Augustini, S. Aurelii, de civitate dei libri XXII: Vol. II. Libri XIV - XXII [5 ed.] 3519011050, 9783519011057

Citation preview

A. AVGVSTINI DE CIVITATE DEI

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI EPISCOPI

DE CIYITATE DEI LIBRI XXII RECOGNOVERVNT

BERNARDVS DOMBART ET ALFONSVS KALB VOL. II LIB. X I V - X X I I

E D I T I O QVINTA

m STVTGARDIAE IN A E D I B V S

ET

LIPSIAE

B.C. T E V B N E R I

MCMXCIII

EDITIO STEREOTYPA AVCTIOR EDITIONIS QVARTAE ANNI MCMXXVIII

Die Deutsche Bibliothek - C I P - E i n h e i t s a u f n a h m e Augustinus, Aurelius: [De c i v i t a t e D e i ] Sancti Aurelii Augustini episcopi De civitate Dei libri X X I I / r e c o g n . B e r n a r d u s D o m b a r t et A l f o n s u s K a l b . — Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner. ( B i b l i o t h e c a s c r i p t o r u m G r a e c o r u m et R o m a n o r u m Teubneriana) NE: Dombart, B e r n h a r d [Hrsg.] V o l . 2 . L i b . X I V - X X I I . - E d . s t e r e o t y p a e d . 5 . ( 1 9 8 1 ) . - 1993 I S B N 3-519-01105-0

D a s W e r k e i n s c h l i e ß l i c h a l l e r s e i n e r Teile ist u r h e b e r r e c h t l i c h g e s c h ü t z t . J e d e V e r w e r t u n g a u ß e r h a l b d e r engen G r e n z e n des U r h e b e r r e c h t s g e s e t z e s ist o h n e Z u s t i m m u n g des V e r l a g e s u n z u l ä s s i g u n d s t r a f b a r . D a s gilt b e s o n d e r s f ü r Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die E i n s p e i c h e r u n g u n d V e r a r b e i t u n g in e l e k t r o n i s c h e n Systemen. © B . G. T e u b n e r , Stuttgart 1981, 1993 P r i n t e d in G e r m a n y Druck und Bindung: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt

PRAEFATIO. Cum de înaiore parte eorum codicum, quos in poeteriorum novem librorum texta constituendo respexi, iam in priorie volnminis praefatione, quantum satis putavi, disseruerim, restât ut bic de illis libris manuecriptis ρ auca, unde uniuscuiusque condiciones satius intellegantur, in supplementum afferam, antequam de codicibus nondum tractatis (E, D, H) disputem. Ac primum quidem de codice F indicare liceat me in V locis eius i n t e r p o l a t i s (cf. vol. I praef. p. IV) hos qnoqae nnmerandos esse suspicari: in vol. II p. 22,19 dei F E ; 97,19 dictum est F ' H ; 124,6 a i u d a e i s F H b ; 128,2 post h o c F X ; 130, 18 si cuiuslibet F g ; 163,20 ibi o m n e s completi F. In eodem autem codice crebro l i t t e r a e b et u(v) c o n f u s a « sont*), quae permutatio ubique fere in L(A), rarins in C et in recentioribus mes deprehenditur. — Ex libris Parisinis (cf. vol. I p.VI sq.) codicem g, Corbeiensem olim, et Duebner (p. 1194) et Hofimann (vol. II praef. p. IVsq.) piuría aestimabant quam ceteros, cum interpolationibus minns deforrnatus esse **) videretur. Minuitur autem eius auctoritas plurimis calami mendie simillimis eorum, quae in cod. C, et ipso Corbeiensi, occurrunt (cf. Hoffm. I praef. p. I1IIsq.; Kalb, Bayr. Bl. f. Gymn.-W. 1927 (63) p. 162 sq.). Inprimis confunduntur litterae e et i (ita semper fere legitur s e p t i m , d e c i m ; cf. vol. II 573,1 t r e g i n t a ; 349,12 t r i p l e c a r i ; 375,8 o m n e s q u i (=omnesqueì); 403,11 s u b r i p e t ; 541,2 d a m n a b i l i s ( = -les); 666,36 ri ci t a r i ; 622,21 r e l e c t u r i (— rclicturael); 876,9 se ( = si!) etc.), ut nonnunquam difficile sit verborum tempora vel genera dis*i Cf. e. gr. vol. II p. 13, 7; 14, 22; 31,27; 34,28; 44,26; 80,26; 92, 13; 20; 123, 20; 23; 191,16; 20; 192,11; 195,5. **) Cf. autem II 125, 5; 7; 231, 27; 243, 16; 20; 278, 23; 309, 6 ; 314, 29; 316, 16; 17; 336, 26; 421, 10; 461, 6; 467, 82; 484,19; 492,15; 493, 12; 496,15; 18; 502, 16; 508,21; 509, 22; 519, 20; 623, 10; 624, 22; 26.

IV

PRAEFATIO

cernere (velut in p. 220,10 e p e r n i t ; 231,4 e r u i t ; 296,26 o s t e n d i t ; 26 p r o c e d i t ; 375, 3 a l o t ; 9 p o s s e n t ; 330, 29eq. c o l l i g e m u e ; 642, 9 d i c i t u r ; 616, 2 m u n i r e ) . Saepe etiam o pro u positum est aut versa vice (e. gr. 374,16 c o n e o l a b a t (= eormdebat'.); 338,6(551,27) p o t o ; 382,26 s u b d i t a s ; 611,31 s a l p h o r i s ; 645,28 n u m m o l i s ; 588,13 p a r n o l i s ; 603,24 t u t ; 616, 2 t o ti us aliaque). Aspiratio aut falso posita (velut 542,1 h u n u m ; 669,2 h a b i s p n n t ; 690,28 h u t e r i s . . . h u t r u m l i b e t ; 692, β h u t i q u e etc.) aut omissa est (cf. 552, 14 oc; 16 ac; 698,18 a b o r r e n t ; 699,3 d e t r a e t u r ; 639,28abeat(=Áa&eat!)). Rärins litterae a eto (velut 375, 2 c i r c u m u a l e t ; 400, 20 s o l u s ; 419, 23 u o c a t i o n e ) , a et e (cf. 382, 3 p u n i a n s ) , g et i(j) permutata« sont (cf. 411, 29 e i e r u n t (— egerunti); 606,19 e g e c i t ; 815,13 p r o g e c t o ; 580,19 i e n u a ( = genuoA)). Ut ergo codicem g non 'optimae notae' ludico, ita eum utilem et in componendo posteriorum librorum textu praeter Β, ρ, S maxime reepiciendum duco. — Maior i n t e r p o l a t i o n u m nnmerus quam in g invenitur 1 in cod. 1 *) ; accedunt multi scribarum lapsus (e. gr. crebro possi(n)t et posse(n)t confusa sunt**) et arbitrariae ordinis vocabulorum permutationes. — 2 Codicie Β cum Parisino a consensus (cf. vol. I praef. p. X J in posteriore operis parte multo minor apparet quam in priore (cf. vol.11 p. 28,2; 39,13; 67,29; 90,29; 102,13; 140,15; 142,16; 186,3; 339,22; 371,23; 648,7; 668,29); nonnunquam verba locorum e sacris scripturis excerptorum congruenter utrobique ad Vulgatam accommodata sunt (cf. 1160,10; 97,20; 146,24; 166,27; 297, 6; 24; 623, 6; 641,17). Fropior autem affinitas inter codd. Β et e multis peculiaribus amborum lectionibus ostenditur (cf. Il 4, 17; 22, 17 (β»); 32, 17; 36, 3; 39, 13 (β'); 42, 12; 66, 12 (β»); 110,14; 119,20; 123, 24; 169, 20; 171,8; 218,17; 240, 29; 283, 15; 318, 24sq.; 323, 26; 340, 17; 26; 360, 13; 361, 9; 372, 20; 376, 18; 393, 16; 26; 397, 1; 405, 24; 417,19; 419,23; 424,16; 430,6; 16(e»); 433,17; 445,29; 500,1 (BDe); 601,29(8»); 503, 17; 621,15; 530, 22 (Βbe); 655, 9; 667, 9; 682,18). In *) In vol. I cf. p. 243, 10; 264,10; 266, 22; 272, 24; 273, 6; 284, 7 ; 340, 33 ; 367, 11 ; 370, 6 ; 382, 27; 398,13 ; 400, 12; 472, 20; 609, 18; 613, 30; 516, 8; 626, 2; 16; 531, 16; 632, 26; 642, 23; 644, 30; 649, 10; 664, 26; 666, 21; 673, 16; 688, 32; 598, 14; in vol. Π p. 5, 19; 18, 28; 21,24; 23,30; 29,3; 36,19; 38,22; 44, 22; 52, 11; 64, 7; 65, 8. **) Cf. vol. I 312, 2; 391, 4; 23; 519, 31; 629, 28; 640, 11; 642, 28; 653, 18: vol..II 34, 13; 38, 23; 43, 9; 66, 29.

PRAEFAHO

V

vol. II p. 397, 26 interpolalo u i t u p e r a t u r codicibue BDae com· manie est.*j Plurimis denuo teatimoniie affirmatur editionie M a a r i n a e (quam ν plerumque secata est) auctoree codice Β prae ceteris usos esse (cf. vol. I praef. p. XI), cum maltae lectiones peculiares **), piares vocabulorum tranapoaitiones ***) in solis Β ν appareant. At enim in catalogo librorum mss, quos patres Maorini adhibebant (cf. Duebneri edit. p. 1193), Bernensem nostrum recognoscere non potui.f) — Cod. M e n a c e n e is lat. n. 6259 (— E), olim F r i s i n - Β g e n s i s f f ) , membran. in 2°, eaeculo X ineunte, ut videtur. Bcriptus, foliis 188 libros XV—XXII amplectitur. Folia 17—66 et 83—166 binis columnis conscripta sunt, cetera uno per totam paginam tenore. Priores codicie partes una manu exaratae insigni scripturae sinceritate excellant, reliquae a compluribue acribie hand pari abiqae diligentia confectae esse videntur. Nuequam singulorum capitum dietinctiones aut tituli reperiuntur. Hunc librum ms Dombart, quamquam eum neque mendia erroribusque neque interpolationibas vacare non ignorabat, dignum iadicavit, quem in dubiis eztremoram librorum locie praecipuum ducem haberet, neque bac sententia discessit, cum Em. Hoffmann (in editionis suae vol. II praef. p. III sq.) illiue codicie iìdem argumentatione haud levi in dubium yocavieeet. *) Etiam codicem A partim cum e (β1) coniunctum esse his fere locie demonstratur: vol. II 294,23; 299,11; 326,4; 10; 327, 6; 334, 6; 21 (Aae); 336, 7 ; 341, 34; 342, 3; 439, 22; 466,10; 489, 29; 629, 11; 12; 636, 1. De codd. Η et e cf. p. XI! **) Cf. vol. II p. 14, 7; 26, 30; 27, 6; 62, 27; 80,2; 97, 14; 117,32; 119,1; 3; 122, S; 11; 124,24; 126,19; 148,27; 169,14; 162,8; 30 etc. — 303,4; 306, 18; 323,9; 362,28; 367, 82; 891, 20; 394, 1; 401, 16 etc. — 469,18; 471,26; 496,4; 608,26; 614, 13; 21; 23; 638, 11; 639, 6; 11; 642, 4; 646, 19; 676, 11: 689, 8; 18; 602, 11; 630, 26; 631, 18. ***) Vol. II p. 7, 18; 10, 6; 16, 6; 16, 30; 17, 29; 26,1 etc. — 68,1; 74,1; 10; 75,14; 79,27; 82,16; 108,18; 110,31; 111,21 etc.— 229, 3; 12sq.; 238,14; 247,30; 261,16; 266,18 etc. — 377,13; 393, 12; 404, 6; 440, 24; 31; 444, 19; 469, 16; 467, 1; 470, 24; 478, 2; 483, 29; 488,18; 602,1; 651,3; 667,12; 670,17; 574,7; 683, 20; 600, 16; 616, 14; 623, 24; 633, 11. f ) Codicem Β in regione Augustae Treverorum scriptum esse e 'Seti. M a x i m i n i ' nomine inscripto conioere nescio an liceat (cf. vol. I praef. p. IX adnot). •ft) f o l . l r : 'iste lib è fee marie et fcï corbî frisige' (Idem fere in cod. Í fol. 2 r legitur).

VI

PBABFATIO

Quanti autem r« vera sit codex Β, cuius lectionee eaepc, praecipne sab finem operis, a ceteris librie mes plane abhorrent, difficillima est quaestio. Si enim in libris XV et XVI huius codicil lectionee cum V conferimos, nbique summum optimarum lectionum consensum invenimue, sed iisdem locis etiam alios codices, inprimis Patavinum ( = ρ), quem Hoffmann ceteris praeforebat, cum V conspirare negari non potest. Pancas lectionee V cum solo Κ communes habet (vol. II p. 86, 31; 102, 22; 117, 31; 118,21; 159,30; 166, 250; 176,19) neque plures quam cum aliis quibusdam mes (Β, Η, e, b). Haud ita raro Β un& cum ρ aliisque a cod. V dissentit. Non magis porro quam ρ*) codez Β i n t e r p o l a t i o n u m immunie est; has fere per libros XV et XVI enotavi**i: p. 63,4 b c l l i g e r a n d o ; 74,14 p r o c r e a t e s (Β1); 79,1 d i s s e r e n d u m ; 86,24 eolie; 91,31 eseent; 99,6 a u c t o r ; 102, 28 f u e r a t ; 106,2 dei sui; 122,30 q u o d q u i d a l i u d ; 123,14 s u o r u m ; 139,10ordinantur(B 1 ); 147,14nominatur; 166,6 est (="i); 168,33id est iuxta(cumaliis)·, 171,7 cognouimus(B 1 ); 176,20 tenet(B 1 ). Alia potius levitati et neglegentiaelibrarioruin quam arbitrio et licentiae crimini dare velim(cf. e.gr. 76,29; 79,17; 93, 28; 144,19; 146, 29; 146, 2 (B1); 169, 11; 182, 19; 187,1; 27). Sed etiam in eie locis, qui de sacris scripturis assumpti sunt, codex Β nobis interdum singulares praebet lectiones, quae scribaram *i Codex ρ i n t e r p o l a t u e esse videtur hie librorum XV et XVÍ locie: to1.II p. 66,10 ipsum solum (=G*a); 87,16 ilia diuers. p u t a n d a est mend.; 88,26 q u a e ab; 90,30 illos] hos; 104,22 t a m q u a m eum d e u s sic c o m m o n e r e t ; 108,16 f a u nos ( = H'ftb 1 !; 117,13 c o n s c e n d e r e ; 119, 8 f i g u r a m h a b u i t q u o d e t i a m ; 121, 23 in s e n s i b u s et r e u e l a t a ; 122, 80 quam] n i s i (— H); 123, 14 cum e n i m ad; 162, 26 et u e n i ; 170, 28 i n d e a d e p t i ; 172, 12 m a n i f e s t a t u r ; 186,2 r e p e n t e m a i o r uenit. c x p a u i t . . . Increbrescunt autem interpolationes codicie ρ in ultimie sex libris (cf. II p. 289, 30sq.; 316, 18; 317, 28; 31; 426, 24; 443, 16; 448, 26; 462,24; 466,16;27; 467,16; 468,26; 471,16; 478, 13; 479,26; 489,9; 614, 24; 616, 21; 620, 4; 622,19; 631, 30; 659, 13; 21; 662, 27; 667, 8; 668, 4; 670, 21; 692, 16; 697, 6; 9; 13; 16; 699,22; 604, 28; 606,11; 606,7; 624,3; 626,27; 626, 4; 6; 7; 628, 28sqq.). In c a p i t u l o r u m t i t u l i s codicie ρ fides aliquanto minoris pendenda est quam codicum V¥g. **) Addo e sequentibue libris: 200, 23 qui] ad B 1 ; 201,16 a e d i f i c a u i t ; 216, 10 quod (B1); 232, 33 eese; 234, 27 namque] a u t e m ; 240, 6 i p s i s ; 394, 17 esse (— DH); 498, 6 hie ergo forte; 670, 30 c u r a t i o n i s ; 676, 82 haec; 680, 26 pauca in loco pro tempore; 692,10 f i e r e t ; 618,4 indignum est; 619,6 esse ind.; 626,6 est, quod; 630,14 quod a i t a p o s t o l u s ( = ".).

PRAEFATIO

Vil

interpolationes meras memoria similium locorum vel verborum, quae in ritus ecclesiastici librie adhibebantur*), ort&s duco, velut in yol. Π p. 89,4 i u g u l a u i t (Β1); 28 h a b e t ( B I ) ; 128,17 i n t e r r a eorum**); alibi in versionem antiquam V u l g a t a e verba vel vocabula immixta videntur (cf. p. 60,21 e t c l a m a ( = Babe 1 ); 129, 25 p r o x i m i s u i (== GHbpr); 149, 26 d e charra ( = GiHab)).*** Quae omnia si deliberamus et perpendimns, monemur, ut cautius codice Β — item codice ρ — textus fundamenta iacentes utamur. Ubi quidem B(D)egp (vel B g p , RDp, R D e g inter se consentiunt, aliqua de lectione vera est eecuritas, ubi autem discrepant, ambigere licet et licebit. Ne tamen vestigia codicie Β omitteremf), non solum plurimis eius lectionibus praeclaris et indiciis prisci sermonis et scripturae antiquae, quibns eum ex optimo fonte fluxisse demonstrator, commotus sum, sed etiarn eo, quod lectionura quarundam, quae cod. Β adhuc solus exhibuerat et quibus interpolationum suspicionem excitaverat, adminicula inveni in c o d i c e D. In ultimis eniin quinqué huius codicia foliis, quae saec. XI alia manu scripta esse videntur f f ) quam quaterniones praecedentes, has legimus lectiones c u m u n o Β c o n g r u e n t e s : vol. II p. 624,1 i n quantumlibet; 625,10 l i b e r a u e r a t (red. mundauerat); 626, 23 *) Seite W e y m a n monuit lectionem i n t e r i n n o c e n t e s , quam exhibent codd. B a b in vol.11 p. 478,14, scribis ex liturgia miesae familiarem fuisse. **) Cf. etiam vol. II 303, 16 s t a t u i t ; 369, 14 si c u t angelum (Ba); 693, 29 in u n i t a t e m f i d e i . ***) Simili modo in cod. Β i n t e r p o l a t e s existimo hos locos: vol.11 p. 203, 24 p r i n c i p i b u s ( = G Vulg.)\ 231,7 e t om. (— Vulg.); 636,25 i n c r e d u l i t a t e ( = B 1 ( ? ) i D FW^.); 6 9 6 , 6 e r u n t (= D' Vulg.); 696, 1 c i r c u m f e r a m u r ( = Vulg.)·, 696, 30 o m nem e c c l e s i a m ( = Vulg.); 598,1 o m n e s {cf. ι Vulg.)·, qua de causa suspectas etiam habeo has lectiones in editione nostra servatas: II p. 227, 27 u e r b e r i b u s p e c c a t a ( = Vulg.); 229, 22 es e i a u x i l i a t u s (cf. es aux. ei Vulg.)·, 240, 20 n a t u s ( = a 1 Vulg.)·, 247, 31 m a n i b u s ( = b Vulg.); 688, 26 et 598, 6 f i e r i ( = Vulg.). f ) Betinui in hac editione etiam nonnullas v o c a b u l o r u m t r a n s m u t a t i o n e s , quae, cum solo codice Β traditae essent, Dombart in textum reeeperat nullo saepius in adnotatione critica indicio facto; aut enim probabiliores aut tarn probabiles mihi videbantur quam vulgaris verborum ordo (cf. II 436, 28; 563, 18; 668, 17; 678, 26; 685, 9; 686,13; 588,29; 5 9 1 , 7 3 ; 596,10; 699,19; 611, 4; 612, 16; 614, 10). t t ) Cf. p. Vili.

VII!

PRAEFATIO

i p e i o c u l i e t i a m ; 627, 7 om. m a g n a ; 629, 18 noe u i e u r o s (om. esse); 631, 9 p u l c h r i t u d o (rell. epeciee)*); 631,12 q u o d n o n ; 632, 8 p a c a t i s e i m ( a ) e ; 10 c o r p o r i s (rell. carnis); 634, 20 n o n (rell. quam). Quominas autem hunc tam mirum concentum eo ortum esse coniciamue, quod illa codicie D folia ex ipso codice Β descripta sint, prohibemur ceteris diecrepantiie verborum non exiguis (cf. e. gr. 621,26; 623, 28sq.; 624,27; 626, 6; 9; 16; 627,20; 629, 7; 18; 631,2; 12; 632,17; 636,13). Quibus argumentas concludi posse existimo illam extremam codicie D partem eadem stirpe a reliquie codicibus piane diversa oriundam esse ae codicem E. — Praeter duos Β e r n e n e e s (Β, β) iam in priore volumine adhibitos (cf. rol. I praef. p. IXeqq.) t e r t i u m einsdem bibliothecae D c o d i c e m (n. 362 = D) contali. Membranáceas est in 4°, continet foliis 109, in tredecim**) quaterniones et quinqae folia diecriptis, libros XIX—XXII. Eum quondam P e t r i Danielis***) fuisse primi folii (l r ) inscriptione discimue. Hägen f ) hunc librum saeculo XI adtribuit: et ego p r i m n m quidem f o l i u m (1T) pulchra littera initiali eiusdem speciei cuius codex Β multas exhibet o r n a t n m f f ) illa aetate scriptum esse aeeentior itemque f o l i a q u i n q a e n l t i m a f t f ) , altioribue acutioribusque litterarum formis, atramente fusciore, pluribus ecripturae compendile insignia, mediam autem partem *f) malim Xm0 aesignare saeculo quam XIm°, cum facies scriptarae haud multo distet a codice β. In bac autem vetustiore codicie D parte ana manu plane clareque exarata permultae et variae displicent rasurae, quae utrnm primae an secundae (vel tertiae?)*ff) manus sint, interdum haud facile *) Haud scio an recte Dombart in editione secunda opinatus sit voces 'pulchritudo' et 'species' gloeeae esse perperam in textum receptas, cum vocabulum 'ilia' potius ad 'corporum' (lin. 7) referendum sit. **) Numerus ultimi quatemionie radendo false in XII mutatale est. ***) Vide de hoc viro doctieeimo, qui fuit ab anno c. 1630 ueque ad annum 1604, H a g e n Catalog, codic. Bernens. (1876) p. XI sqq. t ) L. c. p. 338. Î f ) Finitur huius folii textus verbis u o l u p t a t i s e p i c u r u s (p. 347, 16). f f f ) Incipit haec pars a verbis in q u i b u s m a l a (p. 621,14). *f) Inde a p. 347, 16 usque ad p. 621, 14. • f t ) Tertiam manum in adnotatione critica notare non sum aueue, cum atramenti colore distinguendo, quo eolo fere argumente uti poteram, parum confiderem.

ΡΒΛΕΡΑΤΙΟ

IX

diiudices. Sed mullís locis investigan potest, quid primitue scriptum faerit. In ipso textu capitulorum distinctiones et titilli desunt; recentiore autem mana inde a libri XX cap. VII eadem fere argomenta brevia (e. gr. 'de mille annis', 'de solutione diaboli') margini adecripta sunt, quae in codd. "i et H (cf. p. XVII sq. ) leguntur. Sed margine nimis postea resecto et illa argumenta et ud scriptae lectiones quaedam notaeque ex parte mutilata sunt. S e c o n d a codicie D m a n n e (=— D') saepe errores lapsuive D* primae correxit, eadem saepe antiquas et bonas lectiones ita corropit, ut scribam emendantem deteriue exemplar secutom esse appareat. Quamquam D non in optimis libris mss numerandus est, cum variae in eo exstent primae manus interpolationes*) et nonnunquam cognatio quaedam manifesta sit cum codd. b**) et B***), tarnen eius lectiones haudquaquam Tiles existimo, quia medium quendam locum obtinet inter codicem S et ceteros mse. Nam si ex eis, quae in apparatu critico notata sunt, computare velie, quoties congruat D cum Β, paulo minorem concordantium locorum numerum invenías quam discrepantium. Quam mire vero illa quinqué ultima codicis S folia cum verbis codicia B consentant, supra iam demonstravi (cf. p. VII sq.). — Cum autem prius hnius operis volumen typis excudendum prope iam confecissem, ab Alberto H a r t m a n n , praefecto bibliothecae publicae Monacensis meritissimo, mecum codex saeculi XIII ( = H) communicatus eet, qui post Dombarti mortem (1907) H Monacbium translatus erat. Hic liber ms, membr. in 2°, inter codices Latinos η. 28185 insignitus, cum in libris quondam Cisterciensium monasterii 'Beatae Virginie in Caesarea' f ) (Kaieheim) faisset, ab anno 1804 ueque ad 1909 in bibliotheca provinciali *) Vide vol. II p. 363, 32; 362, 26; 391, 16; 394,17 ( = B H ) ; 447,34; 546,31; 666, 14; 560, 7; 27; 578,28; 678, 3; S79, 30; 31; 602, 1; β10, 21; 614, 26; 623, 27; 624, 1; 626, 16; 631, 19; 22; 632, 9. Rärins ceterum quam in aliis mss (velut Β, Η, 1) in codice D v o c a b n l o r u m s e r i e s m u t a t a est: cf. p. 396, 8; 396,16; 407, 2 (D1); 426, 16; 442, 17; 469, 12; 460, 11; 510, 24 (D1); 646, 13; 648, 31 (D1); 663, 10; 662, 27; 636, 11. **) Db: cf. 391,14; 408,3; 422,12; 426,4; 429,14; 431,6; 436, 10; 446, 7; 449, 4; 466, 11; 469, 31; 480, 23; 484, 19; 607, 19; 641, 16; 660, 23; 611, 23; 26; 633, 22. ***) BD: cf. 349,19; 365,27; 379,19; 404,29; 406,32; 407, 26; 27; 408, 30; 431,3; 469,2; 470,21; 471, 18; 473, 24; 475, 17; 616,16; 628,7; 636,28; 642,8; 660, 24; 32; 616,32. f ) Id in fol. l r legitur.

X

PRAEFATIO

civitatis Neuburgiensis ad Danuvium sitae asservatus erat Complectuntur eius folia 262, binis columnis conscripta, omnes de civitate Dei libros.*) Etsi S recentioris originis est quam ceteri mss praeter q et ρ ñeque eiasdem in omnibus partibus pretii, cum quatemiones diligentiesime scripti succédant neglegentioribus **), tarnen eum perscrutatus sum et in vol. II multas eius leetiones exscripai, ut et fundamenta eraendationis in posterioribus libria latine ponantnr et magie perspicuum fiat, quomodo Augustini verba manuscriptis per saecula tradita eint. Quae mihi autem e prioribus libria (I—XIII) memorata digna yidebantur, infra in supplementum addam. Atque in libris I—X quidem H se stirpe codicum cum Ccognatorum esse prodit; artius cum (C*)KF"i, praecipue F, coniunctus esse yidetur.***) Raro peculiaribus lectionibus *) Dimidia parte folii 17 desecta desunt ex lib. II cap. XXI verba ut S a l l u s t i u s n a r r a t (vol. I 79,19) usque ad et u t i l i t a t i s (81,22). Quae deinde in lib. XVI c.IVsq. (Tol.IIp.l29,22sqq. a verbis et hoc i n c h o a v e r u n t usque ad l a b i u m unum omnium (p. 132, 1) leguntur, suo loco omissa in cap. VI extremo post g e n t i u m multo a m p l i n e (p. 134,4) falso interposita sunt, verbis e c c e g e n u s . . . unum o m n i u m (p. 129,21sq.) repetitis. **) Stolidis librariorum erroribus maxime libri priores et medii depravati sunt rudi manu scripti. Haec satis erunt exempla: vol. I 103, 7 Troia meruerit] t r o i a m e r u e r i t ; 129, 31 Haec quippe Hispaniae] Nec q u i p p e h i i s p a n i e ; 224, 31 hostium Veientium] h o s t i u m u e g e n t i u m ; 342, 1 Socrates] s e c r e t u m ; 356, 28 istud vos] s t u d i o s o s ; 674, 29 ad Deum] a d d i m u s . Crebro vocabula neglegenter omissa aut mutato ordine posita sunt. Glossa stultissime in textum inserta est in vol. I p. 383,13: t a n t a i n t e r d i s t a n t i a siue i n t e r n a l l u m c a p e d o . ***) Cf. e. gr. vol. I 3,15 hoc opere ad te inst. et mea prom, debito; 6,18 se sernos christi esse ( = K F i ) ; 6,25 dicimus cum nec ( = KI"ie); 54, 6 fili mi ( = K ' F i q ) ; 66, 2 Sunt namque qui ( = K~B 1 b s e*q); 57,19 obscenicorum (=» AK'Tl); 94, 9 tribu ainouit ( = C ' A 8 " e); 117, 20 beniuolentia (cf. A ' F i ) ; 122, 7 terribilia ( = A ' F l e ) ; 134,19 mutuis repente dicam ( = K ' F l B b ' q ) ; 174, 11 consentientes ( = C ' A ' F B a ) ; 226, 13 mnltos se tales í = C ' í i e ) ; 239, 19 iactabantur ( = K ! F ~ ) ; 260, 13 occultabantur ( = A ' K ' F " ) ; 310, 25 et non potest ( = C ' K ' F B e ) ; 332, 19 in homine(— K ' F e ) ; 29 bonum quod esset hoc genus bonum bonis ( = A'Be); 445, 12 specie» figurasque ( = B l e p s ) ; 460, 33 dicimus ( = l e ) ; 132, 22 strati ( = F); 232, 4 inflata tamen est (=» "il; 476, 12 ad olii. (= Fi; 502, 7 et] ut ( = F).

PRAEFATIO

XI

cam LA conspirât.*) In mediis yero operi β partibus conexas quidam cnm cod. F (widens est**); saepe H et e, hand raro H et b consentiant; in posterioribus autem libri β certa neceeeitndo intercedit inter " et H, ita tamen, ut hic illine apographns ne partim quidem haberi possit. Propinqoitas artior codicum F G - H praeter alia (cf. τοί. II p. 340, tí; 343, 21; 346, 24 etc.) inprimis glossemate de n u m e r o p e r s e c u t i o n u m (cf. τοί. II p. 337, 27 adn. crit.) prave in textum recepto, codicnm GBHab Tersa sacrae scripturae (cf. τοί. II 217,6) et i t e r a m exbibea t i s etc. perperam addito demonstratur. I n t e r p o l a t i o n u m codicie H haec e pluribue exempla sumere liceat: τοί. I p. 14, 27 cum eornm p o t e n t i a m uerec.; 70,14 q u i p o e t a s esse ipeos; 75, 5 f e n o r i s onere obpressa; 118, 33 et aliai» e u p e r b i a m ; 166, 1 spice exeant; 17C, 28 que dat conc o r d i a m ; 266,11 ista colligit; 274,29 p r o u i d e n t i a m fluoram; 306, 29 d e c e r p t a sunt, sed; 374, 28 illam ipsam mentem snbicimus. E ceteris lectionibus hae dignae eint mentione: τοί. I p. 6,12 a r a m ; 13,16 a p e r t a ; 29, 28 sana u a l i tudo; 33, 16 a d u l t e r i u m p e r t a l i t ; 33, 26 u i a u n t tamen. Nee; 40, 22eg. forte p o s t e a (Me); 42, 17 r e u m ( = A ) ; 43,1b c o n i a g a l i s t h o r i ; 45,30 n u l l o modo (— C); 47,22 d i / r u p t a que; 61, 3 p r e c e s s i t ; 11 hec et t a l i a ; 62, 30 una; 63, 11 o p i n a t i o n i s ; 67, 8 s a c r i l e g o r u m ( = B); 66,9 p e r m i x t a (=A); 67, 7 exercere; 69,12««;. a d a e r s a r i o s c i u i t a t i s sine u e r i t a t i s ; 75,1 r e g e b a t ; 2 c o n t e x a t n r ; 94,11 a d u e r s a n d a m ( = C a * ) ; 96,18 i m m u n d i s s i m o s ; 23 i g n o m i n i o s a m ; ·) Cf. τοί I 29, 9 nich ιsie.'i mali (cf. ΛΑΒ); 30, 9 est in ipso ( = I A ) ; 36,24 quod {—AC) ; 41,23 de samson ( = LACA.); 43, 8 debeat ( = LA A. e); 47, 11 peiora sunt ( = LA Α.)·, 61, 22 turpitudine ( = i , C ) ; 114,29 qui ( = LA.)·, 147,11 sacrilegiis ( = I i ' ) i 160,29 interrogaret ( = I l p ) ; 170,4 et poseit et (cf. A1 A.); 171,16 honorino ( = Λ); 180,19 ab eorum ( = Λ ' ι ; 231,17 fatiant (cf. LA1 p). **) E. gr. has cod. H lectionee afferò: τοί. I 462, 4 delectantur coli; 473,19 promptum ( = FtE 1 ); 479, 29 et om.; 482, 17 natura talis; 497, 13 et ad; 498, 15 fallor; 601, 12 quod id; 602, 6 maiue; 641,14 beatitudine; 542,11 infinitas; 664, 11 sentit ut eoe; 684, 23 eumebat; 690, 2 et scriptum; 595, 11 pnoen; 697, 24 inspirando; 699,18 in sua nodi tate; τοί. II 110, 24 Γ Ή ; 111,28; 112,4 FBH; 124,6 FHb; 9; 128, 2 post hoc FH; 128,18 linguam F H b ' ; 136,23; 28; 140,9; 148,1; 149,24 F i H b ; 166, 13 FG-iHb; 158, 33 F l H b 1 ; 172, 16 FH; 176, 29 F ' H e ; 178, 23; 181,13 FH; 189,14. Consensum quendam inter F, ι, b manifestum iam Dombart in ed.3 τοί. II praef. p. VIII notavit

XII

ÏRAEFATIO

114, 9 d e s i d e s ; 110,12 r e g n o r u m uel r e g u m ; 121,24 piemie; 167, 12 et t e r r o r e m ( = C ) ; 162, 24 et p r i a p u e ( = A s i e ; cf. F); 170,11 f e c i t ; 180,34 eu m iouem; 187,25 prudentum et s a p i e n t o n i ; 214,5 l a b e s ( = Morel.)·, 220,10 et in success i o n e ; 222, 2 n o c u e r i n t ; 225,14 exitum; 229,26 t a l e s quondam; 234, 32 b e l l o n a dante c e l e r i t e r ; 255, 25 dii derideantur; 258, 31 deos d e l e c t a r i ; 261, 22 Multa; 263, 8 ipsam . . . m i t t e r e ; 265, 4 ut ad quod u o c a t u r ; 14 a s c e n i c i s ( = p); 270, 4 quod ( = ÀF Bomb.); 282, 7 b i f a r i u m ; 292,11 nec om. (cf. C); 295, 30 c o l o p h o n i o s ( = ï ) ; 304,21 qui s i t ; 311, 4 u e r i s i m i l e (=> 1); 313, 33 e x s e r e r e ( = C); 314, 1 bsq. qua ut ipsum; 319, 3 i l l e κ ι ( = ν); 323, 21 s u s p i c a t u r (= CBomb.); 325, 5 n o b i l i t a t i s ; 334, 13 in id idem (cf. A'F); 364, 26 qui solet med. a r t e m p r a e b e r e ; 372, 10 vir om.·, 22 Ast i l l e ; 383, 14ei26 (marg.) s u c c i d i n e ; 387,17 m e d i e t a t i s ; 400, 19 q u o d l i b e t u o c a b u l u m d i g n i ; 406,10 f e r u i d e c a r i t a t i s ; 407, 23 et om.·, 412,16 g l o r i o s a ( = Blv; recte?); 413,7 p r e d i x i t ; 414,7 c r e p u e r u n t ( = p s ) ; 428,12 sunt om. ( = Cae); 435v 17 h e r o a n ( = K ) ; 446,18 i n u i d i a («= C); 446, 27 p a t r i c u m n a n ; 448, 27 quo (— av); 453, 25 a n t e f u i s s e t (== C); 467, 16 ex om, (cf. C); 472, 26 sunt ( = pt Hoffm.); 480,31 id] h o c ; 484,1 siue e t i a m s i ( = Q*YDomb.)·, 503,23 g r a d i e n t i u m in t e r r a ( = pt); 508,21 et f a c t a est l u x om. (— F B ß b 1 ; recte?)·, 612,33 i n c o m m u t a b i l e ( = F(?)bv Hoffm.)·, 613, 15 c a d e t ; 615, 8 i n c o m m u t a b i l i e ; 11 corr u m p i t u r ; 516, 3 s u n t ' om.; 636, 26 E t si tempus; 645, 4 cur h i c et per; 646,7 que (cf. Gpv); 649,3 damule; 661,2 p a r t i b n s ( = F ' t ) ; 652, 1 f i n g n n t (recte?)·, 663, 9 quorumc u m q u e ( = Gb); 658, 16 e t i a m et ( = O); 664, 26 p e c c a t i ( = A i p ; recte?); 668, 29 etiam si ( = 1); 570, 26 Carduus om.; 672, 16 p e r m a n s i s s e t ; 573, 16 si eam ( = 1); 576, 23 boni (== bv Cie.); 580, 7 posse d i f f e r r e (cf. Gab); 682, 16 q u i s q u í s ; 699, 23 a n g u s t i a est. — (LDomb.) Codicie A l d e r s p a c e n s i s (Monac. lat. n. 2532 sq.), quem codicie "ι apographum esse Dombart ipse cognoverat (ed.* II praef. p. Y), lectiones ex adnotatfone critica, cum in tertia editione perpaucae relictae essent, onmiiio removí. Hoc unum hic enotetor in ilio codice ad vol. Π ρ. 613, 26 legi in a e t e r n a s penas χ

(= edd. Erasm., Lovan.). —

Retinui autem omnia, quae Dombart ex Johannis Haussl e i t e r i editione P r i m a s i i (Erlangae et Lipsiae 1891, p. 162—166) eiusque ampliore apparata crìtico manuscripto ad l i b r i XX c a p i t a 7—17 excerpserat. Constat enim Primasii commentarium in apocalypsim illas 'Civitatis Dei' partes (cf. rol. II pp. 420—446) paene ad verb um exprimere.

PEA EFΑΤΙ O

XIII

Etiam in Y i c t o r i n i Petavionenais in apocalypsin commentarli retractatione Hieronymiana ab aliquo interpolatore ( = recensio posterior Φ Hansel.; cf. CSEL XXXXIX praef. p. LI sqq. et p. 139 sqq.) partes quaedam textus apocalipsis interpositae sunt, quas ex ipso libro XX operis Augustiniani (cf. vol. II p. 419 sqq.) transscriptas esse eo elucet, quod interpolator ille nna cum sacrae scripturae verbis (Apoc. 20,10) ipsius Auguetini ennntiatom (vol. II p. 424, 4) hoc iam ad indicium novissimum pertinet recepit (cf. CE 49 praef. p. LVI et p. 146, 9). — In codicibus F i H ß b libro XVIII summarium praemissuin est, qnod 'cum et verbis et capitulorum distinctione plane ab traditis titulis et partibus libri recedat', praefationibns editionum inserere et Hoffmann (vol. I praef. p. X adnot.) et Dombart (ed.' vol. II p. X sqq.) operae pretium esse duxerunt. Itaque hic quoque ex illorum virorum recensione lectionibus variis auctis iterandum esse videbatur: Explicit liber septimns decimus | incipiunt capitula libri XVIII. I. Recapitulado huius operis et origo procursusque universorum in terra regnorum (C. 1. 2. 3a). II. De institatis legum apud Graecos et de fratre Foronei, qni ut deus coeptus est coli, eo quod temporum annorumque cursus docuerit observari (c. 3b), et de Io, quam ut deam Aegyptii coluerunt (c. 3 b), et de morte Isaac et geminis eius liberie et de Ioseph a fratribue vendito (c. 4). III. De Ape Argivorum rege, Serape ab Aegyptiis nuncupate et culto, et de bove, quem idem Aegyptii coluerunt (c. 5), et de morte Iacob et de Argo, quomodo deus haberi coepit (c. 6), et de morte Ioeeph (c. 7) et nativitate Moysi, de Prometheo et fratre Atlante, et de Mercurio et Hercule ac ceteris in deos relatis (c. Sa). IV. De Minerva et de diluvio sub Ogygo facto (c. 8b), et cur civitas Atheniensis tala nomcn acoeperit vel in ea Ariopagus 1 sq. Ut editur FUß; Explicit lib. XVII ciuitatis dì | incipiunt capitula sequentis operis Explicit lib. XVII | incipit lib. XVIII b 4 de' om, (b?) Hoffm. β obseruari F l H ß b ; observare Domi). de io FnHß; ideo b 7 et libris geminis eins liberie b 9 serape ι Η; sarape ßb Hoffm. \ om. Γ 10 cultu F"H 12 & de prom. "i 13 fratre Atlante Hoffm.·, fratre eius atlante ~; adrathlante FHßb ercule F 16 mineruia F sab F i H ß ; ab b Hoffm. Ogygo Domb. sec. mss August. ; ogigio π ; ogige FHßb Hoffm. ie ariopagus F - H ß b ; cf. p. 267,20; 30: Areonpagon

XIV

PRAXFATIO

sit vocatus, et de contentione ^d^eorum et de aententia feminarum (c. 9) et de diluvio sub Deucalione (c. 10). V. De Moyee et egreseu Hebraeoram e^ Aegypto et de leen Nave filio et in terram repromiseionis introita (c. 11) et 6 lacrie ao Indie a gentibus institutes et de Hercule ac Minerva ac reliquie, qni dii appellati sunt (c. 12). VI. De iudicibus Hebraeoram et de monetruosis hominum transfonnationibns, quae gentilium fabulae confinxernnt, qnibus lados error hominum consecravit et de Apolline et Libero et io Perseo (c. 13) et poetis, qui homines esse déos dixernnt (c. 14). VII. De principio regni Mycenarum et primo rege Fico et Fauno (c. 15) et post evereionem Troiae Latino, Fauni filio, et de Graecorom tempio, pro qno alites pugnare dicuntur (c. 16), et de hominibns in bestias commutati s (c. 17). ]ü Vili. Quomodo de Babylone sit fugiendum; et daemones ea tantum facere, quae voluntas divina permittit, posse tamen eos per fantasiam multa confingere, ut putentur etiam homines in bestia* demutare (c. 1S). IX. De transfugio Aeneae ad Italiam et de singularum :o gentium regnis (c. 19) et de Hebraeoram a Saule et deincepe (e. 20) et de Romano regno et de duobus geminis et condita Roma (c. 21). X. Qui apud Hebraeos regnaverunt, quando Roma condita est (c. 22), et de Sibylla Erythraea et ceteris, quarum et verba 1 et de contentione (d^eorum Hoffm. (cf. p. 267, 3: de lite deorum); et de cont. eorum F H ß b ; et cont. virorum ao feininaram "i et de sententia feininarum F H β Hoffm.·, et desentia fem. b ; om. ι a deo calione F β b ; de uócalione ι 3 et egr. F n H ß ; egr. b Hoffm. (om. et) ebr. b 4 hiesu nauae β promiss. Aug. ms$ plerr. p. 269, 16 ; 270, 1 introitum F 5 lucidis β; dilncidie H a gentibns Domb.; agentibus F ~ Η β b herculae ßb e et reliq. ßb 7 ebr. b 8 confìnxerunt ~ H ; confix. Fßb * de F ~ Η β ; om. b Hoffm. appoll. Hß et de lib. Η 10 poetis Γ ι Η β Hoffm.·, petis b 11 mecenarum m(o)econearQm F H ß b Hoffm. pioco ßb 18 qua H pugnare F ^ H ß ; dignare b (? Hoffm.) 14 bestias - H ' ; bestiis F H ' ß b IS permittit F ^ H ß Hoffm.·, pennitii b 17 fantasiam multa η (ohi. per) putentur ~>Hßb; putantur F IS bestias i H ß b ; bestiis F 19 De transfugio Domb. (cf. Prudent. Symmach. 2,504) ; d&rana fusio F ; de transfusione ~iHßb Hoffm.; cf. vol. 1115, 30 enee F ÎO a] ac - H suale H 21 regno F i H ß ; rege b Hoffm. S3 Qui apud " H ß ; Quia apud F ; de uia apud b; De iis qui apud Hoffin,. 24 ericthea ßb et verba F H ß b ; et om. ~

PRAEFATIO

XV

poiiit (c. 23), el de decern tribnbus in Aesyrioi ductis et qnoe Romani in deos rettulerint (c. 24 a). XI. De Manasse, a quo Eaaias perhibetur occisas (c. 24 b), et de duabas tribubus in Babylonem ductis et de Septem sapientibus (c. 25) et de Cyro et Dario, qui captivos Iudaeos libertati 5 pristinae reddiderunt, et de historia Iudith (c. 26) et de prophétie, quo quie tempore prophetarit (c. 27). XII. De Osee et Amos io. 28) et Esaia et Michaea et Iona et Ioele prophétie, quae de Christo et ecclesia prophetarint

io

(e. 29—30).

XIII. De Abdia, Naurn et Âbbacuc et cantico eins (c. 31—32). XIV. De Hieremia et Sophonia (e. 33), Daniele et Hiezechiele (c. 34), Aggaeo et Zacharia et Malachia prophétie et quae de novo praelocuti sunt testamento (c. 35). XV. De Esdra et Esther quod ab hoc tempore non 15 reges, sed principes praefuerint Iudaeis usque ad Arietobolum et de Macchabaeorum libris, et qui eo tempore passi sunt, inter martyres ab ecclesia recepti (c. 36'), et quod paene omnes philoeophi post Esdram fuerint, per quod prophetia prior apud Hebraeos esse reperiatur quam apud gentes philosophia (c. 37), et io de litteris, quia iam fuerint ante legem et cur ecclesia in canonem aliquos non recipiat libros [e. 38—39). 1 decim b assyriam "ι 8 rettulerint F; retulerint β; retulerunt "iHb Hoffm. Do.3 (rett.) s esaias β Aug. ; esayas H; isaias F ~ b 4 duobus β 1 tribus F i deductis F ; sed cf. p. 289,24 e de historia " H ; de om. ßb Hoffm.·, de storia F de* F i H ß ; om. b Hoffm. 7 prophetant ~ 8 De ose F ; De osee (-ee, -eae) "ιΗβ; Déos e¿ b et amos ßb; et om. rell.(?) Do.* esaia β Aug.·, esaya/ H; isaia F i b e iohele F " H ; iohel ßb quae de β ieoniec. Domb. coll. p. 294, 9; 296,17)·, q u i d e F i H ; q u o d d(!) b ;

quod de Hoffm. ; quid de Do." (coll. p. 292, 21) 11 Xlil] om. η abdi F abbacuc F ; abacuc ~iHßb canticis H le XIV] XII11 hieremiam b et1 om. β 1 soph. FH; soff, i ' ß b ; suff. ί · dámelo b; danihelo et ezechielo F t ; et ezechiele H; om. bß 18 zacchar. β quae F i β (cf. p. 303,27); qui H; quod b Hoffm.

14 preloquuti F

16 X V J X I V " , eademquc differentia

deinceps ezdrabß heater F~Hß; hesdr (!)b et quod i ; et om. FEßb 1? mach. F - H ß η sq. cf. p. 311,20 18 et ab eccl. β recepti η β; receptis FHb omnia H 1· ezdram b; hesdram F per quod H Domb. (conicc.); per quos Fbß Hoffm.·, et quia " 19sq. prophetia prior . . rep(p)eriatur F"iH; prophetiae priores . . rep(p)eriantur b β Hoffm. 80 quam] quae β philosophia F"iHß; philosophia· b Hoffm. 81 in ~Hßb: om. F

XVI

PRAEFATIO

XVI. Dr hie, qui m u n d u m antiquiorem esse, q u a m sacrae teutantur litterae, confinxerunt, et de philoeophicarum discrepatione sectarum, vel quae singulae eorum sectae defenderint (c. 40 et ila). XVII. Qaod, cum gentiles passim et indiscrete philosophes inter se dissidentes receperint [dum], nostra religio pseudoprophetas inprobaverit divinorum auctoritate fulta voluminum, i n qua totius sit scientiae plenitudo (e. 41b), et quomodo Ptolom a e o roganti a septuaginta interpretibus scripturae in linguam Graecam translatae sint (c. 42). XVIII. Cur Graeca tranelatio discrepat ab Hebraeo, cum Iona propheta eleganter ezpositum (c. 43—44); et de captiyitatibus Iudaeorum diversa per regna sibi succedentia tractis et de ducibuB, qui Iudaeis interea praefuerunt, t e m p l u m q u e sacrilegios temeratum i c. 45 a). XIX. D e P o m p e i o duce Romano, quomodo Hierosolymam ingressus Iudaeos tributarios fecerit, et de Herode alienígena (c. 45 b), et quod Christo nato jl passo Iudaei per orbem cum libris suis ad testimonium sint dispersi (e. 46), et de l o b (c. 47). X X . D e prophetia A g g a e i (c. 48)., quomodo domum Dei n o n templum, sed ecclesiam significaverit, in qna modo et boni et mali sunt (c. 4.9), et de passione et de resurrectione Christi et apoetolorum praedicatione (e. 50), et quod causa haereticorum

8 confinx. I H ; confix. F b ß Hoffm. 3 uel quae F H ß ; t ( = vel) b; uel q m ( = quomodo) "i sectarum [et quid] t sing u l a e Hoffm. β d u m nostra b ß Hoffm. (dum seckisit Bomb.·, c f . p. 316, 26); d u m n a m F ; diuina i H speudopr. b 7 diuinarum b Hoffm. β in q u a totius F ß ; in 'q ( = qua) tocius H ; inquantotius b ptolomeo H ß b ; ptholom. ~ ; phtolom. F IO translati H 11 diecrepet? Domb. ab F - ' H ß ; ad ab Hebraeo Bomb. {cf. p. 323, 30); hebrea mss Hoffm. c u m ] in? Domb. 13 Iona] roma ι H propheta eleganter ß ; propheta eligant F; prophetia eligant (elegant ".*) ι (cf. 95, 28; 124, 4); prophetg legantur b Hoffm. ; propheta deneganter H expoeita ~ 18 tractatis ß et om. H 11 sacrilegis H 1β hierosolimam mss; Hierosolyma D o . * 17 fecerit b ß ; fecit F ~ H de om. b ß H o f f m . 18 e t ] i d ê H per ordinem " H 19 Übrig F H ß (cf. p. 328,27sqq.); l i b e r i e "b Hoffm. 21 propheta bß a g g e i ßb (cf. p. 331, 26); zachariae F - H tZsq. ut editur " ; d e ' om. ßb Hoffm. ; et de reeurr. et de pass, christi F

PRAEFATIO

XVII

ad profectum magie tendat ecclesiae, et quod per illos infamentur, qui in ea positi male vivant, quod ab initio usque nunc et mundi persecutiones et Dei consolationes habeat ecclesia (c. 51), et de decern persecutionibus ecclesiae inconvenienter decern plagis Aegypti coaptatis (c. 52), et quod ignoretur novissimus dies (e.53a), et contra eos, qui Christi doctrinam magicis artibus dicunt gentibus esse persuasain (c. 53 b; 54). Eiusmodi tituli ab eis, qui ex codicibus quibusdam (cf. vol. I praef. p. XII) in editiones recepti sunt, plane diversi et ' m i n u s apte accurate eleganter compositi recentioremque aetatem redolentes' (Domb.) in codicibus A F i etiam a l i i s l i b r i s praemittuntur, velut libro XIII Ípart im ; cf. vol. I p. 679 adn. crit.) in A fol. 143', in - fol. 121", in F fol. 203 r ; libro XIV in A fol. löti r , in "ι fol. 130 T , in F fol. 2 3 1 ' ; libro XV in A fol. 171 r , in ~ fol. 141T, in F fol. 2 6 4 ' ; libro XVI in A fol. 191 r , in η fol. 154' ; libro XVII in A fol. 206', in ι fol. 168'. T e r t i i g e n e r i s c u i u s d a m s o m m a r i a in codicibus ", I (partim), H libris XX—XXII addita sunt (in H fol. 221 r ; in ι fol. 2 0 8 ' ; de cod. D cf. p. IX): Explicit liber X1XU". Incipiunt capitula de libro uicesimo. De primis iudiciis et secundis I. De inequalitate iudicii II. De iudicio ultimo III. De mille annis IIII. De ligatione diaboli V. De solutione diaboli VI. Si tempore antichristi est aliquis accessurus ad fidem VII. De mille annorum regno sanctorum VIII. De bestia IX. De animarum resurrectione X. De sacerdotibus XI. De solutione diaboli XII. De annis tribus et mensibus sex XIII. De iudicio nouissimo XIIII. De libris apertis XV. De mari XVI. De animabas sanctorum XVII. De conflagratione mundi XVIII. De mari XIX. Ubi erant sancti, cum mandus ardebit XX. De uiais, quos inueniet dominus XXI. De prophétie XXII. De indicio nouissimo XXIII. 1 prof. F", H β Hoffm. ; perf. b et quod . . ecclesiae (4) om. H infamentur "! Hoffm.·, infametur F ß b 4 inconaeniendis H 6 aegyptiis i ' J persuasam i*(?)Hß(?); persuasum ï i ' i ? ) ; pernasa (!) b Addid. expliciunt capitula libri XVHI F 32 Post IIII in ι legitur: V De mundo pro mille annis posito. VI De ligatione diaboli. Eodem modo numeri capitum sequentium discrepant in cod. ~ 28 De tempore antichristi. Sit aliquis accessurus ad fidem 1 accersurus H 24 regno sanctorum] regnatorum(!) H t e De tribus annis 1 27 et 20 De mare " 29 post De mare interseruit ~ : XXI De tempore nouissimo. it sqq. XX] XXII " XXI] XXIII XXII] XXV(!) ι XXIII] XXVI -

XVIII

PRAEFATIO

(H: fol. 236*. In ' hoc summarium deest, sed inde a fol. >229'' titilli capp. VI—XVII inter ipsa textes verba interposita sunt) : Explicit liber XXU". Incipiunt cap. de libro XXI. Exemplis confirmât miracula mundi, penas inipioruin cum 5 corporibus futuras, cap. I"". De dolore animi II. De miraculis III. De lucerna semper ardente IIII. De stella V. De homiqum dissiinilitudine VI. Contra gentes VII. De uermibus penarum eternarum VIII. De demonum spiritibas. qualiter igne cremandi sunt IX. De corporeo an incorporeo igne X. Contra gentes XI. io De temporalis penis XII. De infantibus qui maligno spiritu afficiuntur XIII. Contra eos qui dicunt non eternas penas siue demonibus siue hominibus impiis esse futuras XUII. Contra eos qui dicunt non in eternum baptizatos dampnandos, quainuis impie egerínt XV. Contra eoe qui baptizatis quamuis male 15 agentibus uitam promittunt XVI. De his qui temporarias passuri sunt penas XVII. Contra eos qui dicunt in sceleribus uiuentes christianos, si elemosjnaa faciant, uicturos XVIII. Finiunt capitula de libro XXI". Incipit liber XXI" e . (H: fol. 247 τ ; Ί fol. 237ν, 238r): Explicit liber XXI a ". Incipiunt capitula de libro XXII1'. De angelis cap. I. De noluntate dei II. De resurrectione III. Contra gentes IIII. De mirabilibus ecclesiae V. Contra gentes de resurrectione VI. De infantum resurrectione mulierumque et informi um hominum ratio VII. De dampnatione hominis in 25 mundo VIII. De bonis qui in mundo sunt IX. De epe futura Χ. Contra gentes de resurrectione XL Quid acturi sunt sancti XII. Incipit liber XXII M . —

20

Cum s u b s c r i p t i o n i b u s , quas codices in fine t o t i n s so operis exhibent, in adnotatione critica (vol. II p. 635) aiferendis non satis loci patuerit, eas hie praemittere liceat: E x p l i c i t l i b e r X X I I s a n c t i a u g u s t i n i de c i u i t a t e dì Β (item fere a, nui quod uigeaimus s e c u n d u s et áei habet). E x p l i c i t contra paganos l i b e r u i c e s i m u s secundus a u r e l i a u g u s t i n i epi y p p o n i r e g i e n s i s c i u i t a t i s dei A. 7 penarum om. ~ 8 Demonum spiritus qualiter "i IO De penis temporariis ~ malignorum spirituum " 11 afficiantur ~ 13sq. non in eternum dampnandos quamu. imp. eg. baptifatos " 14 qui iam bapt. ~ 15 temporarias om. "> pass, sunt] patiuntur "ι 82 Contra gentes IIII om. "i miraculis 1 VJ IIII " 28 de resurrectione om. 1 Ibidem, sequitur: VI De mirabilibus. VII Contra gentes de resurrectione 2« VII] Vili 25 Vili] Villi itemque deinceps ~ 2β s H

PRAEFATIO

XIX

E x p l i c i t l i b e r XXII sci a u g u s t i n i epi de c i u i t a t e dì

-i.

E x p l i c i t l i b e r · X X I I • a u g u s t i n i de c i u i t a t e dei c o n t r a p a g a n o s , a m e n b (item D, sed eel a n g u s t i n i , omisso amen). E x p l i c i t deo g r a t i a s e. E x p l i c i t l i b e r de c i a i t a t e dei s a n c t i a u g u s t i n i epi. L a u s t i b i sit xpe ρ qm l i b e r e x p l i c i t iste. E s t e m e i m e m o r e s r o g o uos m e a s c r i p t a l e g e n t e s Η. G l o r i a et h o n o r p a t r i et f i l i o et s p i r i t u (-ni m. 2) fco o m n i p o t e n t i deo in e x c e l s i s in s e t a s c i r u m B. Pauca denique in uniuersum de huius quartae editionis condicionibus dicenda mihi esse videntur. Principi curae mihi fuit apparatum criticum, quantum per brevitatem temporis operi renovando constitati et per angustias spatii, quod adnotationi sub textu in tertiae editionis speciem quam maxime conservando relictnm erat, fieri potuit, nova lectionum materie augere, praecipue in posteriore operis parte. In li bri s I—V propine ad Lugdunenses illos antiquissimos et optimos (LA) accessi, in qaibus, exceptis transmutationibus quibusdam vocabulorum*), summam fiduciam ponere licet. A l i b r o VI autem usque ad X codice C, praesertim ubi cum inelioribus recentiorum mss (KFlp) congruit, duce usus sum, cautius sane, ubi peculiares exhibet lectiones, cum eum audacioribus interpolation!bue non intactum esse satis constet.**ì I n d e a l i b r o XI codicem V, quem pluris quam C, minoris quam L aestimandum censeo, in emendatone perficienda secutus sum.***) Et textum librorum I—XVI hac ratione castigatum, si paucos locos fnndiius corruptos f ) excipere velie, haud ita longe *) Cf. vol.1 praef. p.III; Bayr. Blatt, f. d.Gymn.-Schulw. 1927 (63) p. 160. — Oritur quaestio, num codicibus HA) et C (rell.) duae diversae 'Civitatis Dei' r e c e n s i o n e s ex ipsiue Augustini aetate nobis traditae sint, cum libros, quos manipulatim primum in lucem editos esse constat — cuius editionis progeniem L esse opineris —, postea to to opere abeoluto non eine aliqua orationie correctione in unum coactos esse coniectari possit. **) Cf. vol. I praef. p. V; Bayr. Blatt, f. d. Gymn.-Schulw. 1. c. p. 163. ***) Codicum principalium L(A)CVetiam minutiora menda, velnt calami lapsus, in adnotatione critica enotavi, cum ea in examinandis novia mes aliquo pondere esse poesint. t ) Cf. e. gr. illa Varronie verba in lib. VI c. 6 (vol. I p. 254,16) et VII c. 24 (vol. I p. 304, 20eq.).

XX

PRAKFATIO

a genuinie Augustini verbis abhorrere posee iam licet persuasimi habere. In l i b r i s X V I I — X X I I autem, ubi antiquiseimorum codicum auxilio omnino destituimur, multa dubia, si minus in enuntiatorum sensu, qui plerumque constat, at tamen in elocutione, in verbis eligendis et disponendis, ultra relinqui confiten dum est. Quae nescio an prius ad liquidum perduci non poeeint quam antiquiores aut meliores quam nane habemus codices reperire contigerit. *) Sola enim sermonis Augustiniani cognitione, quamvis utilis ea sit, tot verborum corruptelis mederi non possumus, praesertim cum adhuc careamus et operum quorundam Augustini editionibus satis bonis et studiis satis multis et subtilibus propria« orationis dictionisque quaestiones tractantibus. In totum quidem me in illis sex libris, omnibus rebus quae dubitationem movere poterant consideratis et perpensis, codicemB, cuius lectiones partim codice D comprobantur, ducem retinuisse, nisi certae cur ei diffiderem snbessent causae, supra iam exposui.**) Hanc vero textus condendi rationem aliquo iure nonnunquam arbitratus et inconstantiae insimulari posse non ignoro ; sed altera via non patebat. Difficillima autem videbatur emendado locorum ex sacris scripturis allegatorum. Non solum enim Augustinum ipsum, cum eos hic e memoria recitaret, illic ex libris ecclesiasticorum, quorum sententias excerpturus erat, transscriberet***), alias alibi lectiones praebnisse, sed etiam libraries postea nonnulla vocabula et enuntiata, qualia in sollemni ecclesia« ritu audire vel legere solebant, immiscuisse vel transmutasse constat. Accurate utique in textus emendatione distinguendam esse censeo ipsius Augustini orationem a sacrae scripturaef) *) Si indicem codicum 'Civitatis Dei' perlustrarne, quem composuit A. de L a b o r d e (Les manuscrits à peinture de la Cité de Dieu de St. Augustin, Paris. 1909 torn. I p. 77 sqq.), cognoscimus ex ingenti recentiorum mes numero paucos adhuc in usum criticorum adhibitos eosque magie casa quam Consilio electos esse. **) Cf. p. VI sqq. ***) Cf. in lib. XVIII cap. 46 (vol. II p. 327, 27 sq.) sacrae ecripturae verba ad Hieronymi vereionem accommodate, (Frick, Font. Aug. p. 66) et adnot. crit. ad vol. II p. 476, 23eqq. (471, 21 i. f ) Exempli gratia moneo h o c pro h u e saepius in locis e scripture sacra repetitis inveniri (cf. vol. II 161, 10; 12; 2 2 3 , 2 ; 464, 33), in ipsius Augustini oratione autem (cf. vol. I 4, 22; 114, 21) perraro probandum esee, velut in vol. II p. 96, 23, ubi h o c ad ipsa scripturae sacrae verba adiungitur, et p. 346,12, ubi euphoniae causa positura essç videtur ( h u n c . . . hue!).

