam clarum est, ut frustra infitiere ? Persuade­ bis nimirum tamquam in gymnasio Cumano atque adeo Nea20 politano nihil eum peccasse, immo etiam nec errasse quidem. Non enim faciendum esse adulterium pro uero sibi persuasit ; n 291 probabile occurrit, secutus est, fecit ; aut fortasse non fecit, sed fecisse sibi uisus est. Iste autem maritus, homo fatuus, perturbat omnia litibus pro uxoris castitate proclamans, cum 25 qua forte nunc dormit et nescit. Hoc illi iudices si intellexerint, aut neglegent Academicos et tamquam crimen uerissimum punient aut eisdem obtemperantes uerisimiliter hominem probabiliterque damnabunt, ut iam quid agat iste patronus pror­ sus ignoret. Cui enim succenseat non habebit, cum omnes se 30 nihil errasse dicant, quando non assentientes id quod uisum est probabile fecerint. Ponet igitur personam patroni et philo­ sophi consolatoris suscipiet ; ita facile adulescenti, qui iam tantum in Academia profecerit, persuadebit, ut se tamquam in somnis putet esse damnatum. Sed uos me iocari arbitramini. 35 Liquet deierare per omne diuinum nescire me prorsus, quo­ modo iste peccauerit, si quisquis id egerit quod probabile uidetur non peccat, nisi forte in totum aliud esse dicunt errare, aliud peccare seque illis praeceptis egisse, ne erremus, peccare autem nihil magnum esse duxisse. 4° 36. Taceo de homicidiis parricidiis sacrilegiis omnibusque omnino quae fieri aut cogitari possunt flagitiis ac facinoribus, quae paucis verbis et, quod est grauius, apud sapientissimos iudices defenduntur : nihil consensi et ideo non erraui ; quo­ modo autem non facerem quod probabile uisum est ? Qui 45 autem non putant ista probabiliter posse persuaderi, legant orationem Catilinae, qua patriae parricidium, quo uno conti- v 75 nentur omnia scelera, persuasit. Iam illud quis non ridet ? Ipsi dicunt nihil se in agendo sequi nisi probabile et quaerunt magnopere ueritatem, cum eis sii probabile non posse inueniri. 50 O mirum monstrum ! Sed hoc omittamus ; minus id ad nos, minus ad uitae nostrae discrimen, minus ad fortunarum peri­ culum pertinet. Illud est capitale, illud formidolosum, illud optimo cuique metuendum, quod nefas omne, si haec ratio XVI, 35 cf. Terentius, Eun. 331 ; cf. Aug., Retract. 1, 1, 10. Cat. 20.

18/19 persuadere uis H2 R

k

20 nec] ne /3

46 cf. Sallustius,

CONTRA ACADEMICOS III, xvi, 36-xvii, 38

57

probabilis erit — cum probabile cuiquam uisum fuerit esse 55 faciendum, tantum nulli quasi uero assentiatur — non solum sine sceleris sed etiam sine erroris uituperatione committat. Quid ergo ? haec illi non uiderunt ? Immo sollertissime pru- PL dentissimeque uiderunt, nec mihi ullo pacto tantum adrogaue- 954 rim, ut Marcum Tullium aliqua ex parte sequar industria uigi60 lantia ingenio doctrina ; cui tamen asserenti nihil scire posse hominem si hoc solum diceretur : 'scio ita uideri mihi’, unde id refelleret non haberet. XVII. 37. Quid igitur placuit tantis uiris perpetuis et perti­ nacibus contentionibus agere, ne in quemquam cadere ueri scientia uideretur ? Audite iam paulo attentius non quid sciam sed quid existimem ; hoc enim ad ultimum reseruabam, ut ex5 plicarem, si possem, quale mihi esse uideatur totum Academi­ corum consilium. Plato, uir sapientissimus et eruditissimus temporum suorum, qui et ita locutus est, ut quaecumque dice­ ret magna fierent, et ea locutus est, ut quomodocumque dice­ ret, parua non fierent, dicitur post mortem Socratis magistri 10 sui, quem singulariter dilexerat, a Pythagoreis etiam multa didicisse. Pythagoras autem Graeca philosophia non contentus, quae tunc aut paene nulla erat aut certe occultissima, post- n 292 quam commotus Pherecydae cuiusdam Syri disputationibus immortalem esse animum credidit, multos sapientes etiam 15 longe lateque peregrinatus audierat. Igitur Plato adiciens le- V 76 pori subtililitatique Socraticae, quam in moralibus habuit, naturalium diuinarumque rerum peritiam, quam ab eis quos memoraui diligenter acceperat, subiungensque quasi formatri­ cem illarum partium iudicemque dialecticam, quae aut ipsa 20 esset aut sine qua omnino sapientia esse non posset, perfectam dicitur composuisse philosophiae disciplinam, de qua nunc disserere temporis non est. Sat est enim ad id, quod uolo, Platonem sensisse duos esse mundos, unum intellegibilem, in quo ipsa ueritas habitaret, istum autem sensibilem, quem 25 manifestum est nos uisu tactuque sentire ; itaque illum uerum, hunc ueri similem et ad illius imaginem factum, et ideo de illo in ea quae se cognosceret anima uelut expoliri et quasi serenari ueritatem, de hoc autem in stultorum animis non scientiam sed opnionem posse generari ; quidquid tamen ageretur in hoc 30 mundo per eas uirtutes, quas ciuiles uocabat, aliarum uerarum uirtutum similes, quae nisi paucis sapientibus ignotae essent, non posse nisi ueri simile nominari. 38. Haec et alia huius modi mihi uidentur inter successores eius, quantum poterant, esse seruata et pro mysteriis custodita. 35 Non enim aut facile ista percipiuntur nisi ab eis, qui se ab om-

xvn, 6 cf. Aug., Retract, i, r, 12. cf. Plotinus, Em. 1, 2, 1. 5

13/14 cf. Cicero,

Tuse. 1, 16, 38.

30

XXIX

58

CONTRA ACADEMICOS III, xvii, 38-xviii, 40

nibus uitiis mundantes in aliam quandam plus quam humanam consuetudinem uindicarint, aut non grauiter peccat, quisquis ea sciens quoslibet homines docere uoluerit. Itaque Zenonem principem Stoicorum, cum iam quibusdam auditis et creditis 40 in scholam relictam a Platone uenisset, quam tunc Polemo retinebat, suspectum habitum suspicor nec talem uisum, cui Platonica illa uelut sacrosancta decreta facile prodi committique deberent, priusquam dedidicisset ea, quae in illam scho­ lam ab aliis accepta detulerat. Moritur Polemo, succedit ei PL 45 Arcesilas, Zenonis quidem condiscipulus, sed sub Polemonis 955 magisterio. Quam ob rem cum Zeno sua quadam de mundo et maxime de anima, propter quam uera philosophia uigilat, sen- V 77 tentia delectaretur dicens eam esse mortalem nec quicquam esse praeter hunc sensibilem mundum nihilque in eo agi nisi 50 corpore — nam et deum ipsum ignem putabat — prudentis­ sime atque utilissime mihi uidetur Arcesilas, cum illud late serperet malum, occultasse penitus Academiae sententiam et quasi aurum inueniendum quandoque posteris obruisse. Quare cum in falsas opiniones ruere turba sit pronior et consuetudine 55 corporum omnia esse corporea facillime sed noxie credatur, instituit uir acutissimus atque humanissimus dedocere potius quos patiebatur male doctos quam docere quos dociles non arbitrabatur. Inde illa omnia nata sunt, quae nouae Academiae tribuuntur, quia eorum necessitatem ueteres non habebant. 60 39. Quodsi Zeno expergefactus esset aliquando et uidisset neque quicquam comprehendi posse nisi quale ipse definiebat neque tale aliquid in corporibus posse inueniri, quibus ille tri­ buebat omnia, olim prorsus hoc genus disputationum, quod magna necessitate flagrauerat, fuisset extinctum. Sed Zeno y 293 65 imagine constantiae deceptus, ut ipsis Academicis uidebatur nec mihi etiam non uidetur, pertinax fuit fidesque illa corpo­ rum perniciosa, quoquo modo potuit, peruixit in Chrysippum, qui ei ■— nam maxime poterat — magnas uires latius se diffun­ dendi dabat, nisi ex illa parte Carneades acrior et uigilantior 70 superioribus ceteris ita restitisset, ut mirer illam opinionem aliquid etiam postea ualuisse. Namque Carneades primo illam uelut calumniandi impudentiam, qua uidebat Arcesilam non mediocriter infamatum, deposuit, ne contra omnia uelle dicere quasi ostentationis causa uideretur, sed ipsos proprie sibi Stoi75 cos atque Chrysippum conuellendos euertendosque proposuit. XVIII. 40. Deinde cum undique premeretur, si nulli rei esset assensus, nihil acturum esse sapientem — o hominem mirum

46/48 cf. Stoicorum Veterumfragmenta 1, 40 frg. 146. 49/50 cf. Stoicorum Veterum fragmenta I, 42 frg. 157. 51 cf. Cicero, Acad. 2, 18, 60.

XVII, 43 didicisset /5 M P R

CONTRA ACADEMICOS III, xviii, 40-41

59

atque adeo non mirum ! ab ipsis enim Platonis fontibus pro­ fluebat — attendit sapienter, quales illi actiones probarent, 5 easque nescio quarum uerarum similes uidens id, quod in hoc V j 8 mundo ad agendum sequeretur, ueri simile nominauit. Cui enim esset simile, et perite norat et prudenter tegebat idque etiam probabile appellabat. Probat enim bene imaginem, quis­ quis eius intuetur exemplum. Quomodo enim approbat sapiens 10 aut quomodo simile sequitur ueri, cum ipsum uerum quid sit ignoret ? Ergo illi norant et approabant falsa, in quibus imita­ tionem laudabilem rerum uerarum aduertebant. Sed quia hoc tamquam profanis nec fas nec facile erat ostendere, reliquerunt posteris et quibus illo tempore potuerunt signum quoddam 15 sententiae suae, illos autem bene dialecticos de uerbis mouere PL quaestionem insultantes inridentesque prohibebant. Ob haec 956 dicitur Carneades etiam tertiae Academiae princeps atque auctor fuisse. 41. Deinde in nostrum Tullium conflictio ista durauit iam 20 plane saucia et ultimo spiritu Latinas litteras inflatura. Nam nihil mihi uidetur inflatius quam tam multa copiosissime atque ornatissime dicere non ita sentientem. Quibus tamen uentis faeneus ille Platonicus Antiochus satis, ut mihi uidetur, dissi­ patus atque dispersus est. Nam Epicureorum greges in animis 2j deliciosorum populorum aprica stabula posuerunt. Quippe Antiochus, Philonis auditor, hominis, quantum arbitror, cir­ cumspectissimi, qui iam ueluti aperire cedentibus hostibus por­ tas coeperat et ad Platonis auctoritatem Academiam legesque reuocare — quamquam et Metrodorus id antea facere tempta30 uerat, qui primus dicitur esse confessus non decreto placuisse Academicis nihil posse conprehendi, sed necessario contra Stoicos huius modi eos arma sumpsisse — igitur Antiochus, ut institueram dicere, auditis Philone Academico et Mnesarcho Stoico in Academiam ueterem quasi uacuam defensoribus et 35 quasi nullo hoste securam uelut adiutor et ciuis inrepserat nescio quid inferens mali de Stoicorum cineribus, quod Plato­ nis adyta uiolaret. Sed huic arreptis iterum illis armis et Philo v 79 restitit, donec moreretur, et omnes eius reliquias Tullius noster oppressit se uiuo impatiens labefactari uel contaminari quid40 quid amauisset. Adeo post illa tempora non longo interuallo 294 omni peruicacia pertinaciaque demortua os illud Platonis, quod in philosophia purgatissimum est et lucidissimum, dimo-

X V III, 11 cf. Aug., Retract. 1, 1, 11.

5 /3

X V in , 6 ad] / , in a animaduertebant R2 adita cett.

/t

24/25 cf. Horatius, Epist. i, 4, 16.

9 enim] ergo nihil /5 R2 10 quod H P R1 k 12 30 decreto] /5 /4, derecto a, directo k 37 adyta] H,

6o

CONTRA ACADEMICOS III, xviii, 41-xx, 43

tis nubibus erroris emicuit mauime in Plotino, qui Platonicus philosophus ita eius similis iudicatus est, ut simul eos uixisse, 45 tantum autem interest temporis, ut in hoc ille reuixisse putan­ dus sit. X IX . 42. Itaque nunc philosophos non fere uidemus nisi aut Cynicos aut Peripateticos aut Platonicos, et Cynicos qui­ dem, quia eos uitae quaedam delectat libertas atque licentia. Quod autem ad eruditionem doctrinamque attinet et mores, 5 quibus consulitur animae, quia non defuerunt acutissimi et sol­ lertissimi uiri, qui docerent disputationibus suis Aristotelem ac Platonem ita sibi concinere, ut imperitis minusque attentis dissentire uideantur, multis quidem saeculis multisque conten­ tionibus, sed tamen eliquata est, ut opinor, una uerissimae 10 philosophiae disciplina. Non enim est ista huius mundi philo­ sophia, quam sacra nostra meritissime detestantur, sed alte­ rius intellegibilis, cui animas multiformibus erroris tenebris caecatas et altissimis a corpore sordibus oblitas numquam ista ratio subtilissima reuocaret, nisi summus deus populari qua15 dam clementia diuini intellectus auctoritatem usque ad ipsum corpus humanum declinaret atque summitteret, cuius non solum praeceptis sed etiam factis excitatae animae redire in semet ipsas et resipiscere patriam etiam sine disputationum PL concertatione potuissent. 957 X X . 43. Hoc mihi de Academicis interim probabiliter, ut potui, persuasi. Quod si falsum est, nihil ad me, cui satis est iam non arbitrari non posse ab homine inueniri ueritatem. Quisquis autem putat hoc sensisse Academicos, ipsum Cicero5 nem audiat. Ait enim illis morem fuisse occultandi sententiam suam nec eam cuiquam, nisi qui secum ad senectutem usque V 80 uixisset, aperire consuesse. Quae si autem ista, deus uiderit ; eam tamen arbitror Platonis fuisse. Sed ut breuiter accipiatis omne propositum meum, quoquo modo se habeat humana 10 sapientia, eam me uideo nondum percepisse. Sed cum tricensi­ mum et tertium aetatis annum agam, non me arbitror despe­ rare debere eam me quandoque adepturum. Contemptis tamen ceteris omnibus, quae bona mortales putant, huic inuestigandae inseruire proposui. A quo me negotio quoniam rationes 15 Academicorum non leuiter deterrebant, satis, ut arbitror, con­ tra eas ista disputatione munitus sum. Nulli autem dubium est gemino pondere nos impelli ad discendum auctoritatis atque XIX, XX,

6/7 cf. Cicero, Nat. Deorum 1, 7, 16. 5/7 cf. Cicero, Acad. frg. 21 Müller.

XIX, 12 multiformis XX,

7 uixissent a k

/3

CONTRA ACADEMICOS III, xx, 43-45

61

rationis. Mihi ergo certum est nusquam prorsus a Christi auctoritate discedere ; non enim reperio ualentiorem. Quod 20 autem subtilissima ratione persequendum est — ita enim iam sum affectus, ut quid sit uerum non credendo solum sed etiam intellegendo apprehendere impatienter desiderem — apud Platonicos me interim, quod sacris nostris non repugnet, reperturum esse confido. 25 44. Hic postquam sermonis finem me fecisse aspexerunt, PL quamquam iam erat nox et aliquid etiam lucerna inlata scrip­ 958 tum erat, tamen illi adulescentes intentissime exspectabant, utrum Alypius uel alio die se responsurum esse promitteret. Tum ille : Nihil mihi aliquando, inquit, tam ex sententia pro- H295 30 uenisse affirmare paratus sum, quam quod hodierna disputa­ tione discedo superatus. Nec istam meam tantum puto debere esse laetitiam. Communicabo ergo eam uobiscum, concerta­ tores mei uel iudices nostri, quando quidem isto se pacto a suis posteris uinci ipsi etiam fortasse Academici optarunt. Quid 35 enim nobis hoc sermonis lepore iucundius, quid sententiarum grauitate perpensius, quid beniuolentia promptius, quid doc­ trina peritius uideri aut exhiberi potest ? Prorsus nequaquam digne ammirari possum, quod tam facete aspera, tam fortiter desperata, tam moderate conuicta, tam dilucide obscura trac- V 8 1 40 tata sunt. Quare iam, socii mei, exspectationem uestram, qua me ad respondendum prouocabatis, certiore spe mecum ad discendum conuertite. Habemus ducem, qui nos in ipsa ueri/t 296 tatis arcana deo iam monstrante perducat. 45. Hic ego, cum illi puerili quodam studio, quod Alypius 45 responsurus non uidebatur, quasi fraudatos se uultu ostende­ rent : Inuidetis, inquam arridens, laudibus meis ? Sed quo­ niam de Alypii constantia iam securus nihil eum timeo, ut uos quoque mihi gratias agatis, instruo uos aduersus illum, qui tantam intentionem uestrae exspectationis offendit. Legite 50 Academicos et, cum ibi uictorem — quid enim facilius ? — istarum nugarum Ciceronem inueneritis, cogatur ista a uobis hunc nostrum sermonem contra illa inuicta defendere. Hanc tibi, Alypi, duram mercedem pro mea falsa laude restituo. — Hic cum arrisissent, finem tantae conflictionis — utrum fir55 missimum nescio — modestius tamen et citius, quam speraueram, fecimus.

51 cf. Aug., Retractationes i,

i, 13.3 7

37 potest] /5 R2, posse H P

R1, possit M, posset fi

DE BEATA VITA

CONSPECTVS SIGLORVM A L M S

codex codex codex codex

Ambrosianus M 67 sup., saec. IX 2 Londinensis Addit. 10940, saec. X Monacensis 14330, saec. X I Trecensis 40, vol. 1, saec. X II

a fi

consensus codicum A S consensus codicum L, M

fi

editio Maurinorum editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata

k

DE BEATA VITA I. 1. Si ad philosophiae portum, e quo iam in beatae uitae /* 297 regionem solumque proceditur, uir humanissime atque magne PL Theodore, ratione institutus cursus et uoluntas ipsa perduce- 959 ret, nescio, utrum temere dixerim multo minoris numeri homines V 89 5 ad eum peruenturos fuisse, quamuis nunc quoque, ut uidemus, rari admodum paucique perueniant. Cum enim in hunc mun­ dum siue deus siue natura siue necessitas siue uoluntas nostra siue coniuncta horum aliqua siue simul omnia — res enim multum obscura est, sed tamen a te iam inlustranda suscepta 10 — uelut in quoddam procellosum salum nos quasi temere passimque proiecerit, quotusquisque cognosceret, quo sibi niten­ dum esset quaue redeundum, nisi aliquando et inuitos contraque obnitentes aliqua tempestas, quae stultis uidetur aduersa, in optatissimam terram nescientes errantesque conpingeret ? 15 2. Igitur hominum, quos philosophia potest accipere, tria quasi nauigantium genera mihi uideor uidere. Vnum est eorum, quos ubi aetas compos rationis adsumpserit, paruo impetu pul­ suque remorum de proximo fugiunt seseque condunt in illa tranquillitate, unde ceteris ciuibus, quibus possunt, quo admo20 niti conentur ad se, lucidissimum signum sui alicuius operis erigunt. Alterum uero est eorum superiorique contrarium, qui fallacissima facie maris decepti elegerunt in medium progredi longeque a sua patria peregrinari audent et eius sape obliuiscuntur. Hos si nescio quo et nimis latente modo a puppi uen25 tus, quem prosperum putant, fuerit prosecutus, penetrant in altissima miseriarum elati atque gaudentes, quod eis usque quaque fallacissima serenitas uoluptatum honorumque blan­ ditur. His profecto quid aliud optandum est quam quaedam in illis rebus, a quibus laeti excipiuntur, inprospera et, si parum V 90 50 est, saeuiens omnino tempestas contrarieque flans uentus, qui eos ad certa et solida gaudia uel flentes gementesque perdu- PL cat ? Huius generis tamen plerique nondum longius euagati 960 quibusdam non ita grauibus molestiis reducuntur. Hi sunt homines, quos cum uel lacrimabiles tragoediae fortunarum 35 suarum uel inanium negotiorum anxiae difficultates quasi nihil aliud habentes, quod agant, in libros doctorum sapientissimo- n 298 rumque hominum truserint, in ipso quodam modo portu euigilant, unde illos nulla maris illius promissa nimium falso riden­ tis excludant. Est autem genus inter haec tertium eorum, qui 40 uel in ipso adulescentiae limine uel iam diu multumque iactati tamen quaedam signa respiciunt et suae dulcissimae patriae quamuis in ipsis fluctibus recordantur et aut recto cursu in

1,1 e] a L? A, de ft

10 quasi] om. (3

12 et] om. fi

66

DE BEA TA VITA I, 2-4

nullo falsi et nihil morati eam repetunt aut plerumque uel inter nubila deuiantes uel mergentia contuentes sidera uel 45 nonnullis inlecebris capti bonae nauigationis tempora differen­ tes errant diutius, saepe etiam periclitantur. Quos item saepe nonnulla in fluxis fortunis calamitas, quasi conatibus eorum aduersa tempestas, in optatissimam uitam quietamque com­ pellit. 50 3. His autem omnibus, qui quocumque modo ad beatae uitae regionem feruntur, unus inmanissimus mons ante ipsum por­ tum constitutus, qui etiam magnas ingredientibus gignit an­ gustias, uehementissime formidandus cautissimeque uitandus est. Nam ita fulget, ita mentiente illa luce uestitur, ut non 55 solum peruenientibus nondumque ingressis incolendum se of­ ferat et eorum uoluntati pro ipsa beata terra satisfacturum polliceatur sed plerumque de ipso portu ad sese homines inuitet, eosque nonnumquam detineat ipsa altitudine delectatos, unde ceteros despicere libeat. Hi tamen admonent saepe ue60 nientes, ne aut occultis subter scopulis decipiantur aut ad se ascendere facile putent, et qua sine periculo ingrediantur propter illius terrae uicinitatem, beniuolentissime docent. Ita V 91 cum eis inuident uanissimam gloriam, locum securitatis osten­ dunt. Nam quem montem alium uult intellegi ratio propin65 quantibus ad philosophiam ingressisue metuendum nisi super­ bum studium inanissimae gloriae, quod ita nihil intus plenum PL atque solidum habet, ut inflatos sibi superambulantes sub- 961 crepante fragili solo demergat ac sorbeat eisque in tenebras reuolutis eripiat luculentam domum, quam paene iam uide70 rant ? 4. Quae cum ita sint, accipe, mi Theodore — namque ad id, quod desidero, te unum intueor teque aptissimum semper ad­ miror — accipe, inquam, et quod illorum trium genus homi­ num me tibi dederit et quo loco mihi esse uidear et abs te 75 cuius modi auxilium certus expectem. Ego ab usque undeuice- n 299 simo anno aetatis meae, postquam in schola rhetoris librum illum Ciceronis, qui Hortensius uocatur, accepi, tanto amore philosophiae succensus sum, ut statim ad eam me ferre medi­ tarer. Sed neque mihi nebulae defûerunt, quibus confunderetur 80 cursus meus, et diu, fateor, quibus in errorem ducerer, labentia in Oceanum astra suspexi. Nam et superstitio quaedam pueriI, 51/52 cf. Aug., c. Acad. 3, 14, 30. 58 cf. Lucretius, de Natura rerum 2, 9. 72 cf. Aug., Retract. 1, 2, 2. 76/77 cf. Cicero, Hort. frg. 9 Müller ; Aug., Conf. 3,4, 7. 80/81 cf. Cicero, Nat. deor. 2, 104 ; Aug., Vtil. cred. 1, 2 ; uide P. Courcelle,

Recherches sur les Confessions, p. 64.*5 8

48 uitam] patriam S ft 52 qui Boston 09.331 ft, quo cett. k 57/58 inuitat /3 ft 58 detineat] S, detinet cett. delectando S 75/76 undeuicensimo A 1 76 k

schola A , scola cett.

rethoris codd.

DE BEATA VITA I, 4-5

67

lis me ab ipsa inquisitione terrebat et, ubi factus erectior illam caliginem dispuli mihique persuasi docentibus potius quam iubentibus esse cedendum, incidi in homines, quibus lux ista, 85 quae oculis cernitur, inter summe diuina colenda uideretur. Non adsentiebar sed putabam eos magnum aliquid tegere illis inuolucris, quod essent aliquando aperturi. At ubi discussos eos euasi maxime traiecto isto mari, diu gubernacula mea repugnantia omnibus uentis in mediis fluctibus Academici 90 tenuerunt. Deinde ueni in has terras ; hic septentrionem cui V 92 me crederem didici. Animaduerti enim et saepe in sacerdotis nostri et aliquando in sermonibus tuis, cum de deo cogitaretur, nihil omnino corporis esse cogitandum, neque cum de anima ; nam id est unum in rebus proximum deo. Sed ne in philoso95 phiae gremium celeriter aduolarem, fateor, uxoris honirisque inlecebra detinebar, ut, cum haec essem consecutus, tum de­ mum, me quod paucis felicissimis licuit, totis uelis, omnibus remis in illum sinum raperem ibique conquiescerem. Lectis autem Plotini paucissimis libris, cuius te esse studiosissimum 100 accepi, conlataque cum eis, quantum potui, etiam illorum auctoritate, qui diuina mysteria tradiderunt, sic exarsi, ut omnes illas uellem ancoras rumpere, nisi me nonnullorum hominum existimatio commoueret. Quid ergo restabat aliud, nisi ut inmoranti mihi superfluis tempestas, quae putatur io j aduersa, succurreret ? Itaque tantus me arripuit pectoris dolor, ut illius professionis onus sustinere non ualens, qua mihi uelificabam fortasse ad Sirenas, abicerem omnia et optate tran­ quillitati uel quassatam nauem fessamque perducerem. 5. Ergo uides, in qua philosophia quasi in portu nauigem. n o Sed etiam ipse late patet ; eiusque magnitudo quamuis iam minus periculosum non tamen penitus excludit errorem. Nam cui parti terrae, quae profecto una beata est, me admoueam PL eamque contingam, prorsus ignoro. Quid enim solidum tenui, 962 cui adhuc de anima quaestio nutat et fluctuat ? Quare obsecro 115 te per uirtutem tuam, per humanitatem, per animarum inter se uinculum atque conmercium, ut dexteram porrigas, hoc

84cf. Aug. ,Conf. 3,6,10 ; CouRCELLE,o.r.,p. 67. 89/90 cf. Aug., Vtil. cred. 8, 20 ; 5, 7, 12. 90/91 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 66 ; Nat. dear. 2, 41, 104-106. 91/92 cf. Aug., Conf. 5, 13, 23 ; 6, 3, 4. 95/96 cf. Aug., Conf. 6, 6, 9. 98/99 cf. Aug., Conf. 7, 9, 13 ; 8, 2, 3 ; c. Acad. 3, 18, 41 ;uide P. Henry, Plotin etVOccident,p. 79-89. 105 cf. Aug., c. Acad. 1 ,1 , 3 ; Ord. 1, 2, 3 ; Conf. 9, 2,4 ; 9, 5, 13. 107 cf. Gellius, Noctes A tt. 16, 3,16 ; Epictetus, 2, 23, 36-41 ; uide P. Courcelle, Conf.

Ret’. des études ant., 46, p. 73-88.8 4

84 credendum M u 85 summe a, summa et /3 99 platonis M S fi 102 ancoras A k, anchoras cett. 105 tantum A k 108 nauim /3 110 eiusque] eius A 1 k 113 eamque] atque /3

68

DE BEA TA VITA I, 5-II, 7

autem est, ut me ames et a me uicissim te amari credas carumque haberi. Quod si impetrauero, ad ipsam beatam uitam, cui te iam haerere praesumo, paruo conatu facillime accedam. 120 Quid autem agam quoue modo ad istum portum necessarios V 93 meos congregem ut cognoscas et ex eo animum meum — neque enim alia signa inuenio, quibus me ostendam — plenius intel­ legas, disputationum mearum quod mihi uidetur religiosius euasisse atque tuo titulo dignius, ad te scribendum putaui et 300125 ipso tuo nomine dedicandum. Aptissime sane ; nam de beata uita quaesiuimus inter nos nihilque aliud uideo, quod magis dei donum uocandum sit. Eloquentia tua territus non sum. Quid­ quid enim amo, quamuis non adsequar, timere non possum ; fortunae uero sublimitatem multo minus. Apud te enim uere, 130 quamuis sit magna, secunda est ; nam quibus dominatur, eos­ dem ipsos secundos facit. Sed iam quid adferam, quaeso adtende. 6. Idibus Nouembribus mihi natalis dies erat. Post tam tenue prandium, ut ab eo nihil iiigeniorum inpediretur, omnes, 135 qui simul non modo illo die sed cottidie conuiuabamur, in balneas ad consedendum uocaui ; nam is tempori aptus locus secretus occurrerat. Erant autem — non enim uereor eos sin­ gulari benignitati tuae notos interim nominibus facere — in primis nostra mater, cuius meriti credo esse omne, quod i4ouiuo, Nauigius frater meus, Trygetius et Licentius ciues et discipuli mei ; nec Lartidianum et Rusticum consobrinos meos, quamuis nullum uel grammaticum passi sint, deesse uolui ipsumque eorum sensum communem ad rem, quam moliebar, necessarium putaui. Erat etiam nobiscum aetate minimus 145 omnium, sed cuius ingenium, si amore non fallor, magnum quiddam pollicetur, Adeodatus filius meus. Quibus adtentis sic coepi. II. 7. Manifestum uobis uidetur ex anima et corpore nos PL esse compositos ? — Cum omnes consentirent, Nauigius se 963 ignorare respondit. — Cui ego : Nihilne omnino scis, inquam, an inter aliqua, quae ignoras, etiam hoc numerandum est ? — V 9+ 5 Non puto me, inquit, omnia nescire. — Potesne nobis dicere aliquid eorum, quae nosti ? — Possum, inquit. — Nisi moles­ tum est, inquam, profer aliquid. — Et cum dubitaret : Scisne, inquam, saltem te uiuere ? — Scio, inquit. — Scis ergo habere te uitam, si quidem uiuere nemo nisi uita potest. — Et hoc,

129 cf. Aug., Retract, i,

2, 3.

II, 1/2 cf. Aug., Mor. eccl. 1, 4, 6 ; Cottf. 10, 6, 9 ; Serm. 150, 4-3.

122 plenius] plenius ut M, ut plenius ft nouembris S ft 141 lastidianum ft

131 quaeso] quaeso te M ft

133

DE BEA TA VITA II, 7-8

69

10 inquit, scio. — Scis etiam corpus te habere ? — Adsentiebatur. — Ergo iam scis te constare ex corpore et uita. — Scio interim, sed utrum haec sola sint incertus sum. — Ergo duo ista, inquam, esse non dubitas, corpus et animam, sed incertus es, utrum sit aliud, quod ad conplendum ac perficiendum homi15 nem ualet. — Ita, inquit. — Hoc quale sit, alias, si possumus, quaeremus, inquam. Nunc illud iam ex omnibus quaero, cum fateamur cuncti neque sine corpore neque sine anima esse posse hominem, cibos propter quid horum appetamus. — Propter corpus, inquit Licentius. — Ceteri autem cunctaban2.0 tur uarioque sermone inter se agebant, quomodo posset prop­ ter corpus cibus necessarius uideri, cum appeteretur propter uitam et uita non nisi ad animam pertineret. — Tum ego : Videtur, inquam, uobis ad eam partem cibum pertinere, quam cibo crescere robustioremque fieri uidemus ? — Adsentieban.25 tur praeter Trygetium. Ait enim : Cur ego non pro edacitate mea creui ? — Modum, inquam, suum a natura constitutum habent omnia corpora, ultra quam mensuram progredi ne­ queant. Tamen ea mensura minora essent, si eis alimenta defuissent ; quod et in pecoribus facilius animaduertimus et 30 nemo dubitat cibis subtractis omnium animantium corpora p 301 macescere. — Macescere, inquit Licentius, non decrescere. — Satis est mihi, inquam, ad id quod uolo. Etenim quaestio est, utrum ad corpus cibus pertineat. Pertinet autem, cum eo sub­ ducto ad maciem deducitur. — Omnes ita esse censuerunt. 35 8. Quid ergo anima ? inquam ; nullane habet alimenta pro- V 95 pria ? an eius esca scientia uobis uidetur ? — Plane, inquit mater, nulla re alia credo ali animam quam intellectu rerum atque scientia. — De qua sententia cum Trygetius dubium se ostenderet : Hodie, inquit illa, tu ipse nonne docuisti, unde 40 aut ubi anima pascatur ? Nam post aliquantam prandii par­ tem te dixisti aduertisse, quo uasculo uteremur, quod alia nescio quae cogitasses, nec tamen ab ipsa ciborum parte abstinueras manus atque morsus. Vbi igitur erat animus tuus, quo tempore illud te uescente non adtendebat ? Inde, mihi 45 crede, et talibus epulis animus pascitur, id est theoriis et cogitationibus suis, si per eas aliquid percipere possit. — De qua re cum dubitanter streperent : Nonne, inquam, conceditis hominum doctissimorum animos multo esse quam imperito­ rum quasi in suo genere pleniores atque maiores ? — Mani- PL 50 festum esse dixerunt. — Recte igitur dicimus eorum animos, 964 qui nullis disciplinis eruditi sunt nihilque bonarum artiumI,*

II, 16 quaeramus /5 20 possit A k 26 ego] ergo M p, ergo ego S 31 pr. marcescere M S, macrescere p 35 nullumne habet alimen proprium S ; cfr Gloss. IV , 487, 7 41 non aduertisse p 42 nescio qua A L k 45 theoriis] curis A 2 S k , caris A 1

70

DE BEATA VITA II, 8-io

hauserunt, ieiunos et quasi famelicos esse. — Plenos, inquit Trygetius, et illorum animos esse arbitror, sed uitiis atque nequitia. — Ista ipsa est, inquam, mihi crede, quaedam steri55 litas et quasi fames animorum. Nam quem ad modum corpus detracto cibo plerumque morbis atque scabie repletur, quae in eo uitia indicant famem, ita et illorum animi pleni sunt morbis, quibus sua ieiunia confitentur. Etenim ipsam nequi­ tiam matrem omnium uitiorum ex eo, quod nec quicquam sit, 6o id est ex eo, quod nihil sit, ueteres dictam esse uoluerunt. Cui uitio quae contraria uirtus est, frugalitas nominatur. Vt igitur haec a fruge, id est a fructu propter quandam animorum fecunditatem, ita illa ab sterilitate, hoc est a nihilo nequitia nominata est ; nihil est enim omne, quod fluit, quod soluitur, 65 quod liquescit et quasi semper perit. Ideo tales homines etiam v 96 perditos dicimus. Est autem aliquid, si manet, si constat, si semper tale est, ut est uirtus. Cuius magna pars est atque pul­ cherrima, quae temperantia et frugalitas dicitur. Sed si hoc obs­ curius est, quam ut id iam uos uidere possitis, certe illud con70 ceditis, quia, si animi inperitorum etiam ipsi pleni sunt, ut corporum, ita animorum duo alimentorum genera inueniuntur, unum salubre atque utile, alterum morbidum atque pestiferum. 9. Quae cum ita sint, arbitror die natali meo, quoniam duo 75 quaedam esse in homine conuenit inter nos, id est corpus et animam, non me prandium paulo lautius corporibus nostris solum sed animis etiam exhibere debere. Quod autem hoc sit prandium, si esuritis, proferam. Nam si uos inuitos et fastidien­ tes alere conabor, frustra operam insumam magisque uota fa80 cienda sunt, ut tales epulas potius quam illas corporis desidere­ tis. Quod eueniet, si sani animi uestri fuerint ; aegri enim, sicut in morbis ipsius corporis uidemus, cibos suos recusant et respuunt. — Omnes se uultu ipso et consentiente uoce quid­ quid praeparassem iam sumere ac uorare uelle dixerunt. 85 10. Atque ego rursus exordiens : Beatos nos esse uolumus, in­ quam. — Vix hoc effuderam, occurrerunt una uoce consen- n 30z tientes. — Videtume uobis, inquam, beatus esse, qui quod uult non habet ? — Negauerunfo — Quid ? omnis, qui quod uult habet, beatus est ? — Tum mater : Si bona, inquit, uelit et 90 habeat, beatus est, si autem mala uelit, quamuis habeat, miser est. — Cui ego arridens atque gestiens : Ipsam, inquam, pror-

58/59 cf. Cicero, Tuse. 3, 8, 18. 64/65 cf. Cicero, Tint. 3 ; Acad. 1, 8, 31 ; Plot., Em. 1, 8, 3. 85 Cicero, Hort. frg. 36 ; cf. Aug., Triti. 13, 4, 7.59* 59 nequicquam A 67 huius A magna] maxima S ; cfr infra IV , 31, l. 68/69 obscurius S ft, obscurum ceti. 75 et] atque A edd. 89 bona] mala et non bona Arsenal 354 89/96 et habeat usque uelit] om. M Arsenal 354 k

k

DE B EA TA VITA II, io-xi

71

sus, mater, arcem philosophiae tenuisti. Nam tibi procul dubio uerba defuerunt, ut non sicut Tullius te modo panderes, cuius de hac sententia uerba ista sunt. Nam in Hortensio, quem de 95 laude ac defensione philosophiae librum fecit: Ecce autem, ait, V 97 non j>hilosophi quidem, sed prompti tamen ad disputandum om­ nes aiunt esse beatos, qui uiuant ut ipsi uelint. Falsum id qui­ dem ; uelle enim quod non deceat, id est ipsum miserrimum. Nec tam miserum est non adipisci quod uelis, quam adipisci uelle 100 quod non oporteat. Plus enim mali prauitas uoluntatis adfert quam fortuna cuiquam boni. — In quibus uerbis illa sic excla- PL mabat, ut obliti penitus sexus eius magnum aliquem uirum 965 considere nobiscum crederemus me interim, quantum pote­ ram, intellegente, ex quo illa et quam diuino fonte manarent. 10j — Et Licentius : Sed dicendum, inquit, tibi est, ut beatus sit quisque, quid uelle debeat et quarum rerum eum oporteat habere desiderium. — Inuita me, inquam, natali tuo, quando dignaberis ; quidquid apposueris libenter sumam. Qua conditione hodie apud me ut epuleris, peto nec flagites, quod n o fostasse non est paratum. — Quem cum modestae ac uerecundae commonitionis suae paeniteret : Ergo illud, inquam, conuenit inter nos, neque quemquam beatum esse posse, qui quod uult non habet, neque omnem, qui quod uult habet, beatum esse? — Dederunt. 11511. Quid illud ? inquam, conceditis omnem, qui beatus non sit, miserum esse ? — Non dubitauerunt. — Omnis igitur, in­ quam, qui quod uult non habet, miser est. — Placuit omnibus. — Quid ergo sibi homo conparare debet, ut beatus sit ? in­ quam ; forte enim etiam hoc isti nostro conuiuio subministra120 bitur, ne Licentii auiditas neglegatur ; nam id, opinor, ei conparandum est, quod cum uult habet. — Manifestum esse dixerunt. — Id ergo, inquam, semper manens nec ex fortuna pendulum nec ullis subiectum casibus esse debet. Nam quid- V 98 quid mortale et caducum est, non potest a nobis, quando uolu125 mus et quamdiu uolumus, haberi. — Adsentiebantur omnes. Sed Trygetius : Sunt, inquit, multi fortunati, qui eas ipsas res fragiles casibusque subiectas tamen iucundas pro hac uita cumulate largeque possideant nec quicquam illis eorum quae uolunt desit. — Cui ego : Qui timet, inquam, uidetume tibi 130 beatus esse ? — Non uidetur, inquit. — Ergo quod amat quis­ que si amittere potest, potestne non timere ? — Non potest, inquit. — Amitti autem possunt illa fortuita. Non igitur hoc qui amat et possidet, potest ullo modo beatus esse. — Nihil

96/101

Cicero, Hort. frg. 39 ; cf. Aug., Tria. 13, 3, 8.9 6 k 108 dignaberis] Arsenal 354 edd., dignaueris ceti. 120 licenti A } k 125 et quamdiu uolumus] om. /5

96 promti A boni S

119 homo]

72

DE BEA TA V IT A II, 11-13

repugnauit. Hoc loco autem mater : Etiamsi securus sit, inquit, ea se omnia non esse amissurum, tamen talibus satiari non poterit. Ergo et eo miser, quo semper est indiguus. — Cui ego : Quid, si, inquam, his omnibus abundans rebus atque circumfluens cupiendi modum sibi statuat eisque contentus decenter iucundeque perfruatur, nonne tibi uidetur beatus ? 140— Non ergo, inquit, illis rebus, sed animi sui moderatione beatus est. — Optime, inquam, nec huic interrogationi aliud nec abs te aliud debuit responderi. Ergo nullo modo dubita­ mus, si quis beatus esse statuit, id eum sibi conparare debere, ** 303 quod semper manet nec ulla saeuiente fortuna eripi potest. 145 — Hoc, inquit Trygetius, iam dudum consensimus. — Deus, inquam, uobis aeternus et semper manens uidetur ? — Hoc quidem, inquit Licentius, ita certum est, ut interrogatione non egeat, ceterique omnes pia deuotione concinuerunt. — Deum igitur, inquam, qui habet, beatus est. 150 12. Quod cum gaudentes libentissime acciperent : Nihil ergo, inquam, nobis iam quarendum arbitror esse nisi, quis hominum habeat deum ; beatus enim profecto is erit. De quo quaero, quid uobis uideatur. — Hic Licentius : Deum habet, v 99 qui bene uiuit. — Trygetius : Deum habet, inquit, qui facit PL 155 quae deus uult fieri. — In cuius sententiam Lartidianus con- 966 cessit. Puer autem ille minimus omnium : Is habet deum, ait, qui spiritum inmundum non habet. — Mater uero omnia, sed hoc maxime adprobauit. Nauigius tacebat. Quem cum inter­ rogassem quid sentiret, illud ultimum sibi placere respondit. 160 Nec Rusticum percontari uisum est neglegendum, quaenam esset de re tanta eius sententia ; qui mihi uidebatur non delibe­ ratione magis quam pudore inpeditus silere. Trygetio consen­ sit. 13. Tum ego : Teneo, inquam, omnium placita de re magna 165 sane et ultra quam nec quaeri quicquam oportet nec inueniri potest, si modo eam, ut coepimus, serenissime ac sincerissime inuestigemus. Quod hodie quia longum est et habent in epulis suis et animi quandam luxuriem, si ultra modum in eas et uoraciter inruant — ita enim male quodam modo digerunt ; unde 170 ualetudini mentium non minus qttam ab illa ipsa fame metuen­ dum est — melius nos haec quaestio cras esurientes, si uidetur, accipiet. Illud modo libenter ligurriatis uolo, quod subito mihi ministratori uestro in mentem suggestum est inferendum, et est, ni fallor — qualia solent ultima adponi — quasi scholastico 175 meile confectum atque conditum. — Quo audito sese omnes quasi in elatum ferculum tetenderunt coegeruntque, ut dicere properarem, quidnam id esset. — Quid, inquam, putatis nisi

135

140 et semper manens] ee*manens A , esse semper manens k 155 sententiam S edd., sententia cett. 169 irruunt M S 176 cogitaueruntque A k

DE BEA TA V IT A II, 13-15

73

cum Academicis totum, quod susceperamus, confectum esse negotium ? — Quo accepto nomine tres illi, quibus res nota 180 erat, sese erexerunt alacrius et uelut porrectis, ut fit, manibus inferentem ministrum adiuuerunt quibus potuerunt uerbis, nihil se iucundius audituros esse monstrantes. 14. Tum ego ita rem posui : Si manifestum est, inquam, bea- V 100 tum non esse, qui quod uult non habet — quod paulo ante 185 ratio demonstrauit — nemo autem quaerit, quod inuenire non uult, et quaerunt illi semper ueritatem — uolunt ergo inuenire, uolunt igitur habere inuentionem ueritatis — at non inueniunt, sequitur eos non habere quod uolunt, et ex eo sequitur etiam beatos non esse. At nemo sapiens nisi beatus : sapiens igitur 190 Academicus non est. ■— Hic repente illi quasi totum rapientes exclamauerunt. Sed Licentius attentius et cautius aduertens timuit adsensionem atque subiecit : Rapui quidem uobiscum, si quidem exclamaui illa conclusione commotus. Sed nihil hinc admittam in uiscera et partem meam seruabo Alypio ; 195 nam aut simul eam mecum lambet aut admonebit, cur non oporteat adtingere. — Dulcia, inquam, magis metuere Nauigius deberet splene uitioso. — Hic ille arridens : Plane me, inquit, talia sanabunt. Nam nescio quo modo contortum hoc ** 504 et aculeatum, quod posuisti, ut ait ille de meile Hymetio, 200 acriter dulce est nihilque inflat uiscera. Quare totum etiam palato aliquantum remorso tamen, ut possum, libentissime in medullas traicio. Non enim uideo, quomodo redargui possit ista conclusio. — Prorsus nullo modo potest, inquit Trygetius ; quare gaudeo iam diu cum illis me inimicitias suscepisse. Nam PL 20J nescio qua inpellente natura uel, ut uerius dicam, deo etiam 967 nesciens, quomodo refellendi essent, tamen eis nimis aduersabar. 15. Hic Licentius : Ego, inquit, illos nondum desero. — Ergo, ait Trygetius, dissentis a nobis ? — Numquidnam, ille inquit, 210 uos ab Alypio dissentitis ? — Cui ego : Non dubito, inquam, quin, si adesset Alypius, huic ratiunculae cederet. Non enim V 101 tam absurde sentire poterat, ut aut beatus illi uideretur, qui tantum bonum animi, quod ardentissime habere uellet, non haberet, aut illos nolle inuenire ueritatem aut eum, qui beatus 215 non sit, esse sapientem ; nam his tribus quasi meile farre atque nuculeis illud quod metuis gustare confectum est. — Illene huic tam paruae puerorum inlecebrae cederet Academicorum tanta ubertate deserta, qua inundante hoc nescio quid breue

198/199 cf. Cicero, Acad. 2, 24, 75 ; Hort. frg.

89.