ΡΚΑΕΓΑ'ΠΟ

XXI

sermone et a stilo titulorum singulis capitibns additorura, quos ab Angustino compositos esse nego.*) O r t h o g r a p h i a n t , qualis in tertia editione fait, intactam fere reliqai**) extenúe operis condicionibas coactas; quam rem minoris momenti ducere licet, cum prisca scripturae forma mannscriptis Tel antiquissimis saepe inter se dissentientibos rix ex parte restituì possit. Notas locorum, quos Augustinus ex aliis libris allegavit aut respexisse videtur, quantum potui, auxi, praecipue e Weymani indicibus; doleo, quod et otii et spatii angustiae obsta bant, quominus ipse plura indagarem. Hoc quoque volumine absoluto me illis, quos in priorie praefatione nominavi, yiris doctissimis et humanissimis, inprimis Carolo Hartmann Baruthino et Àlberto H a r t m a n n Monacensi, summam gratiam debere sentio. Ac si forte mihi contigerit opus ab ipso priore editore moribundo fere traditum ita continuare, ut nomine B e r n a r d i D o m b a r t , viri reverendissimi et quem religiosa quadam diligentia in studia Augustiniana incubuisse scio, non indignum videatur, satis habebo. B a r u t h i , Id. Dec. MCMXXVIII. Alfonsos Kalb. ·) Praeter ea, quae in vol. I praef. p. XII commemoravi, cf. libri XX cap. i argumentum: Quod . . . p r o l a t u r u s sit (seil. Augustinus). **) Scripsi autein A r r i a n u s , h e r e m u m , oportunus et scribendum esse ubique secundum optimos codices arbitrer adq u e , b e n i u o l n s (maliuolusetc.), c o t t i d i e , D a n i h e l , di, d i s , e x s e r e r e , I s r a h e l , q u e r e l l a , r e p p e r i r e , scola, S y l l a , u r g u e r e , fortasse etiam aput, d i a b u l u s , f i n e t u s , f r a g l a r e (II, 122,2); P a s c a (I, 116,28 codd. LA). Praenomina in antiquissimis mes plerumque per singularum litterarum compendia scripta sunt (cf. codd. LC in lib. I c. 16; II c. 12, 17: III c. 21, 24, 26 etc.).

ADDENDA ET CORRIGENDA. vol. I p. 79 1. 17 in testa lege: f l a g i t i o s o r u m ( = tnss; cf. praeter locos ibi iam allegatos vol. II311,23 gravissima atque horribilia) „ I p. 212 in indice locoram adde ad Sali. Catä. ti, 7: cf. E. H o e h n e , Die Geschichte des Salluattextea im Altertum, München 1927, pg. 107 sqq. , 1 p. 262 in nltima app crit. linea lege: n u n t . 1 „ I p. 440 in app. crit. lege: » e o r u m Cv (cf. II 105, 13) , II p. 64 in app. crit. lege: 11 a r c h e o t y p o F A i ' B H e ed. Arg. „ II p. 82 in app. crit. lin. 1 lege: n u n c u p a t u r F 1 „ U p 114 lin. 9 in textu lege: i n c l i n a r e t „ II p. 244 in app. crit. lin. 1 lege: in quo Bb „ II p. 264 in app crit. lege: 30 s a m u h e l s a u l H regie A - e 0 „ II p. 344 in app. crit. lin. 3 lege: VITI ab ρ a II p. 361 in app. crit. lege: 32 q u i d Hv . II p. 390 in app. crit. lege: 18 h o ci η e EG (in ras.), ~ ed. Arg. „ II p. 677 in app. crit. lege: 3S e u u o d i o ρ

SIGLORUM INDEX. r Β A F Ο Β D Η β a b e f g 1 ρ q r s t μ

= cod. Veron. n.28, laec.VI, lib. XI—XVI. = cod. Mooac. (Fris.) lat. n. 6259, saec. X, lib. XV— XXII. = cod. Monac. (August.) lat. n. 3881, saec. X, lib. I—XXII. = cod. Monac. (Frie.) lat. n. 6267, saec. IX, lib. I - X V I I I . = cod. Sangall. n. 178, saec. IX, lib. XI—XXII. = cod. Monac. (Ratisb.) lat. n. 13024, saec. X, lib. I—ΧΧΠ. = cod. Bernens. n. 12/13, saec. XI, lib. I—XXII. = cod. Bernens. η. .862, saec. XI (X?), lib. XIX—XXII. = cod. Monac. (Caesar.) lat. n.28186, saec.XIII, lib.I—ΧΧΠ. = specimen cod. Bernensis n. 134, saec. X, lib. I—XXII. = cod Par. n. 2060, saec. X, lib. I—XXII. = cod. Par. η. 20M, saec. X. lib. I—XXII. = cod. Par. n. 11638, saec. X, lib. I—XXII. = cod. Par. n. 11687 (Germ. 263), saec. XI, lib. XI—XXII. = cod. Par. (Corb.) n. 12216, saec. X, lib. XVI—XXII. = cod. Lugdun. n. 606, saec. IX, lib. I (init.); VI—XIV. = cod. Patar. n. 146», saec. XIV, lib. I—XXII. = cod. Patav. n. 1490, saec. XIII, lib. I—XXIL = specimen cod. Farfensis n. 26 (bibl. Vitt. Emm.), saec. XI. = specimen cod. S. Crucis η. 188 (bibl. Vitt. Emm.), saec. X. = specimen cod. S. Crucis η 891 (bibl. Vitt. Emm.), saec. X. — cod. Par. η 2171, saec. XI (Anecdota Maredsolana Morini I p. 20 sqq.). π = lectio oes Primasianae. E Eugippii Excerpta ed. P. Knoell, Vindob. 1885 (CSEL IX1). E* = cod. Ambros. c. 78 inf., saec. VU ; E d = cod. Desnoyersii n. 1720, saec. VIII; E» = cod. Sangall. n. 176, saec. IX; E™ = cod. Cheltenh. (Mediomont.) n. 12263, saec. VIII; Ε·· = cod. Par n. 11642, saec. IX; E

20

25

30

20

S. AUGUSTINI

beatiis videretur, Socrate disputante et ei quam miser esset, quoniam stultus esset, demonstrante flevisse. Huic ergo stullitia fuit causa eliam huius utilis optandaeque tristitiae, qua liomo esse se dolet, quod esse non debet. Stoici autem non stultum, sed sapientem aiunt tristem esse non posse. CAPUT

IX.

Ve perturbationibus animi, quarum affectus rectos habet vita iustorum. Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem 10 de animi perturbationibus adtinet, iam respondimus in nono huius operis libro, ostendentes eos non tam de rebus, quam de verbis cupidiores esse contentionis quam veritatis. Apud nos autem iuxta scripturas sanctas sali a inque doctrinam cives sanctae civitatis Dei in huius 16 vitae peregrinatione secundum Deum viventes metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, et quia rectus est amor eorum, istas omnes aflectiones rectas habent. Metuunt poenam aeternam, cupiunt vitam aeternam; dolent in re, quia ipsi in semel ipsis adhuc ingemescunt adoptionem 20 expectantes, redemptionem corporis sui; gaudent in spe, quia flet sermo, qui scriptus est: Absorta est mors in victoriam. Item metuunt peccare, cupiunt perseverare; dolent in peccatis, gaudent in operibus bonis. Ut enim metuant peccare, audiunt: Quoniam abundabit iniquitas, 26 refrigescet caritas multorum; ut cupiant perseverare, audiunt quod scriptum est: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit; ut doleant in peccatis, audiunt: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et Veritas in nobis non est; ut gaudeant in operi8 Cie. Tuse. 3, 32 XI C. ¿Γ& SO Rom. 8, 23 M 1. Cor. 16, 64 85 Mt. 24,12 87 Mt. 10, 22 8» 1. Io. 1, 8 8 et quoD. 1 4 qua] quia H quam V cum 1 13 sacras y (cf. 14,7) 17 äff. omn. H 18 in se AGHabe in spe Β 19 adopt.] aboli tionem 1 so in re Β 81 absorta FAFGBßabelE Oros. (CE 5, 662,4);

cf. CE 28", 500, 4; 33, 205,19;

57, 354, 21 app.

88 uictoria ΚΒΗΕ ϊρ Oros. 84 (h)abundauit β el ed. Arg. 85 refrigescit Π Η Ε ed. Arg. -scat β (sed cf. 368,27) ϊβ quoniam qui 1 87 fine V1 hic om. H 88 deeipimus Ev; cf. 23,28

DE Cl VITATE DEI L. XIV. C. 9.

21

bus bonis, audiunt: Hilarem àatorem dtligit Deus. Item sicuti se inßrmitas eorum firmitasque habuerit, metmint temptari, cupiunt temptari; dolent in temptationibus, gaudent in temptationibus. Ut enim metuant templari,

audiunt: Si quis praeoccupatus fuerit in aliquo delicto, 5 vos, qui spiritales estis, instruite huius modi in spiritu mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu tempteris;

ut autem cupiant temptari, audiunt quendam vira m fortem civitatis Dei dicentem: Proba me, Domine, et tempta me; ure renes meos et cor meum; ut doleant in tem- 10 ptationibus, vident Petrum Hentern; ut gaudeant in temptationibus, audiunt Iacobum dicentem: Omne gaudium

existímate, fratres mei, cum in temptationes varias incideritis.

Non solum autem propter se ipsos his moventur affectibus, verum etiam propter eos, quos liberari cupiunt ut ne pereant metuunt, et dolent si pereunt et gaudent si liberantur. Illum quippe optimum et fortissimum virum, qui in suis infirmitatibus gloriatur, ut eum potissimum commemoremus, qui in ecclesiam Christi ex gentibus venimus, doctorem gentium in fide et veritate, qui et plus omnibus suis coapostolis laboravit et pluribus epistulis populos Dei, non eos tantum, qui praesentes ab ilio videbantur, verum etiam illos, qui futuri praevidebantur, instruxit; illum, inquam, virum, athletam Christi, doclum ab ilio, unctum de ilio, crucifixum cum ilio, gloriosum in ilio, in theatro huius mundi, cui spectaculum factus est et angelis et hominibus, legitime magnum agonem certantem et palmam supernae vocationis in anteriora sectantem, oculis (idei libentissime spectant gaudere cum gaudenti-

15

20

25

30

I 2. Cor. 9, 7 7 Gal. 6, 1 10 Pe. 26, 2 11 Mt. 26, 76 14 lac. 1,2 19 2. Cor. 12, 6 28 1. Cor. 16,10 M Gal. 1,12; 2. Cor. 1, 21; Gal. 2, 20 Î8 1. Cor. 4, 9 » Pbil. 3,14 1 hilarem enim F (— Vulg. sec. Graec) i se om. b 18 in temptationibus uariis A1E T 84 futuri erant praeu. 1 25 uerum Bi «euinctuml 28 magnum agonem F B H a b V E ' magno agone A F G e l p E ^ e d . Arg. 80 spectant F F Η ρ ν speotantem A G b e E ed. Arg. expectane 1 expectantem a spectamus Β

22

S. AUGUSTIN!

bus, fiere cum flentibus, Toris habenlem pugnas, intus timorés, cupientem dissolvi et esse cum Christo, desiderantem videre Romanos, ut aliquem fructum habeat et in illis, sicut et in ceteris gentibus, aemulantem Corinthios et ipsa aemulatione meluentem, ne seducantur eorurn mentes a castitate, quae in Christo est, magnam tristitiam et continuum dolorem cordis de Israelitis habentem, quod ignorantes Dei iustitiam et suam volentes constituere iustitiae Dei non essent subiecti; nec solum dolorem, verum 10 etiam luctum suum denuniiamem quibusdam, qui ante peccaverunt et non egerunt paenitentiam super ininunditia et fornicationibus suis. Hi motus, hi afiectus de amore boni et de sancta caritate venientes si vitia vocanda sunt, sinamus, ut ea, 15 quae vere vitia sunt, virtutes vocentur. Sed cuín rectam rationem sequantur istae aiïecliones, quando ubi oportet adhibentur, quis eas tune morbos seu vitiosas passiones audeat dicere? Quam ob rem etiam ipse Dominus in forma servi agere vitam dignatus humanam, sed nullum 20 habens omnino peccatum adhibuit eas, ubi adhibendas esse iudieavit. Ncque enim, in quo verum erat hominis corpus et verus hominis animus, falsus erat humanus affectus. Cum ergo eius in evangelio ista referuntur, quod super duritia cordis Iudaeorum cum ira contristatus sit, quod 25 dixerit: Gaudeo propter vos, ut credatis, quod Lazarum suscitaturus etiam lacrimas fuderit, quod concupiverit cum diseipulis suis manducare pascha, quod propinquante passione tristis fuerit anima eius: non falso utique referuntur. Verum ille hos motus certae dispensationis gratia 1 Rom. 12,16 2 2. Cor. 7,6; Phil. 1,28 4 Rom. 1 , 1 1 ; 13 β 2. Cor. 11, 2sq. 7 Rom. 9,2 9 Rom. 10,3 Ii 2. Cor. 12,21 21 Mr. 3,5 25 Io. 11,15 2β Ib. 35 87 Le. 22,16 28 Mt. 26, 38 2 et] ut e esset β* 6 in ipsa A F β est in Χρο 1 9 esse β; sunt I E ' 11 inmunditiam FAI 1 (E) 18 carit. sancta 1 17 moribue V1 mórbidas Βe'E 19 formam Hab serui] dei TrE; sed cf. vol. I p. 389, 5sq. 24 duritia F A P B ß e p duritiam Hablv E d *'p 27 pasca Ved. Arg. 29 certe H E '

DE CIVITATE D E I L. XIV. C. 9.

23

ita cum voluit suscepil animo humano, ut cum voluit factus est homo. Proinde, quod fatendum esl, edam cum rectas et secundum Deum habemus has aflectiones, huiiis vitae sunt, non illius, quam futuram speramus, et saepe illis etiam 5 inviti cedimus. Itaque aliquando, quamvis non culpabili cupiditate, sed laudabili caritate moveamur, etiam dum noiumus flemus. Habemus ergo eas ex humanae condicionis infirmi tate; non autem ita Dominus Icsus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. Sed dum vitae huius infir- 10 mitatem gerimus, si eas omnino millas liabeamus, tunc polius non recte vivimus. Vituperabat enim et detestabatur apostolus quosdam, quos etiam esse dixit sine affectione. Culpavit etiam illos sacer psalmus, de quibus ait: Sustinui qui simul contristaretur, et non fuit. Nam 15 omnino non dolere, dum sumus in hoc loco miseriae, prefecto, sicut quidam etiam apud saeculi huius Iitteratos sensit et dixit, 'non sine magna mercede contingit inmanitatis in animo, stuporis in corpore'. Quocirca ilia, quae ¿πά&εια Graece dicitur (quae si Latine posset inpassibi- 20 litas diceretur), si ita intellegenda est (in animo quippe, non in corpore accipitur), ut sine Iiis adectionibus vivatur, quae contra rationem accidiint mentemque perturbant, bona plane et maxime optauda est, sed nec ipsa huius est vitae. Non enim qualiumcumque hominum vox est, sed 25 maxime pioruin multumque iustorum atque sanctorum: Si duerimus, quia peccatum mm habemus, nos ipsos seducimus et vertías in nobis non est. Tunc itaque ¿πάθη«* ista erit, quando peccatum in homine nullum erit. Nunc vero satis bene vivitur, sine crimine ; sine pec- 30 cato autem qui se vivere exislimat, non id agit, ut peccatum non habeat, sed ut veniam non accipiat. Porro 14 Rom. 1,31 15 Pe. C8.21 18 Ciò. Tuse. 3,6 g» 1. Io. 1,8 2 esset 1 8 has 0 ed. Arg. Θ autem om. Η ihc xpe H et om. Η 18 dixit esse 1 18 magna om. 1 contigit HI SO aphatia

FH 88 acced. 1 «7 quia V(corr .¿ApZ" (cf.20,28;446,2; 473,7; CE 60,462,9; 517,6; 523,28; 541,18al.) quoniam V(ab init.).

F Β H frell. ^ τ Ε 4 " '

80 uero] a u t e m l eiB(e?)v; om. Vrell ed. Arg

24

S. AUGUSTINI

si άπά&εια illa dicenda est, cum animuni contiiigere omnino non potest ullus affectus, quis hunc stuporem non omnibus vitiis iudicet esse peiorem? Potest ergo non absurde dici perfectam beatitudinem sine stimulo timoris et 6 sine ulla tristitia futuram; non ibi autein futurum amorem gaudiumque quis dixerit, nisi omni modo a veritate seclusus? Si autem ¿ηά&εια illa est, ubi nec metus ullus exterret nec angit dolor, aversanda est in hac vita, si r e c l e , hoc est secundum Deum, vivere volumus; in illa 10 vero beata, quae sempiterna promittitur, piane speranda est. Timor namque ille, de quo dicit apostolus lohannes:

Timor non est in caritate, sed perfecta caritas foras mittit timor em, quia timor poenam habet; qui autem timet,

non est perfectus in caritate, non est eius generis timor, 15 cuius ille, quo timebat apostolus Paulus, ne Corinthii serpentina seducerentur astutia; hunc enim timorem habet caritas, inimo non habet nisi caritas; sed illius generis est timor qui non est in caritate, de quo ipse apostolus

Paulus ait: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum

20 in timore. Timor vero ille castus permanens in saeciilum saeculi, si erit et in futuro saeculo, (nam quo alio modo potest intellegi permanere in saeculum saeculi?) non est timor exterrens a malo quod accidere potest, sed tenens in bono quod amitti non potest. Ubi enim boni 25 adepti amor inmulabilis est, profecto, si dici potest, mali cavendi timor securus est. Timoris quippe casti nomine ea voluntas significata est, qua nos necesse erit nolle peccare, et non sollicitudine iniirmilatis, ne forte peccemus, sed tranquillitate caritatis cavere peccatum. Aut si nul30 lius omnino generis timor esse poterit in illa certissima seguitate perpetuorum feliciumque gaudiorum, sic est 14 1.1o. 4 , 1 8

1 « 8 . Cor. 11,3

Í0 Rom. 8, 16

21 Ps. 1 8 , 1 0

1 (Porro) autem ei F ' F animo F G H a b 8 non om. Hb iriabsorde H 8 anget 1 tangitH aduers. 1 9 est hoc H est sup. lin. V 17 est generis V (ab init.) ν 18 et ipse A F G Β el ρ ed. Arg.

20 timore V plerr. ed. Arg., ut eodd. Amiat. Fuld. uero] enim Η

21 sic Η

timorem lv

DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 9.

25

dictum: Timor Domini castus permanens in saeculum saeculi, quem ad modum dictum est: Patientia pauperum non peribit in aeternum. Neque enini aeterna erit ipsa patientia, quae necessaria non est, nisi ubi toleranda sunt mala; sed aeternum erit, quo per patientiam pervenitur. Ita fortasse timor castus in saeculum saeculi dictus est permanere, quia id permanebit, quo timor ipse perducit. Quae cum ita sint, quoniam recta vita ducenda est, qua perveniendum sit ad beatarn, omnes aflectus istos vita recta rectos habet, perversa perversos. Beata vero eademque aeterna amorem habebit et gaudium non solum rectum, verum etiam certum; timorem autem ac dolorem nullum. Unde iam apparet utcumque, quales esse debeant in hac peregrinatione cives civitatis Dei, viventes secundum spiritum, non secundum carnem, hoc est secundum Deum, non secundum hominem, et quales in ilia, quo tendunt, inmortalitate futuri sint. Civitas porro, id est societas, impiorum non secundum Deum, sed secundum hominem viventium et in ipso cultu falsae contemptuque verae divinitatis doctrinas hominum daemonumve sectantium his affectibus pravis tamquam morbis et perturbationibus quatitur. E t si quos cives habet, qui moderari talibus motibus et eos quasi temperare videantur, sic impietate superbi et elati sunt, ut hoc ipso sint in eis maiores tumores, quo minores dolores. E t si nonnulli tanto inmaniore, quanto rariore vanitate Hoc in se ipsis adamaverint, ut nullo prorsus erigantur et excitentur, nullo flectantur atque inclinentur affecta: humanitatem totam potius amittunt, quam veram adsequuntur tranquillitatem. Non enim quia durum aliquid, ideo rectum, aut quia stupiduin est, ideo sanum. 2 Pa. 18, 10

8 Pa. ^ 1 9

1 (aie) dictum est Β ν 18 et dolorem *(inmarg•) 18 hoc eat Β ίβ timorea Β 1 Η ϊβ et om. 1 80 adaequuntur ö (ab el ρ ?) adaecuntur (aaa.) AFH ////quntur V adeequantur (ase.) Bv

5

10

15

20

25

30

26

S. AUGUSTINI CAPUT

Χ.

An primos homines in paradiso constituios ullis perturbationibus, priusquam delinquerent, affectos fuisse credendum sit. 5

10

16

20

25

30

Sed utrum primus homo ve! primi homines (duorum erat quippe coniugium) liabebant istos aflectus in corpore animali ante peccatum, quales in corpore spiritali non habebimus omni purgato finitoque peccato, non inmerito quaeritur. Si enim habebant, quo modo erant beati in ilio memorabili beatitudinis loco, id est paradiso? Qui* tandem absolute dici beatus potest, qui timore affìcitui vel dolore? Quid autein timere aut dolere poterant illi homines in tantorum tanta afluentia bonorum, ubi nec mors metuebatur nec lilla corporis mala valetudo, nec aberat quicquam, quod bona voluntas adipisceretur, nec inerat quod cameni animumve hominis feliciter viventis offenderei? Amor erat inperturbatus in Deum atque inter se coniuguin fida et sincera societate viventium, et ex hoc amore grande gaudium, non desistente quod amabatur ad fruendum. Erat devitatio tranquilla peccati, qua manente nullum omnino alicunde malum, quod contristerei, inruebat. An forte cupiebant prohibitum lignum ad vescendum contingere, sed mori metuebant, ac per hoc et cupiditas et metus iam tunc illos homines etiam in ilio perturbabat loco? Absit ut hoc existimemus fuisse, uhi nullum erat omnino peccatum. Neque enim nullum peccatum est ea quae lex Dei prohibet concupiscere atque ab his abstinere timore poenae, non amore iustitiae. Absit, inquam, ut ante omne peccatum iam ibi fuerit tale peccatum, ut hoc de Ugno admitterent, quod de muliere Dominus ait: Si

quis viderit mulierem ad concupiscendum earn, iam moe-

chatus

est earn in corde ais Mt. 5,28

suo.

Quam igitur felices erant

2 ullis Vf nullis qv 3 delinquerent Vf deliquerint qv 7 spirituali By 8 habemus V1 18 aBuentia VTp affi. rell. ν 10 dubitatio b ti alicunde F A ' F G ' e l p ed. Arg. aliunde A'G'B Habv 22 prohib. — metuebant om. 1 80 amitt. F I 1 si quia] qui Β si concupiscendam e eamom.I »ì erant F A F B e ' l p ed. Arg.

DIS CIVITATIS D E I L. XIV. C. 10. 11.

27

et nullis agitabantur perturbationibus animoruin, nullis corporum laedebantur incommodis: tarn felix universa societas esset humana, si nec illi malum, quod etiam in posteros traicerent, nec quisquam ex eorum stirpe iniquitate committeret, quod damnatione reciperet; atque ista 5 permanente felicitate, donee per illam benedictionem, qua dictum est: Crescite et multiplicamini, praedestinatorum sanctorum numerus compleretur, alia maior daretur, quae beatissimis angelis data est, ubi iam esset certa securitas peccaturum neminem neminemque moriturum, et talis 10 esset vita sanctorum post nullum laboris doloris mortis ëxperimentum, qualis erit post liaec omnia in incorruptione corporum reddita resurrectione mortuorum.

CAPUT

XI.

De lapsu primi hominis, in quo bene condita natura vitiata est, nec polest nisi a sito auctore reparari.

16

Sed quia Deus cuneta praescivit et ideo quoque hominem peccaturum ignorare non potuit: secundum id, quod praescivit atque disposuit, civitatem sanctam debemus adserere, non secundum iilud, quod in nostram cognitionem 20 pervenire non potuit, quia in Dei dispositione non fuit. Ñeque enim homo peccato suo divinum potuit perturbare consilium, quasi Deum quod statuerat mutare conpulerit; cum Deus praesciendo utrumque praevenerit, id est, et homo, quem bonum ipse creavit, quam malus esset futu- ¿6 rus, et quid boni etiam sic de ilio esset ipse facturus. J Gen. 1, 28 erant primi homines G H ß a b e ' v — 1 etj qui e* S si om.e 4 traiecerunt Hab ν ne a ' b ex eins b iniquitate P"AFG -tatem~B H ß a b e l p v 5 quod F A F G ß b e l p quo a quae Bv damnatione F A'FG -tionem A ' - B a b e l p ν i/o/fm (cf.p. 8, 4sqq.; 36,15sqq.; 44, 13 sqq. ; 49, δ sq.; 65,30; 67, 3 sq.) ita Hab β quia e 1β uitiata V; otn. pqv 1J et otn. F; cf. 401,20 hom. quoque Β ν ideoque hom.? Domi. 19 sanctam Fb ed. Lovan. sanctam eam FAG'Hßplerr. ν suam eam Β il dispensatone a 22 Nec ν

28

5

io

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

Deus enim etsi dicitur statuta mutare (linde tropica locutione in scripturis etiam paenituisse legitur Deum), iuxta id dicitur, quod homo speraverat vel naturalium causarum ordo gestabat, non iuxta id, quod se Omnipotens factum m esse praesciverat. Fecit itaque Deus, sicut scriptum est, hominem rectum ac per hoc voluntatis bonae. Ñon enim rectus esset bonam non habens voluntatem. Bona igitur voluntas opus est Dei; cum ea quippe ab ilio factus est homo. Mala vero voluntas prima, quoniam omnia opera mala praecessit in homine, defectus potius fuit quidam ab opere Dei ad sua opera quam opus ullum, et ideo mala opera, quia secundum se, non secundum Deum; ut eorurn operum tamquam fructuum malorum voluntas ipsa esset velut arbor mala ant ipse homo in quantum malae voluntatis. Porro mala voluntas quam vis non sit secundum naturam, sed contra naturam, quia Vitium est, tarnen eius naturae est, cuius est vitium, quod nisi in natura non potest esse: sed in ea, quam creavit ex nihilo, non quam genuit Creator de semet ipso, sicut genuit Verbum, per quod facta sunt omnia; quia, etsi de terrae pulvere Deus finxit hominem, eadem terra omnisque terrena materies omnino de nihilo est, animamque de nihilo factam dedit corpori, cum factus est homo. Usque adeo autem mala vincuntur a bonis, ut, quamvis sinantur esse ad demonstrandum quam possit et ipsis bene uti iustitia providentissima Creatoris, bona tarnen sine malis esse possint, sicut Deus ipse verus et summits, sicut omnis super istum caliginosum aerem caelestis invisibilis visibilisque creatura; inala vero sine bonis esse non possint, quoniam naturae, in quibus sunt, in quantum naturae sunt, utique bonae sunt. Detrahitiir porro malum non aliqua natura, quae accesserat, vel ulla eius parte sublata, sed ea, quae 8 Geii. 6, 6 1. Sam. (1. Reg.) 16,11 0 Eccle. 7, 30 ï scripturis sanctie B&v s separauerat H ed. Arg. 9sq. mala op. ν 12 op. mala H qua 1 15 ait om. 1 1· est om. A1 18 eam e io de] e r A i 22 omni modo β 26 poseet F ' H e 28 inuisibiliaque (om. uiaibilia-) l 1 ed.Lov. 29 posaunt F 1

Di! CIVITATE DEI h. XIV. C. II.

29

vitiata ac depravata fuerat, sanata atque correcta. Arbitrium igitiir voluntatis tunc est vere liberum, cum vitiis peccatisqiie non servit. Tale datum est a Deo; quod amissum proprio vitio, nisi a quo dari potuit, reddi non potest. Unde Veritas dicit: Si vos Filius liberaverit, tunc 5

vere liberi eritis.

Id ipsum est autem, ac si diceret: „Si

vos Filius salvos fecerit, tunc vere salvi e r i t i s . " Inde quippe liberator, linde salvator. Vivebat itaque homo secundum Deum in paradiso et corporali et spiritali. Neque enim erat paradisus corporalis propter corporis bona et propter mentis non erat spiritalis; aut vero erat spiritalis quo per interiores et non erat corporalis quo per exteriores sensus homo frtieretur. E r a t plane utrumque propter utrumque. Postea vero quam superbus ille angelus ac per hoc invidus per eandem superbiam a Deo ad semet ipsum conversus et quodam quasi tyrannico fa s tu gaudere subditis quam esse subditus eligens de spiritali paradiso cecidit (de cuius lapsu sociorumque e i u s , qui ex angelis Dei angeli eius effecti sunt, in libris undécimo et duodecimo huius operis satis, quantum potui, disputavi), malesuada versutia in hominis sensum serpere afïectans, cui utique stanti, quoniam ipse ceciderat, invidebat, colubrum in paradiso corporali, ubi cuin duobus illis hominibus, inasculo et femina, animalia etiam terrestria cetera subdita et innoxia versabantur, animai scilicet lubricum et tortuosis anfractibus mobile, operi suo congruum, per quem loqueretur, elegit; Roque per angelicam praesentiam praestantioremque natu ra m spiritali nequitia sibi subiecto et tamquam instrumento abutens fallacia sermocinatus est feminae, a parte scilicet inferiore illius humanae copulae incipiens, ut gradatim perveniret ad totum, non existimans virum facile credulum nec errando posse decipi, sed dum alieno cedit e Jo. 8, 36 8 peccatorum 1 a om. e 10 spirituali BHv 18 per om. V le et om. abv 17 quasi, quodam Β 20 facti 1 21 male suaaa β m suadenda b m. suadendi H in om. o horn, in H 22 sensum F

10

15

20

25

30

30

6

10

ti

80

8. AUGUSTIN!

errori. Sicut enim Aaron erranti populo ad idolum fabricandiim non consensit inductus, sed cessit obstrictus nec Salomonem credibile est errore putasse idolis esse serviendum, sed blanditiis femineis ad illa sacrilegia fuisse conpulsum: ita credendum est ilium virum suae feminae, uni unum, hominem homini, coniugem coniugi, ad Dei legem transgrediendam non tamquam verum Ioquenti credidisse seductum, sed sociali necessitudine paruisse. Non enim frustra dixit apostolus: Et Adam non est seductus, mulier autem seducía est, nisi quia ilia quod ei serpens Iocutus est, tamquam verum esset, accepit, ille autem ab unico noluit consortio dirimi nec in communione peccati; nec ideo minus reus, si sciens prudensque peccavit. Unde et apostolus non ait: „Non peccavit", sed: Non est sedudus; nam utique ipsum óstendit, ubi dicit: Per unum hominem peccatum intravit in mundum, et paulo post apertius: In similitudine, inquit, praevaricationis Adae. Hos autem seductos intellegi voluit, qui id, quod faciunt, non putant esse peccatum; ille autem scivit Alioquin quo modo verum erit: Adam non est seductus? Sed inexpertas divinae severitatis in eo falli potuit, ut veniale crederet esse commissum. Ac per hoc in eo quidem, quo mulier seducta est, non est ille seductus, sed eum fefellit, quo modo fuerat iudicandum quod erat dicturus: Mulier, quam

26 dedisti mecum,

ipsa mihi dedit,

et manducavi.

Quid

ergo pluribus? Etsi credendo non sunt ambo decepti, peccando tarnen ambo sunt capti el diaboli laqueis inplicali.

2 Exod. 32,3 eqq. 6 1. Reg. (3. Reg.) 11,4 10 1. Tim. 2,14 17 Rom. 6,12 sqq. 26 Gen. 3,12 ATGBelp ed. Arg. sensu Hab sensu» ν 23 temporali (ex corpor. corr.JV 80 fallacia AFGHpv fallaciamF(?)Babel ed. Arg. 81 inferioris 1 — 1 aron V β unum sup. Un. 1 hominem unum (OHI. homini) Η 9 Et Adam Ώοηιί). (progr. p. 7) sed ad am Ì'A FQBHel (marg), ed. Arg. sed et adam abv Adam ρ $ Hoff m. il ille uero e* 18 reus est H si msa plerr. ed. Arg.·, sed Ην; um. ρ le intr. pece. Β ν 17 similitudinem V 18 eos abv 25 mecum F G e ' l p v mihi AFBHßabe* ed. Arg. ipsa mi l 1 ed. Arg.

DB CIVITATE DEI L. XIV. C. 12. 13.

31

CAPUT X I I .

De qualitate peccati a primis hominibus admissi. Si quem vero movet, cur aliis peccatis sic natura non mutetur humana, quem ad modum illa duorum primorum hominum praevaricatione mutata est, ut tanlae corruption!, quantam videmus atque sentimus, et per hanc subiaceret et morti ac tot et tantis tamque inter sc contrarile perturbaretur et fluctuaret affectibus, qualis in paradiso ante peccatum, licet in corpore animali esset, utique non fuit — si quis hoc movetur, ut dixi, non ideo debet existimare leve ac parvum illud fuisse commissum, quia in esca factum est, non quidem mala nec noxia, nisi quia prohibita; neque enim quicquam mali Deus in ilio tantae felicitatis loco crearet atque plantaret. Sed oboedientia commendata est in praecepto, quae virtus in creatura rationali mater quodam modo est omnium custosque virtutum; quando quidem ita facta est, ut ei subditam esse sit utile; perniciosum autem suam, non eius a quo creata est facere voluntatem. Hoc itaque de uno cibi genere non edendo, ubi aliorum tanta copia subiacebat, tam leve praeceptum ad observandum, tam breve ad memoria retinendum, ubi praesertim nondum voluntati cupiditas resistebat, quod de poena transgressionis postea subsecutum est, tanto maiore iniustitia violatum est, quanto faciliore posset observantia custodiri.

5

10

15

20

25

CAPUT X I I I .

Quod in praevaricatione Adae opus malum voluntas praecesserit mala. In occulto autem mali esse coeperunt, ut in apertam inoboedientiam laberentur. Non enim ad malum opus 30 2 uted.V primi hominis peccati adruissi pq primi peccati per hominem adln, ν 7 et morti F A F G ß e l p ed. Arg. et om. BH ftbv et tot ac 1 8 conturb. 1 9 animalis Η 12 nisi] sed e* Heise 19 ciui V1 21 niemoriam He ed. Arg. 25 custodire 1 27 praebar. opus F ad opus pqv 28 praecesserit Ypraecessit ρqν

32

6

10

16

20

26

30

Β. AUGUSTINI

perveniretur, nisi praecessisset. voluntas mala. Porro malae voluntatis initium quae potuil esse nisi superbia? Initium enim omnis peccati superbia est. Quid est autem superbia nisi perversae celsitudinis appetitile? Perversa enim est celsitudo deserto e o , cui debet animus inhaerere, principio sibi quodam modo fieri atque esse principium. Hoc fit, cum sibi nimis placet. Sibi vero ita placet, cum ab ilio bono inmutabili deficit, quod ei magis piacere debuit quam ipse sibi. Spontaneus est autem iste defectus, quoniam, si voluntas in amore supcrioris inmutabilis boni, a quo inlustrabatur ut videret et accendebatur ut amaret, stabilis permaneret, non inde ad sibi placendiim averteretur et ex hoc tenebresceret et frigesceret, ut vel ilia crederei verum dixisse serpentelli, vel ille Dei mandato uxoris praeponeret voluntatem putaretque se venialiter transgressorem esse praecepti, si vitae suae sociam non desereret etiam in societate peccati. Non ergo malum opus factum est, id est ilia transgressio, ut cibo prohibito vescerentur, nisi ab eis qui iam mali erant. Neque enim fieret ille fructus malus nisi ab arbore mala. Ut autem esset arbor mala, contra naturam factum est, quia nisi vitio voluntatis, quod contra naturam est, non utique fieret. Sed vitio depravari nisi ex nihilo facta natura non posset. Ac per hoc ut natura sit, ex eo habet quod a Deo facta est; ut autem ab eo quod est deficiat, ex hoc quod de nihilo facta est. Nec sic defecit homo, ut omnino nihil esset, sed ut inclinatus ad se ipsum minus esset, quam erat, cum ei qui summe est inhaerebat. Relicto itaque Deo esse in semet ipso, hoc est sibi piacere, non iam nihil esse est, sed niliilo propinquare. Unde superbi secundum scripturas sanctas alio nomine appellantur sibi plácenles. Bonum est enim sursum habere cor; non tarnen ad se ipsum, quod est superbiae, sed ad Dominum, 3 Eccli. 10, 13 (16)

20 Mt. 7, 18

82 2. Peti' 2, 10

lperueuitnre 2 quae F A F B ß e l quid Gab quod Hpv 8 deferite ei] et 1 10 bono 1 18 crederet om. e 1J deseret B ' e ergo] enim Β Η 28 inhaereret 1 80 est om. b ed. Arg. 38 deum 1 ed. Arg.

DE CIVITATE D E I L . XIV. C. 13.

33

qnod est oboedientiae, quae nisi humilium non potest esse. Est igitur aliquid humilitatis miro modo quod sursum faciat cor, et est aliquid elationis quod deorsum faciat cor. Hoc quidem quasi contrarium videtur, ut elatio sit deorsum et humilitas sursum. Sed pia humilitas facit subditum superiori; nihil est autem superius Deo; et ideo exaltat humilitas, quae facit subditum Deo. Elatio autem, quae in vitio est, eo ipso respuit subiectionem et cadit ab ilio, quo non est quicquam superius, et ex hoc erit inferius et fit quod scriptum est: Deiecisti eos, cum extollerentur. Non enim ait: „Cum elati fuissent", ut prius extollerentur et postea deicerentur; sed cum extollerentur, tunc deiecti sunt. Ipsum quippe estolli iam deici est. Quapropter quod nunc in civitate Dei et civitati Dei in hoc peregrinanti saeculo maxime commendatur humilitas et in eius rege, qui est Christus, maxime praedicatur contrariumque huic virtuti elationis vitiiim in eius adversario, qui est diabolus, maxime dominari sacris litteris edocetur: profecto ista est magna differentia, qua civitas, unde loquimur, utraque discernitur, una scilicet societas pioium hominum, altera impiorum, singula quaeque cum angelis ad se pertinentibus, in quibus praecessit hac amor Dei, hac amor sui.

5

io

16

20

Manifesto ergo apertoque peccato, ubi factum est quod Deus fieri prohibuerat, diabolus hominem non ce- 25 pisset, nisi iam ille sibi ipsi piacere coepisset. Hinc enim et delecta vit quod dictum est: Eritis sicut dii. Quod melius esse possent summo veroque principio cohaerendo per oboedientiam, non suum sibi existendo principium per superbiam. Dii enim creati non sua veritate, sed Dei 30 veri participatione sunt dii. Plus autem appetendo minus e s t , qui, dum sibi sufficere deligit, ab ilio, qui ei vere 11 Pb. 72, 18 27 Gen. 3, 6 3 aliquod V 5 Bueum V (1595,18) β est sup. lin. 1; om. ed. Arg. 8 eo ipso quo resp. ν I 2 d e i e c e r e ' l 18 tum F 1 14 tunc H 22 in] cum 1 26 ipsi om. AH ed. Arg. hnnc ρ 27 sicnt om. 1 82 deíigit F A ' F (deligit — deficit; de infinitivo cf. vol. I

34

S. AUGUSTINI

sufficit, deficit. Illtid itaque malum, quo, cum sibi homo placet, tamquam sit et ipse lumen, avertitiir ab eo lumine quod ei si placeat et ipse fit lumen — illud, inquam, malum praecessit in abdito, ut s e q u e r e t u r hoc malum quod per5 p e t r a t u m est in aperto. Veruni est enim quod scriptum

est: Ante ruinam exaltatur cor et ante gloriam humiliatur. Illa prorsus r u i n a , quae fit in occulto, praecedit r u i n a m , quae fit in manifesto, dum illa ruina esse non p u t a t u r . Quis enim exaltationeni ruinam putat, cum iam io ibi sit defectus, quo est relictus Excelsus? Quis autem ruinam esse non videat, quando fit mandati evidens atque indubitata transgressio? P r o p t e r hoc Deus illud prohibuit, quod cum esset admissum, nulla defendi posset imaginatione iustitiae. E t audeo dicere superbis esse utile ca15 dere in aliquod apertum manifestumque peccatuin, unde sibi displiceant, qui iam sibi piacendo ceciderant. Salubrius enim P e t r u s sibi displicuit, quando flevit, quam sibi placuit, quando praesumpsit. Hoc dicit et sacer p s a l m u s :

Imple facies eorum ignomìnia, et quaerent nomen tuum, 20 Domine, id est, ut tu eis placeas quaerentibus nomen tuum, qui sibi placuerant quaerendo suum CAPUT

XIY.

De superbia transgressons, quae ipsa fuit deterior. 25

transgressione

Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in peccatis manifestis sufiugium excusationis inquiritur; sicut illi primi homines, q u o r u m et ilia dixit: Serpens seduxit me, et manducavi, et ille dixit: Mulier, quam dedisti

mecum, haec mihi dedit a Ugno, et edi. 7 Prov. 1 8 , 1 2 (16,18)

18 Mt. 26, 33; 75

Nusquam hie 20 Ps. 82,17

849,24) delegit A ' E · ed. Arg. diligit veli, ν eiom. λ — 1 defecit E " 6 ' ed. Arg. 3 ei sibi placet 1 β humilatur V 8 fit] est Τ 1 10 quod 1 ed. Arg. 13 poeeit 1 16 eeciderunt Γ ab 1» et] ut A s quaerant AF quer e 20 ut et tu V'b ïl placuerunt BH »y 28 superuia V transgreseorie V (32,16) -greesionis pqv 29 mecum J^GHbelp 1 ν (30,25) mihi A F B a p ' a] e e comedie 1

DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 14. 15.

35

sonat petitio veniae, nusquam inploratio medicinae. Nam licet isti non sicut Cain quod commiserunt negent, adhuc tarnen superbia in aliud quaerit referre quod perperani fecit: superbia mulieris in serpentem, superbia viri in mulierem. Sed accusatio potius quam excusatio vera est, 5 ubi mandati divini est aperta transgressio. Neque enim hoc propterea non fecerunt, quia id millier serpente suadente, vir muliere inpertiente commisit, quasi quicquam Deo, cui vel crederetur vel cederetur, anteponendum fuit. CAPUT X V .

io

De iustitia retributionis, quam primi homines pro sua inoboedientia receperunt. Quia ergo contemptus est Deus iubens, qui creaverat, qui ad suam imaginein fecerat, qui ceteris auimalibus praeposuerat, qui in paradiso constituerai, qui rerum omnium copiam salutisque praestiterat, qui praeceptis nec pluribus nec grandibus nec diflicilibus oneraverat, sed uno brevissimo atque levissimo ad oboedientiae salubrità· tem adminiculaverat, quo eam creaturam, cui libera servitile expediret, se esse Dominum commonebat: iusta damnatio subsecuta est, taiisque damnatio, ut homo, qui custodiendo mandalum futurus fuerat etiam carne spiritalis, fieret etiam mente carnalis e t , qui sua superbia sibi placuerat, Dei iustitia sibi donaretur; nec sic, ut in sua esset omnimodis potestate, sed a se ipse quoque dissentiens sub ilio, cui peccando consensit, pro libertate, quam concupivi!, duram miseramque ageret servitutem, mortuus spiriti! volens et corpore moriturus invitus, desertor aeternae vitae etiam aeterna, nisi gratia liberarci, morte damnatus. Quisquís huius modi damnationem vel 4 Gen. 3, 1 2 s q . 2 Cain q u o d ] e a in quod β; eam H S.alioa G alium B e ν 9 fuit mis plerr. ed. Arg. (cf. I, 134, 2) f u e r i t G ' v 17 difficilioribue Β honerau. 1 18 o b a u d i e n t i a e V 19 a m m i n i c u l u m dederat, 1 22 m a n d a t o 1 25 a] ad 1 2β l i b e r e t F ' A Q l ; cf. 44,21sq. SOeiusF'

15

20

25

30

36

S. AUGUSTINI

nimiam vel iniustam pu tat, metiri profecto nescit, quanta fuerit iniquitas in peccando, ubi tanta erat non peccandi facilitas. Sicut enim Abrahae non inmerito magna oboedientia praedicatur, quia, ut occideret filium, res difíicil6 lima est imperata: ita in paradiso tanto maior inoboedientia fuit, quanto id, quod praeceptum est, nullius difficultatis fuit. Et sicut oboedientia secundi hominis eo praedicabilior, quo factus est oboediens usque ad mortem: ita inoboedientia primi hominis eo detestabilior, quo factus 10 est inoboediens usque ad mortem. Ubi enim magna est inoboedientiae poena proposita et res a Creatore facilis imperata, quisnam satis explicet, quantum malum sit non oboedire in re facili et tantae potestatis imperio et tanto terrente supplicio? 15 Denique, ut breviter dicalur, in illius peccati poena quid inoboedientiae nisi inoboedientia retributa est? Nam quae hominis est alia miseria nisi aaversus eum ipsum inoboedientia eius ipsius, ut, quoniam noluit quod potuit, quod non potest velit? In paradiso enim etiamsi non 20 omnia poterat ante peccatum, quidquid lamen non poterat, non volebat, et ideo poterat omnia quae volebat; nunc vero sicut in eius stirpe cognoscimus et divina scriptura testatur, homo vanitati similis factus est. Quis enim enumerai, quam multa quae non potest velit, dum sibi 25 ipse, id est voluntati eius ipse animus eius eoque inferior caro eius, non obtemperat? Ipso namque invito et animus plerumque turbatur et caro dolet et veterescit ef moritur, et quidquid aliud patimur, quod non pateremur inviti, si voluntati nostrae nostra natura omni modo atque 30 ex omnibus partibus obocdiret. At enim aliquid caro patitur, quo servire non sinitur. Quid interest unde, dum 5 Gen. 22,2

8 Phil. 2,8

88 Pu. 143,4

2 fuerit in pecc. iniq. Β ïsq. in non peccando felicitas V {in expunctum), Β 8 quod 1 ita inob. — mortem (10) om. H a 1 β 1 ita et inoboed. T'B 10 enim] et Η 14 terrente P e l terrentisÀ 1 F G p ed. Arg. terrenti A ' B a b v terrenis Η 23 uanitatis e

24 cum F 26 ipse (alter.) in marg. Β 2J veteraecit Β ν SOeialiq.p

D E CI V I T A T E D E I L . XIV. C. 15.

37

tarnen per iustitiam dominant is Dei, cui subditi servire noluimus, caro nostra nobis, quae subdita fuerat, non serviendo molesta sit, quamvis nos Deo non serviendo molesti nobis potuerimus esse, non illi? Ñeque enim sic ille nostro, ut nos servitio corporis indigemus, et ideo nostra est quod recipimus, non illius poena quod fecimus. Dolores porro, qui dicuntur carnis, animae sunt in carne et ex carne. Quid enim caro per se ipsam sine anima vel dolet vel concupiscit? Sed quod concupiscere caro dicitur vel dolere, aut ipse homo est, sicut disseruimus, aut aliquid animae, quod carnis alïicit passio, vel aspera, ut faciat dolorem, vel lenis, ut voluptatem. Sed dolor carnis tantum modo offensio est animae ex carne et quaedam ab eius passione dissensio, sicut animi dolor, quae tristitia nuncupatur, dissensio est ab his rebus, quae nobis notentibus acciderunt. Sed tristiliam plerumque praecedit metus, qui et ipse in anima est, non in carne. Dolorem autem carnis non praecedit ullus quasi metus carnis, qui ante dolorem in carne sentiatur. Voluptatem vero praecedit appelitus quidam, qui sentitur in carne quasi cupiditas eius, sicut fames et sitis et ea, quae in genitalibus usitatius libido nominatur, cum hoc sit generale vocabulum omnis cupiditatis. Nam et ipsam iram nihil aliud esse quam ulciscendi libidinem veteres deßnierunt; quamvis nonnumquam homo, ubi vindictae nullus est sensus, etiam rebus inanimis irascatur, et male scribentem stilum conlidat vel calamum frangat iratus. Verum et ista licet inrationabilior, tarnen quaedam ulciscendi libido est, et nescio qua, ut ita dixerim, quasi umbra retributionis, ut qui male faciunt, mala patiantur. Est igitur libido ulciscendi, quae ira dicitur; est libido habendi pecuniam, quae avaritia; est libido quomodocumque vincendi, quae pervicacia; est libido gloriandi, quae iactantia nuncupatur. U Cie. Tusc. 3, 5, 1 1 ; 4,9,21 8 sit] est 1 nob. mol. 1 epereipl poen. noil ill. 1 7 et ont. e 1 9 quod otn. B ' a ' b e l 1 cum B* quando a 8 10 ant dol. u e l l 11 carnia om.e 14 animae (-e) GB Ha ν 2β inanimatise'p inanibual inania-

5

10

15

20

25

30

38

S. AUGUSTINI

Sunt multae variaeque libídines, quaruin nonnullae habent etiam vocabula propria, quaedam vero non habent. Quis enim facile dixerit, quid vocetur libido dominanti, quam tamen plurimum valere in tyrannorum animis etiam 5 civilia bella testantur? CAPUT

XVI.

De libidini s malo, cuius nome η cum mullís vitiis congruat, proprie tarnen motibus obsceni caloris ascribitur. Cum igitur sint multarum libídines rerum, tamen, 10 cum libido dicitur ñeque cuius rei libido sit additur, non fere adsolet animo occurrere nisi illa, qua obscenae partes corporis excitantur. Haec autem sibi non solum totum corpus nec solum extrinsecus, verum etiam intrinsecus vindicat totumque commovet hominem animi simul 15 aflectu cum carnis appetiti! coniuncto atque permixto, ut ea voluptas sequatur, qua maior in corporis voluptatibus nulla est; ita ut momento ipso temporis, quo ad eius pervenitur extrémum, paene oinnis acies et quasi vigilia cogitationis obruatur. Quis autem amicus sapientiae sancto20 ruuique gaudiorum coniugalem agens vitam, sed, sicut apostolus monuit, sciens suum vas possidere in sanctificatione et honore, non in morbo desidera, sicut et gentes, quae ignorant Deum, non mallet, si posset, sine hac libidine filios procreare, ut etiam in hoc serendae prolis 26 officio sic eius menti ea, quae ad hoc opus creata sunt, quem ad modum cetera suis quaeque operibus distributa membra servirent, nutu voluntatis acta, non aestu libidinis incitata? Sed ncque ipsi ainatores huius voluptatis sive ad concubitus coniugales sive ad inmunditias flagitiornm 30 cum voluerint commoventi!!·; sed aliquando inportunus est 83 1. Thees. 4, 4sq. simis V et r F H a b e l p ed. Arg. ut ABv 89 et Descio inssplerr.v sed η. Β ut η. Hoff'm. qua Vplerr. ed. Arg. quia Η quae ν — 8 obsceni caloris Y (cf. p. 54,7) obscenie corporis pqv 11 quç Β1 ιβ in uol. corp. Β 20 sed] et H; om. e' ed. Arg. 28 desid.] concupiscentiae 1 23 posait 1 8& ad huiic V (ex hue corr.)

DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 16. 17.

¡Ile

motus

hiantem,

poscente et

cum

nullo,

aliquando

autem

in animo c o n c u p i s c e n t i a

39 destituit

in-

ferveat,

friget

in c o r p o r e ; atque ita m i r u m in m o d u m non s o l u m

gene-

r a n d i voluntati, v e r u m etiam lasciviendi libidini libido non s e r v i t , et c u m tota p l e r u m q i i e m e n t i cohibenti a d v e r s e t u r , 5 n o n n u m q u a m e t a d v e r s u s se ipsa d i v i d i l u r c o m m o t o q u e a n i m o in c o m m o v e n d o c o r p o r e se ipsa non s e q u i t u r . CAPUT

XVII.

De nuditate primorum hominum, quam post peccatum turpem pudendamque viderunt. IO Merito liuiiis libidinis m a x i m e p u d e t , m e r i t o et ipsa m e m b r a , quae suo q u o d a m , ut ita d i x e r i m , i u r e , non omni modo ad a r b i t r i u m n o s t r u m movet aut non movet, pudenda d i c u n t u r , quod ante p e c c a t u m hominis non f u e r u n t . N a m s i c u t s c r i p t u m e s t : Nudi erant, et non confundeban- 15 tur, non quod eis sua nuditas e s s e t incognita, sed t u r p i s nuditas n o n d u m e r a t , quia n o n d u m libido m e m b r a illa p r a e t e r a r b i t r i u m c o m m o v e b a t , n o n d u m ad h o m i n i s inoboedientiam r e d a r g u e n d a m sua inoboedieutia c a r o quod a m modo t e s t i m o n i u m p e r h i b e b a t . N e q u e e n i m c a e c i 20 c r e a t i e r a n t , ut i n p e r i t u m v u l g u s opinatili-; q u a n d o quid e m et ille vidit a n i m a l i a , q u i b u s nomina iuposuit, et de

illa legitur: Vidit mulier quia bonum lignum in escam et quia placet oculis ad videndum. P a t e b a n t e r g o oculi

e o r u m , s e d ad hoc non e r a n t a p e r t i , h o c e s t non adtenti, 25 ut c o g n o s c e r e n t quid eis i n d u m e n t o g r a t i a e p r a e s t a r e t u r , q u a n d o m e m b r a e o r u m voluntati r e p u g n a r e nesciebant. Qua gratia r e m o t a , ut poena r e c i p r o c a inoboedientia plec t e r e t u r , extitit in motu c o r p o r i s q u a e d a m i n p u d e n s novitas;

u n d e e s s e t i n d e c e n s nuditas, et f e c i t adtentos reddi- 30 1β Gen. 2, 25

22 Ib. 20

24 lb. 3, 6

1 null. poec. B v G ipsa F A G B a ipsam H b e l p v Hoffm. 1 ipsam H 11 pudeat max. e máximo 1 13 mouent aut non mouent Β a mouentur pudenda β (m. 2 sup. lin. add. aut ñ mouent) ; sed cf. 17; 43,12sq. 22 i l l a l 1 i l l i c l * et d e ] de H 23 (a)esca VRled.Arg.

40

S. AUGUSTINI

ditque confusos. Hinc est quod, postea quam mandatiim Dei aperta trasgressione violarunt, scriptum est de illis:

Et aperti sunt oculi amborum et agnoverunt quia nudi erant, et consuerunt folia fici et fecerunt sibi campestria. 5 Aperti sunt, inquit, oculi amborum, non ad videndum, nam et antea videbant, sed ad discernendum inter bonum quod amiserant et malum quo ceciderant. Unde et ipsum lignum, eo quod istam faceret dinoscentiam, si ad vescendum contra vetitum tangeretur, ex ea re nomen accepit, 10 ut appellaretur lignum sciendi boni et mali. Experta enim morbi molestia evidentior fit etiam iucunditas sanitatis. Cognoverunt ergo quia nudi erant, nudati scilicet ea gratia, qua fiebat ut nuditas corporis nulla eos lege peccati menti eorum repugnante confunderet. Hoc itaque cogno15 veruni, quod felicius ignoraren!, si Deo credentes et oboedientes non committerent, quod eos cogeret experiri infidelitas et inoboedientia quid noceret. Proinde confusi inoboedientia carnis suae, tamquam teste poena inoboedientiae

suae, consuerunt folia fici et fecerunt sibi campestria, 20 id est succinctoria genitaiium. Nam quidam interpretes „succinctoria" posuerunt. Porro autem „campestria" Latinum quidem verbum est, sed ex eo dictum, quod iuvenes, qui nudi exercebantur in campo, pudenda operiebant; unde qui ita succincti sunt, campestratos vulgus appellai. 26 Quod itaque adversus damnatam culpa inoboedientiae voluntatem libido inoboedienter movebat, verecundia pudenter tegebat. Ex hoc omnes gentes, quoniam ab illa stirpe procreatae sunt, usque adeo tenent insitum pudenda velare, ut quidam barbari illas corporis partes nec in 30 balneis nudas habeant, sed cum earum tegimentis lavent. Per opacas quoque Indiae solitudines, cum quidam nudi philosophentur, unde gymnosophistae aominantur, adhibent 4 Gen. 3, 7 25 August. De nupt. et concup. c. 30 5 oc. eorttm Β cognou. Bv 1 (et 1·) ficus 1 1 quoj quod e unde ips. 1 β (linose. FAFGBHel digcosc. ν Hojfm. 9 et ex VI 17 nocerentHv le coseuer. V Î0 auccintor. Ve 21 appellant Γ 80 balneoB 1 tegira. Vel ed. Arg. tegum. AFOBHv

41

D E CI V I T A T E D E I L . XIV. C. 17. 18.

tarnen genitalibus tegmina, quibus per cetera membrorum carent. CAPUT X V I I I .

De pudore

concúbitos

non solum vulgaris, coniugalis.

sed

etiam

Opus vero ipsum, quod libidine tali peragitur, non solum in quibusque stupris, ubi latebrae ad subterfugienda humana iudicia requiruntur, verum etiam in usu scortorum, quam terrena civitas licitam turpitudinem fecit, quamvis id agatur, quod eius civitatis nulla lex vindicat, devitat tarnen publicum etiam permisse atque inpunita libido conspectum, et verecundia naturali habeiit provisum lupanaria ipsa secretum faciliusque potuit inpudicitia non habere vincla prohibitionis, quam inpudentia removere latibula illius foeditatis. Sed hanc etiam ipsi turpes turpitudinem vocant, cuius licet sint amatares, ostentatores esse non audent. Quid? concubilus coniugalis, qui secundum matrimonialium praescripta tabularum procreandorum fit causa liberorum, nonne et ipse quamquam sit licitus et honestus, remo tum ab arbitris cubile conquirit? Nonne omnes fámulos atque ipsos etiam paranymphos et quoscumque ingredi quaelibet necessitudo permiserat, ante mittit foras, quam vel blandiri coniux coniugi incipiat? Et quoniam, sicut ait etiam quidam „Romani maximus auctor eloquii", omnia recte facta in luce se conlocari volunt, id est appetunt sciri: hoc recte factum sic appétit sciri, ut tamen erubescat videri. Quis enim nescit, ut filii procreentur, quid inter se coniuges agant? quando quidem ut id agatur, tanta celebritate ducuntur uxores; et tamen cum agitur, unde filii nascantur, nec ipsi filii, 25 Lucan. Phare. 7, 62 1

2β Cie. Tuse. 2, 26, 64

1 membra Β teq. ut editur V uulgari .. coniugali pqv 14 uincula OH ν so conquirit FAFOlp requirit Babev 21 et] ut 1 24 quidam etiam Β etiam om. ν quidem Η 25 eloqui V FI recta 1 luce™ V te hoc] quod e"x«>

5

10

15

20

26

30

42

S. AUGUSTIN!

si qui inde iam nati sunt, testes fieri permittuntur. Sic enim hoc recte factum ad sui notitiam lucem appétit anim o r u m , ut tamen réfugiât oculorum. Unde h o c , nisi quia sic geritur quod deceat ex natura, ut etiam quod 5 pudeat comitetur ex poena? CAPUT

Quod

partes

trae

atque

XIX.

libidinis,

quae

in homine

tam

vitiose mover),tur, ut eus necesse sil fr ems sapientiae cohiberi, in ilia ante peccalum naturae sanitate non, fuerint. 10

Hinc est quod et illi pliilosophi, qui ventati propius accesserunt, iram atque libidinem vitiosas animi partes esse confessi sunt, eo quod turbide atque inordinate moverentur ad ea etiam, quae sapientia perpetran vetat, ac per hoc opus habere moderatrice mente atque ratione. 15 Quam partem animi tertiam velut in arce quadam ad istas legendas perhibent conlocatam, ut illa imperante, istis servientibus possit in homine iustitia ex omni animi parte servari. Hae igitur partes, quas et in homine sapiente ac temperante fatentur esse vitiosas, ut eas ab his rebus, 20 ad quas iniuste moventur, mens conpescendo et cohibendo refrenet ac revocet atque ad ea permittat, quae sapientiae lege concessa sunt (sicut iram ad exerendam iustam cohercitionem, sicut libidinem ad propagandae prolis officium) — h a e , inquam, partes in paradiso ante peccatum 25 vitiosae non erant. Non enim contra rectam voluntalem ad aliquid movebantur, unde necesse esset eas rationis tamquam frenis regentibus abstinere. Nam quod nunc ita moventur et ab eis, qui temperanter et inste et pie vivunt, alias facilius, alias difficilius, tamen cohibendo et 3 fugiat H 6 eömittetur ed. Arg. -niittitur 1 -mittatur H 7 ut ed. V(sed patef pro partes) quae in homine om. pqv 9 cohiberep quae i n i l l a qv quae nulla ρ fuerint V fuerunt pqv ioetom.1 1 2 e o ] e t F turbidae(turp.e)Be turpitereá.^rjr. l S p e r petrare e uetat mss non vetat ν Wey ('nescio an rede, cf. 21sq.: quae sapientiae lege concessa siuit' Domb.'j 14 haberent e 22 exerendam F A B e ' l (cf. 1 337, 14) exercend. G H a b e ' p v Hofj'm. 23 cohercion. e ed. Arg. 20 est A F ed. Arg. rationes 1

DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 19. 20.

43

repugnando modificantur, non est utique sanitas e x nat u r a , sed languor ex culpa. Quod autem irae opera aliar u m q u e aflectionum in quibusque dictis atque facti? non sic abscondit verecundia, ut opera libidinis, quae fiunt genitalibus m e m b r i s , quid causae e s t , nisi quia in c e t e r i s 5 -membra corporis non ipsae affectiones, sed, cum eis cons e n s e r i t , voluntas m o v e t , quae in usu eorum omnino dominatur? Nam quisquís verbum emittit iratus vel etiani q u e m q u a m p e r c u t i t , non posset hoc facere, nisi lingua et /nanus iubente quodam modo volúntate m o v e r e n t u r ; quae 10 m e m b r a , etiam cum ira nulla est, m o v e n t u r eadem volúntate. At vero genitales c o r p o r i s partes ita libido suo iuri quodam modo mancipavit, ut moveri non valeant, si ipsa defuerit et nisi ipsa vel ultro vel excitata s u r r e x e r i t . Hoc est quod pudet, hoc est quod intuentium oculos eru 15 b e s c e n d o devitat; magisque fert homo spectantium multitudinein, quando iniuste i r a s c i t u r homini, quam vel uuius aspectum, et quando iuste m i s c e t u r uxori. CAPUT

XX.

De vanissimo turpitudine Cynicorum.