183 proposui Boston 09.331 p 199 meile ymetico /3 S, melles metio A 205 qua nescio k 206 eis nimis /3, animis a, animo eis nimis coni. K 212 ille M fi 216 nucleis Af i' fi 217 paruae] prauae k

74

DE BEA TA VITA II, 15-III, 17

aut obruetur aut pertrahetur ? — Quasi uero, inquam, longum 220 aliquid nos quaeramus praesertim aduersus Alypium ; nam non mediocriter parua ista esse fortia et utilia satis sibi ipse de suo corpore argumentatur. Tu autem, qui elegisti de absentis auctoritate pendere, quid horum non probas ? utrum beatum non esse, qui quod uult non habet ? an illos negas uelle habere 225 inuentam ueritatem, quam uehementer inquirunt ? an uidetur tibi quisquam sapiens non beatus ? — Prorsus beatus est, inquit, qui quod uult non habet, quasi stomachanter arridens. Quod cum iuberem ut seriberetur : Non dixi, inquit exclamans. Quod item cum annuerem scribi : Dixi, inquit. Atque ego 230 semel praeceperam, ut nullum uerbum praeter litteras funderet. Ita adulescentem inter uerecundiam atque constantiam exagi­ tatum tenebam. 16. Sed cum his uerbis eum iocantes quasi ad uescendam particulam suam prouocamus, animaduerti ceteros rei totius 235 ignaros et scire cupientes, quid inter nos solos tam iucunde ageretur, sine risu nos intueri. Qui mihi prorsus similes uisi sunt — quod plerumque solet — his, qui cum epulantur inter auidissimos rapacissimosque conuiuas, a rapiendo uel grauitate sese abstinent uel pudore terrentur. Et quia ego inuita240 ueram et magni cuiusdam hominis personam atque, ut totum explicem, ueri hominis etiam in illis epulis inuitatorem susti- V 102 nere docuisti, commouit me illa inaequalitas mensae nostrae et discrepantia. Adrisi matri. Atque iÛa liberrime, quod minus habebant, quasi de suo cellario promendum imperans : Iam 245 dic nobis, inquit, et redde, qui sint isti Academici et quid sibi uelint. — Cui breuiter cum exposuissem aperteque ita, ut nemo illorum ignarus abscederet : Isti homines, inquit, caducarii sunt — quo nomine uulgo apud nos uocantur, quos comitialis morbus subuertit — et simul surrexit, ut abiret. Atque hic 2jo omnes laeti ac ridentes interposito fine discessimus. III. 17. Postridie autem, cum item post prandium sed ali- PL quanto quam pridie serius idem ibidemque consedissemus : 968 Tarde, inquam, uenistis ad conuiuium ; quod uobis non crudi- y 305 tate accidisse arbitror, sed paucitatis ferculorum securitate, 5 quod non tam mature adgredieiMum uisum est, quod cito uos peresuros putastis. Non multum enim reliquiarum credendum erat remansisse, ubi die ipso atque sollemnitate tam exiguum repertum erat. Fortasse recte. Sed quid uobis praeparatum sit, ego quoque uobiscum nescio. Alius est enim, qui omnibus 10 cum omnes tum maxime tales epulas praebere non cessat, sed

222 suo] tuo A k 228 dixit /3 A 234 prouocaremus Boston 09.331 y et] sed y 241/242 inuitatorem sustinere docuisti] sustinebam docti S III,

1 post tridie a

7 tam om. a

k

235

DE BEATA VITA III, 17-19

75

nos ab edendo uel inbecillitate uel saturitate uel negotio plerum­ que cessamus ; quem manentem in hominibus beatos eos facere inter nos heri, nisi fallor, pie constanterque conuenerat. Nam cum ratio demonstrasset eum beatum esse, qui deum haberet, 15 nec huic quisquam uestrum sententiae restitisset, quaesitum est, quinam uobis uideretur deum habere. De qua re, si bene memini, tres sententiae dictae sunt. Nam partim placuit deum habere illum, qui ea faceret quae deus uellet ; quidam autem dixerunt quod is deum haberet, qui bene uiueret ; reliquis uero V 103 20 in eis deus esse uisus est, in quibus inmundus qui appellatur spiritus non est. 18. Sed fortasse omnes diuersis uerbis unum idemque sen­ sistis. Nam, si duo prima consideremus, et omnis, qui bene uiuit, ea facit, quae uult deus, et omnis, qui ea facit, quae uult 25 deus, bene uiuit nec quicquam est aliud bene uiuere quam ea facere, quae deo placeant, nisi quid uobis aliud uidetur. — Adsentiebantur. — Tertium uero illud paulo diligentius conside­ randum est propterea, quod ritu castissimorum sacrorum spi­ ritus inmundus, quantum intellego, duobus modis appellari 30 solet, uel ille, qui extrinsecus animam inuadit sensusque con­ turbat et quendam hominibus infert furorem, cui excludendo qui praesunt, manum inponere uel exorcizare dicuntur, hoc est per diuina eum adiurando expellere ; aliter autem dicitur spiritus inmundus omnis omnino anima inmunda, quod nihil 35 est aliud quam uitiis et erroribus inquinata. Itaque abs te quaero, tu puer, qui fortasse aliquanto sereniore ac purgatiore spiritu istam sententiam protulisti, qui tibi uideatur inmundum spiritum non habere, illene, qui daemonem non habet, quo uesani homines fieri solent, an ille, qui animam suam iam 4° a uitiis omnibus peccatisque mundauit ? — Is mihi uidetur, inquit, spiritum inmundum non habere, qui caste uiuit. — Sed castum, inquam, quem uocas ? eumne, qui nihil peccat, an eum tantum, qui ab inlicito concubitu temperat ? - Quomo­ do, inquit, castus potest esse, qui ab inlicito tantum concubitu PL 45 sese abstinens ceteris peccatis non desinit inquinari ? Ille est 969 uere castus, qui deum adtendit et ad ipsum solum se tenet. — Quae uerba pueri sicut dicta erant cum conscribi mihi placuis­ set : Is ergo, inquam, necesse est bene uiuat et qui bene uiuit, V 104 necessario talis est, nisi quid tibi aliud uidetur. — Concessit 5° cum ceteris. — Ergo una est hic, inquam, dicta sententia. 19. Sed illud a uobis paululum quaero, uelitne deus, ut homo deum quaerat. — Dederunt. — Item quaero : numquidnam*3 6

13 ni Boston 09.331 ft 16 quinam L S, quisnam M ft, quid A k 17 parti S ft 36 abs] ex A k 37 quis Boston 09.331 ft 39 iam] om. P u 43 qui] si A k 47/48 placuisset] placuisset haec ultima a 48 is] S, his A , om. /5

76

DE BEA TA VITA III, 19-21

possumus dicere illum, qui deum quaerit, male uiuere ? — Nullo modo, dixerunt. — Etiam hoc tertium respondete : spi55 ritus inmundus potestne deum qtfarere ? — Negabant ali­ quantum dubitante Nauigio, qui postea ceterorum uocibus 306 cessit. — Si igitur, inquam, qui deum quaerit, id facit, quod deus uult, et bene uiuit et spiritum imundum non habet, qui autem quaerit deum, nondum habet deum, non igitur quisquis 60 aut bene uiuit aut quod uult deus facit aut spiritum inmundum non habet, continuo deum habere dicendus est. — Hic cum se ceteri concessionibus suis deceptos riderent, postulauit mater, cum diu stupida fuisset, ut ei hoc ipsum, quod conclusionis necessitate intorte dixeram, explicando relaxarem atque sol65 uerem. Quod cum factum esset : Sed nemo, inquit, potest peruenire ad deum, nisi deum quaesierit. — Optime, inquam ; tamen qui adhuc quaerit, nondum ad deum peruenit et iam bene uiuit. Non igitur quisquis bene uiuit, deum habet. — Mi­ hi, inquit, uidetur deum nemo non habere, sed eum qui bene 70 uiuunt, habent propitium, qui male, infestum. — Male igitur, inquam, hesterno die concessimus eum beatum esse, qui deum habet, si quidem omnis homo habet deum nec tamen omnis homo beatus est. — Adde ergo, inquit, propitium. 20. Saltim, inquam, hoc inter nos satis constat, eum beatum 75 esse, qui habet propitium deum ? — •Vellem, inquit Nauigius, consentire, sed illum uereor, qui adhuc quaerit, praesertim ne concludas beatum esse Academicum, qui hesterno sermone uulgari quidem et male Latino, sed aptissimo sane, ut mihi uidetur, uerbo caducarius nominatus est. Non enim possum 80 dicere homini deum quaerenti aduersum deum esse. Quod si dici nefas est, propitius erit, et qui propitium deum habet, V 105 beatus est. Beatus ergo erit ille, qui quaerit ; omnis autem quaerens nondum habet quod uult : erit igitur beatus homo, qui quod uult non habet, quod heri omnibus nobis uidebatur 85 absurdum, unde credebamus Academicorum tenebras esse dis­ cussas. Quare iam de nobis Licentius triumphabit mihique illa dulcia, quae contra ualitudinem meam temere accepi, has de me poenas exigere quasi prudens medicus admonebit. 21. Hic, cum etiam mater adrisjsset : Ego, inquit Trygetius, 90 non concedo continuo deum aduersari, cui non sit propitius, sed esse aliquid medium puto. — Cui ego : Istum tamen homi­ nem, inquam, medium, cui nec propitius deus est nec infestus, deum quoquo modo habere concedis ? — Hic, cum ille cuncta­ retur : Aliud est, inquit mater, deum habere, aliud non esse PL 95 sine deo. — Quid ergo, inquam, melius est, utrum habere deum 970 an non esse sine deo ? — Quantum possum, inquit, intellegere,6 1

61 credendus M ft 67 et iam] etiam si M S ft possumus /3 81 erit] om. /3

72 deum habet M S ft

79

DE BEA TA VITA III, 21-IV, 23

77

ista est sententia mea : qui bene uiuit, habet deum, sed propi­ tium, qui male, habet deum, sed aduersum, qui autem adhuc quaerit nondumque inuenit, neque propitium neque aduersum, 100 sed non est sine deo. — Haecine, inquam, uestra etiam senten­ tia est ? — Hanc esse dixerunt. — Dicite mihi, quaeso, in­ quam, non uobis uidetur esse homini deus propitius, cui fauet ? — Esse confessi sunt. — Non ergo, inquam, fauet deus quae­ renti sese homini ? — Responderunt fauere. — Habet igitur, 105 inquam, qui deum quaerit, deum propitium et omnis, qui habet deum propitium, beatus est. Beatus est ergo et ille, qui quaerit. Qui autem quaerit, nondum habet quod uult. Erit igitur beatus, qui quod uult non habet. — Prorsus, inquit mater, non mihi uidetur beatus esse, qui quod uult non habet. 110 — Ergo, inquam, non omnis, qui habet deum propitium, bea- p 307 tus est. — Si hoc cogit ratio, inquit, non possum negare. — Ista igitur, inquam, distributio erit, ut omnis, qui iam deum inuenit, et propitium deum habeat et beatus sit, omnis autem, qui deum quaerit, propitium deum habeat sed nondum sit V 106 115 beatus, iam uero quisquis uitiis atque peccatis a deo se alienat, non modo beatus non sit sed ne deo quidem uiuat propitio. 22. Quod cum placuisset omnibus : Bene habet, inquam, sed adhuc illud uereor, ne uos moueat quod iam superius conces­ seramus, miserum esse quisquis beatus non esset ; qui conse120 quens erit esse miserum hominem, qui ****** aliquem beatum. An uero, quod ait Tullius, multorum in terris praediorum domi­ nos diuites appellamus, omnium uirtutum possessores pauperes nominabimus ? Sed illud uidete, utrum, quomodo uerum est, quod omnis egens miser sit, ita sit uerum, quod omnis miser 125 egeat. Ita enim erit uerum nihil esse aliud miseriam quam egestatem, quod me nunc, cum diceretur, laudare sensistis. Hoc autem hodie longum est, ut quaeramus ; quare peto, ne fastidio uobis sit ad istam mensam cras etiam conuenire. — Quod cum omnes se libentissime habere dixissent, surreximus. IV. 23. Tertius autem dies disputationis nostrae matutinus nubes, quae nos cogebant in balneas, dissipauit tempusque postmeridianum candidissimum reddidit. Placuit ergo in pra­ tuli propinqua descendere atque omnibus nobis, ubi commo5 dum uisum est, considentibus reliquus ita sermo peractus est : III, 121/123 Cicero, in Hortensio sec. U sener, Gôtt. gei. Anz., 1892, p. 381-382.

106 ait. est] om. /5 117 placuisset] placuit A 1 k 119 esset] sit M p 120 qui pro tem aliquem beatum A , aliquem beatum S, qui pro te et ibi sic habet aliquem beatum /5, qui beatus non est Boston 09.331 ; hic lacunam indicat k cuius mentionem fecit Aug., Retract. 1, 2, 4 127 est] om. A 1 k IV, 1 matutinas S p protractus M

3 promeridianum codd.

5 peractus]

L, paratus a,

78

DE BEATA VITA IV, 23-25

Omnia paene, inquam, quae interroganti mihi concedi a uobis uolui, habeo ac teneo ; quare hodierno die, quo possimus tan­ dem hoc nostrum conuiuium aliquo interuallo dierum distin­ guere, aut nihil aut non m ultum erit, ut opinor, quod m ihi uos 10 respondere necesse sit. Dictum enim erat a matre nihil esse aliud miseriam quam egestatem conuenitque inter nos omnes qui egeant miseros esse. Sed utrum omnes etiam miseri egeant, nonnulla quaestio est, quam hesterno die non potuimus expli­ care. Hoc autem ita se habere si ratio demonstrauerit, perfec15 tissime inuentum est, qui sit beatus ; erit enim ille, qui non eget. Omnis enim non miser beatus est ; ergo beatus est, qui egestate caret, si quam dicimus egestatem eandem miseriam esse constiterit.

PL

971 V 107

24. Quid enim ? ait Trygetius, non potest ex eo iam confici 20 omnem non egentem beatum esse, quo manifestum est omnem, qui egeat, esse miserum ? Nam concessisse nos memini nihil esse medium inter miserum et beatum. — Aliquidne, inquam, inter mortuum et uiuum tibi medium uidetur esse ? Nonne omnis homo aut uiuus aut mortuus est ? — Fateor, inquit, 2j neque hic esse aliquid medium ; sed quorsum istuc ? — Quia, inquam, etiam illud te fateri credo, omnem, qui ante annum sepultus est, esse mortuum. — Non negabat. — Quid ? omnis, qui ante annum sepultus non est, uiuit ? — Non, ait, sequitur. — Ergo, inquam, non sequitur, ut, si omnis qui eget miser est,

30 omnis qui non eget sit beatus, quamuis inter miserum et bea­ tum ut inter uiuum et mortuum medium nihil inueniri queat. 25. Quod cum aliqui eorum paulo tardius intellexissent me id quibus potui uerbis ad eorum sensum adcommodatis ape- /* 308 riente atque uersante: Ergo, inquam, miserum esse omnem 35 qui egeat, dubitat nemo nec nos terrent quaedam sapientium corpori necessaria. Non enim eis eget ipse animus, in quo po­ sita est beata uita. Ipse enim perfectus est ; nullus autem per­ fectus aliquo eget et, quod uidetur corpori necessarium, sumet, si adfuerit, si non adfuerit, non eum istarum rerum franget 40 inopia. Omnis namque sapiens fortis est, nullus autem fortis aliquid metuit : non igitur metuit sapiens aut mortem corporis aut dolores, quibus pellendis uel uitandis uel differendis sunt necessaria illa, quorum ei potest contingere inopia. Sed tamen v 108 non desinit eis bene uti, si ipsa non desunt. Verissima est enim 4$ illa sententia : nam tu quod uitare possis, stultum admittere est. IV, 36/37 cf. Aug., Retract, i, 2, 4 ; Stoicorum Veterumfragmenta III, 131 frg. 372. 46 Terentius, Eun. 761.*39

7 possumus A 11 omnes] om. a 39 frangit a 46 uitare] cauere Terentius k

k

21 consensisse /3

36 enim] om. A k

DE BEATA VITA IV, 25-26

79

Vitabit ergo mortem ac dolorem, quantum potest et quantum decet, ne, si minime uitauerit, non ex eo miser sit, quia haec accidunt, sed quia uitare cum posset, noluit, quod manifestum 50 stultitiae signum est. Erit ergo ista non uitans non earum re­ rum perpessione, sed stultitia miser. Si autem non ualuerit euitare, cum id sedulo ac decenter egerit, non eum ista inruentia miserum facient. Etenim et illa eiusdem comici sententia non minus uera est : 55 quoniam non potest id fieri, quod uis, id uelis, quod possis. Quomodo erit miser, cui nihil accidit praeter uoluntatem, quia, quod sibi uidet non posse prouenire, non potest uelle ? Habet enim rerum certissimarum uoluntatem, id est ut quicquid agit PL non agat nisi ex uirtutis quodam praescipto et diuina lege 972 60 sapientiae, quae nullo ab eo pacto eripi possunt. 26. Iam nunc uidete, utrum etiam omnis, qui miser est, egeat. Nam huic sententiae concedendae difficultatem illa res facit, quod multis in magna fortuitarum rerum copia constitu­ tis, quibus ita facilia sunt omnia, ut ad eorum nutum praesto 65 sit quidquid cupiditas poscit, difficilis quidem ista uita est. Sed fingamus aliquem tamen, qualem Tullius fuisse dicit Oratam. Quis enim facile dicat Oratam egestate laborasse, hominem ditissimum amoenissimum deliciosissimum, cui neque ad uoluptatem quicquam defuit neque ad gratiam neque ad v 108 70 bonam integramque ualetudinem ? Nam et praediis quaestuo­ sissimis et amicis iucundissimis, quantum libuit, abundauit et illis omnibus aptissime ad salutem corporis usus est eiusque, ut breuiter totum explicem, omne institutum uoluntatemque om­ nem successio prospera consecuta est. Sed fortasse inquiet 75 aliquis uestrum plus illum, quam habebat, habere uoluisse. Hoc ignoramus. Sed, quod satis est quaestioni, faciamus eum non desiderasse amplius, quam tenebat ; uideturne uobis eguisse ? — Etiamsi concedam, inquit Licentius, nihil eum plus desiderasse, quod in homine non sapiente nescio quomodo 80 accipiam, metuebat tamen — erat enim, ut dicitur, ingenii non mali — ne illa omnia sibi uel uno aduerso impetu raperentur. Non enim magnum erat intellegere talia cuncta, quantacumque essent, esse sub casibus constituta. — Tum ego arridens : Vides, inquam, Licenti, fortunatissimum istum hominem a 85 beata uita ingenii bonitate inpeditum. Quo enim erat acutior,

55 Terentius, Andria 305 ; cf. Aug., Trin. 13, 7, 10. frg. 76.7 1

67

cf. Cicero, Hort.

63 multis] S k , multi cett. 63/64 constitutis] S k , constituti A , constituti sunt cett. 66 tamen] talem Boston 09.331 67 oratum /5 69 uoluntatem A M 71 et amicis iucundissimis] om. fi 72 eisque /5 86 enim uir M n 83 tunc /5

8o

DE BEATA VITA IV, 26-28

eo uidebat illa omnia se posse amittere ; quo metu frangebatur illudque uulgare satis asserebat infidum hominem malo suo esse cordatum. 27. Hic cum et ille et ceteri adrisissent : Illud tamen, in- n 309 90 quam, diligentius adtendamus, quia, etsi timuit iste, non eguit, unde quaestio est. Egere est enim in non habendo, non in timore amittendi quae habeas. Erat autem iste miser, quia metuebat, quamuis non egeret. Non igitur omnis, qui miser est, eget. — Quod cum adprobauisset cum ceteris etiam ipsa, 95 cuius sententiam defendebam, aliquantum tamen addubitans : Nescio, inquit, tamen et nondum plane intellego, quomodo ab egestate possit miseria aut egestas a miseria separari. Nam et iste, qui diues et locuples erat et nihil, ut dicitis, amplius desiderabat, tamen, quia metuebat ne amitteret, egebat sa100 pientia. Ergone hunc egentem diceremus, si egeret argento et pecunia, cum egeret sapientia, non dicemus ? — Vbi cum omnes mirando exclamassent me ipso etiam non mediocriter v n o alacri atque laeto, quod ab ea potissimum dictum esset, quod pro magno de philosophorum libris atque ultimum proferre 105 paraueram : Videtisne, inquam, aliud esse multas uariasque doctrinas, aliud animum adtentissimum in deum ? nam unde ista, quae miramur, nisi inde procedunt ? — Hic Licentius PL laetus exclamans : Prorsus, inquit, nihil uerius, nihil diuinius 973 dici potuit. Nam et maior ac miserabilior egestas nulla est n o quam egere sapientia et, qui sapientia non eget, nulla re omnino egere potest. 28. Est ergo animi egestas, inquam, nihil aliud, quam stul­ titia. Haec est enim contraria sapientiae et ita contraria, ut mors uitae, ut beata uita miserae, hoc est sine aliquo medio. 115 Nam ut omnis non beatus homo miser est omnisque homo non mortuus uiuit, sic omnem non stultum manifestum est esse sapientem. E x quo et illud iam licet uidere, non ex eo tantum Sergium Oratam fuisse miserum, quod timebat, ne fortunae illa munera amitteret, sed quia stultus erat. Quo fit, ut mise120 rior esset, si tam pendulis nutantibusque his, quae bona puta­ bat, nihil omnino metuisset. Esset enim non fortitudinis ex­ cubiis sed mentis sopore securior'fet altiore stultitia demersius miser. At si omnis, qui caret sapientia, magnam patitur egesta­ tem omnisque compos sapientiae nihilo eget, sequitur, ut 123 stultitia sit egestas. Vt autem omnis stultus miser, ita omnis

87/88 prouerbium originis incerti ; cf. P

Sonny, Arcb. f . Lat. Lexicogr. V III, 1893,

• 487-8 7

87 infidem A miseriae /3

L, diuitem J 05 dependebam /J 101 diceremus M ft 120 esset] fuisset L 122 demersus Poston 09.331 fi

114

DE BEATA VITA IV, 28-30

81

miser stultus est. Ergo ut omnis egestas miseria, ita omnis miseria egestas esse conuincitur. 29. Quam conclusionem Trygetius cum se parum intellexisse diceret : Quid, inquam, inter nos ratione conuenit ? — Eum 130 egere, inquit, qui sapientiam non habeat. — Quid est ergo, in­ quam, egere ? — Sapientiam, inquit, non habere. — Quid est, inquam, sapientiam non habere ? Hic cum taceret : Nonne hoc est, inquam, habere stultitiam ? — Hoc, inquit. — Nihil est ergo aliud, inquam, habere egestatem quam habere stultitiam ; 135 ex quo iam necesse est egestatem alio uerbo nominari, quando stultitia nominatur ; quamquam nescio quomodo dicamus ; V m ‘habet egestatem' aut ‘habet stultitiam'. Tale est enim, ac si locum aliquem, qui lumine careat, dicamus habere tenebras, quod nihil est aliud quam lumen non habere. Non enim tene140 brae quasi ueniunt aut recedunt, sed carere lumine, hoc ipsum est iam tenebrosum esse, ut carere ueste, hoc est esse nudum. Non enim ueste accedente ueluti aliqua res mobilis nuditas fugit. Sic ergo dicimus aliquem habere egestatem, quasi dica­ mus habere nuditatem. Egestas enim uerbum est non habendi. 145 Quam ob rem, ut quod uolo explicem, sicut possum, ita dicitur ‘habet egestatem', quasi dicatur ‘habet non habere’. Itaque si /* 310 stultitiam ipsam ueram et certam egestatem esse monstratum est, uide iam quaestionem quam susceperamus, utrum soluta sit. Dubitabatur enim inter nos, utrum, cum appellaremus 150 miseriam, nihil aliud quam egestatem nominaremus. Dedimus autem rationem recte stultitiam uocari egestatem. Sicut ergo et omnis stultus miser et omnis miser stultus est, ita necesse est non solum omnem, qui egeat, miserum, sed etiam omnem, qui miser sit, egentem esse fateamur. At si ex eo, quod et omnis 155 stultus miser est et omnis miser stultus est, conficitur stulti­ tiam esse miseriam, cur non ex eo, quod et quisquis eget miser et quisquis miser est eget, nihil aliud miseriam quam egesta­ tem esse conficimus ? 30. Quod cum omnes ita esse faterentur : Illud iam, inquam, PL 160 sequitur, ut uideamus, quis non egeat ; is enim erit sapiens et 974 beatus. Egestas autem stultitia est egestatisque nomen ; hoc autem uerbum sterilitatem quandam et inopiam solet signifi­ care. Adtendite quaeso altius, quanta cura priscorum homi­ num siue omnia siue, quod manifestum est, quaedam uerba 165 creata sunt earum rerum maxime, quarum erat notitia perne­ cessaria. Iam enim conceditis omnem stultum egere et omnem qui egeat stultum esse ; credo uos etiam concedere animum stultum esse uitiosum omniaque animi uitia uno stultitiae no-

1S1 inquit] om. A 134 inquam] om. /5 alt. habere] om. /5 ft 138 lumi­ nari S 144 uerbum] nomen J* 147 et certam] certam A k, om. S 140 appellaremus] appellarem M, appellamus k 163 quaeso] ergo A k} om. S k

82

DE BEATA V IT A IV, 30-31

mine includi. Primo autem die huius disputationis nostrae 170 nequitiam dixeramus esse ab eo dictam, quod nec quicquam v 112 sit, cui contrariam frugalitatem a fruge fuisse nominatam. Ergo in his duobus contrariis, hoc est frugalitate atque nequi­ tia, illa duo uidentur eminere, esse et non esse. E gestati autem, de qua quaestio est, quid putamus esse contrarium ? — Hic, 175 cum aliquantum cunctarentur : Si dicam, inquit Trygetius, diuitias, uideo his paupertatem esse contrariam. — E st qui­ dem, inquam, uicinum ; nam paupertas et egestas unum atque idem accipi solet. Tamen aliud uerbum inueniendum est, ne meliori parti desit unum uocabulum, ut, cum illa pars pauper­ ise» tatis et egestatis nomine abundet, ex hac parte solum oppona­ tur diuitiarum nomen. Nihil enim absurdius, quam ut hic sit egestas uocabuli, ubi est contraria pars egestati. — Plenitudo, inquit Licentius, si dici potest, uidetur m ihi recte opponi egestati. 185 31. Postea, inquam, de uerbo quaeremus fortasse diligen­ tius ; non enim hoc curandum est in conquisitione ueritatis. Quamuis enim Sallustius, lectissimus pensator uerborum, eges­ tati opposuerit opulentiam, tamen accipio istam plenitudinem. Non enim nec hic grammaticorum formidine liberabimur aut 190 metuendum est, ne ab eis castigemur, quod incuriose utimur uerbis, qui res suas nobis ad utendum dederunt. — V bi cum adrisissent : Ergo quia mentes uestras, inquam, cum intenti estis in deum, uelut quaedam oracula non contemnere statui, uideamus, quid sibi uelit hoc nomen ; nam nullum adeommo195 datius esse arbitror ueritati. Plenitudo igitur et egestas con­ traria sunt ; at etiam hic similiter, ut in nequitia et frugalitate, apparent illa duo, esse et non esse, et, si egestas est ipsa stultitia, plenitudo erit sapientia. Merito etiam uirtutum om­ nium matrem m ulti frugalitatem esse dixerunt. Quibus consen200 tiens Tullius etiam in populari oratione ait : ut uolet quisque

accipiat ; ego tamen frugalitatem, id est modestiam et temperan- /*311 tiam, uirtutem maximam iudico : prorsus doctissime ac d e c e n -v 113 tissime ; considerauit enim frugem, id est illud, quod esse dicimus, cui est non esse contrarium. Sed propter uulgarem 205 loquendi consuetudinem, qua frugalitas quasi parsimonia dici solet, duobus consequentibus quid senserit inlustrauit subi-

169/170 cf. supra, II, 8, 1. 58/59. 187 cf. Sallustius, Cat. 52, 22. cf. Val. Max., Dicta et facta memorabilia 2, 5, 6 ; Cicero, Tuse. 3, 8, 16. Cicero, Deiot. 26.

198/199

200/202

170 nequaquam M 1, ne quicquam M2, necquicquam k 178 solent /5 fi inquisitione S fi 189 nec] om. fi S n laboramus S, laborabimus /t uirtutem] uirtutem esse Cicero 11, uirtutum S 204 utique] antique S,

186

202 om. M

DE BEATA V IT A IV, 31-33

83

ciendo modestiam et temperantiam ; et haec duo uerba dili- pl gentius adtendamus. 975

32. Modestia utique dicta est a modo et a temperie tempe­ rantia. Vbi autem modus est atque temperies, nec plus est quicquam nec minus. Ipsa est igitur plenitudo, quam egestati contrariam posueramus, multo melius, quam si abundantiam poneremus. In abundantia enim intellegitur affluentia et quasi rei nimium exuberantis effusio. Quod cum euenit ultra quam 215 satis est, etiam ibi desideratur modus et res, quae nimia est, modo eget. Ergo nec ab ipsa redundantia egestas aliena est, a modo autem et plus et minus aliena sunt. Ipsam etiam opulen­ tiam si discutias, inuenies eam nihil aliud tenere quam modum. Nam non nisi ab ope dicta est opulentia. Quomodo autem 220 opitulatur, quod nimium est, cum incommodius sit saepe quam parum ? Quidquid igitur uel parum uel nimium est, quia modo eget, obnoxium est egestati. Modus ergo animi sapientia est. Etenim sapientia contraria stultitiae non negatur et stul­ titia egestas, egestati autem contraria plenitudo : sapientia 225 igitur plenitudo. In plenitudine autem modus : modus igitur animo in sapientia est. Vnde illud praeclarum est et non inmerito diffamatur : hoc primum in uita esse utile, ut ne quid nimis. 33. Dixeramus autem in exordio hodiernae disputationis 230 nostrae, quod, si inueniremus nihil esse aliud miseriam quam egestatem, eum beatum esse fateremur, qui non egeret. Est autem inuentum. Ergo beatum esse nihil est aliud quam non v 114 egere, hoc est esse sapientem. Si autem quaeritis, quid sit sapientia, iam et ipsam ratio, quantum in praesentia potuit, 23s euoluit atque eruit ; nihil est enim aliud quam modus animi, hoc est quo sese animus librat, ut neque excurrat in nimium neque infra quam plenum est coartetur. Excurrit autem in luxurias dominationes superbias ceteraque id genus, quibus inmoderatorum miserorumque animi sibi laetitias atque po2 4 0 tentias conparari putant. Coartatur autem sordibus timoribus maerore cupiditate atque aliis, quaecumque sunt, quibus ho­ mines miseros etiam miseri confitentur. Cum uero sapientiam contemplatur inuentam cumque, ut huius pueri uerbo utar, ad ipsam se tenet nec se ad simulacrorum fallaciam, quorum -245 pondus amplexus a deo suo cadere atque demergi solet, ulla commotus inanitate conuertit, nihil inmoderationis et ideo

r io

228 Terentius, Andria 61. 18, 1. 45/46.

229 cf. supra, IV, 23,1. 8/9.

243 cf. supra, III,

218 inuenias /5 226 animi L 2 S n 227 diffamatus A \ diffamatum A 2 K 228 hoc primum] adprime Terentius 234 iam] nam L fi 236 quo] a quo a

84

DE BEA TA V IT A IV, 33-35

nihil egestatis, nihil igitur miseriae pertimescit. H abet ergo modum suum, id est sapientiam, quisquis beatus est.

34. Quae est autem dicenda sapientia nisi quae dei sapientia 250 est ? Accepimus autem etiam auctoritate diuina dei filium nihil esse aliud quam dei sapientiam, et est dei filius profecto deus. Deum habet igitur quisquis beatus est ; quod omnibus nobis p 312 iam ante placuit, cum hoc conuiuium ingressi sumus. Sed quid putatis esse sapientiam nisi ueritatem ? Etiam hoc enim dic255 tum est : ego sum ueritas. Veritas autem ut sit, fit per aliquem summum modum, a quo procedit et in quem se perfecta conuertit. Ipsi autem summo modo nullus alius modus inponitur ; PL si enim summus modus per summum modum modus est, per se 976 ipsum modus est. Sed etiam summus modus necesse est, ut 260 uerus modus sit. Vt igitur ueritas modo gignitur, ita modus ueritate cognoscitur. Neque igitur ueritas sine modo neque modus sine ueritate umquam fuit. Quis est dei filius ? dictum est : ueritas. Quis est, qui non habet patrem ? quis alius quam summus modus ? Quisquis igitur ad summum modum per 265 ueritatem uenerit, beatus est. Hoc est animis deum habere, V 115 id est deo perfrui. Cetera enim quamuis a deo habeantur, non habent deum. 33. Admonitio autem quaedam, quae nobiscum agit, ut deum recordemur, ut eum quaeramus, ut eum pulso omni fas270 tidio sitiamus, de ipso ad nos fonte ueritatis emanat. Hoc interioribus luminibus nostris iubar sol ille secretus infundit. Huius est uerum omne, quod loquimur, etiam quando adhuc uel minus sanis uel repente apertis oculis audacter conuerti et totum intueri trepidamus, nihilque aliud etiam hoc apparet 275 esse quam deum nulla degeneratione inpediente perfectum. Nam ibi totum atque omne perfectum est simulque est omnipotentissimus deus. Sed tamen quamdiu quaerimus, nondum ipso fonte atque, ut illo uerbo utar, plenitudine saturati non­ dum ad nostrum modum nos peruenisse fateamur et ideo 280 quamuis iam deo adiuuante nondum tamen sapientes ac beati sumus. Illa est igitur plena satietas animorum, hoc est beata uita, pie perfecteque cognoscere, a quo inducaris in ueritatem, qua ueritate perfruaris, per quid conectaris summo modo. Quae tria unum deum deum intellegentibus unamque substan285 tiam exclusis uanitatibus uariae superstitionis ostendunt. —

250 cf. I

Cor. 1, 24; Aug., c. Acad. 2, 1, 1. 255 Ioh. 14, 6. 255/264 cf. Plot., Esm. i , 2, 2 ; x, 8, 2. 270/271 cf. Aug., Solii. 1, 8, 15 ; de magistro 11, 38 ; Ciu. Dei 10, 2. 273/274 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16 ; 7, 7, 17 ; 7, 20, 26.

250 autem] om. S 269 omni] somni a

etiam] om. /3 265 animi /3 266 frui Boston 270 ueritatis] om. /3 272 uerum] uerbum /3

09.331 p

DE BEATA VITA IV, 35-36

85

Hic mater recognitis uerbis, quae suae memoriae penitus in­ haerebant, et quasi euigilans in fidem suam uersum illum sacerdotis nostri : foue 'precantes, trinitas, 290 laeta effudit atque subiecit : Haec est nullo ambigente beata uita, quae uita perfecta est, ad quam nos festinantes posse perduci solida fide alacri spe flagranti caritate praesumendum est. 36. Ergo, inquam, quoniam modus ipse nos admonet et con295 uiuium aliquo interuallo dierum distinguere, quantas pro uiribus possum, gratias ago summo et uero deo patri, domino liberatori animarum, deinde uobis, qui concorditer inuitati multis etiam me cumulastis muneribus. Nam tantum in nos- v 116 trum sermonem contulistis, ut me negare non possim ab 300 inuitatis meis esse satiatum. — Hic omnibus gaudentibus et laudantibus deum : Quam uellem, inquit Trygetius, hoc modo nos cotidie pasceres. — Modus, inquam, ille ubique seruandus est, ubique amandus, si uobis cordi est ad deum reditus noster. — His dictis facto disputationis fine discessimus.

289 Ambrosius, Hymn. 2, 302 nos] om. fi

32.

295 cf. supra, IV,

23, I. 7.

84

DE BEA TA V IT A IV, 33-35

nihil egestatis, nihil igitur miseriae pertimescit. Habet ergo modum suum, id est sapientiam, quisquis beatus est. 34. Quae est autem dicenda sapientia nisi quae dei sapientia 250 est ? Accepimus autem etiam auctoritate diuina dei filium nihil esse aliud quam dei sapientiam, et est dei filius profecto deus. Deum habet igitur quisquis beatus est ; quod omnibus nobis /*512 iam ante placuit, cum hoc conuiuium ingressi sumus. Sed quid putatis esse sapientiam nisi ueritatem ? Etiam hoc enim dicajj tum est : ego sum ueritas. Veritas autem ut sit, fit per aliquem summum modum, a quo procedit et in quem se perfecta conuertit. Ipsi autem summo modo nullus alius modus inponitur ; PL si enim summus modus per summum modum modus est, per se 976 ipsum modus est. Sed etiam summus modus necesse est, ut 260 uerus modus sit. Vt igitur ueritas modo gignitur, ita modus ueritate cognoscitur. Neque igitur ueritas sine modo neque modus sine ueritate umquam fuit. Quis est dei filius ? dictum est : ueritas. Quis est, qui non habet patrem ? quis alius quam summus modus ? Quisquis igitur ad summum modum per 265 ueritatem uenerit, beatus est. Hoc est animis deum habere, v 115 id est deo perfrui. Cetera enim quamuis a deo habeantur, non habent deum. 35. Admonitio autem quaedam, quae nobiscum agit, ut deum recordemur, ut eum quaeramus, ut eum pulso omni fas270 tidio sitiamus, de ipso ad nos fonte ueritatis emanat. Hoc interioribus luminibus nostris iubar sol ille secretus infundit. Huius est uerum omne, quod loquimur, etiam quando adhuc uel minus sanis uel repente apertis oculis audacter conuerti et totum intueri trepidamus, nihilque aliud etiam hoc apparet 275 esse quam deum nulla degeneratione inpediente perfectum. Nam ibi totum atque omne perfectum est simulque est omnipotentissimus deus. Sed tamen quamdiu quaerimus, nondum ipso fonte atque, ut illo uerbo utar, plenitudine saturati non­ dum ad nostrum modum nos peruenisse fateamur et ideo 280 quamuis iam deo adiuuante nondum tamen sapientes ac beati sumus. Illa est igitur plena satietas animorum, hoc est beata uita, pie perfecteque cognoscere, a quo inducaris in ueritatem, qua ueritate perfruaris, per quid conectaris summo modo. Quae tria unum deum deum intellegentibus unamque substan285 tiam exclusis uanitatibus uariae superstitionis ostendunt. — I Cor. r, 24 ; Aug., c. Acad. 2, 1, 1. 255 loh. 14, 6. 255/264 cf. Plot., Em. 1, 2, 2 ; 1, 8, 2. 270/271 cf. Aug., Solii. 1, 8, 15 ; de magistro 11, 58 ; Ciu. Dei 10, 2. 273/274 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16; 7, 7, 17; 7, 20, 26.

250 cf.

250 autem] om. S 269 omni] somni a

etiam] om. /3 265 animi /3 266 frui Boston 270 ueritatis] om. /3 272 uerum] uerbum /3

09.331 ft

DE BEATA VITA IV, 35-36

85

Hic mater recognitis uerbis, quae suae memoriae penitus in­ haerebant, et quasi euigilans in fidem suam uersum illum sacerdotis nostri : joue f recantes, trinitas, 290 laeta effudit atque subiecit : Haec est nullo ambigente beata uita, quae uita perfecta est, ad quam nos festinantes posse perduci solida fide alacri spe flagranti caritate praesumendum est. 36. Ergo, inquam, quoniam modus ipse nos admonet et con295 uiuium aliquo interuallo dierum distinguere, quantas pro uiribus possum, gratias ago summo et uero deo patri, domino liberatori animarum, deinde uobis, qui concorditer inuitati multis etiam me cumulastis muneribus. Nam tantum in nos- v 116 trum sermonem contulistis, ut me negare non possim ab 300 inuitatis meis esse satiatum. — Hic omnibus gaudentibus et laudantibus deum : Quam uellem, inquit Trygetius, hoc modo nos cotidie pasceres. — Modus, inquam, ille ubique seruandus est, ubique amandus, si uobis cordi est ad deum reditus noster. — His dictis facto disputationis fine discessimus.

289 Ambrosius, Hymn. 2, 802 nos] om. fi

52.

295 cf. supra, IV,

23, 1. 7.

DE ORDINE LIBRI DVO

CONSPECTVS SIGLORVM A H M P R S T

codex codex codex codex codex codex codex

Andegauensis 166, saec. IX Harleianus 3039, saec. I X 1 Monacensis 14330, saec. X I Parisinus 13369, saec. I X 1 Remensis 382, saec. I X s Trecensis 40, vol. 1, saec. X II Trecensis 1085, saec. X I

a P

consensus codicum H M P R consensus codicum A S T

H it

editio Maurinorum editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata

DE ORDINE L IB E R PRIM VS

v 315

t PL

977

et regitur, uel uidere uel pandere difficillimum hominibus a t - V 12 1 que rarissimum est. H uc accedit, quod, etiamsi quis haec pos5 sit, non illud quoque ualet efficere, ut dignum auditorem tam diuinis obscurisque rebus uel uitae merito uel habitu quodam eruditionis inueniat. Nec tamen quicquam est, quod magis auide expetant quaeque optima ingenia magisque audire ac discere studeant, qui scopulos uitae huius et procellas uelut 10 erecto, quantum licet, capite inspiciunt, quam quomodo fiat, PL ut et deus humana curet et tanta in humanis rebus peruersitas 978 usque quaque diffusa sit, ut non diuinae sed ne seruili quidem cuipiam procurationi, si ei tanta potestas daretur, tribuenda esse uideatur. Quam ob rem illud quasi necessarium his, quibus 15 talia curae sunt, credendum dimittitur, aut diuinam prouidentiam non usque in haec ultima et ima pertendi aut certe mala omnia dei uoluntate committi, utrumque impium, sed magis posterius. Quamquam enim desertum deo quicquam credere cum imperitissimum tum etiam periculosissimum animo sit, 20 tamen in ipsis hominibus nemo quemquam non potuisse a li - V 122 quid criminatus est. Neglegentiae uero uituperatio m ulto est PL quam m alitiae crudelitatisque purgatior. Itaque uelut conpel- 979 litur ratio tenere non inmemor pietatis aut ista terrena non posse a diuinis amministrari aut neglegi atque contemni potius 25 quam ita gubernari, ut omnis de deo sit m itis atque inculpanda conquestio. 2. Sed quis tam caecus est mente, ut quicquam in mouendis corporibus rationis quod praeter humanam dispositionem ac uoluntatem est, diuinae potentiae moderationique dare dubi50 tet ? Nisi forte aut casibus tam rata subtilique dimensione uel minutissimorum quorumque animalium membra figurantur /t ?16 aut, quod casu quis negat, possit nisi ratione factum fateri aut uero per uniuersam naturam, quod in singulis quibusque rebus nihil arte humana satagente ordinatum miramur, alienare a 35 secretissimo maiestatis arbitrio ullis nugis uanae opinionis audebimus. A t enim hoc ipsum est plenius quaestionum, quod membra pulicis disposita mire atque distincte sunt, cum inte­ rea humana uita innumerabilium perturbationum inconstan-

I, 1 ordinem usque tenere] de ordine rerum mi Zenobi M cum sequi] con­ sequi A ft, tum sequi S 8 expecrent /3 quae optima H1 P, quae obtima R, optima quaeque M 13 cuipiam /3, cuilibet M, cui H P R k 37 distincta /3 ft 7 XXIX

90

DE ORDINE I, i, 2—ii, 4

tia uersetur et fluctuet. Sed hoc pacto, si quis tam minutum 40 cerneret, ut in uermiculato pauimento nihil ultra unius tessel­ lae modulum acies eius ualeret ambire, uituperaret artificem uelut ordinationis et compositionis ignarum eo, quod uarietatem lapillorum perturbatam putaret, a quo illa emblemata in unius pulchritudinis faciem congruentia simul cerni con45 lustrarique non possent. Nihil enim aliud minus eruditis hominibus accidit, qui uniuersam rerum coaptationem atque concentum inbecilla mente conplecti et considerare non ualentes, si quid eos offenderit, quia suae cogitationi magnum est, magnam rebus putant inharere foeditatem. 50 3. Cuius erroris maxima causa est, quod homo sibi ipse est incognitus. Qui tamen ut se noscat, magna opus habet consue­ tudine recedendi a sensibus et animum in se ipsum colligendi V 123 atque in se ipso retinendi. Quod hi tantum adsecuntur, qui plagas quasdam opinionum, quas uitae cotidianae cursus infli55 git, aut solitudine inurunt aut liberalibus medicant disciplinis. II. Ita enim sibi animus redditus, quae sit pulchritudo uniuersitatis, intellegit, quae profecto ab uno cognominata est idcircoque illam uidere non licet animae, quae in multa proce­ dit sectaturque auiditate pauperiem, quam nescit sola segre5 gatione multitudinis posse uitari. Multitudinem autem non hominum dico sed omnium, quae sensus attingit. Nec mirere, quod eo egestatem patitur magis, qui magis appetit plura con­ plecti. Vt enim in circulo quantumuis amplo unum est medium, /*317 quo cuncta conuergunt, quod Kevrpov geometrae uocant, et PL 10 quamuis totius ambitus partes innumerabiliter secari queant, 980 nihil tamen est praeter illud unum, quo cetera pariliter dime­ tiantur et quod omnibus quasi quodam aequalitatis iure dominetur, hinc uero in quamlibet partem si egredi uelis, eo amit­ tuntur omnia, quo in plurima pergitur, sic animus a se ipse 15 fusus inmensitate quadam diuerberatur et uera mendicitate conteritur, cum eum natura sua cogit ubique unum quaerere et multitudo inuenire non sinit. 4. Sed et haec, quae dixi, qualia sint et quae causa extet er­ roris animarum quoque modo et in unum congruant atque 20 perfecta sint cuncta et tamen peccata fugienda sint, assequeris profecto, mi Zenobi — sic enim mihi notum est ingenium tuum et pulchritudinis omnimodae amator animus sine libidinis I, II,

52 cf. Aug., Retract, i, 3, 3 ; Plotinus, Enn. 5, 3, 4. 9 cf. Cicero, Tuse. 1, 17, 40. 19/20 cf. Plotinus, Em. 3, 2, 2.*I,

47 conceptum a k 53 hii /3, ii p II, 2 intelligit /3 p 9 centrum S p, centron cett. /3 11/12 demetiantur H R S T 14 ipso A M R p et] om. a

geometrae] mathematici 18 pr. et] om. /3 ait.