20

Hoc illi canini philosophi, hoc est Cynici, non viderunt, p r e f e r e n t e s c o n t r a humanam verecundiam quid aliud quam caninam, hoc est inmundam inpudentemque senlent i a m ? ut s c i l i c e t , quoniam iustum est quod fit in u x o r e , palam non pudeat id agere nec in vico aut platea qua- 25 libet coniugalem c o n c u b i t u m devitare. Vicit tamen pudor naturalis opinionem huiiis erroris. Nam etsi perhibent, lioc aliquando gloriabundum fecisse D i o g e n e m , ita putant e m sectam suain nobiliorem f u t u r a m , si in hominum m e m o r i a insignior eii-s inpudentia figeretur, postea tamen 30 a Cynicis fieri cessatum est, plusque valuit pudor, ut erub e s c e r e n t h o m i n e s h o m i n i b u s , quam e r r o r , ut homines 1 repugnando mss ed. Arg. refrenando ν 2 aliar, op. e G membris e 9 possit 1 12 ita ora. 1 ιβ expect. 1 25 in plat, e 27 nam si β 30 ìnemoriam P"H1 insignitior Γ Ί

44

5

10

15

20

S. AUGUSTINI

canibus esse similes aflectarent. Unde et ilium vel illos, qui hoc fecisse referuntur, polius arbitrer concumbentium motus dedisse oculis hominum nescientium quid sub pallio gereretur, quam humano premente conspectu potuisse illam peragi voluptatem. Ibi enim philosophi non erubescebant videri se velie concumbere, ubi libido ipsa erubesceret surgere. E t nunc videmiis adhuc esse philosophos Cynicos; hi enim sunt, qui non solum amiciuntur pallio, verum etiani clavam ferunt; nemo tamen eorum audet hoc facere, quod si aliqui ausi essent, ut non dicam ictibus lapidantium, certe conspuentiiim salivis obruerentur. Pudet igitur huius libidinis humanam sine ulla dubitatione naturam, et merito pudet. In eius quippe inoboedientia, quae genitalia corporis membra solis suis motibus subdidit et potestati voluntatis eripuit, satis ostenditur, quid sit hominis illi primae inoboedientiae retributum; quod in ea parte maxime oportuit apparere, qua generatur ipsa natura, quae ilio primo et magno in deterius est mutata peccato; a cuius nexu nullus eruitur, nisi id, quod, cum omnes in uno essent, in communem perniciem perpetratimi est et Dei iustitia vindicatum, Dei gratia in singulis expietur. CAPUT

XXI.

De benedictione multiplicandae fecunditatis humanae ante 25 peccatum data, quam praevaricatio non ademerit et cui libidinis morbus accesserit. Absit itaque, ut credamus illos coniuges in paradiso constitutes per hanc libidinem, de qua erubescendo eadem membra texeriint, impleturos fuisse quod in sua benedi30 ctione Deus dixit: Crescite et multiplicamini et replete terram. Post peccatum quippe orta est haec libido; post Si Gen. 1, 28 ; snrgeret β li salibile β 19 nullns nexu e 22 expiatum 1 25 data V; om. pqv ademerit Y adimeret pqv ϊβ liuid. V 80 impiété ν 81 borta FA I I

D E C I V I T A T E D E I L. XIV.

C. 21. 22.

45

peccatum earn natura non inpudens amissa potestate, cui corpus ex omni parte serviebat, sensit adtendit, erubuit operuit. Illa vero benedictio nuptiarum, ut coniugati crescerent et muitiplicarentur et implerent terram, quamvis et in delinquentibus manserit, tarnen antequam delinque- & rent data est, ut cognosceretur procreationem filioruin ad gloriam conubii, non ad poenam pertinere peccati. Sed nunc homines, profecto illius quae in paradiso fuit felicitatis ignari, nisi per hoc, quod experti sunt, id est per libidinem, de qua videmus etiam ipsam honestatem erube- 10 scere nuptiarum, non potuisse gigni Alios opinantur, alii scriptures divinas, ubi legitur post peccatum puduisse nuditatis et pudenda esse contecta, prorsus non accipientes, sed infldeliter inridentes; alii vero quamvis eas accipiant et honorent, illud tarnen quod dictum est: Crescite et 15 multiplicamini, non secundum carnalem fecunditatem volunt intellegi, quia et secundum animam legitur tale ali-

quid dictum: Multiplicabis me in anima mea in virtute, ut id, quod in genesi sequitur: Et impiété terram et domi-

namini eius, terram intellegant carnem, quam praesentia 20 sua implet anima eiusque maxime dominatur, cum in virtute multiplicatur; carnales autem fetus sine libidine, quae post peccatum exorta inspecta, confusa velata est, nec tunc nasci potuisse, sicut neqtte nunc possunt, nec in paradiso futuros fuisse, sed foris, sicut et factum est. 25 Nam postea quam inde dimissi sunt, ad gignendos fìlios coierunt eosque genuerunt. CAPUT X X I I .

De copula coniugali a Deo primitus instituto atque benedicta. Nos autem nullo modo dubitamus secundum benedictionem Dei crescere et multiplicari et implere terram 18 Ps. 137, 3 β eognosceret 1 -ent Η io ips. etiam Β ν 18 m e o w . H a p in uirtute F A F G {cf. 21) sec. cud. A lex. in uirtute tua 1 uirtute tua β ν 1 uirtute Β b uirtutem H a ρ ed. Arg. u t j e t a b 2β demiaeil misai Η

30

46

5

io

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

doniim esse nuptiarum, quas Deus ante peccatum hominis ab initio constituit, creando inasciilum et feminam, qui sexus evidens utique in carne est. Huic quippe operi Dei etiam benedictio ipsa subiuncta est. Nam cum scriptura dixisset: Masculum et feminam fecit eos, continuo subdidit: Et benedixit eos Deus dicens: Crescite et multiplie amini et impiété terram et dominamini eius, et cetera. Quae omnia quamquam non inconvenienter possint etiam ad intellectum spiritalem referri, masculum tamen et feminam non sicut simile aliquid etiam in homine uno intellegi potest, quia videlicet in eo aliud est quod regit, aliud quod regitiir; sed sicut evidentissime apparet in diversi sexus corporibus, masculum et feminam ita creatos, ut prolem generando crescerent et multiplicarentur et implerent t e r r a m , magnae absurditatis est reluctari. Neque enim de spiritu qui imperai et carne quae obtempérât, aut de animo rationali qui regit et inrationali cupiditate quae regitur, aut de virtute contemplativa quae excellit et de activa quae subditur, aut de intellectu mentis et sensu corporis, sed aperte de vinculo coniugali, quo invicem sibi uterque sexus obstringitur, Dominus interrogatus utrum liceret quacumque causa dimitiere uxorem, quoniam propter duritiam cordis Israelitarum Moyses dari permisit libellum repudii, respondit atque ait: Non legistis, quia, qui fecit ab initio, masculum et feminam fecit eos et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una? Itaque iam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet. Certum est igitur masculum et feminam ita primitus institutos, ut nunc homines duos diversi sexus videmus et novimus, unum autem dici vel propter coniunctionem vel propter J Gen. 1 , 2 7 ; 28

29 Mt 19, 4sqq.

3 euidene sup. lin. B s ut. euid. H ed. Arg. bine e 9 tamen mase. V' 16 qui] cum 1 20 quo/ V 22 quae, ex causa lv quame. ob causam H 29 iunexit 1 S2 unus He

DB CIVITATE DEI L . XIV. C. 22. 23.

47

originen) feminae, quae de masculi latere creata est. Nam et apostolus per hoc primum, quod Deo »istituente praecessit, exemplum singulos quosque admonet, ut viri uxores suas diligani.

CAPUT X X I I I .

5

An edam in paradiso generandum fuisset, si nemo peccasset, vel ulrum contra aestum libidinis pugnatura illic fuisset ratio castitatis. Quisquís auteni dicit non fuisse coituros nec generaturos, nisi peccassent, quid dicit, nisi propter numerosi- 10 tatem sanctorum necessarium hominis fuisse peccatum? S i enim non peccando soli remanerent, quia, sicut putant, nisi peccassent, generare non possent: prefecto ut non soli duo insti homines possent e s s e , sed multi, necessarium peccatum fuit. Quod si credere absurdum est, 15 illud potius est credendum, quod sanctorum numerus quantus conplendae illi sufficit beatissimae civitati, tantus existeret, etsi nemo peccasset, quantus nunc per Dei gratiam de multitudine colligitur peccatorum, quo usque iìlii saeculi huius générant et generantur. 20 E t ideo illae nuptiae dignae felicitate paradisi, si peccatum non fuisset, et diligendam prolem gignerent et pudeudam libidinem non haberent. Sed quo modo id fieri posset, nunc non est quo demonstretur exemplo. Nec ideo tamen incredibile debet videri etiam illud unum sine 25ista libidine voluntati potuisse servire, cui tot membra nunc serviunt. An vero manus et pedes movemus, cum volumus, ad ea, quae his membris agenda sunt, sine ullo renisu, tanta facilitate, quanta et in nobis et in 'aliis videmus, maxime in artifìcibus quorumque operum corpo- 30

4 Eph. 5, 25; Col. 3, 19

20 Le. 20, 34

4 diligunt 1 7 aestum F p q (38,27) actum ν 8 fuiss. ill. ρ ratio V traditio pqv 9 cohitur. VI ed. Arg. 17 ille 1 20 bui. saec. Bv 28 fieri om. e 24 possit F l et nunc e quod Η 25 ideo om. β1 2β uolupt. 1 27 ped. et man. 1 29 felicitate e 1

48

6

10

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

raüum, ubi ad exercendam infirmiorem tardioremque naturai» agilior accessit industria; et non credimus ad opus generationis filiorum, si libido non fuisset, quae peccato inoboedientiae retributa est, oboedienter hominibus ad voluntatis nutum similiter ut cetera potuisse illa membra servire? Nonne Cicero in libris de re publica, cum de imperiorum differentia disputerei et buius rei similitudinem ex natura hominis adsumeret, ut filiis dixit imperari corporis membris propter oboediendi facilitatem; vitiosas vero animi partes ut servos asperiore imperio coherceri? Et utique ordine naturali animus anteponitur corpori, et tamen ipse animus imperat corpori facilius quam sibi. Verum tamen haec libido, de qua nunc disserimus, eo magis erubescenda extitit, quod animus in ea nec sibi efficaciter imperai, ut omnino non libeat, nec omni modo corpori, ut pudenda membra voluntas potius quam libido commoveat; quod si ita esset, pudenda non essent. Nunc vero pudet animuin resisti sibi a corpore, quod ei natura inferiore subiectum est. In aliis quippe aflectionibus cum sibi resistit, ideo minus pudet, quia, cum a se ipso vincitur, ipse se vincit; etsi inordinate atque vitiose, quia ex his partibus, quae rationi subici debent, tamen a partibus suis ac per hoc, ut dictum est, a se ipso vincitur. Nam cum ordinate se animus vincit, ut inrationabiles motus eius menti rationique subdantur, si tamen et illa Ileo subdita e s t , laudis atque virtutis est. Minus tamen pudet, cum sibi animus ex vitiosis suis partibus non obtemperat, quam cum ei corpus, quod aiterum ab ilio est atque infra ilium est et cuius sine ilio natura non vivit, volenti iubentique non cedit. Sed cum alia membra retinentur voluntatis imperio, sine quibus ilia, quae contra voluntatem libidine concitan6 De rep- 3, 25, 37 1 ad exerc. om. e β nonne V1 AB elp ν nonne hoc F ' F G Hab J imperatoria 1 14 extitit A F e » 1 ρ (39,39; 44,31 ; 45,23) exietit V Q B a b e ' v 17 quoi 25 ut] tunca inrationabiles ρ (idem iam Bomb.' coil. vol. I p. 53,14; 370,11 ; 373,16) ; cf. CE 60,119,6 rônabilee

DE CIVITATE DEI L·. XIV. C. 83.

49

tur, id quod appetunt implere non possunt, pudicitia cus t o d i e r , non amissa, sed non permissa delectatione peccati. Hune renisum, hanc repugnantiam, hanc voluntatis et libidinis rixam vel certe ad voluntatis suffleientiam libidinis indigentiam procul dubio, nisi culpabilis inoboedientia poenali inoboedientia plecteretur, in paradiso nuptiae non haberent, sed voluntati membra, ut cetera, ita cuncta servirent. Ita genitale arvum vas in hoc opus creatum seminaret, ut nunc terram manus, et quod modo de hac re nobis volentibus diligentius disputare verecundia resistit et compellit veniam honore praefato a pudicis auribus poscere, cur id fieret nulla causa esset, sed in omnia, quae de huius modi membris sensum cogitantis adtingerent, sine ullo timore obscenitatis liber sermo ferretur, nee ipsa verba essent, quae vocarentur obscena, sed quidquid inde diceretur, tarn honestum esset, quam de aliis cum loquimur corporis partibus. Quisquís ergo ad has litteras inpudicus accedit, culpam réfugiât, non naturam; facta denotet suae turpitudinis, non verba nostrae necessitatis; in quibus mihi facillime pudicus et religiosus lector vel auditor ignoscit, donec infidelitatem refellam, non de fide rerum inexpertarum, sed de sensu expertarum argumentantem. Legit enim haec sine 0(Tensione, qui non exhorret apostolum horrenda feminarum flagitia reprehendentem, quae inmutaverunt naturalem usura in eum usum, qui est contra naturam, praecipue quia nos non damnabilem obscenitatem nunc, sicut ille, commemoramus atque reprehendimus, sed in explicandis, quantum possumus, humanae generationis effectibus verba tarnen, sicut ille, obscena vitamus. 8 Yerg. Georg. 8,136

M Rom. 1, 26

{om. in-) ed. Arg. inrationales V reü. ν 28 ei] et 1 8g ulla 1 — 8 hunc peccati renie, 1 uolunt. — certe ad (4) om. 1 4 ad] hanc ρ 8 poen. inob. om. He 1 J ut cetera ita mss illa ut cetera cf. 54,2 8 arvum] aliud H in uae in 1* 18 sensu β 16 uera F ti de om. V 88 damnab.] landabilem F

6

IO

15

20

25

30

50

S. AUGUSTINI

CAPUT X X I V .

Quod insontes homines et merito oboedientiae in paradiso permanentes ita genitalibus membris usuri fuissent ad generationem prolis, sicut ceteris ad arbitrium voluntatis. 6

10

lö

20

2ö

30

Seminaret igitur prolem vir, susciperet femina genitalibus m e m b r i s , quando id opus esset et quantum opus e s s e t , volúntate motis, non libidine concitatis. Ñeque enim ea sola membra movemus ad nutum, quae conpactis articula ta sunt ossibus, sicut manus et pedes et dígitos, verum etiam ilia, quae mollibus remissa sunt nervis, cum volumus, movemus agitando et porrigendo producimus et torquendo flectimus et constringendo duranius, sicut ea sunt, quae in ore ac facie, quantum potest, voluntas movet. Pulmones denique ipsi omnium, nisi medullarum, mollissimi viscerum et ob hoc antro pectoris communiti, ad spirilum ducendum ac remittendum vocemque emiltendam seu modiflcandam, sicut folles fabrorum vel organor u m , flantis, respirantis, loquentis, clamantis, cantantis serviunt voluntati. Omitto quod animalibus quibusdam naturaliter inditum est, ut tegmen, quo corpus omne vestitur, si quid in quocumque loco eins senserint abigendum, ibi tantum moveant, ubi sentiunt, nec solum insidentes muscas, verum etiam haerentes hastas cutis tremore discutiant. Numquid quia id non potest h o m o , ideo Creator quibus voluit animantibus donare non potiiit? S i c ergo et ipse homo potuit oboedientiam etiam inferiorum habere memb r o r u m , quam sita inoboedientia perdidit. Neque enim Deo difficile fuit sic illuni condere, ut in eins carne etiam illud non nisi eius volúntate moveretur, quod nunc nisi libidine non movetur. Nam et hominum quorundam naturas novimus multum ceteris dispares et ipsa raritate mirabiles nonnulla 8 fuisB. us. pqv é uolunt. om. ρ 9 ped. et man. Β ν (cf. 47, 27) 16 ob hoc] ab H arto β 8 28 inhaer. A; sed cf. I 168,1 astas V aristas a* — p. 51, 9 quorumque libet V1 i l possunt

DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 24.

51

ut volunt de corpore facientium, quae alii nullo modo possunt et audita vix credunt. Sunt enim, qui et aures moveant vel singulas vel ambas simul. Sunt qui totam caesariem capite inmoto, quantum capilli occupant, deponunt ad frontem revocantque cum volunt. Sunt qui eorum quae voraverint incredibiliter plurima et varia paululiim praecordiis contrectatis tamquam de sacculo quod placuerit integerrimum proferunt. Quidam voces avium pecorumque et aliorum quorumlibet hominum sic imitantur atque exprimunt, u t , nisi videantur, discerni omnino non possint. Nonnulli ab imo sine paedore «Ilo ita numerosos pro arbitrio sonitus edunt, ut ex illa etiam parte cantare videantur. Ipse sum expertus sudare hominem solere, cum vellet. Notum est quosdam fiere, cum volimi, atque ubertim lacrimas fundere. Iam illnd multo est incredibilius, quod plerique fratres memoria recentissima experti sunt. Presbyter fuit quidam Restitiitus nomine in paroecia Calamensis ecclesiae. Quando ei placebat (rogabatur autem ut hoc faceret ab eis, qui rein mirabilern coram scire cupiebant), ad imitatas quasi Iamentantis cuiuslibet hominis voces ita se auferebat a sensibus et iacebat simillimus mortilo, ut non solum vellicantes atque pungentes minime sentiret, sed aliquando etiam igne ureretur admoto sine tillo doloris sensu nisi postmodum ex vulnere; non autem obnitendo, sed non sentiendo non movere corpus eo probabatur, quod tamquam in defuncto nullus inveniebatur anhelitus; hominum tamen voces, si clarius loquerentur, tamquam de longinquo se audire postea referebat. Cum itaque corpus etiam nunc quibusdam, licet in carne corruptibili hanc aerumnosam ducentibus vitam, ita in plerisque motionibus et affectionibus extra usitatum naturae modum mirabiliter serviat: quid causae e s t , ut non credamus ante inoboedientiae peccaΓ Η 1 p a e d o r e F l a v pedore A ' F B pudore A s H a b e ed. Arg. putOTe G* (ut in ras.) ρ Hoffm. 18 paroecia F ' e v paroechia b l parech. B 1 parrech. B ' paroc. V F l ' paroch. A G ' b l l * p parroch. G'Ha quando F A F G l B a e qui quando G'Hblpv ei om. e 22 bellic. B 8 H ed. Arg. 28 pugnantes Η ed. Arg. 2β probatur B ' H

5

io

15

20

25

30

52

S. AUGUSTINI

tum corruptionisque supplicium ad propagandam prolem sine ulla libidine servire voliintati humanae humana membra potuisse? Donatus est itaque homo sibi, quia deseruit Deum piacendo sibi, et non oboediens Deo non potuit 5 oboedire nec sibi. Hinc evidentior miseria, qua homo non vivit ut vult. Nam si ut vellet viveret, beatum se putaret; sed nec sic tarnen esset, si turpiter viveret. CAPUT X X V .

De vera beatitudine, quam temporalis vita non obtinet. 10

Quamquam si diligentius adtendamus, nisi beatus non vivit ut vult, et niillus beatus nisi iustus. Sed etiam ipse iustus non vivet ut vult, nisi eo pervenerit, ubi mori falli offendi omnino non possit eique sit certum ita semper futurum. Hoc enim natura expetit, nec piene atque per15 fecte beata erit nisi adepta quod expetit. Nunc vero quis hominum potest ut vult vivere, quando ipsum vivere non est in potestate? Vivere enim vult, mori cogitur. Quo modo ergo vivit ut vult, qui non vivit quamdiu vult ? Quod si mori voluerit, quo modo potest ut vult vivere, 20 qui non vult vivere? Et si ideo mori velit, non quo nolit vivere, sed ut post mortem melius vivat: nondum ergo ut vult vivit, sed cum ad id quod vult moriendo pervenerit. Verum ecce vivat ut vult, quoniam sibi extorsit sibique imperavit non velie quod non potest, atque hoc 25 velie quod potest (sicut ait Terentius: Quoniam non potest id fieri quod vis. Id velis quod possis): num ideo beatus est, quia patienter miser est? Beata quippe vita si non amatur, non habetur. Porro si amatur 27 Ter. Andr. 2,1, 5 (v. 805 sq) 8 sibi homo e t quia b β ut si β uiuere V1 10 ei om. 1 11 etnullug—nuit (12) om. B'b 12 uiuetFAFep uiuit GBHablv 16 ipsnd l 1 17 et mori 1 20 non quod AFp si vivat] uiuere possiti S7 poseis msspìerr. possit Bv 29 porro si tantum am. Β *

DE CIVITATE DEI L. XIV. C. 25. 26.

53

et habetur, ceteris omnibus rebus excellentes necesse est ametur, quoniam propter hanc amandum est quidquid aliud amatur. Porro si tantum amatur, quantum amari digna est (non enim beatus est, a quo ipsa beata vita non amatur ut digna est): fieri non potest, ut earn, qui 5 sic amat, non aeternam velit. Tunc igitur beata erit, quando aeterna erit. CAPUT X X V I .

Quod felicitas in paradiso viventium sine erubescendo appetitu generandi officium credendo sit implere potuisse. 10 Vivebat itaque homo in paradiso siciit volebat, quamdiu hoc volebat quod Deus iusserat; vivebat fruens Deo, ex quo bono erat bonus; vivebat sine ulta egestate, ita semper vivere habens in potestate. Cibus aderat ne esuriret, potus ne sitiret, lignum vitae ne ilium senecta dis- 15 solveret. Nihil corruptionis in corpore vel ex corpore lillas molestias ullis eins sensibus ingerebat. Nullus intrinsecus morbus, nullus ictus metuebatur extrinsecus. Summa in carne sanitas, in animo tota tranquillitas. Sicut in paradiso nullus aestus aut frigus, sic in eius habitatore 20 nulla ex cupiditate vel timore accidebat bonae voluntatis ofiensio. Nihil omnino triste, nihil erat inaniter laetum. Gaudium verum perpetuabatur ex Deo, in quem ílagrabat

caritas de corde puro et conscientia bona et fide non

ficta, atque inter se coniiigum fida ex honesto amore so- 26 cietas, concors mentis corporisque vigilia et mandati sine labore custodia. Non lassitudo fatigabat otiosum, non somnus premebat invitum. In tanta facilitate rerum et felicitate hominum absit ut suspicemur non potuisse pro25 1. Tim. 1, 5 1 ut habeatur Β 15 senectus 1 17 ullasj nul las F e 19 anima ed. Arg. ν 20 sic F ? ita AFGHabelp ν habitatori (owi. in eius) b 21 accidebat F A F Ο Β b β ed. Arg. (cf. I 374,17) acced. H a l p y 28 perpetueb. e ed. Arg. ex] in 1 28 felicitate He 1 ed. Arg.

54

5

10

15

20

25

30

35

S. AUGUSTIN!

lem seri sine libidinis morbo, sed eo voluntatis nutu moverentur membra ilia quo cetera, et sine ardoris inlecebroso stimulo cum tranquillitate animi et corporis nulla corruptione integritatis infunderetur gremio maritus uxoris. IVeque enim quia experientia probari non potest, ideo credendum non est, quando illas corporis partes non ageret turbidus calor, sed spontanea potestas, sicut opus esset, adhiberet, ita tunc potuisse utero coniugis salva integritate feminei genitalis virile semen inmitti, sicut nunc potest eadem integritate salva ex utero virginis fluxus menstrui cruoris emitti. Eadem quippe via posset illud inici, qua hoc potest eici. Ut enim ad pariendum non doloris genii tus, sed maturitatis inpulsus femínea viscera relaxaret, sic ad fetanduin et concipiendum non libidinis appetitus, sed voluntarius usus naturam iitramque coniungeret. De rebus loquimur nunc pudendis et ideo, quamvis, antequam earum puderet, quales esse potuissent coniciamus ut possumus, tarnen necesse e s t , ut nostra disputatio magis frene tur ea, quae nos revocai, verecundia, quam eloquentia, quae nobis parum suppetit, adiuvetur. Nam cum id quod dico nec ipsi experti fuerint, qui experiri potuerunt (quoniam praeoccupante peccato exilium de paradiso ante meruerunt, quam sibi in opere serendae propaginis tranquillo arbitrio convenirent), quo modo nunc, cum ista commemorantur, sensibus occurrit humanis nisi experientia libidinis turbidae, non coniectura placidae voluntatis? Hinc est quod inpedit loquentem pudor, etsi non deficiat ratio cogitantem. Verum tarnen omnipotenti Deo, summo ac summe bono creatori omnium naturarum, voluiitatum autem bonarum adiutori et remuneratori, malarum autem relictori et damnatori, utrarumque ordinatori, non defuit utique consilium, quo certuni numerum civium in sua sapientia praedestinatum etiam ex damnato genere humano suae civitatis impleret, non eos iam meritis, quando quidem universa massa tamquam in vitiata radice damnata est, sed gratia discernens et liberatis non solum 1 e o ] i d e o F " 2 i l i a m e m b r a Β ν S c u m ] iu 1 e s s e t sed 1 8 a d h i b e r e F ; a d h e r e r e t B 1 sacra e

1 turpidusFF integritatem V

DE « V I T A T E DEI L. XIV. C. 2C. 27.

55

de ipsis, verum etiam de non liberatis, quid eis Iargiatur, ostendens. Non enim d é l i t a , sed gratuita bonitate tunc sc quisque agnoscit erutum malis, cum ab eorum hominum consortio fit inmunis, cum quibus illi iuste esset poena communis. Cur ergo non crearet Deus, quos pec- 6 caluros esse praescivit, quando quidem in eis et ex eis, et quid eorum culpa mereretur, et quid sua gratia donaret u r , posset estendere, nec sub ilio creatore ac dispositore perversa inordinado delinquentium rectum perverteret ordinem r e r u m ? 10 CAPUT

XXVII.

De peccatoribus, et angelis et hominibus, quorum perver· sitas non perturbât providentiam. Proinde peccatores, et angeli et homines, nihil agunt, quo inpediantur magna opera Domini, exquisita in omries voluntates eius, quoniam qui providenter atque omnipotenter sua cuique distribuit, non solum bonis, verum etiam malis bene uti novit. Ac per hoc propter meritum primae malae voluntatis ita damnato atque obdurato angelo malo, ut iain bonam voluntatem ulterius non haberet, bene utens Deus cur non permitteret, ut ab ilio primus homo, qui rectus, hoc est bonae voluntatis, creatus fuerat, temptaretur? Quando quidem sic erat institutus, u t , si de adiutorio Dei iìderet bonus homo, malum angelum vincerei; si autem creatorem atque adiutorem Deum superbe sibi piacendo desereret, vinceretur; meritum bonum habens in adiuta divinitus volúntate recta, malum vero in deserente Deum volúntate perversa. Quia et ipsum fidere de adiutorio Dei non quidem posset sine adiutorio Dei, nec tamen ideo ab his divinae gratiae beneficiis sibi pia16 Ps. 110, 2 11 posait F I 1 16 utrumque Vili* 81 relect.l — 1 de se ips. e ed. Arg. 4 cum — communia (5) om He 1 iuste A i u s t a F F GBab β" lpv Hoffm. Wey. (ef. 56, 7) 6 quod e 1 peccatores Hl β'et ex] nel ex F 8 hostenderet (om. posset) l· is prouidentiam V prou. Dei pqv 39 possit l 1 80 his ideo (om. ab) 1

15

20

26

30

56

δ

10

15

20

8. AUGUSTINI

cendo recedere non habebat in potestate. Nam sicut in hac carne vivere sine adiumentis alimentorum in potestate non est, non autem in ea vivere in potestate est, quod faciunt qui se ipsos necant: ita bene vivere sine adiutorio Dei etiam in paradiso non erat in potestate; erat autem in potestate male vivere, sed beatitudine non permansura et poena ¡ustissima secutura. Cum igitur huius futuri casus humani Deus non esset ignarus, cur eum non sineret invidi angeli malignilate templari? nullo modo quidem quod vinceretur incertus, sed nihilo minus praescius quod ab eius semine adiuto sua gratia idem ipse diabolus fuerat sanctorum gloria maiore vincendus. Ita factum est, ut nec Deum aliquid futurorum lateret, nec praesciendo quemquam peccare conpelleret et, quid interesset inter propriam cuiusque praesumptionem et suam tuitionem, angelicae et humanae rationali creaturae consequenti experientia demonstraret. Quis enim audeat credere aut dicere, ut neque angelus neque homo cadcret, in Dei potestate non fuisse? Sed hoc eorum potestati maluit non auferre atque ita, et quantum mali eorum superbia et quantum boni sua gratia valeret, ostendere.

De qualitate

duarum

CAPUT XXVIII. civitatum, terrenae

atque

caelestis.

Fecerunt itaque civitates duas amores duo, terrenam 25 scilicet amor sui usque ad contemptum Dei, caelestem vero amor Dei usque ad contemptum sui. Denique illa in se ipsa, haec in Domino gloriatili'. Illa enim quaerit ab hominibus gloriam; bilie autem Deus conscientiae testis maxima est gloria. Illa in gloria sua exaltat caput suum; 30 haec dicit Deo suo: Gloria mea et exaìtans caput meum. Uli in principibus eius vel in eis quas subiugat nationibus 27 Cf. 2. Cor. 10, 17

30 Pb. 3, 4

1 potestatem V 8 eum] enim β ιβ experientiae V 20 non sup. Un. Β ; am. ed. Arg. ti Dei om.V1 27 ipsa om. e 1 28 ab omnibus He 30 et om. 1 ed. Arg. exaltas A Γ ed. Arg. esultane

DB «VITATE DEI L. XIV. C. 28. L. XV. C. 1.

57

dominandi libido dominatur; in hac serviunt invicem in caritate et praepositi consulendo et subditi obtemperando, lila in suis potentibus diligit virtù l em suam; haec dicit Deo suo: Diligam te, Domine, virtus mea. Ideoque in illa sapientes eius secundum hominem viventes aut corporis aut animi sui bona aut utriusque sectati sunt, aut qui potuerunt cognoscere Deum, non ut Deum honoraverunt aut grattas egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum; dicentes se esse sapientes (id est dominante sibi superbia in sua sapientia sese extollentes) stulti facti sunt et inmutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et volucrum et quadrupedum et serpentium (ad huiusce modi enim simulacra adoranda vel duces populorum vel sectatores fuerunt), et coluerunt atque servierunt creaturae potius quam Creatori, qui est benedictus in saecula; in hac autem nulla est hominis sapientia nisi pietas, qua recte colitur verus Deus, id expectans praemium in societate sanctorum non solum hominum, verum etiam angelorum, ut sit Deus omnia in omnibus. L I B E R

5

io

15

20

XV.

CAPUT I.

25

De duobus ordinibus generationis humanae in diversos fines ab initio procurrentis. De felicitate paradisi vel de ipso paradiso et de vita ibi primorum hominum eorumque peccato atque supplicio multi multa senserunt, multa dixerunt, multa litteris man- 30 4 Pa. 17,2 17 Rom. 1,21 sqq. 21 1. Cor. 15,28 V 81 subiungat e — 5 aut] a Γ 7 honorificauerunt e 8 aut F A F B l p uel OHabev 9 et oro. I1 die. enim Β 12 similitudine V 17 hoc V1 20 et angel. 1 i l omnibus, amen. F Gel ed. Arg. Hic desinit cod. 1 80 multa multi e 1

58

S. AUGUSTINI

darerunt. Nos quoque secundum scripturas sanctas vel quod in eis legimus vel quod ex eis intellegere potuimus earum congruentes auctoritati de his rebus in superioribus libris diximus. Enucleatius autem si ista quaerantur, 6 multíplices atque multimodas pariunt disputationes, quae pluribus intexendae sint voluminibus, quam hoc opus tempusque deposcit, quod non ita Iargum habemus, ut in omnibus, quae possunt requirere otiosi et scrupulosi, paratiores ad interrogandum quam capaciores ad intel10 legendum, nos oporteat inmorari. Arbitrer tarnen satis nos iam fecisse magnis et difficillimis quaestionibus de initio vel mundi vel animae vel ipsius generis humani, quod in duo genera distribuimus, unum eorum, qui secundum hominem, alterum eorum, qui secundum Deum 15 vivunt; quas etiam mystice appellamus civitates duas, hoc est duas societates hominum, quarum est una quae praedestinata est in aeternum regnare cum Deo, altera aeternum supplicium subire cum diabolo. Sed iste finis est earum, de quo post loquendum est. Nunc autem quo20 niam de exortu earum sive in angelis, quorum numerus ignoratur a nobis, sive in duobus primis hominibus satis dictum est, iam mihi videtur earum adgrediendus excursus, ex quo illi duo generare coeperunt, donee homines generare cessabunt. Hoc enim universum tempus sive 25 saeculum, in quo cedunt morientes succeduntque nascentes, istarum duarum civitatum, de quibus disputamus, excursus est. Natus est igitur prior Cain ex iliis duobus generis humani parentibus, pertinens ad hominum civitatem, po30 sterior Abel, ad civitatem Dei. Sicut enim in uno homine, quod dixit apostolus, experimur, quia non prtmum quod spiritale est, sed quod animale, postea spiritale (unde unusquisque, quoniam ex damnata propagine exoritur, aa 1. Cor. 15, 46 β e i n t F E A F e p ed. Arg. sunt G B H a b v 8 scrup. F B ' a b p v scup. B 1 scrip. R A F H e 14 homine F 22 est cursus V 1 38 ex adam nata H a b ' e 1 ; sed cf. 54,33; 59,10; 105,26 progenie H

DE CIVITATB DEI L. X V . C. 1.

59

primo sit necesse est ex Adam malus atque carnalis; quod si in Christum renascendo profecerit, post erit bonus et spiritalis): sic in universo genere humano, cum primum duae istae coeperunt nascendo atque moriendo procurrere civitates, prior est natus civis huius saeculi, posterius autem isto peregrinus in saeculo et pertinens ad civitatem Dei, gratia praedestinatus gratia electus, gratia peregrinus deorsum gratia civis sursum. Nam quantum ad ipsum adtinet, ex eadem massa oritur, quae originaliter est tota damnata; sed tamquam figulus Deus (hanc enim similitudinem non inpudenter, sed prudenter introducit apostolus) ex eadem massa fecit aliud vas in honorem, aliud in contumeliam. Prius autem factum est vas in contumeliam, post vero alterum in honorem, quia et in ipso uno, sicut iam dixi, homine prius est reprobum, linde necesse est incipiamus et ubi non est necesse ut remaneamus, posterius vero probum, quo proficientes veniamus et quo pervenientes maneamus. Proinde non quidem omnis homo malus erit bonus, nemo tarnen erit bonus qui non erat malus; sed quanto quisque citius mutatur in melius, hoc in se facit nominari, quod adprehendit, celerius et posteriore cooperit vocabulum prius. Scriptum est itaque de Cain, quod condiderit civitatem; Abel autem tamquam peregrinus non condidit. Superna est enim sanctorum civitas, quamvis hic pariat cives, in quibus peregrinatur, donec regni eius teinpus .adveniat, cum congregalura est omnes in suis corporibus resurgentes, quando eis promissum dabitur regnum, ubi cum suo principe rege saeculorum sine ullo temporis fine regnabunt. 18 Rom. 9, 21

28 Gen. 4 , 1 7

«9 Cf. 1. Tim. 1,17

6 p o s t e r i u s F B A F G - ' B e p posterior*i'aby posterius est H 11 inpud. J'BGHb'e 1 ed. Arg. inprud. A F B a b ' e ' p v eed pad. H is aliud in — honorem (14) om. β 1 20 bonus] "ho (= homo?) e

5

io

15

20

25

30

60

S. AUGUSTIN!

CAPUT I I .

De filiis carnis

5

io

15

20

ib

30

et

flliis

promissionis.

Umbra sane quaedam civitatis huius et imago prophetica ei significandae potius quam praesentandae servivit in terris, quo eam tempore demonstran oportebat, et dicta est etiam ipsa civitas sancta merito significanti imaginis, non expressae, sicut futura est, veritatis. De hac imagine serviente et de illa, quam significat, libera civitate sic apostolus ad Galatas loquitur: Dìcìte mihi, inquit, sub lege volentes esse legem non audistis? Scriptum est enim, quod Abraham duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera. Sed Ule quidem, qui de anelila, secundum carnem natus est; qui autem de libera, per repromissionem; quae sunt in allegoria. Haec enim sunt duo testamenta, unum quidem a monte Sina in servitutem generans, quod est Agar; Sina enim mons est in Arabia, quae contunda est huic quae nunc est Hierusalem; servit enim cum filiis suis. Quae autem sursum est Hierusalem, libera est, quae est mater nostra. Scriptum est enim: Laetare sterilis, quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis; quoniam multi filli desertae, magis quam eius quae habet virum. Nos autem, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus. Sed sicut tunc, qui secundum carnem natus fuerat, persequébatur eum, qui secundum spiritum: ita et nunc. Sed quid dicit scriptural Eice ancillam et filium eius; non enim heres erit filius ancillae cum filio tíberae. Nos autem, fratres, non sumus ancillae filii, sed liberae, qua liberiate Christus nos liberavit. Haec forma intellegendi de apostolica auctoritate descendens locum nobis 88 Eaai. 54,1 8» Gal. 4, 21 Bqq. 10 aud.j legietis Β a 13 carne F 1 1» Sina om. e ιβ que est H ed. Arg. il qui coniunctus est Β ab ν 1« nostra r B A F G B H βρ ed. Arg. (progr. p. 16) omnium nostrum av omo noetrorumb 21 et exclama F A Ï G H e ' p ed. Arg. (cf. 296,1) et clama BBab e ' v ; cf. 65,32 80 de om. B1

DE CIVITATE DEI L. XV. C. 2. 3.

61

aperit, quem ad modum scripturas duorum testamentorum, veteris et novi, accipere debeamus. Pars enim quaedam terrenae civitatis imago caelestis civitatis eiïecta e s t , non se significando, sed alteram, et ideo serviens. Non enim propter se ipsam, sed propter aliam significandam est in- 6 stituta, et praecedente alia significatione et ipsa praefigurans prefigurata est. ÎVamque Agar ancilla Sarrae eiusque filius imago quaedam huius imaginis fuit; et quoniam transiturae erant umbrae luce veniente, ideo dixit libera Sarra, quae significabat liberam civitatem, cui rur- 10 sus alio modo significandae etiam illa umbra serviebat:

Eice ancillam et filium eius; non enim heres erit filius ancillae cum filio meo Isaac, quod ait apostolus: Cum filio liberae. Invenimus ergo in terrena civitate duas

formas, unam suam praesentiam demonstrantem, alteram 15 caelesti civitati significandae sua praesentia servientem. Parit autem cives terrenae civitatis peccato vitiata natura, caelestis vero civitatis cives parit a peccato naturam liberaos gratia; unde illa vocantur vasa irae, ista vasa misericordiae. Significatum est hoc etiam in duobus filiis 20 Abrahae, quod unus de ancilla, quae dicebatur Agar, secundum carnem natus est Ismael, alter est autem de Sarra libera secundum repromissionem natus Isaac. Uterque quidem de semine Abrahae; sed ilium genuit demonstrans consuetude naturam, ilium vero dedit promissio significans 25 gratiam; ibi humanus usus ostenditur, hie divinum beneficium commendatur. CAPUT Π Ι .

Be sterilitate Sarrae, quam Dei gratia fecundavil. Sarra quippe sterilis erat et desperatione prolis sal- 30 tem de ancilla sua concupiscens habere, quod de se ipsa 1» Gen. 21,10

«0 Rom. 9, 22 sq.

7earae(-e)BH ed. Arg. 10 significate 1β ciuitate V Willi V1 22 alter eet autem VS.AFG'bep ed. Arg alter autem est Β ; est om. G'Hav 23 promiss. Η ed. Arg. 25 ilium F ' B A F G " Ή abp ed. Arg. (65,1) ietum F ' ( ? ) - * B e v 30 Sara BH ed. Arg.

62

S. AUGUSTINI

non se posse cernebat., dédit eam fetandam viro, de quo parere voluerat nec potuerat. Exegit itaque etiam sic debitum de marito utens iure suo in utero alieno. Natus est ergo Ismael, sicut nascuntur homines, permixtione 5 sexus utriusque, usitata lege naturae. Ideo dictum e s t : Secundum carnem; non quod ista beneficia Dei non sint aut non illa operetur Deus, cuius opifex sapientia adtin-

git, sicut scriptum est, a fine usque ad fìnem fortiter et disponit omnia suaviter; sed ubi signifìcandum fuerat Dei

10 donum, quod indebitum hominibus gratis gratia largiretur, sic oportuit dari fílium, quem ad modum naturae non debebatur excursibus. Negat enim natura iam filios tali commixtioni maris et feminae, qualis esse poterai Abrahae et Sarrae in illa iam aetate, etiam mulieris accedente steri15 lítate, quae nec tunc parere potuit, quando non aetas fecunditati, sed aetati fecunditas defuit. Quod ergo naturae sic afTectae fructus posteritatis non debebatur, signifícat quod natura generis humani peccato vitiata ac per hoc iure damnata nihil verae felicitatis in posterum merebatur. 20 Recte igitur signifícat Isaac, per repromissionem natus, filios gratiae, cives civitatis liberae, socios pacis aeternae, ubi sit non amor propriae ac privatae quodam modo voluntatis, sed communi eodemqne inimitabili bono gaudens atque ex multis unum cor faciens, id est perfecte con25 cors oboedientia caritatis. CAPUT

IV.

De terrenae civitatis vel concertatione

vel pace.

Terrena pòrro civitas, quae sempiterna non erit (ñeque enim, cum extremo supplicio damnata fuerit, iam 30 civitas e r i t ) , hic habet bonum suum, cuius societate lae9 Sap. 8 , 1 β carnem] hominem AT ρ; OHi.b1

7attigitT

SadBAFBHabpv

(cf. 1552,17) in T'Ge ed. Arg. Hoffm. Wey. 10 gratis om. H Do.*

Hofìm. Welld. 12 enim] autem o tali] dari H commixtioue Τ ' Ή 1β fecunditatis F 1 β î l f i l i u s F 27 uel 1 om. ρ 20 in extremo B a b v

DE CIVITATIS DEI L. XV. C. 4.

63

t a t u r , (jualis esse de talibus lactitia rebus potest. Et quoniam non est tale b o n u m , ut nullas angustias faciat aniatoribus suis, ideo civitas ista adversus se ipsam plerumque dividitur litigando, bellando at(|ue pugnando et aut mortíferas aut certe mortales victorias requirendo. Nam ex quacumque sui parte adversus alteram sui partem bellando s u r r e x e r i t , quaerit esse victrix gentium, cum sit captiva vitiorum; et si quidem, cum v i c e r i t , superbius extollitur, etiam mortifera; si vero condicioiiem cogitans casusque communes magis quae accidere possunt adversis angitur, quam eis quae provenerunt secundis rebus inflat u r , tantummodo mortalis est ista victoria. Neque enim semper dominari poterit permanendo eis, quos potuerit subiugare vincendo. Non autem recte dicitur ea bona non e s s e , quae concupiscit haec civitas, quando est et ipsa in suo humano genere melior. Concupiscit enim terrenam quandam pro rebus infímis paccm; ad earn namque desiderat pervenire bellando; quoniam si vicerit et qui résistât non fuerit, pax e r i t , quam non habebant partes in vicem adversantes et pro his rebus, quas simul habere non p o t e r a n t , infelici egestnte certantes. Hanc pacem requirunt laboriosa bella, hanc adipiscitur quae putatur gloriosa victoria. Quando autem vincunt qui causa iustiore pugnabant, quis dubitet gratulandam esse victoriam et provenisse optabilem p a c e m ? Haec bona sunt et sine dubio Dei dona sunt. Sed si neglectis melioribus, quae ad superriam pertinent civitatem, ubi erit victoria in aeterna et summa pace secura, bona ista sic concupiscuntur, ut vel sola esse credantur vel his, quae meliora creduli t u r , amplius diligantur: necesse est miseria consequatur et quae inerat augeatur. 18 Cf. lib. 19 cap. 12

1 reb. laet. Β ν 8 ista] ipsa B 1 ; om. Η 4 belligerando Β l i prouenerint G H a b ' v 14 dicuntur av df Β ed. Arg. lô et ipsa om. GHe le genere huruauo ν 22 quae putatur om. V glor. quae put. uict. Η 2β si om. Η ein electis e îfl si e credi! ntur V nel in his β

5

10

15

20

25

30

64

8. AUGUSTIN! CAPUT

V.

De primo terrenae civitatis auctore fratricida, cuius impietati Romanae urbis conditor germani caede responderit. δ

Primus itaque fuit terrenae civitatis conditor fratricida; nam suum fratrem civem civitatis aeternae in hac terra peregrinantem invidentia victus occidit. Unde mirandum non est, quod tanto post in ea civitate condenda, quae fuerat hnius terrenae civitatis, de qua loquimur, caio put futura et tam multis gentibus ragnatura, huic primo esemplo e t , ut Graeci appellant, άρχετνηω quaedam sui generis imago respondit. Nam et illic, sicut ipsum facinus quidam poeta commemoravit illorum, Fraterno primi maduerunt sanguine muri. 15 Sic enim condita est Roma, quando occisum Remum a fratre Romulo Romana testatur historia; nisi quod isti terrenae civitatis ambo cives erant. Ambo glorian) de Romanae rei publicae iiistitutione quaerebant; sed ambo eam tantam, quantam si unus esset, habere non pot20 erant. Qui enim volebat dominando gloriari, minus utique dominaretur, si eius potestas vivo consorte minueretur. Ut ergo totam dominationem haberet unus, ablatus est socius, et scelere crevit in peius, quod innocentia minus esset et melius. Hi autem fratres Cain et Abel non 25 habebant ambo inter se similem rerum terrenarum cupiditatem, nec in hoc alter alteri invidit, quod eius dominatus fieret angustior, qui alterum occidit, si ambo dominarentur (Abel quippe non quaerebat dominationem in ea civitate, quae condebatur a f r a t r e ) , sed invidentia ilia 30 diabolica, qua invident bonis mali, nulla alia causa, nisi 14 Lacan. 1, 96 S impietatis ρ io et tam] etiam e hinc Η primo sup. lin. V exemple primo ed. Arg. 11 archeotypo PBHe ed. Arg. l i iiiig V* (rescr.) 1· tantum tamquam b ei unus esset »iss v(scil habere poterai) nisi a.e.Domb. *' ' (coll. Lucano 1,111 : Non cepit fortuna duos) ni u . e . H o f f m . non om. Β — ρ.βδ,β repperit et β 12 et mali om. Η inter

DE CIVITATE DEI L. XV. C. 5. &

65

quia illi boni sunt, mili mali. Nullo enim modo fu minor accedente seu permanente consorte possessio bonitatis, immo possessio bonitas, quam tanto latías, quanto concord i l i individua sociorum possidet caritas. Non habebit denique istam possessionem, qui earn noluerit habere 6 c o m m u n e m , et tanto earn reperiet ampliorem, quanto amplius ibi potuerit amare consortem. Illud igitur, quod inter Remum et Romulum exortum est, quem ad modum adversus se ipsam terrena civitas dividatur, ostendit; quod autem inter Cain et Abel, inter duas ipsas civitates, Dei 10 et hominum, inimicitias demonstravit. Pugnant ergo inter se mali et mali; item pugnant inter se mali et boni: boni vero et boni, si perfecti sunt, inter se pugnare non posstint. Proficientes autem nondumque perfecti ita possunt, ut bonus quisque ex ea parte pugnet contra alteram, qua 15 etiam contra semet ipsum; et in uno quippe homine caro

concupisca

adversus spiritum et spiritus adversus car-

tiera. Concupiscentia ergo spiritalis contra alterius potest pugnare carnalem vel concupiscentia carnalis contra alterius spiritalem, sicut inter se pugnant boni et mali; vel 20 certe ipsae concupiscentiae carnales inter se duorum bonorum, nondum utique perfectorum, sicut inter se pugnant mali et mali, donec eorum, qui curantur, ad ultimala victoriam sanitas perducatur. CAPUT V I .

25

De languoribus, quos ex poena peccati etiam cives civitatis Dei in huius vitae peregrinatione patiuntur et a quibus Deo medente sanantu;. Languor est quippe iste, id est illa inoboedientia, de qua in libro quarto decimo disseruimus, primae inoboe- 30 dientiae supplicium, et ideo non natura, sed vitium; propter quod dicitur profìcientibus bonis et ex fide in hac 18 Gal. 6 , 1 7

SO C. X; 11 etc.

s e o m . B boni et muli H y 18 potest — alterius f i 9 ) o»i. e «0 c e r t e u e l e 26 ciues OTO. ρ 80 decimo sup. lin. V 82 et om. Β A ρ (cf. 40,9)

66

6

10

16

20

25

30

8. AUGUSTINI

peregrinatione viventibus: In vicem onera vestra portate, et sie adimplebitis legem Christi; item alibi dicitur: Corripite inquietos, consolamini pusillanimes, suseipite infirmas, patientes estote ad omnes; ridete ne guis malum pro malo alicui reddat; item alio loco: Si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delieto, vos, qui spiritales estis, instruite huius modi in spiritu mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu tempter is; et alibi: Sol non occidat super iracundiam vestram; et in evangelio: Si peccaverit in te frater tuus, corripe cum. inter te et ipsum; item de peccatis, in quibus multoruni cave tur oflensio, apostolus dicit: Peccantes coram omnibus argue, ut ceteri timorem habeant. Propter hoc et de venia in vicem danda multa praecipiuntur et magna cura propter tenendam pacem, sine qua nemo poterit videre Deum; ubi ilie terror, quando iubetur servus decern milium talentorum reddere debita, quae illi fuerant relaxata, quoniam debitum denariorum centum conservo suo non relaxavit; qua similitudine proposita Dominus Iesus adiecit atque ait: Sic et vobis faciei Pater vester caelestis, si non dimiseritis unusquisque fratri suo de cordibus vestris. Hoc modo curantur cives civitatis Dei in hac terra peregrinantes et paci supernae patriae suspirantes. Spiritus aiitem sanctus operatur intrinsecus, ut valeat aliqitid medicina, quae adhibetur extrínsecas. Alioquin etiamsi Deus ipse utens creatura sibi subdita in aliqua specie humana sensus adloquatur humanos, sive istos corporis sive illos, quos islis simillimos habemus in somnis, nec interiore gratia mentem regat atque agat, nihil prodest homini omnis praedicatio veritatis. Facit autèm hoc Deus a vasis misericordiae 8 Gal. 6, 2 10 Mt. 18,15

6 1. Theas. 6, Heq. 8 Gal. 6 , 1 9 Eph. 4, 26 18 1. Tim. 5, 20 16 Hebr. 12, H 21 Mt. 18, 36

10 ipsum F B A F G ' B H b e 12 utT' r BAFHabe 2 p Fragm. V 15 terror F S A F B H a e 28 pacie He pauci V 28

ips.eoluraG'apv llsg. ait apost.a Fris. ed. Arg. e t e 1 ut et Β ν 14 pura est terror bp terror est ed Arg. ν gratiam V

67

DE CIVITATE DEI L. XV. C. 6. 7.

irae vasa discernens, dispensation qua ipse novit multum occulta, sed tarnen iusta. Ipso quippe adiuvante mirabilibus et latentibus modis, cum peccatum quod habitat in membris nostris, quae potius iam poena peccati est, sicut apostolus praecipit, non régnât in nostro mortali corpore 5 ad oboediendum desiderile eins nec ei membra nostra velut iniquitatis arma exhibemus, convertitur ad mentem non sibi ad mala, Deo regente, consentientem et eam regentem tranquillius nunc habebit, postea sanitate perfecta atque inmortalitate percepta homo sine ullo peccato 10 in aeterna pace regnabit. CAPUT

VII.

De causa et pertinacia sceleris Cain, quem a concepto nec Dei sermo revocavit.

facinore

Sed hoc ipsum, quod sicut potuimus exposuimus, 15 cum Deus locutus esset ad Cain eo more, quo cum primis hominibus per creaturam subiectam vehit eorum socius forma congrua loquebatur, quid ei profuit? Nonne conception scelus in riecando fratre etiam post verbum divinae admonitionis implevit? Nam cum sacriflcia discre- 20 visset amborum, in illius respiciens, huius despiciens, quod non dubitandum est potuisse cognosci signo aliquo adtestante visibili, et hoc ideo fecisset Deus, quia mala erant opera huius, fratris vero eius bona: contristatus est Cain valde et concidit facies eins. Sic enim scriptum est: Et 25

dixit Dominus ad Cain: Quare tristis (actus es et quare concidit facies tua? Nonne si recte off er as, recte autem non dividas, peccasti? Quiesce; ad te enim conversio eius, et tu dominaberis illius. In hac admonitione vel

moni tu, quem Deus protulit ad Cain, illud quidem quod 30 7 Rom. 6 , 1 2 s q .

U Cf. p. 7 0 , 1 0 — 8 0

2» Gen. 4, 6sq.

6 praecepit H ed. Arg. regnet H ed. Arg. 9 regens Β ed. Vind. Am.Kukula(cf.Wien.St.l903p.315) 10 homo s.u.peccatoseclus. Kuk. llregnauitH r e g n a n t e m B e d . i o i · . î l i n o m . e reepic.] despic. V aap. V" 29 admonitionequamBHav(om. rei monituBav)

68

S. AUGUSTINI

dictum est: Nonne si recte off eras, recte autem non di-

6

10

15

20

vidas, peccasti? quia non elucet cur vel unde sit dictum, multos sensus peperit eius obscuritas, cum divinarum scripturarum quisque tractator secundum (idei regulam id conatur exponere. Recte quippe offertur sacrificami, cum offertur Deo vero, cui uni tantummodo sacriflcandum est. Non autem recte dividitur, dum non discernuntur recte vel loca vel tempora vel res ipsae quae offeruntur vel qui offert et cui offertur vel hi, quibus ad vescendum distribuitur quod oblatum est, ut divisionem hic discretionem intellegamus; sive cum ofTertur, ubi non oportet aut quod non ibi, sed alibi oportet, sive cum offertur, quando non oportet aut quod non tune, sed alias oportet, sive cum offertur, quod nusquam et numquam penitus debuit, sive cum electiora sibi eiusdem generis rerum tenet homo, quam sunt ea, quae offert Deo, sive eius rei, quae oblata est, fit particeps profanus aut quilibet quem fas non est fieri. In quo autem horum Deo displicuerit Cain, facile non potest inveniri. Sed quoniam Iohannes apostolus, cum de his fratribus loqueretur: Non sicut Cain, inquit, ex

maligno erat et occidit fratrem suum; et cuius rei gratia occidit? Quia opera illius maligna fuerunt, fra-

tris autem eius iusta: dattir intellegi propterea Deum non respexisse in munus eius, quia hoc ipso male divi25 débat, dans Deo aliquid suum, sibi autem se ipsum. Quod omnes faciunt, qui non Dei, sed suam sedantes voluntatem, id est non recto, sed perverso corde viventes, offerunt tamen Deo munus, quo putant eum redimi, ut eorum non opituletur sanandis pravis cupiditàtibus, sed 30 explendis. Et hoc est terrenae proprium civitatis, Deum ve) deos colere, quibus adiuvantibus regnet in victoriis et 23 1. Io. 3, 12 4 scriptur. om. V ' 0 et] uel e ed. Arg. hii Β H 12 siue — non oportet (13) om β offertur] superscr. id V 14 cum V (ab initio) HAF cum id F 1 (idsup.lin.), G B H a b e p v E d " t ed. Arg. Hoffm cum offertur id Ε * 1β siue cum eius F B a v 20 ex pialigno F K A G b ' p ed.Arg.sec.Graec. qui ex mal. F B H a b ' e v È * 22 occidit eum B b , v

DE CIVITATE DEI L. XV. C. 7.

69

pace terrena, non caritate consulendi, sed dominandi cupiditate. Boni quippe ad hoc utuntur mundo, ut fruantur Deo; mali autem contra, ut fruantur inundo, uti volunt Deo; qui tarnen eum vel esse vel res humanas curare iam credunt. Sunt enim inulto deteriores, qui ne hoc quidem credunt. Cognito itaque Cain quod super eius germani sacrißcium, nec super suum respexerat Deus, utique fratrem bonum mutatus imitari, non elatus debuit aemulari. Sed contristatus est et concidit facies eius. Hoc peccatum maxime arguit Deus, tristitiam de alterius bonitate, et hoc fratris. Hoc quippe arguendo interrogavi! dicens: Quare contristatus es, et quare concidit facies tua? Quia enim iratri invidebat, Deus videbat et hoc arguebat. Nam hominibus, quibus absconditum est cor alterius, esse posset ambiguum et prorsus incertum, utrum illa tristitia malignitatem suam, in qua se Deo displicuisse didicerat, an fratris doluerit bonitatem, quae Deo placuit, cum in sacrificium eius aspexit. Sed rationem reddens Deus, cur eius pblationem accipere noluerit, ut sibi ipse potius merito quam ei frater inmerito displiceret, cum esset iniustus non recte dividendo, hoc est non recte vivendo, et indignus cuius adprobaretur oblatio, quam esset iniustior, quod fratrem iustum gratis odisset, ostendit. Non tarnen eum dimittens sine mandato sancto, iusto et bono: Quiesce, inquii; ad te enim conversio eius, et tu dominaberis illius. Numquid fratris? Absit. Cuius igitur, nisi peccati? Dixerat enim: Peccasti, tum deinde addidit: Quiesce; ad te enim conversio eius, et tu dominaberis illius. Potest quidem ita intellegi ad ipsum hominem conversionem esse debere peccati, ut nulli alii quam sibi sciat tribuere debere quod peccat. Haec est enim salubris paenitentiae medicina et veniae petitio non incongrua, ut, ubi ait: Ad te enim conversio eius, non subaudiatur „ e r i t " , sed „ s i t " ; praecipientis videlicet, non o c c i d i t u r H î 8 e i u s F R H a e ρ ed. Arg. i p s i u s b i l l i u e G Β ν ; om. Α F 24 i p s u m β ' i p s e h o c ed. Arg. — 5 n e F B H p ! necAFOBabep 1 E < 1 *v § f r a t r i e e ' l l f r a t r e s F 1 12 d i c e n s et es sup.lin. V lSsq. deue r e d -

5

10

15

20

25

30

70

S. AUGUSTINI

praedicentis modo. Tunc enim dominabitur quisque peccato, si id sibi non defendendo praeposuerit, sed paenitendo subiecerit; alioquin et illi serviet dominanti, si patrocinium adliibuerit accidenti. Sed ut peccatum intel6 legatur concupiscentia ipsa carnalis, de qua dicit apostolus :

Caro

concupisca

adversus

spiritum,

in cuius carnis

fructibus et invidiam commémorât, qua utique Cain stimulabatur et accendebatur in fratris exitium: bene sub-

auditur „erit", id est: Ad te enim conversio eius erit, et 10 tu dominaberìs illius. Cum enim commota fuerit pars ipsa carnalis, quam peccatum appellat apostolus, ubi di-

cit: Non ego operar illud, sed quod habitat in me pec-

catum (quam partem animi etiam philosophi dicunt esse vitiosani, non quae mentem debeat trahere, sed cui mens 15 debeat imperare eamqtie ab inlicitis operibus ratione cohíbele); — cum ergo commota fuerit ad aliquid perperam committendum, si quiescatur et obtemperetur di-

centi apostolo: Nec exhibueritis

membra vestra

arma

iniquitatis peccato, ad mentem domita et vieta converti20 tur, ut subditae ratio dominetur. Hoc praecepit Deus huic, qui facibus invidiae inflammabatur in fratrem et, quem debuerat imitari, cupiebat auferri. Quiesce, inquit; manus ab scelere contine, non regnet peccatum in tuo mortali corpore ad oboediendum desideriis eius, nec 25 exhibeas membra tua iniquitatis arma peccato. Ad te

enim conversio eius, dum non adiuvatur relaxando, sed quiescendo frenatur; et tu dominaberìs

illius,

ut, cum

forinsecus non permittitur operari, sub potestate mentis regentis et benevolentis adsuescat etiam intrinsecus non 30 moveri. Dictum est tale aliquid in eodem divino libro et de tnuliere, quando post peccatum Deo interrogante atque iudicante damnationis sententias acceperunt, in serpente diabolus et in se ipsis illa et maritus. Cum enim dixi&et β Gal. 5,17 13 Rom. 7, 17. Cf. p. 42,10 sqq. 1», 25 Rom. 6,18 sq. dens ed. Arg. ν — 4 accidenti F A F G ' a e p vE v acced. RG , BbE d >' 1 accend. Η 7 uti Jri in at im. V 10 illi V1 illius. Potest quidem ita intellegi β (cf. 69,29) 1β domitam (dominatam Η) et uictam

DB CIVITATE DEI L. XV. C. 7. 8.

71

ei: Mulliplicans multiplicabo tristitias tuas et gemitum tuum, et in tristitiis paries filios, deinde addidit: Et ad virum tuum conversio tua, et ipse tui dominabitur. Qnod dictum est ad Cain de peccato vel de vitiosa carnis concupiscentia, hoc isto loco de peccatrice femina; ubi intel- 6 legendum est virum ad regendam uxorem animo carnem regenti similem esse oportere. Propter quod dicit apostolus: Qui diligit uxorem suam, se ipsum diligit; nemo enim umquam carnem suam odio habuit. Sananda sunt enim haec sicut nostra, non sicut aliena damnanda. Sed 10 illud Dei praeceptum Cain sicut praevaricator accepit. Invalescente quippe invidentiae vitio fratrem insidiatile occidit. Talis erat terrenae conditor civitatis. Quo modo autem significaverit etiam ludaeos, a quibus Christus occisus est pastor ovium hominum, quem pastor ovium pe- 16 corum praefìgurabat Abel, quia in allegoria prophetica res est, parco nunc dicere, et quaedam bine adversas Faustum Manichaeum dixisse me recolo. CAPUT

Vili.