DE ORDINE I, ii, 4-iii, 6

91

inmoderatione atque sordibus, quod signum in te futurae sapientiae perniciosis cupiditatibus diuino iure praescribit, ne 25 tuam causam deseras falsis uoluptatibus inlectus, qua praeua-V124 ricatione nihil turpius et periculosius inueniri potest — asse­ queris ergo ista, mihi crede, cum eruditioni operam dederis, qua purgatur et excolitur animus nullo modo ante idoneus, cui diuina semina committantur. Quod totum ciuus modi sit et jo quem flagitet ordinem quidue studiosis et bonis ratio promit­ tat qualemque uitam nos uiuamus, carissimi tui, et quem fructum de liberali otio carpamus, hi te libri satis, ut opinor, edocebunt nomine tuo nobis quam nostra elaboratione dul­ ciores, praesertim si te in ipsum ordinem, de quo ad te scribo, 35 meliora eligens inserere atque coaptare uolueris. 5. Nam cum stomachi dolor scholam me deserere coegisset, qui iam, ut scis, etiam sine ulla tali necessitate in philosophiam confugere moliebar, statim me contuli ad uillam familiarissimi nostri Verecundi. Quid dicam eo libente ? Nosti optime homi40 nis cum in omnes tum uero in nos beniuolentiam singularem. Ibi disserebamus inter nos, quaecumque uidebantur utilia ad­ hibito sane stilo, quo cuncta exciperentur, quod uidebam con­ ducere ualetudini meae. Cum enim nonnulla loquendi cura detinerer, nulla inter disputandum inrepebat immoderata 4j contentio ; simul etiam, ut, si quid nostrum litteris mandare placuisset, nec aliter dicendi necessitas nec labor recordationis esset. Agebant autem ista mecum Alypius et Nauigius, frater meus, et Licentius repente admirabiliter poeticae deditus ; Trygetium item nobis militia reddiderat, qui tamquam uetera50 nus adamauit historiam ; et iam in libris nonnihil habebamus. III. 6. Sed nocte quadam, cum euigilassem de more mecumque ipse tacitus agitarem, quae in mentem nescio unde uenie- 981 bant — nam id mihi amore inueniendi ueri iam in consuetudi­ nem uerterat, ut aut primam, si tales curae inerant, aut certe 5 ultimam, dimidiam tamen fere noctis partem peruigil quodcumque cogitarem, nec me patiebar adulescentium lucubra-V125 tionibus a me ipso auocari, quia et illi per totum diem tantum agebant, ut nimium mihi uideretur, si aliquid etiam noctium in studiorum laborem usurparent, et id a me ipsi quoque 10 praeceptum habebant, ut aliquid et praeter codices secum agerent et apud sese habitare consuefacerent animum — ergo, ut dixi, uigilabam, cum ecce aquae sonus pone balneas, quae praeterfluebat, eduxit me in aures et animaduersus est solito adtentius. Mirum admodum mihi uidebatur, quod nunc clarius /»318 15 nunc pressius eadem aqua strepebat silicibus inruens. Coepi a 3 6

36

60 etiam k, ut etiam A III, 4 ut aut] ita ut /3 fi 11 apud] om. a scolam codd.

k

PL

92

DE ORDINE I, ni, 6-8

me quaerere, quaenam causa esset. Fateor, nihil occurrebat, cum Licentius lecto suo inportunos percusso iuxta ligno sori­ ces terruit seseque uigilantem hoc modo indicauit. Cui ego : Animaduertisti, inquam, Licenti — • nam uideo tibi Musam 20 tuam lumen ad lucubrandum accendisse — quomodo canalis iste inconstanter sonet ? — Iam, inquit, mihi hoc non est nouum. Nam desiderio serenitatis cum expergefactus aliquan­ do aurem admouissem, ne imber ingrueret, hoc agebat aqua ista, quod nunc. — Approbauit Trygetius. Nam et ipse in 2j eodem conclaui lecto suo cubans uigilabat nobis nescientibus — erant enim tenebrae — quod in Italia etiam pecuniosis prope necesse est. 7. Ergo ubi uidi scholam nostram, quantacumque aderat — nam et Alypius et Nauigius in urbem ierant — etiam illis horis 3o non sopitam, et me cursus ille aquarum aliquid de se dicere ad­ monebat : Quidnam uobis, inquam, uidetur esse causae, quod sic alternat hic sonus ? Non enim quemquam putamus his horis uel transitu uel re aliqua lauanda totiens illum meatum interpellare. — Quid putas, inquit Licentius, nisi alicubi folia 35 cuiuscemodi, quae autumno perpetuo copioseque decidunt, angustiis canalis intertrusa uinci aliquando atque cedere, ubi autem unda, quae urgebat, pertransierit, rursum colligi atque stipari aut aliquid aliud uario casu foliorum natantium fieri, V 126 quod ad illum fluxum nunc refrenandum nunc emittendum 40 similiter ualeat ? — Visum est mihi probabile aliud non haben­ ti confessusque sum laudans ingenium eius nihil me inuenisse, cum diu quaesissem, cur ita esset. 8. Tum interposito modico silentio : Merito, inquam, tu nihil mirabaris et apud Calliopam te intus tenebas. — Merito, inquit 45 ille, sed modo plane dedisti mihi magnum mirari. — Quidnam hoc est ? inquam. — Quod tu, inquit, ista miratus es. — Vnde enim solet, inquam, oboriri admiratio aut quae huius uitii mater est nisi res insolita praeter manifestum causarum ordi­ nem ? — Et ille : ‘Praeter manifestum' inquit, accipio ; nam 50 praeter ordinem nihil mihi fieri uidetur. — Hic ego erectior PL spe alacriore, quam soleo esse, cum aliquid ab his requiro, 982 quod rem tantam et tam subito heri paene ad ista conuersus adulescentis animus concepisset nulla umquam de his rebus inter nos antea quaestione agitata : Bene, inquam, bene ; sed 55 prorsus bene multum sensisti, multum ausus es. Hoc, mihi crede, longo interuallo transcendit Heliconem, ad cuius uertiIII,

47/48 cf. Aug., Retract, i, 3, 6. 49/50 cf. Plotinus, Em. 3, 2, 4.19

19 animaduertis P k 26 in pecuniosis domibus S Paris 16725 33 transitu] haustu coni. Fuchs, Hermes, 65, p . 349 35 perpetua H P R k , perpetue M 36 euinci /3 /x 43 tunc T, cum a 56 transcendis A 11

DE ORDINE I, iii, 8-iv, io

93

cem tamquam ad caelum peruenire conaris. Sed peruellem ades­ ses huic sententiae ; nam eam labefactare temptabo. — Sine, inquit, modo me mihi, quaeso te ; nam ualde in aliud intendi 60 animum. — Hic ego nonnihil metuens, ne studio poeticae penitus prouolutus a philosophia longe raperetur : Inritor, inquam, abs te uersus istos tuos omni metrorum genere can­ tando et ululando insectari, qui inter te atque ueritatem inmaniorem murum quam inter amantes tuos conantur eri65 gere ; nam in se illi uel inolita rimula respirabant. Pyramum enim ille tum canere instituerat. 9. Quod cum seueriore quam putabat uoce dixissem, sub- v ticuit aliquantum. Et ego iam reliqueram coepta et ad me redieram, ne frustra accupare praeoccupatum atque inepte 70 uellem ; tum ille : Egomet meo indicio quasi sorex, inquit, non dictum est commodius apud Terentium quam nunc dici a me de me potest ; sed sane illud ultimum fortasse in con- /*319 trarium uertetur ; quod enim ait ille : 75

hodie perii,

ego forte hodie inueniar. Nam si non contemnitis, quod super­ stitiosi solent, etiam de muribus augurari, si ego illum murem uel soricem, qui me tibi uigilantem detulit, strepitu meo com­ monui, si quid sapit, redire in cubile suum secumque conquie8oscere, cur non ego ipse isto strepitu uocis tuae commonear philosophari potius quam cantare ? Nam illa est, ut tibi cotidie probanti iam coepi credere, uera et inconcussa nostra habitatio. Quare, si tibi molestum non est atque id fieri debere arbitraris, roga quod uis ; defendam, quantum possum, ordinem rerum 85 nihilque praeter ordinem fieri posse asseram. Tantum enim eum animo imbibi atque hausi, ut, etiamsi me quisquam in hac disputatione superarit, etiam hoc nulli temeritati sed rerum ordini tribuam. Neque enim res ipsa, sed Licentius superabitur. IV. 10. Ego rursum gaudens eis me restitui. Tum Trygetio : Quid, inquam, tibi uidetur ? — Faueo quidem, inquit, ordini plurimum, sed incertus sum tamen et rem tantam diligentis­ sime discuti cupio. — Fauorem, inquam, tuum illa ergo pars 5 habeat ; nam quod incertus es, etiam cum Licentio ac me ipso

63/65 cf. Ouidius, Met. 4, 65-67.

commentum in Ter. Eun., ad locum.

71/75 cf. Terentius, Eun. 1024 ; uide Donat., 78 cf. Cicero, Diu. 1, 44, 99 ; 2, 25, 59.

62/63 canendo /5 64/65 eligere a 65 inolita rimula A. Boston 09.331 quibuscum fortasse consentit P, molita rimula M R S T 68 coeptam P k 71 quasij miser quasi /t Terentius 86 isto] om. a

94

DE ORDINE I, iv,

io -i i

tibi puto esse commune. — Prorsus, ait Licentius, ego huius sententiae certus sum. Quid enim dubitem parietem, cuius mentionem fecisti, antequam plane se erexit, diruere ? Non enim uere poetica tantum me auertere a philosophia potest, v 128 10 quantum inueniendi ueri diffidentia. — Tum Trygetius gau- PL dentibus uerbis : Habemus, inquit, iam, quod plus est, Licen- 983 tium non Academicum. Eos enim ille studiosissime defendere solebat. — Haec modo, inquit, omitte quaeso, ne me hoc uafrum quiddam et captatorium a nescio qua diuina re, quae 15 mihi se ostentare coepit et cui me inhiantem suspendo, detor­ queat atque disrumpat. — Hic ego multo uberius cernens abundare laetitias meas, quam uel optare aliquando ausus sum, uersum istum gestiens effudi : sic flater ille deus faciat ! 20 Perducet enim ipse, si sequimur, quo nos ire iubet atque ubi ponere sedem, qui dat modo augurium nostrisque inlabitur animis. Nec enim altus Apollo est, qui in speluncis in monti­ bus in nemoribus nidore turis pecudumque calamitate conci­ tatus inplet insanos, sed alius profecto est, alius ille altus 25 ueridicus atque ipsa — quid enim uerbis ambiam ? — ueritas, cuius uates sunt, quicumque possunt esse sapientes. Ergo adgrediamur, Licenti, freti pietate cultores, et uestigiis nostris ignem perniciosum fumosarum cupiditatum opprimamus. 11. Iam, inquit, interroga, oro te, si possim hoc tantum nes30 cio quid explicare et uerbis et meis. — Hoc ipsum, inquam, mihi responde, primo unde tibi uideatur aqua ista non temere sic sed ordine influere. Nam quod ligneolis canalibus superlabitur et ducitur usque in usus nostros, potest ad ordinem pertinere. Factum est enim ab hominibus ratione utentibus, 35 ut uno eius itinere simul et biberent et lauarent, et pro loco­ rum oportunitatibus consequens erat, ut ita fieret. Quod uero v 129 illa, ut dicis, folia sic inciderunt, ut hoc, quod ammirati sumus, euenerit, quo tandem rerum ordine ac non casu potius factum putabimus ? — Quasi uero, inquit ille, aliter, atque cediderunt, 40 debuisse aut potuisse cadere cuiquam uideri potest serenissime y. 320 intuenti nihil posse fieri sine causa. Quid ? iam uis persequar situs arborum atque ramorum ipsumque pondus, quantum natura foliis imposuit ? Quid ? aeris uel mobilitatem, qua uolitant, uel mollitiam, qua descedunt, uariosque lapsus pro 45 affectione caeli pro onere pro figuris suis ceterisque innumera-

IV, 1 » Verg., Aen. io,

873

.

21

cf. Verg.,

Aen.

,

3 89

.*32

IV, 6 communem a 19 deum Vergilius y. faciat] faciat sic altus apollo incipias ]8 y. 2 1 quid admodo a 27 adgrediemur P k et] om. H P R k 32 quod] quod illa /5 y. 44 molliciem /3 M, mollitiem y.

DE ORDINE I, iv, i i - v , 13

95

bilibus atque obscurioribus causis quid me attinet quaerere ? Latent ista sensus nostros, penitus latent ; illud tamen, quod adgressae quaestioni satis est, nescio quo modo animum non latet, nihil fieri sine causa. Potest enim odiosus percontator 50 pergere quaerere : quae causa erat, ut ibi arbores ponerentur ? Respondebo secutos esse homines uber terrae. Quid, si fructuo­ sae arbores non sunt ac temere natae sunt ? Et hic respondebo nos parum uidere ; nam temerariam quae illas genuit nequa­ quam esse naturam. Quid plura ? Aut aliquid sine causa 55 fieri docear aut nihil fieri nisi certo causarum ordine credite. V. 12. Cui ego : Licet, inquam, me odiosum percontato- PL rem uoces — uix enim possum non esse, qui expugnaui, ne cum 984 Pyramo et Thisbe conloquereris — pergam tamen quaerere abs te. Natura ista, quam uis uideri ordinatam, cui bono — ut de 5 ceteris rebus innumerabilibus taceam — istas ipsas arbores, quae fructus non afferunt, procreauit ? — At illo cogitante, quid diceret, ait Trygetius : Numquidnam usus arbustorum in solis fructibus praebetur hominibus ? quanta sunt alia, quae umbra, quae lignis, postremo quae ipsis frondibus seu foliis fiant ? — 10 Noli obsecro, inquit ille, interrogationibus eius haec reddere. Innumerabilia sunt enim, quae proferri possunt, ex quibus V 130 nulla est hominibus utilitas aut certe ita latet uel inbeciUa est, ut ab hominibus, praesertim nobis, erui defendiue non possit. Ipse potius nos doceat, quomodo aliquid fiat, quod non causa 15 praecesserit. — Post, inquam, ista uidebimus. Non enim iam me necesse est esse doctorem, cum tu, qui iam tantae rei te cer­ tum esse professus es, adhuc me nihil docueris nimium discere cupientem et propter hoc solum dies noctesque uigilantem. 13. Quo me mittis ? inquit ; an quia leuius te sequor quam 20 illa folia uentos, quibus in profluentem iaciuntur, ut eis cadere parum sit, nisi etiam trahantur ? Nam quid aliud erit, cum Licentius et Augustinum et ea quae sunt in media philosophia docet ? — Noli obsecro, inquam, aut te tantum abicere aut me extollere. Nam et ego in philosophia puer sum et non nimis 25 curo, cum interrogo, per quem mihi ille respondeat, qui me cotidie querulum accipit, cuius te quidem credo quandoque uatem futurum ; neque hoc ‘quandoque' forsitan longum est. Sed tamen alii quoque multum sepositi ab huius modi studiis docere aliquid possunt, cum disserentium societati quasi uin30 culis interrogationum coartantur. Idem autem aliquid non est nihil. An non uides — tuo enim simili utar libentius — illa ipsa folia, quae feruntur uentis, quae undis innatant, resistere ali­ quantum praecipitanti se flumini et de rerum ordine homines commonere, si tamen hoc, quod abs te defenditur, uerum est ?19

V, 1 otiosum a 19 te leuis P k

20

9 postremo] quamuis postremo a profluentem aquam /3 ft

k

alt.

quae]

om. P

«

96

DE ORDINE I, v, 14-vi, 15

14. Hic ille lecto etiam exiliens prae laetitia : Quis neget, deus magne, inquit, te cuncta ordine administrare ? Quam se omnia tenent ! quam ratis successionibus in nodos suos urgen­ tur ! quanta et quam multa facta sunt, ut haec loqueremur ! 321 quanta fiunt, ut te inueniamus ! Vnde enim hoc ipsum nisi ex 40 rerum ordine manat et ducitur, quod euigilauimus, quod illum sonum aduertisti, quod quaesisti tecum causam, quod tu cau­ sam tantillae rei non inuenisti ? Sorex etiam prodit, ut ego uigilans prodar. Postremo tuus etiam ipse sermo te fortasse V i 3i id non agente — non enim cuiquam in potestate est, quid ue45 niat in mentem — sic nescio quo modo circumagitur, ut me ipse doceat, quid tibi debeam respondere. Namque oro te, si haec, quae a nobis dicta sunt, litteris, ut instituisti, mandata peruagentur paulo latius ad hominum famam, nonne ita res magna uidetur, ut de illa consultus aliqui uates magnus aut Chaldeus jo respondere debuerit, multo antequam euenit ? Quod si respon- PL disset, ita diuinus diceretur, ita efferetur laudibus omnium, ut 985 tamen ex eo nemo quaereret, cur folium ex arbore ceciderit aut utrum mus oberrans iacenti homini molestus fuerit. Numquidnam enim talia futura quisquam illorum aut per se dixit ali55 quando aut a consultore coactus est dicere ? Atqui si futurum quendam librum non ignobilem diceret et id necessario euenturum uideret — non enim posset aliter diuinare — profecto quicquid uolitatio foliorum in agro, quidquid uilissima bestiola in domo facit, tam sunt in rerum ordine necessaria quam illae 60 litterae. His enim uerbis fiunt, quae sine illis praecedentibus uilissimis rebus nec in mentem uenire possent nec ore proce­ dere posterisque mandari. Quare iam, rogo, nemo ex me quae­ rat, cur quidque fiat. Satis est nihil fieri, nihil gigni, quod non aliqua causa genuerit ac mouerit. VI. 15. Apparet te, inquam, nescire, adulescens, quam multa et a qualibus uiris contra diuinationem dicta sint. Sed respon­ de nunc, non utrum fiat aliquid sine causa — nam id iam uideo te nolle respondere — sed orbo iste susceptus tuus bonumne 5 quicquam an malum tibi esse uideatur. — Et ille submorans : Non, inquit, sic rogasti, ut unum e duobus queam respondere. Video hic enim quandam medietatem. Nam ordo mihi nec bonum nec malum uidetur. — Quid saltem censes, inquam, ordini esse contrarium ? — Nihil, ait ille ; nam quomodo esse V 132 10 quicquam contrarium potest ei rei, quae totum occupauit, totum obtinuit ? Quod enim erit ordini contrarium, necesse erit esse praeter ordinem ; nihil autem esse praeter ordinem4 2 35

42 prodiit /3 49 uidebitur j3 /t uolutatio P 1 k

VI, 1 apparet] hic apparet /3 p

52 quaereret] quaerere auderet /3 fi

5 submurmurans j3 /*

6 e] de P k

58

DE ORDINE I, vi, 15-vii, 18

97

uideo : nihil igitur ordini oportet putare esse contrarium. — Ergone, ait Trygetius, contrarius ordini error non est ? — 15 Nullo modo, inquit ; nam neminem uideo errare sine causa ; causarum autem series ordine includitur et error ipse non solum gignitur causa sed etiam gignit aliquid, cui e causa fit. Quam ob rem quo extra ordinem non est, eo non potest ordini esse contrarius. 20 16* E t cum tacuisset Trygetius egoque me ipsum non cape­ rem gaudio, quod uidebam adulescentem, carissimi amici fi­ lium, etiam meum fieri, nec solum, uerum in amicum quoque iam mihi surgere atque grandescere et, cuius studium uel in mediocres litteras desperaueram, quasi rspecta possessione sua 25 toto impetu in mediam uenire philosophiam — quod dum taci­ tus miror et exaestuo in gratulatione, subito ille quasi mente quadam correptus exclamat : O si possem dicere quod uolo ! rogo, ubiubi estis, uerba, succurrite. E t bona et mala in ordine /1 322 sunt. Credite, si uultis ; nam quomodo id explicem nescio. VII. 17. Ego mirabar et tacebam. Trygetius autem ubi uidit hominem paululum quasi digesta ebrietate affabilem factum P L redditumque conloquio : Absurdum, inquit, mihi uidetur, Li­ 986 centi, et plane alienum a ueritate quod dicis ; sed quaeso 5 patiare me paululum nec proturbes clamitando. — Dic quod uis, ait ille ; non enim metuo, ne me auferas ab eo, quod uideo ac paene teneo. — Vtinam, inquit, ab eo quem defendis ordine deuius non sis ! Non tanta in deum feraris, ut mitius loquar, incuria. Quid enim potuit dici magis impium quam etiam mala 10 ordine contineri ? Certe enim deus amat ordinem. — Vere amat, ait ille ; ab ipso manat, et cum ipso est, et si quid potest de re tantum alta conuenientius dici, cogita quaeso ipse tecum. V 133 Nec enim sum idoneus, qui te ista nunc doceam. — Quid cogitem ? inquit Trygetius ; accipio prorsus quod dicis satisque 15 mihi est in eo, quod intellego. Certe enim et mala dixisti ordine contineri et ipsum ordinem manare a summo deo atque ab eo diligi. Ex quo sequitur, ut et mala sint a summo deo et mala deus diligat. 18. In qua conclusione timui Licentio. At ille ingemescens difficultate uerborum nec omnino quaerens, quid responderet, sed quem ad modum quod respondendum erat promeret : Non 20 diligit deus mala, inquit, nec ob aliud, nisi quia ordinis non est, ut et deus mala diligat ; et ordinem ideo multum diligit, quia per eum non diligit mala. At uero ipsa mala qui possunt non V I,

16/17 c f.

C icero , D iu . i , 55, 125 ; F a t. 9, 20.

13 pu tare esse] pu tari /3, pu tari esse M V I I , 10 u e ro P 1 H

k

1 1 p r . et] om.

k

a

23 p r .

et] om. fi M ft

98

DE ORDINE I, vii, 18-20

2j esse in ordine, cum deus ilia non diligat ? Nam iste ipse est malorum ordo, ut non diligantur a deo. An paruus rerum ordo tibi uidetur, ut et bona deus diligat et non diligat mala ? Ita nec praeter ordinem sunt mala, quae non diligit deus, et ipsum tamen ordinem diligit ; hoc ipsum enim diligit, diligere bona et 30 non diligere mala, quod est magni ordinis et diuinae disposi­ tionis. Qui ordo atque dispositio quia uniuersitatis congr uentiam ipsa distinctione custodit, fit, ut mala etiam esse necesse sit. Ita quasi ex antithetis quodam modo, quod nobis etiam in oratione iucundum est, ex contrariis, omnium simul rerum 35 pulchritudo figuratur. 19. Post hoc intersiluit modice et repente sese erigens, qua Trygetius lectum habebat : Nam quaero ex te, quaeso, inquit, iustusne sit deus. — Tacebat ille nimis, ut postea retulit, ammirans et horrens subito condiscipuli et familiaris sui afflatum 4° noua inspiratione sermonem. Quo tacente ille ita secutus est : Si enim deum iustum non esse responderis, tu uideris quid agas, qui me dudum impietatis arguebas. Si autem, ut nobis tradi­ tur nosque ipsius ordinis necessitate sentimus, iustus est deus, sua cuique distribuendo utique iustus est. Quae autem distri45 butio dici potest, ubi distinctio nulla est ? Aut quae distinctio, si bona sunt omnia ? Quidue praeter ordinem reperiri potest, v 134 si dei iustitia bonorum malorumque meritis sua cuique red­ duntur ? Iustum autem deum omnes fatemur : totum igi­ tur ordine includitur. — Quibus dictis resilit e strato et iam 50 lenior uoce, cum ei uerbum nemo faceret : Nihilne mihi, inquit, uel tu, qui conpulisti ad ista, respondes ? 20. Cui ego : Noua nunc religio istaec in te incessit, cedo,

6

,

I/M*3

inquam. Sed quod uidebitur, per diem respondebo, qui mihij PL js iam uidetur redire, nisi lunae est ille qui fenestris fulgor indui-( 987 tur. Simul et tacendum est, ne tanta bona tua, Licenti, absor­ beat obliuio. Quando enim nostrae litterae non sibi haec man­ dari flagitent ? Dicam plane tibi quod sentio. Disputabo aduersus te, quantum possum ; non enim mihi, si me uiceris, 60 maior triumphus dari potest. Si autem uel calliditati uel acuto cuidam errori hominum, quorum partes suscipere temptabo, cesserit inbecillitas tua, quae minus pasta eruditione discipli­ narum tantum deum fortasse sustinere non poterit, res te ipsa commonebit, quantae tibi uires, ut in eum firmior redeas,

VII, 33/35 cf. Plotinus, Em. 3 , 2 , 1 6 - 1 7 . Terentius, Andria 73 0 .34 34 ex] id est ex /5 p 49 relisit se a k tantum deum] tantam uim A

43 cf. Plotinus, Em. 3 , 2 , 1 7 .

53

56 tacendum] agendum A T 2 p

63

DE ORDINE I, vii, 20-viii, 22

99

65 parandae sint, simul quia et istam disputationem nostram elimatius uolo prouenire ; non enim grossis auribus eam debeo. Nam Zenobius noster multa mecum saepe de rerum ordine contulit, cui alta percontanti numquam satisfacere potui seu propter obscuritatem rerum seu propter temporum angustias. 70 Crebrarum autem ille procrastinationum usque adeo fuit inpatiens, ut me, quo diligentius et copiosius respondere cogerer, etiam carmine prouocaret. E t bono carmine, unde illum magis ames. Sed neque tunc tibi legi potuit ab istarum rerum studio remotissimo neque nunc potest. Nam profectio eius tam repen75 tina et perturbata fuit tumultu illo, ut nihil istorum uenire nobis in mentem potuerit ; nam id relinquere mihi responsuro statuerat et multa concurrunt, cur ei sermo iste mittatur. Pri- V 135 mum est, quia debetur, deinde, quia, cuius modi nunc uitam ducamus, etiam sic indicari eius in nos beniuolentiae decet, So postremo, quod in gaudio de spe tua nemini cedit. Nam et cum praesens esset, pro familiaritate patris tui uel potius omnium nostrum multum sollicitus erat, ne ingenii tui quaedam scintil­ lae, quas diligenter animaduertebat, non tam conflarentur cura mea quam tua extinguerentur incuria ; et cum te poeticae 85 quoque studiosum esse cognouerit, sic gratulabitur, ut eum mihi gestientem uidere iam uidear. VIII. 21. Nihil mihi quidem gratius facies, inquit ; sed siue mobilitatem meam et puerilem leuitatem ridebitis siue aliquo uere diuino nutu et ordine fit in nobis, non uobis dubitem dicere : pigrior sum ad illa metra subito effectus ; alia, longe 5 alia nescio quid mihi nunc luce resplenduit. Pulchrior est philosophia, fateor, quam Thisbe, quam Pyramus, quam illa Venus et Cupido talesque omnimodi amores. — Et cum sus­ pirio gratias Christo agebat. Accepi ego haec, quid dicam libenter aut quid non dicam ? Accipiat quisque, ut uolet, nihil ro curo, nisi quod forte inmodice gaudebam. 22. Interea post paululum dies sese aperuit. Surrexerunt illi et ego inlacrimans multa oraui, cum audio Licentium succinen­ tem illud propheticum laete atque garrule : Deus uirtutum, conuerte nos et ostende faciem tuam, et salui erimus. Quod pridie 15 post cenam cum ad requisita naturae foras exisset, paulo PL clarius cecinit, quam ut mater nostra ferre posset, quod illo 988 loco talia continuo repetita canerentur. Nihil enim aliud dice­ bat, quoniam ipsum cantilenae modum nuper hauserat et amabat, ut fit, melos inusitatum. Obiurgauit eum religiossima, 20 ut scis, femina ob hoc ipsum, quod inconueniens locus cantico esset. Tunc ille dixerat iocans : Quasi uero, si quis hic me

67/75 c f. in fra, I , ix , 27, I. V m , 13/14 Ps. 79, 8.

17/18 ; c f. A u g ., S o lii. 2, 14 , 26.

DE ORDINE I, viii, 22-24

100

inimicus includeret, non erat deus exauditurus uocem meam. 23. Ergo mane cum regressus esset solus — nam uterque ob /x 324 eandem causam processerat — accessit ad lectulum meum : V 1 3 6 25 Verum mihi dic, inquit, ita fiat nobis quod uis, quid de me existimes. — Atque ego adulescentis dexteram adprehendens : Quid, inquam, existimem, sentis credis intellegis. Neque enim arbitror te frustra heri tam diu cecinisse, ut uirtutum deus conuerso tibi se ostendat. — At ille cum admiratione recordatus : 30 Magnum, inquit, dicis et uerum. Non enim me ipsum parum mouet, quod modo tam aegre auocabar a nugis illis carminis mei, et iam redire ad eas piget et pudet ; ita totus in quaedam magna et mira subuehor. Nonne hoc est uere in deum conuerti ? Simul et illud gaudeo, quod frustra mihi scrupulus 35 superstitionis iniectus est, quod tali loco talia cantitabam. — Mihi, inquam, neque hoc displicet et ad illum ordinem puto pertinere, ut etiam hinc aliquid diceremus. Nam illi cantico et locum ipsum, quo illa offensa est, et noctem congruere uideo. A quibus enim rebus putas nos orare ut conuertamur ad deum 40 eiusque faciem uideamus, nisi a quodam ceno corporis atque sordibus et item tenebris, quibus nos error inuoluit ? Aut quid est aliud conuerti nisi ab immoderatione uitiorum uirtute ac temperantia in sese attolli ? Quidue aliud est dei facies quam ipsa, cui suspiramus et cui nos amatae mundos pulchrosque 45 reddimus, ueritas ? — Melius dici non potest, inquit excla­ mans ; deinde suppressius quasi ad aurem : Vide quaeso, quan­ ta occurrerunt, ut credam erga nos aliquid iam prosperiore ordine fieri. 24. Si ordinem, inquam, curas, redeundum tibi est ad illos 50 uersus. Nam eruditio disciplinarum liberalium modesta sane atque succincta et alacriores et perseuerantiores et comptiores exhibet amatores amplectendae ueritati, ut et ardentius appe­ tant et constantius insequantur et inhaereant postremo dul- V 1 3 7 cius, quae uocatur, Licenti, beata uita. Qua nominata omnes 55 sese erigunt et quasi adtendunt in manus, utrum habeas, quod dare possis egentibus uariisque morbis impeditis. Quibus sa­ pientia cum praecipere coeperit, ut medicum perferant seque cum aliqua patientia curari sinant, in pannos suos recidunt, quorum concalefactione tabificati scabiem uoluptatum aerum60 nosarum scalpunt libentius, quam ut monita medici paulum dura et morbis oneraosa perpetiendo atque subeundo ualetudini sanorum lucique reddantur. Itaque illo summi dei nomine ac sensu tamquam stipe contenti uiuunt miseri, uiuunt tamen.

50 cf. Aug.,

1

, 3, 4 .

58/59 cf. Aug.,

25 dic mihi /3 /x 40 ceno A T commotiores A T 52 et] om. P k

Vni, k,

Retract.

Conf.

9

, 1, 1.

41 a tenebris /3 R /x 60 paululum /3 /x k

51 comtiores

DE ORDINE I, viii, 24-26

IOI

Alios autem uitros uel, ut uerius loquamur, alias animas, dum 65 hoc corpus agunt, iam thalamo suo dignas coniunx ille optimus pl ac pulcherrimus quaerit, quibus non uiuere sed beate uiuere 989 satis est. Vade ergo interim ad illas Musas. Verum tamen scis, quid te facere uelim ? — lube, ait, quod placet. — Vbi se, in­ quam, Pyramus et illa eius super inuicem, ut cantaturus es, 70 interemerint, in dolore ipso, quo tuum carmen uehementius inflammari decet, habes commodissimam oportunitatem. Ar­ ripe illius foedae libidinis et incendiorum uenenatorum execrationem, quibus miseranda illa contingunt, deinde totus adtollere in laudem puri et sinceri amoris, quo animae dotatae 75 disciplinis et uirtute formosae copulantur intellectui per philo­ sophiam et non solum mortem fugiunt uerum etiam uita bea­ tissima perfruuntur. — Hic ille tacitus ac diu consideratione nutans motato capite abscessit. 25. Deinde ego quoque surrexi redditisque deo cotidianis 80 uotis ire coeperamus in balneas — ille enim locus nobis, cum /* 325 caelo tristi in agro esse minime poteramus, aptus ad disputan­ dum et familiaris fuit — cum ecce ante fores aduertimus gallos gallinatios ineuntes pugnam nimis acrem. Libuit attendere. V 138 Quid enim non ambiunt, qua non peragrant oculi amantum, 85 ne quid undeunde innuat pulchritudo rationis cuncta scientia et nescientia modificantis et gubernantis, quae inhiantes sibi sectatores suos trahit quacumque atque ubique se quaeri iubet ? Nam unde aut ubi non potest signum dare ? Vt in eis­ dem ipsis gallis erat uidere intenta proiectius capita, inflatas 90 comas, uehementes ictus, cautissimas euitationes et in omni motu animalium rationis expertium nihil non decorum quippe alia ratione desuper omnia moderante ; postremo legem ipsam uictoris, superbum cantum et membra in unum quasi orbem collecta uelut in fastum dominationis ; signum autem uicti, 95 elatas a ceruice pennulas et in uoce atque motu deforme totum et eo ipso naturae legibus nescio quo modo concinnum et pulchrum. 26. Multa quaerebamus, cur sic omnes, cur propter domina­ tionem in subiectas sibi feminas, cur deinde nos ipsa pugnae 100 facies aliquantum et praeter altiorem istam considerationem duceret in uoluptatem spectaculi, quid in nobis esset, quod a sensibus remota multa quaereret, quid rursum, quod ipsorum sensuum inuitatione caperetur. Dicebamus nobis ipsis : ubi non lex ? ubi non meliori debitum imperium ? ubi non umbra

67 cf. Aug.,

Retract,

i, 3 , 3 .65

65 coniux H P 1 k 67 sit /5 /i 6 8 id quod /3 69 super inuicem codd. k (super ras. M 2), supra seminecem fi 74 dotatae] dotae H 1, doctae M P 1 k 7 5 formonsae H P 1 k 85 unde a 87 ubicumque M S 2 ft 95 pinnulas H P 1 k

102

DE ORDINE I, viii, 26-ix, 27

105 constantiae ? ubi non imitatio uerissimae illius pulchritudi­ nis ? ubi non modus ? Atque inde ammoniti, ut spectandi modus esset, perreximus, quo propositum erat, atque ibi, ut potuimus, sane diligenter — nam et recentes res erant et quan­ do poterant tam insignita trium studiosorum memoriam effu110 gere ? — omnia nostrae lucubrationis opuscula in hanc libelli partem contulimus nihilque a me aliud actum est illo die, ut ualetudini parcerem, nisi quod ante cenam cum ipsis dimi­ dium uolumen Vergili audire cotidie solitus eram, nihil nobis ubique aliud quam rerum modum considerantibus, quem non v 139 115 probare nemo potest, sentire autem, cum quisque aliquid PL studiose agit, difficillimum atque rarissimum. 990 IX. 27. Deinde postridie bene mane alacres ad solitum locum conuenimus in eoque consedimus. Et ego attentis in me am­ bobus : Hic esto, inquam, Licenti, quantum potes, et tu qui­ dem, Trygeti ; nec enim parua res agitur : de ordine quaerimus. 5 Quid ego nunc quasi in schola illa, unde me quoquo modo euasisse gaudeo, constitutus copiose atque ornate uobis ordi­ nem laudem ? Accipite, si uultis — immo facite ut uelitis — quo neque quicquam de huius laude breuius neque, ut mihi uidetur, uerius dici potest. Ordo est, quem si tenuerimus in 10 uita, perducet ad deum, et quem nisi tenuerimus in uita, non perueniemus ad deum. Peruenturos autem nos iam, nisi me animus de uobis fallit, praesumimus et speramus. Diligentis­ sime igitur inter nos ista quaestio uersari debet atque dissolui. Vellem adessent ceteri, qui nobiscum his negotiis solent inte15 resse ; uellem, si fieri posset, non istos tantum, sed omnes saltem familiares nostros, quorum semper admiror ingenium, nunc mecum habere quam uos estis intentos, aut certe ipsum tantum Zenobium, quem de hac re tanta molientem numquam pro eius magnitudine otiosus accepi. Sed quia id non euenit, /*326 20 legent litteras nostras, quoniam instituimus iam de istis rebus uerba non perdere resque ipsas a memoria fugaces scriptorum quasi uinculo, quo reducantur, innectere. Et sic fortasse ordo ipse poscebat, qui eorum procurauit absentiam. Nam et uos profecto in rem tantam, quia solis perferenda inponitur nobis, 25 erectiore animo insurgitis et cum illi legerint, qui nobis maxi­ ma cura sunt, si quid eos mouerit ad contradicendum, alias nobis disputationes disputatio ista procreabit seque ipsa suc­ cessio sermonum in ordinem inseret disciplinae. Sed nunc, ut

IX,

5 cf.

Aug.,

Conf.

, ,

9 2 4.

111 factum est P k 1 1 2 cenaml M S, caenam cett. IX, 1 post tridie codd. 2 attentis in me] /3, attentissime a P k 15 potest H P R k

6

ordinate M

DE ORDINE I, ix, 27-x, 29

103

promiseram, Licentio, quantum res patitur, aduersabor, qui 30 totam causam iam paene confecit, si possit eam defensionis muro stabiliter firmeque uallare. X. 28. Hic, ubi eos silentio uultu oculis suspensione atque V 140 immobilitate membrorum et rei magnitudine satis commotos et audiendi desiderio inflammatos esse conspexi : Ergo, in­ quam, Licenti, si tibi uidetur, collige in te quidquid uirium 5 potes, elima quidquid habes acuminis et ordo iste quid sit definitione conplectere. — Tum ille ubi se ad definiendum cogi audiuit, quasi aqua frigida adspersus exhorruit et turbatiore uultu me intuens atque, ut fit, ipsa trepidatione subridens : Quid hoc est rei ? Quid quasi tibi uideor, inquit, annuere ? 10 Nescio, quo aduenticio spiritu me credis inflatum. — Statimque sese animans : Aut fortasse, ait, aliquid mecum est ? — Paululumque siluit, ut in definitionem, quidquid illi de ordine notionis erat, conduceretur, deinde erectior : Ordo est, inquit, PL per quem aguntur omnia, quae deus constituit. 991 15 29. Quid ? ipse deus, inquam, non tibi uidetur agi ordine ? — Prorsus, inquit, uidetur. — Ergo agitur deus ? ait Trygetius. — E t ille : Quid enim ? inquit : Christum deum negas, qui et ordine ad nos uenit et a patre deo missum esse se dicit ? Si igitur deus Christum ordine ad nos misit et deum Christum 20 esse non negamus, non solum agit omnia sed agitur etiam deus ordine. — Hic Trygetius addubitans : Nescio, inquit, quo­ modo istuc accipiam. Deum enim quando nominamus, non quasi mentibus ipse Christus occurrit, sed pater. Ille autem tunc occurrit, quando dei filium nominamus. — Bellam rem 25 facis, inquit Licentius. Negabimus ergo dei filium deum esse ? — Hic ille, cum ei respondere periculosum uideretur, tamen se coegit atque ait : Et hic quidem deus est, sed tamen proprie patrem deum dicimus. — Cui ego : Cohibe te potius, inquam ; non enim filius improprie deus dicitur. — At ille religione 30 commotus cum etiam uerba sua scripta esse nollet, urgebat Licentius, ut manerent, puerorum scilicet more uel potius V 141 hominum — pro nefas ! paene omnium, quasi uero gloriandi causa inter nos illud ageretur. Cuius motum animi cum obiurgarem grauioribus uerbis, erubuit. Qua eius perturbatione 35 animaduerti ridentem laetantemque Trygetium et ambobus : Itane agitis ? inquam ; nonne uos mouet, quibus uitiorum molibus atque imperitiae tenebris premamur et cooperiamur ? haecine est illa paulo ante uestra, de qua ineptus laetabar, attentio et in deum ueritatemque surrectio ? O si uideritis uel

X , 18 cf. Ioh. 3 ,

17

et passim.

X , 30 urguebat H P1 k

104

DE ORDINE I, x, 29-30

40 tam lippientibus oculis quam ego, in quibus periculis iaceamus, cuius morbi dementiam risus iste indicet ! o si uideretis ! quam cito, quam statim quantoque productius eum uerteretis 327 in fletus ! Miseri, nescitis ubi simus ? Demersos quidem esse animos omnium stultorum indoctorumque commune est, sed 45 non uno atque eodem modo demersis opem sapientia et manum porrigit. Alii sunt, credite, alii sunt, qui sursum uocantur, alii, qui in profunda laxantur. Nolite, obsecro uos, gemi­ nare mihi miserias. Satis mihi sint uulnera mea, quae ut sanen­ tur, paene cotidianis fletibus deum rogans indigniorem tamen 50 esse me, qui tam cito saner, quam uolo, saepe memet ipse conuinco. Nolite, obsecro, si quid mihi amoris, si quid necessi­ tudinis debetis, si intellegitis, quantum uos diligam, quanti faciam, quantum me cura exagitet morum uestrorum, si dignus sum, quem non neglegatis, si denique deo teste non mentior, 55 nihil me plus mihi optare quam uobis, rependite mihi bene­ ficium, et si me magistrum libenter uocatis, reddite mihi mercedem : boni estote I 30. Hic ubi, ne plura dicerem, lacrimae mihi modum impo­ suerunt, Licentius molestissime ferens, quod omnia scribeban60 tur : Quid enim, ait, fecimus, oro te ? — Adhuc, inquam, nec fateris saltem peccatum tuum ? Tu nescis in illa schola grauiter me stomachari solitum, quod usque adeo pueri non utilitate ac decore disciplinarum sed inanissimae laudis amore V 142 ducerentur, ut quosdam etiam aliena uerba recitare non puderet PL 65 exciperentque plausus — o ingemescendum malum I — ab eis- 992 dem ipsis, quorum erant illa, quae recitabant. Ita uos, quamuis nihil umquam, ut opinor, tale feceritis, tamen et in philo­ sophiam et in eam uitam, quam me tandem occupasse laetor, aemulationis tabificae atque inanis iactantiae ultimam sed 70 nocentiorem ceteris omnibus pestem introducere ac prosemi­ nare conamini et fortasse, quia uos ab ista uanitate morboque deterreo, pigriores eritis ad studia doctrinae et ab ardore uentosae famae repercussi in torporem inertiae congelabitis. Me miserum, si necesse erit tales etiam nunc perpeti, a quibus 75 uitia decedere sine aliorum uitiorum successione non possint ! — Probabis, ait Licentius, quam purgatiores futuri simus. Modo illud obsecramus per omnia, quae diligis, ut ignotum nobis uelis atque illa omnia deleri iubeas, simul ut parcas etiam tabulis, quas iam non habemus. Non enim aliquid in 80 libros translatum est eorum, quae a nobis m ulta disserta sunt.

— Prorsus, inquit Trygetius, maneat nostra poena, ut ea ipsa quae nos inlicit fama flagello proprio a suo amore deterreat. Vt enim solis amicis et familiaribus nostris litterae istae inno­ tescant, non parum desudabimus. — Assensus est ille.

40 periculosis P k

09 jactantiam /3

DE ORDINE I, xi, 31-32

105

XI. 31. Atque interea mater ingressa est quaesiuitque a nobis, quid promouissemus ; nam et ei quaestio nota erat. Cuius et ingressum et rogationem cum scribi nostro more iussissem: Quid agitis ? inquit;; numquidnam in illis quos legitis 5 libris etiam feminas umquam audiui in hoc genus disputationis inductas ? — Cui ego : Non ualde curo, inquam, superborum imperitorumque iudicia, qui similiter in legendos libros atque in salutandos homines inruunt. Non enim cogitant, quales ipsi, sed qualibus induti uestibus sint et quanta pompa rerum for10 tunaeque praefulgeant. Isti enim in litteris non multum atten­ dunt, aut unde sit quaestio aut quo peruenire disserentes moli­ antur quidue ab eis explicatum atque confectum sit. In quibus tamen quia nonnulli reperiuntur, quorum animi contemnendi v 143 non sunt — aspersi sunt enim quibusdam condimentis huma- /* 328 15 nitatis et facile per aureas depictasque ianuas ad sacrosancta philosophiae penetralia perducuntur — satis eis fecerunt et maiores nostri, quorum libros tibi nobis legentibus notos esse uideo, et his temporibus — ut omittam ceteros — uir et ingenio et eloquentia et ipsis insignibus muneribusque fortunae et, 20 quod ante omnia est, mente praestantissimus Theodorus, quem bene ipsa nosti, id agit, ut et nunc et apud posteros nullum genus hominum de litteris nostrorum temporum iure conque­ ratur. Mei autem libri si quorum forte manus tetigerint lecto­ que meo nomine non dixerint : ‘iste quis est V codicemque 25 proiecerint, sed uel curiosi uel nimium studiosi contempta uilitate liminis intrare perrexerint, me tecum philosophantem non moleste ferent nec quemquam istorum, quorum meis lit­ teris sermo miscetur, fortasse contemnent. Sunt enim non solum liberi, quod cuiuis disciplinae liberali, nedum philoso- PL 30 phiae satis est, sed summo apud suos loco nati. Doctissimorum 993 autem hominum litterae etiam sutores philosophatos et multo uiliora fortunarum genera continent, qui tamen tanta ingenii uirtutisque luce fulserunt, ut bona sua cum qualibet huiusce modi nobilitate nullo modo uellent, etiamsi possent, ulla con35 dicione mutare. Nec deerit, mihi crede, tale hominum genus, cui plus placeat hoc ipsum, quia mecum philosopharis, quam si quid hic aliud aut iucunditatis aut grauitatis inuenerit. Nam et feminae sunt apud ueteres philosophatae et philosophia tua mihi plurimum placet. 4° 32. Nam ne quid, mater, ignores, hoc Graecum uerbum, quo philosophia nominatur, Latine amor sapientiae dicitur. Vnde etiam diuinae scripturae, quas uehementer amplecteris, XI,

18/23 cf. Aug.,

Beata uita 1, 4.

XI, 5 disputationes P1 k conditione A M P1 k 8

32/33 cf. Aug.,

Retract. 1, 3, 7.

25 contempta] /3/*, contenta a, contemta k

34/35

XXIX

io6

DE ORDINE I, xi, 32-II, i, i

non omnino philosophos, sed philosophos huius mundi euitandos atque inridendos esse praecipiunt. Esse autem alium mun45 dum ab istis oculis remotissimum, quem paucorum sanorum V 144 intellectus intuetur, satis ipse Christus significat, qui non dicit : ‘regnum meum non est de mundo’, sed : regnum meum non est de hoc mundo. Nam quisquis omnem philosophiam fugiendam putat, nihil nos uult aliud quam non amare sapientiam. Con- p l 50 temnerem te igitur in his litteris meis, si sapientiam non ama- 994 res, non autem contemnerem, si eam mediocriter amares, multo minus, si tantum, quantum ego, amares sapientiam. Nunc uero cum eam multo plus quam me ipsum diligas et nouerim, quantum me diligas, cumque in ea tantum profeceris, j j ut iam nec cuiusuis incommodi fortuiti nec ipsius mortis, quod uiris doctissimis difficillimum est, horrore terrearis, quam sum­ mam philosophiae arcem omnes esse confitentur, egone me non libenter tibi etiam discipulum dabo ? 33. Hic illa cum blande ac religiose numquam me tantum 60 mentitum esse dixisset et uiderem tam multa nos uerba fudisse, ut neque scribenda non essent et iam libri modus esset neque tabulae reliquae forent, placuit quaestionem differri, simul ut meo stomacho parcerem. Nam eum plus, quam uellem, commouerant ea, quae mihi euomenda in illos adulescen65 tes necessario uisa sunt. Sed cum abire coepissemus : Memento, inquit Licentius, quam multa et quam necessaria nobis abs te accipienda per occultissimum illum diuinumque ordinem etiam te nesciente subministrentur. — Video, inquam, et ingratus deo non sum uosque ipsos, qui haec aduertitis, ob id ipsum 70 praesumo fore meliores. — Hoc fuit tantum illo die negotium meum. L IB E R SECVNDVS u 529 PL

f

993

locis hieme poterat, blanda temperies in pratum descendere, V quo saepius et familiarius utebamur. Nobiscum erat etiam 5 mater nostra, cuius ingenium atque in res diuinas inflamma­ tum animum cum antea conuictu diuturno et diligenti consi­ deratione perspexeram tum uero in quadam disputatione non paruae rei, quam die natali meo cum conuiuis habui atque in libellum contuli, tanta mihi mens eius apparuerat, ut nihil 10 aptius uerae philosophiae uideretur. Itaque institueram, cum4 3

43 cf.

Col. 2, 8.

43/44 uitandos P k

47/48 cf.

Aug., Retract. 1, 3, 8 ; Ioh. 18, 36.