Quae ratio fuerit, ut Cain inter principia humani conderei civitatem.

generis

20

Nunc autem defendenda mihi videtur historia, ne sit scriptura incredibilis, quae dicit aedificatam ab uno homine civitatem eo tempore, quo non plus quam viri quattuor vel potius tres, postea quam fratrem frater occidit, fuisse 25 videntur in terra, id est primus homo pater omnium et ipse Cain et eius filius Enoch, ex cuius nomine ipsa civitas nuncupata est. Sed hoc quos movet, parum considérant non omnes homines, qui tunc esse potuerunt, scriptorem sacrae huius hisloriae necesse habuisse nomi- 30 8 Gen. 3,16

»Eph.5,28eq.

l8L.12c.9

iaCf.Quaeet.Hept.il

He 20 praecipit H E ' 27 refren. β ito est om. H est enim aliq. tale E' 32 acceperant V1 — lï inuidiae H fratri e 1 18 et terr. β cond. terr. Β le qiiid Vl 17 quadam V1 28 uno om. E homine om.k álnonGBHabvjow. V&ATeped.Arg. quam om. b1 2S frater fratrem Hp 2β uiderentur β homo om V ti enocFB enof Η

72

5

10

16

20

26

30

S. AUGUSTINI

nare, sed eos solos, quos operis suscepti ratio postulabat. Propositum quippe scriptoris illius fuit, per quem sanctus Spiritus id agebat, per successiones certarum generationum ex uno homine propagatarum pervenire ad Abraham ac deinde ex eius semine ad populum Dei, in quo distincto a ceteris gentibus praeiìgurarentur et praenuntiarentur omnia, quae de civitate, cuius aeternum erit regnum, e t de rege eius eodemque conditore Christo in Spiritu praevidebantur esse ventura; ita ut nec de altera societate hominum t a c e r e t u r , quam terrenam dicimus civitatem, quantum ei commemorandae satis e s s e t , ut civitas Dei etiam suae adversariae conparatione clarescat. Cum igitur scriptura divina, ubi et numerum annorum, quos illi homines vixerunt, commémorât, ita concliidat, ut dicat de ilio, de quo loquebatur: Et genuit filios et filias, et fuerunt omnes dies illius vel illius quos vixit anni tot, et mortuus est: numquid quia eosdem filios et filias non nominat, ideo intellegere non debemus per tam multos annos, quibus tunc in saeculi huius prima aetate vivebant, nasci potuisse plurimos homines, quorum coetibus condì possent etiam plurimae civitates? Sed pertinuit ad Deum, quo ista inspirante conscripta sunt, has duas societates suis diversis generationibus primitus digerere atque distinguere, ut seorsum hominum, hoc est secundum hominem viventium, seorsum autem filiorum Dei, id est hominum secundum Deum viventium, generationes contexerentur usque diluvium, ubi ambarum societatum discretio concretioque n a r r a t u r ; discretio quidem, quod ambarum separatim generationes commemorantur, unius fratricidae Cain, alterius autem qui vocabatur S e t h ; natus quippe fuerat et ipse de Adam pro ilio, quem frater occidit; concretio autem, quia bonis in deterius declinantibus tales universi facti fuerant, ut diluvio delerentur, excepto uno 17 Gen. 5 , 4 sq. 8 spir. san ct. B H v 4 propagatornm V 5 ex sup. I. V; de H 9 nec] fie1 ιβ dies om. e quo V 17 non sup. I. V 27 ueqne F B A F G p ed. Arg. (cf.codC 1,425,23) usque ad B H a b e v

DB CIYITATE DEI L. XV. C. 8.

73

iusto, cui nomen erat Noe, et eius coniuge et tribus filiis totidemque nuribus, qui homines octo ex illa omnium vastatioue mortalium per arcam evadere meruerunt. Quod igitur scriptum e s t : Et cognovit Cain uxorem suam, et concipiens peperit Enoch; et erat aedi/team civitatem in nomine filii sui Enoch: non est quidem consequens, ut istum primum filium genuisse credatur Neque enim hoc ex eo putandum est, quia dictus est cognovisse uxorem suam, quasi tune se illi primitus concumbendo miscuisset. Nam et de ipso patre omnium Adam non tunc solum hoc dictum est, quando conceptus est Cain, quem priinogenitum videtur habuisse; verum etiam posterius eadem scriptura: Cognovit, inquit, Adam Evam uxorem suam, et concepii et peperit filium, et nominavit nomen illius Seth. Unde intellegitur ita solere illam seripturam loqui, quamvis non semper cum in ea legitur factos hominum fuisse conceptus, non tamen solum cum primum sibi sexus uterque miscetur. Nec illud necessario est argumento, ut priinogenitum patri existimemus Enoch, quod eius nomine illa civitas nuncupata est. Non enim ab re est, ut propter aliquam causam, cum et alios haberet, diligeret eum pater ceteris amplias. Neque enim et ludas primogenitus fuit, a quo Iudaea cognominata est et Iudaei. Sed etiamsi conditori civitatis illius iste filius primus est natus, non ideo putandum est tune a patre conditae civitati nomen eius inpositum, quando natus est, quia nec constituí tunc ab uno poterat civitas, quae nihil est aliud quam hominum multitudo aliquo societatis vinculo conligata; sed cum illius hominis familia tanta numerositate crescerei, ut haberet iam populi quantitatem, tunc potuit utique fieri, ut et constitueret et nomen primogeniti sui constitutae inponeret civitati. Tarn longa quippe vita illorum hominum fuit, ut illic memoratorum, quorum

6

15 Gen. 4 , 1 7 ; 26 1 cui F B e ' v cuius B A ï O E a b e 1 ; ed. Arg. io et om. H 13 Eram om. Β ux. eu. Evam ν 20 Non] superscr. dum F 1 81 enim om.He1 24sq. fil. est primo nat. V i7 qui nec F 80 quantitate F

io

15

20

25

30

74

S. AUGUSTINI

et anni taciti non sunt, qui vixit minimum ante diluvium, ad septingentos quinquaginta tres perveniret. Nam plures nongentos annos etiam transierunt, quamvis nemo ad mille pervenerit. Quis itaque dubitaverit per unius homi5 nis aelatem tantum multiplican potuisse genus humanuni, ut esset linde constituerentur non una, sed plurimae civitates? Quod ex hoc conici facillime potest, quia ex uno Abraham non multo amplius quadringentis annis numerositas Hebraeae gentis tanta propreata e s t , ut in exitu 10 eiusdem populi ex Aegypto sescenta hominum milia fuisse referantur bellicae iuventutis; ut omittamus gentem Idumaeorum non pertinentem ad populum Israel, quam genuit fra ter eins Esau, nepos Abrahae, et alias natas ex semine ipsius Abrahae non per Sarram coniugem procreato. 15

CAPUT

IX.

De longa vita hominum, quae fuit ante diluvium et de ampliore humanorum corporum forma. Quam ob rem nullus prudens rerum existimator dubitaverit Gain non solum aliquam, verum etiam magnam 20 potuisse condere civitatem, quando in tam longum tempus protendebatur vita mortalium; nisi forte infidelium quispiam ex ipsa numerositate annorum nobis ingerat quaestioneni, qua vixisse tunc homines scriptum est in auctoritatibus nostris, et hoc neget esse credendum. Ita 25 quippe non credunt etiam magnitudines corporum longe ampliores tunc fuisse quam nunc sunt. Unde et nobilissimus eorum poeta Vergilius de ingenti lapide, quem in agrorum limite infixum vir fortis illorum temporum pugnane et rapuit et cucurrit et intorsit et misit: 2 Gen. 5, 31 ( L X X )

11 Exod. 12, 37

l m i n . uix. Β ν 3 nungent. V β constitueretur BHv 10 mil. hom. B v 13 nepus H alios natos H ed. Arg. li per sacram eiusconi.H procreato F A F e * -tos R (ab initio), a ed.Arg. -tus Η -tas Β (m. 1. eorr), GBbp ν -tae β 1 28 in] ab Η 24 auctoritatibus T r B A F G1 e ed. Arg. auctcribus G ' B H a b p ν 87 uirgil.BH (semper)

DE «VITATE DEI L. XV. €. 9.

75

Vix ilium (inquit) lecti bis sex cervice subirent, Qualia nunc hominum producit corpora tellus, significane maiora tunc corpora producere solere tellurem. Quanto magis igitur temporibus recentioribus mundi ante illud nobile diffamatumque diluvium! Sed de corporum magnitudine plerumque incrédulos nudata per vetustatem sive per vim fluminum variosque casus sepulcra convincunt, ubi apparuerunt vel linde ceciderunt incredibilis magnitudinis ossa mortuorum. Vidi ipse non solus, sed aliquot mecum in Uticensi litore molarem hominis dentem tam ingentem, ut, si in nostroriim dentium modulos minutatim concideretur, centum nobis videretur facere potuisse. Sed ilium gigantis alicuius fuisse crediderim. Nam praeter quod erant omnium multo quam nostra maiora tunc corpora, gigantes longe ceteris anteibant; sicut aliis deinde nostrisque temporibus rara quidem, sed numquam ferme defuerunt, quae modum aliorum plurimum excederent. Plinius S e c u n d u s , doctissimus homo, quanto magis magisque praeterit saeculi e x c u r s u s , minora corpora naturam ferre testatur; quod etiam Homerum commemorat saepe carmine fuisse conquestum, non haec velut poetica figmenta deridens, sed in historicam fidem tamquam miraculorum naturalium scriptor adsumens. Verum, ut dixi, antiquorum magnitudines corporum inventa plerumque ossa, quoniam diuturna sunt, etiam multo posterioribus saeculis produnt. Annorum autem numerositas cuiusque hominis, quae temporibus illis fuit, nullis nunc talibus documentis venire in experimentum potest. Nec tamen ideo fides sacrae lniic historiae deroganda est, cuius tanto inpudentius narrata non credimus, quanto impleri certius praenuntiata conspiciinus. Dicit tamen etiam idem Plinius esse adhuc g e n t e m , ubi ducentos annos vivitur. ~

2 Aen. 12,899aq.

18 N. H. 7 , 1 6

32 N. H. 7, 48 (49),~154

10 aliquod V -qui H 14 eq. maiora quam nostra B y 18 excederunt V (rescr.) 29 sacra V huic J ' F G a b e v (78, 15) huius Β A Bp ed. Arg.; om. H deneganda Β SO non] iam B 1

5

10

15

20

25

30

76

S AUGUSTINI

Si ergo htimanarum vitarum diuturnitates, quas experti non su mus, hodie habere creduntur incognita nobis loca, cur non habuisse credantur et tempora? An vero credibile est alicubi esse quod hic non est, et incredibile est alifi quando fuisse quod nunc non est? CAPUT

X.

De differentia, qua inter Hebraeos et nostros videntur annorum numeri dissonare.

codices

Qiiocirca etsi inter Hebraeos et nostros codices de io ipso numero annorum nonnulla videtur esse distantia, quod ignoro qua ratione sit factum: non tarnen tanta est, ut illos homines tam longaevos fuisse dissentiant. Nam ipse homo primus Adam, antequam gigneret filium, qui est appellatile Seth, ducentos triginta vixisse annos reperi15 tur in codicibus nostris, in Hebraeis autem centum triginta perhibetur; sed postea quam eum genuit, septingentos vixisse legitur in nostris, octingentos vero in illis; atque ita in utrisque universitatis summa concordat. Ac deinde per conséquentes generationes antequam gignatur, 20 qui gigni commemoratur, minus vixisse apud Hebraeos pater eius invenitur centum annos; sed postea quam est genitus idem ipse, centum minus quam in Hebraeis inveniuntur in nostris; atque ita et hinc et inde numeri iiniversitas consonat. In sexta autem generatione nusquam 26 utrique codices discrepant. In séptima vero, ubi ille qui uatus est Enoch non mortuus, sed quod Deo placuerit translatus esse narratur, eadem dissonantia est, quae in superioribus quinqué de centum annis antequam gigneret eum, qui ibi commemoratus est, filium, atque in summa 30 similis consonantia. Vixit enim annos, antequam trans16 Gen. 6, 3 etc. 8 hab. non V 4 alic. esse om. e1 est (post.) om. β 14 ann uix. Η ed. Arg. ν 1» gignantur F 1 ed. Arg. 20 commemorantur F (η sup. l), ed. Arg. 23 et hine R F G H (hic), ep; et om. F A B ab ν 89 atque ita in G B H a b v — p. 77,2 et quinqué βν 8 ma-

DE « V I T A T E D E I L. XV. C. 10. 11.

77

f e r r e t u r , secundum utrosque codices trecentos sexaginta quinqué. Octava generatio habet quidem nonnullam diversitatem, sed minorem ac dissimilem ceteris. Mathusalam quippe, quem genuit Enoch, antequam gigneret e um, qui in ipso ordine sequitur, secundum Hebraeos non 6 centum minus, sed viginti amplias vixit annos; qui rursus in nostris, postea quam eum genuit, reperiuntur additi, et in utrisque sibi summa universi numeri occurrit. In sola nona generatione, id est in annis Lamech, íllii Mathusalae, patris aulem Noe, summa universitatis discre- 10 pat, sed non plurimum. Viginti enim et quattuor annos plus vixisse in Hebraeis quam in nostris codicibus invenitur. Namque antequam gigneret filium, qui vocatus est Noe, sex minus habet in Hebraeis quam in nostris; postea vero quam eum genuit, triginta amplius in eisdem quam 15 in nostris. Unde sex illis detractis restant viginti quattuor, ut dictum est. CAPUT X I .

De annis Mathusalae, cuius aetas quatluordecim annis diluvium videtur excedere. 20 P e r hanc autem discrepantiam Hebraeorum codicum atque nostrorum exoritur ilia famosissima quaestio, ubi Mathusalam quattuordecim annos vixisse post diluvium conputatur, cum scriptura ex omnibus, qui in terra tunc fuerant, solos octo homines in area exitiiim commemoret 25 evasisse diluvii, in quibus Mathusalam non fuit. Secundum codices enim nostros Mathusalam priusquam gigneret ilium, quem vocavit Lamech, vixit annos centum sexaginta septem; deinde ipse Lamech, antequam ex ilio natus esset Noe, vixit annos centum octoginta octo, qui flunt simul 30 trecenti quinquaginla quinqué; his addunlur sescenti thusalem ab ν niatueala Β -launi Η 6 secund.] apud e » » . 10 mat(h)usalae (-e) F B A F Η β ρ (progr. p. 19) mathusalem a bv 18 namque FA F Q Β H a b e nam Bpv 1β et quattuor ev 21 quodicum e 1 t9sq. matusala Η 80 ennui Sunt Β ed. Arg. ν

78

5

10

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

Noe, quoto eius anno diluvium factum est: qui fiunt nongenti quinquaginta quinqué, ex quo Mathusalam natus est, usque ad annum diluvii. Omnes au lem anni vitae Mathusalam nongenti sexaginta novem conputantur, quia, cum vixisset annos cenaim sexaginta septem et genuisset fllium, qui est appellatus Lamech, post eum genitum vixit annos octingentos duo; qui omnes, ut diximus, nongenti sexaginta novem fiunt. Unde detractis nongcntis quinquaginta quinqué ab ortu Mathusalae usque ad diluvium remanent quattuordecim, quibus vixisse ereditili· post diluvium. Propter quod eum nonnulli, etsi non in terra, ubi omnem carnem, quam vivere in aquis natura non sinit, constat fuisse deletam, cum patre suo qui translatus fuerat aliquantum fuisse atque ibi, donec diluvium praeteriret, vixisse arbitrantur, nolentes derogare fidem codicibus, quos in auctoritatein celebriorem suscepit ecclesia, et credentes Iudaeorum potius quam istos non habere quod verum est. Non enim admittunt, quod magis hic esse potuerit error interpretum, quam in ea lingua esse falsum, unde in nostram per Graecam scriptura ipsa translata e s t , sed inquiunt non esse credibile septuaginta interpretes, qui uno simul tempore unoque sensu interpretati sunt, errare potuisse aut ubi nihil eorum intererat voluisse mentiri; ludaeos vero, dum nobis invident, quod lex et prophetae ad nos interpretando transierint, mutasse quaedam in codicibus suis, ut nostris minueretur auetoritas. Haue opinionem vel suspicionem aeeipiat quisque ut putaverit; certum est tarnen non vixisse Mathusalam post diluvium, sed eodem anno fuisse defunctum, si verum est quod de numero aunorum in Hebraeis codicibus invenitur. De illis autem septuaginta interpretibus quid mihi Gen. 7, 6 1 et 8 nung. VU1 et sic V semper 8 autem B A F B H a b e v enim Vf Hoffm. matusala Η β est om e 7 duo F R F duos ΟΒΗβν D. CGC. II abp 9 et quinqué β l ì constat sup. I. V 18 elatus e 1 i l credibilem V interpraeteis V ti euspication. H qnie β 1

79

DE (SVITATE DEI L. XV. C. 11. 12.

videatur, suo loco diligenlius inserendum est, cum ad ipsa tempora, quantum necessitas huius operis postulat, commemoranda adiuvante Domino venerimus. Praesenti enim sufficit quaestioni secundum utrosque codices tam longas habuisse vitas illius aevi homines, ut posset aetate 5 unius, qui de duobus, quos solos terra tunc habuit, parentibus primus est nalus, ad constituendam etiam civitatem multiplican genus humanum. CAPUT

XII.

De opinione eorum, qui primorum temporum homines tam longaevos, quam scribilur, fuisse non credunt.

10

Ñeque enim ullo modo audiendi sunt, qui putant aliter annos illis temporibus conputatos, id est tantae brevitatis, ut unus annus noster decern illos habuisse ere- 15 datur. Qitapropter, inquiunt, cum audierit quisque vel legerit nongentos annos quemque vixisse, debet intellegere nonaginta; decern quippe illi anni unus est noster et decern nostri centum illi fuerunt. Ac per hoc, ut putant, viginti trium annorum fuit Adam, quando genuit 20 Seth, et ipse Seth viginti agebat et sex menses, quando ex ilio natus est Enos, quos appellai scriptura ducentos et quinqué annos; quoniam sicut isti suspicantur, quorum exponimus opinionem, unum annum, qualem nunc habemus, in decern partes illi dividebant et easdem partes 25 annos vocabant; quarum partium habet una quadratum senarium, eo quod sex diebus Deus perfecerit opera sua, ut in séptimo requiesceret (de qua re in libro undécimo, 1 L. 18 C. 42 sqq. 88 C. 8 1 ineerend. FAFBabepv (cf. CE 28", 18,20 diligenter ins e r e n d u m , Quaest. Hept.

1,30)

dieser. E Do.'·5

(progr. p. 19;

cf.

87, 24sq.) inferend. Η ιβ uelegerit Vl 17 quemque FAFB bep ed. Arg. quemq: β quem Β quemquam a ν 18 unus annue est β ed. Arg. il et ipeel et ont. V ageb.] habebat ν ϊβ haberet e 1 27 deus sex diebus Β ν

80

6

10

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

sicut potui, disputavi); sexiens autem seni, qui numerus quadratum senarium facit, triginta sex dies sunt; qui multiplicati deciens ad trecentos sexagiuta perveniunt, id est duodecim menses lunares. Propter quinqué dies enim reliquos, quibus solaris annus impletur, et diei quadrantem, propter quern quater ductum eo anno, quo bissextum vocant, unus dies adicitur, addebantur a veteribus postea dies, ut occurreret numerus annorum, quos dies Romani intercalares vocabant. Proinde etiam E n o s , quem genuit Seth, decern et novem agebat annos, quando ex ilio natus est filius eius Cainan, quos annos dicit scriptura centum nonaginta. E t deinceps per omnes generationes, in quibus hominum anni commemorantur ante diluvium, nullus fere in nostris codicibus invenitur, qui, cum esset centum annorum vel infra vel etiam centum viginti aut non multo amplius, genuerit filium; sed qui minima aetate genuerunt, centum sexaginta, et quod excurrit, fuisse rel'eruntur; quia nemo, inquiunt, decern annorum homo potest gignere filios, qui numerus centum appellabantur anni ab illis hominibus; sed in annis sedecim est matura pubertas et proli iam idonea procreandae, quos centum et sexaginta annos ilia tempora nuncupabant. Ut autem aliter annum tunc fuisse conputatum non sit incredibile, adiciunt quod apud plerosque scriptores historiae reperitur, Aegyptios habuisse annum quattuor mensum, Acarnanas sex m e n s u m , Lavinios tredecim mensum. Plinius Secundas cum commemorasset relatum fuisse in litteras quendam vixisse centum quinquaginla duos, alium decern amplius, alios ducentorum annorum habuisse vitam, alios trecentorum, quosdam ad quiugentos, alios ad sescentos, nonnullos ad octingentos etiam pervenisse, haec omnia inscitia temporum accidisse arbitratus est. „Alii quippe, 27 N. H. 7, 48 (49) 2 dies om. a sunt mss Sunt Β ν îîsq. ut ami. tunc aliter ρ 25 mensum VU AT itemque deinceps (cf. 437,1; I 530, 17) mensium G B H a b e p v acareadas e 1 archadas ed. Arg. 2β labiìiios F b 27 litteras F B F B e v litterie AGHabp 28 duos annos Babv 32 inscitia F B A F G ' B p P l i n . inacieutia G ' H a b e propter

DE CIVITATE D E I L. XV. C. 12.

81

inquit, aeslate determinabant annum et alteram hieme, alii quadripertitis temporibus, sicut Arcades, inquit, quor u m anni trimenstres fuerunt." Adiecit etiam aliquando Aegyptios, quorum parvos annos quaternorum mensum fuisse supra diximus, lunae fine limitasse annum. „Itaque apud eos, inquit, et singula milia annorum vixisse produntur." His velut probabilibus argumentis quidam non destruentes fidem sacrae huius historiae, sed astruere nitent e s , ne sit incredibile quod tam multos annos vixisse referuntur antiqui, persuaserunt sibi, nec se suadere inpudenter existimant, tam exiguum spatium temporis tunc annum vocatum, ut illi decern sint unus noster et decern nostri centum illorum. Hoc autem esse falsissimum documento evidentissimo ostenditur. Qucd antequam faciam, non mihi tacendum videtur, quae credibilior possit esse suspicio. Poteramus certe liane adseverationem ex Hebraeis codicibus redarguere atque convincere, ubi Adam non ducentorum triginta, sed centum triginta annorum fuisse reperitur, quando tertium genuit filium; qui anni si tredecim nostri sunt, procul dubio, primum quando genuit, undecim vel non multo amplius annorum fuit. Quis potest hac aetate generare usitata ista nobisque notissima lege naturae? Sed hune omittamus, qui fortasse etiam quando creatus est potuit; non enim eum tam parvum, quam infantes nostri sunt, factum fuisse credibile est. Seth filius eins non ducentorum quinqué, sicut nos legimus, sed centum quinqué fuit, quando genuit Enos; ac per hoc secundum istos nondum liabebat undecim annos aetatis. Quid dicam de Cainan eius filio, qui cum 15 Cap. 1 4 80 Gen. 5 . 3 s q q . inscientiam ν — 1 aest. unum det. ν 3 trimenstres trimenses GBHae' ed. Arg. tres menses b trimentes Γ tremestres Β trimestres Α - ' ρ ν fuere ν Plin. il inpud. mss pìerr. (cf. 59,11) inprud. BHv 14 fais, esse Η ν 21 primo e quando genuit mss (progr. p. 7) genuit, quando ν 27 seth FAFGBbep ed. Arg. (progr. p. 7) sedh Β sed Hav sicut om. V

10

15

20

25

30

82

S. AUGUSTIN!

apud nos centum septuaginta reperiatur, apud Hebraeos septuaginta legitur fuisse, quando genuit Maleleel? Quis générât homo septennis, si tune anni septuaginta nuncupabantur, qui septem fuerunt? CAPUT X I I I .

5

An in dinumeradone annorum Hebraeorum magis quam septuaginta interpretum sit sequenda auctoritas.

10

15

20

25

30

Sed cum hoc dixero, continuo referetur illiid Iudaeorum esse mendacium, de quo superius satis actum est; nam septuaginta interpretes laudabiliter celebratos viros non potuisse mentili. Ubi si quaeram, quid sit credibility, Iudaeorum gentem tam longe lateque diflusam in hoc conscribendum mendacium uno Consilio conspirare potuisse et, dum aliis invident auctoritatem, sibi abstulisse veritatem, an septuaginta homines, qui etiam ipsi Iudaei erant, uno in loco positos, quoniam rex Aegyptius Ptolomaeus eos ad hoc opus asciverat, ipsam veritatem gentibus alienigenis invidisse et communicato istuc fecisse Consilio: quis non videat quid proclivius faciliusque credatur? Sed absit ut prudens quispiam vel ludaeos cuiusübet perversitatis atque malitiae tantum potuisse credat in codicibus tam multis et tam longe lateque dispersis, vel septuaginta illos memorabiles viros hoc de invidenda gentibus veritate unum communicasse consilium. Credibilius ergo quis dixerit, cum primum de bibliotheca Ptolomaei describi ista coeperunt, tune aliquid tale fieri potuisse in codice uno, sed primitus inde descripto, unde iam latins emanaret; ubi potuit quidem accidere etiam scriptoris error. Sed hoc in illa quaestione de vita Matliusalae non absurdum est suspicari, et in ilio alio, i m a l a l e h e l a b p v malaleelB 8 Septem annia R F nuncupatur 8 secundum (hoc) e referreturB 16 et nerit. e le in uno Β ν poaitue e ' -ti β* Aegypti ν ptolomeus (ptholom.) mss ed. Arg. Ptolemaeusv 18 communi a ietticVHA.il (85,5 ; 121,26) iatunce 1 communicatie tane F istud G Β a b e 1 ρ ν fecisse om. a 21 potuisae om.e ΐδ primum om. Β 27 sed mss scilicet ν ecripto Η ed. Arg. 29 errore β1 — p. 88, 2 quibus (om. in) e 1 J et tertia e quinta 1

DE CIVITATIS DEI L. XV. C. 13.

83

ubi superantibus viginti quattuor annis summa non convento. In his autem, in quibus continuatur ipsius mendositatis similitudo, ita ut ante genitum filium, qui ordini inseritili', alibi supersint centum anni, alibi desint; post genitum autem ubi deerant supersint, ubi supererant 5 desint, ut summa conveniat; et hoc in prima, secunda, tertia, quarta, quinta, séptima generatione invenitur: videtur habere quandam, si dici potest, error ipse constantiam nec casum redolet, sed industrian). Itaqiie illa diversitas numerorum aliter se habentium in codicibus Graecis et Latinis, aliter in Hebraeis, ubi non est ista de centum annis prius additis et postea det r a c t s per tot generationes continuata parilitas, nec malitiae Iudaeorum nec diligentiae vel prudentiae septuaginta interpretum, sed scriptoris tribuatur errori, qui de bibliotheca supradicti regis codicem describendum primus accepit. Nam etiam nunc, ubi numeri non faciunt intentimi ad aliquid, quod facile possit intellegi vel quod appareat utiliter disci, et neglegenter describuntur et neglegentius emendantur. Quis enim sibi existimet esse discendum, quot milia hominum tribus Israel singillatim habere potuerunt? quoniam prodesse aliquid non putatur; et quotus quisque hominum est, cui profunditas utilitatis liuiiis appareat? Hic vero, ubi per tot contextas generationes centum anni alibi adsunt, alibi desunt, et post natum, qui commemorandus fuerat, filium desunt ubi adfuerunt, adsunt ubi defuerunt, ut summa concordet, nimirum cum vellet persuadere, qui hoc fecit, ideo numerosissimos annos vixisse antiquos, quod eos brevissimos nuncupabant, et hoc de maturitate pubertatis, qua idonea filii gignerentur, conaretur ostendere, atque ideo in illis centum annis decern nostros insinuandos putaret incredulis, ne homines tamdiu vixisse recipere in fidem nollent, addidit centum, ubi gignendis filiis habilem non insexta sept. VQ, b (sexta sup. lin), ed. Arg. (V. VI. VII ); sed cf. 76,24; 84,5 lSquidfac. F 19 dici F 1 21 quod Β ' H e 1 ed. Arg. «2 quod ex quoniam eorr. V 25 assunt Β Ή 80 quia β 34 non uenit V

10

15

20

25

30

84

S. AÜ0U8TINI

venit aetatem, eosdemque post genitos filios, ut congrueret summa, detraxit. Sic quippe voluit credibiles Tacere idonearum generaodae proli convenientias aetatuui, ut tarnen numero non fraudaret universas aetates viventium singu& loLum. Quod autem id in sexta generatione non fecit, hoc ipsum est quod magis monet ideo ilium ferisse, cum res, quam dicimus, postula vit, quia non fecit, ubi non postulavit. Invenit namque in eadem generatione apud Hebraeos vixisse lared, antequam genuisset Enoch, centum 10 sexaginta duos, qui secundum illam rationem brevium annorum fiunt anni sedecim et aliquid minus quam menses duo; quae iam aetas apta est ad gignendum, et ideo addere centum annos breves, ut nostri viginti sex fierent, necesse non fuit, nec post natum Enoch eos detrahere, quos non l& addiderat ante natum. Sic factum est ut hic nulla esset inter codices utrosque varietas. Sed rursus mo vet, cur in octava generatione, antequam de Mathusalam nasceretur Lamech, cum apud Hebraeos Iegantur centum octoginta duo anni, viginti minus 20 inveniuntur in codicibus nostris, ubi potius addi centime soient, et post genitum Lamech conplendam restituuntur ad summam, quae in codicibus utrisque non discrepai. Si enim centum septuaginta annos propter pubertatis maturitatem decern et septem volebat intellegi, sicut nihil 25 addere, ita nihil detrahere iam debebat, quia invenerat aetatem idoneam generationi filiorum, propter quam in aliis centum lllos annos, ubi earn non inveniebat, addebat. Hoc autem de viginti annis merito putaremus casu mendositatis accidere potuisse, nisi eos, sicut prius detiaxe30 rat, restituere postea curaret, ut summae conveniret integritas. An forte astutius factum existimandum est, ut 10 Gen. 5. 18 1 easdemque F 6 id in F A F H b ' e ' p ed. Arg.; id om. BB a b ' e ' v (cf. 595,17) non msB id non • fecit hoc · ipsnni Β β monet Β (progr. p. 8) mouet V rell. v ; cf. lin. 17 β iared F 1 FBe iaret F*Ab iareth E G H a p ' v 10 duo ρ duos V plerr ; duos annoe BHv 12 quaetiam V quae etiam β 21 solet β

DE CTVITATE DEI L. XY. C. 13. 14.

85

ilia, qua centum anni prius soient adici et postea detraili, occultaretur industria, cum et illic, ubi necesse non fuerat, non quidem de centum annis, verum tarnen de quantulocumque numero prius detracto, post reddito, tale aliquid fieret? Sed quomodolibet istuc accipiatur, sive & credalur ita esse factum sive non credatur, sive pestremo ita sive non ita sit: recte fieri nullo modo dubitaverim, ut, cum diversum aliquid in utrisque codicibus invenitur, quando quidem ad (idem rerum gestarum utruinque esse non potest verum, ei linguae potius credatur, unde 10 est in aliam per interpretes facta translatio. Nam in quibusdam etiam codicibus Graecis tribus et uno Latino et uno etiam Syro inter se consentientibus inventus est Mathusalam sex annis ante diluvium fuisse defunctus. CAPUT X I V .

15

De parilitate annorum, qui eisdem quibus nunc spatiis et in prioribus saecttlis cucurrerunt. Nunc iam videamus quonam modo evidenter possit ostendi, non tam breves, ut illi decern unus esset noster, sed tantae prolixitatis annos, quantae nunc habemus (quos 20 utique circuitus conficit solis), in illorum hominum vita prolixissima conputatos. Sescentensimo nempe anno vitae Noe scriptum est factum esse diluvium. Cur ergo ibi legitur: Et aqua diluvii facta est super terram sescentensimo anno in vita Noe, secundi mensis, séptima et vi- 25 censima mensis, si annus ille minimus, quales decern faciunt unum nostrum, triginta sex habebat dies? Tantillus quippe annus, si antiquo more hoc nomen accepit, aut non habet menses, aut mensis eius est triduum, ut habeat duodecim menses. Quo modo igitur hie dictum 30 14Cf.Quaest.inHept.12(CE28n 4,20sqq.) 2»Gen.7,10sq.(LXX)· 8 de (prius) om. V 5 quoraodo ab' ietucFBAH(&8, 18) ietutï istunce istud GBbpν id α 7 ista (bis) V dubitauerit e il alium V' 18 quoniam V 81 in om. Β ' ϊ ϊβ ibi ergo β 25 in uita FB'G'ev nitae S'AFO'Babp 80 hinc Hab

86

S. AUGUSTINI

est: Sescentensimo anno, secundi mensis, séptima et vicensima mensis, nisi quia tales, quales nunc sunt, etiam tunc erant m e n s e s ? Nam quo pacto aliter vicensimo et séptimo die secundi mensis diceretur coeptum esse diluvium?

Et sedit arca in mense séptimo séptima et vicensima mensis super montes Ararat. Aqua autem minuebatur usque ad undecimum mensem; in undécimo autem mense prima die mensis paruerunt capita montium. Si igitur tales menses erant,

5 Deinde postea in fine diluvii ita legitur:

10 tales profecto et anni erant, quales nunc habemus. Menses qiiippe illi triduani vigiliti et septem dies habere non poterant. Aut si pars tricensima tridui tunc appellabatur dies, ut omnia proportione minuantur: ergo nec toto quadridno nostro factum est illud ta m grande diluvium, quod 15 memoratur factum quadraginta diebus et noctibus. Quis hanc absurditatem et vanitatem f e r a t ? Proinde removeat u r hie e r r o r , qui coniectura falsa ita vult astruere scripturarum nostrarum fidem, ut alibi destruat. Prorsus tantus etiam tunc dies fuit, quantus et nunc e s t , quem 20 viginli quattuor horae diurno curriculo nocturnoque det e r m i n a n t ; tantus m e n s i s , quantus et nunc e s t , quem luna coepta et finita concludit; tantus annus, quantus et nunc e s t , quem duodecim menses lunares additis propter cursum solarem quinqué diebus et quadrante consum25 mant, quanti anni sescentensimi vitae Noe secundus erat mensis eiusque mensis vicensimus et septimus dies, quando coepit esse diluvium, in quo dies quadraginta continuatae ingentes p h m a e meinorantur, qui dies non binas ac paulo amplius horas habebant, sed vicenas et quaternas die no30 ctuque transactas. Ac per hoc tam magnos annos vixerunt illi antiqui usque amplius quam n o n g e n t o s , quantos postea vixit Abraham centum septuaginta e t post eum 9 Gen. 8, 4eq.

Í8 Gen. 7, 12

82 Gen. 2δ, 7

1 et β uiccsima die G B H a b v 9 apparuer. Η 18 ergo om. a quadrid. F B F G H b ' p q u a t r i d . A B a b ' e v S O q u a t t u o r F B A F e p et quatt. Β Hab y determinat V 21 solis B ; cf. 85,31 27 quadrag.

DE CIVITATE D E I L. XV. C. 14.

87

filius eius Isaac centum octoginta et filius eins Jacob prope centum quinquaginta, et quantos interposita aliquanta aetate Moyses centum viginti, et quantos etiam nunc vivunt homines septuaginta vel octoginta vel non multo amplius, de quibus dictum e s t : Et amplius eis la- 5

bor et dolor.

Illa vero numerorum varietas, quae inter codices Hebraeos invenitur et nostras, neque de hac antiquorum longaevitate dissentit, et si quid habet ita diversum, ut verum esse utrumque non possit, rerum gestarum fides ab ea lingua repetenda est, ex qua interpretatum est quod habemus. Quae facultas cum volentibus ubique gentium praesto sit, non tarnen vacat, quod septuaginta interpretes in pluriinis, quae diversa dicere videntur, ex Hebraeis codicibus emendare ausus est nemo. Non enim est ilia diversitas putata mendositas; nec ego ullo modo putandam existimo: sed ubi non est scriptoris e r r o r , aliquid eos divino spiritu, ubi sensus esset consentaneiis veritati et praedicans veritatem, non interpretantium muñere, sed prophetantium liberiate aliter dicere voluisse credendum est. Unde merito non solum Hebraeis, verum etiam ipsis, cum adhibet testimonia de scripturis, uti apostolica inveniiur auctoritas. Sed hinc me oporluniore loco, si Deus adiuverit, promisi diligentius locuturum; nunc quod instat expediam. Non eniin ambigendum est ab homine. qui ex primo homine primus est natus, quando tamd vivebant, potuisse constituí civitatem, sane terrenam, non illam, quae dicitur civitas Dei, de qua ut scriberemus, laborem tanti huius operis in manus sumpsimus. 1 Gen. 36, 28

24 P. 79, 1

2 Gen. 47, 28

8 Deut. 34, 7

β Ps. 89, 10

om. V 81 antiqui qui β nung. T'R 1 82 sept, quinqué ν; sed cf. 180,18 — 3 moses Γ 1 9 longaev.] longe uite e 1 longeua uita e s longe uite iure H 15 illa diu. putanda est mend, ρ Usq. putandum ep 19 muñere mss ed. Arg. more ν 28 op(p)ortuniori He

10

15

20

25

88

S. AUGUSTINI

CAPUT

XV

An credibile sit primi saecùli viros usque ad earn aetatem, qua filios generasse referuntur, a concubito continuisse. 6

10

16

20

25

30

Dicet ergo aliquis: „Itane credendum est hominem filios generaturum nec habentem propositum conlinentiae centum et amplius, vel secundum Hebraeos non inulto minus, id est octoginta, septuaginta, sexaginta annos a concumbendi opere vacuisse, aut si non vacaret, nihil prolis gignere potuisse?" Haec quaestio duobus modis solvitur. Aut enim tanto seiior fuit proportione pubertas, quanto vitae totius maior annositas; aut, quod magis video esse credibile, non hic primogeniti filii commemorati sunt, sed quos successionis ordo poscebat, ut perveniretur ad Noe, a quo rursus ad Abraham videmus esse pervcntum, ac deinde usque ad certum articulum tempoiis, quantum oportebat signari etiam generationibus commemoratis cursum gloriosissimae civitatis in hoc mundo peregrinantis et supernam patriam requirentis. Quod enim negali non potest, prior omnibus Cain ex coniunctione maris et feminae natus est. Neque enim ilio nato dixisset Adam, quod dixisse legitur: Adquisivi hominem per Deum, nisi illis duobus ipse fuisset homo nascendo additus primus. Hunc secutus Abel, quem maior frater occidit, praefigurationem quandam peregrinantis civitatis Dei, quod ab impiis et quodam modo terrigenis, id est terrenam originem diligentibus et terrenae civitatis terrena felicitate gaudentibus, perseculiones iniquas passura fuerat, primus ostendit. Sed quot annorum erat Adam, cum eos genuit, non apparet. Exinde digeruntur generationes aliae de Cain, aliae 82 Gen. 4,1 & dicit Ha ed. Arg. 9 uacuisse B A F G ' H b ' e 1 uacuisset V uac a s s e ' e * uacauiseeG ! Bab 2 pν 14 sed quod He successioneeΗ ZSduosF 2-1 praefignratione quadam Β ab ν 25 quod ab F 1 A Β a e ν q u o d e e s e t a b F ' B F ö H b quaeabp 28fueratom.AG ïOquodF'H

D E CrVITATE D E I L. XV. C. 15.

89

de ilio, quem genuit Adam in eius successionem, quem frater occidit, et appellavit nomen illius Seth dicens, ut

scriptum est: Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel, quem occidit Cain. Cum itaque istae duae series generationum, una de Seth, altera de Cain, has duas, de quibus agimus, distinctis ordinibus insinuent civitates, unam caeleslem in terris peregrinantem, alteram terrenam terrenis tamquam sola sint gaudiis irihiantem vel inhaerentem: nullus de progenie Cain, cum dinumerata sit connumerato Adam usque ad octavam generatimem, quot annorum fuisset expressus est, quando genuit eum, qui commemoratur post eum. Noluit enim Spiritus Dei in terrenae civitatis generationibus tempora notare ante diluvium, sed in caelestis maluit, tamquam essent memoria digniores. Porro autem Seth quando natus est, non quidem taciti sunt anni patris eius, sed iam gcnuerat alios; et utrum solos Cain et Abel, adfirmare quis audeat? Non enim quia soli nominali sunt propter ordines generationum quas commemorare oportebat, ideo consequens videri debet solos fuisse tunc generates ex Adam. Cum enim silentio coopertis omnium nominibus ceterorum legatur eum genuisse Olios et filias: quota fuerit ista proles eius, quis praesumat adserere, si culpam temeritatis évitât? Potuit quippe Adam divinitus admonitus dicere, postea quam Seth natus est: Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel, quoniam talis erat futurus, qui impleret illius sanctitatem, non quod ipse prior post eum temporis ordine nasceretur. Deinde quod scriptum est: Vixit

5

io

15

20

25

autem Seth quinqué et ducentos annos (vel secundum Hebraeos quinqué et cintum annos), et genuit Enos: quis 30 possit nisi inconsideratus adseverare hunc eius primogeni4 Gen. 4, 25 1 eucceesionem FBOHepv successione AFBab 8 enim om. b 1 4 occid.] iugulauit B 1 le etiam e 19 commemorar! Bb'v; cf. 94, 21; 104, 26 Í8 qui β 28 vixit] habet Β 1 81 coneider. e

90

S. AUGUSTINI

tum fuisse? ut admirantes merito requiramus, quo modo per tot annos inmunis fuerit a conubio sine ullo proposito continentiae vel non genuerit coniugatus; quando quidein etiam de ipso legitur: Et genuit fìlios et filias,

5 et fuerunt omnes dies Seth duodecim et nongenti anni, et mortuus est. Atque ita deinceps, quorum anni com-

memorantur, nec fìlios filiasque genuisse reticentur. Ac per hoc non apparet omnino, utrum, qui nominatur genitus, ipse fuerit primogenitus; immo vero, quoniam crediio bile non est patres illos aetate tarn longa aut inpuberes fuisse aut coniugibus caruisse vel fetibus, nec illos eorum fìlios primos eis natos fuisse credibile est. Sed cum sacrae scriptor historiae ad ortum vitamque Noe, cuius tempore diluvium factum e s t , per successiones generationum 15 notatis temporibus intenderei pervenire, eas utique commemoravit, non quae primae suis parentibus fuerint, sed quae in propagationis ordinem venerint. Exempli gratia, quo id fiat apertius, aliquid interponam, unde nullus ambigat fieri potuisse quod dico. 20 Evangelista Matthaeus generationem dominicae carnis per seriem parentum volens commendare memoriae, ordiens a patre Abraham atque ad David primitus ut perveniret

intendens: Abraham,

inquit, genuit Isaac;

cur non dixit

quem primitus genuit? Isaac autem, inquit, ge25 nuit Iacob; cur non dixit E s a u , qui eius primogenitus fuit? Quia scilicet per illos ad David pervenire non posset. Deinde sequiliir: Iacob autem genuit ludam et fratres eius; numquid ludas primogenitus fuit? ludas, inIsmael,

quit, genuit

Phares

et Zar at;

nec istorimi geminorum

30 aliquis fuit primogenitus Iudae, sed ante illos iam tres genuerat. Eos itaque tenuit in ordine generationum, per quos ad David atque inde quo intenderat perveniret. β Gen. 6, 4 sqq.

29 Mt. 1,2 sq.

5 nung. F B e " nec — reticentur sup.lin. V 17 ordine F H ; cf. 1547,4 18 quod id He quid G; id om. F ρ ed. Arg. 22 ad] a V 29 zaiat F E A ρ zarath Fe zarad b zaram B a v zare Η zara ed. Arg. SO hos ρ 82 ad Dav. — quo om. e quo] quod V

DE CIVITATE DEI L. XV. C. 15. 16.

91

E x quo intcllegi potest, veteres quoque homines ante diluvium non primogénitos, sed eos fuisse commemoratos, per quos ordo succedentium generationum ad Noe patriarcham duceretur, ne serae pubertatis illorum obscura et non necessaria quaestio nos fatiget. 5 CAPUT X V I .

De iure coniugiorum, quod dissimile a subsequentibus matrimoniis habuerint prima conubia. Cum igitur genus humanuni post primam copulanti viri facti ex pulvere et coniugis eius ex viri latere marium feminarumque coniunctione opus haberet, ut gignendo ìmiltiplicaretiir, nec essent ulli homines, nisi qui ex illis duobus nati fuissent: viri sorores suas coniuges acceperunt; quod profecto quanto est antiquius conpellente necessitate, tanto postea factum est damnabilius religione prohibente. Habita est enim ratio rectissima caritatis, ut homines, quibus esset utilis atque honesta concordia, diversarum necessitudinum vinculis necterentur, nec unus in uno multas haberet, sed singulae spargerentur in singulos ac sic ad socialem vitam diligentius conligandam plurimae plurimos obtinerent. Pater quippe et socer duarum sunt necessitudinum nomina. Ut ergo alium quisque habeat patrem, alium socerum, numerosius se caritas porrigit. Utrumque autem unus Adam esse cogebatur et filiis et filiabus suis, quando fratres sororesque conubio iungebantur. Sic et Eva uxor eius utrique sexui (iliorum fuit et socrus et mater; quae si duae feminae fuissent, mater altera et socrus altera, copiosius se socialis dilectio conligaret. Ipsa denique iani soror, quod etiam uxor fiebat, duas tenebat una necessitudines; quibus per singulas distributis, ut altera esset soror, altera uxor, hominum numero socialis propinquitas augeretur. Sed hoc s Buccod. ordo ed. Arg. ν 4 puuertat. F 6 fatigat e 1 10 eius sup. I. V i l coniunctionem V l ï niultiplicarentur F 1 Ae 1S essent Β le enim sup. I. e 28 caritis F 1 29 quae b* 30 duos F

io

15

20

25

30

92

6

10

15

20

S. AUGUSTINI

unde fieret tunc non erat, quando nisi fratres et sorores ex illis duobus primis nulli homines erant. Fieri ergo debuit quando potuit, ut existente copia inde ducerentur uxores, quae non erant iam sorores, et non solum illud ut iìeret nulla necessitas esset, verum etiam si fieret nefas esset. Nam si et nepotes primorum hominum, qui iam consobrinas poterant accipere coniuges, sororibus matrimonio iungerentur: non iam duae, sed tres in homine uno necessitudines fierent, quae propter caritatem numerosiore propinquitate nectendam disseminari per singulos singulae debuerunt. Esset enim unus homo iìliis suis, fratri scilicet sororique coniugibus, et pater et socer et avunculus; ita et uxor eius eisdem communibus filiis et mater et amita et socrus; idemque inter se iilii eorum non solum essent fratres atque coniuges, verum etiam consobrini, quia et fratrum fìlli. Omnes autem istae necessitudines, quae uni homini tres homines conectebant, novelli collecterait, si essent in singulis singulae, ut unus homo haberet alteram sororem, alteram uxorem, alteram consobrinam, alteram palrem, alterimi avunculum, alterum socerum, alteram matrem, alteram amitam, alteram socrum; atque ita se non in paucitate coartatum, sed latius atque numerosius propinquitatibus crebris vinculum sociale diffunderet.

25

Quod humano genere crescente et multiplicato etiam inter impíos deorum multorum falsorumque cultores sic observari cernimus, ut, etiamsi perversis legibus permittantur fraterna coniugia, melior tamen consuetudo ipsam malit exhorrere licentiam, et cum sorores accipere in 30 matrimonium primis humani generis temporibus omnino licuerit, sic aversetur, quasi numquam licere potuerit. Ad humanum enim sensum vel adliciendum vel oflendendum mos valet plurinium; qui cum in hac causa inmoderationem concupiscentiae colierceat, e um dissignari atque cor4 ietud ν β et ont. Β si ex nepotibus a 18 (et 20) aburic. V uxores eisdem V eisdemque e 1β qui et e 22 cohart. V coarct, ν 28 ipsamq' Γ 80 humanis V 82 illiciendü β »«'(•

DE CIVITATE DEI Ii. XV. C. 16.

93

rumpi merito esse nefarium uidicatur. Si enirn est iniquum aviditate possidendi transgredí limitem agrorum, quanto est iniquius libidine conciimbendi subvertere limitem morum! Experti autem su mu s in conubiis consobrinarum etiam nostris temporibus propter gradum propinquitatis fraterno gradui proxiiiium quam raro per mores fiebat, quod fieri per leges licebat, quia id nec divina prohibuit et nondum prohibuerat lex humana. Verum tarnen factum etiam Keitum propter vicinitatem horrebatur inliciti et, quod ßebat cum consobrina, paene cum sorore fieri videbatur; quia et ipsi inter se propter tarn propinquam consanguinitatem fratres vocantur et paene germani sunt. Fuit autem antiquis patribus religiosae curae, ne ipsa propinquitas se paulatim propaginum ordinibus dirimens longius abiret et propinquitas esse desisteret, eam nondum longe positam rursus matrimonii vinculo conligare et quodam modo revocare fugientem. Unde iam pleno hominibus orbe terrarum, non quidem sorores ex patre vel matre vel ex ambobus suis parentibus natas, sed tarnen amabant de suo genere ducere iixores. Verum quis dubitet honestius hoc tempore etiam consobrinorum prohibita esse coniugia? non solum secundum ea, quae disputavimus, propter multiplicandas adfinit a t e s , ne habeat duas necessitudines una persona, cum duae possint eas habere et numerus propinqiiitatis augeri; sed etiam quia nescio quo modo inest humanae verecundiae quiddam naturale atque laudabile, ut, cui debet causa propinquitatis reverendum honorem, ab ea contineat, quainvis generatricem, tarnen libidinepi, de qua erubescere videmus et ipsam pudicitiam coniugalem. Copulatio igitur maris et feminae, quantum adtinet ad genus mortalium, quoddam seminarium est civitatis; sed terrena civitas generatione tantummodo, caelestis autem etiam regeneratione opus habet, ut noxam genera8 Cod. Theodos. 3,12 1. 1 1 inicum V iniq. est ed. Arg. ν 4 autem] enim Y conubis V1 7 fiebant V 10 quod] hoc β1 14 ordinum V 17 uiiiculum y 28 uerecundum S 34 etiam om. T'Ha

6

10

15

20

25

30

94

S. AUGUSTINI

tionis evadat. Ut ru m autem aliquod fuerit, vel si fuit, quale fuerit corporale atque visibile regenerationis signum ante diluvium, sicut Abrahae circumcisio postea est imperata, sacra historia tacet. Sacrificasse tarnen Deo etiam 5 illos antiquissimos homines non tacet; quod et in duobus primis fratribus claruit, et Noe post diluvium, cum de arca fuisset egressus, hostias Deo legitur immolasse. De qua re in praecedentibus libris iam diximus, non ob aliud daeniones arrogantes sibi divinitatem deosque se credi io cupientes sibi expetere sacrificium et gaudere huius modi honoribus, nisi quia verum sacrificium vero Deo deberi sciunt. CAPUT X V I I .

15

De duobus ex uno genitore procreatis principibus.

patribus

atque

Cum ergo esset Adam utriusque generis pater, id est et cuius series ad terrenam, et cuius series ad caelestem pertinet civitatem, occiso Abel atque in eius interfectione commendato mirabili sacramento facti sunt duo 20 patres singulorum generum> Cain et S e t h , in quorum filiis, quos commemorari oportebat, duarum istarum civitatuin in genere mortalium evidentius indicia clarere coeperunt. Cain quippe genuit E n o c h , in cuius nomine condidit civitatem, terrenam scilicet, non peregrinantem in 25 hoc mundo, sed in eius temporali pace ac felicitate quiescentem. Cain autem interpretatur possessio; unde dictum est, quando natus est, sive a paire sive a maire eius: Adquisivi hominem per Deum. Enoch vero dedicatio; hic enim dedicatur terrena civitas, ubi conditur, quoniam 30 hic habet eum, quem intendit et appétit, finem. Porro ille Selli interpretatur resurrectio et Enos filius eius interpretatur homo; non sicut Adam. E t ipsum enim nomen homo interpretatur; sed commune perhibetiir esse in illa 4 Gen. 17, lOsq.

7 Gen. 8, 20

28 Gen. 4 , 1

1 bì fuerit quale fuerit V generatione B l SO hic sup. I. Γ ; om. H attenditi' 1 31 sed Γ 1 — p.95,10 non ut puto F ' G H a b non

DE CrVITATE DEI L. XV. C. 17.

95

lingua, id est Hebraea, masculo et feminae. Nam sic de ilio scriptum est: Masculum et feminam fecit illos et benedixit illos et cognominavit nomen eorum Adam. Unde non ambigitur sic appellatam fuisse feminam Evam proprio nomine, ut tarnen Adam, quod interprelatur homo, nomen esset amborum. Enos autem sic interpretatur homo, lit hoc non posse feminam nuncupari periti linguae illius adseverent, tamquam filius resurrectionis, ubi non nubent ñeque uxores ducent. Non enim erit ibi generatio, cum illuc peiduxerit regenei'atio. Quare et hoc non incassum notandum arbitrer, quod in eis generationibus, quae propagantur ex ilio qui est appellatus S e t h , cum geniiisse filios íiliasque dicantiir, nulla ibi genita nominatim femina expressa est; in his autem, quae propagantur ex Cain, in ipso fine, quo usque pertendunt, novissima femina genita nominatili·. Sic enim legitur: Mathusael genuit Lamech; et sumpsit sibi Lamech duas uxores, nomen uni Ada et nomen secundae Sella, et peperït Ada lobel; hie erat pater habitantium in tabernaculis pecuariorum. Et nomen fratris eius lobai; hic fuit qui ostendit psalterium et citharam. Sella autem peperit et ipsa Tobel; el erat, malleolar el aerarius aeramentì el ferri. Soror autem Tobel Noemma. Hoc usque porreciae sunt generationes ex Cain, quae sunt omnes ab Adam octo adnumerato ipso Adam, scptem scilicet usque ad Lamech, qui duarum maritus uxorum fuit, et octava est generatio in filiis eius, in quibus commemoratur et femina. Ubi eleganter significatum est terrenam civitatem usque in sui finem carnales habituram generationes, quae a Gen. 5 , 2

9 Lc. 20,35

23 Gen.

18aqq.

puto Β 1 16 pertendunt F K A F e p r (cf. i:¡9,29) pertenduntur GB Hb protend un tur av 1β matthusael V matusahelBH matusale pr 20 iobal R A F e b i/bal Γ iubal GHaprv tubal Β 21 autem om. ρ 22sq. tobel F R H e p tbobel A F v (Θόβελ) iobel b tubal a tubalcain GB malleator et aer. (her.) T ' R F G B H a b er ed. Arg. aer. et m. ν mall. aer. (om. et) A p' Do.'·3 Hoffm. (sec. Graec.) hçram. Β 23 noema a b p v hoc VKA"'r (cf. 161,10; 12; 1114,21) hue F G " ! B H a b e p v Hoffm.

5

10

15

20

25

96

S. AUGUSTINI

marium feminarumqiie coniunctione proveniunt. Unde et ipsae, quod praeter Evam nusquam reperitur ante diluvium, nominibus propriis exprimuntur uxores illius hominis, qui nominatur hic novissimus pater. Sicut autem 6 Cain, quod interpretatur possessio, terrenae conditor civitatis, et filiiis eius, in cuius nomine condita est, Enoch, quod interpretatur dedicado, indicat istam civitatem et initium et finem habere t e r r e n u m , ubi nihil speratur amplius, quam in hoc saeculo cerni potest: ita Seth, quod 10 interpretatur resurrectio, cum sit generationum seorsus commemoratarum p a t e r , quid de (ìlio eius sacra haec historia dicat, intuendum est. CAPUT 16

XYIII.

Quid significatum sit tn Abe* et Seth et Enos, quod appareat ad Christum et corpus eius, id est ecclesiam, pertinere.

Et Seth, inquit, natus est filius, et noninavit nomen eius Enos; hic speravit invocare nomen Domini Dei. Nempe clamat adtestatio veritatis. In spe igitur vivit 20 homo filius resurrectionis; in spe vivit, quamdiu peregrinatur hic, civitas Dei, quae gignitur ex fide resurrectionis Christi. E x duobus namque illis hominibus, A b e l , quod interpretatur luctus, et eius fratre Seth, quod interpretatur resurrectio, mors Christi et vita eius ex mortuis 25 figuratili' Ex qua fide gignitur hic civitas Dei, id est h o m o , qui speravit invocare nomen Domini Dei. Spe enim salvi facti sumus, ait apostolus. Spes avtem quae videtur, non est spes. Quod enim videt quis, quid sperai? Si autem quod non videmus speramus, per patien30 tiam expectamus. Nam quis vacare hoc existimet ab 18 Gen. 4,26

80 Bom. 8, 24sq.

4 autem·] enim H 10 eeoreum KB ed. Arg ν il commemoratuvum ( " Η 1 21 quae sup. I. V reeurr.] generations e «S spee om.e quid s p . r F O - ' B a b p r v quid et sp. Β A " ' e (cf. 1441,19)

DE CIVITATB DEI L. XV. 18.

97

altitudine s a c r a m e n t i ? Numquid enim Abel non speravit invocare nomen Domini Dei, cuius sacrificium scriptura tam acceptum Deo fuisse commémorât? Numquid ipse Seth non speravit invocare nomen Domini Dei, de quo dictum est: Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro 5 Abel? Cur ergo huic proprie t r i b u i t u r , quod piorum omnium intellegitur esse commune, nisi quia oportebat in e o , qui de patre generationum in meliorem p a r t e m , hoc est supernae civitatis, separatarum, primus commemoratur exortus, praefigurari hominem, id est hominum societatem, 10 quae non secundum hominem in re felicitatis terrenae, sed secundum Deum vivit in spe felicitatis a e t e r n a e ? Nec dictum est: „Hic speravit in Dominum D e u m " , a u t : „Hic invocavit nomen Domini Dei", sed: Speravit, inquit, invocare nomen Domini Dei. Quid sibi hoc vult 16 Speravit invocare, nisi quia prophetia est e x o r t u r u m populum, qui secundum electionem gratiae invocaret nomen Domini Dei? Hoc e s t , quod per alium prophetam dictum apostolus de hoc populo intellegit ad Dei gratiam pertinente: Et erit, omnis qui invocaverit nomen Domini 20 salvus erit. Hoc ipsum enim quod dicitur: Et nominavit nomen eius Enos, quod interpretatur homo, ac deinde additur: Hic speravit invocare nomen Domini Dei, satis o s t e n d i t u r , quod non in se ipso spem ponere debeat homo; maledictus enim omnis (sicut alibi legitur), qui 25 spem suam ponit in homine, ac per hoc nec in s e , ut sit civis alterius civitatis, quae non secundum filium Cain dedicatur hoc tempore, id est mortalis huius saeculi labente transcursu, sed in illa inmortalitate beatitudinis sempiternae. β Gen. 4, 25

21 Rom. 10,13; loel 2, 32 L

26 Hierem. 17, 6

9 Beparatorum V commemorator V 10 exhortua V profig. V1 14 inuoc. (om. hic) GHb sed — Dom. Dei m. 1 sup. lin. Y: m. vet,, in marg. p; om. A~a ed. Arg. sed sperauit F B F G H b e p r sed hic aper. Β ν le dictum est J ' 1 H · îû-pertinente m Hep erit] enim ρ; om.ïï quicumqueBav, M eateedi&ei/ dfíi ¿coniec. Wey.) 2β in homine KG"BHabepirv in hominem-MAI 7 (Cypr. 'habet in hominem') 28 habente I' 1 fcfl· illàmiiiOTt. Κ1 illa mort, e

98

S. AUGUSTINI

CAPUT X I X .

De significatione, quae in Enoch monstratur.

translatione

Nam et ista propago, cuius est pater S e t h , in ea 5 generatione habet dedicationis nomen, quae séptima est ex Adam adnumerato Adam. Septimus enim ab ilio natus est E n o c h , quod interpretatili· dedicatio. Sed ipse est ille translatas, quoniam placiiit Deo, et insigni numero in ordine generationum, quo sabbatum consecratum est, se10 ptimo scilicet ab Adam. Ab ipso autem patre istarum generationum, quae discernuntur a progenie Cain, id est a S e t h , sextas e s t ; quoto die factus est homo et consummavit Deus omnia opera sua. Sed liuiiis Enoch translatio nostrae dedicationis est p r e f i g u r a t a dilatio. Quae 15 quidem iam facta est in Christo capite nostro, qui sic resurrexit, ut non moriatur ulterius, sed etiam ipse translatas est; restât autem altera dedicatio universae domus, cuius ipse Christus est fundamentan), quae differ tur in finem, quando erit omnium resurrectio non moriturorum 20 amplius. Sive autem domus Dei dicatur sive templum Dei sive civitas Dei, id ipsum est nec abhorret a Latini eloquii consuetudine. Nani et Vergilius imperiosissimam civitatem domnm appellai Assaraci, Romanos volens intellegi, qui de Assaraco per Troianos originem ducunt; et 25 domum Aeneae eosdem ipsos, quia eo duce Troiani cum Italiani venissent ab eis condita est Roma. Imi Latus namque est poeta ille litteras sacras, in quibus dicitur domus lacob iam ingens populus Hebraeorum. 22 Aen. 1 , 2 8 4 ; 3,97 0 ex adara F R A F G B H a b p ab Adam ev notus V lo patrem V i l a om. ρ progen.] propagine Η ed. Arg. ν ; generatione Β 13 translatione a 26 qui e 27 sacr. litt. ed. Arg. ν 28 iam F B A F G B H a b e (cf. J 136, 2; 151,12) nani pr tarn ed. Arg. ν

DE CIVITATE DEI L. XV. C. 80.

99

CAPUT X X .