46 christus ipse A H MR

14s

DE ORDINE II, i, 1-3

107

abundaret otio, agere, ut conloquio nostro non deesset. Quod in primo etiam huius operis libro abs te cognitum est. 2. Cum igitur memorato in loco, ut commode potuimus, consedissemus, ego illis duobus adulescentibus : Quamuis 15 uobis, inquam, suscensuerim pueriliter de magnis rebus agen­ tibus, tamen mihi uidetur non sine ordine propitio deo acci­ disse, quod in sermone, quo uos ab ista leuitate detrahebam, tempus ita consumptum est, ut res tanta ad Alypii aduentum dilata uideatur. Quapropter quoniam ei iam quaestionem no20 tissimam feci et quantum in ea processerimus ostendi, paratusne es, Licenti, causam, quam suscepisti, ex illa tua defini­ tione defendere ? Nam meminisse me arbitror te ordinem esse PL dixisse, per quem deus ageret omnia. — Paratus sum, inquit, 994 quantum ualeo. — Quomodo ergo, inquam, agit ordine om2j nia deus ? itane, ut etiam se ordine agat ? an praeter eum or­ dine ab eo cetera gubernantur ? — Vbi omnia bona sunt, V 146 inquit, ordo non est. Est enim summa aequalitas, quae ordi­ nem nihil desiderat. — Negas, inquam, apud deum omnia bona esse? — Non nego, inquit. — Conficitur, inquam, neque 30 deum neque illa, quae apud deum sunt, ordine administrari. — Concedebat. — Numquidnam, inquam, omnia bona nihil tibi uidentur esse ? — Immo, ait, ipsa uere sunt. — Vbi ergo est, inquam, illud tuum, quod dixisti, omnia quae sunt ordine administrari nihilque omnino esse, quod ab ordine separatum 35 sit ? — Sed sunt, inquit, etiam mala, per quae factum est, ut et bona ordo concludat ; nam sola bona non ordine reguntur sed simul bona et mala. Cum autem dicimus : ‘omnia quae sunt', non sola utique bona dicimus. Ex quo fit, ut omnia simul, quae deus administrat, ordine administrentur. 40 3. Cui ego : Quae administrantur et aguntur, uidentur tibi moueri an immobilia putas esse ? — Ista, inquit, quae in hoc mundo fiunt, fateor moueri. — Reliqua, inquam, negas ? — Quae sunt cum deo, inquit, non mouentur ; reliqua omnia moueri arbitror. — Cum igitur ea, quae cum deo sunt, inquam, 45 non moueri putas, cetera autem concedis moueri, ostendis /t 330 omnia, quae mouentur, non esse cum deo. — Repete hoc ipsum inquit, paulo planius. — Quod non mihi uisus est diffi- PL cultate intellegendi fieri uoluisse, sed quaerendi spatium, quo 995 inueniret quid responderet. — Dixisti, inquam, ea quae cum 50 deo sunt non moueri, cetera autem moueri. Si ergo haec, quae mouentur, non mouerentur, si essent cum deo, quoniam om­ nia, quae sunt cum deo, negas moueri, restat, ut praeter deum sint quae mouentur. — Quibus dictis adhuc tacebat, cum tan­ dem : Videtur mihi, inquit, quod et in hoc mundo si qua non

I, 11 quod] quod et H P R k

io8

DE ORDINE II, i, 3-ii, 5

mouentur, cum deo sunt. — Nihil hoc ad me, inquam ; fateris enim, ut opinor, non omnia, quae in hic mundo sunt, non moueri. Ex quo conficitur non omnia mundi huius esse cum deo. — Fateor, inquit, non omnia. — Ergo est aliquid sine deo ? — Non, inquit. — Cum deo sunt igitur omnia. — Hic 60 cunctabundus : Quaeso, inquit, illud non dixerim, quod sine deo nihil sit ; nam prorsus omnia, quae mouentur, non mihi uidentur esse cum deo. — Sine deo est, inquam, igitur caelum V147 hoc, quod moueri nemo ambigit. — Non est, inquit, sine deo caelum. — Ergo est aliquid cum deo, quod moueatur ? — Non 65 possum, inquit, ut uolo, explicare quod sentio ; tamen quid moliar dicere, peto, ut, non expectatis uerbis meis, sagacissime, si potestis, intellegatis. Nam et sine deo mihi nihil uidetur esse et, quod cum deo est, rursum uidetur inconcussum ma­ nere ; caelum autem dicere sine deo esse non possum, non 70 solum quod nihil sine deo esse arbitror sed quod caelum putem habere aliquid, quod non mouetur, quod uero aut deus est aut cum deo, quamuis ipsum caelum non dubitem uerti ac moueri. II. 4. Defini ergo, inquam, si placet, quid sit esse cum deo et quid sit non esse sine deo. Si enim de uerbis inter nos controuersia est, facile contemnetur, dummodo rem ipsam, quam concepisti mente, uideamus. — Odi ego, inquit, definire. — 5 Quid ergo faciemus ? inquam. — Tu, inquit, defini quaeso. Nam facilius est mihi uidere in alterius definitione, quid non probem, quam quicquam bene definiendo explicare. — Geram tibi morem, inquam. Videtur tibi id esse cum deo, quod ab eo regitur atque administratur ? — Non ait, ille, hoc animo con­ io ceperam, cum dicebam ea quae non mouentur esse cum deo. — Vide ergo, inquam, utrum haec tibi saltem definitio placeat : cum deo est quidquid intellegit deum. — Concedo, inquit. — Quid ergo ? inquam ; sapiens deum tibi intellegere non uide­ tur ? — Videtur, inquit. — Cum ergo sapientes non solum 15 in una domo aut urbe sed etiam per inmensa regionum pere­ grinando nauigandoque moueantur, quomodo erit uerum quid­ quid cum deo est non moueri ? — Risum mihi, inquit, mouisti, quasi ego quod sapiens facit dixerim esse cum deo. Cum deo /1331 est, sed illud quod nouit. — Non nouit, inquam, sapiens 20 codicem suum pallium tunicam supellectilem, si quam habet, ceteraque id genus, quae stulti etiam bene nouerunt ? — Fateor, inquit, nosse tunicam et nosse pallium non esse cum deo. 5. Hoc ergo, inquam, dicis, non omne, quod nouit sapiens, v 148 25 esse cum deo, sed tamen quidquid sapientis cum deo est, id pl nosse sapientem. — Optime, inquit ; nam quidquid sensu isto 996 îî

expectatis] j8, expectctis a, exspectatis /x k

71

uere

/3 /x

DE ORDINE II, ii, 5-6

109

corporis nouit, non est cum deo, sed illud, quod animo perci­ pit. Plus etiam fortasse audeo dicere, sed tamen dicam ; uobis enim existimatoribus aut confirmer aut discam. Quisquis ea 30 sola nouit, quae corporis sensus attingit, non solum cum deo esse non mihi uidetur sed ne secum quidem. — Hic cum Trygetium animaduertissem in eo uultu, ut nescio quid uelle dicere uideretur, sed uerecundia eum, ne quasi in alienum locum inrueret, contineri, feci potestatem iam tacente Licentio, 35 ut promeret, si quid uellet. At ille : Ista, inquit, quae ad sensus corporis pertinent, prorsus nemo mihi uidetur nosse. Aliud est enim sentire, aliud nosse. Quare si quid nouimus, solo intel­ lectu contineri puto et eo solo posse conprehendi. Ex quo fit, ut, si illud est cum deo, quod intellegendo sapiens nouit, totum 40 quod nouit sapiens possit esse cum deo. — Quod cum Licentius approbasset, subiecit aliud, quod nullo pacto possem contem­ nere. Ait enim : Sapiens prorsus ipse cum deo est ; nam et se ipsum intellegit sapiens. Quod conficitur et ex eo, quod a te accepi, id esse cum deo, quod intellegit deum, et ex eo, quod a 45 nobis dictum est, id esse cum deo, quod a sapiente intellegitur. Sed hanc eius partem, per quam istis utitur sensibus — non enim puto connumerandam esse, cum sapientem uocamusfateor me nescire nec omnino cuius modi sit suspicari. 6, Negas ergo, inquam, non solum ex corpore et anima sed 50 etiam ex anima tota constare sapientem, si quidem partem istam, qua utitur sensibus, animae esse negare dementis est. Non enim ipsi oculi uel aures sed nescio quid aliud per oculos sentit. Ipsum autem sentire si non damus intellectui, non damus alicui parti animae. Restat, ut corpori tribuatur, quo 55 absurdius dici nihil interim mihi uidetur. — Anima, inquit, sapientis perpurgata uirtutibus et iam coharens deo sapientis etiam nomine digna est nec quicquam eius aliud delectat appellare sapientem ; sed tamen quasi quaedam, ut ita dicam, V 149 sordes atque exuuiae, quibus se ille mundauit et quasi sub60 traxit in se ipsum, ei animae seruiunt uel, si tota haec anima dicenda est, ei certe parti animae seruiunt atque subiectae sunt, quam solam sapientem nominari decet. In qua parte subiecta etiam ipsam memoriam puto habitare. Vtitur ergo hac sapiens quasi seruo, ut haec ei iubeat easque iam domito 65 atque substrato metas legis inponat, ut dum istis sensibus utitur propter illa, quae iam non sapienti sed sibi sunt neces­ saria, non se audeat extollere nec superbire domino nec his ipsis, quae ad se pertinent, passim atque immoderate uti. Ad illam enim uilissimam partem possunt ea pertinere, quae prae70 tereunt. Quibus autem est memoria necessaria nisi praetereun-

P

II, 29 confirmer /5 ft, confirmem a k k 68 adpertinent (om. se) a k

33 redicere P k

55 mihi interim

no

DE ORDINE II, ii, 6-7

tibus et quasi fugientibus rebus ? Ille igitur sapiens amplecti­ tur deum eoque perfruitur, qui semper manet nec expectatur, ut sit, nec metuitur, ne desit, sed eo ipso, quo uere est, semper est praesens. Curat autem immobilis et in se manens serui sui /x 532 75 quodam modo peculium, ut eo tamquam frugi et diligens famulus bene utatur parceque custodiat. 7. Quam sententiam eius cum admiratione considerans recordatus sum id ipsum aliquando me breuiter illo audiente 997 dixisse. Tum arridens : Gratias age, inquam, Licenti, huic 80 seruo tuo, qui tibi nisi aliquid de peculio suo ministraret, nunc fortasse quod promeres non haberes. Nam si ad eam partem memoria pertinet, quae se uelut famulam bonae menti regendam concedit, ipsa nunc adiutus es, mihi crede, ut hoc diceres. Ergo antequam ad illum ordinem redeam, nonne tibi 85 uidetur uel propter talia, id est propter honestas ac necessarias disciplinas, memoria opus esse sapienti ? — Quid, inquit, memoria opus est, cum omnes suas res praesentes habeat ac teneat ? Non enim uel in ipso sensu ad id, quod ante oculos nostros est, in auxilium uocamus memoriam. Sapienti igitur 90 ante illos interiores intellectus oculos habenti omnia, id est deum ipsum fixe immobiliterque intuenti, cum quo sunt omnia, quae intellectus uidet ac possidet, quid opus est quaeso memo- v 150 ria ? Mihi autem ut opus esset ad haec quae abs te audieram retinenda, nondum sum illius famuli dominus sed ei modo 95 seruio, modo pugno, ut non seruiam, et quasi audeo me adserere in libertatem meam, et si forte aliquando impero atque obtemperat mihi facitque saepe putare, quod uicerim, in aliis rursus rebus ita esse erigit, ut eius sub pedibus miser iaceam. Quam ob rem quando de sapiente quaerimus, me nolo nomi100 nes. — Nec me, inquam ; sed tamen numquidnam sapiens iste suos potest deserere aut ullo pacto, cum hoc corpus agit, in quo istum famulum sua lege deuinctum tenet, relinquit offi­ cium beneficia tribuendi quibus potest et maxime, quod ab eo uehementissime flagitatur, sapientiam ipsam docendi ? Quod 105 cum facit, ut congrue doceat minusque ineptus sit, praeparat saepe aliquid, quod ex dispositione eloquatur ac disputet, quod nisi memoriae commendauerit, pereat necesse est. Ergo aut officia beniuolentiae negabis esse sapientis aut confiteberis res aliquas sapientis memoria custodiri. An fortasse aliquid sua110 rum rerum non propter se quidem sed propter suos, sibi tamen necessarium commendat seruandum illi famulo, ut ille tam­ quam sobrius et ex optima domini disciplina non quidem custodiat, nisi quod propter stultos ad sapientiam perducendos sed quod ei tamen ille custodiendum imperarit ? — Nec omnino8 9

89 uocamus] nobis uocamus /3 /x

102 relinquet M /x

PL

DE ORDINE II, ii, 7-iii, 8

Ill

115 huic, inquit, commendari quicquam arbitror a sapiente, si quidem ille deo semper infixus est siue tacitus siue cum homi­ nibus loquens ; sed ille seruus iam bene institutus diligenter seruat, quod interdum disputanti domino suggerat et ei tam­ quam iustissimo gratum faciat officium suum, sub cuius se 120 uidet potestate uiuere, et hoc facit non quasi ratiocinando sed summa illa lege summoque ordine praescribente. — Nihil, inquam, nunc resisto rationibus tuis, ut quod suscepimus potius peragatur. De isto uero diligenter, quem ad modum sese habeat — non enim parua res est aut tam paruo sermone con- V i j i 125 tenta — uidebimus alias, cum deus ipse oportunitatem ordine dederit. III. 8. Definitum est autem, quid sit esse cum deo, et cum a PL me dictum est id esse cum deo, quod intellegit deum, uos etiam 998 plus adiecistis, ut ibi sint etiam illa, quae intelleguntur a sapiente. Qua in re multum me mouet, quomodo subito cum 5 deo stultitiam collocaueritis. Nam si cum deo sunt, quaecum- n 333 que intellegit sapiens, nec nisi intellectam stultitiam effugere potest, erit etiam, quod dictu nefas est, pestis illa cum deo. — Qua conclusione commoti cum in silentio se aliquantum tenuis­ sent : Respondeat, inquit Trygetius, etiam ille, de cuius adro uentu ad istam disputationem oportunissimo non nos puto temere gratulatos. — Tum Alypius : Deus meliora ! inquit ; hucine mihi tandem tantum meum silentium parabatur ? Sed inrupta iam quies est. Verum nunc enitar huic utcumque rogationi satisfacere, cum mihi prius uel futurum prospexero 15 et a uobis impetrauero, ut a me amplius ista responsione nihil flagitetis. — Nullo modo, inquam, est, Alypi, beneuolentiae atque humanitatis tuae uocem tuam sermoni nostro etiam desideratam negare. Sed perge modo, quod instituisti effice ; cetera, ut iam sese habet ordo ille, prouenient. — Aeque mihi 20 de ordine, inquit, sunt speranda meliora, in cuius adsertione interim me substituere uoluistis. Sed, ni fallor, ob hoc stulti­ tiam deo ista tua conclusione ab his copulatam putasti, quod uniuersa, quae intellegit sapiens, cum deo esse dixerunt. Sed id quatenus accipiendum sit, nunc omitto ; tuam illam ratio25 cinationem paululum aduerte. Dixisti quippe : ‘Nam si cum deo sunt, quaecumque intellegit sapiens, nec nisi intellectam stultitiam effugere potest' — quasi uero illud obscurum sit, antequam stultitiam quisque uitet, sapientis eum nomine non esse censendum — et dictum est a sapiente intellecta esse cum 30 deo : cum igitur euitandae stultitiae gratia eandem stultitiam V 152 III,

25/27 cf. supra, 1. 5/7.

Ili, 2 est] esset A T n

14 in futurum /3 ft

29 dictum est] dicis ista A

T

112

DE ORDINE II, iii, 8-10

quisque intellegit, nondum est sapiens. Cum autem fuerit, non inter ea, quae ille intellegit, stultitia numeranda est. Quam ob rem quoniam ea coniuncta sunt deo, quae iam sapiens intel­ legit, recte a deo stultitia secernetur. 35 9. Acute quidem, inquam, ut soles, Alypi, respondisti, sed tamquam in alienas trusus angustias. Tamen quia, ut arbitror, adhuc mecum stultus esse dignaris, quid faciemus, si aliquem nanciscamur sapientem, qui nos tanto malo docendo ac dispu­ tando libenter liberet ? Nam nihil eum prius, quantum arbi40 tror, deprecaturus sum, nisi ut mihi ostendat, quae sit, quid sit, qualis sit omnino stultitia. De te enim facile adfirmaverim ; me tamen tantum et tam diu detinet, quantum et quamdiu a me non intellegitur. Dicturus est ergo ille te auctore : ‘ut hoc uos docerem, quando stultus eram, ad me uenire debuistis ; 45 modo autem uos uestri magistri esse poteritis ; nam ego iam stultitiam non intellego’. Quod quidem ab eo si audirem, non uererer ammonere hominem, ut comes nobis fieret, simulque magistrum alium quaereremus. Vt enim plene stultitiam non intellego, uideo tamen nihil responsione hac esse stultius. Sed 50 pudebit eum fortasse ità nos aut relinquere aut sequi. Disputa­ bit ergo et exaggerabit copiosissime stultitiae mala. Nos autem bene nobis prouidentes aut audiemus attente hominem nes­ cientem, quae loquatur, aut credemus eum id, quod non intel- PL legit, scire aut adhuc deo susceptorum tuorum ratione stul- 999 55 titia copulata est. Nihil autem superiorum est, quod uideo posse defendi : restat igitur, quod non uultis, extremum. — Numquam te, inquit, inuidum senseram. Nam si ab istis, ut dicis, susceptis quicquam honorarii, ut solet, accepissem, dum ratiocinationis huius nimium tenax es, id eis modo reddere /*334 60 cogerer. Quare uel hoc contenti sint, quod me tecum laborante v 153 non parum eis ad excogitandum temporis dedi, uel, si uicti patroni nulla quidem sua culpa consilio libenter auscultant, et in hoc iam tibi cedant et sint in ceteris cautiores. 10. Non contemnam, inquam, quod in tua defensione Try65 getius nescio quid etiam perstrepens dicere cupiebat, faciamque bona tua uenia ; nam fortasse non bene instructus es, qui recens huic negotio superuenisti, ut remoto patrocinio ipsos causam suam peragentes audiam patienter, ut coeperam. — Tum Trygetius Licentio prorsus absente : Quomodo uultis, 70 inquit, accipite et ridete stultitiam meam. Non mihi uidetur debere dici intellectus, quo intellegitur ipsa stultitia, quae non intellegendi uel sola uel maxima causa est. — Non facile, in­ quam, recuso istud accipere. Quamuis enim me multum mou-*6 1

31 sapiens fuerit /3 /i 61 paruum codd.

41 adfirmarim P

k

58 honorari H M P, honorati R

DE ORDINE II, iii, io-iv, n

113

ueat, quod sentit Alypius, quomodo recte possit quisque docere, qualis sit res, quam non intellegit, quantamque menti afferat perniciem, quod mente non uidet — nam id utique attendens, quod tu dixisti, dicere est ueritus, cum ei sit ista etiam de doctorum libris nota sententia — tamen sensum ipsum considerans corporis — nam et isto ipso anima utitur 80 et ipsa sola est cum intellectu qualiscumque conlatio — ad­ ducor, ut dicam neminem posse uidere tenebras. Quam ob rem si menti hoc est intellegere, quod sensui uidere, et licet quisque oculis apertis sanis purisque sit, uidere tamen tene­ bras non potest, non absurde dicitur intellegi non posse stulti85 tiam ; nam nullas alias mentis tenebras nominamus. Nec iam illud mouebit, quomodo stultitia possit non intellecta uitari. Vt enim oculis tenebras uitamus eo ipso, quo nolumus non uidere, sic quisque uolet uitare stultitiam, non eam conetur intellegere, sed ea, quae possunt intellegi, per hanc se non 90 intellegere doleat eamque sibi esse praesentem, non quo ipsam magis intellegit sed quo alia minus intellegit, sentiat. IV. 11. Sed ad ordinem redeamus, ut nobis aliquando red- V datur Licentius. Illud enim ex uobis iam requiro, utrum quae­ cumque agit stultus ordine uobis agere uideatur. Nam uidete, rogatio quos laqueos habeat. Si ordine dixeritis, ubi erit illa 5 definitio : ordo est, quo deus agit omnia, quae sunt, si etiam stultus, quae agit, agit ordine ? Si autem ordo non est in his, quae aguntur ab stulto, erit aliquid, quod ordo non teneat ; neutrum autem uultis. Videte quaeso, ne cuncta ipsius ordinis defensione turbetis. — Hic item Trygetius — nam ille alter ad10 huc omnino absens erat — : Facile est, inquit, huic quidem respondere conplexioni tuae, sed me in praesentia similitudo PL deficit, qua sententiam meam uideo asseri inlustrarique debere. 1000 Tamen dicam, quod sentio ; facies enim tu, quod paulo ante fecisti. Non enim illa commemoratio tenebrarum ad id, quod 15 a me inuolutum prolatum erat, parum nobis attulit luminis. Namque omnis uita stultorum quamuis per eos ipsos minime constans minimeque ordinata sit, per diuinam tamen prouidentiam necessario rerum ordine includitur et quasi quibus­ dam locis illa ineffabili et sempiterna lege dispositis nullo 20 modo esse sinitur, ubi esse non debet. Ita fit, ut angusto animo ipsam solam quisque considerans ueluti magna reper­ cussus foeditate auersetur. Si autem mentis oculos erigens atque diffundens simul uniuersa conlustret, nihil non ordi- n 335 natum suisque semper ueluti sedibus distinctum dispositum25 que reperiet.7 4 75

74 sentiat H P R k IV, 15 prolatum] om. a k

154

114

DE ORDINE II, iv, 12-13

12, Quam magna, inquam, quam mira mihi per uos deus ille atque ipse, ut magis magisque credere adducor, rerum nescio quis occultus ordo respondet ! Nam ea dicitis, quae nec quo­ modo dicantur non uisa nec quomodo ea uideatis intellego ; 30 ita ea et uera et alta esse suspicor. Simile autem aliquod in istam sententiam tu fortasse unum requirebas. At mihi iam occurrunt innumerabilia, quae me ad consentiendum prorsus trahunt. Quid enim carnifice tetrius ? quid illo animo trucu­ lentius atque dirius ? At inter ipsas leges locum necessarium V 155 35 tenet et in bene moderatae ciuitatis ordinem inseritur estque suo animo nocens, ordine autem alieno poena nocentium. Quid sordidius, quid inanius, dedecoris et turpitudinis plenius mere­ tricibus lenonibus ceterisque hoc genus pestibus dici potest ? Aufer meretrices de rebus humanis, turbaueris omnia libidini40 bus ; constitue matronarum loco, labe ac dedecore dehonestaueris. Sic igitur hoc genus hominum per suos mores impuris­ simum uita, per ordinis leges condicione uilissimum. Nonne in corporibus animantium quaedam membra, si sola adtendas, non possis adtendere ? Tamen ea naturae ordo nec, quia neces45 saria sunt, deese uoluit nec, quia indecora, eminere permisit. Quae tamen deformia suos locos tenendo meliorem locum concessere melioribus. Quid nobis suauius, quod agro uillaeque spectaculum congruentius fuit pugna illa conflictuque gallina­ riorum gallorum, cuius superiore libro fecimus mentionem ? 50 Quid abiectius tamen deformitate subiecti uidimus ? Et per ipsam tamen eiusdem certaminis perfectior pulchritudo prouenerat. 13, Talia, credo, sunt omnia, sed oculos quaerunt. Soloecis­ mos et barbarismos quos uocant, poetae adamauerunt ; quae 55 schemata et metaplasmos mutatis appellare nominibus quam manifesta uitia fugere malunt. Detrahe tamen ista carminibus, suauissima condimenta desiderabimus. Congere multa in unum locum, totum acre putidum rancidum fastidibo. Transfer in liberam forensemque dictionem, quis non eam fugere atque in 60 theatra se condere iubebit ? Ordo igitur ea gubernans et mo- V ij6 derans nec apud se nimia nec ubilibet aliena esse patietur. PL Summissa quaedam impolitaeque simillima ipsos saltus ac 1001 uenustos locos sese interponens inlustrat oratio. Quae si sola sit, proicis ut uilem ; si autem desit, illa pulchra non promi65 nent, non in suis quasi regionibus possessionibusque dominan­ tur sibique ipsa propria luce obstant totumque confundunt. V. Magnae et hic debentur ordini gratiae. Mentientes conIV, 33/34 cf. Plotinus, Em. 3, 2,17. cf. supra, I, viii, 25,1. 82/83.

37 decoris A

T

56 maluerunt j8 p

42/45 cf. Plotinus, Em. 3, 2,8.

60 se condere] secedere A

48/49 p

DE ORDINE II, v, 13-16

115

clusiones aut inrepentes paulatim uel minuendo uel addendo in assensionem falsitatis quis non metuat, quis non oderit ? Saepe tamen in disputationibus certis et suis sedibus conlo5 catae tantum ualent, ut nescio quo modo per eas dulcescat ipsa deceptio. Nonne hic quoque ordo ipse laudabitur ? 14. Iam in musica, in geometrica, in astrorum motibus, in numerorum necessitatibus ordo ita dominatur, ut, si quis quasi eius fontem atque ipsum penetrale uidere desideret, aut in his 10 inueniat aut per haec eo sine ullo errore ducatur. Talis enim eruditio, si quis ea moderate utatur — nam nihil ibi quam ni- /*336 mium formidandum est — talem philosophiae militem nutrit uel etiam ducem, ut ad summum illum modum, ultra quod requirere aliquid nec possit nec debeat nec cupiat, qua uult, is euolet atque perueniat multosque perducat, unde iam, dum ipsis humanis rebus teneatur, sic eas despiciat cunctaque dis­ cernat, ut nullo modo eum moueat, cur alius optet liberos habere nec habeat, alius uxoris nimia fecunditate torqueatur, egeat ille pecunia, qui largiri liberaliter multa paratus est, 20 eique defossae incubet macer et scabiosus fenerator, ampla patrimonia luxuries dispergat atque diffundat, uix toto die lacrimans mendicus nummum impetret, alium honor extollat indignum, lucidi mores abscondantur in turba. 15. Haec et alia in hominum uita cogunt homines plerumque 25 inpie credere nullo nos ordine diuinae prouidentiae gubernari ; alios autem pios et bonos atque splendido ingenio praeditos, v 157 qui neque nos deseri a summo deo possunt in animum inducere et tamen rerum tanta quasi caligine atque commixtione turbati nullum ordinem uident uolentesque sibi nudari abditissimas 30 causas errores suos saepe etiam carminibus conqueruntur. Qui si hoc solum interrogent, cur Itali semper serenas hiemes orent et item semper Getulia nostra misera sitiat, quis eis facile respondebit ? Aut ubi apud nos indagabitur illius ordinis ulla suspicio ? Ego autem si quid meos monere possum, quantum 35 mihi apparet quantumque sentio, censeo illos disciplinis omni­ bus erudiendos. Aliter quippe ista sic intellegi, ut luce clariora sint, nullo modo possunt. Si autem aut pigriores sunt aut aliis negotiis praeoccupati aut iam duri ad discendum, fidei sibi praesidia parent, quo illos uinculo ad sese trahat atque ab his PL 40 horrendis et inuolutissimis malis liberet ille, qui neminem sibi 1002 per mysteria bene credentem perire permittit. 16. Duplex enim est uia, quam sequimur, cum rerum nos obscuritas mouet, aut rationem aut certe auctoritatem. Philo­ sophia rationem promittit et uix paucissimos liberat, quos V,

34/35

V,

14 quodj quem M fi

cf. Aug., Refract, i, 3, 4.

26 alii autem pii et boni S fi

praediti S fi

i i6

DE ORDINE II, v, 16-vi, 18

tamen non modo non contemnere illa mysteria sed sola intel­ legere, ut intellegenda sunt, cogit, nullumque aliud habet negotium, quae uera et, ut ita dicam, germana philosophia est, quam ut doceat, quod sit omnium rerum principium sine prin­ cipio quantusque in eo maneat intellectus quidue inde in 50 nostram salutem sine ulla degeneratione manauerit, quem unum deum omnipotentem, eumque tripotentem patrem et filium et spiritum sanctum, docent ueneranda mysteria, quae fide sincera et inconcussa populos liberant, nec confuse, ut quidam, nec contumeliose, ut multi, praedicant. Quantum 55 autem illud sit, quod hoc etiam nostri generis corpus tantus propter nos deus adsumere atque agere dignatus est, quanto V 158 uidetur uilius, tanto est clementia plenius et a quadam ingenio­ sorum superbia longe alteque remotius. 17. Anima uero unde originem ducat quidue hic agat, quan60 tum distet a deo, quid habeat proprium, quod alternat in utramque naturam, quatenus moriatur et quomodo immor­ talis probetur, quam magni putatis esse ordinis, ut ista discantur ? Magni omnino atque certi, de quo breuiter, si 337 tempus fuerit, post loquemur. Illud nunc a me accipiatis uolo, 65 si quis temere ac sine ordine disciplinarum in harum rerum cognitionem audet inruere, pro studioso illum curiosum, pro docto credulum, pro cauto incredulum fieri. Itaque mihi quod modo interroganti tam bene atque apte respondetis, et miror unde sit et cogor cognoscere. Videamus tamen, quo usque 70 progredi uestra latens possit intentio. Iam nobis Licenti etiam uerba reddantur, qui tam diu nescio qua cura occupatus alie­ nus ab hoc sermone fuit, ut eum ista non aliter quam eos qui non assunt familiares nostros credam esse lecturum. Sed redi ad nos quaeso, Licenti, atque hic totus fac ut assis ; tibi enim 75 dico. Nam definitionem meam tu probasti, qua dictum est, quid sit esse cum deo, cum quo mentem sapientis manere immobilem me, quantum assequi ualeo, docere uoluistis. VI. 18. Sed illud me mouet, quomodo, cum iste sapiens, quamdiu inter homines uiuit, in corpore esse non negetur, quo pacto fiat, ut eius corpore huc atque illuc uagante mens immo­ bilis maneat. Isto enim modo potes dicere, cum mouetur nauis, 5 homines, qui in ea sunt, non moueri, quamuis ab ipsis eam pos­ sideri gubernarique fateamur. Etenim si sola eam cogitatione PL regerent facerentque ire, quo uellent, tamen, cum ea movere- 1003 tur, non possent illi qui ibidem constituti sunt non moueri. — V 159 45

51 eumque tripotentem] edd. omnes inde ab Ugoleto 1491, cum quo tripotentem H P R k, cum quo patripotentem M, eo quo tripotentem A T, om. S 52 sanctum spiritum H P1 R k docent] om. a n 58 Iateque P2 ft 60 distet /5 f t , agat ak 68 respondistis A T ft 69 agnoscere /5 ft 77 uoluisti ft VI, 7/8 moueantur H P R k, moueatur M 8 possunt a k

DE ORDINE II, vi, 18-vii, 20

117

Non, ait Licentius, animus ita est in corpore, ut corpus impe10 ret animo. — Neque ego hoc dico, inquam ; sed etiam eques non ita est in equo, ut ei equus imperet, et tamen, quamuis quo uelit equum agat, equo moto moueatur necesse est. — Potest, inquit, sedere ipse immobilis. — Cogis nos, inquam, definire, quid sit moueri ; quod si potes, facias uolo. — Prorsus, 15 inquit, maneat quaeso beneficium tuum ; nam manet postula­ tio mea, et, ne me prorsus interroges, utrum mihi definire placeat, quando id facere potuero, ipse profitebor. — Quae cum dicta essent, puer de domo, cui dederamus id negotii, cucurrit ad nos et horam prandii esse nuntiauit. Tum ego : 20 Quid sit, inquam, moueri, non definire nos puer iste sed ipsis oculis cogit ostendere. Eamus igitur et de isto loco in alium locum transeamus ; nam nihil est aliud, nisi fallor, moueri. — Hic cum arrisissent, discessimus. 19. At ubi refecimus corpora, quoniam caelum obduxerat 25 nubes, solito loco in balneo consedimus. Atque ego : Concedis ergo, inquam, Licenti, nihil esse aliud motum quam de loco in locum transitum ? — Concedo, inquit. — Concedis ergo, in­ quam, neminem in eo loco esse, in quo non fuerat, et motum non fuisse ? — Non intellego, inquit. — Si quid, inquam, in 30 alio loco fuit dudum et nunc in alio est, motum esse concedis ? — Assentiebatur. — Ergo, inquam, posset alicuius sapientis uiuum corpus hic modo nobiscum esse, ut animus hinc abes­ set ? — Posset, inquit. — Etiamne, inquam, si nobiscum conloqueretur et nos aliquid doceret ? — Etiamsi, inquit, nos 35 ipsam doceret sapientiam, non illum dicerem nobiscum esse sed secum. — Non igitur in corpore ? inquam. — Non, inquit. — Cui ego : Corpus illud, quod caret animo, nonne mortuum fateris, cum ego uiuum proposuerim ? — Nescio, inquit, quo­ modo explicem. Nam et corpus hominis uiuum esse non posse 40 uideo, si animus in eo non sit, et non possum dicere, ubiubi sit corpus sapientis, non eius animum esse cum deo. — Ego, m 338 inquam, faciam, ut hoc explices. Fortasse enim, quia ubique v 160 deus est, quoquo ierit sapiens, inuenit deum, cum quo esse possit. Ita fit, ut possimus et non negare illum de loco in locum 45 transire, quod est moueri, et tamen semper esse cum deo. — Fateor, inquit, corpus illud de loco in locum transitum facere, sed mentem ipsam nego, cui nomen sapientis inpositum est. VII. 20. Nunc interim tibi cedo, inquam, ne res obscurissima et diuitius diligentiusque tractanda inpediat in praesentia pro­ positum nostrum. Sed illud uideamus, quoniam definitum est a nobis, quid sit esse cum deo, utrum scire possimus etiam, quid

23 cf. Tacitus, Dial. 42 ; Aug., c. Acad. Ill, iii, 6.12 12 quo uelit] om. M, quo uelit ire A T ft 16 prorsus] rursus A T ft 28 in eo loco /3 ft, in loco H M, loco P R k 30 in alio est A T ft, est in alio S, alio est M P k 37 careret A T ft 38 fatereris A T ft VI,

ii8

DE ORDINE II, vii, 20-22

5 sit esse sine deo, quamuis iam manifestum esse arbitror. Nam credo uideri tibi eos, qui cum deo non sunt, esse sine deo. — Si possent, inquit, mihi uerba suppetere, dicerem quod tibi for­ tasse non displiceret. Sed peto perferas infantiam meam resque pl ipsas, ut te decet, ueloci mente praeripias. Nam isti nec cum 1004 xo deo mihi uidentur esse et a deo tamen haberi, itaque non pos­ sum eos sine deo esse dicere, quos deus habet. Cum deo item non dico, quia ipsi non habent deum, si quidem deum habere iam inter nos pridem in sermone illo, quem die natali tuo iucundissimum habuimus, placuit nihil aliud esse quam deo 15 perfrui. Sed fateor me formidare ista contraria, quomodo quisque nec sine deo sit nec cum deo. 21. Non te moueant ista, inquam. Nam ubi res conuenit, quis non uerba contemnat ? Quare iam ad illam tandem ordinis definitionem redeamus. Nam ordinem esse dixisti, quo deus 2o agit omnia. Nihil autem, ut uideo, non agit deus ; nam inde tibi uisum est nihil praeter ordinem posse inueniri. — Manet, inquit, sententia mea ; sed iam uideo, quid sis dicturus : utrum deus agat, quae non bene agi confitemur. — Optime, inquam ; prorsus oculum in mentem iniecisti. Sed ut uidisti, 25 quid essem dicturus, ita peto uideas, quid respondendum sit. V 161 — Atque ille nutans capite atque umeris : Turbamur, inquit. — E t huic forte quaestioni mater superuenerat. Atque ille post aliquantum silentium petit, ut a me hoc ipsum rursus inter­ rogaretur ; cui loco superius a Trygetio fuisse responsum non 30 omnino animum aduerterat. Tum ego : Quid, inquam, uel cur tibi repetam ? actum, aiunt, ne agas. Quare moneo potius, ut ea, quae supra dicta sunt, uel legere cures, si audire nequiuisti. Quam quidem absentiam a sermone 35 nostro animi tui non aegre tuli diuque ita esse pertuli, ut neque illa impedirem, quae tecum intentus remotusque a nobis pro te agebas, et ea persequerer, quae te amittere stilus iste non sineret. 22. Nunc illud quaero, quod nondum discutere diligenti ra40 tione temptauimus. Nam ut primum nobis istam de ordine quaestionem nescio quis ordo peperit, memini te dixisse hanc esse iustitiam dei, qua separat inter bonos et malos et sua cuique tribuit. Nam est, quantum sentio, manifestior iustitiae

VII, 13 cf. Aug., Beata uita 4, 34. 29 cf. supra, II, iv, 11 , 1. 10. tius, Pborm. 419. 42/43 cf. supra, I, vii, 19, I. 44. VII, 23 agat] agit P « te pertuli /9 p 39 illuc H P te

32 Teren­

30 animaduerterat /3 p, aduerterat M 35 pertuli] 42 quae A R T p 43 est] nulla est (i p

DE ORDINE II, vii, 22-23

119

definitio ; itaque respondeas uelim, utrum tibi uideatur ali45 quando deum non fuisse iustum. — Numquam, inquit. — Si ergo semper, inquam, deus iustus, semper bonum et malum fuerunt. — Prorsus, inquit mater, nihil aliud uideo, quod sequatur. Non enim iudicium, dei fuit ullum, quando malum non fuit, nec, si aliquando bonis et malis sua cuique non 50 tribuit, potest uideri iustus fuisse. — Cui Licentius : Ergo n 339 dicendum nobis censes semper malum fuisse ? — Non audeo, inquit illa, hoc dicere. — Quid ergo dicemus ? inquam ; si deus iustus est, quia iudicat inter bonos et malos, quando non erat malum, non erat iustus. — Hic illis tacentibus animad55 uerti Trygetium respondere uelle atque permisi. At ille : Prorsus, inquit, erat deus iustus. Poterat enim bonum malum­ que secernere, si extitisset, et ex ipso, quo poterat, iustus erat. Non enim, cum dicimus Ciceronem prudenter inuestigasse v 162 coniurationem Catilinae, temperanter nullo corruptum fuisse PL 60 praemio, quo parceret malis, iuste illos summo supplicio sena- 1005 tus auctoritate mactasse, fortiter sustinuisse omnia tela inimi­ corum et molem, ut ipse dixit, inuidiae, non in eo fuissent uirtutes istae, nisi Catilina rei publicae tantam perniciem comparasset. Virtus enim per se ipsa, non per aliquod huius 65 modi opus consideranda est et in homine, quanto magis in deo, si tamen in angustiis rerum atque uerborum componere illis quoquo modo ista permittimur. Nam ut intellegamus, quia deus semper iustus fuit, quando extitit malum, quod a bono seiungeret, nihil distulit sua cuique tribuere ; non enim tunc ei 70 erat discenda iustitia, sed tunc ea utendum, quam semper habuit.

23. Quod cum et Licentius et mater in tanta necessitate approbassent : Quid, inquam, dicis, Licenti ? ubi est, quod tam magnopere asseruisti, nihil praeter ordinem fieri ? Quod enim 75 factum est, ut malum nasceretur, non utique dei ordine factum est, sed cum esset natum, dei ordine inclusum est. — E t ille ammirans ac moleste ferens, quod tam repente bona causa esset lapsa de manibus : Prorsus, inquit, ex illo dico coepisse ordinem, ex quo malum esse coepit. — Ergo, inquam, ut esset 80 ipsum malum, non ordine factum est, si, postquam malum ortum est, ordo esse coepit. [Semper erat ordo apud deum et aut semper fuit nihil, quod dicitur malum, aut, si aliquando inuenitur coepisse, quia ordo ipse aut bonum est aut ex bono est, numquam aliquid sine ordine fuit nec erit aliquando.

60/02 cf. Cicero, Cat. i, 9, 23.51 51 censes inquit 0

ak 64 ipsam A M S seclusit k

53 deus ideo |3 /x

72 intenta P

57 ex] eo A k

Tn

59 temperasse

81/87 semper usque uitae] om. a,

120

DE ORDINE II, vii, 23-24

Quamuis et nescio quid potius occurrit, sed illa consuetudine obliuionis elapsum est ; quod credo ordine contigisse pro merito uel gradu uel ordine uitae.] — Nescio quomodo mihi, inquit, effugit quam nunc sperno sententia ; non enim debui dicere, V 165 postquam malum natum est, coepisse ordinem, sed ut illa 90 iustitia, de qua Trygetius disseruit, ita et ordinem fuisse apud deum, sed ad usum non uenisse, nisi postquam mala esse coeperunt. — Eodem, inquam, relaberis ; illud enim, quod minime uis, inconcussum manet. Nam siue apud deum fuit ordo siue ex illo tempore esse coepit, ex quo etiam malum, 95 tamen malum illud praeter ordinem natum est. Quod si con­ cedis, fateris aliquid praeter ordinem posse fieri, quod causam tuam debilitat ac detruncat ; si autem non concedis, incipit dei ordine natum malum uideri et malorum auctorem deum fate­ beris, quo sacrilegio mihi detestabilius nihil occurrit. — Quod 100 cum siue non intellegenti siue dissimulanti se intellexisse uersarem saepius et uoluerem, nihil habuit quod diceret, et se silentio dedit. Tum mater : Ego, inquit, non puto nihil potuisse praeter dei ordinem fieri, quia ipsum malum, quod natum est, nullo modo dei ordine natum est, sed illa iustitia id inordina- ^ 340 105 tum esse non siuit et in sibi meritum ordinem redegit et conpulit. 24. Hic ego, cum omnes cernerem studiosissime ac pro suis quemque uiribus deum quaerere sed ipsum, de quo agebamus, 1006 ordinem non tenere, quo ad illius ineffabilis maiestatis intelnolegentiam peruenitur : Oro uos, inquam, si, ut uideo, mul­ tum diligitis ordinem, ne nos praeposteros et inordinatos esse patiamini. Quamquam enim occultissima ratio se demonstra­ turam polliceatur nihil praeter diuinum ordinem fieri, tamen si quempiam ludi magistrum audiremus conantem docere i i 5 puerum syllabas, quem prius litteras nemo docuisset, non dico ridendum tamquam stultum, sed uinciendum tamquam furio­ sum putaremus non ob aliud, opinor, nisi quod docendi ordi­ nem non teneret. At multa talia et inperitos, quae a doctis reprehendantur ac derideantur, et dementes homines, quae 120 nec stultorum iudicium fugiunt, facere nemo ambigit, et tamen etiam ista omnia, quae fatemur esse peruersa, non esse praeter V 164 diuinum ordinem alta quaedam et a multitudinis uel suspi­ cione remotissima disciplina se ita studiosis et deum atque animas tantum amantibus animis manifestaturam esse pro125 mittit, ut non nobis summae numerorum possint esse cer­ tiores. 85

107/VIII, 52 cf.

88 sententiam A

Eugippius, Excerpta 23.

T ft

101 habuit /3 /*, aliud a, habuit aliud coni, k

PL

DE ORDINE II, viii, 25-ix, 26

121

VIII. 25. Haec autem disciplina ipsa dei lex est, quae apud eum fixa et inconcussa semper manens in sapientes animas quasi transcribitur, ut tanto se sciant uiuere melius tantoque sublimius, quanto et perfectius eam contemplantur intellegen5 do et uiuendo custodiunt diligentius. Haec igitur disciplina eis, qui illam nosse desiderant, simul geminum ordinem sequi iubet, cuius una pars uitae, altera eruditionis est. Adulescenti­ bus ergo studiosis eius ita uiuendum est, ut a ueneriis rebus, ab inlecebris uentris et gutturis, ab inmodesto corporis cultu 10 et ornatu, ab inanibus negotiis ludorum ac torpore somni atque pigritiae, ab aemulatione obtrectatione inuidentia, ab honorum potestatumque ambitionibus, ab ipsius etiam laudis immodica cupiditate se abstineant, amorem autem pecuniae totius suae spei certissimum uenenum esse credant. Nihil 15 eneruiter faciant, nihil audacter. In peccatis autem suorum uel pellant omnino iram uel ita frenent, ut sit pulsae similis. Neminem oderint, nulla uitia non curare uelint. Magnopere obseruent, cum uindicant, ne nimium sit, cum ignoscunt, ne parum. Nihil puniant, quod non ualeat ad melius, nihil indul20 géant, quod uertat in peius. Suos putent omnes, in quos sibi potestas data fuerit. Ita seruiant, ut eis dominari pudeat, ita dominentur, ut eis seruire delectet. In alienorum autem pec­ catis molesti non sint inuito. Inimicitias uitent cautissime, ferant aequissime, finiant citissime. In omni uero contractu 25 atque conuersatione cum hominibus satis est seruare unum hoc uulgare prouerbium : nemini faciant, quod pati nolunt. Rem publicam nolint administrare nisi perfecti, perfici autem uel intra aetatem senatoriam festinent uel certe intra iuuentutem. Sed quisquis sero se ad ista conuerterit, non arbitretur nihil V 165 30 sibi esse praeceptum ; nam ista utique facilius decocta aetate PL seruabit. In omni autem uita loco tempore amicos aut habeant 1007 aut habere instent. Obsequantur dignis etiam non hoc expec- p 341 tantibus, superbos minus curent, minime sint. Apte congruenterque uiuant, deum colant cogitent quaerant fide spe caritate 35 subnixi. Optent tranquillitatem atque certum cursum studiis suis omniumque sociorum et sibi quibusque passunt mentem bonam pacatamque uitam. IX. 26. Sequitur, ut dicam, quomodo studiosi erudiri de­ beant, qui sicut dictum est uiuere instituerunt. Ad discendum item necessario dupliciter ducimur, auctoritate atque ratione.

V n i,

5/7 cf.

Cicero, Hori. frg. 23-24.

26/27 cf.

infra, II, xx, 54, 1. 42/44.

VIII, 10 a torpore /5 Eug. p , ac torpore H M P2 k , actorcorpore P1 R ualeat fi Eug., uaJeant a 28 iuuentatem H P R k 29 se ad ista] /5 Eug., ad ista se a * 36/36 studiis suis] /5 Eug. p, studii sui a k 9 XXIX

19

DE ORDINE II, ix, 26-27

122

Tempore auctoritas, re autem ratio prior est. Aliud est enim, 5 quod in agendo anteponitur, aliud, quod pluris in appetendo aestimatur. Itaque quamquam bonorum auctoritas imperitae multitudini uideatur esse salubrior, ratio uero aptior eruditis, tamen, quia nullus hominum nisi ex imperito peritus fit, nullus autem imperitus nouit, qualem se debeat praebere docentibus 10 et quali uita esse docilis possit, euenit, ut omnibus bona magna et occulta discere cupientibus non aperiat nisi auctoritas ianuam. Quam quisque ingressus sine ulla dubitatione uitae optimae praecepta sectatur, per quae, cum docilis factus fue­ rit, tum demum discet et quanta ratione praedita sint ea ipsa, 15 quae secutus est ante rationem, et quid sit ipsa ratio, quam post auctoritatis cunabula firmus et idoneus iam sequitur atque conprehendit, et quid intellectus, in quo uniuersa sunt — uel ipse potius uniuersa — et quid praeter uniuersa uniuersorum principium. Ad quam cognitionem in hac uita peruenire pauci, 20 ultra quam uero etiam post hanc uitam nemo progredi potest. Qui autem sola auctoritate contenti bonis tantum moribus rectisque uotis constanter operam dederint aut contemnentes aut non ualentes disciplinis liberalibus atque optimis erudiri, beatos eos quidem, cum inter homines uiuunt, nescio quo 25 modo appellem, tamen inconcusse credo, mox ut hoc corpus v 166 reliquerint, eos, quo bene magis minusue uixerunt, eo facilius aut difficilius liberari. 27. Auctoritas autem partim diuina est, partim humana, sed uera firma summa ea est, quae diuina nominatur. In qua 50 metuenda est aeriorum animalium mira fallacia, quae per re­ rum ad istos sensus corporis pertinentium quasdam diuinationes nonnullasque potentias decipere animas facillime con­ suerunt aut periturarum fortunarum curiosas aut fragilium cupidas potestatum aut inanium formidulosas miraculorum. 35 Illa ergo auctoritas diuina dicenda est, quae non solum in sensibilibus signis transcendit omnem humanam facultatem sed et ipsum hominem agens ostendit ei, quo usque se propter ipsum depresserit, et non teneri sensibus, quibus uidentur PL illa miranda, sed ad intellectum iubet euolare simul demon- 1008 40 strans, et quanta hic possit et cur haec faciat et quam parui pendat. Doceat enim oportet et factis potestatem suam et humilitate clementiam et praeceptione naturam, quae omnia sacris, quibus initiamur, secretius firmiusque traduntur, in quibus bonorum uita facillime non disputationum ambagibus IX,

38/40 cf. Aug.,

Retract. 1, 3, 3.

21/27 cf. Cicero, Hort. frg. 97.*38

IX, 9 docentibus /5 Eug., nocentibus a 14 praedicta A T Eug. 24 uiuunt 32 potentias] /3 Eug. /*, sententias a k 36 transcendet a

/5 Eug. ftyuiuant a k 38 tenere a

DE ORDINE II, ix, 27-x, 29

123

45 sed mysteriorum auctoritate purgatur. Humana uero auctori­ tas plerumque fallit, in eis tamen iure uidetur excellere, qui, quantum imperitorum sensus capit, multa dant indicia doctri­ narum suarum et non uiuunt aliter, quam uiuendum esse praecipiunt. Quibus si aliqua etiam fortunae munera acces50 serint, quorum appareant usu magni contemtuque maiores, difficillimum omnino est, ut eis quisque uiuendi praecepta n 342 dantibus credens recte uituperetur. X. 28. Hic Alypius : Permagna, inquit, uitae imago abs te ante oculos nostros cum plene tum breuiter constituta est, cui quamuis cotidianis praeceptis tuis inhiemus, tamen nos hodie cupidiores flagrantioresque reddidisti. Ad quam, si fieri posset, 5 non solum nos uerum etiam cunctos homines iam peruenire et eidem inhaerere cuperem, si, ut haec auditu mirabilia, ita V 167 essent imitatione facilia. Nam nescio quo modo — quod utinam uel a nobis procul absit ! — animus humanus dum haec audiendo caelestia diuina ac prorsus uera esse proclamet, in 10 adpetendo aliter se gerit, ut mihi uerissimum uideatur aut diuinos homines aut non sine diuina ope sic uiuere. — Cui ego : Haec praecepta uiuendi, quae tibi, ut semper, plurimum placent, Alypi, quamuis hic meis uerbis pro tempore expressa sint, non tamen a me inuenta esse optime scis. His enim 15 magnorum hominum et paene diuinorum libri plenissimi sunt, quod non propter te mihi dicendum putaui sed propter istos adulescentes, ne in eis quasi auctoritatem meam iure contem­ nant. Nam mihi omnino illos nolo credere nisi docenti ratio­ nemque reddenti, propter quos pro rerum magnitudine conci20 tandos etiam te arbitror istum interposuisse sermonem. Non enim tibi sunt ad sequendum ista difficilia, quae tanta rapuisti auiditate tantoque in ea naturae admirabilis impetu ingressus es, ut ego tibi uerborum, tu mihi rerum magister effectus sis. Non enim est modo ulla causa mentiendi aut saltem occasio ;

25 nam neque te falsa tua laude studiosiorem fieri puto et hi adsunt, qui utrumque nouerunt, et ei sermo iste mittetur, cui nostrum nullus ignotus est. 29. Bonos autem uiros deditosque optimis moribus, si non aliter sentis atque dixisti, pauciores te arbitror esse credere, 30 quam mihi probabile est ; sed multi penitus latent, item mul­ torum non latentium ea ipsa, quae mira sunt, latent ; in animo enim sunt ista, qui neque sensu accipi potest et plerumque, dum congruere uult uitiosorum hominum conloquiis, ea dicit, quae aut probare aut adptere uideatur. Multa etiam facit non V 168 35 libenter propter aut uitandum odium hominum aut ineptiam PL fugiendam, quod nos audientes aut uidentes difficile aliter 1009

X,

30 latent te A T

/x

124

DE ORDINE II, x, 29-xi, 31

existimamus, quam sensus iste renuntiat, eoque fit, ut multos non tales esse credamus, quales et se ipsi et eos sui familiares nouerunt, quod tibi ex amicorum nostrorum quibusdam mag40 nis animi bonis, quae nos soli scimus, persuadeas uelim. Nam error iste non minima et hac causa nititur, quod non pauci se subito ad bonam uitam miramque conuertunt, et donec aliquibus clarioribus factis innotescant, quales erant, esse creduntur. Nam ne longius abeam, quis istos adulescentes, 45 qui antea nouerat, facile credat tam studiose magna quaerere, tantas repente in hac aetate indixisse inimicitias uoluptatibus?

Ergo hanc opinionem pellamus ex animo ; nam et illud diuinum auxilium, quod, ut decebat, religiose in ultimo sermonis tui posuisti, latius, quam nonnulli opinantur, officium clemen50 tiae suae per uniuersos populos agit. Sed ad disputationis nostrae, si placet, ordinem redeamus et, quoniam de auctori­ tate satis dictum est, uideamus, quid sibi ratio uelit. XI. 30. Ratio est mentis motio ea, quae discuntur, distin- n 343 guendi et conectendi potens, qua duce uti ad deum intellegen­ dum uel ipsam quae aut in nobis aut usque quaque est animam rarissimum omnino genus hominum potest non ob aliud, nisi s quia in istorum sensuum negotia progresso redire in semet ipsum cuique difficile est. Itaque cum in rebus ipsis fallacibus ratione totum agere homines moliantur, quid sit ipsa ratio et qualis sit, nisi perpauci prorsus ignorant. Mirum uidetur, sed tamen se ita res habet. Satis est hoc dixisse in praesentia ; nam 10 si uobis rem tantam, sicut intellegenda est, nunc ostendere cupiam, tam ineptus sim quam adrogans, si uel me illam iam percepisse profitear. Tamen quantum dignata est in res, quae nobis notae uidentur, procedere, indagemus eam, si possumus, interim, prout susceptus sermo desiderat. 15 31. Ac primum uideamus, ubi hoc uerbum, quod ratio uoca- v 169 tur, frequentari solet ; nam illud nos mouere maxime debet, quod ipse homo a ueteribus sapientibus ita definitus est : homo est animal rationale mortale. Hic genere posito, quod animal dictum est, uidemus additas duas differentias, quibus credo 20 admonendus erat homo, et quo sibi redeundum esset et unde fugiendum. Nam ut progressus animae usque ad mortalia lapsus est, ita regressus esse in rationem debet ; uno uerbo a bestiis, quod rationale, alio a diuinis separatur, quod mortale dicitur. Illud igitur nisi tenuerit, bestia erit, hinc nisi se auer25 terit, diuina non erit. Sed quoniam solent doctissimi uiri, quid X,

49/50 cf. Aug.,

Retract, i, 3, 2.

XI, 17/18 cf. Cicero, Acad. 2, 7, 21. A. D yroff, Aurelius Augustinus, p. 36.4 2

42 mirandamque A T

ft

25/26 cf. Isidorus, Diff.

1, 487 ; uide

DE ORDINE II, xi, 31-33

125

inter rationale ac rationabile intersit, acute subtiliterque dis­ cernere, nullo modo est ad id quod instituimus neglegendum. Nam rationale esse dixerunt, quod ratione uteretur uel uti posset, rationabile autem, quod ratione factum esset aut 30 dictum. Itaque has balneas rationabiles possumus dicere nostrumque sermonem, rationales autem uel illum, qui has fecit, uel nos, qui loquimur. Ergo procedit ratio ab anima rationali PL scilicet in ea, quae uel fiunt rationabilia uel dicuntur. 1010 32. Duo igitur uideo, in quibus potentia uisque rationis pos35 sit ipsis etiam sensibus admoueri, opera hominum, quae uidentur, et uerba, quae audiuntur. In utroque autem utitur mens gemino nuntio pro corporis necessitate, uno, qui oculorum est, altero aurium. Itaque cum aliquid uidemus congruentibus sibi partibus figuratum, non absurde dicimus rationabiliter appa40 rere, itemque, cum aliquid bene concinere audimus, non dubi­ tamus dicere, quod rationabiliter sonat. Nemo autem non rideatur, si dixerit : ‘rationabiliter olet' aut ‘rationabiliter sapit’ aut ‘rationabiliter molle est’ nisi forte in his, quae propter aliquid ab hominibus procurata sunt, ut ita olerent uel 45 saperent uel feruerent uel quid aliud, ut, si quis locum, unde grauibus odoribus serpentes fugantur, rationabiliter dicat ita olere causam intuens, quare sit factum, aut poculum, quod V 170 medicus confecerit, rationabiliter amarum esse uel dulce, aut quod temperari languido solium iusserit, calere rationabiliter 50 aut tepere. Nemo autem hortum ingressus et rosam naribus admouens audet ita laudare : quam rationabiliter fragrat ! nec si medicus illam, ut olfaceret, iusserit — tunc enim prae­ ceptum uel datum illud rationabiliter, non tamen olere ratio­ nabiliter dicitur — nec propterea, quia naturalis ille odor est. 55 Nam quamuis a coco pulmentum condiatur, rationabiliter con­ ditum possumus dicere, rationabiliter autem sapere, cum causa y 344 extrinsecus nulla sit sed praesenti satisfiat uoluptati, nullo modo ipsa loquendi consuetudine dicitur. Si enim quaeratur de illo, cui poculum medicus dederit, cur id dulciter sentire 60 debuerit, aliud infertur, propter quod ita est, id est morbi genus, quod iam non in illo sensu est sed aliter sese habet in corpore. Si autem rogetur ligurriens aliquid gulae stimulo concitatus, cur ita dulce sit, et respondeat : ‘quia libet' aut quia delector’, nemo illud licet rationabiliter dulce, nisi 65 forte illius delectatio alicui rei sit necessaria et illud, quod mandit, ob hoc ita confectum sit. 33. Tenemus, quantum inuestigare potuimus, quaedam uestigia rationis in sensibus et, quod ad uisum atque auditum per­ tinet, in ipsa etiam uoluptate. Alii uero sensus non in uoluptate

XI, 63 et P y, uel a k

126

DE ORDINE II, xi, 33-34

70 sua sed propter aliquid aliud solent hoc nomen exigere, id au­ tem est rationalis animantis factum propter aliquem finem. Sed ad oculos quod pertinet, in quo congruentia partium rationabilis dicitur, pulchrum appellari solet, quod uero ad aures, quando rationabilem concentum dicimus cantumque 75 numerosum rationabiliter esse conpositum, suauitas uocatur proprio iam nomine. Sed neque in pulchris rebus, quod nos color inlicit, neque in aurium suauitate, cum pulsa corda quasi liquide sonat atque pure, rationabile illud dicere solemus. V 171 Restat ergo, ut in istorum sensuum uoluptate id ad rationem 80 pertinere fateamur, ubi quaedam dimensio est atque modu­ latio. 34, Itaque in hoc ipso aedificio singula bene considerantes p l non possumus non offendi, quod unum ostium uidemus in la- ion tere, alterum prope in medio nec tamen in medio collocatum. 85 Quippe in rebus fabricatis nulla cogente necessitate iniqua dimensio partium facere ipsi aspectui uelut quandam uidetur inuiriam. Quod autem intus tres fenestrae, una in medio, duae a lateribus paribus interuallis solio lumen infundunt, quam nos delectat diligentius intuentes quamque in se animum 90 rapit ! Manifesta res est nec multis uerbis uobis aperienda. Vnde ipsi architecti iam suo uerbo rationem istam uocant et partes discorditer conlocatas dicunt non habere rationem. Quod late patet ac paene in omnes artes operaque humana diffunditur. Iam in carminibus, in quibus item dicimus esse 95 rationem ad uoluptatem aurium pertinentem, quis non sentiat dimensionem esse totius huius suauitatis opificem ? Sed his­ trione saltante cum bene spectantibus gestus illi omnes signa sint rerum, quamuis membrorum numerosus quidam motus oculos eadem illa dimensione delectet, dicitur tamen rationa­ le» bilis illa saltatio, quod bene aliquid significet et ostendat ex­ cepta sensuum uoluptate. Non enim, si pinnatam Venerem faciat et Cupidinem palliatum, quamuis id mira membrorum motione atque conlocatione depingat, oculos uidetur offendere sed per oculos animum, cui signa rerum illa monstrantur ; nam ioj oculi offenderentur, si non pulchre moueretur. Hoc enim pertinebat ad sensum, in quo anima eo ipso, quod mixta est corpori, percipit uoluptatem. Aliud ergo sensus, aliud per sensum ; nam sensum mulcet pulcher motus, per sensum autem animum solum pulchra in motu significatio. Hoc etiam noin auribus facilius aduertitur ; nam quicquid iocunde sonat, illud ipsum auditum libet atque inlicit ; quod autem per eun- n 545 dem sonum bene significatur, nuntio quidem aurium sed V 172

77 color] om. P1 k

108 pulchre a 111 illud] M p k, illum cett.

110 quidquid H 2

k

iucunde H

k

DE ORDINE II, xi, 34-xii, 36

127

ad solam mentem refertur. Itaque cum audimus illos uersus : x ij

quid tantum Oceano properent se tinguere soles hiberni uel quae tardis mora noctibus obstet,

aliter metra laudamus aliterque sententiam nec sub eodem intellectu dicimus : ‘rationabiliter sonat’ et ‘rationabiliter dictum est’. X II. 35. Ergo iam tria genera sunt rerum, in quibus illud rationabile apparet, unum est in factis ad aliquem finem relatis, alterum in discendo, tertium in delectando. Primum nos ad­ monet nihil temere facere, secundum recte docere, ultimum 5 beate contemplari ; in moribus est illud superius, haec autem duo in disciplinis, de quibus nunc agimus. Namque illud, quod in nobis est rationale, id est quod ratione utitur et rationabilia PL uel facit uel sequitur, quia naturali quodam uinculo in eorum 1012 societate adstringebatur, cum quibus illi erat ipsa ratio com10 munis — nec homini homo firmissime sociari posset, nisi conloquerentur atque ita sibi mentes suas cogitationesque quasi refunderent — uidit esse inponenda rebus uocabula, id est significantes quosdam sonos, ut, quoniam sentire animos suos non poterant, ad eos sibi copulandos sensu quasi interprete 15 uterentur. Sed audiri absentium uerba non poterant ; ergo illa ratio peperit litteras notatis omnibus oris ac linguae sonis at­ que discretis. Nihil autem horum facere poterat, si multitudo rerum sine quodam defixo termino infinite patere uideretur. Ergo utilitas numerandi magna necessitate animaduersa est. 20 Quibus duobus repertis nata est illa librariorum et calculonum professio uelut quaedam grammaticae infantia, quam Varro litterationem uocat ; Graece autem quomodo appelletur, non satis in praesentia recolo. 36. Progressa deinde ratio animaduertit eosdem oris sonos, V 175 25 quibus loqueremur et quos litteris iam signauerat, alios esse, qui moderato uarie hiatu quasi enodati ac simplices faucibus sine ulla conlisione defluerent, alios diuerso pressu oris, tenere tamen aliquem sonum, extremos autem, qui nisi adiunctis sibi primis erumpere non ualerent. Itaque litteras hoc ordine, quo 30 expositae sunt, uocales semiuocales et mutas nominauit ; dein­ de syllabas notauit. Deinde uerba in octo genera formasque digesta sunt omnisque illorum motus integritas iunctura pe­ rite subtiliterque distincta sunt. Inde iam numerorum et di-

114/115 Verg., Georg, z, 481-482 ; Aen. 1, 743-746. XII, 15/17 Varro, de Grammatica frg. 92 ; uide A.

W ilmanns, De M. Terenti

Varronis libris grammaticis, p. 211.

XII, 3 dicendo S Paris 16725 Poston 09.331 ft

18 infinito a k

128

DE ORDINE II, xii, 36-xiii, 38

mensionis non inmemor adiecit animum in ipsas uocum et, 35 syllabarum uarias moras atque inde spatia temporis alia dupla, et alia simpla esse conperit, quibus longae breuesque syllabae tenderentur. Notauit etiam ista et in regulas certas disposuit. 37. Poterat iam perfecta esse grammatica sed, quia ipso nomine profiteri se litteras clamat — unde etiam Latine litte40 ratura dicitur — factum est, ut, quicquid dignum memoria litteris mandaretur, ad eam necessario pertineret. Itaque unum quidem nomen, sed res infinita multiplex curarum plenior quam iocunditatis aut ueritatis huic disciplinae accessit, his­ toria non tam ipsis historicis quam grammaticis laboriosa, n 346 45 Quis enim ferat imperitum uideri hominem, qui uolasse Daeda­ lum non audierit, mendacem illum, qui finxerit, stultum, qui crediderit, impudentem, qui interrogauerit, non uideri, aut in quo nostros familiares grauiter miserari soleo, qui si non responderint, quid uocata sit mater Euryali, accusantur insci- PL 50 tiae, cum ipsi eos, a quibus ea rogantur, uanos et ineptos nec 1013 curiosos audeant appellare ? XIII. 38. Illa igitur ratio perfecta dispositaque grammatica V 174 admonita est quaerere atque attendere hanc ipsam uim, qua peperit artem ; nam eam definiendo distribuendo colligendo non solum digesserat atque ordinarat uerum ab omni etiam 5 falsitatis inreptione defenderat. Quando ergo transiret ad alia fabricanda, nisi ipsa sua prius quasi quaedam machinamenta et instrumenta distingueret notaret digereret proderetque ip­ sam disciplinam disciplinarum, quam dialecticam uocant ? Haec docet docere, haec docet discere ; in hac se ipsa ratio 10 demonstrat atque aperit, quae sit, quid uelit, quid ualeat. Scit scire, sola scientes facere non solum uult sed etiam potest. Verum quoniam plerumque stulti homines ad ea, quae suaden­ tur recte utiliter et honeste, non ipsam sincerissimam quam rarus animus uidet ueritatem, sed proprios sensus consuetudi15 nemque sectantur, oportebat eos non doceri solum, quantum queunt, sed saepe et mauime commoueri. Hanc suam partem, quae id ageret, necessitatis pleniorem quam puritatis refertis­ simo gremio deliciarum, quas populo spargat, ut ad utilitatem suam dignetur adduci, uocauit rhetoricam. Hactenus pars illa, 20 quae in significando rationabilis dicitur, studiis liberalibus disciplinisque promota est.

38/41 Varro, de Grammatica frg. 92 ; A. W ilmanns, p. 212. 45/46 cf. Verg., Aen. 6, 14-19 ; Ouidius, Met. 8, 183-235. 49 cf. Verg., Aen. 9, 284-289.36 36 et] om. P

k

43

iocunditatis codd., iucunditatis ft

XIII, 1 ratione A T

19

k

retoricam P, rethoricam cett.

DE ORDINE II, xiv, 39-41

129

XIV. 39, Hinc se illa ratio ad ipsarum diuinarum rerum bea­ tissimam contemplationem rapere uoluit. Sed ne de alto cade­ ret, quaesiuit gradus atque ipsa sibi uiam per suas possessiones ordinemque molita est. Desiderabat enim pulchritudinem, 5 quam sola et simplex posset sine istis oculis intueri ; inpediebatur a sensibus. Itaque in eos ipsos paululum aciem torsit, qui ueritatem sese habere clamantes festinantem ad alia per­ gere inportuno strepitu reuocabant. Et primo ab auribus coe­ pit, quia dicebant ipsa uerba sua esse, quibus iam et gramma10 ticam et dialecticam et rhetoricam fecerat. At ista potentissima V 175 secernendi cito uidit, quid inter sonum et id, cuius signum esset, distaret. Intellexit nihil aliud ad aurium iudicium per­ tinere quam sonum eumque esse triplicem, aut in uoce animan­ tis aut in eo, quod flatus in organis faceret, aut in eo, quod 15 pulsu ederetur ; ad primum pertinere tragoedos uel comoedos uel choros cuiuscemodi atque omnes omnino, qui uoce propria canerent, secundum tibiis et similibus instrumentis deputari, tertio dari citharas lyras cymbala atque omne, quod percu­ tiendo canorum esset. 20 40. Videbat autem hanc materiam esse udissimam, nisi certa dimensione temporum et acuminis grauitatisque moderata uarietate soni figurarentur. Recognouit hinc esse illa semina, quae in grammatica, cum syllabas diligenti consideratione uersaret, pedes et accentus uocauerat, et quia in ipsis uerbis y 347 25 breuitates et longitudines syllabarum prope aequali multitu- PL dine sparsas in oratione attendere facile fuit, temptauit pedes 1014 illos in ordines certos disponere atque coniungere, et in eo primo sensum ipsum secuta moderatos inpressit articulos, quae caesa et membra nominant. Et ne longius pedum cursus pro30 uolueretur, quam eius iudicium posset sustinere, modum sta­ tuit, unde reuerteretur, et ab eo ipso uersum uocauit. Quod autem non esset certo fine moderatum sed tamen rationabiliter ordinatis pedibus curreret, rhythmi nomine notauit, qui La­ tine nihil aliud quam numerus dici potuit. Sic ab ea poetae 35 geniti sunt. In quibus cum uideret non solum sonorum sed etiam uerborum rerumque magna momenta, plurimum eos honorauit eisque tribuit quorum uellent rationabilem menda­ ciorum potestatem. Et quoniam de prima illa disciplina stir­ pem ducebant, iudices in eos grammaticos esse permisit. 40 41. In hoc igitur quarto gradu siue in rhythmis siue in ipsa modulatione intellegebat regnare numeros totumque perficere ; inspexit diligentissime, cuius modi essent ; reperiebat diuinos et sempiternos, praesertim quod ipsis auxiliantibus omnia V 176 superiora contexuerat. Et iam tolerabat aegerrime splendorem XIV, 3 ipsam P k contexerat eett.

5 possit a

29 et caesa A T

fi

44 contexuerat A ,

130

DE ORDINE II, xiv, 41-xv, 43

45 illorum atque serenitatem corporea uocum materia decolorari.

E t quoniam illud, quod mens uidet, semper est praesens et inmortale adprobatur — cuius generis numeri apparebant — sonus autem, quia sensibilis res est, praeterfluit in praeteritum tempus inprimiturque memoriae, rationabili mendacio iam 50 poetis fauente ratione louis et Memoriae filias Musas esse confictum est. Vnde ista disciplina sensus intellectusque par­ ticeps musicae nomen inuenit. XV. 42. Hinc profecta est in oculorum opes et terram cae­ lumque conlustrans sensit nihil aliud quam pulchritudinem sibi placere et in pulchritudine figuras, in figuris dimensiones, in dimensionibus numeros quaesiuitque ipsa secum, utrum ibi 5 talis linea talisque rotunditas uel quaelibet alia forma et figura esset, qualem intellegentia contineret. Longe deteriorem inue­ nit et nulla ex parte, quod uiderent oculi, cum eo, quod mens cerneret, conparandum. Haec quoque distincta et disposita in disciplinam redegit appellauitque geometricam. Motus eam 10 caeli multum mouebat et ad se diligenter considerandum inuitabat. Etiam ibi per constantissimas temporum uices, per astrorum ratos definitosque cursus, per interuallorum spatia moderata intellexit nihil aliud quam illam dimensionem numerosque dominari, quae similiter definiendo ac secernendo 15 in ordinem nectens astrologiam genuit, magnum religiosis argumentum tormentumque curiosis. 43. In his igitur omnibus disciplinis occurrebant ei omnia numerosa, quae tamen in illis dimensionibus manifestius emi­ nebant, quas in se ipsa cogitando atque uoluendo intuebatur 20 uerissimas, in his autem, quae sentiuntur, umbras earum potius atque uestigia recolebat. Hic se multum erexit multum- PL que praesumpsit, ausa est inmortalem animam conprobare. 1015 Tractauit omnia diligenter, percepit prorsus se plurimum V 177 posse et quicquid posset numeris posse. Mouit eam quoddam 25 miraculum et suspicari coepit se ipsam fortasse numerum esse n 348 eum ipsum, quo cuncta numerarentur, aut si id non esset, ibi tamen eum esse, quo peruenire satageret. Hunc uero totis uiribus conprehendit, qui iam uniuersae ueritatis index futu­ rus, ille, cuius mentionem fecit Alypius, cum de Academicis 30 quaereremus, quasi Proteus in manibus erat. Imagines enim falsae rerum earum, quas numeramus, ab illo occultissimo, XIV, XV,

49 cf. Aug., Retract. 1, 3, 5. 29/30 cf. Aug., c. Acad. 3, 5, 11.50

50 ratione] ratione quaerendumne quid aliquid pro paganis similiter id esset memoriae filius musus A T

XV, 30 protheus codd.

DE ORDINE II, xv, 43-xvii, 45

131

quo numeramus, defluentes in sese rapiunt cogitationem et saepe illum, cum iam tenetur, elabi faciunt. XVI. 44. Quibus si quisque non cesserit et illa omnia, quae per tot disciplinas late uarieque diffusa sunt, ad unum quid­ dam simplex uerum certumque redegerit, eruditi dignissimus nomine non temere iam quaerit illa diuina non iam credenda 5 solum uerum etiam contemplanda intellegenda atque retinen­ da. Quisquis autem uel adhuc seruus cupiditatum et inhians rebus pereuntibus uel iam ista fugiens casteque uiuens, nes­ ciens tamen, quid sit nihil, quid informis materia, quid forma­ tum exanime, quid corpus, quid species in corpore, quid locus, io quid tempus, quid in loco, quid in tempore, quid motus secun­ dum locum, quid motus non secundum locum, quid stabilis motus, quid sit aeuum, quid sit nec in loco esse nec nusquam, quid sit praeter tempus et semper, quid sit et nusquam esse et nusquam non esse et numquam esse et numquam non esse, 15 quisquis ergo ista nesciens, non dico de summo illo deo, qui scitur melius nesciendo, sed de anima ipsa sua quaerere ac disputare uoluerit, tantum errabit, quantum errari plurimum potest. Facilius autem ista congoscet, qui numeros simplices V 178 atque intellegibiles conprehenderit ; porro istos conprehendet, 20 qui et ingenio ualens et priuilegio aetatis aut cuiuslibet felici­ tatis otiosus et studio uehementer incensus memoratum disci­ plinarum ordinem, quantum satis est, fuerit persecutus. Cum enim artes illae omnes liberales partim ad usum uitae partim ad cognitionem rerum conteplationemque discantur, usum 25 earum assequi difficillimum est nisi ei, qui ab ipsa pueritia ingeniosissimus instantissime atque constantissime operam dederit. XVII. 45. Quod uero ex illis ad id, quod quaerimus, opus est, ne te quaeso, mater, haec uelut rerum inmensa quaedam silua deterreat. Etenim quaedam de omnibus eligentur numero paucissima, ui potentissima, cognitione autem multis quidem 5 ardua, tibi tamen, cuius ingenium cotidie mihi nouum est et cuius animum uel aetate uel admirabili temperantia remotissi- PL mum ab omnibus nugis et a magna labe corporis emergentem 1016 in se multum surrexisse cognosco, tam erunt facilia quam diffi­ cilia tardissimis miserrimeque uiuentibus. Si enim dicam te fa10 cile ad eum sermonem peruenturam, qui locutionis et linguae uitio careat, profecto mentiar. Me enim ipsum, cui magna ne­ cessitas fuit ista perdiscere, adhuc in multis uerborum sonis Itali exagitant et a me uicissim, quod ad ipsum sonum attinet, reprehenduntur. Aliud est enim esse arte, aliud gente securum.

XVI,

2/3 quoddam M ft 7 a] om. P R k

XVII,

9 species /5 ft, exanime a

k

132

DE ORDINE II, xvii, 45-xviii, 47

15 Soloecismos autem quos dicimus fortasse quisque doctus dili­ genter attendens in oratione mea reperiet ; non enim defuit, qui mihi nonnulla huius modi uitia ipsum Ciceronem fecisse peritissime persuasisset. Barbarismorum autem genus nostris temporibus tale conpertum est, ut et ipsa eius oratio barbara /* 349 20 uideatur, qua Roma seruata est. Sed tu contemptis istis uel puerilibus rebus uel ad te non pertinentibus ita grammaticae paene diuinam uim naturamque cognosces, ut eius animam tenuisse, corpus disertis reliquisse uidearis. 46. Hoc etiam de ceteris huius modi artibus dixerim, quas si v 179 25 penitus fortasse contemnis, admoneo te, quantum filius audeo quantumque permittis, ut fidem istam tuam, quam uenerandis mysteriis percepisti, firme cauteque custodias, deinde ut in hac uita atque moribus constanter uigilanterque permaneas. De rebus autem obscurissimis et tamen diuinis, quomodo deus et 30 nihil mali faciat et sit omnipotens et tanta mala fiant et cui bo­ no mundum fecerit, qui non erat indiguus, et utrum semper fuerit malum an tempore coeperit et, si semper fuit, utrum sub conditione dei fuerit et, si fuit, utrum etiam iste mundus semper fuerit, in quo illud malum diuino ordine domaretur — 35 si autem hic mundus aliquando esse coepit, quomodo, ante­ quam esset, potestate dei malum tenebatur et quid opus erat mundum fabricari, quo malum, quod iam dei potestas frenabat, ad poenas animarum includeretur ? Si autem fuit tempus, quo sub dei dominio malum non erat, quid subito accidit, quod per 40 aeterna retro tempora non acciderat ? In deo enim nouum extitisse consilium, ne dicam impium, ineptissimum est dicere. Si autem inportunum fuisse et quasi improbum malum deo dicimus, quod nonnulli existimant, iam nemo doctus risum tenebit, nemo non suscensebit indoctus ; quid enim potuit deo 45 nocere mali nescio qua illa natura ? Si enim dicunt non potuis­ se, fabricandi mundi causa non erit ; si potuisse dicunt, inex­ piabile nefas est deum uiolabilem credere, nec ita saltem, ut uel uirtute prouiderit, ne sua substantia uiolaretur ; namque animam poenas hic pendere fatentur, cum inter eius et dei sub50 stantiam nihil uelint omnino distare. Si autem istum mundum non factum dicamus, impium est atque ingratum credere, ne illud sequatur, quod deus eum non fabricant — ergo de his atque huius modi rebus aut ordine illo eruditionis aut nullo modo quicquam requirendum est. XVIII. 47. E t ne quisquam latissimum aliquid nos conple- PL xos esse arbitretur, hoc dico planius atque breuius, ad istarum 1017 rerum cognitionem neminem adspirare debere sine illa quasi v 180 duplici scientia bonae disputationis potentiaeque numerorum.

19 ratio a S ft

20 contemtis P

k

22 cognoscis A

T ft

44 succensebit A

M

DE ORDINE II, xviii, 47-48

133

5 Si quis etiam hoc plurimum putat, solos numeros optime noue­ nt aut solam dialecticam. Si et hoc infinitum est, tantum perfecte sciat, quid sit unum in numeris quantumque ualeat nondum in illa summa lege summoque ordine rerum omnium, sed in his, quae cotidie passim sentimus atque agimus. Excipit 10 pnim hanc eruditionem iam ipsa philosophiae disciplina et in ea nihil plus inueniet, quam quid sit unum, sed longe altius longeque diuinius. Cuius duplex quaestio est, una de anima, altera de deo. Prima efficit, ut nosmet ipsos nouerimus, altera, ut originem nostram. Illa nobis dulcior, ista carior, illa nos 15 dignos beata uita, beatos haec facit, prima est illa discentibus, ista iam doctis. Hic est ordo studiorum sapientiae, per quem fit quisque idoneus ad intellegendum ordinem rerum, id est ad dinoscendos duos mundos et ipsum parentem uniuersitatis, cuius nulla scientia est in anima nisi scire, quomodo eum 2.0 nesciat. 48. Hunc igitur ordinem tenens anima iam philosophiae tra- /*550 dita primo se-ipsam inspicit et, cui iam illa eruditio persuasit aut suam aut se ipsam esse rationem, in ratione autem aut nihil esse melius et potentius numeris aut nihil aliud quam 25 numerum esse rationem, ita secum loquetur : ego quodam meo motu interiore et occulto ea, quae discenda sunt, possum dis­ cernere uel conectere et haec uis mea ratio uocatur. Quid autem discernendum est, nisi quod aut unum putatur et non est aut certe non tam unum est quam putatur ? item cur quid conec30 tendum est, nisi ut unum fiat, quantum potest ? Ergo et in discernendo et in conectendo unum uolo et unum amo, sed cum discerno, purgatum, cum conecto, integrum uolo. In illa parte uitantur aliena, in hac propria copulantur, ut unum aliquid perfectum fiat. Lapis ut esset lapis, omnes eius partes 35 omnisque natura in unum solidata est. Quid arbor ? Nonne arbor non esset, si una non esset ? Quid membra cuiuslibet animantis ac uiscera et quicquid est eorum, e quibus constat ? V 181 Certe si unitatis patiantur diuortium, non erit animal. Amici quid aliud quam unum esse conantur ? Et quanto magis 4° unum, tanto magis amici sunt. Populus una ciuitas est, cui est periculosa dissensio. Quid est autem dissentire nisi non unum sentire ? Ex multis militibus fit unus exercitus. Nonne quaeuis multitudo eo minus uincitur, quo magis in unum coit ? Vnde ipsa coitio in unum cuneus nominatus est quasi couneus. Quid 45 amor omnis ? Nonne unum uult fieri cum eo, quod amat et, si ei contingat, unum cum eo fit ? Voluptas ipsa non ob aliud delectat uehementius, nisi quod amantia sese corpora in unum XVIII,

34/38 cf. Plotinus, Enn. 6, 9, 1.

XVIII, 8 in] om. a

11 inuenit A

Tp

42 militibus] similibus

134

DE ORDINE II, xviii, 48-xix, 50

coguntur. Dolor unde perniciosus est ? Quia id, quod unum erat, dissicere nititur. Ergo molestum et periculosum est unum PL 50 fieri cum eo, quod separari potest. 1018 X IX . 49. Ex multis rebus passim ante iacentibus, deinde in unam formam congregatis unam facio domum. Melior ego, si quidem ego facio, illa fit, ideo melior, quia facio ; non dubium est inde me esse meliorem, quam domus est. Sed non inde sum 5 melior hirundine aut apicula — nam et illa nidos adfabre struit et illa fauos — sed his melior, quia rationale animal sum. At si in ratis dimensionibus ratio est, numquidnam et aues quod fabricant, minus apte congruenterque dimensum est ? Immo numerosissimum est. Non ergo numerosa faciendo sed numé­ ro ros congoscendo melior sum. Quid ergo ? illae nescientes ope­ rari numerosa poterant ? Poterant profecto. Vnde id docetur ? E x eo, quod nos quoque certis dimensionibus linguam denti­ bus et palato adcommodamus, ut ex ore litterae ac uerba prorumpant, nec tamen cogitamus, cum loquimur, quo motu 15 oris id facere debeamus. Deinde quis bonus cantator, etiamsi musicae sit imperitus, non ipso sensu naturali et rhythmum et melos perceptum memoria custodiat in canendo, quo quid fieri numerosius potest ? Hoc nescit indoctus, sed tamen facit operante natura. Quando autem melior et pecoribus praepo- v 182 20 nendus ? Quando nouit, quod faciat. Nihil aliud me pecori praeponit, nisi quod rationale animal sum. 50. Quomodo igitur inmortalis est ratio et ego simul et rationale et mortale quiddam esse definior ? An ratio non est inmortalis ? Sed unum ad duo uel duo ad quattuor uerissima 25 ratio est nec magis heri fuit ista ratio uera quam hodie nec /*551 magis cras aut post annum erit uera nec, si omnis iste mundus concidat, poterit ista ratio non esse. Ista enim semper talis est, mundus autem iste nec heri habuit nec cras habebit, quod habet hodie, nec hodierno ipso die uel spatio unius horae eo30 dem loco solem habuit ; ita, cum in eo nihil manet, nihil uel paruo spatio temporis habet eodem modo. Igitur si inmortalis est ratio et ego, qui ista omnia uel discerno uel conecto, ratio sum, illud, quo mortale appellor, non est meum ; aut si anima non id est, quod ratio, et tamen ratione utor et per rationem 35 melior sum, a deteriore ad melius, a mortali ad inmortale fugiendum est. Haec et alia multa secum anima bene erudita loquitur atque agitat, quae persequi nolo, ne, cum ordinem uos docere cupio, modum excedam, qui pater est ordinis. Gradatim enim se et ad mores uitamque optimam non iam sola 40 fide sed certa ratione perducit. Cui numerorum uim atque potentiam diligenter intuenti nimis indignum uidebitur et

XIX, 18 hoc] fi p, si a k

23 esse] om. P k

32 quae H1 P R1 T k

DE ORDINE II, xix, 50-xx, 52

135

nimis flendum per suam scientiam uersum bene currere citha­ ramque concinere et suam uitam seque ipsam, quae anima est, deuium iter sequi et dominante sibi libidine cum turpissimo PL 45 se uitiorum strepitu dissonare. 1019 51, Cum autem se conposuerit et ordinarit atque concinnam pulchramque reddiderit, audebit iam deum uidere atque ipsum fontem, unde manat omne uerum, ipsumque patrem ueritatis. Deus magne, qui erunt illi oculi, quam sani, quam decori, quam 50 ualentes, quam constantes, quam sereni, quam beati ! Quid autem est illud, quod uident ? quid quaeso, quid arbitremur, V 183 quid aestimemus, quid loquamur ? Cotidiana uerba occurrunt et sordidata sunt omnia uilissimis rebus. Nihil amplius dicam nisi promitti nobis aspectum pulchritudinis, cuius imitatione 55 pulchra, cuius conparatione foeda sunt cetera. Hanc quisquis ' uiderit — uidebit autem, qui bene uiuit, bene orat, bene studet — quando eum mouebit, cur alius optans habere filios non habeat, alius abundanter, exponat alius, oderit nascituros, alius diligat natos ? Quomodo non repugnet nihil futurum esse, 60 quod non sit apud deum, ex quo necesse est ordine omnia fieri et tamen non frustra deum rogari ? Postremo quando istum uirum mouebunt aut ulla onera aut ulla pericula aut ulla fastidia aut ulla blandimenta fortunae ? In hoc enim sensibili mundo uehementer considerandum est, quid sit tempus et 65 locus, ut, quod delectat in parte siue loci siue temporis, intel­ legatur tamen multo esse melius totum, cuius illa pars est, et rursus, quod offendit in parte, perspicuum sit homini docto non ob aliud offendere, nisi quia non uidetur totum, cui pars illa mirabiliter congruit, in illo uero mundo intellegibili quam70 libet partem tamquam totum pulchram esse atque perfectam. Dicentur ista latius, si uestra studia siue memoratum istum a nobis siue alium fortasse breuiorem atque commodiorem, rectum tamen ordinem, ut hortor ac spero, tenere instituerint atque omnino gnauiter constanterque tenuerint. XX. 52. Quod ut nobis liceat, summa opera danda est opti- y. 352 mis moribus ; deus enim noster aliter nos exaudire non poterit, bene autem uiuentes facillime exaudiet. Oremus ergo, non ut nobis diuitiae uel honores uel huius modi res fluxae atque 5 nutantes et quouis resistente transeuntes, sed ut ea proueniant, quae nos bonos faciant ac beatos. Quae uota ut deuotissime

XIX,

63/64 cf. Aug., Retract, i,

3, 2.

69/76 cf. Plotinus, Em. 3, 2, 14.

XX, 1 cf. Aug., Retract. I, 3, 9.

42/43 cytharamque codd. S, et nichil A T, nil H

58 habeat j8/*, habet a k 59 alius] om. a k nichil 74 gnauiter] H 1 A S, grauiter M fi, nauiter H* P R T

k

136

DE ORDINE II, xx, 52-54

inpleantur, tibi maxime hoc negotium, mater, iniungimus, V 184 cuius precibus indubitanter credo atque confirmo mihi istam mentem deum dedisse, ut inueniendae ueritati nihil omnino 10 praeponam, nihil aliud uelim, nihil cogitem, nihil amem, nec PL desino credere nos hoc tantum bonum, quod te promerente 1020 concupiuimus, eadem te petente adepturos. Iam uero te, Alypi, quid horter, quid moneam ? Qui propterea nimius non es, quia talia quantumuis amare fortasse semper parum, 15 nimium uero numquam recte dici potest. . Hic ille : Vere effecisti, inquit, ut memoriam doctissimo­ rum ac magnorum uirorum, quae aliquando pro rerum magni­ tudine incredibilis uidebatur, et cotidiana consideratione et ista praesenti quae in te nobis est admiratione non solum 20 dubiam non habeamus uerum etiam, si necesse sit, de illa iurare possimus. Quid enim ? Nobis nonne illa uenerabilis ac prope diuina quae iure et habita est et probata Pythagorae disciplina abs te hodie nostris etiam paene oculis reserata est, cum et uitae regulas et scientiae non tam itinera quam ipsos 25 campos ac liquida aequora et, quod illi uiro magnae uenerationi fuit, ipsa etiam sacraria ueritatis ubi essent, qualia essent, quales quaererent, et breuiter et ita plane significasti, ut, quamuis suspicemur et credamus tibi esse adhuc secretiora, tamen non absque inpudentia nos putemus, si amplius quicquam 30 flagitandum arbitremur ? . Accipio ista, inquam, libenter — neque enim me tam uerba tua, quae uera non sunt, quam uerus in uerbis animus delectat atque excitat — et bene, quod ei mittere statuimus has litteras, qui de nobis solet libenter multa mentiri. Si qui 35 autem alii fortasse legerint, neque hos metuo, ne tibi suscenseant. Quis enim amantis errori in iudicando non beniuolentissime ignoscat ? Quod autem Pythagorae mentionem fecisti, nescio quo illo diuino ordine occulto tibi in mentem uenisseV 185 credo. Res enim multum necessaria mihi prorsus exciderat, 40 quam in illo uiro — si quid litteris memoriae mandatis creden­ dum est ; quamuis Varroni quis non credat ? — mirari et paene cotidianis, ut scis, ecferre laudibus soleo, quod regendae rei publicae disciplinam suis auditoribus ultimam tradebat iam doctis iam perfectis iam sapientibus iam beatis. Tantos ibi 45 enim fluctus uidebat, ut eis nollet committere nisi uirum, qui et in regendo paene diuine scopulos euitaret, et si omnia defecissent, ipse illis fluctibus quasi scopulus fieret. De solo enim sapiente uerissime dici potest :

53

54

X X, 11 bonum /5 y, boni a k coni, k , efferre M2 S y, haec ferre cett.

36/37 beneuolentissime P1 y 44/45 enim ibi /5 M

k

42 ecferre]

DE ORDINE II, xx, 54

137

ille uelut pelagi rupes immota resistit jo

et cetera, quae luculentis in hanc sententiam uersibus dicta sunt. Hic finis disputationis factus est laetisque omnibus et multum sperantibus consessum dimisimus, cum iam noctur­ num lumen fuisset inlatum.

49 Verg., Aen. 7, 586.

10

XXIX

DE MAGISTRO UBER VNVS

CVRA ET STVDIO

K.-D. DAUR

VORWORT Die vorliegende Ausgabe stützt sich in hohem Maße auf Material, das Martin Skutella gesammelt und soweit gesichtet hatte, daß seinerzeit nur noch die Einleitung geschrieben werden sollte, als die Arbeit durch den Tod Skutellas unter­ brochen wurde und jahrelang ruhte. Inzwischen hat Günther Weigel im CSEL (1) De magistro ediert, ohne auf die Vor­ arbeiten Skutellas zurückzugreifen. Wenn der Traktat nun noch einmal mit von neuem über­ prüfter Überlieferung und erweitertem Apparat (2) vorgelegt wird, so geschieht das auch, um Skutellas Arbeit zu würdigen. Der Text ist nämlich — von der Interpunktion abgesehen, für die der Herausgeber verantwortlich zeichnet — derjenige, den Skutella zum Druck vorbereitet hatte. Dazu sind dem Leser aber weitere Hüfen und Verbesserungen der bisherigen Ausgaben an die Hand gegeben, die nun mit dem Text zu­ sammen mitgeteüt werden. Angefügt wurden ferner ein Hand­ schriftenverzeichnis, das allerdings keinen Anspruch auf Vollständigkeit erheben kann, sowie eine ausgewählte Biblio­ graphie. Zu danken habe ich an dieser Stelle in erster Linie Frau Dr. Skutella (Freiburg) für die freundliche Überlassung des Materials, Fräulein Dr. A. Mutzenbecher (Hamburg) und Herrn Prof. Dr. E. Zinn (Tübingen) für Rat und Unter­ stützung. Dank sei nicht zuletzt der Hamburgischen Wissen­ schaftlichen Stiftung gesagt, die das Unternehmen finanziell unterstützt hat. Klaus-Detlef Daur (1) CSEL LXXVII, Augustini De Magistro, rec. et praef. Guenther Weigel, Wien 1961 (rec. Gnomon 55 , p. 278 fr.). (2) Die Handschriften wurden noch einmal verglichen, um Fehler, die sich bei Skutella und Weigel eingeschlichen hatten, zu verbessern. Lesarten, denen der Herausgeber gegenüber den von Skutella in den Text genommenen den Vorzug gibt, werden auf S. 152 genannt. Uber dem kritschen Apparat findet man voneinander getrennt angeordnet : Wörtliche Zitate aus der Bibel, antiken Schriftstellern, sowie Anklänge an Bibelstellen; Nebenüberlieferung, also Stellen, an denen de mag. zitiert wird; eine Anzahl auf den Text und das inhaltliche Problem hinweisende Stellen aus der antiken Literatur und aus Schriften Augu­ stins selber. Hier konnte nicht an Vollständigkeit, sondern nur an eine Hilfe für den Leser gedacht werden, die ihn mit der reichen Sekundärliteratur dann wei­ terführt.

EINLEITUNG I. Beschreibung der Handschriften (*)

R

Remensis 392, g.Jht., membr., mise. 120 fol., fol. 120 liest man über die Herkunft : Iste liber est de antiquis libris eccle­ siae Remensis et erat in capitulo. Continet in toto folia 120, centum X X W, et in eo continentur plures libri beati Augusti­ ni, utpote de magistro, de uirginitate, de regula eiusdem sancti Augustini ; item liber eiusdem contra perfidiam Arii inimicam sancte trinitate, epistula eiusdem ad Asellicum episcopum ; item epistula eiusdem magistri ad Theodorum episcopum. Et hunc librum dedit uenerande memorie domnus Hincmarus, quondam Remensis archiepiscopus (12), qui librum istum et plures alios libros dedit suo tempore Sancte Marie Remensi. Orate Deum pro eo. Si quis furatus fuerit inde ali­ quid anathema sit. Quotatus et numeratus per Egidium de Asperomonte in crastino Ascensionis Domini anno MCCCCXII. Fol. i-30v de magistro, in karolingischen Minuskeln von einer Hand in 2 Kolumnen geschrieben. Der Text ist durchinterpungiert. Bei der Orthographie ist bemerkenswert, das der Schreiber kaum Konsonanten assimiliert. R2 Die Handschrift ist von zweiter Hand zwischen den Zeilen oder am Rand korrigiert (3). V

Vaticanus Latinus n. 515 (4), membr., mise., 9./io.Jht., 112 fol., fol. 87r- ii2 r de magistro ; der Dialog ist in 2 Ko­ lumnen von je 27 Zeilen von einer Hand geschrieben und durchgehend interpungiert, dem Ende zu sparsamer. Fol. 96* ( = §14) hört mit ‘nihil aliud dixisse' auf, fol. 104 steht der darauf folgende Text von ‘quod in illo erat — nomen esse docuerit’ ; fol. 9ÖV steht der Schluß von ($46) ‘admonuit’ bis ‘explicit über Augustini de magistro'. Fol. 97* (§14) ‘Ita et prorsus...’. Die Anzahl der Schreibfehler ist gering, die Schrift ist vor allem bis fol. 98 sorgfältig und enthält neben Minuskeln auch Majuskelbuchstaben in Minuskelgröße. Zu Beginn der Rede eines Dialogpartners stehen Majuskeln. Die Ortho­ graphie zeigt nichts Außergewöhnliches : V assimiliert die Konsonanten unregelmäßig, man liest häufig ae statt e, auch umgekehrt und einzelne Besonderheiten wie b statt p (obtima §28) u.a. (5). (1 ) Die Bezeichnung der Handschriften sind die Weigels. (2) 845-882. (3) CSEL LX X V n, p. IX. (4 ) Weigel a.a.O. p. XI nimmt 2 Schreiber an (von fol. 87r bis ç 6v und von 97 r bis i i 2v). Skutella sieht nur einen Schreiber. Dieser Meinung möchte ich mich anschließen. Der Schreiber hat sich von fol. 97 an bemüht, Platz zu sparen und daher kleiner und enger geschrieben. ( 5) Weigel a.a.O. p. X.