De eo, quod Cain successio in odo ab Adam generationes clauditur, et in posteris ab eodem pâtre Adam Noe decimus invenitur. Dicet aliquis: „ S i hoc intendebat scriptor huius hi- & storiae in commemorando generationibus ex Adam per filium eius Seth, ut per illas perveniret ad Noe, sub quo factum est diluvium, a quo rursus contexeretur ordo nascentium, quo perveniret ad Abraham, a quo Matthaeus evangelista incipit generationes, quibus ad Christum per- io venit aeternum regem civitatis Dei: quid intendebat in generationibus ex Cain et quo eas perducere volebat?" Respondetur: Usque ad diluvium, quo totum illud genus terrenae civitatis absumptum est, sed reparatum est ex filiis Noe. Neque enim deesse poterit haec terrena civi- 15 tas societasque hominum secundum hominem viventium usque ad huius saeculi finem, de quo Dominus ait: Filii saeculi huius générant et generantur. Civitatem vero Dei peregrinantem in hoc saeculo regeneratio perducit ad alterum saeculum, cuius filii nec générant nec generantur. 20 Ilic ergo generari et generare civitati utrique commune est; quamvis Dei civitas habeat etiam hic multa civiuin milia, quae ab opere generandi se abstineant; sed habet etiam illa ex imitatione quadam, licet errantium. Ad eam namque pertinent etiam, qui deviantes ab huius fide di- 25 versas haereses condiderunt; secundum hominem quippe vivunt, non secundum Deum. Et Indorum gymnosophistae, qui nudi perhibentur pliilosophari in solitudinibus Indiae, cives eius sunt, et a generando se cohibent. Non est 18 Le. 20, 34

27 Cf. p. 4 0 , 3 1 8 g .

5 dicit a ed. Arg. auctor Β 9 matheue Β matous H 11 tendeb, e 14 adsrunpt. β assumpt. Η r e p a r a t u m (om. est) ν 18 bui. e a e c . B e d . Arg. ν 23 abstinent ν h a b e a t e 29 cives eius] continentes Gloss. Salom. (G. Loe.wbin Act. societ.phil. Lips. Vp. 335sq.) cibi esu (om. sunt) Hoffm. (sed cf. Kukula, Wien. St. 25,1903, p. 315)

100

6

10

16

20

25

30

8. AUGUSTINI

enim hoc bonum, nisi cum fit secundum fidem summi boni, qui Deus est. Hoc tarnen nemo fecisse ante diluvium reperì tur; quando quidem etiam ipse Enoch septimus ab Adam, qui translatus refertur esse, non mortuus, genuit filios et filias antequam transferretur; in quibus fuit Mathusalam, per quem generationum memorandarum ordo transcurrit. Cur ergo tanta paucitas successionum commemoratur in generationibus ex Cain, si eas usque ad diluvium perduri oportebat, nec erat diuturna aetas praeveniens pubertatem, quae centum vel amplius annos vacaret a fetibus? Nam si non intendebat auctor libri huius aliquem, ad quem necessario perduceret seriem generationum, sicut in illis, quae veniunt de semine Seth, intendebat pervenire ad Noe, a quo rursus ordo necessarius sequeretur: quid opus erat praetermittere primogénitos filios, ut perveniretur ad Lamech, in cuius filiis finitur illa contextio, octava generatione scilicet ex Adam, séptima ex Cain, quasi esset inde aliquid deinceps conectendum, unde perveniretur vel ad Israeliticum populum, in quo caelesti civitati etiam terrena Hierusalem figuram propheticam praebuit, vel ad Christum secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula, supernae Hierusalem fabricator atque regnator, cum tota progenies Cain diluvio sit deleta? Unde videri potest in eodem ordine generationum primogénitos fuisse commémorâtes. Cur ergo tain palici sunt? Non enim usque ad diluvium tot esse potuerunt, non vacantibiis usque ad centenariam pubertatem patribus ab officio generandi, si non erat tunc proportione Iongaevitatis illius etiam sera pubertas. Ut enim peraeque triginta annorum fuerint, cum filios generare coeperunt, octiens triceni (quoniam octo sunt generationes cum Adam et cum eis quos genuit s s R o m . y, 6 1 e n i m om. V n o n e n i m est ν 2 e s t D e u s ν n e m o sup. I. V 4 non om.e 8 m e m o r a t u r F 14 d e om. e 17 q u u i u s Γ Μ 19 i n q u a s i β a l i q . i n d e e a o p e r u e n i t u r e 1 85 i n d i l e 2β o r d . g e n . ] g e n e r e Β 1 s i f u e r i t T r

DE CXVITATE BEI L. XV. C. 20.

101

Lamech) ducenti et quadraginta sunt anni: num itaque toto deinde tempore usque ad diluvium non generaverunt? Qua tandein causa, qui haec scripsit, generationes commemorare noluit quae sequuntur? Nam ex Adam usque ad diluvium conputantur anni secundum codices nostros duo milia ducenti sexaginta duo; secundum Hebraeos autem mille sescenti quinquaginta sex. Ut ergo istum numerum minorem credamus esse veriorem, de mille sescentis quinquaginta sex annis ducenti quadraginta detrahantur: numquid credibile est per mille quadringentos, et quod excurrit, annos, qui restant usque diluvium, progeniem Cain a generatioriibus vacare potuisse? Sed qui ex hoc move tur, meminerit, cum quaererem, quo modo credendum sit antiquos illos homines per tam multos annos a gignendis filiis cessare potuisse, duobus modis istam solutam esse quaestionem: ant de sera pubertate, proportione tam longae vitae, aut de filiis qui commemorantur in generationibus, quod non fuerint primogeniti, sed hi, per quos ad eum, quem intendebat auctor libri, poterat perveniri, sicut ad Noe in generationibus Seth. Proinde in generationibus Cain, si non occurrit qui deberet intendi, ad quem praetermissis primogenitis per eos, qui commemorati sunt, perveniri oportebat, sera pubertas intellegenda restabit, ut aliquanto post centum annos púberes habilesque ad gignendum facti fuerint, ut ordo generationum per primogénitos curreret et usque diluvium ad numerum annorum tantae quantitatis occurreret. Quamvis fieri possit, ut propter aliquam secretiorem causam, quae me latet, usque ad Lamech et eius filios generationum perveniente contextu commendaretur haec civitas, quam dicimus esse terrenam, ac deinde cessaret scriptor libri commemorare celeras, quae usque ad diluvium esse potuerunt. Potest et illa esse causa, cur 1 e t om. B p 7 q u i n q . ] s e x a g . H sex sup. I. V η (et *β) u s q u e F B r (72,27; 102,22; 121,6) u s q u e a d rell. ν (cf. 2; 4; 104,14) progeniem om. ρ 12 a om. Η ρ 20 p e r u e n i r i F B A F Β " ed. Arg. - n i r e rell. ν 21 S e t h — g e n e r . o m . β 2 S p e r u e n i r e H 2 8 p o e e e t B e s s c a u s a e s s e H b

5

10

15

20

26

30

102

6

lo

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

non ordo generationum per primogénitos d u c e r e t u r , u t necesse non sit in lilis hominibus tam seram credere pubertatem, quod scilicet eadem ci vitas, quam Cain in nomine Enoch filli sui condidit, longe laleque regnare potuerit et reges habere non simul plures, sed suis aetatibus singulos, quos genuissent sibi successuros quicumque regnassent. H o r u m regum primus esse potuit ipse Cain, secundas filins eins E n o c h , in cuius n o m i n e , ubi r e g n a r e t u r , condita est civitas; tertius Gaidad, quem genuit E n o c h ; q u a r t u s Mevia, quem genuit Gaidad; quintus Mathusael, quem genuit Mevia; sextus Lamech, quem genuit Mathusael, qui est septimus ab Adam p e r Cain. Non autem erat consequens, ut primogeniti regum regnantibus succederent patribus, sed quos regnandi meritum propter virtutem terrenae utilem civitati vel sors aliqua reperirei, vel ille potissimum succederei patri hereditario quodam i u r e regnandi, q u e m prae ceteris filiis dilexisset. Potuit autem vivente adhuc Lamech atque regnante fieri diluv i u m , u t ipsum cum aliis omnibus hominibus, exceptis qui in area f u e r u n t , quem p e r d e r e i inveniret. Ñeque enim mirandum e s t , si varia quantitate numerositatis ann o r u m interposita p e r tam longam aetatem ab Adam usque diluvium non aequalis numeri generationes habuit utraque progenies, sed per Cain s e p t e m , per Seth autem decern; septimus est enim, ut iam dixi, ab Adam Lamech, decimus Noe; et ideo non units Alius Lamech, sicut in ceteris superius, sed plures commemorati sunt, quia incertum erat quis ei fuisset mortuo successurus, si regnandi tempus inter ipsum et diluvium remansisset. Sed quoquo modo se habeat sive per primogénitos sive per reges ex Cain generationum ordo decurrens, illud mihi nullo pacto p r a e t e r e u n d u m silentio videtur, quod, cum Lamech septimus ab Adam fuisset inventus, tot eius • gaidad F b ed. Arg. ν -dat B A F B H io meuia mss ed. Arg. Manihel τ 11 mathueale V1 -ealam Β 13 regnum Η ed. Arg. in regnnm Β a ed. Ben. 21 numerositae He 1 22 usque F B ugq ad rell. ν 28 ei fuerat Β 30 quomodo Hb 82 uideretur F

D E C I V I T A T E D E I L . X V . C. 20.

103

adnumerati sunt filii, donec undenarius numerus impleretur, quo significatur peccatum. Adduntur enim tres filii et una filia. Uxores autem aliud possunt significare, non hoc quod nunc commendandum videtur. Nunc enim de generalionibus loquimur; illae vero unde sint genitae, tacitum est. Quoniam ergo lex denario numero praedicatur, unde est memorabilis ille decalogus, profecto numerus undenarius, quoniam transgreditur denarium, transgressionem legis ac per hoc peccatum significat. Hinc est quod in tabernáculo testimonii, quod erat in itinere populi Dei velut templum ambulatorium, undecim vela cilicina fieri praecepta sunt. In cilicio quippe recordatio est peccatorum propter haedos ad sinistram futuros; quod confitentes in cilicio prosternimur tamquam dicentes quod in psalmo scriptum est: Et peccatum meum ante me est semper. Progenies ergo ex Adam per Cain sceleratum undenario numero finitur, quo peccatum significatur; et ipse numerus femina clauditur, a quo sexu initium factum est peccati, per quod omnes morimur. Commissum est autem, ut et voluptas carnis, quae spiritili resisteret, sequeretur. Nam et ipsa filia Lamech Noemma voluptas interpretatUr. Per Seth autem ab Adam usque ad Noe denarius insinuatur legitimus numerus. Cui Noe tres adiciuntur filii, unde uno lapso duo benedicuntur a patre, ut remoto reprobo et probatis filiis ad numerum additis etiam duodenarius numerus intimetur, qui et in patriarcharum et in apostolorum numero insignis est, propter septenarii partes alteram per alteram miiltiplicatas. Nam ter quaterni vel quater temi ipsum faciunt. His ita se habentibus video considerandum et commemoranduni, ista utraque progenies, quae distinctis generationibus duas insinuât civitates, unam terrigenarum, alteram regeneratorum, quo modo postea sic commixta fuerit atque con12 Exod. 26, 7 1« Ps. 60, 5 0 4 nec enim e 8 tranegressio e 9 est] enim e 13 prohed e s P 16 E t o m . B 20in spuie 21 n o e m m a F B F G B e p noemaAa bv (cf. 95,23) uolunt. ρ 25 ad neruum V 29 ae om.H'e Si una e

5

10

15

20

25

30

104

S. AUGUSTINI

fusa, ut universum genus humanuni exceptis octo hominibus diluvio perire mereretur. CAPUT X X I . Qua ratione commemorato Enoch, qui fuit fìlius Cain, 5 totius generationis eius usque ad diluvium sit continuata narr atto; commemorato autem Enos, qui fuit filius Seth, ad conditionis h limarne principimi sit reditum.

io

16

20

26

Primo autem intuendum est, quem ad modum, cum ex Cain generationes enumerarentur, commemorato ante ceteros posteros eius ilio, in cuius nomine condita est civitas, id est Enoch, contexti sunt ceteri usque ad illum finem, de quo locutus sum, donee illud genus atque universa propago diluvio deleretur; cum vero fìlius Seth unus commemoratile fuisset E n o s , nondum usque ad diluvium additis ceteris articulus quidam interponitur et dicitur: Hic liber nativitatis hominum, qua die fecit Deus Adam, ad imaginem Dei fecit illum. Masculum et feminam fecit illos, et benedixit illos, et cognominava nomen eorum Adam, qua die fecit illos. Quod mihi videtur ad hoc interpositum, ut hinc rursus inciperet ab ipso Adam dinumeratio temporum, quam noluit facere, qui haec scripsit, in ci vitate t e r r e n a ; tamquam eam Deus sic commem o r a r c i , ut non conputaret. Sed quare hinc reditur ad istam recapitulationem, postea quam commemoratile est fìlius S e t h , homo qui speravit invocare nomen Domini Dei, nisi quia sic oportebat istas duas proponere civitates, imam per homicidam usque ad homicidam (nam et Lamech duabus uxoribus suis se perpetrasse liomicidium confitetur), alteram per eum, qui speravit invocare nomen 19 Gen. 6, laq.

ΐβ Geu. 4 , 2 6

2» Gen. 4 , 2 3

2 dil. perire mereretur T A B H a e * ed, Arg. (106,10; 142, 9) per mer. dil. ν dil. perimeretur E F b e ' p 9 cain VII gener. b ennmerentur V -rantur B 1 10 in orti, e 14 commemoratur fuisse V 22 ea V; Hoffm. ex solo ρ haec recepii: tamquam eum deus sic commoneret (item Welld.) — p. 105, 5 unius V 7 est om.e β quia F B A G s B H a b e p r qui F G ' quae ν in om. ρ et-

DE CI VITATE DEI L. XV. C. 21.

105

Domini Dei? Hoc est quippe in hoc mundo peregrinantis civitatis Dei totum atque summum in hac mortalitate negotium, quod per unum hominem, quem sane occisi resurrectio genuit, commendandum fuit. Homo quippe ille unus totius supernae civitatis est unitas, nondum 5 quidem conpleta, sed praemissa ista prophetica praefiguratione conplenda. Filius ergo Cain, hoc est fìlius possessionis, (cuius nisi t e r r e n a e ? ) habeat nomen in civitate terrena, quia in eius nomine condita est. De his est enim, de quibus cantatur in psalmo: Invocabunt nomina 10 eorum in terris ipsorum; propter quod sequitur eos quod in alio psalmo scriptum e s t : Domine, in civitate tua

imaginem eorum ad nihilum rediges.

Filius autem Seth,

dicit: Ego autem sicut oliva fructífera

in domo Dei spe-

hoc est filius resurrectionis, speret invocare nomen Domini Dei; eam quippe societatem hominum praeflgurat quae 15

ravi in misericordia Dei; vanas autem glorias famosi in terra nominis non requirat; beatus est enim vir, cuius

est nomen Domini spes eius, et non respexit in vanitates

et insanias mendaces. Propositis itaque duabus civitati- 20 bus, una in re huius saeculi, altera in spe Dei, tamquam ex communi, quae aperta est in Adam, ianua mortalitatis egressis, ut procurrant et excurrant ad discretos proprios ac débitos fines, incipit dinumeratio temporum; in qua et aliae generationes adiciuntur, facta recapitulatione ex Adam, 25 ex cuius origine damnata, veluti massa una meritae damnation! tradita, facit Deus alia in contumeliam vasa irae, alia in honorem vasa misericordiae, illis reddens quod debetur in poena, istis donans quod non debetur in gratia; ut ex ipsa etiam conparatione vasorum irae superna 30 civitas discat, quae peregrinatur in t e r r i s , non lìdere lili Ps.48,12 18 Ps. 72,20 17Ps.51,10 20 Pe.39,5 28 Rom.9,21sq. enim est e 18 eorum F R G H a b (cf. I 440,9) illorum A ipsorum F B e p v nihil AF 18 hominis B 1 enim (om. est) ν 19 est om. He 1 ipsius β 26 uelut in Γ (n sup.l.) 27 facit l ' B ' A F G H a ' b fecit H ! B a * e p r v tlsq. contumelia honore F H

8. AUGUSTIN!

106

be r ta te arbitrii sui, sed sperei invocare nomen Domini Dei. Quoniam voluntas in natura, quae facta est bona a Deo bono, sed mutabilis ab inmutabili, quia ex nibilo, et a bono potest declinare, ut faciat malum, quod fit li5 bero arbitrio, et a inalo, ut faciat bonum, quod non fit sine divino adiutorio. CAPUT X X I I .

De lapsu /Worum Dei alienigenarum mulierum amore caplorum, unde et omnes exceptis odo hominibus 10 diluvio perire meruerunt.

15

20

25

30

Hoc itaque libero voluntatis arbitrio genere humano progrediente atque crescente facta est permixtio et iniquitate participata quaedam utriusque confusio civitatis. Quod malum a sexu femíneo causam rursus invenit; non quidem ilio modo quo ab initio (non enim cuiusquam etiam tunc fallacia seductae illae feminae persuaserunt peccatimi viris); sed ab initio quae pravis moribus fuerant in terrena civitatc, id est in terrigenarum societate, amatae sunt a filiis Dei, civibus scilicet peregrinantis in hoc saeculo alterius civitatis, propter pulchritudinem corporis. Quod bonum Dei quidem donum est; sed propterea id largitur etiam malis, ne magnum bonum videatur bonis. Deserto itaque bono magno et bonorum proprio lapsus est factus ad bonum minimum, non bonis proprium, sed bonis malisque commune; ac sic fìlii Dei filiarum hominum amore sunt capti, atque ut eis coniugibus fruerent u r , in mores societalis terrigenae defluxerunt, deserta pietate, quam in sancta societate servabant. Sic enim corporis pulcbritudo, a Deo quidem factum, sed temporale carnale infinium bonum, male amatur postposito Deo, aeterno interno sempiterno b o n o , quem ad modum iustUia 20 Gen. 6, 2

2 dei sui Β

immatura V1

8 sed] superscr. et Vcorr·

il generiitione humana Β 18 sunt amat. β 21 quidem dei He don.] bonum VK 28 eeruabunt e 29 pulcrit. in marg. Β

DE « V I T A T E D E I L. XV. C. 22. 23.

107

deserta et aitrum amatar ab avaris, nullo peccato auri, sed hominis. Ita se habet omnis creatura. Cum enim bona sit, et bene amari potest et male: bene scilicet ordine custodito, male ordine perturbato. Quod in laude quadam cerei breviter versibus dixi: 5 Haec tua sunt, bona sunt, quia tu bonus ista creasti. Nil nostrum est in eis, nisi quod peccamus amantes Ordine neglecto pro te, quod conditur abs te. Creator autem si veraciter ametur, hoc est si ipse, non aliud pro ilio quod non est ipse, ametur, male amari non 10 potest. Nam et amor ipse ordinate amandus est, quo bene amatur quod amandum est, ut sit in nobis virtus qua vivitur bene. Unde mihi videtur, quod definitio brevis et vera virtutis ordo est amoris; propter quod in sancto cantico canticorum cantat sponsa Christi, civitas 15 Dei: Ordinate in me caritatem. Huius igitur caritatis, hoc est dilectionis et amoris, ordine perturbato Deum fìlli Dei neglexerunt et filias hominum dilexerunt. Quibus duobus nominibus satis civitas utraque discernitur. Neque enim et illi non erant fìlli hominuin per naturam; sed 20 aliud nomen coeperant habere per gratiain. Nam in eadem scripta ra, ubi dicti sunt dilexisse fdias hominum fìlli Dei, idem dicti sunt etiam angeli Dei. Unde illos multi putant non homines fuisse, sed angelos. CAPUT X X I I I .

25

An credendum sit angelos substantiae spiritalis amore speciosarum mulierum captos earundem inisse coniugio, ex quibus gigantes sint creati. Quam quaestionem nos transeunter commemoratam in tertio huius operis libro reliquimus insolutam, utrum 30 1β Cant. 2,4 1

80 C. 5 (cf. vol. I p. 101,21sqq.)

8 si licet e 6 dixi uers. H 7 nihil F 8 nil//Β 11 quod Va ed. Arg. ÎO et orn. ρ il coeperunt Ba ceperant H acceperant ρ et in eadem BHb 23 iidem ν id est e

108

5

10

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

possint angeli, cum spiritus sint, corporaliter coire cum feminis. Scriptum est enim: Qui facit angelos suos spiritus, id est eos, qui natura spiritus sunt, facit esse angelos suos, ¡mungendo eis officium nuntiandi. Qui enim Graece dicitur άγγελος, quod nomen Latina declinatione angelus perhibetiir, Latina lingua nuntius interpretatiir. Sed utrum eorum corpora consequenter adiunxerit dicendo: Et ministros suos ignem ardentem, an quod caritate tamquam igne spiritali fervere debeaiit ministri eius, ambiguum est. Apparuisse tarnen hominibus angelos in talibus corporibus, ut non solum videri, verum etiam tangi possent, eadem veracissima scriptura testatur. Et quoniam creberrima fama est mullique se expertos vel ab eis, qui experti essent, de quorum fide dubitandum non esset, audisse confirmant, Silvanos et Panes, quos vulgo Íncubos vocant, inprobos saepe extitisse mulieribus et earum appetisse ac peregisse concubitum; et quosdam daemones, quos Dusios Galli nuncupant, adsidue hanc inmunditiam et temptare et efficere, plures talesque adseverant, ut hoc negare inpudentiae videatur: non hinc aliquid audeo definire, utrum aliqui spiritus elemento aerio corporati (nam hoc elementum etiam cum agitatur flabello sensu corporis tactuque sentitur) possint hanc etiam pati libidinem, ut, quo modo possunt, sentientibus feminis misceantur. Dei tamen angelos sanctos nullo modo ilio tempore sic labi potuisse crediderim; nec de his dixisse apostolum Petrum: Si enim Deus angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis inferi retrudens tradidit in iudicio puniendos reservari; sed potius de illis, qui primum apostatantes a Deo cum zabulo suo principe ceciderunt, qui primum hominem per invidiam serpentina 8 Pa. 103, 4 8» 2. Petr. 2, 4 6 angelus R ' F H angelos (agg. B) rell. 12 ueracissima V (111, 18) uerissima rell. ν IS se sup. l. Γ experto V li esset F B A F G H a e ' p est B b e ' v siluanus V panes F B A F e 1 panos b ' e * f a n o s H 1 p h a u n o s B r faunos H ' a b ^ v 1β incibos F ' R ' A 1 U e t e a s B 1 lSdueosH d u o s a 1 a p p e l l a n t a h a n c a d s . B v 2S hinc He etiam he. BH 25 miseebant V1 «8 inferni b SO zabulo Β

DE CIVITATE D E I L. XV. C. 23.

109

fraude deiecit. Angeles autem fuisse etiam Dei homines nuncupates eadem scriptura sancta locupletissima testis est. Nam et de Iohanne scriptum est: Ecce mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit viam tuam, et Malachiel propheta propria quadam, id est proprie sibi inpertita gratia dictus est angelus. Verum hoc movet quosdain, quod ex illis, qui dicti sunt angeli Dei, et ex mulieribus, quas amaverunt, non quasi homines generis nostri, sed gigantes legimus esse natos. Quasi vero corpora hominum mod um nostrum longe excedentia, quod etiam supra commemoravi, non etiam nostris temporibus nata sunt. Nonne ante paucos annos, cum Romanae urbis quod a Gothis factum est adpropinquaret excidium, Romae fuit femina cum suo patre et sua matre, quae corpore quodam modo giganteo longe ceteris praemineret? Ad quam visendam mirabilis fiebat usquequaque concursus. Et hoc erat maxime admirationi, quod ambo parentes eius nec saltern tam longi homines erant, quam longissimos videre consuevimus. Potuerunt igitur gigantes nasci, et prius quam filii Dei, qui et angeli Dei dicti sunt, filiabus hominum, hoc est secundum hominem viventium, miscerentur; fdii scilicet Seth filiis Cain. Nam et canonica scriptura sic loquitur, in quo libro haec legimus, cuius verba ista sunt: Et factum est, postquam coeperunt homines multi fieri super terram, et filiae natae sunt illis; videntes autem angeli Dei filias hominum, quia bonae sunt, sumpserunt sibi uxores ex omnibus quas elegerunt. Et dixit Dominus Deus: Non permanebit spiritus meus in hominibus his in aeternum, propter quod caro sunt. Erunt autem dies eorum centum viginti anni. Gigantes autem erant super terram in 5 Mr. 1 , 2

6 Malach. 2, 7

(cf. 415, 3; 136, 19; CE 42, 60, 27) diabulo r diabolo rcll. ν Hoffm. Wey. — 4 praeparauit F ' e 5 Malachias Ην l i sunt V B A F V B ' H b e r (35,9) sint G - ' B ' a p v 17 maximae (-ç) R F B ed. pr. admirationis A F ~ e -ne H 20 ergo ν 24 filiis scil. I M e fìliis cain F B G B a b e p r filiabue c. A F H v 28 elegerant G - B H arv 80 illorum V i l terra F (cf. 110, 4; 9)

5

10

15

20

25

30

110

S. AUGUSTINI

diebus illis et post illud, cum intrarent filii Dei ad filias hominum, et generàbant sibi; Uli erant gigantes a saeculo homines nominati. Haec libri verba divini satis indicant iam illis diebus fuisse gigantes super terra m, quando 5 filii Dei acceperunt uxores filias hominum, cum eas amar e n i bonas, id est pulchras. Consuetudo quippe scripturae huius e s t , etiam speciosos corpore bonos vocare. Sed et postquam hoc factum est, nati sunt gigantes. Sic enim a i t : Gigantes autem erant super terram, in diebus

10 illis et post illud, cum intrarent filii Dei ad filias homi-

num. Ergo el ante in illis diebus et post illud. (Juod autem ait: Et generàbant sibi, satis ostendit, quod prius, antequam sic caderent filii Dei, Deo generabant, non s i b i , id est non dominante libidine coeundi, sed s e r 15 viente officio propagandi; non familiam fastus sui, sed cives civitatis Dei, quibus adnuntiarent tamquam angeli Dei, ut ponerent in Deo spem suam, similes illius, qui natus est de S e t h , filius r e s u r r e c t i o n i s , et speravit invocare nomen Domini Dei; in qua spe essent cum suis 20 posteris coheredes aeternorum bonorum et sub Deo pâtre fratres filioruni. Non autem illos ita fuisse angelos Dei, ut homines non essent, sicut quidam putant, sed homines prociil dubio fuisse, scriptura ipsa sine ulla ambiguitate declarat. 25 Cum enim praemissum e s s e t , quod videntes angeli Dei

filias hominum, quia bonae sunt, sumpserwit sib uxores ex omnibus quas elegerunt, mox adiunctum e s t : Et dixit Dominus Deus: Non permanebit spiritus meus in hominibus his in aeternum, propter quod caro sunt. Spiritii

30 Dei quippe fuerant facti angeli Dei et filii Dei, sed declinando ad inferiora dicuntur homines nomine naturae, non gratiae; dicuntur et caro desertores spiritus et deserendo deserti. E t septuaginta quidem interpretes et angelos Dei S Gen. 6, 1 sqq. 17 Pa. 77, 7 8 hoc postq. Β hoc om. α 11 erant ergo et e in illis F F G B H a b e p v illis R A r (cf. 4) 14 doro. sibi lib. Be 24 ipsa om. F'H 27 elegerant G ~ B v (cf. 109,28) 29 sps dì B H 30 dei 1 om. Β quippe dei H a v fuerunt Β angeli om. e 31 hom. die. Β ν

DE CIVITATE D E I L. XV. C. 23.

111

dixerunt istos et filios Dei; quod quidem non omnes codices h a b e n t , nam quidam nisi filios Dei non habent. Aquila autem, quem Interpretern Iiidaei ceteris anteponimi, non angelos Dei, nec filios Dei, sed filios deorum interp r e t a o s est. Utriimque autem verum est. Nam et filii 6 Dei e r a n t , sub quo p a t r e suorum patrum etiam f r a t r e s e r a n t ; et filii d e o r u m , quoniam diis geniti e r a n t , c u m quibus et ipsi dii erant iuxta illud psalmi: Ego dixi: Dii

estis et filii Excelsi omnes.

Merito enim creduntnr sepLia-

ginta i n t e r p r e t e s accepisse propheticum spiritum, u t , si 10 quid eius auctoritate m u t a i e n t atque aliter quam erat quod interpretabantur dicerent, neque hoc divinitus dictum esse dubilaretur. Qiiamvis hoc in Hebraeo esse perhibeatur ambiguum, ut et filii Dei et filii deorum posset i n t e r p r e t a n . Omittamus igitur earum s c r i p t u r a r u m fabulas, quae apocryphae n u n c u p a n t u r , eo quod earum occulta origo non claruit patribus, a quibus usque ad nos auctoritas veracium scripturarum certissima et notissima successione pervenit. In his autem apocryphis etsi invenitur aliqua veritas, tarnen propter multa falsa nulla est canonica auctoritas. Scripsisse quidem nonnulla divine illum Enoch, septimum ab Adam, negare non possumus, cum hoc in epistula canonica ludas apostolus dicat. Sed non f r u s t r a non sunt in eo canone s c r i p t u r a r u m , qui servabatur in tempio Hebraei populi succedentium diligentia sacerdotum, nisi q u i a ob antiquitatem suspectae fidei iudicata sunt, nec u t r u m haec essent, quae ille scripsisset, poterat inveniri, non talibus proferentibus, qui ea per seriem succ e s s i o n s r e p e r i r e n t u r rite servasse. Unde ilia, quae sub eius nomine p r o f e r u n t u r et continent istas de gigantibus fabulas, quod non habuerint homines patres, recle a pru0 Ps. 81, 6 1

23 V. 14

1 quos e 7 et — gen. erant otti. Hp dis ï ' B ' b ' e de his A diis F r dii a b 1 ed. Arg. a die B* a diis Bv l i esse diet, ν; esse 1 om. V 14 posset F G B H a e p r v possent BAb 1 ed. Arg. possint Fb* 16 (19) apocrys. V1 21 diurne F diuinae T R A e r diuina G B H a b p v enochill.Bv 24 eo sup.l.V 27 scripsisset (-sse o!) perhibeture 28 eam V'B. 20 rite repper. rite V

16

20

25

30

112

6

10

16

20

S. AUGUSTINI

dentibus iiidicantur non ipsius esse credenda; sicut inulta sub nominibus et aliorum prophetarum et recentiora sub nominibus apostolorum ab haereticis proferuntur, quae omnia nomine apocryphorum ab auctoritate canonica diligenti examinatione remota sunt. Igitur secundum scripturas canónicas Hebraeas atque Christianas multos gigantes ante diluvium fuisse non dubium est, et hos fuisse cives terrigenae societalis hominum; Dei autem filias, qui secundum carnem de Seth propagati sunt, in hanc societatem deserta iustitia declinasse. Nec miranda m est, quod etiam de ipsis gigantes nasci potuerunt. Neque enim omnes gigantes, sed magis multi utiqiie tunc fuerunt, quam post diluvium temporibus ceteris. Quos propterea creare placuit Creatori, ut etiam hinc ostenderetur non solum pulchritudines, verum etiam magnitudines et fortitudines corporum non magni pendendas esse sapienti, qui spiritalibus atque inmortalibus longe melioribus atque firmioribus et bonorum propriis, non bonorum malorumque communibus beatifìcatur bonis. Quam rem alius propheta commendane ait: Ibi fuerunt gigantes illi nominati, qui ab initio fuerunt staturosi, scientes proelium. Non hos elegit Dominus, nec viam scientiae dedit Ulis; sed interierunt, quia non habuerunt sapientiam, perierunt propter inconsiderantiam.

25

CAPUT X X I Y . Quo modo intellegendum sit, quod de eis, qui diluvio perdendi erant, Dominus dixerit: Erunt dies eorum centum viginti anni. Quod autem dixit Deus: Erunt

30 viginti

anni,

dies eorum

centum

non sic accipiendum est, quasi praenuntia-

24 Bar. 3, 26sqq

80 Gen. 0 , 3

4 nomina F B H 15 etiam mss ed. Arg. etiam et ν 22 aed mss ed. Arg. et ν (Graece: xal άπάΐοντο) 2β de om. pq 2' dix. dom. q 29 illorum V Β 80 quasi] quia V — p. 118, 4 fuiss e t e * 9 praedicati V 10 peritorum Β 1 11 si" et V 12 terrain V

DE CIVITATE DEI L. XV. C. 24. 25.

113

tum sit post liaec homines centum viginti annos vivendo non transgredí, cum et post diluvium etiam quingentos «xcessisse inveniamus; sed intellegendum est hoc Deum dixisse, cum circa finem quingentorum annorum esset Noe, id est quadringentos octoginta vitae annos ageret, quos more suo scriptura quingentos vocat, nomine totius maximam partem plerumque significans; sescentensimo quippe anno vitae Noe, secundo mense factum est diluvium; ac sic centum viginti anni praedicti sunt futuri vitae hominum periturorum, quibus transactis diluvio delerentur. Nee frustra creditur sie factum esse diluvium, iam non inventis in terra qui non erant digni tali morte defungi, qua in impios vindicatum est; non quo quicquam bonis quandoque morituris tale genus mortis faciat aliquid, quod eis possit obesse post mortem; verum tarnen nullus eorum diluvio mortuus est, quos de semine Seth propagatos sancla scriptura commémorât. Sic autem divinitus diluvii causa narratur: Videns, inquit, Dominus Deus, quia multiplicatae sunt malitiae hominum super terram, et omnis quisque cogitai in corde suo diligenter super maligna omnes dies, et cogitavit Deus, quia fecit hominem super terram, et recogitavit, et dixit Deus: Deleam hominem, quem feci, a facie terrae, ab homine usque ad pecus et a repentibus usque ad volatilia caeli, quia iratus sum, quoniam feci eos. CAPUT

De ira Dei,

5

io

is

20

25

XXV.

quae incommutabilem tranquillitatem inflammatione perturbât.

nulla

Ira Dei non perturbatio animi eius est, sed iudicium qqo inrogatur poena peccato. Cogitatio vero eius et re- 30 9 Gen. 7 , 1 1

85 Gen. 6, 6 a q q .

terris Β 18 quia Hie 1 non quod ab 14 quicquam FBAF G'BHabe quitq.r; om. ρ hie quidq.v 1β quod β quo Η 22 Deus om. H dominus deus a îS Delebo ν 24 et om. Ha repentibus FAGBepE dpt reptilibus BFabE' reptili H uolatile Η

114

S. AUGUSTINI

cogitatio mutandarum rerum est inmntabilis ratio. Neque enim sicut hominem, ita Deum cuiusquam facti sui paen i t e t , cuius est de omnibus omnino rebus tam fixa sententia quam certa praescientia. Sed si non utatur scri6 ptnra talibus verbis, non se quodam modo familiarius insinuabit omni generi hominum, quibus vult esse consultimi, ut et perterreat superbientes et excitet neglegentes, et exerceat quaerentes et alai intellegentes; quod non faceret, si non se prius inchnaret et quodam modo descen10 deret ad iacentes. Quod autem etiam intentimi omnium animalium terrenorum volatiliumque denuntiat: magnitudinem futurae cladis eflatur, non animantibus rationis expertibus, tamquam et ipsa peccaverint, minatur ex'tium.

CAPUT X X V I .

15

Quod arca, quam Noe iussus est facere, in omnibus Christum ecclesiamque significet.

Iam vero quod Noe homini iusto e t , sicut de ilio scriptura veridica loquitur, in sua generatione perfecto (non ulique sicut perficiendi sunt cives civitatis Dei in 20 illa inmortalitate, qua aequabuntur angelis Dei, sed sicut esse possunt in hac peregrinatione perfecti) imperat Deus, ut arcam faciat, in qua cum suis, id est u x o r e , filiis et nuribus, et cum animalibus, quae ad illum ex Dei praecepto in arcam ingressa sunt, liberaretur a diluvii vasti25 t a t e ; procul dubio figura est peregrinantis in hoc saeculo civitatis Dei, hoc est ecclesiae, quae fit salva per lignum, in quo pependit mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus. Nam et mensurae ipsae longitudinis et altitudinis et latitudinis eins significant corpus humanum, in cuius 30 v e n t a t e ad homines praenuntiatus est venturus et venit. 3 Num. 2 3 , 1 9

18 Gen. β, 9

28 1. Tim. 2, 6

7 pterèat G perterreat B b p v terreat a praetereat K R A F H erE , g e n u i t Cairian; qui c u m esset c e n t u m triginta, geriuit S a l a ; p o r r o etiam ipse Sala totidem a n n o r u m e r a t , quando g e n u i t H e b e r ; c e n t u m v e r o et triginta et quattuor agebat annos H e b e r , c u m g e n u i t P l i a l e c h , in c u i u s diebus divisa est t e r r a ; ipse autem P h a l e c h vixit c e n t u m triginta, et g e n u i t Ragau ; et Ragau c e n t u m triginta d u o , et g e n u i t S e r u c h ; e t S e r u c h c e n t u m t r i g i n t a , et g e n u i t N a c h o r ; et N a c h o r septuaghita novem, et g e n u i t T h a r a ; T h a r a a u t e m septuag i n t a , et g e n u i t A b r a m ; q u e m postea Deus mutato vocabulo nominavit Abraliam. Fiurit itaque anni a diluvio u s q u e ad A b r a h a m mille septuaginta et duo s e c u n d u m vulgatam e d i t i o n e m , hoc est i n t e r p r e t u m septuaginta. In Hebraeis autem c o d i c i b u s longe p a u c i o r e s annos perhibent i n v e n i r i , de q u i b u s rationein aut nullam aut diffìcillimam reddunt. 25 Gen. 11, lOsqq.

2β Gen. 1 7 , 6

β statiss. V 9 quod VU in] et e 18 praeter F B b ' propter relì. Hoffm. 1 öuted. F E F G " H b e g p ed. Arg. (progr.p 8) Sem, cum eseet centum annorum, genuit B a v cum esset sup. 1. V 1β annorum om. l ' B e g r ed. Arg. (recte?) ann. C X X X V p chainan F F g ρ 17 C X X X annorum ρ lSsq. eber I ' E g i l Rag. — genuit om. β 24 duos G ' B v serug ρ 25 deus om. V il et ο,η. e

DE « V I T A T E DEI L. XVI. C. 10.

141

Cum ergo quaerimus in il lis septuaginta duabus gentibus civitatem Dei, non possumus adfirmare ilio tempore, quo erat eis labium unum, id est loquella una, tunc iam genus liuinanum alienatimi fuisse a cultu veri Dei, ita ut in solis istis generationibus pietas vera remaneret, quae descendunt de semine Sem per Arphaxat et tendunt ad Abraham; sed ab illa superbia aedificandae turris usque in caelum, qua impía significatur elatio, apparuit civitas, hoc est societas, iinpiorum. Utrum itaque ante non fuerit an latuerit, an potius utraque permanserit, pia scilicet in duobus fìliis Noe, qui benedirti sunt, eorumque posterie; impia vero in eo, qui maledictus est, atque eius progenie, ubi etiam exortus est gigans venator contra Dominum, non est diiudicatio facilis. Fortassis enim, quod proferto est credibilius, et in fìliis duorum illorum iam tunc, antequam Babylonia coepisset instituí, fuerunt contemptores Dei, et in fìliis Cham cultores Dei; utrumque tamen hominum genus terris numquam defuisse credendum est. Si quidem et quando dictum est: Omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad unum, in utroque psalino, ubi haec verba sunt, et hoc legitur: Nonne cognoscent omnes, qui operantur iniquitatem, qui dévorant populum meum in cibo panisi Erat ergo etiam tunc populus Dei. Unde illud, quod dictum est: Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum, de fìliis hominum dictum est, non de fìliis Dei. Nam praemissum est: Deus de caelo prospexit super filios hominum, ut vider et si est intellegens aut requirens Deum, ac deinde illa subiuncta, quae omnes filios hominum, id est, ad civitatem pertinentes, quae vivit secundum hominem, non secundum Deum, reprobos esse demonstrant. M Pb. 18. 2sqq.; 52, 3sqq. 1 duobue V et duab. g 8 quod e 1 eie] lilis ν; otti, e loquella F B b ' e g ' r 1 loquela BH (rell.?) ν 11 -que om. g 1» et sup. I. V 24 in cibum be; ut cibum 0 " Bamberg. A η. 124 etiam sup. I. V; om. Β Η 29 aut] ac Β; om. V 81 uixit g ' 82 demonstrat β ed. Arg.

5

io

15

20

25

30

142

S. AUGUSTINI

CAPUT

XI.

Quod ea primitus lingua in usu hominum fuerit, quae postea Hebraea ab Heber nomine nuncupata est, in cuius familia remansit, cum diversitas esset b facta linguarum.

io

15

20

25

Quam ob rem sicut lingua una cum esset omnium, non ideo fili· pestilentiae defuerunt (nam et ante diluvium una erat lingua, et tarnen omnes praeter unam Noe insti domum deieri diluvio meruerunt): ita, quando merito elatioris impietalis gentes linguarum diversitate punitae atque divisae sunt et civitas impiorum confusionis nomen accepit, hoc est, appellata est Babylon, non defuit domus Heber, ubi ea quae antea fuit omnium lingua remaneret. Unde, sicut supra memoravi, cum coepissent enumerari filii S e m , qui singoli gentes singólas procrearunt, primus est commendatus Heber, cum sit abnepos ipsius, hoc est ab ilio quintus inveniatur exortus. Quia ergo in eius familia remansit haec lingua, divisis per alias linguas ceteris gentibus, quae lingua prius humano generi non inmerito creditur fuisse communis, ideo deinceps Hebraea est nuncupata. Tunc enim opus erat earn distingui ab aliis Unguis nomine proprio, sicut aliae quoque vocatae sunt nominibus propriis. Quando autem erat u n a , nihil aliud quam humana lingua vel humana locutio vocabatur, qua sola universum genus humanuni loquebatur.

Dixerit aliquis: Si in diebus Phalech filii Heber divisa est terra per linguas, id est homines, qui tunc erant in terra, ex eius nomine potius debuit appellar! lingua ilia, quae fuit omnibus ante communis. Sed intellegen30 dum est ipsum Heber propterea tale nomen inposuisse filio suo, ut vocaretur Phalech, quod interpretatur divisio, quia tunc ei natus est, quando per linguas terra divisa est, id est ipso tempore, ut hoc sit quod dictum est: In die8 e b e r F g p q in cuius Domb. et in c. mss ν Hoffm. 7 dilluuium V l i commemoratus Β α ν abnepus g 22 propriae V

DE CIVITATE DEI L. IVI. C. 11.

143

bus eius divisa est terra. Nam nisi adhuc Heber viveret quando linguarum facta est multitude, non ex eius nomine nomen acciperet lingua, quae apud ilium potuit permanere. E t ideo credenda est ipsa fuisse prima ilia communis, quoniam de poena venit ilia multiplicalio mutatioque linguarum et utique praeter hanc poenam esse debuit populus Dei. Nec frustra lingua haec est, quam tenuit Abraham, nec in omnes suos filios transmittere potuit, sed in eos tantum, qui propagati per Iacob et insignius atque eminentius in Dei populum coalescentes Dei testamenta et stirpem Christi habere potuerunt. Nee Heber ipse eandem linguam in universam progeniem suam refudit, sed in earn tantum, cuius generationes perducantur ad Abraham. Quapropter etiamsi noli evidenter expressum est fuisse aliquod pium genus hominum, quando ab impiis Babylonia condebatur, non ad hoc valuit haec obscuritas, ut quaerentis fraudaretur, sed potius ut exerceretur intentio. Cum enim legitur unam fuisse linguam primitus omnium et ante omnes filios Sem commendatur Heber, quamvis ex ilio quintus oriatur, et Hebraea vocatur lingua, quam patriarcharum et prophetarum non solum in sermonibus suis, verum etiam in litteris sacris custodivit auetoritas: profecto, cum quaeritur in divisione linguarum, ubi lingua illa remanere potuerit, quae fuit ante communis (quae sine ulla dubitatione ubi remansit, non ibi luit illa poena, quae facta est mutatione linguaruni), quid aliud occurrit, nisi quod in huius gente remanserit, a cuius nomine nomen accepit, et hoc iustitiae gentis huius non parvum apparaisse vestigium, quod, cum aliae gentes plecterentur mutatione linguarum, ad istam non pervenit tale supplicium? Sed adhuc illud movet, quo modo potueiiuit síngalas 1 Gen. 10, 25 uN 4 credendum V1 H est om. e 8 fil. suos BHv 13 perduca tur V (uN man. 1, sed rescript.) perdueantur EH perducuntur F " B rell. ν Hoff m. 20 ab ilio ν hebraica Η M suie om. Β 2ft prauum apper. β 80 ista F 32 ad hoc g mouent V

5

10

15

20

25

30

144

5

io

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

gentes Tacere Heber et filiiis eins P h a l e c h , si una lingua permansit ambobus. E t certe una est Hebraea gens ex Heber propagata usque .id Abraham, et per eum deinc e p s , donec magnus fieret populus Israel. Quo modo igitur omnes filli 7 qui commemorati sunt trium filiorum Noe, fecerunt singulas gentes, si Heber et Phalech singulas non f e c e r u n t ? Nimirum illud est probabilius, quod gigans ille Nebroth fecerit etiam ipse gentem suam, sed propter excellentiani dominationis et corporis seorsum eminentius nominatus est, ut maneat numerus septuaginta duarum gentium atque linguarum. Phalecli autem propterea commemoratus est, non quod gentem fecerit (nam eadem ipsa est eius gens Hebraea eademque lingua), sed propter tempus insigne, quod in diebus eius terra divisa sit. Nec movere nos debet, quo modo potuerit gigans Nebroth ad illud aetatis o c c u r r e r e , quo Babylon condita est et confusio facta linguarum atque ex hoc divisio gentium. Non enim quia Heber sextus est a Noe, ille autem quartus, ideo non potuerunt ad idem lenipus convenire vivendo. Hoc enim contigit, cum plus viverent ubi pauciores sunt generationes, minus ubi plures; aut serius nati essent ubi paiiciores, inaturius ubi plures. Sane intellegendum e s t , quando terra divisa e s t , non solum iam natos ceteros filios filiorum Noe, qui commemorantui patres gentium, sed etiam eius aetatis fuisse, ut numerosas familias h a b e r e n t , quae dignae fuissent nominibus gentium. Unde nequaquam putaudum, quod eo fuerint ordine geniti, quo commemorati leguntur. Alioquin duodecim filii Iectan, qui erat alius filius Heber, frater Phalech, quo modo potuerunt iam gentes facere, si post Phalech fratrem suuni Iectan natus est, sicut post eum commemoratus e s t ; quando quidem tempore, quo natus est P h a l e c h , divisa est terra. Proinde intellegendum est 11 quot β 14 terra diu. sit F B F " H a b e g p terra diu. est Gv diu. eat terra Β (cf. 33) 1β quo om. V; quod ρ ed. Arg. 17 boc mss hac y 18 qui seit, β 19 idem F T G B H a e g p ed. Arg. id E " bν ϊ5 ut oro. β 27 ne- om. e î · alius om. V fil. αϊ. ν

DE CIVITATE DEI L. XVI. C. 11. 12.

145

priorem quidem nominatum, sed longe post fratrem suum Iectan fuisse natum, cuius lectan duodecim (ilii tam grandes iam familias haberent, ut in linguas proprias dividi possent. Sic enim potuit prior commemorar!, qui erat aetate posterior, quem ad modum prius commemorati 5 sunt ex tribus filiis Noe procreati fìlli lapheth, qui erat minimus eorum; deinde fìlli Cham, qui erat médius; postremo filii S e m , qui erat primus et maximus. Illarum autem gentium vocabula partim manserunt, ita ut hodieque appareat unde fuerint derivata, sicut ex Assur Assyrii 10 < e t ) ex Heber Ilebraei; partim temporis velustate mutala sunt, ita ut vix homines doctissimi antiquissimas historias perscrutantes, nec omnium, sed aliquarum ex istis origines gentium potuerint reperire. Nam quod ex filio Cham, qui vocabatur Mesraim, Aegyptii perhibentur exorti, 15 nulla hic resonat origo vocabuli; sicut nec Aethiopum, qui dicuntur ad eum filili m Cham pertinere, qui Chus appellatus est. Et si omnia considerentur, plura mutata quam manentia nomina apparent.

CAPUT X I I .

20

De articulo temporis in Abraham, a quo sanctae successions novus ordo contexitur. Nunc iam videamus procursum civitatis Dei etiam ab ilio articulo temporis, qui factus est in patre Abraham, unde incipit esse notitia eins evidentior, et ubi clariora 25 leguntur promissa divina, quae nunc in Christo videinus impleri. Sicut ergo scriptura sancta indicante didicimus, in regione Chaldaeorum natus est Abraham, quae terra ad regnum Assyrium pertinebat. Apud Chaldaeos autem iam etiam tunc superstitiones impiae praevalebant, quem 30 i» Gen. 11, 28 2 quuius V il et oro. F R F ex oro. H 10 hoc a 17 Cham oro. g 25 clarior ubi e 1 29 assyrium F F - H a b e g p ed. Arg. assyriorum B B pertin. Aseyriorum ν

S. AUGUSTINI

146

5

lo

15

20

25

ad modum per ceteras gentes. Una igitur Tharae domus erat, de quo natus est Abraham, in qua uniiis veri Dei cultus et, quantum credibile est, in qua iam sola etiam Hebraea lingua remanserat (quamvis et ipse, sicut iam manifestior Dei populus in Aegypto, ita in Mesopotamia servisse diis alienis Iesu Nave narrante referatur) ceteris ex progenie illius Heber in linguas paulatim alias et in nationes alias defluentibus. Proinde sicut per aquarum diluvium una domus Noe remanserat ad reparandum genus humanum, sic in diluvio multarum superstilionum per universum mundum una remanserat domus Tharae, in qua custodita est plantatio civitatis Dei. Denique sicut illic enumeratis supra generationibus usque ad Noe simul cum annorum numeris et expósita diluvii causa, priusquam Deus inciperet de arca fabricanda loqui ad Noe, dicitur: Ha e autem generationes Noe: ita et hic enumeratis generationibus ab ilio, qui est appellatile Sem, (ìlio Noe, usque ad Abraham, deinde insignis articulus similiter ponitur ut dicatur: Hae sunt generationes Tharae. Thara genuit Abram et Nachor et Arran, et Arran genu it Loth. Et mortuus est Arran coram Thara patre suo in terra in qua natus est, in regione Chaldaeorum. Et sumpsit Abram et Nachor sibi uxores; nomen mulieris Abram Sara et nomen mulieris Nachor Melchat filia Arran. Iste Arran pater Melchae fuit et pater Iescae, quae lesea creditur ipsa esse etiam Sarra uxor Abrahae. β loe. 24,2

1β Gen. 6 , 9

2ό Gen. U , 27 sqq.

S de quo F B ' F G H b e g p de qua B 1 - B a v 4 ipse F ' B F Q - H a b ' e g p ipsa F ' B b ' v G ceteris om. B F e 9sqq. dilluu. F 14 et om. g 16 ita om. Κ 1 et ita e 17 numerat. Hb 20 abraham V to sqq. airan F B F aram a aran " B H rell. ν 21 tharra F thare a 28 eumpserunt GBHapv 24 sarai B a earar ρ 26 aram (bis) F B F e g pater ieschç (-e) B a p pat. iesca F H F G β g pat. ieschaH 2β etiam esse Β sarra F B F 6 (sup.l.); cf. 167, llsq. e a r a O B H a b g v sarai'ρ — p.147,β carraH t h a r a e β duierint F 12 sarram e abraham e abralie H 18 caldeor. F H Canaan F 1 14 charran B F G g ' carran F ebaran e g ' p carram Hb 1 char-

DE CIVITATE DEI L. XVJ. C. 13.

147

CAPUT X I I I .

Quae ratio fecisse videatur, ut in transmigratione Tharae, qua Chaldaeos deserens in Mesopotamiam transiit, nulla filii eius Nachor facta sit mentio. Deinde narratur quem ad modum Thara cum suis regionem reliquerit Chaldaeorum et venerit in Mesopotamiam et habitaverit in Charra. Tacetur autem de uno eius filio, qui vocabatur Nachor, tamquam eum non duxerit secum. Nam ita narratnr: Et sumpsit Thara Abram filium suum et Loth filium Arran, filium filii sui, et Saram nurum suam, uxorem Abram filii sui, et eduxit illos de regione Chaldaeorum ire in terr am Chanaan; et venit in Charran et habitavit ibi. Nusquam hic nominatus est Nachor et uxor eins Melcha. Sed invenimus postea, cum servimi suum milteret Abraham ad accipiendam uxorem filio suo Isaac, ita scriptum: Et accepit puer decern camelos de camelis domini sui et de omni bus bonis domini sui secum, et exsurgens profectus est in Mesopotamiam in civitatem Nachor. Isto et aliis sacrae huius historiae testimoniis ostenditur etiam Nachor frater Abrahae exisse de regione Chaldaeorum sedesque constituisse in Mesopotamia, ubi cum patre suo habitaverat Abraham. Cur ergo eum scriptura non commemoravit, quando ex gente Chaldaea cum suis profectus est Thara et habitavit in Mesopotamia; ubi non solum Abraham fìlius eius, verum etiam Sarra nurus et Loth nepos eius commemorantur, quod eos duxerit secum? Cur, piitamus, nisi forte quod a paterna et fraterna pietate desciverat et superstitioni adhaeserat Chaldaeorum et postea inde sive'paenitendo sive persecutionem passus, quod suspectus 14 Gen. 11, 31 20 Gen. 24,10 ram B a b ' r nominator R 22 fratrem " H g 1 reg.] terra e 1 24 script, eum H v 21 nepus g 31 siue paen. sup. I V

5

io

15

20

25

30

148

8. AUGUSTINI

haberetur, et ipse emigravit? In libro enim qui inscribitur ludith, cum quaereret Holofernes, hostis Israelitarum, quaenam illa gens esset, utrum adversus earn bellandum fuisset, sic ei respondit Achior dux Ammanitaruin: 5 Audiat dominus noster verbum de ore pueri sui, et refer am tibi veritatem de populo, qui habitat iuxta te montanam hanc, et non exibit mendacium de ore servi tui. Haec enim progenies populi est Chaldaeorum, et antea habitaverunt Mesopotamiam, quia noluerunt sequi 10 deos patrum suorum, qui fuerunt in terra Chaldaeorum gloriosi, sed declinaverunt de via parentum suorum et adoraverunt Deum caeli, quem cognoverunt, et proiecerunt eos a facie deorum suorum et fugerunt Mesopotamiam et habitaverunt ibi dies multos. Dixitque Ulis 15 Deus eorum, ut exirent de habitat ione sua et irent in terram Chanaan, et illic habitaverunt, et cetera, quae narrat Achior Ammanites. Unde manifestum est domum Tharae persecutionem passam fuisse a Clialdaeis pro vera pietate, qua unus et verus ab eis colebatur Deus. 20

CAPUT X I V .

De annis Tharae, qui in Charra vitae suae implevit.

25

tempus

Defuncto au tern Thara in Mesopotamia, ubi vixisse perhibetur ducentos et quinqué annos, iam ineipiunt indicari ad Abraham factae promissiones Dei, quod ita scriptum est: Et fuerunt dies Tharae in Charra quinqué et ducenti anni, et mortuus est Thara in Charra. Non sic autem aeeipiendum est, quasi omnes hos dies ibi egerit, sed quia omnes dies vitae suae, qui fuerunt anni 8 C. 5, 5 sqq.

87 Gen. 11,32

1 scribitur V, H (oiu. qui) 4 olof. F B e g 4 et 1« arumanit. mss ammonit. H (coi r.), ν β de pop. ucr. B l te om. Β g î e x i a i t K 9 a n t e B H a mesopotamia P i n m e s o p o t a m i a ' e 18 mesopotamiam Y plerr. (98, 26) in mes. gv 21 in Charra et suae om. ρ 25 ut edit. Β Domb. factae ad abr. f a c t a e prom. d. Y factae prom. d. ad abr. Β f a c t a e ad abr. prom. d. F G a b e g p v Hoffm. ud abr. f a c t a e sunt prom. d. ~ 27 et um. Y t h a r a mss plerr. (sec. Graec.) ; om.Bv

DE CIVITATE DEI L. XVI. C. 14. 15.

149

ducenti q u i n q u é , ibi conpleverit; alioquin nescietur quot annos vixerit T h a r a , quoniain non legitur quoto anno vitae suae in Charran venerit; et absurdum est existimare in ista serie generationum, ubi diligenter commemoratur quot annos quisque vixerit, huius solius n u m e r u m anno- 5 r u m vitae non commendati»« esse memoriae. Quod enim q u o r u n d a m , quo s eadem scriptura commemorai, tacentur anni, non sunt in hoc ordine, in quo temporum dinumeratio decessione gignenlium et genitorum successione coiitexitur. Iste autem ordo, qui dirigitur ab Adam usque 10 ad Noe et inde usque ad Abraham, sine numero annorum vitae suae neminem continet. CAPUT X V .

Be

tempore

profectionis Abrahae, qua secundum ceptum Dei exiit de Charra.

prae15

Quod vero commemorata morte Tharae, patris Abrah a m , deinde legitur: Et dixit Dominus ad Abram: Exi de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui et cetera, non, quia hoc sequitur in sermone libri, hoc etiam in r e r u m gestarum tempore sequi existimandum 20 est. Erit quippe, si ita est, insolubilis quaestio. Post haec enim verba Dei, quae ad Abraham facta s u n t , scriptura sic loquitur: Et exiit Abram, quem ad modum locutus est ei Dominus, et abiit cum eo Loth. Abram autem erat quinqué et septuaginta annorum, cum exiit 25 ex Charra. Quo modo potest hoc esse v e r u m , si post mortem patris sui exiit de Charra? Cum enim esset Thara septuaginta a n n o r u m , sicut supra intimatum est, 80 Gen. 12, 1 ¡¡q.; -1 1 nesciretur Gabv quod V 2 ami. in cili)aira nix. Ha 8 c(h)arran F R (?) F G g (147,14) c(li)arraui - B H a b e v 7 commémorant F 9 discessioneRHb 14 profectionis f g ' q v (150,11) promissionis gmarg. ρ ιβ, 17 habrahaui β (17 abrah. H) 17 dominus R F G B H a e g p v sec. Grate, (cf. 24) deus F " ad om. R 28 Et om. b exit F 24 ei F - H b illi R F G B a e g p v illi loc. est ρ dominus HFB (in ras.), H a e g p v deus V~ b abiitj habit a n t b 1 abra F 1 26 ex] de R G - H a b (cf. 27; 150,2; 32)

150

5

io

ló

20

25

30

S. AUGUSTINI

geniiit Abraham; cui numero additis septuaginta quinqué annis, quos agebat Abraham, quando egressus est de Charra, fiunt anni centum quadraginta quinqué. Tot igitur annorum erat Thara, quando exiit Abraham de illa Mesopotamiae civitate; agebat enim annum aetatis suae septuagensimum quintum, ac per hoc pater eius, qui eum septuagensimo anno suo genuerat, agebat, ut dictum est, centensimum quadragensimum et quintum. Non ergo inde post mortem patris, id est post ducentos quinqué anuos, quibus pater eius vixit, egressus est; sed annus de ilio loco profectionis e i u s , quoniam ipsius septuagensimus quintus e r a t , procul dubio patris eius, qui eum septuagensimo suo anno genuerat, centensinms quadragensimus quintus fuisse colligitur. Ac per hoc intellegendum est more suo scripturam redisse ad tempus, quod iam narratio illa transierat; sicut superbis, cum filios flliorum Noe commemorasset, dixit illos fuisse in Unguis et gentibus suis, et tamen postea, quasi hoc etiam in ordine temporum sequeretur: Et erat, inquit, omnis terra labium unum et vox una omnibus. Quo modo ergo secundum suas gentes et secundum suas linguas erant, si una erat omnibus, nisi quia ad illud quod iam transierat recapitulando est reversa narratio? Sic ergo et hic cum dictum esset: Et fuerunt dies Tharae in Charra quinqué et ducenti anni, et mortuus est Thara in Charra, deinde scriptura redeundo ad id, quod ideo praeterniiserat, ut prius de Thara id quod incohatum fuerat compleretur: Et dixit, inquit, Dominus ad Abram: Exi de terra tua et cetera. Post quae Dei verba subiungitur: Et exiit Abram, quem ad modum locutus est illi Dominus, et abiit cum eo Loth. Abram autem erat quinqué et septuaginta annorum, cum exiit ex Charra. Tunc itaque factum est, 18 Gen. 10, 31 32 Gen. 12, 4

20 Gen. 11, 1

26 Geil. 11, 32

28 Gen. 12, 1

l exit V exiuit ρ 6 suae οηι. E 11 progressionis e* ipe. quon. E e ipsius om. Η 17 et in gent. Η in gent. et ling, y 29 post quam He exigit H (item 4) abraham VΉ SO est su,p. I. B; om. Η 31 eo] ilio Β autem om. E 32 de charra G~

DE CI VITATE DEI L. XVI. C. 15.

151

quando pater eius centensimum quadragensimum et quintum annum agebat aetatis; tune enim fuit huius septuagensimus quintus. Soluta est autem ista quaestio et aliter, ut septuaginta quinqué anni Abrahae, quando egressus est de Charra, ex ilio computarentur, ex quo de igne Chai- 5 daeorum liberatus, non ex quo natus est, tamquam tunc potius natus habendus sit. Sed beatus Stephanus in actibus apostolorum cum

ista narraret: Deus, iuquit, gloriae apparuit Abrahae patri nostro, cum esset in Mesopotamia, priusquam habt- io taret in Charra, et ait ad illum: Ex i de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui, et veni in terram, quam tibi demonstrabo. Secundum haec verba Stephani non post mortem patris eius locutus est Deus Abrahae, qui utique in Charra morluus est, ubi cum ilio 15 et ipse filius habitavit, sed priusquam habitaret in eadem civitatê, iam tarnen cum esset in Mesopotamia. Iam ergo exierat a Chaldaeis. Quod itaque adiungit Stephanus:

Tunc Abraham

egressus est de terra

Chaldaeorum

et

habitavit in Charra, non quid sit factum, postea quam 20 locutus est illi Deus (ñeque enim post ilia Dei verba egressus est de terra Chaldaeorum, cum dicat ei locutuni Deum cum esset in Mesopotamia), sed ad totum illud tempus pertinet quod ait: „Tunc, id est ex quo, egressus est a Chaldaeis et habitavit in Charra". 25

Item quod sequitur: Et inde postquam mortuus est pater eius, conlocavit ilium in terra hac, in qua vos nunc habitatis et patres vestri, non ait: „Postquam mortuus

est pater eius, exiit de Charra"; sed: „Inde hic eum conlocavit, postquam mortuus est pater eius". Intellegen- 30 dum est igitur iocutum Deum fuisse ad Abraham, cum esset in Mesopotamia, priusquam habitaret in Charra; sed eum in Charram pervenisse cum patre, retento apud 28 Act 7, 2 sqq. 4 ut om. g et quinqué β 8 sthef. V il charram Β 12 tui om. Β 18 demonstrauero G-'b monstrauero H a monstrabo β uerba haec V 20 ut ed. mss ed. Arg. (cf. I 72, 2) non demonstrat quid ed. piïnc. y quod ρ 21 est om. β 3» carram Γ

152

S. AUGUSTINI

se praecepto Dei, et inde exisse septuagensimo et quinto suo, patris autem sui centensimo q u a d r a g e s i m o et quinto anno. Conlocationem vero eius in terra Chanaan, non profectionem de Charra post mortem patris eius factam 5 esse dicit, quia iam mortuus erat pater eius, quando emit terrain, cuius ibi iam suae rei coepit esse possessor. Quod autem iam in Mesopotamia constitulo, hoc est iam egresso de terra Chaldaeorum, dicit Deus: Ex i de terra

tua et de cognât ione tua et de domo patris lui, non ut

i o corpus inde e i c e r e t , quod iam fecerat, sed ut animum avellerei, dicitur. N o n enim exierat inde animo, si spe redeundi et desiderio tenebatur, quae spes et desiderium Deo iubente ac iuvante et ilio oboediente fuerat amputandum. Non sane incredibiliter existimatur, cum postea 15 secutus esset Nachor patrem suum, tunc Abraham praeceptum Domini implesse, ut cum Sarra coniuge sua et Loth Alio fratris sui exiret de Charra. CAPUT X V I .

lo

De ordine et qualitate promissionum Dei, quae ad Abraham factae sunt. Iam considerandae sunt promissiones Dei factae ad Abraham. In his enim apertiora Dei nostri, hoc est Dei veri, oracula apparere coeperunt de populo piorum, quem prophetica praenuntiavit auctoritas. Harum prima ita

25 iegitur: Et dixit Dominus ad Abram: Exi de terra tua et de cog naticute tua et de domo patris lui 0 reuiuiscat BHg*; resurgat g 1 «7 uelut si Gae'v (cf. 206,25sq.) ts scelue est Β ed. Lov. sc. erit AFGBH rell. ν Hoffm.