144

EINLEITUNG

B

Bemensis A A 90, frgmt., 9.Jht., membr., mise., enthält von de magistro §10 Aug. : Quid nomen — §31 significantur. Das Fragment ist sorgfältig von einem Schreiber in karolin­ gischer Minuskel geschrieben und interpungiert. Es ist ohne Korrekturen, ausgenommen fol. 4r ( = §19), wo von späterer Hand am Rand ‘tum’ steht, um die Lesart ‘obliti' zu ver­ bessern. In der Orthographie gehen e und oe und i und y durcheinander, gelegentlich liest man i statt e, ebenso wird anscheinend willkürlich assimiliert (6).

H

Monacensis 6331 (Frisigensis 131 (7) ), 10. Jht., 39 fol., enth. nur de magistro von einem Schreiber in karolingischer Minuskel geschrieben und korrigiert. Gelegentlich keine Wort­ trennung und auseinandergerissene Wörter. Verschreibungen und Doppelschreibungen von Wörtern sind nicht selten. Fol. i r und i v Zeilen 1-6 und fol. 2 Zeilen 1 und 2 ist die Schrift beinahe völlig zerstört. Die Namen der Gesprächs­ partner fehlen ; nur einmal, 14111, steht AG. Personenwechsel wird durch Zwischenräume angedeutet. Eine Systematik in der Interpunktion läßt sich nicht erkennen. Die bekannten Zeichen (• / Î) treten unregelmäßig auf.

S

Sangallensis 140 (89 ), 10.Jht., membr., mise., 404 Seiten, S. 181-254 de magistro, in karol. Minuskeln von einer Hand sehr sorgfältig geschrieben und interpungiert. Eine zweite, etwa gleichzeitige Hand hat zahlreiche Verbesserungen an­ gebracht, aber nicht sehr glücklich, wie §6 ‘si cum id agimus interrogemus' geändert wird in ‘si modo id agimus quod inter­ rogamur' ; und p. 236 ( = §32) ‘facies per me’ wird über­ schrieben ‘*f- facias asperrime’. An einigen Stellen stehen zwischen den Zeilen oder am Rand Glossen, z.B. §2 zu ‘sicut sacerdotes faciunt’ ‘*f« praedicando' ; auch §2 zu ‘uerba quae­ dam docuit' ‘-f* pater noster'. Zu assimilieren vermied der Schreiber, der Korrektor hat auch hier eingegriffen. Ortho­ graphien führt auch Weigel an 36111 exibent ; 35 pinexerit ; 37 adiuuuare ; 38 cumsultae ; 40 oppinari (ô).

T

Londinensis Royal 8 O III, 1 0 . Jht., membr., mise., 1 2 0 fol., fol. 8 2 r- i 2 0 r de magistro von 2 Schreibern in karol. Minuskeln geschreiben (fol. 8 2 r- i 0 2 r und I 0 3 r- i 2 0 r). Fol. 8 2 r von späterer Hand (1 4 . Jht ?) : ‘Disputatio int discipulu quereté + magistm respôdëtè. qmodo addiscim' g signa + ds ë doctor

(6 ) Weigel p. XI. (7 ) Fol. 3 Liber iste est sancte marie et sancti Corbiniani frisinge. (8) Weigel p. XIV. (9 ) Weigel p. XV.

EINLEITUNG

145

m i/ Am Schluß fehlt die Subscriptio. Die Orthographie ist nicht ungewöhnlich (10). P

Parisinus Latinus 2974 (Colbertinus 6195, olim capituli Aniciensis), 11 Jh t., mise., in 20, 75 fol., fol. 1-44 de magistro in karol. Minuskeln nicht ganz von einer Hand geschrie­ ben ( ?) (11). Korrekturen von 2.Hand am Rand, unten auf den Seiten anschließend an den Text sind mehrmals vom Schreiber ausgelassene Partien nachgetragen. Wortzusammen­ hang und Worttrennung fehlen auf weite Strecken hin ganz. Die Interpunktion ist im ersten Teil offenbar ganz willkürlich, erst später dient sie der Satztrennung. Abkürzungen und Orthographie bleiben im Rahmen des Üblichen, die Ver­ tauschung von d und t (so 38 x quot statt quod, mehrmals ad für at) und die wenigen assimilierten Formen fallen auf. Aspiriert best man : histe, hostendere manchmal, immer nihilhominus (12).

Q

Monacensis 14330 (Ratisbonensis Em D 55), n./i2.Jht., mise., membr., in 20, 179 fol., fol. 67v-86 de magistro von einer Hand in karolingischen Minuskeln sehr sorgfältig ge­ schrieben ; hin und wieder ausgelassene Wörter sind über der Zeile ergänzt. Ein Schreiber etwa derselben Zeit hat Marginalien angefügt (13).

J

Monacensis 6322 (Fris. 122), io./n.Jht., 26 fol., fol. iff de magistro bis 24v von einer Hand in karol. Minuskeln sehr sorgfältig geschrieben, Verbesserungen vom Schreiber selbst. Interpunktion durch Punkte, aber auch durch Variieren der Wortabstände. Fol. 24v ( = §43 beluis) setzt deutlich erkennbar eine 2.Hand ein ; sie ist der ersten sehr ähnlich, aber einfacher und unkomplizierter im Duktus.

M

Monacensis 18540b (Tigurinus), io./n.Jht., membr., mise., 97 fol., fol. 35r-8ir de magistro von einer Hand in karol. Minuskeln geschrieben, Verbesserungen interlinear und am Rand von demselben Schreiber. Die Orthographie zeigt keine Besonderheiten (14).

L

Londinensis Mus. Brit. Add. 10940 (S. Maximi Treuerensis), (10 ) Weigel p. XV. ( 1 1 ) Mir scheint es möglich, mehrere Hände zu erkennen. Aufgrund des unter­ schiedlichen Duktus und gestützt auf Beobachtung der Fehler und Eigenheiten lassen sich Stellen zeigen, an denen der Schreiber gewechselt hat : fol. j r-8v von einer Hand, i r-4 v und 8r- i 6 r von einer zweiten, fol. i 6v beginnt eine 3.Hand. (12 ) Weigel p. XVIII. (13 ) Weigel p. XVI ; Knöll CSEL LXIII, p. 6 . (14) Weigel p. X n.

146

EINLEITUNG

n .J h t., membr., mise., 135 fol., fol. 7v-i5v, fol. 25, fol. 16 (§1-29 ambulare quantum ego ambula ord- 2» 2> 6-7 ; mus. 6, 8, 22 ; trin. 11, 3, 6. 70 rerum signa sunt uerba] Ps. Aug., dialect, j (Sext. Emp., Math. VIII, 11 sq. — Stoic, uet.fragm. II, p. 48,14-22) ; cf. Diog. Laert. VII, 57 ; VO, 63 ; doctr. christ. 2, 1, 1 ; Diocl. apud Diog. Laert. VU, 36. II, 1 conf. 13, 23, 43 {catech. rud. 9, 13) ; doctr. ebrist. 2,3,4-4,5 ; trin. 9, 7, 12. Deest B

59 consentione V P 63 cum] quem a c d 64 quo] qua o (S1) 68 etiam] et edd. commonere facerent J 69 penetralibus 6 b Er. Lou. n, penetrabilibus cet. {cf. 1, 2 ; 121 39) 69/70 mentis ut dictum est 8 72 intendat b in marg. 74 locutionem H a L 0 commonere Er. L on. (i.t.) /j.

i6o

DE MAGISTRO II, 3

5

Ad. Non potest. Aug. Quot uerba sunt in hoc uersu : "Si nihil ex tanta supe­ ris placet urbe relinqui" ? Ad. Octo. Aug. Octo ergo signa sunt. 10 Ad. Ita est. Aug. Credo te hunc uersum intellegere. Ad. Satis arbitror. Aug. Dic mihi, quid singula uerba significent. Ad. Video quidem, quid significet "si", sed nullum aliud 15 uerbum, quo id exponi possit, inuenio. Aug. Saltem illud inuenis, quicquid significatur hoc uerbo, ubinam sit. Ad. Videtur mihi, quod dubitationem significet ; iam dubita­ tio ubi nisi in animo est ? 20 Aug. Accipio interim ; persequere cetera. Ad. "N ihil" quid aliud significat, nisi id quod non est ? Aug. Verum fortasse dicis, sed reuocat me ab assentiendo, p 543 quod superius concessisti non esse signum, nisi aliquid signi­ ficet ; quod autem non est, nullo modo esse aliquid potest. 25 Quare secundum uerbum in hoc uersu non est signum, quia non significat aliquid, et falso inter nos constitit, quod omnia uerba signa sint aut omne signum aliquid significet. Ad. Nimis quidem urges, sed quando non habemus quid signi­ ficemus, omnino stulte uerbum aliquod promimus ; tu autem 30 nunc mecum loquendo credo quod nullum sonum frustra emittis, sed omnibus, quae ore tuo erumpunt, signum mihi das, ut aliquid intellegam. Quapropter non te oportet istas V7 duas syllabas enuntiare dum loqueris, si per eas non signi­ ficas quicquam. Si autem uides necessariam per eas enuntia35 tionem fieri nosque doceri uel commoneri, cum auribus in­ sonant, uides etiam profecto, quid uelim dicere, sed explicare non possum. Aug. Quid igitur facimus ? An affectionem animi quandam,

II, 6/7 Verg.,

Aen. z,

659.

21 nihil] beat. uit. 8 ; soliloq. 2, 17, 31 ; uera relig. n , 21 (Cic., Tuse. 3, 8, 18) ; conf. 7, 1, 1. 31 ore erumpunt] mag. 5, 12 ; e. acai. 2, 7, 17 ; in eu. lob. tract. 23,511. Deest B II, 13 significant 8 14 significent V P 1 15 quo id] quod H a 18 quod si b Er. Lou. p 30 nunc £ 8 edd., om. S T p v 32 intellegam aliquid edd. 33 duas] tuas r renuntiare a 37 possim a V $ 8, possum T R v 38 facimus] faciam G

DE MAGISTRO II, 3-4

161

cum rem non uidet et tamen non esse inuenit aut inuenisse 40 se putat, hoc uerbo significari dicimus potius quam rem ipsam quae nulla est ? Ad. Istuc ipsum est fortasse, quod expedire moliebar. Aug. Transeamus ergo hinc, quoquo modo se habet, ne res absurdissima nobis accidat. 45 Ad. Quae tandem ? Aug. Si “ nihil” nos teneat et moras patiamur. Ad. Ridiculum hoc quidem est et nescio quo tandem modo uideo posse contingere, immo plane uideo contigisse. 4. Aug. Suo loco genus hoc repugnantiae, si deus siuerit, 50 planius intellegemus ; nunc ad illum uersum te refer et conare, ut potes, cetera eius uerba quid significent pandere. Ad. Tertia praepositio est “ ex” , pro qua “ de” possumus, ut arbitror, dicere. Aug. Non id quaero, ut pro una uoce notissima aliam uocem 55 aeque notissimam, quae idem significet, dicas, si tamen idem significat ; sed interim concedamus ita esse. Certe si poeta iste non “ ex tanta urbe” , sed “ de tanta” dixisset, quaereremque abs te, quid “ de” significaret, diceres “ ex” , cum haec PL duo uerba essent, id est signa unum aliquid, ut tu putas, 1197 60 significantia. Ego autem id ipsum nescio quid unum, quod V 8 his duobus signis significatur, inquiro. Ad. Mihi uidetur secretionem quandam significare ab ea re, in qua fuerat aliquid, quod ex illa esse dicitur, siue illa non maneat, ut in hoc uersu non manente urbe poterant aliqui 65 ex illa esse Troiani, siue maneat, sicut ex urbe Roma dicimus esse negotiatores in Africa. Aug. Vt concedam tibi haec ita esse nec enumerem, quam multa fortasse praeter hanc tuam regulam reperiantur, illud certe tibi adtendere facile est exposuisse te uerbis uerba, id est 70 signis signa eisdemque notissimis notissima. Ego autem illa ipsa, quorum haec signa sunt, mihi si posses uellem ut osten­ deres.

49 si deus siuerit] mag. 14, 46.

»2 ex ... de] nat. bon. exponere : Ps. Aug., dialect. 5 (cf. mag. 7, 20).

1 ; 27.

69 uerbis uerba

Deest B

40 se om. T p J M F 42 istuc y H v O F a c d , istud S T R 9 a b Er. Lou. p (cf. 5, 12) expedire] explicare Lou. p. 42 quoquo modo] quomodo V P1 47 tamen nescio quomodo edd. 49 siuerit] fuerit S T, affuerit S2 60 in­ tellegimus (T1) p 60 refer] référé 4>(S1) V J 62 qua] quo T 66 idem] id p 66 significat M L. N , significem J 66 significent F, significet V 67 quaererem ac db Er. Lou. 63/64 siue usque manet] siue illa maneat siue non maneat F 66 siue maneat] siue manente siue non manente F, siue manente J M p a Lou. 66 affrica S N P F 67 nec] ne 8 t

IÔ2

DE MAGISTRO III, 5

III 5. Ad. Miror te nescire uel potius simulare nescien­ tem responsione mea fieri quod uis omnino non posse, siquidem sermocinamur, ubi non possumus respondere nisi uerbis. Tu autem res quaeris eas quae, quodlibet sint, uerba certe non 5 sunt, quas tamen ex me tu quoque uerbis quaeris. Prior itaque tu sine uerbis quaere, ut ego deinde ista condicione respondeam. Aug. Iure agis fateor, sed si quaererem, tres istae syllabae quid significent, cum dicitur “ paries’', nonne posses digito ostendere, ut ego prorsus rem ipsam uiderem, cuius signum io est hoc trisyllabum uerbum demonstrante te nulla tamen uerba referente ? Ad. Hoc in solis nominibus, quibus corpora significantur, si eadem corpora praesentia sint, fieri posse concedo. Aug. Num colorem corpus dicimus ac non potius quandam 544 15 corporis qualitatem ? Ad. Ita est. Aug. Cur ergo et hic digito demonstrari potest ? An addis corporibus etiam corporum qualitates, ut nihilo minus etiam v 9 istae, cum praesentes sunt, doceri sine uerbis possint ? 20 Ad. Ego cum corpora dicerem, omnia corporalia intellegi uolebam, id est omnia, quae in corporibus sentiuntur. Aug. Considera tamen, utrum etiam hinc aliqua tibi ex­ cipienda sint. Ad. Bene admones ; non enim omnia corporalia, sed omnia 25 uisibilia dicere debui. Fateor enim sonum, odorem, saporem, grauitatem, calorem et alia, quae ad ceteros sensus pertinent, quamquam sentiri sine corporibus nequeant et propterea sint corporalia, non tamen digito posse monstrari. Aug. Numquamne uidisti, ut homines cum surdis gestu 30 quasi sermocinentur ipsique surdi non minus gestu uel quae­ rant uel respondeant uel doceant uel indicent aut omnia, quae uolunt, aut certe plurima ? Quod cum fit, non utique sola uisibilia sine uerbis ostenduntur, sed et soni et sapores et

111, 1 sqq. Ps. Aug., dialect. 5 ; Arist., sopb. el. 165 a, 6-8. 8 paries] soliloq. 1, 13, 23 ; 2, 3, 3 ; 2, 4, 5.6 ; 2, 12, 22 ; mag. 3, 6. 17 Macr., somn. 1, 7, 8 ; mag. 10, 33. Deest B III, 2 mea responsione responsioni meae ^ (5 1) V 4 quotlibet /3 certa b Er. Lou. 6 quaere] quaerere S T V conditione V Q J L. F 7 istae tres edd. 8 nonne] nomen a c 12 significanter S \ corr. S2, significant T 14 ac] an edd. 17 non potest /3 19 doceri etiam sine 8 possunt i -1 O1 22 etiam hinc J M F edd., etiam nunc Weig., etiam uel hinc 8, etiam hinc nunc N , etiam uel hinc nunc $ /3 24 omnia om. N 1 F 27 nequeunt M N 28 demonstrari a N 29 surdi b Er. Lou. 30 sermocinantur 8

DE MAGISTRO III, 5-6

163

cetera huiusmodi ; nam et histriones totas in theatris fabulas 3j sine uerbis saltando plerumque aperiunt et exponunt. Ad. Nihil habeo, quod contradicam, nisi quod illud “ ex" non modo ego, sed ne ipse quidem saltator histrio tibi sine uerbis quid significet posset ostendere. 6. Aug. Verum fortasse dicis ; sed fingamus eum posse, non 40 ut arbitror dubitas, quisquis ille motus corporis fuerit, quo mihi rem, quae hoc uerbo significatur, demonstrare conabitur, PL non ipsam rem futuram esse, sed signum. Quare hic quoque 1198 non quidem uerbo uerbum, sed tamen signo signum nihilo minus indicabit, ut et hoc monosyllabum “ ex" et ille gestus 45 unam rem quandam significent, quam mihi ego uellem non significando monstrari. Ad. Qui potest quod quaeris, oro te ? V io Aug. Quomodo paries potuit. Ad. Ne ipse quidem, quantum ratio progrediens docuit, 50 ostendi sine signo potest. Nam et intentio digiti non est utique paries, sed signum datur, per quod paries possit uideri. Nihil itaque uideo, quod sine signis ostendi queat. Aug. Quid ? si ex te quaererem, quid sit ambulare, surgeresque et id ageres, nonne re ipsa potius quam uerbis ad me do55 cendum aut ullis aliis signis utereris ? Ad. Fateor ita esse et pudet me rem tam in promptu positam non uidisse ; ex qua etiam mihi milia rerum iam occurrunt, quae ipsae per se ualeant non per signa monstrari, ut edere, bibere, sedere, stare, clamare et innumerabilia cetera’ \ 60 Aug. Age nunc dic mihi, si omnino nesciens huius uerbi uim abs te ambulante quaererem, quid sit ambulare, quomo­ do me doceres ? Ad. Id ipsum agerem aliquanto celerius, ut post interroga­ tionem tuam aliqua nouitate admonereris et tamen nihil 65 aliud fieret quam id, quod deberet ostendi.

34 histriones] ord. 2, 11, 34; doctr. christ. 2, 3, 4 ; 2, 25, 38. 4» ratio docuit] soliloq. passim ; quant, anim. 14, 23 ; i j , 26 ; ord. 2, 11, 30 ; mag. 4, 9 ; 6, 18 ; 7, 20 ; Cic.,fin. 5, 15, 43 ; diu. 2, 40, 83 ;Sen., Benef. 2, 18, 2 ; ApuL, Piat. 2, 6 ; Plato, Men. 88 c ; Plot. 1, 2, 3 ; Porphyr., sent. 32, 3, p. 19, 2. 53 ambulare] Ps. Aug., dialect. 1 ; mag. 9, 28. 60 sqq. mag. 10, 29. Deest B

34 totas] quasdam fiacdb Er. (/./.), totis S V 35 plerumque saltando £ A F 37 ne] nec /3 edd. ipse £ F edd., ille ij> 0 saluator H histrio] strio a 38 possit a 39 fingimus (S1) 44 indicauit P a F, iudicabit V a c d 44 et ut a et1 om. J M /3 haec a (i11) ex om. x P1 52 signis] signo J M 53 quid] quod e d 56 itaque /3 me me p 57 ex quo Weig. occurrunt] occurrerunt a a c d, occursint M, occurerem T 58 ipsae] ipsa j2 /3 per se iam M edere] uesci 0 F 62 doceris T p 63 aliquanta a (J1)

i 64

DE MAGISTRO III, 6-IV, 7

Aug. Scisne aliud esse ambulare aliud festinare ? Nam et qui ambulat, non continuo festinat et qui festinat, non continuo ambulat ; dicimus enim et in scribendo et in legendo aliisque innumerabilibus rebus festinationem. Quare cum illud, quod 70 agebas, celerius ageres post interrogationem meam, putarem ambulare nihil esse aliud quam festinare - id etiam noui addi­ deras - et ob hoc fallerer. Ad. Fateor non nos posse rem monstrare sine signo, si cum id agimus interrogemur ; si enim nihil addamus, putabit qui 75 rogat nolle nos ostendere contemptoque se in eo quod ageba- v n mus perseuerare. Sed si de his roget, quae agere possumus, nec eo tamen tempore quo agimus roget, possumus post eius 545 interrogationem id agendo re ipsa potius quam signo demon­ strare quod rogat, nisi forte loquentem me interroget, quid sit 80 loqui ; quicquid enim dixero, ut eum doceam, loquar necesse est. Ex quo securus docebo, donec ei planum faciam quod uult, non recedens a re ipsa, quam sibi uoluit demonstrari, nec signa quaerens, quibus eam ostendam praeter ipsam. IV 7, Aug. Acutissime omnino. Quare uide, utrum conueniat iam inter nos ea posse demonstrari sine signis, quae aut non agimus cum interrogamur et tamen statim agere possu­ mus aut ipsa forte signa agimus ; cum enim loquimur, signa 5 facimus, de quo dictum est significare. Ad. Conuenit. Aug. Cum ergo de quibusdam signis quaeritur, possunt signis signa monstrari ; cum autem de rebus, quae signa non sunt, aut eas agendo post inquisitionem, si agi possunt, aut 10 signa dando, per quae animaduerti queant. Ad. Ita est. Aug. In hac igitur tripertita distributione prius illud consi­ deremus si placet, quod signis signa monstrantur ; num enim sola uerba sunt signa ? 15 Ad. Non. Aug. Videtur ergo mihi loquendo nos aut uerba ipsa signare PL uerbis aut alia signa, uelut cum gestum dicimus aut litteram - 1199 Deest B

67 continuo1! statim edd. 72 ob] ab ^ V 73 nos om. J rem non posse nos M b Er. Lou. p. 74 interrogemus o (S1) J M, interrogamur S2 putauit V J 75 roget contemptoque] contempto quique S1, contempto quoque Sz, contempto sed T 78 insigno S 79 roget S T 81 ex quo] et quam a secutus p, securius a c db Er. Lou. 82 demonstrare c d nec] ne 8 IV, 1 omnino est T p v N uides £ 1/2 utrum iam conueniat 8 2 demonstrare /3 3 tamen om. t N 4 signa forte edd. 5 de quo] et quod T p, eo quod o F (fortasse : quod et Weig.) 8 signa signis L 1 10 danda o (.f1) 17 gestum cum M N Lou. p. cum om. A

DE MAGISTRO IV, 7-8

165

nam his duobus uerbis quae significantur, nihilo minus signa sunt - aut aliquid aliud, quod signum non sit, uelut cum dici20 mus lapis. Hoc enim uerbum signum est - nam significat ali­ quid - sed id quod eo significatur, non continuo signum est ; quod tamen genus, id est cum uerbis ea, quae signa non sunt, V 12 significantur, non pertinet ad hanc partem, quam discutere proposuimus. Suscepimus enim considerare illud, quod signis 25 signa monstrantur, et partes in eo duas comperimus, cum aut eadem aut alia signa signis docemus uel commemoramus ; an tibi non uidetur ? Ad. Manifestum est. 8. Aug. Dic ergo signa quae uerba sunt, ad quem sensum 30 pertineant. Ad. Ad auditum. Aug. Quid gestus ? Ad. Ad uisum. Aug. Quid ? cum uerba scripta inuenimus, num uerba non 35 sunt ? An signa uerborum uerius intelleguntur, ut uerbum sit, quod cum aliquo significatu articulata uoce profertur - uox autem nullo alio sensu quam auditu percipi potest. Ita fit, ut cum scribitur uerbum, signum fiat oculis, quo illud, quod ad aures pertinet, ueniat in mentem. 40 Ad. Omnino assentior. Aug. Id quoque te arbitror assentiri, cum dicimus “ nomen", significare nos aliquid. Ad. Verum est. Aug. Quid tandem ? 45 Ad. Id scilicet, quod quidque appellatur, uelut Romulus, Roma, uirtus, fluuius et innumerabilia cetera. Aug. Num ista quattuor nomina nullas res significant ? Ad. Immo aliquas. Aug. Num nihil distat inter haec nomina et eas res, quae his 50 significantur ? Ad. Immo plurimum. Aug. Vellem abs te audire, quidnam id sit. IV, 34 sqq. Ps. Aug., dialect. 3 (cf. Varro, ling., Goetz-Schoell, p. 237) ; Arist., berm. 16 a, 3 sq.

Deest B

19 aliquid aliud P £ F , aliud aliquid acdb Er. Lou. 23 pertinent £ hanc] eam T Q 27 an non tibi edd. 32 quid] qui a b c 34 quid] quid enim b Er. Lou. uerba scripta] uerba non sunt scripta p scripta uerba monstramus inuenimus P 35 uerius om. ac d 38 quo] quod V 1 P b, om. a c quod om. O1 b 41 assentire £ 45 quod] quo a & F appellantur a8

i66

DE MAGISTRO IV, 8-9

Ad. Hoc uel in primis, quod haec signa sunt, ilia non sunt. Aug. Placetne appellemus significabilia ea, quae signis sig- V 13 jj nificari possunt et signa non sunt, sicut ea, quae uideri pos­ sunt, uisibilia nominamus, ut de his deinceps commodius disseramus ? Ad. Placet uero. Aug. Quid ? illa quattuor signa, quae paulo ante pronun60 tiasti, nullone alio signo significantur ? Ad. Miror quod iam mihi excidisse arbitraris, quod ea quae scribuntur eorum, quae uoce proferuntur, signorum signa esse comperimus. Aug. Dic inter ista quid distet. 65 Ad. Quod illa uisibilia sunt, haec audibilia ; cur enim non et hoc nomen admittas, si admisimus significabilia ? Aug. Prorsus admitto et gratum habeo. Sed rursus quaero, v J46 quattuor haec signa nullone alio signo audibili significari queant, ut uisibilia recordatus es. 70 Ad. Hoc quoque recentius dictum recordor ; nam nomen responderam significare aliquid et huic significationi quattuor ista subieceram, et illud autem et haec , siquidem uoce profe­ runtur, audibilia esse cognosco. Aug. Quid ergo inter audibile signum et audibilia significata, 7j quae rursus signa sunt, interest ? Ad. Inter illud quidem, quod dicimus nomen, et haec quat­ tuor, quae significationi eius subiecimus, hoc distare uideo, quod illud audibile signum est signorum audibilium, haec uero audibilia quidem signa sunt, non tamen signorum, sed rerum 80 partim uisibilium sicut est Romulus, Roma, fluuius, partim intellegibilium, sicut est uirtus. 9* Aug. Accipio et probo. Sed scisne omnia, quae uoce arti- PL culata cum aliquo significatu proferuntur, uerba appellari ? 1200 Ad. Scio. 85 Aug. Ergo et nomen uerbum est, quando quidem id uidemus V 14 cum aliquo significatu articulata uoce proferri, et cum dicimus

54 significabilia] cf. Wijdev., p. 140. 73 (Thes.L.L. II, 1295, 80 sqq.).

65 audibilia] epist. 169, 3, 10 ; c. Iui. 4, 14, 82 accipio et probo] mus. 6, 4, 6.

Deest B S3 uel] uidelicet a b Er., uult c d sunt1] sint £ 50 deinceps de his J M (3 F 59 quod a (S1) 60 nullone] F edd., nullo cett. {cf. I. 68) 62 et signorum b Er. 65 cur] Aug. cur P J /3 a c d b Lxm. 65/66 enim et hoc nomen non edd. 67 amittas 8 Aug.] Ad. P J fi a c d b Eou. sed] Aug. sed P J fi c d b Lou. 69 est 8 72/73 proferunt 8 73 inter audibilia M N 76 Ad. om. r J 78 audibile illud a c d b 80 sicuti ip N 0 F , sicut J M fi edd. 81 sicuti A F 82 Ad. Accipio et probo Aug. Scisne r J

DE MAGISTRO IV, 9

167

disertum hominem bonis uerbis uti etiam nominibus utique utitur, et cum seni domino apud Terentium seruus rettulit “ bona uerba quaeso", multa ille etiam nomina dixerat. 90 Ad. Assentior. Aug. Concedis igitur his duabus syllabis, quas edimus, cum dicimus uerbum, nomen quoque significari et ob hoc illud huius signum esse. Ad. Concedo. 9j Aug. Hoc quoque respondeas uelim : cum uerbum signum sit nominis et nomen signum sit fluminis et flumen signum sit rei, quae iam uideri potest, ut inter hanc rem et flumen, id est signum eius, et inter hoc signum et nomen, quod huius signi signum est dixisti quid intersit, quid interesse arbitraris 100 inter signum nominis quod uerbum esse comperimus et ipsum nomen, cuius signum est ? Ad. Hoc distare intellego, quod ea quae significantur nomine, etiam uerbo significantur — ut enim nomen uerbum est, ita et flumen uerbum est — quae autem uerbo significantur, non 105 omnia significantur et nomine. Nam et illud “ si" quod in capite habet abs te propositus uersus et hoc “ ex", de quo iam diu agentes in haec duce ratione peruenimus uerba sunt nec tamen nomina et talia multa inueniuntur. Quamobrem cum omnia nomina uerba sint, non autem omnia uerba nomina sint, n o planum esse arbitror, quid inter uerbum distet et nomen, id est inter signum signi eius, quod nulla alia signa significat, et signum signi eius, quod rursus alia signa significat. Aug. Concedisne omnem equum animal esse nec tamen omne animal equum esse ? 1x5 Ad. Quis dubitauerit ? Aug. Hoc ergo inter nomen et uerbum, quod inter equum et animal interest. Nisi forte ab assentiendo id te reuocat, quod IV,

89 Terentius, Andria 204.

107 duce ratione] mus. 6,

1, 1 ; cf. mag. 3, 6.

Deest B

87 dissertum P

OF 88 et cum seni] cum enim seni A 92 ob] ab p 98 signum2 eius x 9 99 signi om. J F 99 est] esse P T /5 9 F b, om. S quid intersit om. F 1 a b quid2] aut quid F Ass. 87 Cantabr. 108, et quid S2 G F arbitreris S2 v 8 F 101 est] esse A est] uerbum add. Weig. 103 est uerbum p. 104 est uerbum 9 105 nomina (S1) 108 et alia multa $ 9 a c d b Er. Lou. 109 sunt H P O1 b 110 quid] quod 0 (J*1) A 111 nulla] rursus J M L , nulla rursus a c d b Er, Lou. 111/112 quod usque eius om. X J 0 112 signa om. edd. 114 esse equum S, esse equum esse H 117 interest] est a cd ab om. a b c reuocet S2

V

i6 8

DE MAGISTRO IV, 9-10

dicimus et alio modo uerbum, quo significantur ea, quae per tempora declinantur, ut scribo scripsi, lego legi, quae mani120 festum est non esse nomina. Ad. Dixisti omnino quod me dubitare faciebat. Aug. Ne te istuc moueat ; dicimus enim et signa uniuersaliter omnia, quae significant aliquid, ubi etiam uerba esse inuenimus. Dicimus item signa militaria, quae iam proprie signa 125 nominantur, quo uerba non pertinent. E t tamen si tibi dice­ rem : ut omnis equus animal, non autem omne animal equus, ita omne uerbum signum, non autem omno signum uerbum est, nihil ut opinor dubitares. Ad. Iam intellego et prorsus assentior hoc interesse inter 130 uniuersale illud uerbum et nomen, quod inter animal et equum. 10* Aug. Scisne, etiam cum dicimus animal, aliud esse n 547 hoc trisyllabum nomen, quod uoce prolatum est, aliud id quod significat ? Ad. Iam hoc supra concessi de omnibus signis et significabi13j libus. Aug. Num omnia signa tibi uidentur aliud significare quam sunt, sicut hoc trisyllabum, cum dicimus animal, nullo modo idem significat quod est ipsum ? Ad. Non sane ; nam cum dicimus signum, non solum signa V 16 140 cetera quaecumque sunt, sed etiam se ipsum significat ; est PL enim uerbum et utique omnia uerba signa sunt. 1201 Aug. Quid ? in hoc disyllabo, cum dicimus uerbum, nonne tale aliquid contingit ? Nam si omne, quod cum aliquo signi­ ficatu articulata uoce profertur, hoc disyllabo significatur, 145 etiam ipsum hoc genere includitur. Ad. Ita est. Aug. Quid ? nomen nonne similiter habet ? Nam et om­ nium generum nomina significat et ipsum nomen generis

139 sqq.

Ps. Aug., dialect, io. 142 sqq. Ps. Aug., dialect. 5. = cyeii' : c. acad. 3, 5, 12 ; beat. uit. 3, 22.

Deest B usque

147

habere

140

118 quo] quod x (S1) P et] B F fi, ea cett. 124 iam] tam S1 T V , tamen i 12, etiam R b Er. Lou. 126 autem] F edd.,tamen cett., corr. 8 fi equus est edd. fi, equus esse J 127 signum omne x C^1) G 130 nomen et uerbum a c d b Er. 128 est] 43, esse coni. Weig. nihl P 132 aliud id quod] a 8 F edd., aliud quod cett. 133 significatur edd. n 134 hoc] *fi 8 F edd., haec £ 136 omnia tibi signa a 137 nullo] an ullo a c d b E r . Lou. 140 sint A 141 sunt signa r 142 in hoc disyllabo F p, hoc disyllabo cett. 143 contigit i/t (i11) a si] cum S 147 nonne] non (S'*) se similiter a c d b Er. Lou. se habet S* 148 nomina significat] signa sunt B

DE MAGISTRO IV, io-V , 12

169

neutri nomen est. An si ex te quaererem, quae pars orationis 150 nomen, posses mihi recte respondere nisi nomen ? Ad. Verum dicis. Aug. Sunt ergo signa, quae inter alia, quae significant, et se ipsa significent. Ad. Sunt. 155 Aug. Num tale tibi uidetur hoc quadrisyllabum signum, cum dicimus coniunctio ? Ad. Nullo modo ; nam ea, quae significat, non sunt nomina, hoc autem nomen est. V 11. Aug. Bene adtendisti. Nunc illud uide, utrum inueniamus signa, quae se inuicem significent, ut quemadmo­ dum hoc ab illo, sic illud ab hoc significetur ; non enim ita sunt inter se hoc quadrisyllabum, cum dicimus coniunctio et illa, 5 quae ab hoc significantur, cum dicimus si, uel, nam, namque, nisi, ergo, quoniam et similia ; nam haec illo uno significantur, nullo autem horum unum illud quadrisyllabum significa­ tur. Ad. Video et, quaenam signa sint inuicem significantia, 10 cupio cognoscere. Aug. Tu ergo nescis, cum dicimus nomen et uerbum, duo V 17 uerba nos dicere ? Ad. Scio. Aug. Quid ? illud nescis, cum dicimus nomen et uerbum, 15 duo nomina nos dicere ? Ad. Id quoque scio. Aug. Scis igitur tam nomen uerbo quam etiam uerbum nomine significari. Ad. Assentior. 20 Aug. Potesne dicere, excepto eo quod diuerse scribuntur et sonant, quid inter se differant ? Ad. Possum fortasse ; nam id esse uideo, quod paulo ante dixi. Verba enim cum dicimus, omne quod articulata uoce cum aliquo significatu profertur, significamus. Vnde omne no25 men et ipsum cum dicimus nomen uerbum est ; at non omne uerbum nomen est, quamuis nomen sit, cum dicimus uerbum. 12. Aug. Quid ? si quisquam tibi affirmet et probet, ut

149 an] nam S /5, iam H T p esset nomen /5 150 possesnei"2 respondere recte edd. 152 Aug.] del. S 2 154 Ad. sunt ont. S 155 Aug.] Ad. S 1, corr. S2 tibi om. H O1 156 et cum a 157 Ad.] Aug. i 11, corr. S2 significant H edd. V, 2 inueniantur b Er. Lon. p 5 nam om. S fî A F 6 illo] illa uno illo a uno om. x 7 illud om. T G 7/8 significantur p a (S’1) 9 sint] sunt B H F 1 ac d se inuicem Lou. p (cf. 5, 11 ; 6 , 17) 11 duo om. a 12 nos uerba r 14 nescias B1 (S1) 16 id quoque] ideo que a (S1) 21 quid] qui R quod H 25 at] ut /, aut H O1 26 nomen sit nomen sit o (sit2 del. S 2)

12

XXIX

170

DE MAGISTRO V, 12-13

omne nomen uerbum est, ita omne uerbum nomen esse, poterisne inuenire, quid distent praeter diuersum in litteris 30 sonum ? Ad. Non potero, nec omnino distare aliquid puto. Aug. Quid ? si omnia quidem, quae uoce articulata cum aliquo significatu proferuntur, et uerba sunt et nomina, sed tamen alia de causa uerba et alia de causa nomina sunt, nihilne 35 distabit inter nomen et uerbum ? Ad. Quomodo istuc sit non intellego. Aug. Hoc saltem intellegis omne coloratum uisibile esse et omne uisibile coloratum, quamuis haec duo uerba distincte differenterque significent. 40 Ad. Intellego. Aug. Quid ? si ergo ita et omne uerbum nomen et omne V 18 nomen uerbum est, quamuis haec ipsa duo nomina uel duo uerba, id est nomen et uerbum, differentem habeant significa­ tionem ? 45 Ad. Iam uideo posse id accidere, sed quomodo id accidat, expecto ut ostendas. Aug. Omne, quod cum aliquo significatu articulata uocef p 548 prorumpit, animaduertis ut opinor et aurem uerberare, utj PL sentiri, et memoriae mandari, ut nosci possit. ( 1202 50 Ad. Animaduerto. Aug. Duo ergo quaedam contingunt, cum aliquid tali uoce proferimus. Ad. Ita est. Aug. Quid ? si horum duorum ex uno appellata sunt uerba 55 ex altero nomina, uerba scilicet a uerberando, nomina uero a noscendo, ut illud primum ab auribus, hoc autem secundum ab animo uocari meruerit ? 13. Ad. Concedam cum ostenderis, quomodo recte possimus omnia uerba nomina dicere.

V, 29/30 in litteris sonum] Ps. Aug., dialect. 5 ; catech. rud. 9 , 13 . 32 et 47 mag. 2, 3 . 48 et 55 aurem uerberare] Ps. Aug., dialect. 6 ; doctr. christ. 2, 4 , 5 ; mus. 6, 2, 2 ; fid. et symh. 3, 3 ; etymolog. apud soliloq. 2 , 1 1 , 20 (discere) ; c. acad. 1 , 6 , 18 ; beat. uit. 8 ; 29 ; 30 ; 32 ; ord. 2, 14 , 40 ; 2 , 18 , 48 ; lib. arb. 3, 14 , 40 ; uera rei. 1 1 , 21 (Cic., Tuse. 3, 8, 18). 49 memoriae mandari] mus. 6, 8, 21 de gen. ad lift. 12 , 16 , 33 ; immort. 3 , 3 ; ord. 2 , 14 , 4 1 . 54/57 uerba ... a uerberando ...] Varro, ling., p. 237 , 36 sqq. Quint., inst. 1 , 6 , 34 ; Seru., gramm. IV, 405 Isid., orig. 1 , 7 , 1 1 , 9, 1 .

;

;

;

;

28 uerbum nomen] nomen uerbum a esse] est a c d b 31 aliquid distare r 32 quidem om. r N articulata uoce A 34 uerba usque causa2 cm. J F 36 istud S T R a G, ista B (cf. 2, 3) 37 intellige a c d b Er. Lou. 41 et1 om. T p 44 habeant] habent £, habeat V B 45 id1 om. r N , hoc F 51 tali] M N F Eou. p, tale cett. 55 uero om. S G 56 secundo H T p P A , om. S 57 meruit £ 58 possimus a P N 0 F, possumus cett.

DE MAGISTRO V, 13-14

171

60

Aug. Facile est ; nam credo te accepisse ac tenere pronomen dictum, quod pro ipso nomine ualeat, rem tamen notet minus plena significatione quam nomen. Nam ut opinor ita definiuit ille, quem grammatico reddidisti : pronomen est pars oratio­ nis, quae pro ipso posita nomine minus quidem plene idem 65 tamen significat. Ad. Recordor et probo. Aug. Vides igitur secundum hanc definitionem nullis nisi nominibus seruire et pro his solis poni posse pronomina, uelut V cum dicimus “ hic uir, ipse rex, eadem mulier, hoc aurum, 70 illud argentum” , “ hic, ipse, eadem, hoc, illud” pronomina esse, “ uir, rex, mulier, aurum, argentum” nomina, quibus plenius quam illis pronominibus res significatae sunt. Ad. Video et assentior. Aug. Tu ergo nunc mihi paucas coniunctiones quaslibet 75 enuntia. Ad. Et, que, at, atque. Aug. Haec omnia, quae dixisti, non tibi uidentur esse nomi­ na ? Ad. Non omnino. 80 Aug. Ego saltem tibi recte locutus uideor, cum dicerem : haec omnia, quae dixisti ? Ad. Recte prorsus et iam intellego, quam mirabiliter os­ tenderis me nomina enuntiasse ; non enim aliter de his recte dici potuisset “ haec omnia” . Sed enim uereor adhuc, ne prop85 terea mihi recte locutus uidearis, quod has quattuor coniunc­ tiones etiam uerba esse non nego, ut ideo de his recte dici potuerit “ haec omnia” , quoniam recte dicitur “ haec uerba omnia” . Si autem a me quaeras, quae sit pars orationis uerba, nihil aliud respondebo quam nomen. Quare huic nomini 90 fortasse pronomen adiunctum est, ut illa recta esset locutio tua. 14. Aug. Acute quidem falleris ; sed ut falli desinas, acutius adtende quod dicam, si tamen dicere id, ut uolo, ualuero. Nam uerbis de uerbis agere tam implicatum est, quam digitos 95 digitis inserere et confricare, ubi uix dinoscitur nisi ab eo 63 Dosith.,gramm. VII, 401 ; Don., gramm. IV, 557 ; Isid., orig. 1 1 , 1 , 22 ; t, 6 , 2 ; 1 , 8, 1 ; Prob., inst. gramm. IV, 1 3 1 . 76 Don., gramm. IV, 364 . credo te] credere T B, te om. B 62 plana V 1 B 63/64 definiuit illa ita edd. 64 posita nomine] a edd., nomine posita cett. 67 Aug. om. N 1 F 1 67/68 nisi nominibus nullis 68 uelut] uel £ 70 et illud tfi N 76 at om. 8 F 77 non] nonne edd. esse uidentur a 83 nuntiasse tf> 84 po­ tuissent S 2 sed enim] / M 8 F edd., enim om. cett. 88 quaeras a me £ 8 90 recte \ (P ) r 93 quod] quid S X 8 id dicere edd. tamen id ut uolo dicere ualuero r 94 uerbis1 om. X N de uerbis om. J Lou. de uerbis uer­ bis J2 implicitum b Er. 66

/3

/3

/3

172

DE MAGISTRO V, 14

ipso, qui id agit, qui digiti pruriant et qui auxilientur prurien­ tibus. Ad. En toto animo adsum ; nam ista haec similitudo me V 20 intentissimum fecit. 100 Aug. Verba certe sono et litteris constant. Ad. Ita est. Aug. Ergo, ut ea potissimum auctoritate utamur, quae nobis carissima est, cum ait Paulus apostolus : “ Non erat in Christo est et non, sed est in illo erat", non opinor putandum est tres 105 istas litteras, quas enuntiamus, cum dicimus “ est” , fuisse in Christo, sed illud potius, quod istis tribus litteris significatur. Ad. Verum dicis. Aug. Intellegis igitur eum qui ait : “ est in illo erat” , nihil aliud dixisse quam : “ est appellatur, quod in illo erat” , iio tamquam si dixisset “ uirtus in illo erat” , non utique dixisse acciperetur nisi “ uirtus appellatur, quod in illo erat” , ne duas istas syllabas, quas enuntiamus, cum dicimus uirtus, et PL non illud, quod his duabus syllabis significatur, in illo fuisse 1203 arbitraremur. n 5 Ad. Intellego ac sequor. Aug. Quid illud nonne intellegis etiam nihil interesse, utrum quisque dicat “ uirtus appellatur” an “ uirtus nominatur” ? Ad. Manifestum est. Aug. Ergo ita manifestum est nihil interesse, utrum quis p 549 120 dicat “ est appellatur” an “ est nominatur quod in illo erat” . Ad. Video et hic nihil distare. Aug. Iamne etiam uides, quid uelim ostendere ? Ad. Nondum sane. Aug. Itane tu non uides nomen esse id, quo res aliqua V « 125 nominatur ? Ad. Hoc plane nihil certius uideo.

V,

103/104

I I C o r. 1, 19.

102 libros, quos nulla antecellit auctoritas : mus. 6 , 16 , 52 . 124/125 Arist., berm. 2 , 16 b, 19 (cf. Boeth., berm. pr. 1 , 3, p. 62 , 5 ; berm. see. 1 , 3, p. 7 1 , 4 ).

96 qui id] quid a M J 0 qui2] quae 0 auxiliantur 8 L , auxiliarentur A> auxilienter V T 98 haec ista ac db Er. Lou., istaec £ (L1) 99 facit A 103 Paulus om. r F 104 est et non] est et non est a cdb Er. L ou. putandum est] putandum esse ac db Er. Lou. 109 quam usque erat om. V 1 1 0 si om. V B G F b Er. Eoa. 1 1 0 / 1 1 1 non utique usque erat om. p (R1) v 1 1 0 utique aliud dixisse p. 111 appellaretur H S* T, appellaret S l ne] nec $ 1 1 2 istas] illas F quas om. % F 114 arbitraretur R, arbitramur r, arbitremur (S1) O 119 ita manifestum est] ita est manifestum est x C^1)» ita et manifestum est coni. Weig. 124 non om. a c d b Er. quo] quod B R a c

DE MAGISTRO V, 14-15

173

Aug. Vides ergo “ est" nomen esse, siquidem illud, quod erat in Christo, “ est" nominatur. Ad. Negare non possum. 130 Aug. At si ex te quaererem, quae sit pars orationis “ est", non opinor nomen, sed uerbum esse diceres, cum id ratio etiam nomen esse docuerit. Ad. Ita est prorsus ut dicis. Aug. Num adhuc dubitas alias quoque partes orationis eo135 dem modo, quo demonstrauimus, nomina esse ? Ad. Non dubito, quando quidem fateor ea significare aliquid. Si autem res ipsae, quas significant, quid singulae appellentur, id est nominentur, interroges, respondere non possum, nisi eas ipsas partes orationis, quas nomina non uocamus, sed ut 140 cerno conuincimur. 15. Aug. Nihilne te mouet, ne quis existât, qui nostram is­ tam rationem labefactet dicendo apostolis non uerborum, sed rerum auctoritatem esse tribuendam ; quam ob rem funda­ mentum persuasionis huius non tam esse firmum quam puta145 mus ; fieri enim posse, ut Paulus, quamquam uixerit praeceperitque rectissime, minus tamen recte locutus sit, cum ait “ est in illo erat", praesertim cum se ipse imperitum in sermo­ ne fateatur ? Quo tandem modo istum refellendum arbitraris ? Ad. Nihil habeo, quod contradicam et te oro, ut aliquem 150 de illis reperias, quibus uerborum notitia summa conceditur, cuius auctoritate potius id quod cupis efficias. Aug. Minus enim tibi uidetur idonea remotis auctoritatibus V 2 2 ipsa ratio, qua demonstratur omnibus partibus orationis significari aliquid et ex eo appellari ; si autem appellari, et 155 nominari, si nominari, nomine utique nominari, quod in diuersis linguis facillime iudicatur. Quis enim non uideat, si quaeram, quid Graeci nominent, quod nos nominamus “ quis", responderi mihi r£s, quid Graeci nominent, quod nos nominamus “ uolo", responderi mihi #eAou, quid Graeci nomi160 nent, quod nos nominamus “ bene", responderi koÀûs, quid 143/145 cf. Gal. 5, 8.

147 II Cor. 1 1 , 6 .

127 uides] A F Lou. [t, uide cett. 128 Christo] illo edd. 130 ea] eas coni. Weig, fateor ea r 138 possim S V P R Ç 0 139 nomina non] nominando £ 139/140 ut cerno uocare conuincimur a b ft 141 qui] quis a 142 apostolo ft 144 non] nam a (H1) V R non tam] iî â tam B 145 dixerit M J fi F Lou. ft quemquam 8 147 se om. a in om. J M Lou. ft (cf. Vulg. ; Ambrosiaster, in 2 Cor. 11, 6 *sermonesed commentarius ‘in sermone’) 149 Ad.] Aug. a c i 152 minus enim] minusne 0 154 appellari si autem appellari S F edd. ft, si autem appellari om. cett. 155 si nominari om. 0 157 quaeram V R, quaererem fi B 0, quaeras edd. 158 respondere % mihi om. Er. Lou. ft nos om. fi (H 2) V R v N 0 159 respondere x 8 mihi om. Er. Lou. ft 100 nos om. (J1) 208 tuae r 208/209 plena pronuntiata] a F 2 Lou. p., plene pronuntiatae o V P Q G a c d b Er., plane pronuntiate B R L A 209 sint] sunt o (S1) a (N 2) L A 210 plena M F 2 Lou. p, plene S2 T p v N G a c d Er. Lot/., plane a (S1) P L b 214 esse om. acd 218 docere] ducere r N VI, 1 ergo om. x L 14), om. cett.

3 tibi] ibi 8

et omnia nomina uocabula] F 9 edd. (c/.

176

DE MAGISTRO VI, 17-18

5

Ad. Plane inter haec quid distet praeter diuersum syllaba­ rum sonum non uideo. Aug. Nec ego interim resisto, quamquam non desint, qui etiam significatione ista discernunt, quorum sententiam modo considerare non opus est. Sed certe animaduertis ad ea iam 10 signa nos peruenisse, quae se inuicem significent nulla praeter sonum distantia et quae se ipsa significent cum ceteris V 25 omnibus partibus orationis. Ad. Non intellego. Aug. Non ergo intellegis et nomen uocabulo et uocabulum 15 nomine significari et ita, ut praeter sonum litterarum nihil intersit, quantum ad generale nomen attinet ; nam et speciale PL dicimus nomen, quod inter octo partes orationis ita est, ut 1205 alias septem non contineat. Ad. Intellego. 20 Aug. At hoc est quod dixi sese inuicem significare uocabu­ lum et nomen. 18* Ad. Teneo, sed quaero, quid dixeris, cum etiam se ipsa significant cum aliis partibus orationis. Aug. Nonne superior ratio docuit nos omnes partes orationis 25 et nomina posse dici et uocabula, id est et nomine et uocabulo posse significari ? Ad. Ita est. Aug. Quid ? ipsum nomen, id est sonum istum duabus syl­ labis expressum, si ex te quaeram, quid appelles, nonne recte 30 mihi respondebis “ nomen" ? Ad. Recte. Aug. Num ita se significat hoc signum, quod quattuor syllabis enuntiamus, cum dicimus “ coniunctio" ? Hoc enim nomen inter illa, quae significat, numerari non potest. 35 Ad. Accipio. Aug. Id est, quod dictum est nomen se ipsum significare

VI, 7/8 qui... discernunt] ~Diom., gramm. I, 320 ; Don., gramm. IV, 373 ; Cledon., gramm. V, 35 (cf. gramm. I, 533 ; VII, 521 ). 24 ratio docuit] mag. 3, 6 .

7/12 Deest O7

7 ego] ergo a (S1) desinit a (S1) 8 significatione ista G F edd., significa­ tionem istam ce//. discernant S 2 opus est] potest F 10 nullo a b Er. 16 attinet] pertinet p. 17 nomen dicimus a L edd. 18 contineant c d 20 dixi esse] dixisse se a (i11) p, dixisse a, dixisses T sese] se /5 F edd. 22 sed] quod S 23 significent S2 F 2» id est] idem a c d 28 sonum] nomen S T, nomen sonum H istum] istud S2 29/30 recte mihi] mihi recte 31 recte] nomen recte tfi A. 34 inter] intra acdb Er. significant F a edb 35 recte accipio edd. 36/39 id usque Ad. om. V 36 est2 om. a c d

DE MAGISTRO VI, 18-VII, 19

177

cum aliis, quae significat ; quod etiam de uocabulo per te 551 ipsum licet intellegas. Ad. Iam facile est. Sed illud mihi nunc uenit in mentem no40 men et generaliter et specialiter dici, uocabulum autem inter V 26 octo partes orationis non accipi. Quare hoc quoque inter se praeter diuersum sonum differre arbitror. Aug. Quid ? nomen et ovo^a distare inter se aliquid putas praeter sonum, quo etiam linguae discernuntur Latina et 45 Graeca ? Ad. Hic uero nihil aliud intellego. Aug. Peruentum est ergo ad ea signa, quae se ipsa significent et aliud ab alio inuicem significetur et quicquid ab uno hoc et ab alio et nihil praeter sonum inter se differant ; nam hoc 50 quartum modo inuenimus ; tria enim superiora et de nomine ac uerbo intelleguntur. Ad. Omnino peruentum. VII 19. Aug. Iam quae sermocinando inuenerimus, uelim recenseas. Ad. Faciam quantum possum. Nam primo omnium recor­ dor aliquamdiu nos quaesisse, quam ob causam loquamur, 5 inuentumque esse docendi commemorandiue gratia nos loqui, quando quidem nec cum interrogamus aliud agimus quam ut ille, qui rogatur, discat, quid uelimus audire ; et in cantando, quod delectationis causa facere uidemur (non sit proprium locutionis), et in orando deo, quem doceri aut commemorari 10 existimare non possumus, id uerba ualeant, ut uel nos ipsos commonefaciamus uel alii commemorentur doceanturue per nos. Deinde cum satis constitisset uerba nihil aliud esse quam signa, ea uero, quae non aliquid significent, signa esse non pos­ se, proposuisti uersum, cuius uerba singula quid significarent 15 conarer ostendere ; is autem erat : “ si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui". Cuius secundum uerbum quamuis V27 VII, 3 mag. 1 , 1 - 2 .

12

sqq. sqq. 2 , 3.

47 sqq. Deest O

37 significare o 37/38 licet per te ipsum edd. 38 intellegas] interrogas a 39 nunc] non a c d 40/41 octo inter partes x edd. 41/42 quoque non nihil inter se (non suppi.) W eig quoque nihil inter se codd. a e d b 42 non arbitror acd 44 quo] quod a 47 quae et 0 F edd. 50 quarto P modum acd 51 ac] et edd. VII, 6 agamus B 7 rogatur] interrogatur 6 F 1 p dicat a 8 uidemus X ( J 1 -R1) non sit proprium v a L 0 F Lou. p 8/9 et non proprium locutionis X, et non est proprium coni. Weig. 9 docere aut commemorare 10 ualeant p P Q a L 6 , ualent 1 1 commemorentur] commoneantur a b Er. Lou. p 13 aliquid] aliud V a is autem erat om.

178

DE MAGISTRO VII, 19-20

notissimum et manifestissimum, quid tandem significaret, non reperiebamus. Cumque mihi uideretur non frustra nos id in loquendo interponere, sed quod eo aliquid doceamus audien20 tem, ipsam mentis affectionem, cum rem, quam quaerit, non esse inuenit uel inuenisse se putat, hoc uerbo fortasse indicari respondisti tu quidem, sed tamen nescio quam pro­ funditatem quaestionis ioco euitans in aliud tempus inlustrandam distulisti — ne me debiti quoque tui oblitum putes. 25 Inde tertium in uersu uerbum cum satagerem exponere, urge- PL bar abs te, ut non uerbum aliud, quod idem ualeret, sed rem 1206 ipsam potius, quae uerbo significaretur, ostenderem, cumque id sermocinantibus nobis fieri non posse dixissem, uentum est ad ea, quae interrogantibus digito monstrantur. Haec ego 30 corporalia esse omnia arbitrabar, sed inuenimus sola uisibilia. Hinc nescio quomodo ad surdos et histriones deuenimus, qui non sola, quae uideri possunt, sed multa praeterea ac prope omnia quae loquimur gestu sine uoce significant ; eosdem tamen gestus signa esse comperimus. Tum rursus quaerere coepimus, 35 quomodo res ipsas, quae signis significantur sine ullis signis ualeremus ostendere, cum et ille paries et color et omne uisibile, quod intentione digiti ostenditur, signo quodam conuinceretur ostendi. Hic ego errans cum inueniri tale nihil posse dixissem, tandem inter nos constitit ea posse demonstrari 40 sine signo quae, cum a nobis quaeruntur, non agimus et post inquisitionem agere possumus ; locutionem tamen ex eo non esse genere, siquidem et loquentes cum interrogamur, quid sit V 28 locutio, ipsam per se ipsam demonstrare facile esse satis apparuit. 45 20. Ex quo admoniti sumus aut signis signa monstrari aut signis alia, quae signa non sunt, aut etiam sine signo res, quas agere post interrogationem possumus, horumque trium 552

25 sqq. mag. 2, 4 -3, 6 .

45 sqq. mag. 4 , 7 ; Ps. Aug., dialect. 3 (cf. mag. 2, 4 ).

Deest O 18 non1] ne id om. x 20 quam] quae S 2 quaerit] non erit x> erat S 2 22/23 quam profunditatem] qua profunditate S P Q , qua profunditatem T X 23 ioco 6 /x, loco a L F a c d b Er. Lou, locum i/t 24 ne] nec /x 25 exponere] pandere F 25/26 urgebar] urgebar uerbum pandere urgebar abs te ift (cf. mag. 2, 3) 27 uerbo] per uerba a b Er. Lou. /x, uerba c ostenderet p (R1) 29 ego] ergo (S1) a B F 30 uisibilia esse ^ N M L G , uisibilia J A F p. lVeig. 34 gestus] gustus (S1) 33/34 eadem tamen gesta B 34 turn] J L F Er. Lou. /x, tunc i f i MNO a c d b 35 significabimus a c d 38 ego] ergo S 1 T P J M L i. ras. R a 39 dixisse B J 41 possimus ac d 43 locutio ipsam] Q B F , locutio ipsa x P a L a c d, locutio istam Er. Lou. /x, locutio ista b esse] est x (S1) A , et F 45 monstrare x ($l) 47 possimus J M L , possemus S 2

DE MAGISTRO VII, 20

179

primum diligentius considerandum discutiendumque susce­ pimus. Qua disputatione declaratum est partim esse signa, 50 quae ab his signis, quae significarent, significari uicissim non possent, ut est hoc quadrisyllabum, cum “ coniunctio” dici­ mus, partim quae possent, ut cum dicimus “ signum" etiam uerbum significamus, et cum dicimus “ uerbum" etiam signum significamus ; nam signum et uerbum et duo signa et duo 55 uerba sunt. In hoc autem genere, quo inuicem se significant, quaedam non tantum, quaedam tantum, quaedam uero etiam idem ualere monstratum est. Etenim hoc disyllabum, quod sonat cum dicimus “ signum", prorsus omnia, quibus quidque significatur, significat ; non autem omnium signorum signum 60 est, cum dicimus “ uerbum", sed tantum eorum, quae articu­ lata uoce proferuntur. Vnde manifestum est, quamuis et uer­ bum signo et signum ueibo, id est et istae duae syllabae illis et illae istis significentur, plus tamen signum ualere quam uer­ bum plura scilicet illis duabus syllabis quam istis significan65 tibus. Tantundem autem ualet generale uerbum et generale nomen. Docuit enim ratio omnes partes orationis etiam nomi­ na esse, quod et pronomina his addi possunt et de omnibus dici potest, quod aliquid nominent et nulla earum sit, quae non uerbo adiuncto pronuntiatum possit implere. Sed cum tantun- v 29 70 dem ualeant nomen et uerbum, eo quod omnia, quae uerba sunt, sint etiam nomina, non tamen idem ualent. Alia quippe de causa uerba et alia nomina nuncupari satis probabiliter disputatum est ; siquidem alterum horum ad auris uerberationem, alterum ad animi commemorationem notandam esse 75 compertum uel ex hoc intellegi potest, quod in loquendo rec­ tissime dicimus :“ quod est huic rei nomen ?" rem memoriae mandare cupientes, “ quod est autem huic rei uerbum ?" PL dicere non solemus. Quae uero non solum tantundem, sed 1207 etiam idem omnino significent et inter quae nihil praeter litSo terarum distet sonum, nomen et ovopa inuenimus. Illud sane mihi elapsum erat in hoc genere, in quo inuicem se significant, 00/61 mag. 2, j ; 5, 12 . 66 mag. 3, 6 . 70 doctr. christ. 4 , 20, 41 ; mag. 5, 12 . 76 memoria] mag. 1 , 2 . 78 sqq. mag. 6 , 18 .

Deest O usque 80

62 possent om. p (R1) partim usque dicimus om. $ 66 quo] quod V S se signa 6 F 2 p.(cf. mag. 7, 20) 68 quidque] S2v N 2 L 2 0 F edd., quique g (51) J M L \ om. N 1 62 uerba est a L et istae et duae (S1), et duae istae edd. 64 istis] illis a b Er. Lou. 66 tantundem] , tantum a L 66 enim] ergo B 68 et1] t pOF, \i t £ac db Er. 70 ualeat a c db Er. 73 auris] aeris b Lou. (in marg.) 74 notandum S T V R 1 P 81 se signa significant 6 F 2, se signa significent (c/. mag. 7, 20)

i8o

DE MAGISTRO VII, 20-VIII, 22

nullum nos signum comperisse, quod non inter cetera, quae significat, se quoque significet. Haec quantum potui recorda­ tus sum. Tu iam uideris, quem nihil puto in hoc sermone nisi 85 scientem certumque dixisse, utrum ista bene ordinateque digesserim. V III 21. Aug. Satis tu quidem memoriter omnia quae uellem recoluisti, et, ut tibi fatear, multo euidentius mihi nunc uidentur ista distincta, quam cum ea inquirendo ac disserendo de nescio quibus latebris ambo erueremus. Sed 5 quonam tantis ambagibus tecum peruenire moliar, difficile dictu est hoc loco. Tu enim fortasse aut ludere nos et a seriis rebus auocare animum quasi quibusdam puerilibus quaesti­ unculis arbitraris aut paruam uel mediocrem aliquam utilita­ tem requirere aut, si magnum quiddam parturire istam dispu10 tationem suspicaris, iamiamque id scire siue saltem audire desideras. Ego autem credas uelim neque me uilia ludicra hoc v 3, instituisse sermone, quamuis fortasse ludamus, idque ipsum tamen non puerili sensu aestimandum sit, neque parua bona uel mediocria cogitare. E t tamen, si dicam uitam esse quan15 dam beatam eandemque sempiternam, quo nos deo duce id est ipsa ueritate gradibus quibusdam infirmo gressui nostro accomodatis perduci cupiam, uereor, ne ridiculus uidear, qui non rerum ipsarum, quae significantur, sed signorum consi- ^ 553 deratione tantam uiam ingredi coeperim. Dabis igitur ueniam, 20 si praeludo tecum non ludendi gratia, sed exercendi uires et mentis aciem, quibus regionis illius, ubi beata uita est, calorem ac lucem non modo sustinere, uerum et amare possimus. Ad. Perge potius ut coepisti ; nam numquam ego con­ temnenda putem, quae tu dicenda uel agenda putaueris. 25 22. Aug. Age iam ergo illam partem consideremus, cum signis non alia signa significantur, sed ea, quae significabilia

VIII, 16 gradus] quant, anim. 33, 70 ; uera rei. 26, 49 ; gen. c. manicb. 1, 29, 43. 20/22 Wissenschaft ais Vorbereitung zum letzten Ziel : ord. 1, 1, 2; 1, 8, 24 ; 1, 9, 30; 2, 3, 14 ; 2, 8, 25 ; 2, 11, 30 ; 2, 16, 44 ; 2, 18, 48 ; c. acad. 1, 2, 3; 2, 9, 22 ; beat. uit. 34; soliloq. 1, 13, 23 ; 2, 20, 34; lib. arb. 1, 1, 2. 21 in beatae uitae regionem : beat. uit. 1 25 sqq. Fangschlufi : c. acad. 3, 13, 29 ; ord. 2, 7, 22 ; quant, anim. 32, 63 ; lib. arb. 3, 1, 1 ; Cic., Hort.frgm. 33 M ; Ps. Aug., dialect. 7 ; mag. i, 2. 26 res = signum : quant, anim. 32, 63-67 ; in euang. lob. tract. 29, 4. 82 inter] intra a c d

VIII,

83 significant a c d b Er. Lou.

fateor T V B multum S T mihi om. S T 4 de om. S T P eruerimus S T Er. Lou. b, erueramus a c d 6 dictu S2Q G F edd., dictum X P X £A hoc om. R 10 suspicaris] suspiciaris (S1) 10 iam1 om. id om. x 14 mediocra x E 1 N A F 15 beatissimam 8 17 cupio £a cd ne] me (.S’1) ridiculis B R 1 18/19 consideratione signorum b Er. Lou. ft 19 aggredi b Er. Lou. coeperimus a c d b 21 est uita r 22 et] etiam F ft possumus a 23 ego om. a c d 25 ergo iam P 26 significentur v 2

DE MAGISTRO V III, 22

181

nominamus. Et primum dic mihi, utrum homo homo sit. Ad. Nunc uero an ludas nescio. Aug. Quid ita ? 30 Ad. Quia quaerendum ex me censes, utrum homo aliud sit quam homo. Aug. Ita credo te illudi arbitrareris, si etiam quaererem, utrum prima huius nominis syllaba aliud sit quam “ ho” et aliud secunda quam “ mo". 35 Ad. Ita omnino. Aug. At istae duae syllabae coniunctae ‘ 'homo' ’ est; an negabis? Ad. Quis neget ? Aug. Quaero ergo, num tu duae istae syllabae coniunctae sis. V 31 Ad. Nullo modo, sed uideo, quo tendas. 40 Aug. Dicito ergo, ne me contumeliosum putes. Ad. Concludi existimas, quod homo non sim. Aug. Quid ? tu non idem existimas, qui omnia superiora, ex quibus hoc confectum est, uera esse concedis ? Ad. Non tibi ego dicam, quid existimem, nisi prius abs te PL 45 audiero, cum quaereres, utrum homo homo sit, de duabus 1208 istis syllabis an de re ipsa quam significant, me interrogaueris. Aug. Tu potius responde, ex qua parte acceperis interroga­ tionem meam ; nam si est ambigua, prius hoc cauere debuisti neque mihi respondere, antequam certus fieres, quonam modo 50 rogauerim. Ad. Quid enim me impediret haec ambiguitas, cum ego ad utrumque responderim ? homo enim prorsus homo est ; nam et istae duae syllabae nihil aliud sunt quam istae duae sylla­ bae, et id, quod significant, nihil aliud est quam id quod est. 55 Aug. Scite hoc quidem, sed cur hoc solum, quod dictum est homo, non etiam cetera, quae locuti sumus, ad utrumque accepisti ? Ad. Vnde enim conuincor, quod et cetera non sic acceperim? Aug. Vt alia omittam, eam ipsam primam rogationem meam, 60 si totam ex ea parte accepisses, qua syllabae sonant, nihil mihi respondisses ; possem tibi enim uideri etiam nihil interrogasse. 27 homo] Ps. Aug., dialect, i.

27 nominamus] uocamus 0 p., nouimus F homo sit homo x (cf- maK22) 28 ludas] laudas T N 1, inludas me a (S1), illudas me S 2 F 31 arbitrareris S 2 G, arbitrares x OS’1) P, arbitrarer a, arbitrareret F, arbitrare 0 \ arbitraris r, arbitreris A 32 sit aliud $ quam homo S T F 35 at] an r N negabit P 39 putas (^l) 40 sim] sum G 41 qui] quia p P A 43 abs] ex B 45 istis syllabis f F, syllabis istis ceti. 46 acciperis (S1) 47 est] esset S 2 47/48 respondere debuisti P 49 interrogauerim v (P2) M N 52 nihil usque syllabae2 am. S N 1 53 significant] S 2 v 0 edd., significat x G^1) i F, significatur fortasse Weig. 55 scito a (S1) fi c d 59 interrogationem b Er. Lou. 60 si nihil a 0 1 enim tibi P A uidere b e d interrogare x

i 82

DE MAGISTRO V III, 22-23

Nunc uero cum tria uerba sonuerim, quorum unum in medio repetiui dicens, “ utrum homo homo sit" primum et ultimum V32 uerbum non secundum ipsa signa, sed secundum ea, quae his 65 significantur, te accepisse uel hoc solo manifestum est, quod statim certus ac fidens rogationi respondendum putasti. Ad. Verum dicis. Aug. Cur ergo id tantum, quod in medio positum est, et se­ cundum id, quod sonat, et secundum id, quod significat, te 70 accipere libuit ? Ad. Ecce iam totum ex ea tantum parte, qua significatur, accipio ; assentior enim tibi sermocinari nos omnino non posse, nisi auditis uerbis ad ea feratur animus, quorum ista sunt signa. Quare ostende nunc, quomodo ista ratiocinatione decep75 tus sim, qua me hominem non esse concluditur. Aug. Immo eadem rursus interrogabo, ut ipse inuenias, ubi lapsus sis. Ad. Bene facis. 23. Aug. Illud ergo, quod primo quaesieram, quia iam non 80 dedisti, non quaeram. Vide igitur diligentius, utrum syllaba “ ho" nihil aliud sit quam “ ho” et utrum "mo” nihil aliud sit quam “ mo". Ad. Hic prorsus nihil aliud uideo. Aug. Vide etiam, num istis duabus iunctis homo fiat. 85 Ad. Nequaquam hoc concesserim; placuit enim et recte pla­ cuit signo dato id, quod significatur, adtendere et ex eius consi- p 554 deratione uel dare uel negare quod dicitur. Illae autem separatim enuntiatae syllabae, quia sine ulla significatione son­ uerunt, hoc eas esse quod sonuerunt concessum est. 90 Aug. Placet igitur firmumque animo tenes non responden­ dum esse interrogationibus, nisi ex his rebus, quae uerbis significantur. Ad. Non intellego, cur displiceat, si modo uerba sint. v 33 Aug. Vellem scire, quomodo illi resisteres, de quo iocantes 95 solemus audire, quod ex eius ore, cum quo disputabat, leonem processisse concluserit. Cum enim quaesisset, utrum ea, 87 sqq. quant, anim. 32 , 66.67 ’> Arist., berm. 4 , 2. Sen., epist. 48 , 6 .

94 sqq. quant, anim. 32, 65 ;

62 sonuerint «6 ac] hac < />(.S'1) 68 Aug. om. J ■ id om. /3 F 71 Ad] Aug. J tantum om. /3 73 referatur b Er. Lou. sunt] sint b Er. Lou., om. a c 74 ostende] ostendi T p eosdem P rationatione r, ratione 75 sim] sum P, om. B quam V B 76 Aug.] Ad. J 78 Ad.] Aug. J facies 79 Aug.] Ad. J 81/82 mo (bis)] homo (bis) 83 Ad.] Aug. J 84 Aug.] om. i 1 V , Ad. J istis] £ F edd., his tp 6 duobus J M /3 85 Ad.] Aug. S J 88 et enuntiatae a c d 90 Aug.] Ad. S J placet A. G. Igitur S 91 his] iis L ou. p 93 Ad.] Aug. S J cur] qua B sint] a E 6 F b Er. Lou., sunt celt, a c d 94 Aug.] Ad. J iocanter a c d b Er. Lou. 96 processisse] conclusisse (J1), exisse S 2

DE MAGISTRO V III, 23-24

183

quae loqueremur nostro ore procederent, atque ille non po­ tuisset negare, quod facile fuit, egit cum homine, ut in loquen­ do leonem nominaret. Hoc ubi factum est, ridicule insultare 100 coepit et premere, ut, quoniam quicquid loquimur ore nostro exire confessus erat et leonem se locutum esse nequibat abnuere, homo non malus tam inmanem bestiam uomuisse P L uideretur. 1209 Ad. Minime uero erat arduum scurrae huic resistere ; 105 non enim concederem ore nostro exire quaecumque loquimur. Nam quae loquimur, ea significamus, non autem res, quae significatur, sed signum, quo significatur, loquentis ore pro­ cedit, nisi cum ipsa signa significantur, quod genus paulo ante tractauimus. no 24. Aug. Bene tu quidem hoc modo aduersus illum esses paratus. Verum tamen mihi quid respondebis, utrum homo nomen sit, requirenti ? Ad. Quid nisi esse nomen ? Aug. Quid ? cum te uideo, num nomen uideo ? 115 Ad. Non. Aug. Visne igitur dicam quod sequitur ? Ad. Ne quaeso ; nam mihi ipse renuntio me hominem non esse, qui nomen esse responderim, cum homo utrum nomen esset inquireres. Iam enim placuerat ex ea re, quae significare120 tur, aut assentiri aut negare quod dicitur. Aug. At mihi uidetur non te frustra in hanc responsionem v 34 decidisse ; nam uigilantiam tuam mentibus nostris indita ipsa lex rationis euicit. Nam si quaererem, quid esset homo, re­ sponderes fortasse animal ; si autem quaererem, quae pars 125 orationis esset homo, nullo modo posses recte respondere nisi nomen. Quam ob rem, cum homo et nomen et animal esse inueniatur, illud dicitur ex ea parte, qua signum est, hoc qua significatur. Qui ergo quaerit, utrum homo nomen sit, nihil 1 1 0 h o m o ] quant, anim. 2 5 , 4 7 dei 9, 13 ; C i c ., acad. 2, 7 , 21 defin. 8 (gramm. V I , 188 ).

; beat uit. 7 ; fin. 5, 1 2 ,

; 9 ; soliloq. 1 , 1 2 , 2 1 ; ord. 2, 1 1 , 3 1 ; eiu. 34 ; M a t t . C a p . 4 , 349 ; M a r . V i c t o r in .,

10 1 et om. acdb Er. Lou. 102 adnuere J N malos (S1) 102/103 uidere­ tur uomuisse edd. 104 Ad.] om. P 105 quaecumque] a d, quaeque /3, quae t/>0 F , quodcumque a b Er. Lou. p., quocumque c 100 quae res Lou. p. 108 signa om. S T p ipsa] ipsa res i -2 signantur x 0 HO Aug.] Ad. J es­ ses] esse P 8 F 1 113 Ad.] Aug. J 114 Aug.] Ad. /, om. F 1 114 num] nunc P, num non b c 1 1 » Ad.] Aug. J 1 1 « Aug.] Ad. J 117 Ad.] Aug. J me om. b Er. hominem me a c d 119 inquireris x C^1) 120 assentire (f>F 122 inditam £ 123/124 responderis (51) V R 123/125 respon­ deres usque homo] om. B 125 rccte posses 120/127 nomen esse et animal inueniatur a c d b Er. 127/128 qua significatur] O a c dt qua significat H S (quia) T (quasi) p v a L 0 F (quam) 127 ex parte rei quam significat b Er. Lou. p, fortasse quam significat aut quae significatur Weig.

i 84

DE MAGISTRO VIII, 24-IX, 25

ei aliud quam esse respondeam ; satis enim significat ex ea parte se uelle audire, qua signum est. Si autem quaerit, utrum animal sit, multo procliuius adnuam ; quoniam si tacens et nomen et animal tantum quid esset homo requireret, placita illa loquendi regula ad id, quod his duabus syllabis significatur, animus curreret neque quicquam responderetur nisi animal, 135 uel etiam tota definitio diceretur, id est animal rationale mortale ; an tibi non uidetur ? Ad. Prorsus uidetur. Sed cum esse nomen concesserimus, quomodo Jillam conclusionem nimis contumeliosam euitabimus, qua nos homines non esse conficitur ? 140 Aug. Quomodo putas nisi docendo non ex ea parte illatam, qua interroganti assentiebamur ? Aut si ex ea parte illam se fatetur inferre nullo modo est formidanda. Quid enim metuam hominem, id est tres istas syllabas non esse me confiteri ? Ad. Nihil est uerius. Cur ergo animum offendit, cum dicitur : 14$ "non es igitur homo” , cum secundum illa concessa nihil uerius dici potuerit ? Aug. Quia non possum non putare ad id conclusionem referri, quod his duabus syllabis significatur, simulatque ista v 35 uerba sonuerint, ea scilicet regula, quae naturaliter plurimum p. $$5 150 ualet, ut auditis signis ad res significatas feratur intentio. Ad. Accipio quod dicis. IX 25. Aug. Proinde intellegas uolo res, quae significantur, pluris quam signa esse pendendas. Quicquid enim propter aliud est, uilius sit necesse est, quam id propter quod est, nisi tu aliud existimas. 5 Ad. Videtur mihi non temere hic esse assentiendum ; nam cum dicimus caenum, longe hoc nomen arbitror rei quam PL 1210

ijo

135 Arist., top. 2 143 b, 7 ; cf. 1. 110 .

147/150 Ps. Aug., dialect. 7 .

IX, 3 sqq. Arist., Ethic. Nie. I, 7 , 1097 a 30 ; anal. post. 1 , 2, 15 ; Plot. 5, 1 , 1 ; Cic./fin. 3, t i, 39 (Iambi.,protr. 7 [42 , 23 sq.}) ; quant, anim. 2 7 , 33 ; mus. 1 , 6 , 12 ; soliloq. i, 1 1 , 19 . 5 sqq. caenum ... caelum] Arist., Soph. el. 165 a, 6-8 ; rhetor. 1405 b, 6-8 ; Ps. Aug., dialect. 7 ; Stob., Flor. 3, 17 , 6 ; Tert., sped. 23 , 3 ; Hier., adu. Rufin. 3, 12 ; uir. ill. 66, 5 (cf. Otto, Die Sprichworter der Romer, p. 61 ).

130 quaeritur £ 132 placita] aO 6 F edd., placito >pL 133 illi ac db Er. Lou. his om. 8 edd. 137 Ad.] Aug. N 138/139 euitauimus 8 F 139 con­ ficitur £ 0 edd., conuincitur tp, confitetur F 140 Aug.] Ad. S 141 adsentiebamus (S1) 142 fateatur b Er. Lou. est formidanda] esse formidandam (formidanda id) a c d b Er. Lou. 144 Ad.] Aug. J uerius. Aug. Cur P 8 F ergo] ego H J offendit animum 0 145 est g J 147 Aug.] om. P /, D. F possumus J 2 Weig. 148 quod] quid c d ista] ita Er. Lou. 149 sonuerit H V 1 151 Ad.] M. F IX, 1 Aug. om. F perpendendas 0

proinde] iam ergo/30 edd. 2 plures H T Bl a, plurasS 1 3 est necesse p 5 temere] timere S 1 T 6 longe hoc

DE MAGISTRO IX, 25-26

185

significat antecellere. Quod enim nos offendit audientes non ad ipsius uerbi pertinet sonum ; caenum enim nomen mutata una littera caelum est. Inter illa uero, quae his nominibus signifi10 cantur, quantum distet uidemus. Quamobrem nequaquam huic signo tribuerim, quod in re, quam significat, odimus, et propterea hoc illi iure antepono ; libentius enim hoc audimus, quam ullo sensu illud attingimus. Aug. Vigilantissime omnino. Itaque falsum est omnes res plu15 ris quam earum signa esse pendendas. Ad. Ita uidetur. Aug. Dic ergo mihi, quid arbitraris eos secutos esse, qui huic rei tam foedae atque aspernabili nomen indiderunt, uel utrum eos probes an improbes ? 20 Ad. Ego uero illos nec probare nec improbare audeo nec quid fuerint secuti scio. Aug. Potesne saltem scire, quid tu sequaris, cum hoc nomen enuntias ? Ad. Hoc plane possum ; nam significare uolo, ut eum, cum v 36 25 quo loquor, doceam uel admoneam de re illa, quod eum doceri uel admoneri oportere arbitror. Aug. Quid ? ipsum docere aut admonere siue doceri aut admoneri, quod uel tu exhibes commode per hoc nomen uel exhibetur tibi, nonne carius quam ipsum nomen habendum 30 est ? Ad. Concedo ipsam scientiam, quae per hoc signum euenit eidem signo esse anteponendam, sed non ideo etiam rem ipsam puto. 26, Aug. In illa igitur sententia nostra, quamquam sit 35 falsum res omnes signis suis praeponi oportere, non tamen falsum est omne, quod propter aliud est, uilius esse quam id, propter quod est. Cognitio quippe caeni, propter quam hoc nomen est institutum, pluris habenda est ipso nomine, quod eidem caeno praeponendum esse comperimus. Non enim ob 4° aliud ista cognitio signo de quo agimus antelata est, nisi quia illud propter hanc, non haec propter illud esse conuincitur.

17 vaei-&€0 €t : mus. 3, 2 , 3 ; 6 , 13 , 41 ; Plato, Krat. 385 d/e ; Tbeait. 163 b ; Sext. Emp., Pyrrb. hypotb. II, 2 1 4 ; Math. VIII (Log. II), 1 3 4 ; Math. I, 145 ; Pyrrb. bypotb. II, 256 . 38 institutum] quant, anim. 33, 72 .

7 enim (S’1), etenim S’2 non] nam ^ (S’1) 9 nominibus] omnibus H 1 a b 12 hoc] haec a c d audiuimus 13 illo B F 1, uillo V 14 Aug. om. N 14/16 plures H V B a 17 Aug. om. S 1 18 aspernabile O1 20 Ad.] Aug. S1 audeo] B rerum] p, signorum codd. edd. cognitioni] cognitione Er. Lou. p signorum] p, rerum codd. edd.

DE MAGISTRO IX , 27-28

187

signis ipsis praestantiorem esse concessi ? Quare uereor, ut hic tibi assentiar. Quid ? si enim, ut caenum nomen melius est 75 ea re quam significat, ita et huius nominis cognitio cognitioni quoque illius rei est anteponenda, quamuis ea cognitione sit ipsum nomen inferius ? Quattuor quippe sunt : nomen et res, cognitio nominis et cognitio rei. Sicut ergo primum secundo, cur non et tertium quarto antecellat ? Sed non antecellat, 80 num etiam subiciendum est ? 28. Aug. Mire omnino te uideo et tenuisse, quid concesseris et explicasse, quid senseris. Sed ut opinor intellegis hoc trisyllabum nomen, quod sonat cum dicimus “ uitium” , melius esse quam id quod significat, cum ipsius cognitio nomi85 nis multo sit inferior cognitione uitiorum. Licet itaque con­ stituas etiam ista quattuor atque consideres nomen et rem, cognitionem nominis et cognitionem rei, primum secundo iure praeponimus. Hoc enim nomen positum in carmine, cum ait Persius “ sed stupet hic uitio” , non modo nihil uitii fecit in 90 uersu, sed non nihil etiam ornati dedit, cum tamen res ipsa quae significatur hoc nomine, in quocumque inest, cogit esse uitiosum. At non ita et tertium quarto, sed quartum tertio uidemus excellere. Huius enim cognitio nominis uilis est prae cognitione uitiorum. 95 Ad. Etiamne cum ista cognitio miseriores facit, censes esse praeferendam ? Nam idem Persius omnibus poenis, quas tyrannorum uel crudelitas excogitauit uel cupiditas pendit, hanc unam anteponit, qua cruciantur homines, qui uitia, quae uitare non possunt, coguntur agnoscere. 100 Aug. Potes hoc modo cognitioni huius nominis ipsam quoque uirtutum cognitionem negare praeferendam, quia uirtutem uidere nec tenere supplicium est, quo idem ille satiricus tyranni ut puniantur optauit. Ad. Deus hanc auertat amentiam. Iam enim intellego non 89 Pers., Sat. 3, 32 . 89/90 Terentius, Andria 365 . 102/103 Pers., Sat. 3, 35 .

96 Pers., Sat. 3, 35 .

98/99 paranomasie (uitia-uitare) : catecb. rud. 9, 13 ; Cic., rep. 2 , 3, 10 ; off. 1 , 6, 18 . 104 auertat amentiam] soliloq. 2 , 19 , 33 ; quant, anim. 27 , 53 .

75 et ont. 0 nominis om. H p 77 nomen ipsum /5 79 antecellat1] antecellit R 2 P J M /3 F, praecellit r N non2] cum non v N , si non R 2 F, ut non A p, non a c db Er., ne coni. Weig. 81 Aug.] Ad. N 82 et usque senseris om. 8 F 85 uitiorum Ad. Licet B 87 et om. a 88 postitum nomen edd. 90 ornatui 0, ornatus F 2 91 cogat p. 95 Ad. om. B 96 praeferenda H c Persius qui b, ipse qui a c d suis poenis a c d 98 anteponi a c 99 quae] qui p T 102 quo] quod b 103 puniatur 104 deus om. (S1) uertat H F, euertat i 11 amentiam] insaniam 0

V 38

i88

DE MAGISTRO IX, 28-X, 30

105 ipsas cognitiones, quibus animum imbuit optima omnium disciplina, esse culpandas, sed eos omnium miserrimos iudicandos, sicut et Persium iudicasse arbitror, qui tali morbo affecti sunt, cui nec tanta medicina subueniat. Aug. Bene intellegis ; sed quoquo modo se habeat Persiana n o sententia, quid ad nos ? Non enim homm auctoritati subiecti sumus in talibus rebus. Deinde si qua cognitio cui cognitioni praeferanda sit, non hic facile est explicare. Satis habeo, quod V 39 effectum est cognitionem rerum, quae significantur, etsi non cognitione signorum ipsis tamen signis esse potiorem. PL 115 Quare iam illud magis magisque discutiamus, quale sit genus i2u rerum, quas sine signis monstrari posse dicebamus per se ipsas, ut loqui, ambulare, sedere, iacere atque huius modi cetera. Ad. Iam recolo, quid dicas. X 29» Aug. Omniane tibi uidentur, quae interrogati mox agere possumus, sine signo posse monstrari, an aliquid /*557 excipis ? Ad. Ego uero etiam atque etiam genus hoc totum conside5 rans nihil adhuc inuenio, quod sine signo ualeat doceri, nisi forte locutionem, et si forte id ipsum quispiam quaerat, quid sit docere. Video enim me quicquid post eius interrogationem fecero, ut discat, ab ea ipsa re non discere quam sibi demon­ strari cupit ; nam si me cessantem, ut dictum est, uel aliud 10 agentem roget quispiam, quid sit ambulare, et ego statim ambulando eum quod rogauit sine signo coner docere, unde cauebo, ne id tantum putet esse ambulare quantum ego ambulauero ? Quod si putauerit, decipietur ; quisquis enim plus minusue quam ego ambulauerit, hunc ille ambulasse non ar15 bitrabitur. Et quod de hoc uno uerbo dixi, transit in omnia, quae sine signo monstrari posse consenseram, praeter duo illa, quae excepimus. 30. Aug. Accipio quidem istuc ; sed nonne tibi uidetur aliud esse loqui, aliud docere ?

112/114 mag. 9 , 2 7 .

117/118 loqui etc.] quant, anim. 27 , 52 .

117/119 mag. 3, 6 .

X, 2 sqq. mag. 3, 6 .

106 culpandas] accusandas a c d b Er. Lou. 109 quo modo a V N 0 110 auctoritate (S1) V R subiecti om. S 111 cui om. v a 6 113 signorum rerum S1 T, rerumque S2 114 cognitioni O1 F 116 monstrare (.S'1) p X, 3 excipias b Er. 5 aliud /5 6 forte1 om. x F forte2 om. V £ a c d b Er. Lou. 7 me] eum Er. Lou. p. 8 re ipsa /3 discere S T V R b Er. Lou. p, discedere cett. 8/9 demonstrare 9 cessante a 10 agente a 11 unde] unum a 12 ne om. 15 de om. 18 istuc V v, istud R £ 8 F , ista B

DE MAGISTRO X, 30-31

189

20

Ad. Videtur sane ; nam si esset idem, non doceret quisquam V 4° nisi loquens. Cum uero et aliis signis praeter uerba multa doceamus, quis de ista differentia dubitauerit ? Aug. Quid ? docere et significare nihilne inter se an aliquid differunt ? 25 Ad. Idem puto esse. Aug. Nonne recte dicit, qui dicit ideo nos significare, ut do­ ceamus ? Ad. Recte prorsus. Aug. Quid ? si dicat alius ideo nos docere, ut significemus, 30 nonne facile superiore sententia refelletur ? Ad. Ita est. Aug. Si ergo significamus, ut doceamus, non docemus, ut significemus, aliud est docere aliud significare. Ad. Verum dicis nec recte idem esse utrumque respondi. 35 Aug. Nunc illud responde, utrum qui docet, quid sit docere, significando id agat an aliter. Ad. Non uideo, quomodo aliter possit. Aug. Falsum igitur paulo ante dixisti doceri rem posse sine signis, cum quaeritur, quid sit ipsum docere, quando ne hoc 40 quidem uidemus sine significatione agi posse, cum aliud esse significare aliud docere concesseris. Si enim diuersa sunt, sicut apparet, neque hoc nisi per illud ostenditur, non per se utique ostenditur, sicut tibi uisum erat. Quam ob rem nihil adhuc inuentum est, quod monstrari per se ipsum queat praeter 43 locutionem, quae inter alia se quoque significat ; quae tamen cum etiam ipsa signum sit, nondum prorsus extat, quod sine signis doceri posse uideatur. Ad. Nihil habeo, cur non assentiar. 31» Aug. Confectum est igitur et nihil sine signis doceri et 50 cognitionem ipsam signis, quibus cognoscimus cariorem nobis V 41 esse oportere, quamuis non omnia, quae significantur, possint suis signis esse potiora. Ad. Ita uidetur.

23/24 lib. arb. i, 4 , 9 : “ inter hanc et metum nihilne interesse an aliquid putas ?” .

Deest B ab 51

quid x C^1) 23 docere et] doceret 8 -ne om. x inter se] interest b Er. Lou. (i an om. r 24 differuntur (S1) 34 id uerum dicis x idem] S* t F Er. Lou. ft, id cett. 36 significare significando a agit O 38 falsum est Er. Lou. ft igitur quod Er. Lou. ft cum] deum R2 g (O3) 39 sit om. tf>(R1 i 11) 40 uidimus a 51 significatur B2 22

190

DE MAGISTRO X, 31-32

Aug. Quanto tandem circuitu res tantilla peracta sit, meministine quaeso ? Nam ex quo inter nos uerba iaculamur, PL quod tam diu fecimus, haec tria ut inuenirentur laboratum 1213 est : utrum nihil sine signis possit doceri et utrum sint quae­ dam signa rebus, quas significant, praeferenda, et utrum melior quam signa sit rerum ipsa cognitio. Sed quartum est, quod 60 breuiter abs te uellem cognoscere, utrumnam ista inuenta sic putes, ut iam de his dubitare non possis. Ad. Vellem quidem tantis ambagibus atque anfractibus esset ad certa peruentum. Sed et ista rogatio tua nescio quo­ modo me sollicitat et ab assensione deterret — uideris enim 6j mihi non hoc de me fuisse quaesiturus, nisi haberes quod v- 558 contradiceres — et ipsa rerum implicatio totum me inspicere ac securum respondere non sinit uerentem, ne quid in tantis inuolucris lateat, quod acies mentis meae lustrare non possit. Aug. Dubitationem tuam non inuitus accipio ; significat 70 enim animum minime temerarium, quae custodia tranquilli­ tatis est maxima. Nam difficillimum omnino est non perturbari, cum ea, quae prona et procliua adprobatione tenebamus, contrariis disputationibus labefactantur et quasi extorquen­ tur e manibus. Quare, ut aequum est, bene consideratis per75 spectisque rationibus cedere, ita incognita pro cognitis habere periculosum ; metus est enim ne, cum saepe subruuntur, quae firmissime statura et mansura praesumimus, in tantum odium uel timorem rationis incidamus, ut ne ipsi quidem V42 perspicuae ueritati fides habenda uideatur. 80 32» Sed age nunc expeditius retractemus, utrum recte ista dubitanda putaueris ; nam quaero abs te, si quisquam ignarus deceptionis auium, quae calamis et uisco affectatur, obuiam

55

54 et 02 circuitu, ambagibus, anfractibus] soliloq., z, 14 , 25 ; quant, anim. 3 1 , 63 ; eiu. dei 7 , 23 ; conf. 6 , 6 , 9 ; Cic., diu. 2, 62 , 12 7 . 73/74 extorquentur e manibus] c. acad. 3, 5, 11 ; Cic, Cluent. 52 . 75 incognita pro cognitis] trin. 9, 1 , x ; anim. 4 , 7 , 11 ; Cic., off. 1 , 6 , 18 .

Deest B

54 res tantilla v /5 6 F, restant illa a, res tanta illa R, restantia illa V peracta] parata a c d 54/55 meministi Ad. neque so Aug. Nam V , meministine. Ad. quçso Aug. Nam. G1 61 dubitare de his a his ista R 1 non om. 6 V 63 esset] esse b Er. L ouom . S 1 64 assensione] sentione (S1) V 65 hoc] haec edd. 66 ipsarum a F 68 illustrare L 1 F 71 est omnino /5 72 prona et procliua adprobatione] prona et procliua probatione £, quasi certa prona et procliua approbatione G, quasi certa approbatione A adprobatione] adprobationem S2 P F 1 74 e om. a 75 cedere] credere T 76 subruerentur (S1), subruantur S 2 79 habenda] adhibenda r 80 expeditus 81 dis­ putanda S 1, disputata S 1 82 affectatur] affectantur N G, effectatur ^ V R v, efficitur coni. Weig.

DE MAGISTRO X, 32

191

fieret aucupi armis quidem suis instructo non tamen aucupanti, sed iter agenti, quo uiso premeret gradum secumque, ut fit, 85 admirans cogitaret et quaereret, quidnam sibi hominis ille uellet ornatus, auceps autem cum in se uideret adtentum osten­ tandi se studio cannas expediret et prope animaduersam aliquam auiculam fistula et accipitre figeret, subigeret et cape­ ret, nonne illum spectatorem suum doceret nullo significatu, 90 sed re ipsa quod ille scire cupiebat ? Ad. Metuo, ne quid hic tale sit, quale de illo dixi, qui quaerit, quid sit ambulare ; neque enim uideo et hic totum illud aucu­ pium esse monstratum. Aug. Facile est hac cura te exuere ; addo enim, si ille intelle95 gens esset, ut ex hoc quod uidit totum illud genus artis agnos­ ceret ; satis est namque ad rem et de quibusdam rebus tametsi non omnibus et quosdam homines doceri posse sine signo. Ad. Hoc etiam ego possum illi addere : si enim sit bene intel­ legens, paucis passibus ambulatione monstrata totum quid 100 sit ambulare cognoscet. Aug. Facias per me licet nec tantum nihil resisto, uerum eti­ am faueo ; uides enim ab utroque nostrum id effici, ut quae­ V43 dam quidam doceri sine signis queant falsumque illud sit, quod nobis paulo ante uidebatur nihil esse omnino, quod sine ioj signis possit ostendi. Iam enim ex his non unum aliquid aut alterum, sed milia rerum animo occurrunt, quae nullo signo dato per se ipsa monstrentur. Quid enim dubitemus oro te ? Nam ut hominum omittam innumerabilia spectacula in om­ PL nibus theatris sine signo ipsis rebus exhibentium solem certe 1 2 1 4

83 aucupium : soliloq. i, 14 , 24 ; quant, anim. 2 1 , 36 ; util. cred. 1 , 2 . 84 gradum premere] Verg., Aen. 6 , 19 7 ; Val. FI. 2 , 454 . 91/92 mag. 10 , 29 . 94 cura exuere] Stat., silu. 4 , 4 , 28 ; Mart. 10 , 30, 3 . 10 1/10 2 resisto ... faueo] gen. ad litt. 7 , 2 8 ,4 2 ; c. acad. 3, 13 , 34 . 108 sqq. mag. 3, ;. 109/110 solem lucemque] Iambi., protr. 40 , 12 .