244

8. AUGUSTINI

non inpune factures consequentihus indicat versibiis dicens: Etenim homo pads meae, in quem speravi, qui edebat panes meos, ampliavit super me calcaneum, hoc est conculcavit me. Tu autem, inquit, Domine, miserere 5 mei et resuscita me, et reddam Ulis. Quis hoc iam neget, qui Iudaeos post passionem resurrectionemque Christi de sedibus suis bellica strage et excidio funditus eradicates videt? Occisus enim ab eis resurrexit et reddidit eis interim teuiporariam disciplinan!, excepto quod non correctis 10 servat, quando vivos et inortuos iudicabit. Nam Dominus ipse Iesus istum ipsum traditorem siium per panem porree tu m ostendens apostolis liunc etiam versum psalmi huius commemoravit et in se dixit impletum: Qui edebat panes meos, ampliavit super me calcaneum. Quod autem 15 ait: In quem speravi, non congruit capiti, sed corpori. Ñeque enim nesciebat eum ipse Salvator, de quo ante iam dixerat: Unus ex vobis me tradet et: unus ex vobis diabolus est. Sed solet in se membrorum suorum transferre personam et sibi tribuere quod esset illorum, quia so caput et corpus unus est Christus; unde illud est in evangelio: Esurivi, et dedistis mihi manducare, quod exponens ait: Quando uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis. Se itaque dixit sperasse, quod tunc speraverant de luda discipuli eius, quando est connumeratus 25 apostolis. ludaei autem Christum, quem sperant, moriturum esse non sperant. Ideo quem lex et prophetae adnuntiaverunt, nostrum esse non putant, sed nescio quem suum, quem sibi alienum a mortis passione confingunt. Ideo 30 mirabili vanitate atque caecitate verba, quae posuimus, non mortem et resurrectionem, sed somnum et evigila5 Ps. 40,10 sqq. H Io. 13,18; 26 18 Io. 6, 70 (71); 13, 21 il Mt. 25, 35 g» Ib. 40 2 in quo . b s ampi, aduereum me subplantationem. hoc est conculcationem. tu Hb il ipse om. H Iesus om. R 14 meos om. e 17 unus ex uobis me tradet et unus ex uobig diabolus est B; ex uobis me tradet b* in marg.; me — ex vobis om. rell. ν Hoffm. 21 dedieti g 23 sperauerunt Β sperabant Η 2β epera-

DE CIVITATE DEI L. XVH. C. 18. 19.

245

tionem significasse contendimi. Sed clamat eis etiam psalmus quintus decinius: Propter hoc iucundatum est

cor meum et exultavit lingua mea, insuper et caro mea requiescet in spe; quoniam non derelinques animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum vider e corruptionem.

Quis in ea spe diceret requievisse cameni suam, ut non derelicta anima sua in inferno, sed cito ad eam redeunte revivesceret, ne corrumperetur, sicut cadavera corrumpi soient, nisi qui die tertio resurrexit? Quod utique dicere non possimi de propheta et rege David. Clamat et sexa- 10 gensimus septimus: Deus noster Deus salvos faciendi, et Domini exitus mortis. Quid apertine diceretur? Dens enim salvos faciendi Dominus est lesus, quod interpretatur salvator sive salutaris. ¡Nam ratio nominis liuius haec reddita e s t , quando priusquam ex virgine nasceretur 15 dictum est: Pariet filium, et vocabis nomen eius Iesum.

Ipse enim salvum faciei populum st/um a peccatis eorum.

In quorum peccatorum remissionem quoniam sanguis eius effusus e s t , non utique oportuit eum de hac vita exitus alios habere quam mortis. Ideo cum dictum esset: Deus 20 noster Deus salvos faciendi, continuo subiunctum est: Et Domini exitus mortis, ut ostenderetur moriendo salvos esse facturus. Sed mirando dictum est: Et Domini; tamquam diceretur: „Talis est ista vita mortalium, ut nec ipse Dominus aliter ab illa exiret, nisi per mortem." 25

CAPUT X I X .

De psalmo sexagensimo octavo, in quo ludaeorum inftdelitas et pertinacia declaratur. Sed ut Iiidaei tarn manifestis huius prophetiae testimoniis etiam rebus ad effectum tarn d a r u m cerlumque 30 S Ps. 16, 9 gq. lg Ps. 67, 20 (21) 17 Mt. 1, 81 uerant b* 27 non putant b M ad m. passionem b — î quint, dec. psal. Β iocund. BH; laetatum a 4 requiescit e 5 infernü g 1 8 nec e g 1 · resurrexerit b 11 sept, psalmus By 18 remissione e 28 facturum g Î7 infid. (UT fid. Í) et pert. F f g pertinax infidelitas pqv

246

8. AUGUSTINI

perductis oinnino non cédant, profecto in eis illud impletur, quod in eo psalmo, qui hune sequitur, scriptum est. Cum enim et illic ex persona Christi, quae ad eius passionem pertinent, proplietice dicerentur, commemoratum f> est, quod in evangelio patuit: Dederunt in escam meam fel et in siti mea potum mihi dederunt acetum. Et velut post tale convivami epulasque sibi huiusce modi exhibitas mox intulit: Fiat mensa eorum coram ipsis in muscipulam et in retributionem et in scandalum; obscu10 rentur oculi eorum ne videant, et dorsum eorum semper incurva, et cetera, quae non optando sunt dicta, sed optandi specie proplietando praedicta. Quid ergo minim, si haec manifesta non vident, quorum oculi sunt obscura ti, ne videant? Quid mirum, si caelestia non suspiciimt, 15 qui ut in terrena sint proni, dorsum eorum semper incurvimi est? His enim verbis translatis a corpore vitia intelleguntur animorum. Ista de psalmis, hoc est de prophetia regis David, satis dicta sint, ut aliquis modus sit. Ignoscant autem qui haec legunt et cuncta illa nove20 runt, et de his, quae l'orlasse fìnniora me praetermisisse vel intellegunt vel existimant, non querantur. CAPUT

XX.

De regno ac merito David et de filio ipsius Salomone eaque prophetia, quae ad Christum pertinens invenitur 25 vel in eis libris, qui scriptis ipsius copulantur, vel in eis, quos ipsius esse non dubium est. Regnavit ergo David in terrena Hierusalem filius caelestis Hierusalem, divino multimi testimonio praedicatus, quia et delieta eius tanta pietate superata sunt per so saluberrimam paeuitendi humilitatem, ut prorsus inter eos β Pb. 68,22; cf. Mt. 27,34; 48 11 Pg. 68, 23 Bq. 1 credant B F G B H b 1 β potauerunt me aceto Β Ή potum mihi dederunt uel acetum Βmarg. 9 e t ¡ n scand. B A G H apv (xal fi's enavä.) et stand. F B e g (sed cf. 339, 3) 14 auacipiunt g 16 in~om. He 17 intelleguntur Β (287, 6) eignificantur A F G B H rell. ν Hoffm. îO praeterisee Β 1 28 et om. ρ ¡6 BCRIPTURIE Ρ

DE CIYITATE DEI L. XVII. C. 20.

sit, de quibus ipse ait: Beati quorum iquitates et quorum tecta sunt peccata.

247

remissae sunt inPost hune regna-

vit eidem populo universo Salomon filius eius, qui, ut supra dictum- est, pâtre suo vivo coepit regnare. Hic bonis initiis malos exitus habuit. Quippe secundae res, 5 quae sapientium ánimos fatigant, magis buie offuerunt, quam profuit ipsa sapientia, etiam nunc et deinceps meuiorabilis, et tune longe lateque laudata. Prophetasse etiam ipse reperitur in suis libris, qui tres recepti sunt in auctoritatem canonicali): Proverbia, ecclesiastes et canti- io cuir, canticorum. Alii vero duo, quorum unus sapientia, alter ecclesiasticus dicitur, propter eloquii nonnullam similitudinem, ut Salomonis dicantur, obtinuit consuetudo; non autem esse ipsius non dubitant doctiores; eos tarnen in auctoritatem maxime occidentalis antiquitus recepit ec- 15 clesia. Quorum in uno, qui appellatur sapientia Salomonis, passio Cbristi apertissime prophetatur. Impii quippe interfectores eius commemorantur dicentes: Circumvenia-

mus iustum, quia insuavis est nobis et contrarius est operibus nostris et inproperat nobis peccata legis et in- 20 famat in nos peccata disciplinae nostrae. Promittit scientiam Dei se habere et filium Dei se nominal. Factus est nobis in traductionem cogitationum nostrarum. Gravis est nobis etiam ad videndum, quoniam dissimilis est aliis vita illius et inmutatae viae eius. Tamquam nugaces 25 aestimati sumus ab ilio, et abstinet se a viis nostris quasi ab inmunditiis; praefert novissima iustorum et gloriatur palrem Deum se habere. Videamus ergo si sermones illius veri sunt, et temptemus quae eventura sunt illi, et sciemus quae erunt novissima illius. Si enim est iustus 30 filius Dei, suseipiet illuni et liberabit eum de manibus 2 Pb. 3 1 , 1

4 1. (3.) R e g . 1 ; 2 ; cf. p. 2 2 6 , 2 9 s q .

6 Sali. Cat. 1 1 , 8

3 eius fil. A - B H b v 4 uiuo R uiuentereK. ν Hoffm. (cf. 225, 29; 260,21) patr. e. uiu. coep. reg. R H b v p. β. c. u. r. A - a e p p. s. c. r. u. Β s. c. p. u. r. F g 10 auctoritate A ' b g p canonica b g p ; c f . 15 U quor. duo β unus om. g 14 ips. esse e 15 recipit β 1» quia R quoniam rell. ν Hoffm. 26 extim. R A 27 et praef. e ϊβ euentura R ut Cypr. (τά iv ¿χβάΰιι) uentura

248

S. AUGUSTIN!

conirariorum. Contumelia et tormento interrogemus illum, ut sciamus reverentiam illius et probemus patientiam eius. Morte turpissima condemnemus illum; eril enim ei respectus ex sermonibus illius. Haec cogita5 veruni et erraverunt ; excaecavit enim illos malitia, ipsorum. In ecclesiastico autem fides gentium futura prae(Jicitur isto modo: Miserere nostri, dominator Deus om-

nium, et inmitte timorem tuum super omnes gentes; extolle manum tuam super gentes alienas et videant pótenlo tiam tuam. Sicut coram illis sanctificatus es in nobis, ita coram nobis magntficeris in Ulis, et agnoscant te secundum quod et nos agnovimus te, quia non est Deus praeter

te,

Domine.

Hanc optandi et precandi

specie

prophetiam per lesum Christum videmiis impletam. Sed 15 adversus contradictores non tanta (irmitate proferuntur, quae scripta non sunt in canone Iudaeorum. In tribus vero illis, quos Salomonis esse constat et Iudaei canonicos h a b e n t , ut oslendatur ad Christum et ecclesiam pertinere quod in eis eius modi reperitur, 20 operosa disputatio necessaria e s t , quae nos ultra quam oportet, si nunc adliibeUir, extendit. Tarnen quod in proverbiis legitur, viros impios dicere: Abscondamus in

terra virum iustum iniuste, absorbeamus vero eum tamquam infernus viventem et auferamus eius memoriam de 25 terra, possessionem eius pretiosam adprehendamus, non

ita obscurum e s t , ut de Christo et possessione eius ecclesia sine laboriosa expositione non possit intellegi. Tale quippe aliquid etiam Dominus ipse Iesus per evangelicam parabolam ostendit dixisse malos colonos: Hic est heres, 30 venite, occidamus eum, et nostra erit hereditas. Itemque illud in eodem libro, quod iam ante perstrinximus, cum ageremus de sterili, quae peperit septem, non nisi β Sap. 2 , 1 2 eqq. 30 Mt. 21, 38 81 C. 4

reìl. ν

18 Eccli. 3 6 , 1 sqq.

86 Prov. 1, 11 sqq.

30 eius e ν iuat. eet Β ν 81 lib. ilium gp manibue B b manu rell. ν Hofftn. — 8 eins B H b illius Γ α ipeius A B e g p v 4 ei om. B g in serm. B g 12 et om. Β et nos om. g 19 ad eccl. β huiue m. Hb M ueroe g 1 if* ipse om. Β 81 ante om. g

DE CIVITATE DEI L. XVIL C. 20.

249

de Chrislo et ecclesia, mox ut fuerit, pronuntiatum consuevit intellegi ab eis, qui Christum sapientiam Dei esse noverunt: Sapienlia aedificavit sibi domum et suffulsit columnas septem; immolavit suas victimas, miscuit in cratere vtnum suttm et paravit mensam suam. Misil servos suos convocans cum excettenti praedicatione ad craterem dicens: Quis est insipiens? Divertat ad me. Et inopibus sensu dixit: Venite, manducate de mets punibus et bibite vinum quod miscui vobis. Hic certe agnoscimus Dei sapientiam, hoc est Verbum Patri coaeternum, in utero virginali domum sibi aedificasse corpus humanum et huic, tamquam capiti membra, ecclesiam subiunxisse, martyrum victimas immolasse, mensam in vino et panibus praepaiasse, ubi apparet etiam sacerdotiuin secundum ordinem Melchisedech, insipientes et inopes sensu vocasse, quia, sicut dicit apostolus, infirma huius mundi elegit, ut confunderet fortia. Quibus tamen infirmis quod sequilar dicit: Derelinquite insipientiam, ut vivatis, et quaerite prudentiam, ut habeatis vitam. Participem autem fieri mensae illius, ipsum est incipere habere vitam. Nam et in alio libro, qui vocatur ecclesiastes, ubi ait: Non est bonum homini, nisi quod manducabit et bibet, quid credibilius dicere intellegitur, quam quod ad participationem mensae huius pertinet, quam sacerdos ipse Mediator testamenti novi exhibet secundum ordinem Melchisedech de corpore et sanguine suo? Id enim sacrillcium successit omnibus illis sacrificiis veteris testamenti, quae immolabantur in umbra futuri; propter quod etiam vocem illam in psalmo tricensimo et nono eiusdem Mediatoris per prophetiam loquentis agnoscimus: Sacrificium et oblationein noluisti, corpus autem perfecisti mihi; quia pro illis omnibus sacrificiis et oblationibus corpus eius oflertur et 8,16

9 Prov. 9,1 aqq. 81 PB. 39, 7

17 1. Cor. 1, 27

Κ cratera Η euam teram EH cratera Do.''' declinet Hb β et mand el. dominus e 19 prud.]

19 Prov. 9, β

î ï Eccle.

mens, b J craterem mss plerr. ν cra(falso) diuertat EGBpv deu, A F a e g Β demand, e 10 qui g elegit ds BH eapientiam e 22 bibit B V H g 1

5

10

15

20

25

30

250

ti

lo

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

participantibiis ministratili'. Nam istiim ecclesiasten in hac senteiitia mandurandi et bibendi, quam saepe repet.it plurimumque commendai, non sapere carnalis epulas voluptatis, satis illud ostendit, tibi a i t : Melius est ire in domum luctus quam ire in domani potus; el panlo post: Cor, inquit, sapientium in domo luctns et cor insipientium in domo epularum. Sed illud magis commemorandum existimo de hoc libro, quod pertinet ad civitates duas, unam diaboli, alteram Christi, et earuni reges diabolum et Christum: Vae tibi, terra, inquit, cuius rex adulescens, et principes tut mane comedunt. Beata tu, terra, cuius rex tu us fìlius ingenuorum, et principes tut in tempore comedunt, in fortitudine, et non in confusione. Adulescentem dixit diabolum propter stultitiam et superbiam et temeritatem et petulantiam ceteraque vitia, quae buie aetati adsolent abundare; Christum autein (ilium ing e n u o r u m , sanctorum scilicet patriarcharum, pcrtinentium ad liberam civitatem, ex quibus est in c a m e progenitus. Principes illius civitatis mane manducantes, id est ante horam congruam, quia noil expectant oportunam, quae vera est, in f u t u r o saeculo felicitatem, lestinanter beari huius saeculi celebritate cupientes; principes autem civitatis Christi tempus non fallacia beatitudinis patienter expectant. Hoc ait: In fortitudine, et non in confusione, quia non eos fallii spes, de qua dicit apostolus: Spes autem non confundit; dicit et psalmus: Etenim qui te expectant, non confundentur. lam vero canticum canticorum spiritalis quaedam sanctarum est voluptas ìnentium in coniugio illius regis et reginae civitatis, quod est Christus et ecclesia. Sed haec voluptas allegorici^ tegminibus involuta e s t , ut desideretur ardentrus nudeturque iucundius, et appareat sponsus, cui dicitur in eodem can7 Eccle. 7, 3; 5 18 Ib. 10,16nq. 26 Rom. 5, 5 87 Pb. 24,3 1 eccleeiastem e ' y 8 carnales RA~Be 6 ire om. Β H potus] conuiuii H 7 maius Β 12 fil. tuu8 e; tuus om. H 20 coogr. om. e il felicitate g beari om. Β beati ρ 22 celebr. B b ' g v celer. K A Ï a b » ( . e p ebrietate H 28 uol. est β

D E C I V I T À T E D E I L . X V I I . C. 20. 21.

tico: Aequitas àilexit tai in delictis tuis. operis terminandi.

251

te, et sponsa, quae ibi audit: CariTacita multa transimus cura huius

CAPUT

XXI.

De regibus post Salomonem sive in luda sive in Israel. 5 Celeri post Salomonem reges Hebraeorum vix inveniuntur per aliqua aenigmata die,tomín suorum rerumve gestarum, quod ad Christum et ecclesiali] pertineat, prop i z i a s s e , sive in Inda sive in Israel. Sic enim appellatae sunt illitis populi partes, ex quo propter Salomonis offensam tempore lìlii eius Roboam, qui patri successit in regnum, Deo vindicante divisus est Proinde tribus decern, quas accepit Hieroboam, servus Salomonis, rex eis in Samaria conslitutus, proprie vocabantur Israel, quamvis hoc universi illius populi nomen esset. Ihiabus vero tribubus, Iudae scilicet el Beniamin, quae propter David, ne penitus regnum slirpis eius fuisset eradicatimi, reinanserant subiacenles civitali Ilierusalem, Iudae nomen luit, quia ipsa eral tribus uiide David. Beniamin vero tribus altera ad idem regnimi, sicut dixi, pertinens erat, unde fuit Saul rex ante David. Sed simili istae dtiae tribus, ut dictum est, luda vocabantur, et hoc nomine discernebantur ah Israel, quod appellabantur proprie decern tribus habentes suum legem. Nam tribus L e v i , quoniam sacertlotalis fuit, Dei, non regum servitio mancípala, tertia decima numerabatur. Iosepb quippe unus ex duodecim fili is Israel, non unam, sicut celeri singulas, sed duas tribus fecit, Ephraem el Manassen. Verum tarnen etiam tribus Levi ad regnum Hierosolymitanum pertinebat magis, libi erat Dei temphini, cui serviebat. Diviso igitur populo 1 Cant. 1, 4 (LXX) 2 Cant. 7,6 14 1. (3.) Reg. 12 2 tacite Β β hebr. reg. Β g et] uel Β i l filius g 18 ierob. Bv 15 pop. ill. Bv 19 ipsa trib. erat H; erat om. e 22 sicut g 28 ephrem Β efrem e g effrem bp effrajm H manasse B ï G a (cf.Neue- Wag." 1,881) tarnen om. Β 80 Dei om. e

10

i5

20

25

30

252

S. AUGUSTINI

primus regnavit in Hierusalem Roboam, rex luda, Alius Salomonis, et in Samaria Hieroboam, rex Israel, servus Salomonis. Et cum voluisset Roboam tamquam tyrannidem divisae illius partis bello persequi, prohibitus est 5 populus pugnare cum fratribus suis dicente Deo per prophetam se hoc fecisse. Unde apparuit nullum in ea re vel regis Israel vel populi fuisse peccatum, sed voluntatem Dei vindicantis impletam. Qua cognita pars utraque inter se pacata conquievít; non eriim religionis, sed io regni l'uerat facta divisio. CAPUT

XXII.

De Hieroboam, qui impielate idolalriae subditum sibi popuìum profanavit, in quo (amen non destitit Deus et prophetas inspirare et mullos ab idolalriae 15 crimine custodire. Verum rex Israel Ilícrohoam mente perversa non credeus Deo, quem veracem promisse sibi regno datoque probaverat, timuit ne ventando ad. lemplum Dei, quod erat in Hieiusalem, quo secundum divinam legem sacrili20 candi causa universa« ¡Ili genti veniendum fuit, seduceretur ab eo populus et stirpi David tamquam regio semini redderetur, et instituit idolatriam in regno suo et popuìum Dei secum simulacroruni culta obstrictum nefanda impielate decepit. Nec tarnen omni modo cessavit Deus 25 non solum ilium regem, verum etiam successores eins et impietatis imitatoies populumque ipsum arguere per prophetas. Nam ibi extiterunt et magni illi insignesque prophetae, qui etiam mirabilia multa fecerunt, Helias et Helisaeus discipulus eins; ibi etiam dicenti Heliae: Domine, β 1.(3.) Reg. 12,24 1 fil. sal. rex iuda a 2 Israel om. a · paçcata Β peccata e1 g 1 12 et 14 idololatriae ν 18 non defuit ρ le rex om. e perù, mente e 82 et 1 om. g ; eras. Η idolatriam B A O B H a b p idololatr. e g v 26 eine om. g ϊβ ipsum] eius Β 28 Elias et Elia, ν 2» Etiam ibi ν ibi enim Η — p. 258, 1 et ego] ego autem e 8 illic om. Κ 4 contra Β (cf. 130,35); om. ρ; ante rell. ν

253

DE CIVITATE DEI L. XVII. C. 22. 23.

prophelas tuos occiderunt, altaría tua suffoderunt, et ego reliclus sum solus, et quaerunt animam meam, responsum est esse illic septem milia viro rum, curvaverunt genua contra Bahal.

qui

non

CAPUT X X I I I .

6

De vario utriusque regni Hebraeorum statu, donec ambo populi in captivitatem diverso tempore ducerentur, revocato postea luda in regnum suum, quod novissime in Romanorum transiit potestatem. Itemque in regno luda pertinente ad Hierusalem etiam regum succedentium temporibus non defuerunt prophetae; sicut Deo placebat eos mittere vel ad praenuntiandum, quod opus e r a t , vel ad corripienda peccata praecipiendamque iustitiam. Nam et illic, etsi longe minus quam in Israel, tarnen extiterunt reges, qui suis impietatibus Deum graviter oflenderent et moderatis flagellis cum populo simili plecterentur. Piorum sane regum merita ibi non parva laudantur; in Israel autem reges alios magis, alios minus, omnes tarnen reprobos legimus. Utraque igitur pars, sicut iubehat divina Providentia vel sinebat, variis et erigebatur prosperilatibus et adversitatibus premebatur, et sic adfligebatur non solum externis, verum et inter se civilibus bellis, ut certis existentibus causis misericordia Dei vel ira patesceret, donec eius indignatione crescente universa gens illa a Chaldaeis debellantibus non solum subverteretur in sedibus suis, sed etiam ex maxima sui parte transferretur in terras Assyriorum; prius ilia pars, quae vocabatur Israel in tribubus decern; postea vero etiam ludas, eversa Hierusalem et tempio ilio nobilissimo; in quibus terris per annos septuaginta captivum egit otium. Post quos inde dimissa templum, quod 2 1. (3.) Reg. 19,10; R o m . l l ^ s q . Hoffm. babai R b g baal BHap ν baalim e 10 Item in ρ ιβ offendere e 83 et R A F Q B e g p etiam H(ab?)v Hoffm. 24 paterceret gr1 parceretHg 8 25 a om. B H e g 81 quoe annos e

io

15

20

25

30

254

S. AUGUSTINI

eversum fuerat, instauravit; et qnamvis plurimi eins in alienigenarum degerent terris, non habuit tamen deinceps duas regni partes et duos diversos in singulis par lib us reges; sed in Hierusalem princeps eonim erat iinus, atque 5 ad Dei templum, quod ibi erat, omnes undique, ubicumque essent et undecumque possent, per certa tempora veniebant. Sed nee tunc eis hostes ex aliis gentibus expugnatoresque defuerunt; nain etiam Romanorum iam tributarios eos Christus invenit. IO

CAPOT X X T V .

De prophetis, qui vel apud Iudaeos postremi fuerunt, vel quos circa tempus nativitatis Christi evangelica prodit historia. Toto autem ilio tempore, ex quo redierunt de Baby15 Ionia, post Malachiam, Aggaeum et Zachariam, qui tunc prophetaverunt, et Esdram non habuerunt prophetas usque ad Salvatoris adventum, nisi alium Zachariam patrem Iohannis et Elisabeth eins uxorem, Christi nativitate iam próxima, et eo iam nato Sirneonem senem et Annam vi20 duam iamque grandaevam et ipsum Iohannem novissimum; qui invenís iam iuvenem Christum non quidem futurum praedixit, sed tamen incognitnm prophetica cognitione monstravit; propter quod ipse Dominus ait: Lex et prophetae usque ad Iohannem. Sed istorum quinqué pro25 phetatio ex evangelio nobis nota est, ubi et ipsa virgo mater Domini ante Iohannem prophetasse invenitur. Sed hanc istorum prophetiam ludaei reprobi non accipiunt; acceperunt autem, qui ex eis innumerabiles evangelio crediderunt. Tunc enim vere Israel divisus est in duo 30 divisione ilia, quae per Samuelem prophetam Sailli regi 8* Mt. i l , 13 5 quo e sibi g β uudeqûq; Β 7 eie om. e β eos trib. e 16 et om. Β 16 hesdr. g hezr. e beer. A ezr. Β 18 heliaab. A B g 24 iam quinqué β 26 ubi] ut Κ; ont. a 1 2» ut edit. B v ; uere enim Κ; enim est uere iar. diu. rell. Hoffm. 30 saul Η regis e

DE CIVITATE DEI L. XVII. C. 24. L. XVIII. C. 1.

255

est inmulabilis praenuntiala. Malachiam v e r o , A g g a e u m , Zacliariam et E s d r a m etiam Iudaei r e p r o b i in auctoritatem divinan) receptos novissimos liabent. S u n t enim e t scripta e o r u m , sicut a l i o r u m , qui in magna m u l t i t u d i n e p r o p h e t a r u m p e r p a u c i ea s c r i p s e r u n t , quae a u c t o r i t a t e m 5 canonis obtinerent. De q u o r u m p r a e d i c t i s , quae ad C h r i s t u m e c c l e s i a m q u e eius p e r t i n e n t , nonnulla mihi in hoc o p e r e video esse p o n e n d a ; quod commodius fiet adiuvante Domino sequenti l i b r o , n e h u n c tarn p r o l i x u m ulterius o n e r e m u s . 10

L I B E R

CAPUT

X V I I I . I.

De hin, quae usque ad tempora Salvatoris decern et Septem volumìnibus disputata sunt.

15

De civitatum d u a r u m , q u a r u m Dei una, saeculi h u i u s est a l t e r a , in qua e s t , quantum ad hominum g e n u s p e r t i n e t , etiam isla p e r e g r i n a , e x o r t u et p r o c u r s u et debitis finibus me s c r i p t u r u m esse p r o m i s i , c u m p r i u s inimicos 20 civitatis D e i , qui conditori eius Christo deos suos praef e r u n t et livore sibi perniciosissimo atrociter invident Christianis, quantum me adiuvaret eius gratia, ref'ellissem, quod voluminibus decern p r i o r i b u s feci. De hac v e r o m e a , q u a m modo c o m m e m o r a v i , tripertita p r o m i s s i o n e -25 decimimi sequeiitibus quattuor libris a m b a r u m est digestus e x o r l u s , deinde p r o c u r s u s ab homine primo u s q u e ad diluvium libro u n o , qui est huius operis q n i n l u s deciinus, 8 d i u i n a m Β (316,26) c a n o n i c a m rell. ν Hoffm. (cf. 6; 247, IO) β q n i g 10 h o n e r . b honor. E 1 H. Addid. a m e n K b Infine libri Ρ haec praebet : contuli p o e o a q u i d est p r o l i x u m u l t e r i u s

(cf. 9sq.) quid est qui benedicat anima mea benedictas est. 16 decim et septim i g 16 in qua (om. est) b in qua nunc est ν e t q u e est e 1

19 p r o c u r s u B A B e ' g p v (cf. 27;

gressu FGTHabe 1

I, 460,33)

pro-

23 adiuuerit He 1 2β decimum om. ρ in de-

256

S. AUGUSTINI

atque inde usque ad Abraham riirsus a m b a e , sicut in t e m p o r i b u s , ita et in nostris litteris c u c u r r e r u n t . Sed a patre Abraham usque ad regum tempus I s r a e l i t a r u m , libi sextum decimum volumen absolvimus, et inde usque ad 5 ipsius in carne Salvatoris adventum, quo usque seplimus decimus liber t e n d i t u r , sola videtur in meo stilo cuciirrisse Dei ci vitas; cum in hoc saeculo non sola c u c u r r e r i t , sed ambae utique in g e n e r e h u m a n o , sicut ab initio, simili suo procursu tempora variaverint. Verum hoc ideo 10 f e c i , ut priiis, ex quo apertiores Dei promissiones esse c o e p e r u n t , usque ad eius ex virgine nati vitalem, in quo fuerant quae primo proinittebantur implenda, sine interpellatione a contrario alterius civitatis ista, quae Dei est, p r o c u r r e n s distinclius a p p a r e r e i ; quamvis usque ad revelái s tionem testamenti novi non in l u m i n e , sed in umbra cucurrerit. Nunc e r g o , quod i n t e r m i s e r a m , video esse fac i e n d u m , ut ex Abrahae temporibus quo modo etiam ilia c u c u r r e r i t , quantum satis videtur, adtingain, ut ambae int e r se possint consideratione legentium comparari.

20

CAPUT I I .

De terrenae civitatis regibus atque temporibus, quibus ab exortu Abrahae sanctorum tempora supputata conveniunt. Societas igilur usquequaque mortalium diffusa per 25 t e r r a s et in locorum quantislibet diversitàtibus unius tarnen eiusdemque naturae quadam comniunione devincta utilitates et cupiditates suas quibusque s e c t a n t i b u s , dum id quod appetitili- ant nemini aut non omnibus sufficit, quia non est id ipsum, ad versus se ipsain plcrumque divi30 d i t u r , et pars p a r t e m , quae praevalet, opprimit. Victrici enim vieta succumbit, dominationi scilicet vel etiam libertali qualemcumque paeem praeferens ac salutem, ita ut cimum A i e * in decimo F G H e 1 ac seq. H — ï ita om. β noBtrie] felf e 1 sed post a patre F G - t H a b e & dee. sept, y l i interpolât. Β ed. Ben. η abrae Β 28 aduereum B H v — p.Î67, 8 person, om. B 1 l e o n t i n g i t e omnifariam B G B g p v -ria

DE CIVITATE DEI l·. XVIII. C. 2.

257

magnae f u e r i n t admirationi, qui perire quam servire maliierunt. Nam in omnibus fere gentibus quodam modo vox naturae ista personuit, ut subiugari victoribus mallent, quibus contigit vinci, quam bellica omnifariam vastatione deleri. Hinc factum est, ut non sine Dei Providentia, 5 in cuius potentate est, ut quisque bello subiugetur aut subiuget, quidam essent regnis praediti, quidam r e gnautibus subditi. Sed inter plurima regna t e r r a r u m , in quae terrenae utilitatis vel cupiditatis est divisa societas (quam civitatem mundi huius universali vocabulo nu neu- 10 panius), duo regna cernimus longe ceteris provenisse clariora, Assyriorum primum, deinde R o m a n o m m , ut temporibus, ita locis inter se ordinata atque distincte. Nam quo modo illud p r i u s , hoc posterius: eo modo illud in Oriente, hoc in Occidente s u r r e x i t ; denique in illius fine 15 huius initiuix confestim fuit. Regna cetera ceterosque reges vehit adpendices istorum dixerim. Ninus ergo iam secundus rex erat Assyriorum, qui patri suo Relo successerat, regni illius primo regi, quando in terra Chaldaeorum natus est Abraham. Erat etiam 20 tempore ilio regnum Sicyoniorum admodum parvum, a quo ille undecumque doctissimus Marcus Vario scribens de gente popoli Romani, velut antiquo tempore, exorsus est. Ab his enim Sicyoniorum regibus ad Athenienses pervenit, a quibus ad Latinos, inde Romanos. Sed ante 25 conditam Romani in c o m p a r a t a n e regni Assyriorum perexigua ista m e m o r a n t u r ; quamvis Athenienses in Graecia plurimum claruisse fateatur etiam Sallustius Romanus historicus; plus tamen fama quam re ipsa. Nam loquens de illis: „Atheniensium, i n q u i t , res gestae, sicuti ego ex- 30 istimo, satis amplae magnificaeque f u e r e ; verum aliquante minores tamen, quam fama feruntur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per t e r r a r u m orbem Atheniensium facta pro maximis celebrantur. Ita eorum qui 88 Cf. I 247, 29 A F i H a b e β aut om.BAF"GBHegpWiei/. 15 horiente..hoccid.e 20 etiam] autem Β 25 rom. EAp ad rom. FGTBHabegv 28 fatetnr Β ti fuerunt Η ed. Ben. 84 j>ximis(!) Β ρ eximiie Η

258

5

lo

le

20

25

S. AUGUSTIN!

fecere virtus tanta h a b e t u r , quantum earn verbis potuere extollere praeclara ingenia." Accedit huic civitati non parva etiam ex litteris et philosophis gloria, quod ibi potissimum talia studia viguerunt. Nam quantum adtinet ad imperium, nullum maius primis temporibus quam Assyriorum f u i t , nec tam longe lateque diffusum, qiiippe ubi Ninus rex, Beli filius, universam Asiam, quae totius orbis ad n u m e r u m partium tertia dicitur, ad magnitudinem vero dimidia r e p e r i t u r , usque ad Libyae fines subegisse (radit u r . Solis quippe Indis in partibus Orientis non dominab a t u r , quos tamen eo defuncto Samiramis uxor eius est adgressa bellando. Ita factum est, ut, quicumque in illis terris populi sive reges e r a n t , Assyriorum regno dicionique parerent et quidquid imperaretur efficerent. Abraham igitur in eo regno apud Chaldaeos Nini temporibus natus est. Sed quoniam res Graecae multo sunt nobis quam Assyriae notiores, et per Graecos ad Latinos ac deinde ad Romanos, qui etiam ipsi Latini sunt, t e m p o r u m seriem deduxerunt qui gentem populi Romani in originis eius antiquitate rimati s u n t : ob hoc d e b e m u s , ubi opus est, Assyrios nominare reges, ut appareat quem ad modum Babylonia, quasi prima R o m a , cum peregrina in hoc mundo Dei rivitale p r o c u r r a t ; res a u t e m , quas propter comparationem civitatis utriusque, terrenae scilicet et caelestis, huic operi oportet i n s e r e r e , magis ex Graecis et Latinis, ubi et ipsa Roma quasi secunda Babylonia est, debemus adsumere.

Quando ergo natus est Abraham, secundi reges erant apud Assyrios Ninus, apud Sìcvonios Europs; primi autem SO illic Belus, hic Aegialeus f u e r u n t . Cum vero egresso Abraham de Babylonia promisit ei Deus ex ilio magnam gentem futuram et in eius semine omnium gentium bene8 Cat. 8 ' s q q . Cf. Hieron. Chron. ed. Helm 1 p. 20; II p. 2. 8 Cf. 164, 6 sqq. gSsqq. Hier. Chr. I 20; II 25gqq.; 28Bq. 1 facere B g 7 Asiam ont. e 11 samiramis Β A b ' e g (cf. Frick, Font. Aug. p. 11) gem. T - B b ' p v 17 ad] ac e 18 deinde etiam ad A 21 nominare Β (71,30) memorare rell. ν lloffm. 29 BÍcinios A SO /erialeua A cum ergo e

DE CIVITATE DEI L. XVIII. C. 2. S.

259

dictionem, Assyrii quartum regem habebant, Sicyonii quintini); apud illos enim regnabat filius Nini post matrem S a m i r a m i d e m , quae ab ilio interfecta p e r h i b e t u r , ausa filium mater incestare concubiti!. Hanc putant nonnulli condidisse B a b y l o n e m , quam qiiidem potuit instaurare. 5 Quando autem vel quo modo condita fuerit, in sexto decimo libro diximus. Filium porro Nini et Samiramidis, qui matri successit in r e g n u m , quidam etiam ipsum Nin u m , quidam vero derivato a patre vocabulo Ninyan vocant. Sicyoniorum antem regnum tunc tenebat Telxion. 10 Quo regnante usque adeo ibi mitia et laeta tempora fuerunt, ut eum defunctum velut deum colerent sacrificando et ludos celebrando, quos ei primitus institutos ferunt. CAPUT I I I .

Quibus regnantibus apud Assyrios atque Sicyonios Abra- 15 hae centenario Isaac de promissione sit natus, vel ipsi Isaac sexagenario Esau et Jacob gemini de Rebecca sint editi. Huius temporibus etiam Isaac ex promissione Dei natus est centenario patri filias Abrahae de Sarra con- 20 i u g e , quae sterilis et anus iam spem prolis amiserat. T u n e et Assyriis quintus erat rex Arrius. Ipsi vero Isaac sexagenario nati sunt gemini, Esaù et I a c o b , quos ei R e b e c c a uxor peperit, avo eorum Abraham adirne vivente et centum sexaginta aetatis annos agente, qui ex- 25 pletis centum septuaginta quinqué defunctus e s t , regnantibus apud Assyrios X e r s e ilio antiquiore, qui etiam Baletis v o c a b a t u r , et apud Sicyonios T h u r i a c o , quem quidam Thurimachum scribunt, septimis regibus. Regnum autem 7 C . 4 io Hier. Chr. (Helm) I 2 3 , 9 ; II 32 sq.; Frick p. 12 M Hier. Chr. I 24. 6 ; II 34 sq. 87 ib. I 27,108g.; II 89 M lb. I 27, 3; II 40 Smatr. Buame 8 e a m i r . B A F G H e g ed. Arg. eem.^Babpv (item 9 ninyam Bb 10 telayon A teleione t e l l e x i o n B H l e d e promise. — Isaac on ι. f g de reprom. ρ M araliue Β ed. Ben. (cf. Hier. Chr. 125,15sq.) il Xerxe t ' y 28 thyriaco (tyriachob) . . thyrimacum KAb thiriacho . . thiriamachum e

ferel)

260

6

io

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

Argivoriim simul cum Abraliae nepotibus ortuin e s t , ubi primus regnavit Inachus. Sane, quod praetereundum non fuit, etiam apud sepitlcrum septinii sui regis Thuriaci sacrificare Sicyonios solere Varrò refert. Regnaiitibus porro octavis regibus, Armamitre Assyriorum, Sicyoniorum Leucippo et primo Argivorum Inacho, Deus locutus est ad Isaac atque ipsi quoque eadem, quae patri e i u s , duo illa promisit, semini scilicet eius terram Chanaan et in eius semine benedictionem cunctarum gentium. Haec ipsa promisse sunt etiam filio eius, nepoti Abrahae, qui est appellatile primo l a c o b , post Israel, cum iam Belocus rex nonus Assvriae et Phoroneus Inachi filius secundus regnaret Argivis, Leucippo adhuc apud Sicyonios permanente. His temporibus Graecia sub Phoroneo Argolico rege legum et iudiciorum quibusdam clarior facta est institutis. Phegous tamen frater huius Phoronei iunior cum esset mortuus, ad eius sepulcrum templum est cons t i t u t u m , in quo coleretur ut Deus et ei boves immolarentur. Credo honore tanto ideo dignum putarunt, quia in regni sui parte (pater quippe loca ambobus dist r i b u e r a i , in quibus eo vivente regnarent) iste sacella constituerai ad colendos deos et docuerat observari tempora per menses atque a n n o s , quid eorum quatenus metirentur atque numerarent. Haec in eo nova mirantes rudes adhuc homines morte obita deum esse factum sive opinati sunt sive voluerunt. Nam et Io filia Inachi fuisse perhibetur, quae postea Isis appellata ut magna dea culta est in Aegypto; quamvis alii scribant earn ex Aetliiopia in Aegyptum venisse reginam, et quod late iusteque imperaverit eisque multa commoda et litteras instituent, hunc honorem illi habitum esse divinum, postea quam ibi mortua e s t , et tantum h o n o r e m , ut capitali crimine reus tìeret, si quis eam fuisse hominem diceret. 2 Hier. Chr. (Helm) I 2 7 , 1 1 sq.; II 40 sq. i sq. ib. I 2 8 , 1 9 ; 2 9 , 6 ; 27, l l a q . ; II 43; 45 m q . ib. I 29, 17; 3 0 , 1 2 ; II 458qq. β leocyppo Β 12 aeeiriis Β Assyriis ν 81 illi] ei Β 88 fieret] existeret Β

13 regnauit B 1

DE CIVITATE DEI L. XVIII. C. 4.

CAPUT

261

IV.

De temporibus Jacob et filii eius Ioseph. R e g n a n t i b u s Assvriorum decimo rege Baleo et Sicyoniorum nono Messapo, qui etiam Cephisos a quibu^dam traditur ( s i tamen duorum nominum homo unus fuit ac & non potius alterum pro altero putaverunt fuisse hominem, qui in suis posuerunt scriptis alterum n o m e n ) , cum r e x Argivorum tertius Apis esset, mortuus est Isaac annorum centum octoginta et reliquit geminos suos annorum centum et viginti; quorum minor Iacob pertinens ad Civita- 10 tem Dei, de qua scribiinus, maiore utique reprobato, habebat duodecim filios, quorum ilium, qui vocabatur Ioseph, m e r c a t o r i b u s in Aegyptum transeuntibus fratres adhuc Isaac avo e o r u m vivente vendiderant. Stetit autem ante P h a r a o n e m Ioseph, quando ex humilitate, quam pertulit, 15 sublimatile e s t , cum triginta esset a n n o r u m ; quoniam somma regis divine interpretatiis praenuntiavit Septem u b e r tatis annos futuros, quorum abundantiam praepollentem conséquentes alii septem steriles fuerant c o n s u m p t u r i , e t ob hoc eum rex prael'ecerat Aegypto de c a r c e r e libera- 20 t u m , quo eum coniecerat integritas castitatis, quam for titer servans male amanti dominae et male credulo domino mentiturae veste etiam derelicta de manibus adtrahentis aufugiens non consensit ad stuprum. Secundo autem anno septem annorum sterilium Iacob in Aegyptum cum 25 suis omnibus venit ad filium, agens annos centum et tri ginta, sicut interroganti regi ipse respondit, c u m Ioseph ageret triginta et novem, ad triginta scilicet, quos agebat, quando a rege honoratus e s t , additis septem ubertatis et duobus lamis. 30 S sq. Hier. Chr. (Helm) I ρ 31, 13; 2 5 ; II 60 sq. » ib. I 3 2 . 1 8 ( e ) 16 Gen. 4 1 , 4 6 Î7 Gen. 47, i); Hier. Chr. I 33, 4 sqq. (a) 4 messapo H e ' p y messappo A F B messapio e* mesapo b meeappo ed. Ben. missapbo Β cephisos A G B H v cephiesos Β caephiaos F cephisus g 9sq. centum · X X · (om. et) g 14 uendiderunt A " H b 2 p ' 1β ann. esset Β 24 strupruin g

262

8. AUGUSTINI

CAPUT

V.

De Api rege Argivorum, quem Aegyptii Serapim nominatum divino honore coluerunt. His temporibus rex Argivoruin Apis navibus transfi vectus in Aegyptum, cum ibi inortuus fuisset, factus est Serapis omnium maximus Aegyptiorum deus. Nominis autem liuius, cur non Apis etiam post mortem, sed Serapis appellatus s i t , facillimanf rationem Varrò reddidit. Quia enim a r c a , in qua mortuus ponitur, quod omnes )0 iam sarcophagi! ni vocant, αορος dicitur Graece, et ibi e um venerari sepultum coeperant, priusquam templum eius esset extructum: velut soros et Apis Sorapis primo, deinde una littera, ut fieri adsolet, commutata Serapis dictus est. E t constitutum est etiam de ilio, ut, quisquís eum homi15 nem fuisse dixisset, capitalein penderet poenam. E t quoniam fere in omnibus templis, ubi colebantur Isis et Serapis, erat etiam simulacrum, quod digito labiis inpresso admonere videretur, ut silentium fieret: hoc significare idem Varrò existimat, ut homines eos fuisse taceretur. 20 lile autem bos, quem mirabili vanitate decepta Aegyptus in eius honorem delictis afluentibus alebat, quoniam eum sine sarcophago vivum venerabantur, Apis, non Serapis Yocabatur. Quo bove mortuo quoniain quaerebatur et reperiebatur vitulus coloris eiusdem, hoc est albis quibus25 dam maculis similiter iiisignitus, mirimi quiddam et divinitus sibi procuratum esse credebant. Non enim magnum erat daemonibus ad eos decipiendos phautasiam talis tauri, quam sola cernerei, ostentare vaccae concipieuti atque praegnanti, unde libido matris adtraheret, quod in 30 eius fetu iam corporaliter apparerei; sicut lacob de virgis variatis, ut oves et caprae variae nascerentur, eflecit. Quod enim homines coloribus et corporibus veris, hoc 4 sqq. Hier. Chr. (Helm) I 32, 9 sqq. (g); II 66; Frick, F. A. p. 16sq. 81 Gen. 30, 37sqq. 5 saraphim f io et 22 sarchofag. g ed. Arg. 10 soron Β 12 soros et apis] soronapis Β 21 afl. F g affl. B A O B H v 24 alb' Η 1 albus g ' 28 tauri] facti Β SOapparetg t i ut] et He efficit g

263

DE CrVITATE DEI L. XVIII. C. 5—7.

daemones figuris Pictis facillime possunt animalibus cipientibus exhibere.

con-

CAPUT V I . Quo regnante

apitd Argivos quove apud in Aegypto sit mortuus.

Assyrios

Iacob 5

Apis ergo r e x , non Aegyptiorum, sed Argivorum, mortuus est in Aegypto. Huic filius Argus successit in regnuni, ex cuius nomine et Argi et ex hoc Argivi appellati sunt; superioribus autem regibus nondum vel locus vel gens habebat hoc nomen. Hoc regnante apud Argi- io vos et apud Sicyonios Erato, apud Assyrios vero adhuc manente Baleo mortuus est Iacob in Aegypto annorum centum quadraginta Septem, cum moriturus filios suos et nepotes ex losepli benedixisset Christumque apertissime prophetasset, dicens in benedictione ludae: Non defletei 15 princeps ex luda et dux de femoribus eius, donec ventant quae reposita sunt ei; et ipse expectatìo gentium. Regnante Argo suis coepit liti frugibus Graecia et habere segetes in agricultura, delatis aliunde seminibus. Argus quoque post obitum deus haberi coepit, tempio et sacri- 20 fíciis honoratus. Qui honor eo regnante ante illum delatus est homini privato et fulminalo cuidam Homogyro, eo quod primus ad aratrum boves iunxerit. CAPUT V I I . Quorum

regum

tempore

Ioseph

in Aegypto

defunctus

sii. 25

Regnantibus Assyriorum duodecimo Mamytho et undécimo Sicyoniorum Plemmeo et Argis adhuc manente 7 Hier. Chr. (Helm) I 33,25; II 66 » Frick, F. A. p. 16 gq 11 Hier. Chr. I 3 3 , 1 9 ; II 56 17 Gen. 49, 10 21 Varrò, E. R II 5. 4 87 Hier. Chr. I 35, 21 sqq.; II 59sq. 1 0 h o c B A F G B H ( a b e p ? ) h o c e r g o g ' v hoc argo g ' 11 eratho Β adhuc om. ρ 14 ex om. e chriatum quem g 18 gregia g 22 omogyro Β omoeyro g 2β amytho g 27 plemmeo B A F B b ' e g (ΠΧημμ,ινς·, cf. Frick, F. A. p. 18sq.) plemeo α plemineo Qp Plemnaeo ν

264

S. AUGUSTINI

Argo mortuiis est Ioseph in Aegypto a η riorum centum decern. P o s t cuius mortem populus Dei mirabiliter ere· scens mansit in Aegypto centum quadraginta quinqué annos, tranquille p r i u s , donee m o r e r e n t u r quibus loseph 5 notus fuit; deinde quia invidebatur i n c r e m e n t i s eins erantque suspecta : quo usque inde l i b e r a r e t u r , persecutionibus ( i n t e r quas ta me η divinitus fecúndala inultiplicatione c r e s c e b a t ) et laboribus premebatur intolerabilis servitutis. In Assyria vero et Graecia per idem tempus 10 regna eadem permanebant. CAPUT V I I I .

Quorum regum aetate Moyses natus sit, et quorum deorum eisdem temporibus sit orta religio. Cum ergo regnaret Assyriis quartus decimus Saphrus 16 et Sicyoniis duodécimas Orthopolis et Criasus quintus Argivis, natus est in Aegypto Moyses, per quem populus Dei de Servitute Aegyplia Jiberatus e s t , in qua eum ad desiderandtim sui Creatoris auxilium sic e x e r c e r i oportebat. Regnantibus memoratis regibus fuisse a quibusdam 20 creditur P r o m e t h e u s , quem propterea ferunt de luto formasse homines, quia optimus sapientiae doctor fuisse perhibetur; nec tamen ostenditur, qui eius temporibus fuerint sapientes. F r a t e r eius Atlaus magnus fuisse astrologus dicitur; unde occasionem fabula invenit, ut eum caelum 25 portare confingeret; quamvis nions eius nomine nuncupet u r , cuius altitudine potius caeli portatio in opinionem vulgi venisse videatur. Multa quoque alia ex illis in Graecia temporibus confingi fabulosa c o e p e r u n t ; sed usque ad Cecropem regem Atheniensium, quo regnante eadem 30 civitas etiam tale nomen a c c e p i t , et quo regnante Deus p e r Moysen eduxit ex Aegypto populum suum, relati sunt in deorum numerum aliquot mortui caeca et vana con14 «q. Hier. Chr. 137,10 ; 38,9 ; 26 ; II 63 ; 65 19 sqq. Frick p. 19 sq. 8 et decern ν 3 quinqué] quattuor Frick (p. 19), Kukula (Wien. St. 1903 p. 315) coll. 193,24 IS hisdem fg 14 Sphaerus Duebner, Frick 20 hom. form, β 81 sap. opt. g v 83 athlansH athlas Β atlas a v 25 nuncupatur He 1 28 fabulos e 1 -lose e*

DE CIVITATIS D E I L. XVIII. C. 8.

265

suetudine ac superstitione Graecoriim. In quibus Criasi regis coniux Melantomice et Phorbas filins eorum, qui· post pat rem rex Argivorum sextus fuit, et septimi regis Triopae Alius Iasus et rex norms Sthenelas sive Stheneleus sive Sthenehisj varie quippe in diversis auctoribus invenitur. His temporibus etiam Mercurius fuisse perhibetur, nepos Atlantis ex Maia filia, quod vulgatiores etiam litterae personant. Multarum auteni artium peritus claruit, quas et hominibus tradidit; quo merito eum post mortem deum esse voluerunt sive etiam crediderunt. Posterior fuisse Hercules dicitur, ad ea tamen tempora pertinens Argivorum; quamvis nonnulli eum Mercurio praeferant tempore, quos falli existimo. Sed quolibet tempore nati sint, constat inter historíeos graves, qui haec antiqua litteris mandaverunt, ambos homines fuisse, et quod mortalibus ad istain vitam commodius ducendam beneficia multa contulerint, honores ab eis meruisse divinos. Minerva vero longe his anUquior; nam temporibus Ogygi ad lacum, qui Tritonis dicitur, virginali apparuisse fertili· aetate, linde et Tritonia nuncupata est; multorum sane operum inventrix et tanto proclivius dea eredita, quanto minus origo eius innotuit. Quod enim de capite Iovis nata canitur, poetis et fabulis, non historiae rebusque gestis est adplicandum. QuanK|iiam Ogygus ipse quando fuerit, cuius temporibus etiam diluvium magnum factum est, non illud maximum, in quo nulli homines evaserunt, nisi qui in arca esse potuerunt, quod gentium nec Graeca nec Latina novit historia, sed tamen mains quam postea tempore Deucalionis fuit, inter scriptores historiae non convenit. Nam Varrò inde exorsus est librum, cuius mentionem superius feci, et nihil sibi, ex quo perveniat ad res Romanas, proponit antiquius quam Ogygi diluvium, hoc est Ogygi factum temporibus. Nostri autem qui chronica scripserunt, prius Eusebius, post Hieronymus,

5

8 Hier. Chr. I 39, 26; 1167 « ib. I 41, H s q . ; 45, 5eq.¡ II 72; 90 18 ib. 130,21 (k); II 49 gq. 8lP.257,23 88 Hier. Chr. 131,20; II 62 sq. 4 iapf ρ iathenelas Η; sten. Β siue isten. Β Η e stenelus Β eteneus S 18, 38, S3 Ogygii ν 84 Ogygius τ ss cuiuaque e

io

15

20

25

30

266

S. AUGUSTES!

qui utique praecedentes aliquos historíeos in hac opinione secuti sunt, post annos amplius quam trecentos iam secundo Argivoruni Phoroneo rege regnante Ogygi diluvium fuisse commémorant. Sed quolibet tempore fuerit, iam δ tarnen Minerva tamquain dea colebatur regnante Atheniensibus Cecrope, sub quo rege etiam ipsam vel instauratam ferunt vel conditam civitatem. CAPUT I X .

10

15

20

25

30

Quando Atheniensium sit. civitas condita, et quam causam, nominis eins Varrò perhibeat. Nam ut Athenae vocareiitur, quod certe nomea a Minerva e s t , quae Graece Ά&ηνά dicitur, liane causam Varrò indicat. Cum apparuisset illic repente olivae arbor et alio locò aqua erupisset, regem prodigia ista moverunt, et misit ad Apollinem Delphicum sciscitatum quid intellegendum esset quidve faciendum. Ule respondit, quod olea Minervam significant, linda Neptunum, et quod esset in civium potestate, ex cuius potius nomine duorum deorum, quorum illa signa essent, civitas vocaretur. Isto Cecrops oráculo accepto cives omnes utriusque sexus (mos enim tunc in eisdem locis erat, ut etiam feminae publicis consultationibus intéressent) ad ferendum suffragium convocavit. Consulta igitur multitudine mares pro Neptuno, feminae pro Minerva tulere sententias, et quia una plus inventa est feminarum, Minerva vicit. Tum Neptunus iratus mannis fluctibus exaestuantibus terras Atheniensium populatus e s t ; quoniam spargere latius quaslibet aquas difficile daeinonibus non est. Cuius ut iracundia placaretur, triplici supplicio dicit idem auctor ab Atheniensibus affectas esse mulieres, ut nulla ulterius ferrent suffragia, ut nullus nascentiuni maternum nomen acciperet, ut ne quis eas Athenaeas vocaret. Ita illa civitas,

2β in quo RÂFBHegp; in om.rell.v

84 cronica Heg — 1 utrique e

9 sit ciu. fgp civ. sit ν 18 ex ot» R'; cf. 263, 8; 264, 25; 268,13; 282,24; 27 nom. pot. Bv 19 signa illa Bv eyerops Β (saepius) Mplusunap SótumRAeg t u n c F - B H ( a b p ? ) v i / b / / » i .

SOeffect.e

267

U E CIVITATE DEI h. XVIII. C. 9. 10.

mater aut nutrix liberalium doctrinarum et tot tantorumque philosophorum, qua niliil habnit Graecia clarius atque nobilius, Iudificantibus daeinonibus de lite deorum suorum, maris et feniinae, et de victoria per feminas feminae Athenas nomen accepit, et a vieto laesa ipsam victri- 5 cis victoriam punire compulsa e s t , plus aquas Neptuni quam Minervae arma formidans. Nam in mulieribus, quae sic punitae sunt, et Minerva quae vicerat vieta est; nec adfuit suflragatricibus suis, ut sulìragiorum deinceps perdita potestate et alienatis filiis a nominibus matrum 10 Athenaeas saltem vocari liceret et eius deae mereri vocabulum, quam viri dei victricem fecerant ferendo suffragium. Quae et quanta hinc dici possent, nisi sermo ad alia properere t! CAPUT X .

Quid

Varrò

tradat

de nuncupatione

diluvio

15

Areopagi

et

de

Deucalionis.

E t tamen Marcus Varrò non vult fabulosis adversus deos fìdem adhibere figmentis, ne de maiestatis eoruin diguitate indignum aliquid sentiat. E t ideo nec Areon 20 pagon, ubi cum Atheniensibus Paulus apostolus disputavit, ex quo loco Areopagitae appellati sunt curiales urbis eiusdem, vult inde accepisse nomen, quod Mars, qui Graece "Αρης dicitur, cum bomicidii crimine reus fieret, iudicantibus duodecim diis in eo pago sex sententiis absolutus 25 est (quia ubi paris numeri sententiae fuissent, praeponi absolutio damnationi solebat); sed contra istam, ouae multo amplius est celebrata, opinionem aliam quandain de obscurarum notitia litterarum causam nominis huius conatur astruere, ne Areon pagon Athenienses de nomine 30 21 Act. 17,19 sqq. 1 aut ÌÌÌSS ac ν 2 quia Hg XX saltim g 13 possint g 10 ariopagi ρ 18 et tamen mss Attamen y 20 et 30 areon pagon mss plerr. ariopago (-on 30) H ed Arg. Areopagon ν 22 ariopagi te H ariopagiaci ed. Arg. 28 est ampi. By celebratami g

268

5

10

15

20

25

S. AUGUSTINI

Marlis et pagi quasi Marlis pagum nominasse credantur, in iniuriam videlicet numinum, a quibiis Iitigia vel indicia existimat aliena; non minus h o c , quod de Marie dicitur, falsum esse adseverans, quam illud quod de tribus deabus, Iunone scilicet et Minerva et Venere, quae pro malo aureo adipiscendo apud iudicem Paridem de pulchritudinis excellentia certasse narrantur et ad placandos ludis deos, qui delectantur seu veris sen falsis istis criminibus suis, inter theatricos plausus cantantur atque saltantur. Haec Varrò non credit, ne deorum naturae seu moribus credat incongrua; et tarnen non fabulosam, sed historical!) rationem de Athenarum vocabulo reddens tantam Neptuni et Minervae litem suis litteris inserii, de cuius nomine potius illa civitas vocaretur, ut, cum prodigiorum ostentatione contenderent, inter eos indicare nec Apollo consullus änderet, sed deorum iurgium iinieiidum, sicut memoratarum trium dearum ad Paridem Iuppiter, ita et iste ad homines mitteret, ubi vincerei Minerva suffragiis et in poena suarum suffragatricium vinceretur, quae in adversariis suis viris obtinere Athenas potuit, et arnicas suas feminas Athenaeas habere non potuit. His temporibus, ut Varrò scribit, regnante Atheniensibus Cranao, successore Cecropie, ut autem nostri Eusebius et Hieronymus, adhuc eodem Cecrope permanente, diluvium fuit, quod appellatimi est Deucalionis, eo quod ipse regnabat in carum terrarum partibus, ubi maxime factum est. Hoc autem diluvium nequaquam ad Aegyptum atque ad eius vicina pervenit. CAPUT X I .

30 Quo tempore Moyses popuhim Dei ex Aegypto eduxerit, et Jesus Nave, qui eidem successif, quorum regum aetate sit mortuus. Eduxit ergo Moyses ex Aegypto populum Dei novissimo tempore Cecropie Atheniensium regis, cum apud As» Cf. lib. 2 c. 10

88 Hier. Chron. (Helm) I 42, 22 (o); II 79

SSecripsitBH erano g cráneo H

25 Deucal. om. e dincal. F

D E C I V I T A T E D E I L. X V I U . C. 11. 12.

269

syrios regnaret Ascatades, apud Sicyonios Marathus, apud Argivos Triopas. Educto autem populo in monte Sina divinitui» acceptam tradidit legem, quod vêtus dicitur testamentum, quia promissiones terrenas habet, et per Iesum Christum futurum fuerat testamentum novum, quo regnum 5 r.aelorum promitteretur. Hunc enim ordinem servari oportebat, sicut in uno quoque homine, qui in Deum proficit, id agitur, quod ait apostolus, ut non sit prius quod spiritale est; sed quod animale, postea spiritale; quoniam sicut dicit et verum est, primus homo de terra, terrenus; 10 secundus homo de caelo. Rexit autem populum Moyses per annos quadraginta in deserto et mortuus est annorum centum et viginti, cum Christum etiam ipse prophetasset per figuras observationum carnalium in tabernáculo et sacerdotio et sacrificiis aliisque mysticis plurimisque 15 mandatis. Moysi successit Iesus Nave et in terra promissionis introductum populum conlocavit ex auctoritate divina debellatis gentibus, a quibus eadem loca tenebantur. Qui cum populum rexisset post mortem Moysi viginli et septem annos, etiam ipse defunctus est regnante 20 apud Assyrios octavo decimo Amynta, apud Sicyonios sexto decimo Corace, apud Argivos decimo Danao, apud Athenienses quarto Erichthonio. CAPUT X I I .

De sacris falsorum deorum, quae reges Graeciae Ulis 26 temporibus instituerunt, quae ab exitu Israel ex Aegypto usque ad Iesu Nave obitum dinumerantur. P e r haec tempora, id est ab exitu Israel ex Aegypto usque ad mortem Iesu Nave, per quem populus idem ter1 Hier. Chr. (Helm) I 48, 4; 4 2 , 1 7 ; I I 76; 80 Π 1. Cor. 16, 46Bq. 88 Hier. Chr. I 46, 2; 16; 22; 4 6 , 2 2 ; II 89eq.; 95 80 dei ex f g; de pqv 81 et hiesus f g et(?) de ieeu pqv — 1 maratheus Ae 7 pficit e i l de caelo Κ e g ρ (cf. I 590,31; 598,16) de caelo caelestis A F G B H a b v ιβ ieeu eg hieaab terra B F G B a e g p ed. Arg. terram AHbv reprom. F G H g ; cf.270,1 17 induct. Bp 26 ex] de ρ 27 ad ob. Ies. Ν. ed. Ben ieaue g l hieeüf denum.f

270

5

10

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

ram promissionis a c c e p i t , sacra sunt instituía diis falsis a regibus Graeciae, quae memoriam diluvii et ab eo l i b e r a t i o n s hominum vitaeque tunc aerumnosae modo ad alta, modo ad plana migrantium sollemni celebritate revocarunt. Nam et Lupercorum per sacram viam ascensum atque descensum sic interpretantur, ut ab eis significan dicant homines, qui propter aquae inundationem summa montium petiverunt et rursus eadem residente ad ima redierunt. His temporibus Dionysum, qui etiam L i b e r pater dictus est et post mortem deus habitus, vitem ferunt ostendisse in Attica terra hospiti suo. T u n c Apollini Delphico instituti sunt ludi m u s i c i , ut placaretur ira eins, qua putabant. adflictas esse sterilitate Graeciae regiones, quia non defenderint templum e i u s , quod rex Danaus, cum easdem terras bello invasisset, incendit. Hos autem ludos ut instituèrent, oráculo sunt eius admoniti. In Attica vero rex Erichthonius ei ludos primus instituit, nec ei tantum, sed etiam Minervae, ubi praeinium victoribus oleum ponebatur, quod eius fructus inventricem Minervam, sicut vini Liberum tradunt. P e r eos annos a rege Xantho Cretensium, cuius apud alios aliud nomen invenim u s , rapta perhibetur E u r o p a , et inde geniti Rhadamant h u s , Sarpedon et Minos, quos magis ex eadem muliere filios lovis esse vulgatum est. Sed talium deorum cultores illud, quod de rege Cretensium diximus, historicae veritali, hoc autem, quod de love poetae cantant, theatra concrepant, populi celebrant, vanitati députant fabulariim, ut esset unde ludi fierent placandis numinibus etiam falsis eoriHn criminibus. His temporibus Hercules in Syria clarus habebatur; sed nimirum alius, non ille, de quo supra locuti sumus. S e c r e l i o r e quippe historia plures fuisse dicuntur et Liberi patres et Hercules. Hunc sane H e r c u l e m , cuius ingentia duodecim facta numerarti, inter quae Antaei Afri necem non commémorant, quod ea res 1 prom. B À B b e p (cf. 269,16 ; 284,34) reprom. F G H a g v e a c p 9 dionysium mss ν 11 terra om. e al) apollini g 18 sterel. g 17 ericthon. g ericton. Β 23 minus g ΐβ cantent g 8 4 a n t h e i B e g affrie — p. 971,1 quem in H e oute ρ 8 multarne«; monstrav 4 pos-

DE CIVITATB DEI L. XVIII. C. 12.

271

ad alterum Herculem pertinet, in Oeta monte a se ipso incensimi produnt suis litteris, cum ea virtute, qua multa subegerat, morbum tarnen, quo languebat, sustinere non posset. Ilio tempore vel rex vel potius tyrannus Busiris suis diis suos hospites immolabat, quern filium pcrhibent fuisse Neptuni ex matre Libya, filia Epaphi. Verum non credatur hoc stuprum perpetrasse Neptumis, ne dii accusentur; sed poetis et theatris ista tribuantur, ut sit unde placentur. Ericlithonii regis Alheiiiensium, cuius novissimis annis lesus Nave mortuus reperitur, Vulcanus et Minerva parentes fuisse dicuntur. Sed quoniam Minervam virginem volunt, in amborum contentione Vulcanum commotum elfudisse aiunt semen in terram atque inde homini nato ob earn causam tale inditum nomen. Graeca enim lingua ΐ'ρις contentio, χθων terra est, ex quibus duobus compositum vocabuluni est Ericlithonius. Verum, quod fatendum e s t , refellunt et a suis diis repellunt ista doctiores, qui hanc opinionem fabulosam hinc exortam ferunt, quia in tempio Vulcani et Minervae, quod ambo unum habebant Athenis, expositus inventus est puer dracone involutus, qui eum significavit magnum futurum et propter commune templum, cum essent parentes eius ignoti, Vulcani et Minervae dictum esse filium. Nominis tarnen eius originem fabula ilia potius quam ista désignât historia. Sed quid ad nos? Hoc in veracibiis libris homines instruat religiosos, illud in fallacibus ludís daemones delectet inpuros; quos tarnen illi religiosi tamquam déos colunt, et cum de iílis haec negant, ab omni eos crimine purgare non possunt, quoniam ludos eis poscentibus exhibent, ubi turpiter aguntur, cjuae velu! sapienter negantur, et his falsis ac turpibus dii placantur, ubi etsi fabula cantat crimen numinum falsum, delectari tamen falso crimine crimen est verum. 4 Hier. Chr. (Helm) I 46,17eqq. (h); II 97eq. H Cf. Lact. Div. inst. I 17 (CE 19, 66, 6 gqq.) sit H g uel 1 om. g bueiriue β 5 euos (suis A) potius hoep. Ae • ephafi Β paphi b 16 chthon 0 ctbon E g (contenti)octhon A F H othon β ethon Bp ed. Arg. ///thon b 1 icton b™·*β· ce thon a et

5

ìc

15

20

25

30

272

S. AUGUSTINI CAPUT

XIII.

Qualium fabxtlarvm figmenta exorta sint eo tempore, quo Hebraeis iudices praeesse coeperunt. Post mortem Iesu Nave populas Dei iudices habuit, 5 quibus temporibus alternaverunt apud eos et humilitates laborum pro eorum peccatis, et prosperitates consolationuin propter miseratioiiem Dei. His temporibus fabulae fictae sunt de Triptolemo, quod iubente Cerere anguibus portatus alitibus indigentibus terris frumenta volando conio tulerit; de Minotauro, quod bestia fuerit inclusa Labyrinthe, quo cum intrassent homines, inextricabili errore inde exil e non poterant; de Centauris, quod equorum hominumque fuerit natura coniuiicta; de Cerbero, quod sit triceps inferorum canis; de Phryxo et Helle eius sorore, quod 15 vecti ariete volaverint; de Gorgone, quod fuerit crinita serpentibus et aspicientes convertebat in lapides; de Bellerophonte, quod equo pinnis volante sit vectus, qui equus Pegasus dictus est; de Amphione, quod citharae suavitate lapides mulserit et adtraxeril; de fabro Daedalo et eius 20 Icaro filio, quod sibi coaptatis pinnis volaverint; de Oedipo, quod monstrum quoddam, quae Sphinga dicebatur, humana facie quadrupedeni, soluta quae ab illa proponi soleret velut insolubili quaestione suo praecipitio perire compulerit; de Antaeo, quem necavit Hercules, quod iìliiis 25 terrae fuerit, propter quod cadens in terrain fortior soleret adsurgere; et si qua forte alia praeterinisi. Hae fabulae bellum ad usque Troianum, ubi secundum librum Marcus Varrò de populi Romani gente finivit, ex occasione historiarum, quae res veraciter gestas continent, ita sunt 30 ingeniis hominum (ictae, ut non sint opprobriis numinum adfixae. Porro autem quicumque finxerunt a love ad 11 Verg. Aen. β, 27 χ&ών ν 88 est. nerum post mortem etc. (272, i) A i H ed. Arg. — i h i e e u g 8 tritol. Β t u o i , frum.e io laber. Β Η libom.oni.B 1 l i de ip(p)ocent. Ge* le bellorof. gp 17 et 20 pinnis B ' F e ; pennis BHv 18 anphione eg i t eiua icaro mssv(cf. 283,23 ab eius Acca uxore) ; Icaro eius edd. veti. 20(o)edippoBHegp 21 spinga E AB β ρ

DK CIVITATB DEI L. XVIII. C. 13.

273

stuprum raptuni pulcherrimum puerum Ganymedem, quod nefas rex Tantalus fecit et lovi fabula tribuit, vel Danaes per imbrem aureum adpetisse concubitum, ubi intellegitur pudicitia mulieris auro fuisse corrupta, quae illis temporibus vel facta vel ficta sunt, aut facta ab aliis et ficta de love, dici non potest quantum mali de hominum praesumpserinl. cordibus, quod possent ista patienter ferre mendacia, quae tarnen etiam libenter amplexi sunt. Qui utique quanto devotius lovem colunt, tanto eos, qui haec de ilio dicere ausi sunt, severius punire debuerunt Nunc vero non solum eis, qui ista finxerunt, irati non sunt, sed ut talia figmenta etiam in theatris agerent, ipsos deos potius iratos habere timuerunt. His temporibus Latona Apollinem peperit, non ilium, cuius oracula solere consuli superius loquebamur, sed ilium, qui cum Hercule servivit Admeto; qui tamen sic est deus creditus, ut plurimi ac paene omnes unum eundemque Apollinem fuisse opinentur. Tune et Liber pater bellavit in India, qui multas habuit in exercitu feminas, quae Bacchae appellatae sunt, non tam virtute nobiles quam furore. Aliqui sane et victum scribunt istum Liberum et vinctum; nonnulli et occisum in pugna a Perseo, nec ubi fuerit sepultus tacent; et tamen eius velut dei nomine per inmundos daemones Bacchanalia sacra vel potius sacrilegia sunt instituta, de quorum rabiosa turpitudine post tam multos annos sic senatus erubuit, ut in urbe Roma esse prohiberet. Per ea tempora Perseus et uxor eius Andromeda postea quam sunt mortui, sic eos in caelum receptos esse crediderunt, ut imagines eorum stellis designare eorumque appellare nominibus non erubescerent, non timerent. 22 Hieron. Chr. (Helm) I 54,18sqq.(e); II 126eq. 22 solutam e 23 eoleret Bab solet ABgp solebat FG^Hev 24 antheo B'e g — 2 tant, rex Β1 danés Β -nie Η 10 de ilio om. Β ausi sunt dicere ρ 11 pinser. e 18 hab. tim.] habituri erant Kukula, Wien. Stud. 25,1903,

p. 315sq.

hib. e persaeus β 81 non om. e

1β amneto Bp

27 per-

5

10

16

20

25

30

274

S. AUGUSTINI

CAPUT XIY. De theologis poetis.

5

10

15

20

P e r idem t e m p o r i s intervallum extiterunt poetae, qui etiam theologi d i c e r e n t u r , quoniam de diis carmina facieb a u t , sed talibus d i i s , q u i licet magni h o m i n e s , tarnen homines f u e r u n t aut mundi h u i u s , quem v e r u s Deus fec i t , elementa sunt a u t in principatibus et potestatibus pro volúntate Creatoris et suis meritis ordinati, et si quid de u n o vero D e o inter multa vana et falsa cecin e r i n t , colendo c u m ilio alios, qui dii non s u n t , eisque exhibendo famulatum, q u i u n i tantum debetur Deo, non ei utique rite servierunt nec a fabuloso d e o r u m s u o r u m ded e c o r e etiam ipsi se abstinere potuerunt — Orpheus, Musaeus, Linus. V e r u m isti theologi deos coluerunt, non p r o diis culti sunt; quainvis Orpliuum nescio q u o modo infernis sacris vel potius sacrilegiis praeflcere soleat civitas impiorum. Uxor autem regis Athamantis, quae vocabatur I n o , et eius filius Melicertes praecipitio spontaneo in mari perierunt et opinione h o m i n u m in deos relati sunt, sicut alii h o m i n e s e o r u m t e m p o r u i n , Castor et Poilux. Illam sane Melicertis matrem L e u c o t h e a n Graeci, Matutam Latini vocaverunt, utrique tamen putantes deam. CAPUT XY.

De occasu regni Argivorum, quo tempore apud Laurents tes Ficus Saturni filius regnum primus accepit. P e r ea tempora r e g n u m fìnitum est A r g i v o r u m , translatum ad Mycenas, unde fuit A g a m e m n o n , et e x o r t u m e s t r e g n u m L a u r e n t u m , u b i Saturni filius P i c u s r e g n u m p r i m u s accepit, iudicante apud Hebraeos femina Debbora; η Iudic. 5 tsqq. die, di S (passim) 9 cecinerint Β -runt rell. ν Hoffm. 10 colendo—sunt om. e lì recte β' 10 sacrileghe He 1 17 atham. Β by adam. rell. 18 melicertos b Si leuchotean Β leochot. Η 22 maturarne 21 hoccasu fg aput latinos ρ 25 patrie ohi. f g;

DE CIVITATIS DEI L. X V I I I . C. 15.

275

sed per illam Dei spiritus id agebat; nam etiam prophetissa e r a t , cuius prophetia minus aperta e s t , quam ut possimus earn sine diuturna expositione de Christo demonstrare prolatam. Iam ergo regnabant Laurentes utique in Italia, ex quibus evidentior ducitur origo Romana 5 post Graecos; et tarnen adhuc regnum Assyrium permanebat, ubi erat rex vicensimus et tertius Lampares, cum primus Laureritum Picus esse coepisset. De huius Pici patre Saturno viderint quid sentiant talium deorum cultores, qui negant hominem fuisse; de quo et alii scripse- 10 runt, quod ante Picum (ilium suum in Italia ipse regnaverit, et Vergilius notioribus lilteris dicit: I s genus indocile et dispersum montibus altis Composuit legesque dedit Latiumque vocari Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. Aurea quae perhibent ilio sub rege fuere Saecula.

15

Sed haec poetica opinentur esse figmenta et Pici patrem Stercen potius fuisse adseverent, a quo peritissimo agricola inventum ferunt, ut fimo animalium agri fecundaren- 20 t u r , quod ab eius nomine stercus est dictum; hunc quidam Stercutium vocatum ferunt. Qualibet autem ex causa eum Saturnum appellare voluerint, certe tamen hunc Stercen sive Stercutium merito agriculturae fecerunt deurn. Picuin quoque similiter eius filium in talium deo- 25 rum numerum receperunt, quem praeclarum augurem et belligeratorem fuisse asserunt. Picus Faunum genuit, Laurentum regem secundum; etiam iste deus illis vel est vel fuit. Hos ante Troianum bellum divinos honores mortuis hominibus detulerunt. 30 17 Aen. 8, 321sqq cf. 28 2β fin. est regn. Β 28 laurentium be 29 debrora g deborra e 1 — * ubique ρ β assyrium E g (145,39; 383,5; 292, 6) assy riorum A F G B H rell. ν J uicensimus B ' g 1 et B A O B b e g ; om. ν lamperes Β Α - G e β et 28 laurentium e (semper) 10 eum neg OH neg. eum e 18 his BH et] ac ed. Ben. 15 totuä g horie Β 1« aureaque H(b'?) aureaque ut (V?) ed.-Ben. fuisse H 21 diet, est Β 23 uoluerunt Η 24 extercen g 29 his β*

276

8. AUGUSTINI

CAPUT X V I .

De Diomede post excidium Troiae in déos relato, cuius sodi crediti sunt in volucres esse conversi. T r o i a vero eversa excidio ilio usquequaque cantato 5 p u e r i s q u e n o t i s s i m o , quod et magnitudine sui e t scriptor u m e x c e l l e n t i b u s Unguis insignite!· diffamatimi atque vulgatum est g e s t u m q u e regnante iam Latino F a u n i Alio, ex quo L a t i n o r u m regnum dici coepit L a i i r e n t u m q u e cessav i t , Graeci victores deletam »Troiam r e l i n q u e n t e s et ad LO propria r e m e a n t e s diversis et h o r r e n d i s cladibus dilacerali atque contriti s u n t ; e t tamen etiam ex eis d e o r n m suorum numerum auxerunt. Nam e t Diomeden fecerunt d e u m , quem poena divinitus inrogata p e r h i b e n t ad suos non r e v e r t i e s e ; eiusque socios in volucres fuisse conver16 sos non fabuloso poeticoque m e n d a c i o , sed histórica adtestatione confirmant; quibus n e c d e u s , ut putant, factus humanam r e v o c a r e naturam vel ipse potuit vel c e r t e a love suo rege tamquam caelicola novicius impetravit. Quin etiam templuni eins esse aiunt in insula Diomedea, 20 non longe a m o n t e G a r g a n o , qui est in A p u l i a , et h o c templiim circumvolare atque i n c o l e r e lias alites tam mirabili o b s e q u i o , ut aquam impleant e t a s p e r g a n t ; et eo si G r a e c i v e n e r i n t vel G r a e c o r u m stirpe prognati, non solum quietas e s s e , verum et i n s u p e r ndulare; si autem alieni25 genas v i d e r i n t , subvolare ad capita tamque gravibus ictibus, ut etiam périmant, vulnerare. Nam duris e t grandib u s rostris satis ad haec proelia p e r h i b e n t u r armatae. CAPUT

XVII.

De incredibilibus commutationibus hominum quid Varrò 30 tradiderit. Hoc V a r r ò ut a s t r u a t , c o m m é m o r â t alia non incredibilia de illa maga famosissima C i r c e , quae

minus socios

2 exc. tro. f g tro. exc. pqv S cred. f g p ; trad, qv 4 exc. F G B H e g v ; et e x c . R A a b p 6 s u a e ' 9 d e r e l . B H v 11 constrictiH -structi β 12 diomeden R A F G H a e g -dem B b p v 19 diomedia H ' e p 21 has om. Β 22 aquam mss.; rostrum aqua ν (280,14) 28 nel] et Β 1 prognati Β Ab g progenati G' propugnati e propaginatip progeniti F G ' B a v 24 a d u l a r e b g v (280,15) a d o l a r e B F

DE CIVITATE DEI h. X V I I I . C. 17. 18.

277

quoque Ulixis mutavit in bestias, et de Arcadibus, qui sorte ducti tranabant quoddam stagnùm atque ibi convertebantur in lupos et cum similibus feris per illius regionis deserta vivebant. Si autem carne non vescerentur humana, rursus post novem annos eodem renatalo 6 stagno rei'ormabantur in homines. Denique etiam nominatim expressit quendam Demaenetum gustasse de sacrificio, quod Arcades immolato puero deo suo Lycaeo facere solerent, et in lupum fuisse mutatum et anno decimo in figuram propriam restitutum pugilatum sese exer- 10 cuisse et Olympiaco vicisse certamine. Nec idem propter aliud arbitratur historiens in Arcadia tale nomen adfictum Pani Lycaeo et Iovi Lycaeo nisi propter hanc in lupos hominum mutationem, quod earn nisi vi divina fieri non piitarent. Lupus enim Graece λνχος dicitur, unde Lycaei 15 nomen apparet inflexum. Romanos etiam Lupercos ex Ulorum inysteriorum veluti semine dicit exortos. CAPUT

XVIII.

Quid credendum sit de transformationibus, quae daemonum hominibus videntur accidere.

arte

20

Sed de ista tanta ludifìcatione daemonum nos quid dicainus, qui haec legent, fortassis expectent. Et quid diceinus, nisi de medio Babylonis esse fugiendum? Quod praeceptum propheticum ita spiritaliter intellegitur, ut de huius saeculi civitate, quae profecto et angelorum et 25 hominum societas impiorum est, fidei passibus, quae per dilectionem operatur, in Deum vivum profiriendo fugiamus. Quanto quippe in haec ima potestatem daemonum 1—11 Plin. N. H. 8, 81 gq. 88~ Ksai. 48, 20 (Roensch, It. p. 464) aduolare A a* auolare a 1 adolari H adulari QBep 29 hom. comm. ρ 82 magna H ' b e 1 — 1 quosque Β Ulysaie ν 2 tranabant B g 1 (Plin.) tranaibant/// (i in ras.) E (134,21) tranenatabant À G H a b e ' g ' v transtabant e' tranatabant ρ Hoff m. i renato G ' H v β form, g 7 gustasse E ' A F G B H a b e g p gustasset B l cum gustaseet y Do.*'' 9 et in lup. B F G B H a b e g p ; et lup. A; in lup. ν 10 pugilatum B a e g pugillatu Bbp pugilatu A F G H v 14 vi div.] diuinitus He 17 uelut ν 20 accedere fg

278

S. AUGUSTINI

majorem videinus, lauto tenaciiis Mediatori est inhaerendum, per quem de imis ad summa conscendimus. Si enim dixerimus ea non esse credenda, non desunt etiam nunc, qui eius modi quaedam vel certissima audisse vel 6 etiam expertos se esse adseverent. Nam et nos cum esseinus in Italia audiebamus talia de quadam regione illarum partium, ubi stabularias mulieres inbutas his malis artibus in caseo dare solere dicebant quibus vellent sen possent viatoribus, unde in iumenta ilico verterentur et 10 necessaria quaeque portarent postque perfuncta opera iterum ad se redirent; nec tarnen in eis mentem fieri bestialcm, sed rationalem humanamqiie servari, sicut Apuleius in libris, quos asini aurei titulo inscripsit, sibi ipsi accidisse, ut accepto veneno humano animo penna16 nente asinus fleret, aut indicavit aut finxit. Haec vel falsa sunt vel tam inusitata, ut merito non credanlur. Firmissime tarnen credendum est omnipotentem Deum posse omnia Tacere quae voluerit, sive vindicando sive praestando, nec daemones aliquid operari se20 cundum naturae suae potentiam (quia et ipsa angelica creatura est, licet proprio vitio sit maligna) nisi quod ille permiserit, cuius iudicia occulta sunt multa, iniusla nulla. Nec sane daemones naturas créant, si aliquid tale facilini, de qualibus factis ista vertitur quaestio; sed spe25 eie tenus, quae a vero Deo sunt creata, commutant, ut videantur esse quod non sunt. Non itaque solum animimi, sed ne corpus quidem lilla ratione crediderim daemonum arte vel potestate in membra et liniamenta bestialia veraciter posse converti, sed phantasticum hominis, 30 quod etiam cogitando sive sommando per rerum innumerabilia genera variatili' et, cum corpus non sit, corporuin tamen similes mira celeritate formas capit, sopitis aut oppressis corporeis hominis sensibus ad aliorum sensiim nescio quo ineffabili modo figura corporea posse perduci; 8 seu] uel ρ 1 β et in ium. (in sup. I.) e illieo bpv 10 post quae g i l se ipsoe e le Hec autem ρ v e l . . vel] a u t . . aut Β 17 tenendum B H b p 21 sit uitio B y 28 sunt nulla g 25 a om. H ' e 1 2D quae H e 1 27 ne R A B ' a p nec F G B ' H b e g v 28 lineam.

DE CIVITATE DEI h . X V I I I . C. 18.

279

ita ut corpora ipsa hominiim alicubi iaceant, viventia quid e m , sed inulto gravius atque vehementiiis quam somno suis sensibus obseratis; phantasticum autem illud veluti corporatum in alicuius animalis effigie appareat sensibus alienis talisque etiam sibi esse homo videatur, sicut talis sibi videri posset in somnis, et portare onera; quae onera si vera sunt corpora, portantur a daemonibus, ut inludatur hominibus, partim vera onerum corpora, partim iumeiitorum falsa cernentibus. Nam quidam nomine Praestantius patri suo contigisse indicabat, ut venenum illud per caseum in domo sua sumeret et iaceret in lecto suo quasi d o r m i e n s , qui tamen nullo modo poterat excitari. Post aliquot autem dies eum velut evigilasse dicebat et quasi somnia narrasse quae passus est, caballum se scilicet factum annonam inter alia iumenta baiulasse militib u s , quae dicitur Retica, quoniam ad Retías deportatur. Quod ita, ut narravit, factum fuisse compertum est; quae tamen ei sua somnia videbantur. Indicavit et alius se domi suae per noctem, antequam requiesceret, vidisse venientem ad se philosophum quendam sibi notissimum sibique exposuisse nonnulla Platonica, quae antea rogatus exponere noluisset. Et cum ab eodem philosophe quaesitum fuisset, cur in domo eius fecerit, quod in domo sua petenti negaverat: „Non feci, inquit, sed me fecisse somniavi." Ac per hoc alteri per imaginem phantasticam exhibitum est vigilanti, quod alter vidit in somnis.

5

10

15

20

25

Haec ad nos non q u i b u s c u m q u e , qualibus credere putaremus indignum, sed eis referentibus pervenerunt, quos nobis non existimaremus fuisse mentitos. Proinde quod homines dicuntur mandatumque est litteris ab diis 30 vel potius daemonibus Arcadibus in hipos solere converti, et quod Cai-minibus Circe socios mutavit Ulixi, secundum istum modum mihi videtur (ieri potuisse, quem 38 Verg. Eclog. 8, 70 e'v. 29 verac. om. Β 34 figuram corpoream He — 1 quidem] tamen ρ 3 uelut ρ β posait Hp 20 quend. phil. Β ν 21 noun.] quedaniB 27 qualibuscq; quibus cr. Β 33 olyxi e ulixis Β b (-ly-)

280

E

10

16

20

S. AUGUSTINI

dixi, si tarnen factura est. Diomedeas autem volucres, quando quidem genus earum per successione!» propaginis durare perhibetur, non mutatis hominibus factas, sed subtractis credo fuisse suppositas, sicut cerva pro Iphigenie, regis Agamemnonis filia. Ñeque eiiim daemonibus indicio Dei permissis huius modi praestigiae difficiles esse potuerunt; sed quia illa virgo postea viva reperta est, suppositam pro illa esse cervam facile cognitum est. Sodi vero Diomedis quia nusquam subito conparuerunt et postea nullo loco apparuerunt, perdentibus eos ultoribus angelis malis, in eas aves, quae pro illis sunt occulte ex aliis locis, ubi est hoc genus avium, ad ea loca perductae ac repente suppositae, creduntur esse conversi. Quod autem Diomedis tempio aquam rostris aflerunt et aspergimi, et quod blandiuntur Graecigenis atque alienígenas persequunt u r , mirandum non est fieri daemonum instinctu, quorum interest persuadere deum factum esse Diomeden ad decipiendos homines, ut falsos deos cum veri Dei iniuria mullos colant et hominibus niortuis, qui nec cum viverent vere vixerunt, templis altaribus, sacrificiis sacerdotibus (quae omnia cum recta sunt non nisi uni Deo vivo et vero debentur) inserviant.

CAPUT X I X .

25

Quod eo tempore Aeneas in Italiam venerit, quo Labdon iudex praesidebat Hebraeis.

Eo tempore post captam Troiani atque deletam Aeneas cum viginti navibus, quibus portabantur reliquiae Troianorum, in Italiam venit, regnante ibi Latino et apud Athenienses Menestheo, apud Sicyonios Polyphide, apud 30 Assyrios Tautane, apud Ilebraeos autem iudex Labdon fuit. MorUio autem Latino regnavit Aeneas tribus arniis, eisdem in supradictis locis manentibus regibus, nisi quod 27 y erg. Aen. 1, 381 2»eq. Hier. Chr. (Helm) I 5 9 , 4 ; 10; 14; 6 0 , 1 8 ; II 143sqq.; 149 4 ephigen. Β phig. (fig.) He l ì ab eo loco e 1 14 tempio B Ï G B H a b egp templain A intemplumv là atque om.y alienas g ïOnienieteo β 30 Tautane ν ( = Hieron.) ; autane mss lapdon Β abdon Η

DE CIVITATE DEI L. XVIII. C. 19. 20.

281

Sicyoniorum iam Pelasgus erat et Hebraeorum iudex Samson; qui cum mirabiliter fortis esset, putatus est Hercules. Sed Aenean, quoniam quando mortuus est non conparuit, deum sibi fecerunt Latini. Sabini etiam regem suum primum Sanciim sive, ut aliqui appellant, Sanctum, 5 rettulerunt in deos. Per idem teinpus Codrus rex Atheniensium Peloponnensibus eiusdem hostibus civitatis se interiiciendum ignotus obiecit; et factum est. Hoc modo eum praedicant patriam liberasse. Responsum enim acceperant Peloponnenses tum demum se superaturos, si 10 eorum regem non occidissent. Fefellit ergo eos habitu pauperis apparendo et in suam necein per iurgium provocando. Unde ait Vergilius: E t iurgia Codri. Et hunc Athenienses tamquam deum sacrificiorum honore 15 coluerunt. Quarto Latinorum rege Silvio Aeneae filio, non de Creusa, de qua fuit Ascanius, qui tertius ibi regnavit, sed de Lavinia Latini lìlia, quem postumum Aeneas dicitur habuisse, Assyriorum autem vicensimo et nono Oneo et Melantho Atheniensium sexto decimo, iudice au- 20 tem Hebraeorum Heli sacerdote regnum Sicyoniorum consumptum est, quod per annos nongentos quinquaginta et novem traditur fuisse porrectum. CAPUT X X .

De successione

ordinis regit apud Israelitas tempora.

post iudicum 26

Mox eisdem per loca memorata regnantibus Israelitarum regnum finito tempore iudicum a Saule rege sumpsit exordium, quo tempore fuit propheta Samuel. Ab ilio igitur tempore hi reges Latinorum esse coeperunt, 30 quos cognominabant Silvios; ab eo quippe, qui filius Aeneae primus dictus est Silvius, ceteris subsecutis et pro14 Ecl. 6 , 1 1 (Frick, F. A. p. 46)

«0 Hier. Chr. I 6 4 , 2 1 ; 6 6 , 4 ;

II 164; 170; Frick, F. A. p. 46sq. 1 pelagus g alii q u i d a m ρ

sampson H g ; sansón Β & z a n c t u m g p ; scanct. H 7 (10) peloponens. B H e g 8 u t ignot. e* 10 t a n e

282

S. AUGUSTINI

pria nomina inponebantur et hoc non defuit cognoment u m ; sicut longe postea Caesares cognominati s u n t , qui successerunt Caesari Augusto. Reprobato autem Saule, ne quisquam ex eius stirpe regnaret, eoque defuncto Da6 vid successit in regnum post annos a Saulis imperio quadraginta. T u n c Athenienses habere deinde reges post Codri interitum destiterunt et magistratus habere coeperunt administrandae rei publicae. Post David, qui etiam ipse quadraginta regnavit annos, filius eius Salomon rex 10 Israelitarum fuit, qui templum illud nobilissimum Dei Hierosolymitanum condidit. Cuius tempore apud Latinos condita est Alba, ex qua deinceps non L a t i n o r u m , sed Albanorum reges appellari, in eodem tamen L a t i o , coeperunt. Salomoni successit filius eius R o b o a m , sub quo 15 in duo regna populus ille divisus e s t , et singulae partes suos singulos reges habere coeperunt.

CAPUT X X I .

De regibus Latti, quorum ptimus Aeneas et duodecimus Aventinus dit (acti sunt. 20

Latium post Aenean, quem deum fecerunt, undecim reges liabuit, quorum nullus deus factus est. Aventinus a u t e m , qui duodecimo loco Aenean sequitur, cum esset prostratus in bello et sepultus in eo m o n t e , qui etiam nunc eius nomine nuncupatur, deorum talium, quales sibi 25 faciebant, numero est additus. Alii sane noluerunt eum in proelio scribere o c c i s u m , sed non conparuisse dixer u n t ; nec ex eius vocabulo appellatum m o n t e m , sed ex adventu avium dictum Aventinum. Post hune non est deus factus in Latio nisi Romulus conditor Romae. Inter 6 2. Sam. (Reg.) 2 83 Serv. in Aen. 7, 657 Β se sup. I. Β 1* E t ] Aut ed. Ben. 18 posthum. A F G B ' H g v •20 OneoJ Thineo? Frick 26 poet iudicespq — 8 admagistrandae regi p. β β eius om. e 20 fecerunt B A b e p fecerat Ha fecerant F G B g v 2β in om. e scribere] esse G H eum dix. g 27 nec mss; sed nec ν 28 dictum esse A F GH

283

DE CIVITATE DEI L. XVIII. C. 2Í. istum autem et illuni r e g e s r e p e r i u n t u r duo, q u o r u m m u s e s t , ut e u m Vergiliano v e r s u

pri-

eloquar:

Proximus ille Procas, Troianae gloria gentis. C u i u s t e m p o r e quia iam quodam modo R o m a parturiebat u r , illud omnium r e g n o r u m maximum A s s y r i u m finem 5 tantae diuturnitatis accepit. Ad Medos quippe transía tu m est post annos f e r m e mille t r e c e n t o s q u i n q u é , u t etiam B e l i , qui N i u u m g e n u i t et illic parvo c o n t e n t u s i m p e r i o p r i m u s r e x f u i t , tempora c o m p u t e n t u r . P r o c a s autem regnavit ante Aniulium. P o r r o A m u l i u s fratrie s u i Numi- i o toris filiam R h e a m n o m i n e , quae etiam Ilia vocabatur, R o m u l i m a t r e m , Vestalem v i r g i n e m f e c e r a t , quam volunt de Marte geminos c o n c e p i s s e , isto modo stuprum eius honorantes vel e x c u s a n t e s , et adhibentes a r g u m e n t u m , quod infantes expositos lupa nutriverit. Hoc enim g e n u s 15 bestiae ad Martern existiinant p e r t i n e r e , ut videlicet ideo lupa c r e d a t u r admovisse u b e r a parvulis, quia filios domini sui Martis a g n o v i t ; quamvis non desint qui d i c a n t , c u m expositi vagientes i a c e r e n t , a nescio q u a p r i m u m m e r e trice fuisse collectos e t primas eius ( m e r e t r i c e s autem lupas v o c a b a n t , unde pia loca e a r u m lupanaria n u n c u p a n t u r ) , F a u s t u l u m pervenisse pastorem atque ab η 11 tri tos. Q u a m q u a m si ad a r g u e n d u m

suxisse mamillas 20 etiam n u n c turet eos postea ad eius A c c a u x o r e hominem r e g e m ,

qui eos in aquam proici c r u d e l i t e r iusserat, eis infantibus, 25 per quos tanta civitas condenda fuerat, de aqua divinitus liberatis p e r lactantem feram Deus voluit s u b v e n i r e , quid mirum e s t ? Amulio s u c c e s s i t in r e g n u m L a t i a r e frater eius N u m i t o r , avus R o m u l i , c u i u s Numitoris p r i m o anno condita est R o m a ; ac p e r hoc c u m s u o d e i n c e p s , R o m u l o , nepote regnavit.

id est 80

g Aen. 6, 767 28 Serv. in Aen. 1, 273 2 uirg. B H v (semper) 5 assyrium B b ' g p {275, 6) assyriorum A F G B H a b ' e v J e s t o m . B b 1 poet] per Β 1 15 nutrierit Be 21 si sup. lin. Β 28 amulio autem g latiare B F G B e g l a t i a r A latíale H (-les), a b p v 29 eius om. e 80 eet om. e — p. 884,3 regnauit ρ 8 tarn ualidi Β i l euperare H e 1 16 nec tarnen β ρ

284

S. AUGUSTINI

CAPUT

XXII.

Quod eo tempore Roma sit condita, quo regnum Assyriorttm intercidit et quo Ezechias regnabat in luda. Ne niultis m o r e r , condita est civitas Roma velut 5 altera Babylon et velut prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit orbem debellare t e r r a r u m et in unam societatem rei publicae legumque perductum longe lateque pacare. E r a n t enim iam populi validi et fortes et armis gentes exercitatae, quae non facile c e d e r e n t , et quas opus esset 10 ingentibus periculis et vastatione utrimque non parva atque horrendo labore superari. Nam quando regnum Assyriorum totam paene Asiam subiugavit, licet bellando sit f a c t u m , non tarnen multum asperis et difflcilibus bellis fieri p o t u i t , quia rudes adhuc ad resistendum gentes 15 e r a n t n e c tarn m u i t a e vel m a g n a e , si quidem post illud maximum atque universale diluvium, c u m in arca Noe octo soli homines evaserunt, anni non multo amplius quam mille t r a n s i e r a n t , quando Ninus Asiam totam excepta India subiugavit. R o m a vero tot gentes Orientis et 20 O c c i d e n t i s , quas imperio R o m a n o subditas c e r n i m u s , non ea celeritate ac facilitate perdomuit, quoniam paulatim inc r e s c e n d o robustas eas et bellicosas, quaqua versum dilat a b a t u r , invenit. T e m p o r e igitur, quo Roma condita est, populus Israel habebat in terra promissionis annos septin25 gentos decern et octo. E x quibus viginti septem pertinent ad Iesum Nave, deinde ad tempus iudicum t r e c e n t i viginti novem. E x quo autem reges ibi esse c o e p e r a n t , anni erant t r e c e n t i sexaginta duo. E t r e x t u n c erat in luda, cuius iiomen erat Achaz vel, sicut alii c o n p u t a n t , qui ei 30 successit E z e c h i a s , quem quidem constat optimum et piissimum regem Rouiuli regnasse temporibus. In ea vero Hebraei populi p a r t e , quae appellabatur I s r a e l , regnare coeperat Osee. vel tam magnae • magnae, ai] cf. Kúkula, Wien. St. 1903 p. 316 ilium g 1β atq ] et e 18 traneierunt a 19 et orient. B ( » b ? ) v ; et om. A F G B H e g p ed. Arg. Wey. 21 incresc. Β ; creec. reti, ν Hoffm. 27 ibi tup. Ι. Β ; ibi reg. y 28 erat tunc Β 1 82 bebraici Β ν

DE CIVITATE DEI L. XVIII. C. 23.

285

CAPUT X X I I I .

De Sibylla Erythraea, quae inter alias Sibyllas cognoscitur de Christo evidentia multa cecinisse. Eodem tempore nonnulli Sibyllam Erythraeam vaticinatam fcrunt. Sibyllas autem Varrò prodit phires fuisse, non unam. Haec sane Erytliraea Sibylla quaedam de Christo manifesta conscripsit; quod etiam nos prius in Latina lingua versibus male Latinis et non stantibus legimus per nescio cuius interpretis imperitiam, sicut post cognovimus. Nam vir clarissimus Flaccianus, qui etiam proconsul fuit, homo facillimae facundiae multaeque doctrinae, cum de Christo conloqueremur, Graecum nobis codicem protulit, carmina esse dicens Sibyllae Erythraeae, ubi ostendit quodam loco in capitibus versuum ordinem litterarum ita se habentem, ut haec in eo verba legerentur: Ίησονς Χρειβτος Θεού νιος βωτηρ, quod est Latine, lesus Christus Dei Alius salvator. Hi autem versus, quorum primae litterae istum sensum, quem diximus, reddilnt, sicut eos quidam Latinis et stantibus versibus est interpretatus, hoc continent: •—ι Iudicii signum tellus sudore madescet. tC E caelo rex adveniet per saecla futurus, Scilicet ut carnem praesens, ut iudicet orbem. OUnde Deum cement incredulus atque fidelis ^CeLsum cum sanctis aevi iam termino in ipso, Ν Sic animae cum carne aderunt, quas iudicat ipse, •NCum iacet incultus densis in vepribus orbis. ^ R e i e i e n t simulacra viri, cunctam quoque gazam, tflExuret terras ignis pontumque polumque •ilnquirens, taetri portas effringet Averni. 2 agnoec. ρ 5 prodit R A F G B e p prodiditbgv 8 et constant, e 11 proconeule Hp 19 et étant.] testant, e 1 ; et non stant„HeT7< 21 sqq. versus t n B F O g uno tenore scripti initialibus Graecis eurent, quas codd. Ae praemittunt 21 eigno Β 28 ut R 1 (?)G'e sec. Gr ; in R ' F ' G ' B H a , b (in ras.), pv; om. A F ' g carnem Β b g e carne A F ' G B H a p v 21 cemet g 29 pol.] celumque H SO effringere Β

5

10

15

20

25

30

286

5

10

16

S. AUGUSTINI

to Sanctorum sed enim cunctae lux libera carni Η Tradetur, sontes aeterna fiamma cremabit. OOccultos actus retegens tunc quisque loquetur Ν Secreta, atque Deus reserabit pectora luci. © T u n c erit et luctus, stridebunt dentibus omnee. t s E r i p i t u r solis iubar et chorus interit astris. OVolvetur caelum, lunaris splendor obibit; ^ D e i c i e t colles, valles extollet ab imo. Non erit in rebus hominum sublime vel altum. i-ilam aequantur campis montes et caerula ponti O Omnia cessabunt, tellus confracta peribit: to Sic pariter fontes torrentur fluminaque igni, to Sed tuba tum sonitum tristem demittet ab alto cOOrbe, gemens facinus miserum variosque labores, 4 Tartareumque chaos monstrabit terra dehiscens. •tSEt coram hic Domino reges sistentur ad unum. ^oReccidet e caelo ignisque et sulphuris amnis.

In his Latinis versibus de Graeco utcumque translatis ibi non potuit ille sensus o c c o r r e r e , qui fit, cuín litterae, 20 quae sunt in eorum capitibus, conectuntur, ubi Τ littera in Graeco posita e s t , quia non potuerunt Latina verba inveniri, quae ab eadem littera inciperent et sententiae convenirent. Hi autem sunt versus tres, quintus et octavus decinius et nonus decimus. Denique si litteras quae 25 sunt in capitibus omnium versuum conectentes horum trium quae scriptae sunt non legamus, sed pro eis Τ litteram, tamqiiam in eisdein locis ipsa sit posita, recordemur, exprimitur in quinqué verbis: Jesus Christus Dei filius salvator; sed cum Graece hoc dicitur, non Latine. 30 Et sunt versus vigiliti et Septem, qui numerus quadratum ternarium solidum reddit. Tria enim ter ducta fiunt 17 Oracc. Sibyll. lib. VIII 217sqq. (ed. Geffcken p. 153sqq.); Lact. I n s t i t 7, 16, 11; 2 0 , 3 (CE 19, 636, 20 sqq. ; 648, leqq.) 2 tradentur Hg aeternaque BH 1 s occultus g 7 Soluetur Β ed. Arg. 13 hune versum om. A dimittet Hgp 16 hoc H 17 r e c c i d e t B b ' e g recidei A F ' G B H a b ' p v r e c e d i t i 1 decidet ed. Arg. caelo mss caelis y 23 hii BHg 24 si om. e 27 eis A

DB CIVITATE DEI L. XVIII. C. 2».

287

novem; et ipsa novem si ter ducantur, ut ex lato in altum figura consurgat, ad viginli septem perveniunt. Horum autem Graecorum quinqué verborum, quae sunt Ίηοοϋς Χριιστος &eov νιος βωτηρ, quod est Latine Iesiis Christus Dei filius salvator, si primas litteras iungas, erit 5 ίχ&νς, id est piscis, in quo nomine mystice intellegitur Christus, eo quod in huius mortalitatis abysso velut in aquarum profimditate vivus, hoc est sine peccato, esse potuerit. Haec autem Sibylla sive Erythraea sive, ut quidam IO magis credunt, Cumaea ita nihil habet in toto carmine suo, cuius exigua ista partícula est, quod ad deorum falsorum sive factorum cultum pertineat, quin immo ita etiam contra eos et contra cultores eorum loquitur, ut in eorum numero deputanda videatur, qui pertinent ad 16 civitatem Dei. Inserit etiam Lactantius operi suo quaedam de Christo vaticinia Sibyllae, quamvis non exprimât cuius. Sed quae ipse singillatim posuit, ego arbitrants sum coniuncta esse ponenda, tamquam unum sit prolixum, quae ille plu ra commemoravit et brevia. „In manus Bapv Ï8 Xpf mortuue est g SI certaverant B ' v aperte D'g 1

DE CIVITATE DEI L. X X . C. 9.

431

etiam ceteros mortuos intellegimus pertinentes ad ecclesiam, quod est regnum Christi. Quod vero seqnitur: Et si qui non adoraverunt bestiam nec imaginem eius, neque acceperunt inscriptionem in fronte aut in manu sua, simul de vivis et mortuis debemus accipere. Quae sit porro ista bestia, quamvis sit diligentius requirendum, non tarnen abhorret a fide recta, ut ipsa impia civitas intellegatur et populus infidelium contrarius populo fideli et civitati Dei. Imago vero eius simulatio eius mihi vide tur, in eis videlicet hominibus, qui velut fidem profitentur et infideliter vivunt. Finguilt enim se esse quod non sunt, vocanturque non veraci effigie, sed fallaci imagine Christiani. Ad eandem namque bestia m pertinent non solum aperte inimici nominis Christi et eius gloriosissimae civitatis, sed etiam zizania, quae de regno eius, quod est ecclesia, in fine saeculi colligenda sunt. Et qui sunt qui non adorant bestiam nec imaginem eius, nisi qui faciunt quod ait apostolus: Ne sitis iugum ducentes cum infidelibus? „Non adorant" enim est non consentiunt, non subiciuntur; „neque accipiunt inscriptionem," nota ni scilicet criminis, „in fronte" propter professionem, „in manu" propter operationem. Ab his igitur malis alieni, sive adirne in ista mortali carne viventes sive del'uncti, regnant cum Christo iam nunc modo qiiodam huic tempori congnio per totum hoc intervallum, quod numero mille significatur annorum. Reliqui eorum, inquit, non vixerunt. Hora enim nunc est, cum mortui audiunt vocem filii Dei, et qui audierint vivent; reliqui ergo eorum non vivent. Quod vero subdidit: Donec finiantur mille anni, intellegendum est, quod eo tempore non vixerunt, quo vivere debueriint, ad vitam scilicet de morte transeundo. E t ideo cum dies 1» 2. Cor. 6,14 8» Io. 6, 26 S adorauerint BO 1 -uerit b 4 nec] et Β n e c . . nec • acceperint Β -erit b scription. ρ (cf. CE 49,139,16) 6 et de mort. Db; ac mort, ν 7 inquir. ν 10 aidetur eese D' l i ee sup.l. Β 17 nec] et g IO est BA^e 1 ; et g; om. H; id est OBDabe'pv SS Ab his opt. b 28 audiunt BGBDabeg -iant ρ -ient AiHvir tv ergo mss {om. B); vero y Si uixerant b quo] quod b; qui g

6

10

16

20

25

30

432

5

io

16

20

S. AUGUSTINI

venerit, quo fiat et corporum resurrectio, non ad vitam de monumentis procèdent, sed ad iudicium; ad damnationem scilicet, quae secunda mors dicitur. Donee finianlur enim mille anni, quicumque non vixerit, id est, toto isto tempore, quo agitur prima resurrectio, non audierit vocem filii Dei et ad vitam de morte transient, profecto in secunda resurrectione, quae carnis est, in mortem secundam cuin ipsa carne transibit. Sequitur enim et dicit: Haec resurrectio prima est. Beatus et sanctus qui habet in hac prima resurrectione partem, id est particeps eins est. Ipse est autem particeps eius, qui non solum a morte, quae in peccatis est, revivescit, verum etiam in eo, quod revixerit., permanebit. In istis, inquit, secunda, mors non habet potestatem. Habet ergo in reliquie, de quibus superius ait: Reliqui eorum non vixerunt, donec finiantur mille anni; quoniam toto isto temporis intervallo, quod mille annos vocat, quantumeumque in eo quisque eorum vixit in corpore, non revixit a morte, in qua eum tenebat impietas, ut sic revivescendo primae resurrectionis particeps fieret atque in eo potestatem secunda mors non haberet. CAPUT

X.

Quid respondendum sit eis, qui putant resurrectionem ad sola corpora, non etiam ad animas pertinere26

Sunt qui putant resurrectionem dici non posse nisi corporum ideoque istam quoque primam in corporibus fu tu ram esse conlendunt. Quorum enim est, inquiunt, cadere, eorum est resurgere. Cadunt autem corpora mo· riendo; nain et a cadendo cadavere nuncupantur. Non 80 ergo animarum, inquiunt, resurrectio potest esse, sed corporum. Sed quid contra apostolum dicunt, qui eam resurrectionem appellai? Nam secundum interioren), non secundum exteriorein iiominem utique resurrexerant, qui10 Apoc. 20, 6 sq. 1 quando b fiet et Β fiet {eras, et) D' 4 iato oro. e iato toto ν 11 reuiuiscit Bv -ueecet S 1 -uiscet D* ιβ isto toto By IT quan-

DE «VITATE DEI L XX. C. 10.

433

bus ait: Si resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt sapite. Quem sensum verbis aliis alibi posuit dicens: Ut, quem ad modum Christus resurrexit a mortuis per gloriam Patris, sic et nos in novitate vitae ambulemus. Hinc est et illud: Surge qui dormis et exurge a mortuis, 5 et inluminabit te Christus. Quod autem dicunt non posse resurgere, nisi qui cadunt, et ideo putaiit resurrectionem ad corpora, non ad animas pertinerc, quia corporum est cadere: cur non audiunt: Non recedatis ab ilio, ne cadatis, et: Suo Domino stai aut cadit; et: Qui se putat 10 stare, caveat ne cadati Puto cnim quod in anima, non in corpore casus iste cavendus est. Si igitur cadentium est resurrectio, cadunt autem et animae: profecto et animas resurgere coníitendum est. Quod autem, cum dixisset: In ist is secunda mors non habet potestatem, adiunxit 15 atque ait: Sed erunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cum eo mille annis: non utique de solis episcopis et presbyteris dictum est, qui proprie iam vocantur in ecclesia sacerdotes; sed sicut omnes christos diciimis propter mysticum eh risma, sic omnes sacerdotes, quoniam 20 ineinbra sunt unius sacerdotis; de quibus apostolus Petrus : Plebs, inquit, sancta, regale sacerdotium. Sane, licet breviter atque transeunter, insinuavit esse Deum Christum dicendo: Sacerdotes Dei et Christi, hoc est Patris et Filii; quamvis propter formam servi sicut hominis Alius, 25 ila etiam sacerdos Christus eflectus sit in aeternum secundum ordinem Melchisedech. De qua re in hoc opere non semel diximus 14,4

2 Col. 3, 1 i Roui. 6, 4 β Eph. 5, 14 10 Eccli. 2,7; Rom. 11 1. Cor. 10,12 88 1. Peti. 2,1) 27 Pa. 109,4

tum e 18 corp.] tempore b 27 quorum eet^ cadere B l ' enim in· quiunt (sic!) Β '« 18 et i n f e m a r u m ν i l sulpuris B e 25 n u n d u m lib.

übe* 28 legitur E ADb (ab angelis; cf. 440,10sq.; Commod. Instr. IT 39,21)

l e g i t G - B H a e g p v Hoffm.

u t sup. I. D

ci praesentia D

DE CIVÍTATE DEI h . X X . C. 16.

443

CAPUT X V I .

Le cáelo novo et terra nova. Finito auteiri indicio, quo praenuntiavit iudicandos malos, restât ut etiam de bonis dicat. lam enim explicavit quod breviter a Domino dictum est: Sic ibunt isti 5 in supplicium aeternum; sequitur ut explicet, quod etiam ibi conectitur: Insti autem in vitam aeternam. Et vidi, inquit, caelum novum et terram novam. Nam primum caelum et terra recesserunt, et mare iam non est. Isto iiet ordine, quod superbis p r e o c c u p a n d o iam dixit, vi- 10 disse se super thron um sedentem, cuius a facie fugit caelum et terra. Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro vitae, et in aeteinum ignem missis (qui ignis cuius modi et in qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui 15 Spiritus divinus ostendit), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeleribit, sicut factum est inundanarum aquarum inundatione diluvium. Illa itaq u e , ut dixi, couilagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corrupti- 20 hilibus congruebant, ardendo pcnitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus inniortalibus. mirabili mutatione convenient; ut scilicet mundus in melius innovatus apte adcommodetur hominibus etiam carne in melius innovatis. Quod autem ait: 25 Et mare iam non est: utrum máximo ilio ardore siccetur an et ipsum vertatur in melius, non facile dixerim. Caelum quippe novum et terram novam futuram legimus, de mari autem novo aliquid me uspiam legisse non recolo; nisi quod in hoc eodem libro reperitur: Tamquam 30 7

Mt.

25, 46

9

A])OC.

2 1 , 1

5 eie mss (487,28); om. τ isti] iniusti g 9 et terra mss et terra prima ν 10 ord. fiet ρ il a cuius ν; cf. 439,25 15 scire om. e ιβ Spir. om. ρ diuinitue ostenditur ρ ostendit flcire β® 19 mundanae b i l ap//te (aperte?) D ΐβ erit E "

444

S. AUGUSTINI

mare vitreum simile crystallo.

Sed tunc non de isto

fine saeculi loquebatur, nec proprie dixisse vidctur mare, sed tamquam mare. Quamvis et nunc, sicut amat prophetica locutio propriis verbis translata miscere ac sic 5 quodam modo velare quod dicitur, potuit de ilio mari dic e r e : Et mare iam non est, de quo supra dixerat: Et

exhibuit mortuos mare, qui in eo erant.

Iam enim tunc

non erit hoc saeculum vita mortalium turbulentum procellosum, quod maris nomine figuravit.

io

et

XVII. De ecclesiae glorificatone sine fine post finem. CAPUT

Et civitatem, inquit, magnam Hierusalem nouam vidi descendentem de caelo a Deo, aptatam, quasi novam nuptam ornatam marito suo Et audivi vocem magnam 15 de throno dicentem. Ecce tabernaculum Dei cum hominibus, et habitabit cum eis, et erunt ipsi populus eius, et ipse Deus erit cum eis. Et absterget omnem lacrimam ab oculis eorum; et mors iam non erit neque luctus neque clamor, sed nec dolor ullus, quia priora 20 abierunt Et dixit sedens in throno: Ecce nova facto omnia. De caelo descendere ista civitas dicitur, quoniam caelestis est gratta, qua Deus earn fecit. Propter quod ei dicit etiam per Esaiam: Ego sum Dominus faciens te. E t de caelo quidem ab initio sui descendit, ex quo per 25 huius saeculi tempus gratia Dei desuper veniente per lavacrum regenerations in Spiritu sancto misso de caelo subinde cives eius adcrescunt. Sed per iudicium Dei, quod erit novissimum per eius filium lesum Christum, tanta eius et tam nova de Dei muñere claritas apparebit, 30 ut nulla remaneant vestigia vetustatis; quando quidem et 1 Apoc. 4 , 6 ; 15,2 81 Apoc. 21, 2 sqq. 88 Esai 4 6 , 8 5 quod sup. I. Β 8 uitae e β nom. fig.] eignificatur nomine Β 16 throno] caelo π 17 absterget BAG~BDbeg ut Si nait. absterget Deus Hapv 18 sanctorum eorum ρ 19 ull. dol. Β ed. Ben. 28 ei om. b per Inai. et. die. Β 24 sui om. b 2» sed tam b — p. 446,2 atque By 8 quod g regnant D'e 6 absterget deus BHabv 7 ull. dol. H ed. Ben. abe. sit Β et] ut Β 1 ;

DE CIVITATE D E I L. XX. C. 17.

445

corpora ad incorruptionem atque inmoi'talitatem novam ex vetere corruptione ac mortalitate transibunt. Nam hoc de isto tempore accipere, quo regnat cum rege suo mille annis, inpudentiae nimiae mihi videtur, cum apertissime dicat: Absterget omnern lacrimarti ab oculis eorum; et mors iam non erit ñeque luctus neque clamor, sed nec dolor ullus. Quis vero tam sit absurdus et obstinatissima contentione vesanns, qui audeat adfirmare in huius rnortalitatis aerumnis, non dico popiilum sanctum, sed unumquemque sanctorum, qui hanc vel ducat vel ducturus sit vel duxerit vilam, millas habentem lacrimas et dolores; cum potius quanto est quisque sanctior et desiderii sancii plenior, tanto sit eius in orando fletus uberior? An non est vox civis supernae Hierusalem: Factae sunt mihi lacrimae meae panis die ac nocte, et: Lavabo per singulas noeles ledum meum, in lacrimis mets stratum meum rigàbo, e t : Gemitus meus non est absconditus a te, et: Dolor meus renovatus est? Aut vero non eius filii s u n t , qui ingemescunt gravati, in quo nolunt, spoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur moríale hoc a vita? Nonne ipsi sunt, qui primitias habentes Spiritus in semet ipsis ingemescunt, adoptionem expectantes, redemptionem corporis sui? An ipse apostolus Paulus non erat supernus Hierosolymitanus, vel non multo magis hoc erat, quando pro Israelitis carnalibus fratribus suis tristitia i Ili erat magna et continuus dolor cordi eius? Quando autem mors non erit in ista civitate, nisi quando dicetur: Ubi est, tnors, contentio tua? Ubi est, mors, aculeus tuus? Aculeus autem mortis est peccatum. Quod tunc utique non erit, quando dicetur: Ubi est? Nunc vero non quilo Pe. 41, 4 17 lb. 6, 7 18 Ib 37, 10; 38,3 20 2. Cor. 5. 4 83 Rom. 8,23 88 Rom. 9,2 M 1. Cor. 15, 66 sq. aut AB* 11 et] uel Β 14 ciuie B A - B D b v (= Oavidis); citius G1; c (= cuius) sup. I. Η; huius G s ; ciiiitatis eg Ht iff m ; om. ρ 15 panes Hp 1β in om Bp 19 gemesc. Β ingemiec. BD8 in um. ρ spoliari R(B s ?)Haegp (cf. p. 7,14); ex(s)poliari AG(,?)B'Dv (cf. p. 7,10); grauari ι 80 mortali b -lis H hoc EG* ut Tertull. Marc. 5,12 (cf. 1. Cor. 15, 53); om. veil, ν Hoff m. (cf. p. 7, 11) a sup. ras. S ; om. Hb 1 2β cordis g 20 pecc. est Be

5

10

15

20

25

30

446

S. AUGUSTINI

übet infirmus civis illius civitatis, sed idem ipse lohannes

in epistiila sua clamai: Si dixerimus,

habemus, nos ipsos seducimus

quia peccatum

non

et Veritas in nobis non

est. Et in hoc quidem libro, cuius nomea est apocalyp5 sis, obscure multa dicuntur, ut mentem legentis exerceant, et pauca in eo sunt, ex quorum manifestatione indagentur cetera cuin labore; maxime quia sic eadem inultis modis repetit, ut alia atque alia dicere videatur, cum aliter atque aliter haec ipsa dicere vestigetiir. Verum

io in his verbis, ubi ait: Absterget omnem lacrimam ab oculis eorum, et mors iam non er it ñeque lue tus ñeque

clamorj sed nec dolor ullus, tanta luce çlicta sunt de saeculo futuro et de inmortalitate atque aeternitate sanctorum (tunc enim solum atque ibi solum ista non e runt), ut 15 nulla debeamus in litteris sacris quaerere vel legere manifesta, si haec putaverimus obscura. CAPUT X V I I I .

Quid apostolus Petrus de novissimo Dei iudicio praedicarit. 20

Nunc iam videamus, quid etiam apostolus Petrus de hoc iudicio sciipserit: Venient, inquit, in novissimo die-

rum inlusione inludentes, secundum proprias concupiscentias suas euntes et dicentes: Ubi est promissum praesentiae ipsius? Ex quo enim patres dormierunt, sic 25 omnia persévérant ab initio creaturae. Latet enim illos hoc volentes, quia caeli erant olim et terra de aqua, et per aquam constituía Dei verbo, per quae, qui lune erat mundus, aqua inundatus deperiit. Qui autem nunc sunt caeli et terra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi 4 l.lo. 1,8

20 2. P e t r . 3, 3 sqq.

1 infirmile R - B D H b e g (309,30; 336,26 ; 425,9) infimus AGapvflo/fm. ipse By (cf. 415, 10; 418,30); iste AOBDHegp Hoffm.; om.m 8 decipimus Aab ? et cetera Db θ inuestig. B* IO Absterget Deus v; cf. 444,17; 445, 5 12 ull. dol. Β ed. Ben. 18 de mss; om.v 22 inlusiones b inluBores e' illudentes in illusione ρ 27 per quae (que, que) BB, D (in ras.), H(ab?)g*v (Si' ων) p e r q u â " perquêAeg'p erant D'H 1 28 tunc g* 29 ac terra b

DE CIVITATE DEI L. X X . C. 18

447

in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Hoc unum vero non lateat vos, carissimi, quia unus dies apud Dominum sicut mille anni et mille anni sicut dies unus. Non tardat Dominus promissum, sicut quidam tarditatem existimant; sed patienter fert propter vos, nolens aliquem 5 perire, sed omnes in paenitentiam converti. Veniet autem dies Domini ut fur, in quo caeli magno Ímpetu transcurrent, elementa autem ardentía resolventur et terra et quae in ipsa sunt opera exurentur. His ergo omnibus pereuntibus quales oportet esse vos in sanctis 10 conversationibus expectantes et properantes ad praesen· tiam diet Domini, per quam caeli ardentes solventur et elementa ignis ardore decoquentur? Novos vero cáelos et terram novam secundum promissa ipsius expectamus, in quibus iustitia inhabitat. Nihil hic dixit de r e s u r - 15 r e c t i o n e m o r t u o r u m , sed sane de perditione mundi huius satis. Ubi etiam c o m m e m o r a n e factum ante diluvium vid e t u r admonuisse quodam m o d o , q u a t e n u s in fine huius saeculi mundum istum periturum esse c r e d a m u s . Nani et ilio t e m p o r e perisse d i x i t , qui t u n c e r a t , m u n d u m ; 20 n e c solum o r b e m t e r r a e , verum etiam c á e l o s , quos utique istos aerios intellegimus, q u o r u m locum ac spatium t u n c aqua c r e s c e n d o superaverat. E r g o totus aut paene totus aer iste ventosus (quod caelum vel potius cáelos vocat, sed u t i q u e istos i m o s , non illos supremos, u b i sol 25 et luna et sidera constituta s u n t ) . c o n v e r s u s f u e r a t in umidam qualitatem atque hoc modo c u m t e r r a p e r i e r a t , cuius t e r r a e utique p r i o r facies fuerat deleta diluvio. Qui autem nunc sunt, inquit, caeli et terra, eodem verbo re-

positi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perditionis 30 hominum impiorum. P r o i n d e qui caeli et quae t e r r a , id e s t , qui mundus pro eo m u n d o , qui diluvio p e r i i t , ex eadem aqua repositus e s t , ipse igni novissimo r e s e r v a t u r in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Nam e t h o m i n u m p r o p t e r magnam quandam comuni tationem non 35 1 die b iniquoium b 8 deum e 4 quidern g β pacientiam e 10 uos esse Bbe 13 dequoqu. Dg 14 eius e le huius] istius B; om. ρ 18 saec. hui. g 25 superos B 1 -pernos Β* 80 die e 33 igni ipse Β 1 84 id est in diem D

448

S. AUGUSTINI

dubitai dicere perditionem futuram, cum tamen eomm quamvis in aeternis poenis sit mansura natura. Quacrat forsitan aliquis, si post factum iudicium iste mundus ardebit, antequam pro ilio caelum novum et terra nova 5 reponatur, eo ipso tempore conflagrationis eius ubi erunt sancii, cum eos liabentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit. Possumus respondere futuros eos esse in superioribus partibus, quo ita non ascendet fiamma illius incendii, quem ad modum nec unda diluvii. Talia io quippe illis inerunt corpora, ut illic sint, ubi esse voluerint. Sed nec ignem conflagrations illius pertimescent inmortales atque incorruptibiles facti, si virorum trium corruptibilia corpora atque mortalia in camino ardenti inlaesa vivere potuerunt. 16

CAPUT X I X . Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripserit de manifestatone Antichristi, cuius tempus dies Domini subsequetur.