Deest B

84 quo uiso premeret v ßd ft, quo uisu premeret a, quo uis oppremeret V R, quo uis opprimeret $ F a e d b Er. gradu a 80 ornatus] conatus ß 86/87 ostendi R1, ostendendi V , ostentanti X 88 subigeret] Lou. ft, et subiret R, subiret cett. 89 exspectatorem T M N ß, exspectatore J 94 est om. hac cura te] accurate F 1 exuere] et uere S 2 94/95 ille ita intellegens Lou. (t 95/90 cognosceret 90 satis est namque] satis est namque addet R, satis est namque ad V , satis est namque ad rem F edd. 97 docere b Er. Lou. 98 sit tibi bene V R 100 cognoscet £ G F, cognoscit < j> V R v A 10 1 facies (Jf1) V R v 102 nostro < f> effici] fieri a c d 103 quidam (cf. 97)] 8 F Lou. ft, om. £, quidem V R v ac db Er. 100 occurrerunt $ 107 mons­ trantur v, monstrarentur

192

DE MAGISTRO X, 32-33

no

istum lucemque haec omnia perfundentem atque uestientem, lunam et cetera sidera, terras et maria quaeque in his innu­ merabiliter gignuntur, nonne per se ipsa exhibet atque osten­ dit deus et natura cernentibus ? 33. Quid ? quod si diligentius consideremus, fortasse nihil 115 inuenies, quod per sua signa discatur. Cum enim mihi signum datur, si nescientem me inuenerit, cuius rei signum sit, docere me nihil potest, si uero scientem, quid disco per signum ? Non enim mihi rem, quam significat, ostendit uerbum, cum lego “ et sarabarae eorum non sunt commutatae". Nam si 120 quaedam capitum tegmina nuncupantur hoc nomine, num y. 559 ego hoc audito aut quid sit caput aut quid sint tegmina didici ? Ante ista noueram neque cum appellarentur ab aliis, sed cum a me uiderentur, eorum est mihi facta notitia. Etenim cum primum istae duae syllabae, cum dicimus “ caput", 125 aures meas impulerunt, tam nesciui quid significarent, quam cum primo audirem legeremue sarabaras. Sed cum saepe diceretur “ caput", notans atque animaduertens, quando diceretur, repperi uocabulum esse rei, quae mihi iam erat uidendo notissima. Quod priusquam repperissem, tantum 130 mihi sonus erat hoc uerbum ; signum uero esse didici, quando V 44 cuius rei signum esset inueni, quam quidem ut dixi non signi­ ficatu, sed aspectu didiceram. Ita magis signum re cognita quam signo dato ipsa res discitur. X, 119 Dan. 3, 94 .

1 1 0 lucem ... perfundentem] beat. uit. 3 ; enarr. in ps. 99 , 5 ; Lucr. 2 , 147 ; Cic., Arat. 60 ; Verg., Aen. 6 , 640 . 111 luna et cetera sidera] Cic., diu. 2, 45 , 94 ; Plin., nat. 2, 9 , 41 ; Sen., Med. 750 . 113 deus et natura] Iambi., protr. 9 , 5 1 . 114 sqq. Schlußteil im Diatribenstil wie c. acad. 3, 4 , 10 ; beat. uit. 29 ; ord. 2, 7 , 2 4 ; quant, anim. 32, 6 8 ; lib. arb. 3, 4 , 1 1 . 115/117 util. cred. 13 , 28. 119 sarabarae] G.N. Knauer, Glotta 38, 1954 , p. 100 sq. 125 cum saepe etc.] conf. i, 8, 13 ; i, 14 , 23 ; Sext. Emp., Math. VII, 85 ; cf. Pyrrh. bypotb. II, 125 .

Deest B

1 1 0 perfundentem] perlustrantem a b Er. Lou. 1 1 1 et2 om. 8 114 quid om. 0 b Er. Lou. ft, quic T quid quod] quicquid S 1 H (cf. Mor. Manicb. 2 , 42 ; Cie., acad. 2 , 26 : quid quod ...) 115 signum mihi V R v a c d b 1 1 0 sit om. V R 117 si uero] siue 118 ostendis a c d 119 saraballae b Er. Lou. p immutatae a edd. 120 capitum] pedum 8 1 2 1 hoc audito] hoc om. i sit caput] sint pedes 8 122 appellentur ß a b c 123 est om. a 125 tam] tamen a significaret £ 126 saraballas b Er. Lou. ft 127 diceretur caput] dicerent caput a e d b Er. Lou., diceretur pedes A , dicerentur pedes G 128 dicerentur 8 , dicerent a cd repperii V R T 132 ita] itaque Pedd. signum om V R 1 dicitur V R ducitur 8

DE MAGISTRO X, 34-35

193

34-. Quod ut apertius intellegas, finge nos nunc primum audire quod dicitur “ caput” , et nescientes, utrum uox ista sit tantummodo sonans an aliquid etiam significans, quaerere, quid sit caput — memento nos non rei, quae significatur, sed ipsius signi uelle habere notitiam, qua caremus profecto, quamdiu cuius signum est ignoramus ; si ergo ita quaerentibus 140 res ipsa digito demonstratur, hac conspecta discimus signum, quod audieramus tantum, nondum noueramus. In quo tamen signo cum duo sint, sonus et significatio, sonum certe non per signum percipimus, sed eo ipso aure pulsata, significationem autem re, quae significatur, aspecta. Nam illa intentio digiti 145 significare nihil aliud potest quam illud, in quod intenditur digitus ; intentus est autem non in signum, sed in membrum, quod caput uocatur. Itaque per iliam neque rem possum nosse, quam noueram neque signum, in quod intentus digitus non est. Sed de intentione digiti non nimis curo, quia ipsius 150 demonstrationis signum mihi uidetur potius quam rerum ali­ quarum, quae demonstrantur, sicut aduerbium, quod “ ecce” dicimus ; nam et cum hoc aduerbio digitum solemus intendere, ne unum demonstrandi signum non sit satis. E t id maxime tibi nitor persuadere si potero, per ea signa, quae uerba appel155 lantur, nos nihil discere ; potius enim ut dixi uim uerbi, id est significationem, quae latet in sono, re ipsa, quae significatur, cognita discimus, quam illam tali significatione percipimus. 35. E t quod dixi de capite, hoc etiam de tegminibus deque aliis rebus innumerabilibus dixerim ; quas tamen cum iam 160 nouerim, sarabaras illas adhuc usque non noui ; quas mihi si gestu quispiam significauerit aut pinxerit aut aliquid, cui similes sunt, ostenderit, ne dicam non me docuerit, quod facile obtinerem, si paulo amplius loqui uellem, sed dico id quod proximum est, non uerbis docuerit. Quod si eis forte conspectis

135

139 mag. 3, 3. 141/142 in signo ... duo] dialect. 3 ; Arist., rbet. 1405 b , 6 -8. 143 aure pulsata] Claud., b. Goth. 623 . 151 ecce] Prise., gramm. II, 394 ; III, 21 ; Asper, gramm. VIII, 33 .

Deest B

134 intellegeres 8 primum nunc edd. 139 si ergo ita quaerentibus] ita si quaerentibus 8 140 demonstraretur F, demonstretur 8 ft dicimus (S1) V R 143 percipimus S 2 M N Lou. ft, percepimus cett. 144 re] rei N ß quae] qua V R v 145 in quod] S 2 P Ç A , quo V R, in quo r G, om. (i11) 140 autem est N ß, est om. \ {S1) in om. 148 in quod] in quo ß 149 quia et a c d, et quia Er. 153 satius (S1) V R a 153/154 tibi maxime a cd b 155 enim om. V R 1 157 dicimus 8, diximus cd 158 etiam om. , etiam hoc N illa a c d 160 saraballas b {in marg.) Er. Eou. ft quas] 8 F edd., quae V R v £ 102 ostenderint < f>{S1) V R ne] non e Lou. ft 103 sed dico id] S 2 v $ 8 F edd., dico om. V R, sed dicam id S 2

PL 1215

V 45

194

DE MAGISTRO X, 35-XI, 37

165 cum simul adero me admonuerit dicens : “ ecce sarabarae", discam rem, quam nesciebam non per uerba, quae dicta sunt, sed per eius aspectum, per quem factum est, ut etiam nomen illud, quid ualeret, nossem ac tenerem. Non enim, cum rem ipsam didici, uerbis alienis credidi, sed oculus meis ; illis tamen 170 fortasse ut adtenderem credidi, id est ut aspectu quaererem, quid uiderem. XI 36. Hactenus uerba ualuerunt, quibus ut plurimum tri­ buam, admonent tantum, ut quaeramus res, non exhibent, ut norimus. Is me autem aliquid docet, qui uel oculis uel ulli corporis sensui uel ipsi etiam menti praebet ea, quae cognos5 cere uolo. Verbis igitur nisi uerba non discimus, immo soni- n 560 tum strepitumque uerborum ; nam si ea, quae signa non sunt, uerba esse non possunt, quamuis iam auditum uerbum nescio tamen uerbum esse, donec quid significet sciam. Rebus ergo cognitis uerborum quoque cognitio perficitur ; uerbis uero 10 auditis nec uerba discuntur ; non enim ea uerba, quae nouimus, discimus aut quae non nouimus didicisse nos possumus confi- v 46 teri, nisi eorum significatione percepta, quae non auditione uocum emissarum, sed rerum significatarum cognitione con­ tingit. Verissima quippe ratio est et uerissime dicitur, cum 15 uerba proferuntur, aut scire nos quid significent aut nescire ; si scimus commemorari potius quam discere, si autem nescimus nec commemorari quidem, sed fortasse ad quaerendum admo­ neri. 37. Quod si dixeris tegmina quidem illa capitum, quorum 20 nomen sono tantum tenemus, non nos posse nisi uisa cognos­ cere neque nomen ipsum plenius nisi ipsis cognitis nosse, quod tamen de ipsis pueris accepimus, ut regem ac flammas fide XI, 22/23 cf. Dan. 3, 19 . XI, 14/18 Sext. Emp., Pyrrb. bypotb. III, 267 sq. ; Math. I, 37 sq. ; Plato, Men. e ; 81 a-e ; Krat. j 88 b ; sopb. 262 a.

80

Deest B 165 sarabara a b, sarabaras 0, saraballas (i, saraballa b (iri marg.) Er. Lou. 166 nesciebam] non sciebam a F per om. c d 167 ut om. 8 168 quid] quod (S1) a c d tenerim ^ (i"1) V R 170 adtenderim V R 170/171 credidi usque uiderem om. 171 uiderim V R XI, 1 uerba om. r 2 monent £ 3 nouerimus Lou. 4 etiam ipsi N O1 F 7 uerbum om. 8 quid] quod (i11) 1 1 nos] non < f> F R X a L 1 CF 6 F 13/14 contigit F 1 16 cum memorari V P 17 nec] ne 0 fi (sed ef. c. Parm. 3, 1 1 ; bapt. 1, 14 ; 3, 19 ; mag. 3, l. 37 L O edd.) commemorari] memorari S, commemoriari V 19 capitum om. 8 20 sonum a uisu b Er. Lou. 2 1 ipsis] illis H X A F, illis ipsis G

DE MAGISTRO XI, 37-38

195

ac religione superauerint, quas laudes deo cecinerint, quos honores ab ipso etiam inimico meruerint, num aliter haec nisi 25 per uerba didicimus ? Respondebo cuncta, quae illis uerbis significata sunt in nostra notitia iam fuisse. Nam quid sint tres pueri, quid fornax, quid ignis, quid rex, quid denique illaesi ab igne ceteraque omnia iam tenebam, quae uerba illa significant. Ananias uero et Azarias et Misahel tam mihi 30 ignoti sunt quam illae sarabarae, nec ad eos cognoscendos haec me nomina quicquam adiuuerunt aut adiuuare iam potuerunt. Haec autem omnia, quae in illa leguntur historia ita illo tem­ pore facta esse, ut conscripta sunt, credere me potius quam scire confiteor. Neque istam differentiam idem ipsi, quibus 35 credimus, nescierunt ; ait enim propheta : “ Nisi credideritis, non intellegetis” , quod non dixisset profecto, si nihil distare iudicasset. Quod ergo intellego, id etiam credo ; at non omne, quod credo, etiam intellego. Omne autem, quod intellego, scio ; non omne, quod credo, scio. Nec ideo nescio, quam sit 40 utile credere etiam multa, quae nescio ; cui utilitati hanc quoque adiungo de tribus pueris historiam. Quare pleraque rerum, cum scire non possim, quanta tamen utilitate credantur scio. 38» De uniuersis autem, quae intellegimus, non loquentem, 45 qui personat foris, sed intus ipsi menti praesidentem consu35/36 Is. 7 , 9 .

33/34 credere ... scire] mus. 4 , 16 , 30 ; util. cred. 1 1 , 25 ; diu. quaest. 48 . 35/30 ad Is. 7 , 9 cf. doetr. christ. 2 , 12 , 1 7 . 36/37 soliloq. i, 3, 8. 45 foris ... intus] lib. arb. 2 , 2 , 4 ; 2, 14 , 38 ; conf. 10 , 6 , 10 ; 10 , 13 , 23 ; 10 , 26, 37 ; 1 1 , 8, 10 ; mus. 6 , i, i ; 6 , 12 , 36 ; uera relig. 39 , 72 ; 53 , 103 ; 34, 106 ; tritt. 12 , 3, 3 ; Porphyr., ad Marc. p. 280, 13 ; p. 291 , 7 . Deest B

44/50 de uniuersis ... consulit] Bonauentura, quaest. disp., de scientia Christi IV (S1), -es i"2) illud V R(cf. 1 2 , 40) 64 fateris P S 1 a 65 cognosceris ( i 1) V R.1 06 sunt (S1) aut] an (S1) V R v 68 aduersari] N 8 F, auersari P Q M L , auersare H V R, uersare S 70 nouerat A 71 respondere eadem B 72 uerbis meis b Er. Lou. /x XIII, 2 cernentes O, strepentes G 7 ueluti b Er. Lou. n ut V quis­ quam] quam (S1) V R 9 illo] eo ß 10 iste] ista ^ esse a eum uera edd. 1 1 existimat] aestimat ab 1 2 putandum M N T docere $ (S1) V RP atque P1 a A 14 relinquit ß 14/15 saltim V R P Q L F 15 eloquentis v, loquentes 18 nam] iam 0 nullo] ullo ß (L 1 O1) id] ideo add. L 1, ont. Lou. /x

200

DE MAGISTRO X III, 42-43

loquentis appareat, quod obtinerent omnibus concedentibus, si loqui mentientibus non liceret. Quamquam saepe experti fuerimus et in nobis et in aliis non earum rerum, quae cogitan­ tur, uerba proferri, quod duobus modis posse accidere uideo, cum aut sermo memoriae mandatus et saepe decursus alia cogi25 tantis ore funditur, quod nobis cum hymnum canimus saepe contingit, aut cum alia pro aliis uerba praeter uoluntatem nos­ tram linguae ipsius errore prosiliunt ; nam hic quoque non earum rerum signa, quas in animo habemus, audiuntur. Nam mentientes quidem cogitant etiam de his rebus, quas loquun30 tur, ut tametsi nesciamus an uerum dicant, sciamus tamen eos in animo habere quod dicunt, si non eis aliquid duorum quae dixi accidat ; quae si quis et interdum accidere contendit et cum accidit apparere, quamquam saepe occultum est et saepe me fefellit audientem, non resisto tamen. 35 43. Sed his accedit aliud genus sane late patens et semen innumerabilium dissensionum atque certaminum, cum ille, qui loquitur, eadem quidem significat, quae cogitat, sed plerumque tantum sibi et aliis quibusdam, ei uero, cui loquitur, et item aliis nonnullis non idem significat. Dixerit enim aliquis audien40 tibus nobis ab aliquibus beluis hominem uirtute superari ; nos ilico ferre non possumus et hanc tam falsam pestiferamque V-52 sententiam magna intentione refellimus, cum ille fortasse uirtutem uires corporis uocet et hoc nomine id, quod cogitauit, enuntiet nec mentiatur nec erret in rebus nec aliud aliquid 45 uoluens animo mandata memoriae uerba contexit nec linguae lapsu aliud quam uolebat sonat, sed tantummodo rem, quam cogitat, alio quam nos nomine appellat, de qua illi statim assen- PL 20

1219

24 thesaurus memoriae : cotif. io, 8, 14 . memoria uenter animi : conf. 10 , 14 , 21. 29 de mend. 3, 3. 43 uis-uirtus : quant, amm. 2 1 , 3 ; ; Lact., opif. 1 2 ; Isid., orig. 1 1 , 2 , 1 7 .

Deest B*5 2 4 24 aut] et V R F mandatur V R Q ß alia] alta (i11) V R1, alius a c 25 fundatur A 26 contigit aut] ut V, om. a b c uerbis ß propter ß (O1) 26/27 nostram uoluntatem ß a c d b 27 hic] id a a c d 29 his] iis Lou. fj. 30 tametsi] tam si c d, iam si a b 33 accidit] accidat V R S 6 , accedat T apparuere ^ (i*1) V R 34 tamen om. edd. (cf. Aug., agon, christ. 4) 34/35 Tamen sed V R P Q ß F 35 accedit] T Weig. Wÿd., accidit cett. edd. semen] tamen a b Er. 37 eadem] ea P A F significet N 40 nobis om. 41 illico ferre] illic offerre J M, illic si ferre possumus N 1, illic si offerre non p. N 2 possimus G tam] unam a b, nam c 42 refellamus G 43 uirtutum o (S1) 8 43/44 uires usque enunti] om. H 44 nec1] et nec M N mentitur ß a c d b Er. errat ß a c d b Er. 45 uolens V R X £ (L1) F, uoluens P Q E 2 8 contexat S 2 G F , retexit L? O 46 uoluebat V R a c d Lou. fj. (cf. X II, 42 : praeter uoluntatem nostram) sonat] v ß a c d b Er. Lou., sonet cett. 47 appellat] v ß 0, appellet ce/. 47/48 assentiremus £ B F

DE MAGISTRO X III, 43-45

201

tiremur, si eius cogitationem possemus inspicere, quam uerbis iam prolatis explicataque sententia sua nondum nobis pandere 50 ualuit. Huic errori definitiones mederi posse dicuntur, ut in hac quaestione, si definiret, quid sit uirtus, eluceret aiunt non de re, p 563 sed de uerbo esse controuersiam ; quod ut concedam, quotus quisque bonus definitor inueniri potest ? Et tamen aduersus disciplinam definiendi multa disputata sunt, quae neque hoc 55 loco tractare oportunum est nec usquequaque a me probantur. 44. Omitto, quod multa non bene audimus et quasi de audi­ tis diu multumque contendimus, uelut tu nuper uerbo quo­ dam Punico, cum ego misericordiam dixissem, pietatem signi­ ficari te audisse dicebas ab eis, quibus haec lingua magis nota 60 esset. Ego autem resistens quid acceperis tibi omnino excidisse asserebam ; uisus enim mihi eras non pietatem dixisse, sed fidem, cum et coniunctissimus mihi assideres et nullo modo haec duo nomina similitudine soni aurem decipiant. Diu te tamen arbitratus sum nescire, quid tibi dictum sit, cum ego V 53 63 nescirem, quid dixeris ; nam si te bene audissem, nequaquam mihi uideretur absurdum pietatem et misericordiam uno uocabulo Punice nominari. Haec plerumque accidunt. Sed ea ut dixi omittamus, ne calumniam uerbis de audiendi neglegentia uel etiam de surditate hominum uidear commo70 uere. Illa magis angunt, quae superius enumeraui, ubi uerbis liquidissime aure perceptis et Latinis non ualemus, cum eius­ dem linguae simus, loquentium cogitata cognoscere. 45. Sed ecce iam remitto atque concedo, cum uerba eius auditu, cui nota sunt, accepta fuerint, posse illi esse notum 75 de his rebus quas significant loquentem cogitauisse ; num ideo etiam, quod nunc quaeritur, utrum uera dixerit, discit ? 50 definitio] quant, anitn. 23 , 47 ; Cic., fin. 2 , 2 , 4 -6 . 52 controuersiam] c. acad. 2 , 10 , 24 (Cic., de or. 1 , 47 ) ; 2 , 1 1 , 25 ; ord. 2, 7 , 24 ; mus. r, 3, 4 . 53/54 aduersus disciplinam definiendi] c. acad. 1 , 5, 1 5 . 68/70 calumniam ... commouere] c. acad. 2, 12 , 27 . 70/72 mag. 13 , 43 sqq.

Deest B4 6 *

50 uoluit r O1 F a c d definitionis S 2 T a F 1, definitione S 1 a b e, definitionem A Er. Lou. p mederi] P Q L B , mecliri V R, metiri a dicuntur] t}/ß 0 F, ducuntur N , dicunt i 12 Er. Lou. p 51 definisset 0, definirent a c d b Er., de­ finiretur coni. Weig. elucere 0 53 definitur 8 F 55 probantur] S 2 Q G a b Er. Lou. p, probatur (S1) R V P g A c d 56 audiuimus P L 0 F Lou. 58/59 significare ac db 60 excedisse a J 63 aurium H V R a, aureum S 1 T 64 quid] quod M N 67 nominari] uocari edd. 68 ne] nec < f>a audientis 0p 68/69 neglegentia audiendi ß 69/70 commoueri (J"1) V R a 70 agunt V , aiunt a a, aium T 72 simus] scimus ß a e d b 73 ecce] ea G at­ que] et edd. 74 auditum (fi1) a, audita ac db sunt] sint (S1) a fuerint] sunt a 75 his] iis Lou. p loquente (Sl) a 76 discat H a, dicit a c 14

XXIX

DE MAGISTRO XIV, 45-46

202

X IV Num hoc magistri profitentur, ut cogitata eorum ac non ipsae disciplinae, quas loquendo se tradere putant, per­ cipiantur atque teneantur ? Nam quis tam stulte curiosus est, qui filium suum mittat in scolam, ut quid magister cogi5 tet discat ? At istas omnes disciplinas, quas se docere profl­ a n tu r, ipsiusque uirtutis atque sapientiae cum uerbis explicauferint, tum illi, qui discipuli uocantur, utrum uera dicta sint, P L apr'd semetipsos considerant interiorem scilicet illam uerita- 1220 \teir pro uiribus intuentes. Tunc ergo discunt, et cum uera W dici a esse intus inuenerint, laudant nescientes non se doctores /x 564 pot us laudare quam doctos, si tamen et illi quod loquuntur sciunt. Falluntur autem homines, ut eos qui non sunt magis­ tros uocent, quia plerumque inter tempus locutionis et tempus V 34 cognitionis nulla mora interponitur, et quoniam post admo15 nitionem sermocinantis cito intus discunt, foris se ab eo, qui admonuit, didicisse arbitrantur. 46. Sed de tota utilitate uerborum, quae, si bene conside­ retur, non parua est, alias, si deus siuerit, requiremus. Nunc enim ne plus eis quam oportet tribueremus, admonui te, ut 20 iam non crederemus tantum, sed etiam intellegere inciperemus, quam uere scriptum sit auctoritate diuina, ne nobis quemquam magistrum dicamus in terris, quod unus omnium magister in caelis sit. Quid sit autem in caelis, docebit ipse, a quo etiam per homines signis admonemur foris, ut ad eum intro conuersi 25 erudiamur, quem diligere ac nosse beata uita est, quam se omnes clamant quaerere, pauci autem sunt, qui eam uere se X IV ,

6 sq q . I C o r. 1, 24.

21/23 sqq.

M atth . 23, 10.

X I V , 8/9 in teriorem ... ueritatem ] conf. 1 1 , 8, 10 ; uera relig. 39, 72 ; T h o m . A q ., quaest. disp, d e uer. q u . X I , ad 1 o b i, 17. 17 sqq. P o rp h ., Mare. 280, 13. 18 si d eu s siuerit] mag. 2, 4. 21/23 conf. 3, 6, 10 ; 10, 31, 46. 22 sqq. mag. 14, ^ 37/3823 c. epist.fund. 36 ; conf. 1 1 , 8, 10 ; T h o m . A q ., quaest. disp, de uer. q u . X I , ad 3 o b i, 1. 24 uera relig. 10, 20. 25 sqq. c. acad. r, 2 , 5 ; beat. uit. 10 (C ic ., Tuse. 5, 10, 28 ; Hort. frg m . 36) ; lib. arb. 1, 28, 30 ; 2, 9, 26 ; trin. 2, 2, 5 ; I3» 4. 7 > conf IQt 23> 33 l mor• eccl- l 9> 35-

D e e st

B19 3

X I V , 1 num ] O 2 0 F edd., nam n on r , nam cett. atque] atq u em V R, ad qu em < f>( i 11) a m ittit < f>(S1) ab se] ß 8 F edd., om. cett. intuentes] intendentes 10 inueneru n t se om. cdb 1 1 quod] q u i a, quos tem pu s lo cu tio n is et tem pu s cogn ition is] v ß (L 1 O 1) F edd., tem pu s co g ita tio n is et tem pu s lo cu tio n is L 2 O 2, tem pu s co g ita tio n is u el locu tion is V R a, tem pus co g n itio n is et tem pu s lo cu tio n is 0 in terp on u n tu r H a ne] n ec ß (O1), si < f> V R a tribuerem us P QO adm on ui te] v L edd., te om. cett. 20 tan tu m om. a a 2 1 u ero a a sit] R 2 ß F edd., est cett., om. in fo ris edd.

A

19

24

A 13/14

4

V

5

9

a

14

A

DE MAGISTRO XIV, 46

203

inuenisse laetentur. Sed iam mihi dicas uelim, quid de hoc toto meo sermone sentias. Si enim uera esse, quae dicta sunt, nosti, etiam de singulis sententiis interrogatus ea te scire 30 dixisse. Vides ergo, a quo ista didiceris ; neque enim a me, cui roganti omnia responderes. Si autem uera esse non nosti, nec ego nec ille te docuit ; sed ego, quia numquam possum docere, ille, quia tu adhuc non potes discere. Ad. Ego uero didici admonitione uerborum tuorum nihil 35 aliud uerbis quam admoneri hominem, ut discat, et perparum esse, quod per locutionem aliquanta cogitatio loquentis apparet ; utrum autem uera dicantur, eum docere solum, qui se intus habitare, cum foris loqueretur, admonuit, quem iam fauente ipso tanto ardentius diligam, quanto ero in discendo 40 prouectior. Verumtamen huic orationi tuae, qua perpetua usus es, ob hoc habeo maxime gratiam, quod omnia, quae contra­ dicere paratus eram, praeoccupauit atque dissoluit, nihilque omnino abs te derelictum est, quod me dubium faciebat, de quo non ita mihi responderet secretum illud oraculum, ut 45 tuis uerbis asserebatur.

34 sqq. enarr. in ps. 25, 2, 3. 34/36 co gita tio } uera relig. 49, 97. 37/38 epist. 144, i ; serm. 179, 7 ; in epist. Iob. 3, 13 ; mag. 1 4 , 1. 22 sqq. 44 secretum ... ora­ culum } ord. i , 4, 10 ; beat. uit. 31. D e e s t B *S

27 laetentur} S2 v 0 F edd., laetantur cett. 31 cui] cu m Wijd. 31 resp ond eris a autem ] enim P Q 32 quia te G 33 tu adhuc] v ß 6 F edd., adh u c tu cett. dicere < f>(S1) a 34 A d . om. a 35 adm on ere V R a perp a­ rum ] F a b Er. Lou. ft, p erp aru u m R2 v ß c d, paru u m (S1) V R a A , parum S 2 G, perraru m coni. Weig. 37 appareret P Q ß, appareat F uera] uerba (S1) V R 1 a d icu n tu r 0 38 lo q u eren tu r a 39 fauente] facien te a a, praestante 0 d iscen do] d iscen te < f>a 40 h u ic oration i] a Q F edd., h u ic om. cett. qua] q u it S, q u am X perpetua] 0 F edd., perp etu o cett. u su s om. V R 1 a 44 ita] tam 6 resp ond ere tf> V 1 R a ( i 11)

E x p lic it L i b e r A u g u s t in i B e a ti d e M a g is t r o R , E x p lic it L i b e r B e a ti A u g u s t in i d e M a g is t r o E x p lic it L i b e r A u g u s t in i d e M a g is t r o A u r e lii e p i lib e r d e M a g is t r o e x p lic it E x p lic it L i b e r S . A u g u s t in i d e M a g is t r o E x p lic it L i b e llu s d e M a g is t r o A u g u s t in i V e r is s im i D o c t o r is a b A d e o d a t o L , E x p lic it L ib e llu s d e M a g is t r o O , E x p lic it L i b e r d e M a g is t r o

H S J M N,

P,

V A, Q X, G F, Explicit deest in T

V 55

DE LIBERO ARBITRIO LIBRI TRES

CVRA ET STVDIO

W. M. GREEN

PREFACE Augustine was baptized by Ambrose in Milan at Easter, 387. He and his mother and others then prepared for a return to Africa. The unexpected death of his mother, however, altered their plans. Augustine, with his friend Evodius and others remained in Rome until August of the next year, busy with discussion and writing. Four works were written or begun by Augustine during this period, the last of them being the treatise On Free Will. This dialogue, in three books was not completed until after Augustine became a priest at Hippo in 391, but it purports to be based on conversations in Rome between Augustine and Evodius. It may be noted that the first book retains the character of a dialogue, with frequent exchange of conversation, while in the third book, after the fourth chapter there is a continuous discourse by Augustine about as long as the whole of the first book, then after a brief interruption there follows another discourse almost equally long. The second book has an intermediate character, the first half resembling the first book, and the last resembling the third. It may be conjectured that the first book and a half were written in Rome, while the memory of the conversation was fresh, and the remainder completed in Africa. The first book commonly bears the title, in the manuscripts, of Vnde Malum?, or “ Whence comes evil ?" Thus the basic problem of the dialogue is introduced. It was a problem which had concerned Augustine since the time of his youthful conversion to Manichaeism, and it continued to trouble him until his study of Neoplatonist books in Milan. The answer, of course, is that evil results from man's sin, that is, the misuse of his free will. In his defense of free will Augustine makes a number of statements which were later used against him by the Pelagians, at a time when Augustine was contend­ ing that man's will had been corrupted by Adam's Fall. The second book takes up the question of God’s existence. Man's rational faculty is the highest part of man ; if there is anything higher than this, eternal and immutable, it must be God. But there is an eternal Truth, an object which all men see, namely the truth of number. This line of proof, based on degrees of perfection, is based on Plato and the Neoplatonists. The third book takes up further the motivation of sin : it is due to man's fallen nature, which prompts him to choose inferior goods rather than the highest good, which is God. God foreknows this, but does not force man to do evil. Even sinners have a place in God's creation : they are more excellent than creatures which lack free will.

208

PREFACE

My edition of this work is based on fourteen manuscripts : four of the ninth century, two of the tenth, three of the eleventh, and five of the twelfth. Twelve of these I have assigned to four families, three of which (a y 8) are so well defined and localized that they seem to represent three recensions of the work made at Angers toward the end of the ninth century, in Normandy in the eleventh century, and at Clairvaux in the twelfth. There is another well defined “ recension” which appeared at Tournai in the twelfth ; it is represented by a single manuscript in my apparatus (K). I have elsewhere described the character of each of these “ recensions” {Speculum 2 9 , 1954, 531-534). The two oldest codices do not have any such close connections ; M, however, is closer to family a, and B closer to ß ; families y and 8 are contaminated by the editors who drew on both the a and ß traditions. This is all best displayed by the stemma codicum.

DE LIBERO ARBITRIO LIBRI TRES

CONSPECTVS SIGLORVM M

M o n a c e n s is C lm . 1 4 5 2 7 , s a e c . I X in .

B

B a s ile e n s is B . V I I I . 9 , sa e c . I X , lib r u m p r im u m c o n tin e n s .

T

P a r is in u s 2700, s a e c . I X , o lim T h u a n e u s .

C

O x o n ie n s is T r i n . C o ll. 4 , s a e c . I X e x ., o lim C a n tu a r ia e .

A

A n d e g a u e n s is 1 5 9 , sa e c . X I e x ., o lim S . S e r g ii.

G

P a r is in u s 1 3 3 6 1 , sa e c . X I , o lim G e r m a n e n s is .

X

L o n d in ie n s is B r it . M u s . A d d . 10 94 0 , sa e c. X , o lim T r e u ir o r u m .

L

O x o n ie n s is L a u d . M is e . 1 1 3 , sa e c . X , o lim C a r th u s ie n s îu m p r o p e M a g u n t ia m .

K

P a r is in u s 1 9 2 1 , sa e c . X I I , o lim S . M a r t in i T o r n a c e n s is .

F

V a t ic a n u s R e g . L a t . 10 7 , o lim F is c a n e n s is , sa e c. X I .

R

R c t o m a g e n s is 4 7 3 , sa e c . X I I , o lim A u d o e n e n s is .

V

P a r is in u s 1 4 4 7 3 , sa e c . X I I , o lim V ic t o r in u s .

S

T r e c e n s is 40, sa e c . X I I , o lim d e C la r a V a lle .

Y

P a r is in u s 1 6 7 2 5 , s a e c . X I I , o lim S . M a r t in i a C a m p is .

a

c o n s e n s u s c o d ic u m T C A

ß

c o n s e n s u s c o d ic u m X L . K .

G.

y

c o n s e n s u s c o d ic u m F R V .

8

c o n s e n s u s c o d ic u m S Y .

todd.

c o n s e n s u s o m n iu m c o d ic u m .

Am .

e d it io A m e r b a c h ii B a s ile e n s is 15 0 6 .

E r.

e d i t i o E r a s m i B a s ile e n s is 15 2 8 .

L.ou .

e d i t i o t h e o lo g o r u m L o u a n ie n s iu m 1 5 7 6 .

Ii

e d i t i o M a u r in o r u m P a r is in a 1 6 7 9 .

edd.

c o n s e n s u s e d itio n u m .

S . M a x im in i

DE LIBERO ARBITRIO LIBRI TRES L IB E R PRIMVS 1. i. 1. Euodius : Dic mihi, quaeso te, utrum deus non sit y 569 auctor mali. PL Augustinus : Dicam, si planum feceris, de quo malo quaeras. 1221 Duobus enim modis appellare malum solemus : uno, cum V 3 5 male quemque fecisse dicimus, alio, cum mali aliquid esse PL perpessum. 1222 E. De utroque scire cupio. A. At si deum bonum esse nosti uel credis — neque enim aliter fas est — , male non facit. Rursus, si deum iustum 10 fatemur — nam et hoc negare sacrilegum est — , ut bonis praemia, ita supplicia malis tribuit ; quae utique supplicia PL patientibus mala sunt. 2. Quamobrem si nemo iniuste poenas 1223 luit, quod necesse est credamus, quandoquidem diuina prouidentia hoc uniuersum regi credimus, illius primi generis 15 malorum nullo modo, huis autem secundi auctor est deus. E. Est ergo alius auctor illius mali, cuius deum non esse compertum est ? 3* A. Est certe ; non enim nullo auctore fieri posset. Si V 4 autem quaeris, quisnam iste sit, dici non potest ; non enim 20 unus aliquis est, sed quisque malus sui malefacti auctor est. Vnde si dubitas, illud attende quod supra dictum est, male­ ficia iustitia dei uindicari. Non enim iuste uindicarentur, nisi fierent uoluntate. 2. 4. E. Nescio utrum quisquam peccet, qui non didicerit ; 23 quod si uerum est, quisnam ille sit, a quo peccare didicerimus, inquiro.

I, 21/22 cf. Retract, i, 8, 3 .

Tit. : exscripsi e uerbis Augustini Epist. 1 6 2 , 2 et Retract. 1, 8, 1 consentientibus codicibus K V Y S, de libero volvntatis arbitrio R , avrelii avgvstini vnde malvm a, cui titulo ‘ unde malum’ consentiunt M B F X L I, 1 E u o d iu s] nomen discipuli inquirentis reperies E p ist. 162 , 2 ; in codicibus autem uariis siglis notantur discipulus et magister : | | •M B F , J« *R- id est Inquisitor et Respon­ sor A T, A d . A u g . id est Adeodatus et Augustinus C cui consentit prim a pagina codicis T, G, -D- -M* id est discipulus et magister X L , »D* *A* id est discipulus et A u ­ gustinus K, »C* *7

67

Hieronymus In Isaiam : 4

58,

66 , 5

Hilarius In Matthaeum : mag. 5, i Horatius Epistula : i, 4 , 1 6

c. acad.

3

59

Iamblichus Protrepticus : 1 % 51 40 , iz

mag. mag. mag.

184 192 191

IO

sqqH3

IO

109/110

5 J 5 5 5 5

180 63 63

I7I

54/57

170

63

13

43

171 200

ii

25/26

124

Isidorus Etymologorum siue Originum libri X X : i, 6 , i mag. i, 6, z mag. mag. i. 7, i i, 8, i mag. mag. h 9» 1 II, I, zz mag. i i , 2, 17 mag. .D* differentiis uerborum : i, 487 ord.

2

54/57

174 171 170

372

INDEX SCRIPTORVM cap.

tin.

peg-

13

43

200

IO

HO

192

i i 6

55 58 7

159 66 219

3

17

162

De definitionibus : 8 mag.

8

IIO

183

Ars grammatica : 6, 188 mag.

8

HO

183

8

HO

183

5 5 S 5

I 80 I 83 183 I 83

174 174 174 174

10

94

191

1

43

158

1

43

158

opus

lib.

Lactantius De opificio Dei : 12

mag.

Lucretius De natura rerum : 2, 147 mag. 5, 103 mag. 2, 9 beata uita i, 80-82 lib. arb.

1

Macrobius Commentarii in Ciceronis somnium Scipionis : i, 7 , 8 mag. Marius Victorinus

Martianus Capella De nuptiis "Philologiae et Mercurii : mag. 4, 349 4 , 388 mag. mag. mag. 4, 389 mag. 4, 391 Martialis Epigrammata : 10 , 30, 3

mag.

Origenes Homiliae in Numerum i mag. Homiliae in E^ecbielem 8 mag.

10 , 3

Ouidius Metamorphoses : 4 , 65-67 ord. 8, 183-235 ord.

64/66

93

12

45/46

128

9 9 9

89 96 102/103

187 187 187

3

Persius Satura : 3. 32 3> 35

mag. mag. mag.

IN D EX SCRIPTORVM opus

lib.

373

cap.

lin.

PW

9 i ii

17 14

185

M A»

194

12 ii

32 14/18 14/18

3

49

Plato Kratylus : d-e b

385 388

Menon : d sqq. e a-e c

80 80 81 88

Sopb 262 a Tbeaitetus : b

163

mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

ii

15 7

197 194 194 163

mag. mag.

1

46/47

ii

14/18

158 194

mag.

9

17

185

IO

in

192

17

30

4 3

255/264

Plinius Naturalis historia mag.

2 , 9, 41

Plotinus Enneades : i, 2, i i, 2, 2 i» 2 , 3 i, 6 , 8 i, 6 , 9 i, 8, 2 i. 8, 3 3»2 , 2 3, 3 3, 2»4 3, 2. « 3, 2, 13 3. 2, 14 3, 2, 16 -17 3» 2, 17 5, i. i 5» 3, 4 6 , 9, i

c. acad. beata uita mag. c. acad. c. acad. beata uita beata uita ord. c. acad. ord. ord. c. acad. ord. ord. ord. ord. mag. ord. ord.

3 3 2

2 2

4 i i i

2

2 2 I

3 4

i

i

2

19

i i

7 7 4 9

49 32/33 29 255/264 64/65 19/20

57 84 163 36 20 84 70 90

17/19

3

50/5i 42/45

92 114

23/25 69/70

135

3 98 98

i

i

2

18

33/35 43 33/34 3 sqq. 52 34/38

9

43

186

9

21

30

45 52

195 198

2

” 4 184 90 133

Plutarchus Moralia : E

21

mag.

Porphyrius c. acad A d MartelJum : 280, 13 mag. mag.

2

ii

12

IN D EX SCRIPTORVM

374

opus

lib.

cap.

lin.

Pag.

Potphyrius A d Marcellum : 2 S0 , 13 287 , IS 2 8 7 ,1 8 291 ,

7

Sententiae : 32, 3

mag. mag. mag. mag. mag. mag.

14 12 12

mag.

17

sqq.

202

12 12

32 52 45 32 52

I 97 I 98 I 95 I 97 I 98

3

49

163

10 10

151 151

I 93 I 93

5

63

I7I

S 9

54/57 43

I 70 I 86

16

4

46 187

mag.

3

49

163

mag.

8

94

I 82

mag.

10

in

I 92

5

54/57

170

ii 9

14/18

194 185 199 192

il

Friscianus Institutionesgrammaticae : mag. 2, 594 mag. 3 » 21 Probus Institutiones grammaticae : mag. 4, 131 Quintilianus Institutio oratoria ; mag. i, 6 , 34 mag. 9» 3, 85 Sallustius De Catilinae coniuratione : c. acad. beata uita

20 S2, 22

56 82

Seneca De beneficiis : 2 , 18 , 2 Epistulae : 48 , 6 Medea : 750

Seruius Ars grammatica mag. 4, 4°5 Sextus Empiricus Aduersus Mathematicos : mag. i, 37 sq. mag. i, 145 mag. 5» 2 i 8 mag. 7 » 85

13

10

17

I sqq. 125

IN D E X S C R IP T O R V M

375

cap.

lin.

Pag»

Aduersus Mathematicos : mag. 8, i i mag. 8, 80 mag. 8, 134

9 i 9

76

Ï59

46/57

158 185

Pyrrhonei hypotheses : mag. 2 , 125 mag. 2 , 214 mag. 2 , 256 mag. 3>267 sqq. mag.

IO

I2J

9 9 13 xi

17 17

14/18

192 185 183 199 194

mag.

IO

94

191

mag. mag. mag.

9 9 9

43 5 43

186 184 186

il

24 58 58 *59 78 7

opus

Hb.

Sextus Empiricus

17

I sqq.

Statius Siluae : 4 , 4 , 28 Stobaeus Florilegum : 3» 6 , 41 3> 1 7 » 6 3> 37

Stoicorum ueterumfragmenta : !» 1 7 »frg- 59 i, 40 , frg. 146 i, 42 , frg. 157 2, 48 , frg. 166 3» 1 5 1 »frg- 572

c. acad. c. acad. c. acad. mag. beata uita c. acad.

2

i

5 17 17 i 4 3

2

6

23

3

3

75

117 38

228 89

83 16 7

z

4 4 4 9 7

3 3

46/48 51 76

36/37 3/4

Tacitus Dialogus de oratoribus : ord. c. acad.

24 42

Terentius Andria : 61 204

3°5 365 730

beata uita mag. beata uita mag. ord.

55 89/90

79

53

187 98

Eunuchus : 331 761 1024

c. acad. beata uita ord.

Hautontimoroumenos : c. acad..

242

3

16

35

56

X

4 3

46 72/76

78 93

2

7

43/44

27

2

7

32

Phormio : 419

ord.

118

376

IND EX SCRIPTORVM opus

cap.

lin.

9

5

184

il

46

196

12

67

14

199

14

8/9 38 23

202 198 202

10

84

191

4

198/199

4 5

34 54/57

i65

2 2

12 12

15/17 38/41

127 128

i

5 9 H

28 114/115 12/13

12 7

2

6/7

160

1 2

4 8

21 15/16

2

12

i

45/46

1

lib.

A«*

Tertullianus De spectaculis : 2 5> 5

mag.

Thomas Aquinas

a a a a a

Quaestiones disputatae : de uentate : i mag. i, obi. 13 mag. mag. i, obi. 17 i, obi. 18 mag. mag. 3, obi. i

12

Valerius Flaccus Argonautica : 2»454

mag.

Valerius Maximus Dicta etfacta memorabilia : beata uita 2> 5, 6

82

Varro • De lingua latina ; mag. 237 mag. De grammatica : frg. 92 ord. ord.

170

Vergilius Aeneis : i, 401 i, 745-746 2 , 152 2, 659 3» 89 4 , 173-183 6 , 14-19 6 , 128 6 , 197 6, 640 6 , 734 6 , 746 7 , 586 8, 194-261 8, 439-441 8, J3J 9 , 284-289 9 , 312 10 , 875 Ii,

424

c. acad. ord. c. acad. mag. ord. c. acad. ord. c. acad mag. mag. c. acad. c. acad. ord. c. acad. c. acad. c. acad. ord. c. acad. ord. c. acad.

2

3

X i

2

3

84

3 4

70

20 10

2 2 2

9 i

i i

i 4 7

2

ii

10 10

12

no 43/44 49 36/37 23

ii 52 94 29 128

3 19 1 192 8 10 13 7

48 30

16/17

18

49 98/99

128

19 61

5 94 28

IN D EX SCRIPTORVM

377

opus

lib.

caps

lin.

e. acad.

3

4

4 7 /5 1

c. acad. ord. c. acad.

i 2

i

29/30 114/115

Pa&'

V e r g iliu s

Eclogae : 3, r o 4 - i o 7

Georgica : r , 12 4 2, 4 8 1-4 8 2 4 , 38 8 -4 14

3

ii

5

17

39 3 127 41

CONSPECTVS MATERIAE CONTRA ACADEMICOS DE BEATA VITA DE ORDINE cura et studio W.M. G r e e n P re fa c e .........................................................................

vu-vin

CONTRA ACADEMICOS Conspectus Siglorum....................................................

2

Textus criticus Liber I .................................................................... Liber II .................................................................... Liber I I I ....................................................................

3-18 18-34 34-61

DE BEATA VITA Conspectus Siglorum .................................................... Textus criticu s..............................................................

64 65-85

DE ORDINE Conspectus Siglorum....................................................

88

T extu s criticus

Liber I ...................................................................... 89-106 Liber I I ...................................................................... 106-137 DE MAGISTRO cura et studio Kl.D. D a u e r Vorw ort..........................................................................

141

Einleitung 1. Beschreibung der Handschriften

......................

14 3 -14 7

2. Die Editionen ...................................................... 147 3. Die Verwandtschaft der Handschriften............ 148-152 4. Anmerkungen zur Text ...................................... 152-153 Testimonia .................................................................... 154 Conspectus Siglorum.................................................... 156 Textus criticu s.............................................................. 157-203

38o

CONSPECTVS MATERIAE DE LIBERO ARBITRIO cura et studio W.M. G r e e n

Preface ......................................................................... 207-208 Conspectus Siglorum .................................................... 210 Textus criticus Liber I .................................................................... 211-235 Liber II .................................................................... 236-273 Liber I I I .................................................................... 274-321 BIBLIOGRAPH IA SELECTA CODICES Generalia....................................................................... D ialogi........................................................................... Contra Academ icos...................................................... De beata u i t a ............................................................... De ordine ..................................................................... De magistro ................................................................. De libero arbitrio..........................................................

325-326 326-327 328-331 332-336 336-340 34345 345-352

INDICES Index locorum Sacrae S c r ip tu r a e .............................. Scriptorum ........................................................

Index

3 5 5 -3 5 6

357-377

Imprimé par les Usines Brepols S.A. Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D 1970/0095/j}