Multas evangélicas apostolicasque sententias de divino 20 isto indicio novissimo video mihi esse praetereundas, ne hoc volumen in nimiam longitudinem provolvatur; sed nullo modo est praetereundus apostolus Paulus, qui scribens ad Thessalonicenses: Rogamus, inquit, vos, fratres, per adventum Domini nostri Iesu Christi et nostrae coniò gregationis in ipsum, ut non cito moveaminì mente neque terreamini neque per spiritum neque per verbum neque per epistulam tamquam per nos, quasi instet dies Domini, ne quis vos seducat ulto modo; quoniam nisi venerit refuga primum et revelatus fuerit homo peccati, fiiius in14 Dan. 3, 23 eq. 2quaeiitD*H 7 ait] est B 1 esse eos b 8 ascenditi D 11 pertiroescerent e li si mss; eicut D'v le Paulus om. E (item 22 b) 17 cuius—subsequetur om. E IS subsequitur ρ 81 protendaturD* (in rax.), α 25 in id ips. Hp 26 perterieam. Db 27 per noe B ' A G ' D ' e ' g ' p sec.Graec. per nos miseam B ' G ' i B D ' H a b e ' g ' v

DE CI VITATE DEI L. XX. C. 10.

449

teritus, qui adversa tur et super extoUUur supra omne, quod dicitur Deus aut quod colitur, ita ut in templo Dei sedeal, ostenlans se tamquam sit Deus. Non retinetis in memoria, quod adhuc cum esserti apud vos haec dicebantur vobis? et nunc quid detineat scilis, ut revele- 5 tur in suo tempore. Iam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat; et tunc revelabitur iniquus, quem Dominus Iesus interficiet spiritu oris sui, et evacuabit inhiminatione praesentiae suae eum, cuius est praesentia secundum io operationem satanae, in omni virtute et signis et prodigiis mendacii et in omni seductione iniquitatis his, qui pereunt, pro eo, quod dilectionem veritatis non receperunt, ut salvi fierent. Et ideo mittet Ulis Deus operationem erroris, ut credant mendacio et iudicentur omnes, 15 qui non crediderunt veritati, sed consenserunt iniquilati. Nulli dubiiim est e u m de Antichristo ista dixisse, diemque iudicii ( h u n c enim appellai diem Domini) non esse venturum, nisi ille p r i o r v e n e r i t , q u e m refugam voc a t , u t i q u e a Domino Deo. Quod si de omnibus impiis 20 inerito dici p o t e s t , quanto magis de i s t o ! Sed in quo tempio Dei sit s e s s u r u s , i n c e r t u m e s t ; u t r u m in illa ruina templi, quod a Salomone r e g e c o n s t r u c t u m e s t , an vero in ecclesia. Non enim templum alicuius idoli aut daem o n i s templum Dei apostolus d i c e r e t . Unde nonnulli non 25 ipsum p r i n c i p e m , sed universum quodam modo corpus e i u s , id est ad e u m p e r t i n e n t e m homi nu m ìmiltitudinem, simul cum ipso suo principe h o c loco intellegi Antic h r i s t u m volunt; rectiusque putant etiam L a t i n e dici, sicut in G r a e c o e s t , non in tempio Dei, sed in templum 30 Dei sedeat, tamquam ipse sit temphim Dei, quod est ecclesia; s i c u t d i c i m u s : „ S e d e t in a i n i c u m " , id e s t velut 1« 2. T h e s a . 2, 1 sqq. 1 Graece: n&v το λιγόμινον'! 3 oetendens D ' g 4 m e m o r i a m D b c u m a i l h . H p d i c e b a n t u r Β A ρ E m v Claroni, dicebam/// β dieebam'BDHabgEP'v 5 qui b u t j e t b 7 modo qui Β 1 lOest om. B 1 14 m i t t i t g 15 e t j ut e 1$ die/que S ' e Î7 a d e u n d e m g

450

S. AUGUSTINI

amicus, vel si quid aliud isto locutionis genere dici solet. Quod autem ait: Et nunc quid detineat scitis, id e s t , quid sit in mora, quae causa sit dilationis eius, ut reveletur in suo tempore, scitis: quoniam scire illos dixit, 5 aperte hoc dicere noluit. E t ideo nos, qui nescimus quod illi sciebant, pervenire cum labore ad id, quod sensit apostolus, cupimus nec valemus; praesertim quia et illa, quae addidit, hunc sensum faciunt obscuriorem. Nam quid e s t : lam enirn mysterium iniquitatis operatur. 10 Tantum qui modo tenet teneat, donee de medio fiat; et tunc revelabitur iniquusl E g o prorsus quid dixerit me fateor ignorare. Suspiciones tamen hominum, quas vel audire vel legere potui, non tacebo. Quidam putant hoc de imperio dictum fuisse Romano, 16 et propterea Paulum apostolum non id aperte scribere voluisse, ne calumniam videlicet ineurreret, quod Romano imperio male optaverit, cum speraretur aeternum; ut hoc quod dixit: lam enim mysterium iniquitatis operatur, Neronem voluerit intellegi, cuius iam facta velut Anti20 christi videbantur. Unde nonnulli ipsum resurrecturum et futurum Antichristum suspicantur; alii vero nec occisum putant, sed subtractum potius, ut putaretur occisus, et vivum occultari in vigore ipsius aetalis, in qua fuit, cum crederetur e x t i n e t u s , donec suo tempore reveletur •25 et restituatur in regnum. Sed multum mihi mira est haec opinantium tanta praesumptio. Illud t a m e n , quod ait apostolus: Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat, non absurde de ipso Romano imperio creditur dictum, tamquam dictum sit: „Tantum qui modo imperat 30 imperet, donec de medio fiat", id est de medio tollatur. Et tunc revelabitur iniquus, quem significal i Antichristum nullus ambigit. Alii vero et quod a i t : Quid detineat scitis et mysterium operari iniquitatis non putant dictum nisi de malis et fictis, qui sunt in ecclesia, donec per35 veniant ad tantum n u m e r i m i , qui Antichristo magnum populum faciat; et hoc esse mysterium iniquitatis, quia 8 eius om. D β eentit β 8 addit g 10 q u o D ' p 11 n u n c β 26 e t ] u t g inatit. D 27 q u o ρ 8 2 e t om. D g 88 o p e r a t u r g

DE CIVITATE DEI L. XX. C. 19.

451

videtur occultum; hortari autem apostolum fideles, nt in fide quam tenent tenaciter perseverali, dicendo: Tantum

qui modo tenet teneat,

donee de medio fiat, hoc est,

donee exeat de medio ecclesiae niysterium iniquitatis, quod nunc occultum est. Ad ipsum enim mysterium pertinere 5 arbitrantur, quod ait in epistula sua Iohannes evangelista:

Pueri, novissima hora est; et sictit audistis, quod Antichristus sit venturus, nunc autem Antichristi multi facti sunt; unde cognoscimus quod novissima sit hora. Ex nobis exierunt; sed non erant ex nobis. Quod si fuis- io sent ex nobis, permansissent utique nobiscum. Sicut

ergo ante finem in hac hora, inquiunt, quam Iohannes novissimam dicit, exierunt. multi haeretici de medio ecclesiae, quos inultos dicit Antichristos: ita omnes tunc inde exibunt, qui non ad Christum, sed ad ilium novissimum 15 Antichristum pertinebunt, et tunc revelabitur. Alius ergo sic, alius autem sic apostoli obscura verba coniectat; quod tamen eum dixisse non dubium est: non veniet ad vivos et mortuos iudicandos Christus, nisi prius venerit ad seducendos in anima mortuos adversarius eius 20 Antichristus; quamvis ad occultum iam iudicium Dei pertineat, quod ab ilio sediicentur. Praesentia quippe eius

erit, sicut dictum est, secundum operationem satanae in omni virtute et signis et prodigiis mendacii et in omni seductione iniquitatis his, qui pereunt. Tunc enim sol- 25 vetur satanas et per ilium Antichristum in omni sua virtute mirabiliter quidem, sed mendaciter operabitur. Quae solet ambigi utrum propterea dicta sint signa et prodigia mendacii, quoniam mortales sensus per phantasmata decepturus est, ut quod non facit facere videatur, an quia 30 ilia ipsa, etiamsi erunt vera prodigia, ad mendacium pertrahent credituros non ea potuisse nisi divinitus fieri, virtutem diaboli nescientes, maxime quando tantam, quan11 X. Io. 2 , 1 8 sq. 81 perueniat ρ 86 est b — 1 h ort a t a r b 5 tunc b i s ora g ; 01». β 18 c o n i e c t a t B 0 B D e p E v - t a n t A H & b H o f f m . 20 eins om. b 88 sunt D l b , β (corr.) 82 n e c e a D* (in ras.); e a om. b

452

5

10

15

20

S. AUGUSTINI

tarn numquam habuit, acceperit potestatem. Non enini quando de cáelo ignis cecidit et tantani familiam cum taiitis gregibus pecorum sancti lob uno Ímpetu absumpsit et turbo inruens et domum deiciens filios eius occidit, phantasmata fuerunt; quae tarnen fuerunt opera satanae, cui Deus dederat hanc potestateni. Propter quid horum ergo dicta sint prodigia et signa mendacii, tunc potius apparebit. Sed propter quodlibet horum dictum sit, seducentur eis signis atque prodigiis, qui seduci merebunt u r , pro eo quod dilectionem, inquit, veritatis non receperunt, ut salvi fierent. Nec dubitavit apostolus adderò ac dicere: Ideo mittet illis Deus operationem err oris ut credant mendacio. Deus enim mittet, quia Deus diabolum Tacere ista permittet, iusto ipse iudicio, quamvis f'aciat ille iniquo malignoque Consilio. Ut iudicentur, inquit, omnes, qui non crediderunt veritati, sed consenserunt iniquitati. Proinde iudicati seducentur et seducti iudicabuntur. Sed iudicati seducentur illis iudiciis Dei occulte iustis, iuste occultis, quibus ab initio peccati rationalis creaturae numquam iudicare cessavit; seducti autem iudicabuntur novissimo manifestoque iudicio per Christum Iesum, iustissime iudicaturum, iniustissime iudicatum.

CAPUT X X . apostolus in prima ad eosdem epistula de 25 resurrectione docuerit mortuorum. Sed hic apostolus tacuit de rcsurrectione mortuorum; ad eosdem autem scribens in epistula prima: Nolumus, inquit, ignorare vos, fratres, de dormientibus, ai non coni ristemini, sicut et ceteri, qui spetn non habent. 30 Nam si credimus, quod Iesus mortuus est et. resurr exit: ila et Deus eos, qui dormierunt per lesum, adducet cum ilio. Hoc enim vobis dicimus in verbo Domini, quia nos vívenles, qui reliqui sumus in adventum Domini, non Quid

idem

l nequam b β quod BDg ! p 7 signa et prod. Β 12 ac] et Bv 14 permittit e et iusto D ipso Bep ille fac. ρ 20 cessabit D'Hb 24 in prima] paulus ρ epist. secunda ρ 26 doc. mort, ig mort. doc. pqvE ¿ o . 1 ' 5 31 cum eo ~HvE v 82 uobis om. B 1 33 aduentu BD'H

453

DE « V I T A T E DEI L. XX. C. 20.

praeveniemus eos, qui ante dormierunt; quoniam ipse Dominus in iussti et in voce archangeli et in tuba Dei descendet de cáelo, et mortui in Christo resurgent primo; deinde nos viventes, qui reliqui sumus, simul cum Ulis rapiemur in nubibus in obviam Christo in aera, et 5 ita semper

cum Domino

erimus.

Haec verba apostolica

resurrectionem mortuorum futuram, quando veniet Christus, utique ad vivos et mortuos iudicandos, praeclarissime ostendunt. Sed quaeri solet, utrum illi, quos hic viventes inventurus est Christus, quorum personam in se atque illos, qui tunc secum vivebant, transfìgurabat apostolus, numquam ouinino morituri sint, an ipso tempori» puncto, quo cum resurgentibus rapientur in nubibus in obviam Christo in aera, ad inmortalitatem per mortem mira celeritate transibunt. Nequfc enim dicendum est fieri non posse, u t , dum per aera in sublime portantur, in ilio spalio et moriantur et revivescant. Quod enim ait: Et ita semper cum Domino erimus, non sic accipiendum est, tamquam in aere nos dixerit semper cum Domino esse mansuros; quia nee ipse utique ibi manebit, quia veniens transiturus est; venienti quippe ibitur obviam, non manenti; sed ita cum Domino erimus, id est, sic erimus liabentes corpora sempiterna, ubicumque cum ilio fuerimus. Ad hunc autem sensuin, quo existimeimis etiam illos, quos hie vivos inventurus est Dominus, in ipso parvo spalio et passuros mortem et accepturos inmortalitatem, ipse apostolus nos videtur urgere, ubi dicit: In Christo omnes vivificabuntur ; cum alio loco de ipsa loquens resurrectione corporum dicat: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur. Quo modo i g i t u r , quos viventes β 1. TheBB. 4, 1 2 ( 1 3 ) s q q .

8» l.Cor. 1 5 , 2 2

81 Ib. 86

2 et in voce] et om. D b E see. Gr. 3 descendit b E " primo B A p v (πρώτον) primi G ~ B D H a b e g & Christi Hoffm. (falso) β semper om. A cum Dom. om. e ì fut. mort, b Dominus Christus ν 11 personas B E ' IS sunt B l D b ed. Ben. 1» in* om. Hp 17 per om. β 18 reuiuisc. B D ' H 81 qua uen. e 22 obitur H e 1 ! itur e 25 existimam. B ( S ' ? ) 28 urguere O 31 nisi prius A ~ H

10

15

20

25

30

454

5

io

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

hic Christus inveniet, per inmortalitaLem in ilio vivificabuntur, etsi non moriantur, cum videamus propter hoc esse dictum: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur ? Aut si recte non dicimus seminari nisi ea corpora hominum, quae meriendo quoquo modo revertuutur in terram (sicut sese habet etiam ilia in transgressorem pattern generis humani divinitus prolata sententia: Terra es et in terram ibis): fatendum est is tos, qiios iiondum de corporibus egressos cum veniet Christus inveniet, et istis verbis apostoli et illis de genesi non teneri; quoniam sursum in nubibus rapti non utique seminantur, quia nec eunt in terram nec redeunt, sive nullam prorsus experiantur mortem sive paululum in aere moriantur. Sed aliud rursus occurrit, quod idem dixit apostolus, cum de resurrectione corporum ad Corinthios loquer e t u r : Omnes resurgemus, vel sicut alii codices habent: Omnes dormiemus. Cum ergo nec resurrectio fieri, nisi mors praecesserit, possit, nec dormitionein possimus ilio loco intellegere nisi mortem: quo modo omnes vel dormient vel resurgent, si tam multi, quos in corpore inventurus est Christus, nec dormient nec resurgent? Si ergo sanctos, qui reperientur Christo veniente viventes eique in obviam rapientur, crediderimus in eodem raptu de mortalibus corporibus exituros et ad eadein mox inmortalia redituros, nullas in verbis apostoli patiemur angustias, sive ubi dicit: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur, sive ubi dicit: Omnes resurgemus aut: Omnes dormiemus; quia nec illi per inmortalitatem vivificabuntur, nisi, quamlibet paululum, tamen ante moriantur, ac per hoc et a resurrectione non erunl alieni, quam dormilione praecedunt, quamvis brevissima, non tamen nulla. Cur autem nobis incredibile videatur illam multi8 Gen. 3,18 1β 1. Cor. 16, 61 ; cf. CE 67, 334, 20 sqq.; Tertull. Resurr. c. 42; Hieron. Ep. 119 c. 7 (CE 65); Comm. in Esai. c. 61 S nisi priue A l e ; cf. 453,31 6 quo modo b reuertentur g β se H*e 7 partem Β 1 14 dicit ρ 16 mortnorum Ab 18 possit post fieri (17) ν poesumus b 28 repperiuntur S Η e 28 rapiuntur g 27 nisi priue A ~ 81 ut ed. mss (praecedent a) ; dormitio praecedit •

DE CIVITATIS DEI L. XX. C. 20.

455

tudinem corporum in aere quodam modo seminari atque ibi protinus inmortaliter atque incorruptibiliter revivescere, cum credamus, quod idem ipse apostolus apertissime dicit, in ictu oculi fnturam resurrectionem et in membra sine fine victura tanta facilitate tamque inaestimabili velo- & citate redituriim antiquissimorum cadaverum pulverem? Nec ab illa sententia, qua homini dictum e s t : Terra es et in terram ibis, futuros illos sanctos arbitremur inmunes, si eorum morientium in terram non reccident corpora, sed, sicut in ipso raptu morientur, ita et resurgent, 10 dum feruntur in aera. In terram quippe ibis est „in hoc ibis amissa vita, quod eras antequam sumerrs vitami"; id est, hoc eris exanimatus, quod eras antequam esses animatus (terrae quippe insufflavit Deus in faciem flatum vitae, cum factus est homo in animam vivam); tamquam 15 diceretur: „ T e r r a es animata, quod non eras; terra eris cxanimis, sicut e r a s " ; quod sunt et antequam putrescent omnia corpora mortuoruni; quod eriint et illa, si morientur, ubicumque moriantur, cum vita carebunt, quam continuo receptura sunt. Sic ergo ibunt in terram, quia ex 20 vivi* hominibus terra e r u n t , quem ad modum it in ciner e m , quod fit cinis; it in vetustatem, quod fit vetus; it in testam, quod ex luto fit testa; et alia sescenta sic loquimur. Quo modo autem sit futurum, quod nunc pro nostrae ratiunculae viribus utcumque conicimus, tunc erit 25 potius, ut nosse possimus. Resurrectionem quippe mortuoruni fu tu rain et in carne, quando Christus ventiirus est vivos iudicaturus et mortuos, oportet, si Christiani esse volumus, ut credamus; sed non ideo de liac re inanis est fides nostra, si, quem ad modum futura sit, per- 80 fecte conprehendere non valennis. Verum iam, sicut promisimus, de hoc iudicio • 1 • Cor. 15,52

32 Cf. p. 410, 26

6 tamquam g 9 in terra B H E reccident B E ' (cf. 286,17) recedent b recedunt g recident B D H (reti.?) νHoffm. 10 moriantur g resurgunt ρ 11 feruntur K Â G ' B D H b e E ferentur(agp?) vHoffm, in1 om.g est] et e; id est Db ISexamin.B Hquidemb 19 continua b 30 e i e , ti sq. ii g (ter) 2β quippe om.D'a 1 27 et] esse By 29 ut] et e* 82 supra om. B - B D H g p Wey. (recte'/)

456

S. AUGUSTINI

Dei novissimo etíam prophetici ve te re« libri quid praenuntiaverint, quantum satis esse videbitur, debemus estendere; quae, sicut arbitrer, non tanta mora necesse erit tractari et exponi, si istis, quae praemisimus, lector cura5 verit adiuvari. CAPUT X X I .

Quid Esaias propheta de mortuorum resurrectione et de retributìone iudicii sit loculus. Propheta Esaias: Resurgent, inqiiit, mortui et resur10 gent qui erant in sepulcris, et laetabuntur omnes qui sunt in terra; ros enim, qui abs te est, sanitas Ulis est; terra vero impiorum cadet. Totiim illud superius ad resurrectionem pertinet beatorum. Quod autem ait: Terra vero impiorum cadet, bene intellegitur dictum: „Corpora 15 vero impiorum ruina damnations excipiet." lain porro si de bonorum resurrectione quod dictum est diligeiiliiis et distinctius velimus intueri, ad primam referendum est quod dictum e s t : Resurgent mortui; ad secundam vero quod sequitur: Et resurgent qui erant in sepulcris. lain 20 si et illos inquiramus sanctus, quos hie vivos inventurus est Dominus, eis congrue deputabitur quod adiunxit: Et

laetabuntur omnes qui sunt in terra; ros enim, qui abs te est, sanitas Ulis est. Sanitatem loco isto inmortalita-

tem rectissime accipimus; ea namque est pienissima sani25 las, quae non reficitur ali mentis tamquam cotidianis medicamentis. Item de iudicii die spern prius dans bonis, deinde terrens malos idem propheta sic loquitur: Haec

dicit Dominus: Ecce ego declino in eos ut flumen pacts et ut torrens inundans gloriam gentium. Filii eorum 30 super umeros portabuntur et super genua consolabuntur. Quem ad modum si quem mater consoletur, ita ego vos 1» Eaai. 26,19 lOeruntAe i l sunt] erant ρ super terram Aab e s t i l l i s a e U vero om. a 16 Iam om. E 1 18 diet, est diligentius 1) 19 et] ut b erunt A 28 super terram ab 28 ili. san. e est illis Β 24 certiss. b 27 terreois bg malie b eicut e Si quam g"

DE CIVITATIS DEI L. XX. C. 21.

457

consolabor; et in Hierusalem consolabimini, el videbitis, et gaudebit cor vestrum et ossa vestra ut herba exorientur. Et cognoscetur manus Domini colentibus eum, et comminabitur contumacibus. Ecce enim Dominus ut ignis veniet, e{ ut tempestas currus eius, reddere in in- δ dignatione vindictam et vastalionem in flammei ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis terra et in gladio eius omnis caro; multi vulnerali erunt a Domino. In

bonorum promissione Humen pacis prol'ecto abundantiam pacis illius debemus accipere, qua niuior esse non possit. Hac utique in (ine rigabimur; de qua in praecedcnti libro abundanter loculi sumus. Hoc ilumen se in eos declinare (licit, quibus lantani beatitudinem pollicetur, ut intellegamus in illius felicitatis regione, quae in caelis est, hoc Ilumine omnia satiari; sed quia et terrenis corporibus pax incorruptionis atque inmortalitatis inde influet, ideo declinare se dixit hoc flunien, ut de supernis quodam modo etiam inferiora peiTundat el homines aequales angelis reddat. Hierusalem quoque, 11011 illam quae servit cum liliis suis, sed liberam matrem nostrani inlellegamus secundum apostoluin aeternam in caelis. Ibi post labores aerumuaruni curarumque mortaliuni consolabimur, lamquam parvuli eius in umeris geriibusque portati. Rudes enim nos et novos blandissimi* adiuloriis insolita nobis beatitudo ilia suscipiet. Ibi videbimus, et gaudebit cor nostrum. Nec expressit quid videbimus; sed quid nisi Deum? lit inipleatur in nobis promissum evangelicum:

Beati mundicordes,

quoniam

ipsi Deum videbunt,

et

10

15

2a

25

omnia ilia, quae nunc 11011 videnius, credentes aulem pro modulo capacitatis huinanae longe minus quam su ut atque 30 incomparabiliter cogitamus. Et videbitis, inquit, et gaudebit cor vestrum. Hie creditis, ibi videbitis. Sed

quoniam dixit:

8 Esai. 66,12 sqq.

Et gaudebit

gi Gal. 4 , 2 6

cor vestrum,

ne

88 Mt. 5 , 8

ï eicut ed. Ben. 5 in sup. I. D β In om, g 8 multis uulnerab l J d i c i t ^ v ut om. g 21 eternü g 25 et ibi D uiuimua D 1 ï8 mundicordes B, H 1 (s sup. I), e'g» (cf. 627,16) mundi cordis g 1 mundo c o r d e s B A i 1 mundi c o r d e O ' ^ ' H ' e 1 mundo corde G 'D a bpv

458

S. AUGUSTINI

p u t a r e m i i s illa

bona

spiritum p e r t i n e r e :

rientur;

Hierusalem

Et ossa,

ad nostrum

inquit,

tantummodo

vestra ut herba exo-

ubi r e s u r r e c t i o n e m c o r p o r u m s t r i n x i t , velut quod non dixerat r e d d e n s ; ñeque eiiim c u m viderimus fiel, sed 5 c u m f u e r i t facta videbimus. Nam e t de caelo novo ac terra nova iam supra d i x e r a t , dum e a , quae sanctis prom i t t u n t u r in fine, saepe ac multiformiter diceret. Er it, inquit, caelum novum et terra nova, et non erunt memo-

res priorum, nec ascendet in cor ipsorum, sed laetitiam 10 et exultationem inventent in ea. Ecce ego faciam Hierusalem exultationem et populum meum laetitiam; et exultabo in Hierusalem et laetabor in populo meo; et ultra non audietur in ilia vox fletus, et c e t e r a , quae quidam ad illos carnales mille annos r e f e r r e conantur. 15 L o c u t i o n e s enim tropicae propriis p r o p h e t i c o m o r e misc e n t u r , ut ad i n l e l l e c t u m spiritalein intentio sobria cum quodam utili ac salubri labore p e r v e n i a t ; pigritia vero carnalis vel ineruditae atque i n e x e r c i t a t a e tarditas m e n t i s c o n t e n t a litterae superficie nihil putat interine r e q u i r e n 20 dum. Haec de p r o p h e t i c i s verbis, quae ante istuin l o c u m scripta s u n t , satis dixerim. In hoc autem loco, linde ad illa digressi s u m u s , cum d i x i s s e t : Et ossa vestra ut herba exorientur, ut r e s u r r e c t i o n e m c a r n i s q u i d e m , sed tarnen b o n o r u m se n u n c c o m m e m o r a r e m o n s t r a r e t , a d i u n x i t : Et 25 cognoscetur manus Domini colentibus eum. Quid e s t h o c nisi manus distinguen tis c u l t o r e s suos a c o n t e m p t o r i bus s u i s ? De quibus sequentia c o n t e x e n s : Et comminabitur, i n q u i t , contumacibus, sive, ut ait. alius i n t e r p i e s , incredulis. Nec t u n c c o m m i n a b i t u r , sed quae n u n c diso c u n t u r m i n a c i t e r , t u n c efficaciter implebuntur. Ecce enim

Dominus, i n q u i t , ut ignis veniet et ut tempestas currus eins, reddere in indignatione vindictam et vastationem 18 Esai. 6 6 , 1 7 sqq.

t inquit om.e1 exorirent. B 1 S etringit Β instrincxit D inetruxit b 7 multipliciter b 9 ascendet (adsc.) mss plerr. (cf. 556,22; Graeee: ¿néX9f¡) ascendent B D ' v 14 quidem S 1 IS ut sup. I. Ό 17 coquam g perueniantDb 18 uelut De inerudita., inexercitata b 2β munue b SS ut alius interpretatus est b

DE CIVITATE DEI L. XX. C. 21.

459

in fiamma ignis. In igne enim Domìni iudicabitur omnis Ierra et in gladio eius omnis caro; multi vulnerati erunt a Domino. Sive igne sive tempestate sive gladio poenam iudicii significai; quando quidem ipsum Dominum quasi ignem dicit esse venturum, eis profecto quibus poenalis erit eins adveiitus. Currus vero eius (nam pluraliter died sunt) angelica ministeria non inconvenienter accipiinus. Quod autem ait omnem terram et omnem cameni in eius igne et gladio iudicari, non etiam hic spiritales inlellegamus et sanctos, sed terrenos atque carnales, de qiialibus dictum est: Qui terrena sapiunt, e t : Sapere secundum carnem mors est; et quales omnino caro appellantur a Domino, ubi dicit: Non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quoniam caro sunt. Quod vero hic positum est: Multi vulnerati erunt a Domino, istp fìet vulnere mors secunda. Potest quidem et ignis et gladius et vulnus accipi in bono. Nam et ignem Dominus velie se dixit mittere in mundum, et visae sunt illis linguae divisae velut ignis, quando venit Spiritus sanctus, e t : Non veni, inquit idem Dominus, pacem mittere in terram, sed gladium, et sermonem Dei dicit scriplura gladium bis acutum propter aciem geminam testamentorum duorum, et in cantico canticorum caritate se dicit sancta ecclesia vulneratam, velut amoris impetu sagittatam. Sed hic cum legimus vel audimus ultorem Dominum esse venturum, quem ad modum liaec intellegenda sint, d a rum est.

5

io

15

20

25

Deinde breviter commemoratis eis, qui per hoc iudiciuin consumentur, sub figura ciborum in lege ve tere vetitorum, a quibus se non abstinuerunt, peccatores im- 30 8 Eeai. 6(5,16 sq. il Phil. 3, 19 18 Rom. 8, β 14 Gen. 6, 3 18 Le. 12,49 19 Aot. 2,3 21 Mt. 10, 34 β« Hebr. 4,12 84 Cant. 2, ó 29 tum b sa in sup. I. D* — 1 In om. g (457, 6) enî zeli dñi a iudicabuntur Β 1 4 quidam Dmare. Dom. om. b dm Η β nam] qui Β ; D H e c r e d i d i t B a b g p v i 7 o / f m . » î p o e u i t B Î 4 cred.eseee i l fide recta non t i m e r e t D falsum est ep M a n t e q u a m fieret K A O B , D ( - q u a m sup. I., m. 1 ?),Hegp ; ante f a c t u m q u a m fieret" ; ante fieret a b ; ante fuerat ν

DE CIVITATB DEI L. X X I I G 6.

563

quod sit r e c e p t a s in déos, c r a l i t u m tenent litterae, non factum docent. Nullis quippe r e r u m mirabilium signis id ei vere provenisse monstratur. Lupa quippe illa nutrix, quod videtur quasi magnum extitisse p o r t e n t u m , quale aut quantum est ad demonstrandum d e u m ? Certe enim etsi non meretrix fuit lupa illa, sed bestia, cum commune fuerit a m b o b u s , fiater tarnen eins non habetur deus. Quis autem prohibitus est aut Romulum aut Flerculem aut alios tales homines deos dicere et mori maluit quam non dicere? Aut vero aliqua gentium colerei inter déos suos Romulum, nisi Romani nominis metus cogeret? Quis porro numeret, quam multi quantalibet saevitia crudelitatis occidi quam Christum Deum negare m a l u e r u n t ? Proinde metus quamlibet levis indignationis, quae ab animis Romanorum, si non fieret, posse putabatur existere, compellebat aliquas civitates positas sub iure Romano tamquam deum colere Romulum; a Christo autem Deo non solum colendo, verum etiam confitendo tantam per orbis terrae populos martyrum niultitudinem metus revocare non potuit non levis offensionis animoruin, sed inmensarum variarumque poenarum et. ipsius mortis, quae plus ceteris formidatur. Ñeque tunc civitas Christi, quamvis adhuc peregrinaretur in terris et haberet. tarnen magnorum agmina populorum, adversus impíos persecutores suos pro temporali salute pugnavit; sed potius, ut obtineret aetern a m , non repugnavit. Ligabantur includebantur, caedebantur torquebantur, urebantur laniabantur, trucidabantur — et multiplicabantur. Non erat eis pro salute pugnare nisi salutem pro Salvatore contemnere. Scio in libro Ciceronis tertio, nisi fallor, de re puso C. 23. S vere oui. A 8 est in marg. 0 12 enumer. Β 13 dñm D 1β cöpellabat · 18 tantum Β 18 sq. per Orbis terrae · per orbem terrae BABDH reìl. ν ; cf. 565,25sq. l» populos B ' A ' e p ; populus H ' i ' ; o m , 0 " B D H a b g v martirium A1 g multitudine BAH metus oro. H metuü Β SO occasionis Β ; sed cf. 14 ; 562,14 in menBuram be 1 21 sed et D S3 peregrinatur g se caedeb. om. g 27 trucid. cruciabantur β

6

io

15

20

25

30

564

6

10

15

20

26

30

S. AUGUSTINI

blica disputati nullum bellum suscipi a civitate optima, nisi aut pro fide aut pro salute. Quid autem dicat pro salute vel intellegi quam salutem velit, alio loco demonstrans: „Sed his poenis, inquit, quas etiam stoltissimi sentiuut, egestate exilio, viuculis verberibus, elabuntur saepe privati oblata mortis celeritate; civitatibus autem mors ipsa poena est, quae videtur a poena siiigulos vindicare. Debet enim constituía sic esse civitas, ut aeterna sit. Itaque nullus interims est rei publicae naturalis, ut hominis, in quo mors non modo necessaria est, verum etiam optanda persaepe. Civitas autem cum tollitur, deletur, exlinguitur; simile est quodam modo, ut parva magnis conferamus, ac si omnis hic nuindus intereat et concidat." Hoc ideo dixit Cicero, quia inundum non interiturum cum Piatonicis sentit. Constat ergo euin pro ea salute voluisse bellum suscipi a Civita te, qua fit ut maneat hic civitas, sicut dicit, aeterna, quamvis morientibus et nascentibus singulis, sicut perennis est opacitas oleae vel lauri atque huius modi ceterarum arborum siugulorum lapsu ortuque foliorum. Mors quippe, ut dicit, non hominum singulor u m , sed universae poena est civitatis, quae a poena plerumque singulos vindicat. Unde merito quaeritui·, utrum recte fecerint Saguntini, quando uuiversam civitatein suam interire maluerunt quam lidem frangere, qua cum ipsa Romana re publica tenebantur; in quo suo facto laudantur ab omnibus terrenae rei publicae civibus. Sed quo modo huic disputationi possent oboedire, non video, ubi dicitur nullum suscipiendiun esse bellum nisi aut pro (ïde aut pro salute, nec dicitur, si in unum simui periculum ita duo ista concurrerint, ut teneri alterum sine alterius emissione non possi!., quid sit potius eligenduiu. Profecto enim Saguntini si salutem eligerent, fides eis fuerat descienda ; si fides tenenda, amittenda utique salus, sicut factum est. Salus autem civitatis Dei talis est, 6 uinclie e J poena om. g · Itaque] ita Β 18 eie g hic om. e 17 dicit om. H g 18 perhenn.Hp ï l poenç est D a om. D ì& Romana om.B1 se hominibuB Gbv «7 poeeint D* (i in ras.) 88 deaer.] diieerenda B 1 ; neglegeDda β1 S4 eicut et y

DE «VITATE DEI L. XXII. C. 6. 7.

565

ut cum fide ac per fidem teneri vel potius adquirí possit; fide autem perdita ad earn quisque venire non possit. Quae cogitatio firmissimi ac patientissimi cordis tot ac tantos martyres fecit, qualem ne u n u m quidem habuit vel habere potuit quando est deus creditus Romulus. 5

CAPUT V I I .

Quod ut mundus in Christum crederet, virtutis fuerit divinae, non persuasionis humanae. Sed valde ridiculum est de Romuli falsa divinitate, cum de Christo Ioquimur, facere mentionem. Verum tamen cum sescentis ferme aniiis ante Ciceronem Romulus fuerit atque illa aetas iam fuisse doctrinis dicatur exculta, u t quod fieri non potest omne r e s p u e r e t : quanto magis post sescentos annos ipsius tempore Ciceronis maximeque postea sub Augusto atque Tiberio, eruditionbus utique temporibus, resurrectionem carnis Christi atque in caelum ascensione»!, tamquam id quod fieri non potest, mens humana ferre non posset eludensque ab auribus cordibusque respueret, nisi earn fieri potuisse atque factam esse divinitas ipsius veritatis vel divinitatis Veritas et contestantia miraculorum signa monstrarent; ut terrentibus et contradicentibus tam multis tamque magnis persecutionibus praecedens in Christo, deinde in ceteris ad novum saeculum secutura resurrectio atque inmortalitas carnis et fidelissime crederetur et praedicaretur intrepide et per orbem terrae pullulatura fecundius cum martyrum sanguine sereretur. Legebantur enim praeconia praecedentia p r o p h e t a r u m , concurrebant ostenta v i r t u t u m , et persuadebatur Veritas nova consuetudini, non contraria rationi, donee orbis terrae, qui persequebatur f u r o r e , sequeretur fide. 16 agusto g tyber. Β D R a t q u e erud. Β 1 1» f a c t u m g i l m o n e t r a r e t D 1 22 et conterentibus H g 1 28 proced. ρ 27 p r a e cordia B 1

io

15

20

25

30

566

S. AUGUSTINI

CAPUT

Vili.

De miraculis, quae ut mundus in Christum crederet sunt et fieri mundo credente non desinunt.

facta

C u r , i n q u i u u t , n u n c ilia m i r a c u l a , quae praedicatiä 5 facta e s s e , non flunt? Possein quidem dicere necessaria f u i s s e , priusquain c r e d e r e t m u n d u s , ad hoc u t c r e d e r e i inundus. Quisquís adluic prodigia ut credat inquirit, mag n u m e s t ipse prodigium, qui mundo c r e d e n t e non c r e dit. V e r u m h o c ideo die,lint, ut n e c t u n e illa miracula 10 facta fuisse c r e d a n t u r . Unde ergo tanta fide C h r i s t u s u s q u e q u a q u e cantatur in caelum cum c a r n e s u b l a t u s ? Unde temporibus eruditis e t o m n e quod fieri non potest respiicntibus sine ullis miraculis nimiiim m i r a b i l i t e r incredibilia credidit m u n d u s ? An forte credibilia fuisse e t 15 ideo eredita esse dicturi s u n t ? C u r ergo ipsi non c r e dimi? B r e v i s e s t igitur nostra c o m p l e x i o : Aut incredibilis rei, quae non videbatur, alia iiicredibilia, quae tarnen liebant et v i d e b a n t u r , f e c e r u n t (idem; aut c e r t e res ita c r e d i b i l i s , ut iiullis quibus p e r s u a d e r e t u r miraculis in20 d i g e r e t , istorimi nimiam redarguii infidelitatem. Hoc ad refellendos vanissimos dixerim. Nam facta esse multa m i r a c u l a , quae adtestarentur illi uni grandi salubrique niiraculo, quo Christus in caelum c u m c a r n e in qua r e s u r r e x i t ascendit, n e g a r e non possumus. In eisdem quippe 25 veracissimis libris c u n e t a c o n s c r i p t a s u n t , e t quae facta s u n t , et p r o p t e r quod c r e d e n d u m facta sunt. H a e c , ut fidem f a c e r e n t , i n n o t u e r u n t ; haec p e r fidem, quam fecer u n t , multo clarius iimotescunt. L e g u n t u r quippe in pop u l i s , ut c r e d a n t u r ; n e c in populis tarnen nisi eredita 30 l e g e r e n l i i r . Nam etiam n u n c fiunt miracula in eius nom i n e , sive p e r s a c r a m e n t a eius sive p e r orationes vel m e m o r i a s s a n c t o r u m e i u s ; sed non eadem claritate inlustrantur, ut tanta quanta illa gloria diflamentur. Canon quippe sacraruin l i t t e r a r u m , q u e m definitum esse oporte35 bal, illa facit ubique r e c i t a r i et m e m o r i a e c u n c t o r u m in6 poseim g 8 credenti g 16 ipsi ergo e g 18 fiebant] sciebantur ρ 22 miraculo l-o ex a corr.) e quae — miraculo (23¡ om. β

DE CIVITATE DEI L. XX1L C. 8.

567

haerere populorum; haec autem ubicumque fnint, ibi sciuntur vix a tota ipsa civitate vel quocumque commanentium loco. Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciunt ignorantibus ceteris, maxime si magna sit civitas; et quando alibi aliisque narran t u r , non tanta ea commendai auctoritas, ut sine difficultate vel dubitatione credantur, quamvis Christianis fidelibus a fidelibus indicentur. Miraciiluni, quod Mediolani factum est, cum illic essemus, quando inluminatus est caecus, ad multorum notitiam potuit pervenire, quia et grandit est civitas et ibi erat tunc imperator et inmenso populo teste res gesta est concurrente ad corpora ínartynim Protasii et Gervasii; quae cum laterent et penitus nescirentur, episcopo Ambrosio per somnium revelata reperta sunt; ubi caecus ille depulsis veteribus tenebrie diem vidit. Apud Carthaginem autem quis novit praeter admodum paucíssiinos salutem, quae facta est Innocentio, ex advocate vicariae praefectnrae, ubi nos interfuimus et oculis aspeximus nostris? Venientes enim de transmarinis me et fratrem meum Alypium, nondum quidem clericos, sed iam Deo servientes, ut erat cum tota domo sua religiosissimus, ipse susceperat, et apud eum tune habitabamus. Curabatiir a mediéis fístulas, quas numerosas atque perplexas habuit in posteriore atque ima corporis parte. Iam secuerant eum et artis suae cetera medicamentis agebant. Passus autem filerai in sectione illa et diuturnos et acerbos dolores. Sed unus inter multos sinus fefellerat medicos atque ita tatuerai, ut eum non tangerent, quem ferro aperire debuerant. Denique sanatis omnibus, quae aperta curahant, iste remanserat solus, cui frustra inpendebatur labor. Quas moras ille suspectas habens multumque forniidaus, ne iterum secaretur (quod ei praedixerat alius medicus domesticus eius, quem non admiserant illi, ut saltern videret, cum prinuiui sectus est, quo modo id 8 q u i p p e quod ρ mediolano D 1 10 quia et] q u ç g ubi β l i protasi et gerbasii E 1 (itemque 573,3) protasi et geruasi A 18 ibi g 19 en.] a u t e m Β; a u t e m enim ρ t r a n s m . p a r t i b u a ρ ΪΟ non q u i d e m e í í h a b i t a m u s e «4 in ima ρ 26 eum vi ss (32; 34; 5 75,1); ei ν 8ϊ ei]

5

io

16

20

25

so

568

5

10

16

20

26

30

S. AUGUSTINI

facerent, iratusque ilium domo abiecerat vixque receperat), erupit atque ait: Iterimi me secturi estis? Ad illius, quem noluistis esse praesentem, verba venturus s u m ? Inridere illi medicum imperitum metumque hominis bonis verbis promissionibusqiie lenire. Praeterierunt alii dies plurimi nihilque proíiciebat onine quod fiebat. Medici tamen in sua pollicitatione sistebant, non se ilium siiuim f e r r o , sed medicamentis esse clausuros. Adhibuerunt et aliiim grandaevum iain medicum satisque in ilia arte laudatum (adhuc enim vivebat), Ammonium, qui loco inspecte idem quod illi ex eorum diligentia peritiaque promisit. Cuius ille factus auctoritate securus domestico suo medico, qui futuram praedixerat aliam sectionem, faceta hilaritate, velut iam salvus, inlusit. Quid plura? Tot dies postea inaniter consumpti transierunt, ut fessi atqu'e confusi faterentur eum nisi ferro nullo modo posse sanari. Expavit, expalluit nimio turbatus timore, atque ubi se collegit farique potuit, abire illos iussit et ad se amplius non acc e d e r e , nec aliud occurrit fatigato lacrimis et illa iam necessitate constricto, nisi ut adhiberet Alexandrinuni quendam, qui tunc chirurgus mirabilis habebatur, ut ipse faceret quod ab illis fieri nolebat iratus. Sed postea quam venit ille laboremque illornm in cicatricibus sicut artifex vidit, boni viri functus officio persuasit homini, ut illi potius, qui in eo tantum laboraverant, quantum ipse inspiciens mirabatur, suae curationis fine fruerentur, adiciens, quod re vera nisi sectus esset sálvus esse non posset; valde abhorrere a suis moribus, ut hominibus, quorum artificiosissimam operam industriam diligentiam mirans in cicatricibus eius videret, propter exigiium quod remansit palmam tanti laboris auferret. Redditi sunt animo eius, et placuit ut eodem Alexandrino adsistente ipsi sinum illuni ferro, qui iam consensu omnium aliter insanaet g 38 permiserant (per sup. I.) b — β secaturi A ' b p 4 inperit. ceperuntp 6 linireD et a l i i B D ' y 7 eistebantKAnDHbp insist.Q persist. BaegvÄo/fm. 10 amm. dico Β ammociusDe isfactaD 14 ue luti β 17 turb.tim. Β tim.turb. reU.vHoffm. se om. g 18 t'ari quae D acced imperauit e 28 ualde B ^ ; sed ualde rtU.ν Î9 admiransBav

DE CIVITATE DEI L. XXII. C. 8.

569

bilis putabatur, aperirent. Quae res dilata est in consequentem diem. Sed cum abissent illi, ex maerore nimio domini tantiis est in domo illa exortus dolor, ut tamquam funeris planctus vix conprinieretur a nobis. Visitabant eum cotidie sancti viri, episcopus tunc Uzalensis, beatae 6 memoriae Saturninus, et presbyter Gulosus ac diaconi Carthaginensis ecclesiae; in quibus erat et ex quibiis solus est nunc in rebus humanis iam episcopus cum honore a nobis debito nominandus Aurelius, cum quo recordantes mirabilia operum Dei de hac re saepe conlocuti sumus 10 euinque valde meminisse, quod commemoramus, inveninius. Qui cum e u m , sicut solebant, vespere visitarent, rogavit eos miserabilibus lacrimis, ut mane dignarentur esse praesentes suo funeri potius quam dolori. Tantus enim eum metus ex prioribus invaserat poenis, ut se inter medico- 15 rum manus non dubitaret esse moriturum. Consolati sunt eum illi et hortati, ut in Deo fiderei eiusque voluntatem viriliter ferret. Inde ad orationem ingressi sumus; ubi nobis ex more genua iigentibus atque incumbentibus terrae Ule se ita proiecit, tamquam fuisset aliquo graviter 20 inpellente prostratus, et coepit orare: quibus inodis, quo. afl'ectu, quo motu animi, quo iluvio lacrimarum, quibus gemitibus atque singultibus succutientibus omnia membra eius et paene intercludentibus spiritum, quis ullis explicet verbis? Utrum orarent alii nec in haec eorum averteretur 25 intentio, nesciebam. Ego tamen prorsus orare non poteram; hoc tantummodo breviter in corde meo dixi: „Domine, quas tuorum preces exaudís, si has non exaudís?" Nihil enim mihi videbatur addi iam posse, nisi ut expiraret orando. Surreximus et accepta ab episcopo benediclione 30 discessimus, rogante ilio ut mane adessent, illis ut aequo animo esset hortanlibus. Inluxit dies qui metuebatur, aderant servi Dei, sicut se adfuturos esse promiserant, int tunc om. D β Geloeue Bp'v ac] atque β 7 carthaginiene. D 10opernmB'AG^'DHabegp opera R ' - ' B ed.priitc.vΏοτ>*(612, 26) i6 necne auerteretnr eorum ρ hoc Β 31 adeesent om.» istia Η — p. 670, a ferr. illa ρ 4 ceulcndo β 1 « illa laetitia ~ BDHv

570

S. AUGUSTINI

gressi sunt medici, parantur omnia quae hora illa poscebat, tremenda ferramenta p r o f e r u n t u r adlonitis suspensisque omnibus. Eis autein, quorum erat maior auctoritas, defectum animi eius consolando erigentibus ad manus 6 secturi membra in lectulo c o m p o n u n t u r , solvuntur nodi ligamentorum, n u d a t u r locus, inspicit medicus et secand u m illum sinum armatus atque intentus inquirit. Scrut a t o r oculis digitisque contrectat, temptat denique modis omnibus: — invenlt fìrmissimam cicatricem. lam laetitia illa 10 et laus atque gratiarum actio misericordi et omnipotenti Deo, quae fusa est ore omnium lacrimantibus gaudiis, non est committenda meis verbis; cogitetur p o t i u s q u a m dicatur. In eadem Cartilagine Innocentia, religiosissima l'em i n a , de primariis ipsius civitatis, in mamilla cancrum 16 habebat, r e m , sicut medici d i c u n t , nullis medicamentis sanabilem. Aut ergo praecidi solet et a corpore separali m e m b r u m ubi nascitur, a u t , ut aliquanto diutius homo vivat, tarnen inde morte quamlibet tardius a d f u t u r a , secundum Hippocratis u t ferunt sententiam omnis est omit20 tenda curatio. Hoc illa a perito medico et suae doniui familiarissimo acceperat et ad solum Deum se orando converterat. Admonetur in somnis propinquante Pascha, ut in parte feminarum observanti ad baptisterium, quaecunique illi baptizata primitus occurrisset, signaret ei locum 26 signo Christi. F e c i t , confestim sanitas consecuta est. Medicus sane, qui ei dixerat ut nihil curationis adhiberet, si paulo diutius vellet vivere, cum inspexisset earn postea et sanissimam comperisset, quant p i i u s habere illud malum tali inspectione cognoverat, quaesivit ab ea vehemenso t e r quid adhibuisset , cupiens, quantum intellegi datur, nosse medicamentum, quo Hippocratis definitio viuceretur. Cumque ab ea quid factum esset audisset, voce lOetgrat. ρ atque omjiip. β 14 mammilla BDH 17 homo diut.Bv 18 mortem... affuturam D qualib. ρ so ilia ut a per. e ' 21 responBum accep. ^ D H a et] ut ρ; eras, e conuerteret ρ M propinqu. B A B t b e p ed.princ. (495,5) approp. O ï D H g v 84 illa g Î6 corifea t. B A i B D H e g p et conf. Gv; cf. 576,10 absecuta g SO curationis Κ ed.princ. (cf. 26); om. A G - B D H rell. • (recte?; cf. 576, 5)

571

DE CIVITATE DEI L. XXII. C. 8.

ve lut contemnentis et v u l t u ;

ita ut illa m e t u e r e t ,

q u o d contumeliosum v e r b u m

p r o f e r r e t in C h r i s t u m ,

giosa

urbaiiitate

respondiese

l'ertur:

„Putabam,

ne alireli-

inquit,

m a g n u m aliquid te mihi fuisse d i c t u r a m . " A t q u e illa iam e x h o r r e s c e n t e , m o x addidit: „ Q u i d g r a n d e fecit C h r i s t u s 5 sanare c a n c r u m , qui quadriduaiium m u r t u u m s u s c i t a v i t ? " Hoc ego c u m audisseni et v e h e m e n t e r stomacherei - in illa civitate atque in illa p e r s o n a nou utique o b s c u r a factum tam ingens m i r a c u l u m sic l a t e r e , hinc earn et adinouend a m et paene obiurgaudain putavi. Q u a e c u m mihi re- 10 spondisset non se inde tacuisse, quaesivi ab eis, quas forte tunc matronas amicissimas secuin liabebat, u l r u m hoc antea scissent. R e s p o n d e r u n t se omnino nescisse. E c c e , inquam, q u o modo non taces, ut ncc istae audiant, quae tibi tanta familiarilate iunguntiu·. E t quia b r e v i t e r ab ea quaesi- 15 veram, feci u t , illis audientibus niultiimque mirantibus et glorificautibus D e u m , totum ex o r d i n e , q u e m ad m o d u m gestup 1 fuerit, iudicaret. Medicum quondam p o d a g r u m in c a d e m u r b e , qui c u m dedisset numen ad b a p t i s m u m et pridie q u a m bapti- 20 z a r e t u r in somnis a puei'is nigris c i r r a l i s , quos iutellegeb a t d a e m o n e s , baptizari eodem anno prohibitus fuisset e i s q u e non o b t e m p e r a n s eliam c o n c u l c a n t i b u s pedes e i u s in dolorem a c e r r i m u m , qualem nuin(|tiani e x p e r t u s est, isset m a g i s q u e eos v i n c e n s lavacro r e g e n e r a t i o n i s , ut vo- 25 verat, ablui non distulisset, in baptismale ipso non solum dolore, quo ultra solitum cruciabatur, v e r u m etiain podagra caruisse n e c aniplius, c u m diu postea v i x i s s e t , pedes doiuisse quis n o v i t ? Nos tarnen n o v i m u s et paucissimi IVatres ad q u o s id potuit pervenire. 30 E x m i m o quidam Ciirubitaiius non solum a paralysi, verum e l i a m ab informi p o n d e r e g e i i i l a l i u m , c u m bapli• lo. I t — β quarrid. D (r tnras.) 10 respond, mihi g 11 et non e 14 Don om. ρ 1 19 mendie. Β urbe B Â B b e p ed. prine. urbe scimus fuisse n D H a ; urbe fuisse sc. ( g l / ü o f f m . qui] αηαeoluthon Usq. est, i s s e t B A ' a b v (in eudorem eunt Fior. 1,20; in lacrimas ire Verg. Siat.); est, exstitisset D ; ex(s)titisset (om. est) H e p ; est, (a)estuasset G B g e d . p m i c . Hoffm. ti quod g t e c u m ]

572

S. AUGUSTINI

zaretur, salviis eflectus est et liberatus utraque molestia, tamquam mali nihil habnisset in corpore, de fonte regen e r a t i o n s ascendit. Qnis hoc praeter Curubim novit et praeter rarissimos aliquos, qui hoc ubicumqne audire po5 tuerunt? Nos autem cum hoc comperissemus, iubente sancto episcopo Aurelio etiam ut veniret Carthaginem fecimus, quamvis a talibus prius audierimus, de quorum fide dubitare non possemus. Vir tribunicius Hesperius apud nos e s t ; habet in i o territorio Fussalensi fundum, Zubedi appellatur; ubi cum adflictione animaliiim et servorum suorum domum suam spirituum malignorum vim noxiain perpeti comperisset, rogavit nostros me absente presbyteros, ut aliquis eorum ilio pergeret, cuius orationibus cederent. Perrexit unus, 15 obtulit ibi sacrificium corporis Christi, orans quantum potuit, ut cessaret illa vexatio: Deo protinus miserante cessavit. Acceperat autem ab amico suo terrain sanctam de Hierosolymis adlatam, tibi sepultns Christus die tertio resurrexit, eamque suspenderat in cubiculo suo, ne quid 20 mali etiam ipse paterelur. Ast ubi domus eius ab illa infestatione purgata est, quid de illa terra fieret, cogitabat, quam diutius in cubiculo suo reverentiae causa habere nolebat. Forte accidit, ut ego et collega tunc meus, episcopus Sinitensis ecclesiae Maximinus, in proximo esse25 mus; ut veniremus rogavit, et venimus. Cumque nobis omnia rettnlisset, etiam hoc petivit, ut infoderetur alicubi atque ibi orationum locus fieret, ubi etiam Christiani possent ad c e l e b r a r l a quae Dei sunt congregari. Non restitimus; factum est. Erat ibi invenís paralyticus rusticaniis. 30 Hoc audito petivit a parentibus suis, ut ilium ad eum locum sanctum non cunctanter adl'errent. Quo cum fuisset adlatus, oravit, atque inde continuo pedibus suis salvus abscessit. quam Β postea nm Β 1 29 tarnen om. Β SI exmìnimo »b curbit. β — 8 cur(r)ubin B D H g 8 p O B s i m u s g poseem DH eherperinusB IO fundum qui β appellatur mss appellatum ν 1· dei protenue mieeratione b 18 est i hristue et (& sup. I.) D 20 At ν 23 accedit g 28 regietimus g St cunctanter ms» plerr. ν cunctantee E Do1'5

DE CIVITATIS DEI L. X X I I . 0. 8

573

Victoriana dicitur villa, ab Hippone regio minus triginta milibus abest. Memoria martyrum ibi est Mediolanensium Protasii et Gervasii. Portatus est eo quidam adulescens, qui cum die medio tempore aestatis equiini ablueret in fluminis gurgite, daemonem incurrit. Ibi cum 5 iaceret vel morti proximus vel simillimus mortuo, ad vespertinos illuc hymnos et orationes cum ancillis suis et quibusdam sanctimonialibus ex more domina possessionis intravit atque hymnos cantare coeperunt. Qua voce ille quasi percussus excussus est et cum terribili fremitu io altare adprehensum movere non audens sive non valens, tamquam eo fuerit alligatus aut adfixus, tenebat et cum grandi eiulatu parci sibi roga η s confitebatur, ubi adulescentem et quando et quo modo invaserit. Postremo se exiturum esse denuntians membra eins singula nominabat, 15 quae se amputaturum exiens minabatur, atque inter haec verba discessit ab homine. Sed oculus eins in maxillam fusus tenui venula ab interiore quasi radice pendebat, totumque eius medium, quod nigellum fuerat, albicaverat. Quo viso qui aderant (concurrerant autem etiam alii voci- 20 bus eius acciti et se omnes in oralionem pro ilio straverant), quamvis eum sana mente stare gaiulerent, rursus tarnen propter eius oculum contristati medicum quaerendum esse dicebant. Ibi maritus sororis eius, qui eum ilio detulerat: „Potens est, inquit, Deus sanctorum ora- 25 tionibus, qui fugavit daemonem, lumen reddere." Tum, sicut potuit, oculum lapsum atque pendentem loco suo revocatum ligavit orario nec nisi post Septem dies putavit esse solvendum. Quod cum l'ecisset, sanissimum invenit. Sanati sunt illic et alii, de quibus dicere longum est. 30 Hipponiensem quandam virginem scio, cum se oleo perunxisset, cui pro illa orans presbyter instillaverat Ia1 ipp. SD (semper), b ypp. BH non minus DH nichilo min. B(b) i daemon eum contee. Bomb. (cf. 14; 357,26 ; 60β, 30) 10 percussus est Β 1 ; m. Ü. add. excussus est il conpreh. Bp repreh. H lsheinl.EA~.Deg adulisc. D1 adolesc. BD1 (saepius) 19 albigauerat A albigabat (albic- D) SD* 30 concurrebant BA*' il statuèrent D1 ίβ tunc βν 31 (H)ipponensem BD'v

574

5

10

15

20

25

30

S. AUGUSl'INI

crimas suas, moi a daemonic fuisse sanatam. Scio etiam episcopum semel pro adulescente, quem non vidit, orasse illumque ilico daemone caruisse. Erat quidam senex Florentins Hipponiensis noster, homo religiosus et pauper; sartoris se arte pascebat; casulam perdiderat et unde sibi emcret non habebat; ad viginti martyres, quorum memoria est apud nos celeberrima, clara voce ut vestiretur oravit. Audierunt eum adulescentes qui forte aderant inrisores eumque discedentem exagitantes prosequebantur, quasi a martyribus quinquagenos folles, unde vestimentum emeret, petivisset. At ille tacitus ambulans eiectum grandem piscem palpitantem vidit in litore eumque illis faventibus atque adiuvantibus adprehendit et cuidam coquo, Cattoso nomine, bene Christiano, ad coquinam conditariam, indicane quid gestum sit, trecenti» follibus vendidit, lanam comparare inde disponens, ut uxor eius quo modo posset ei quo indueretur efficeret. Sed coquus concidens piscem anulum aureum in ventrículo eius invenit moxque miseratione ilexus et religione perterritus bomini eum reddidit dicens: „Ecce quo modo te viginti martyres vestierunt." Ad aquas Tibilitanas episcopo adferente Praeiecto martyris gloriosissimi Stephani memoria veniebat magnae multitudinis concursu et occursu. Ibi caeca mulier, ut ad episcopum portantem duceretur, oravit; flores, quos ferebat, dedit, recepii, oculis admovit — protinus vidit. Stupentibus qui aderant praeibat exultans, viam carpens et viae ducem ulterius non requirens. Memorati memoriam niartyris, quae posila est in castello Sinitensi, quod Ilipponiensi coloniae vicinum est, eiusdem loci Lucillus episcopus populo praecedente atque sequente portabat. Fistula, cuius molestia iam diu labo4 et 80 (H)ipponene. BD'y J apud noe eetBv · fortes g 14 quoquo g 1 coco e g ' cocco Β cattoio B A O i D quatt.H catotoo b catoso Βaegpν//o/fm. 1β nollib. β i l ueetiuer. g ss efferente S S3 martyris S A O ' H a e g p reliquiae mart. Β Β 0 γ μ memoria A - . 1 Hegp; memoriam B G ^ 1 ; ad eiaa memoriam Β Ο » ό τ μ ueniebant OBS S4 multitudines O concureuB et occursue BDabνμ

DE CIVITATE DEI L. XXII. C. 8.

575

raverat et familiarissimi sui medici, qui eum secaret, opperiebatnr m a n u s , illins piae sarcinae vectatione repente sanata e s t ; nam deinceps eam in suo corpore non invenit. Eucharius est presbyter ex Hispania, Calamae habi- 6 tat, vetere morbo calculi laboraba!; per memoriam supradicti martyris, quam Possidius ilio advexit episcopus, salvus factus est. Idem ipse postea morbo alio praevalescente mortuus sic iacebat, ut ei iam pollices ligaren tur; opitulatione memorati martyris, ciim de memoria eius repor- 10 tata esset et super iacentis corpus missa ipsius presbyteri tunica, suscitatile est. F u i t ibi vir in ordine suo primarius, nomine Martialis, aevo iam gravis et multum abhorrens a religione Christiana. Habebat sane fidelem filiam et generum eodem anno baptizatum. Qui cum eum aegrotantem multis et magnis lacrimis rogarent, ut fieret Christianus, prorsus abnuit eosque a se túrbida indignatione submovit. Visum est genero e i u s , ut iret ad mcmoriam sancii Stephani et illic pro eo quantum posset o r a r e t , ut Deus ìli i daret mententi b o n a m , qua credere non diflerret in Christum. Fecit hoc ingenti gemitìi et fletu et sinceriter ardente pietatis aflectu; deinde abscedens aliquid de altari florum, quod o c c u r r i t , tulit eique, cum iam nox esset, ad caput posuit; tum dormitimi est. E t ecce ante diluculum eiam a t , ut ad episcopum c u r r e r e t u r qui mecum forte t u n c erat apud Hipponem. Cum ergo eum audisset absentem, venire presbyteros postulavit. Venerunt, credere se dixit, admirantibus atque gaudentibus omnibus baptizatus est. Hoc, quamdiu vixit, in ore habebat: „Christe, accipe spiritum m e u m " ; cum haec verba beatissimi Stephani, quando lapidatus est a Iudaeis, ultima fuisse nesciret; quae huic

Sì Act. 7, 58 — l et] ei g

eum mss (567,25);

eam νμ eec.]

eanarent D1 5 euchadiue B 1 chalame g β ueteri 0'»1>νμ 7 aduexerat ρ 8 eat om. " H g renal, bμ il fuiaeet B v 1» suo om. a 14 abh. religionem christianam A t l quae g a abacondena gl äö clamabat (-bat m. 2 sup. I.) Β 28 uenire sup. I. S uenerunt et statini cred. D so hoc autem A 3t quae] haec Β

16

20

26

30

576

S. AUGUSTIN I

quoque ultima luerunt; nam non multo post etiam ipse defunctus est. Sanati sunt illic per eundem martyrem etiam podagri duo cives, peregrinus unus: sed cives omni modo; peregri5 nus autem per revelationem, quid adhiberet quando doleret, audivit; et cum hoc fecerit, dolor continuo conquiescit. Audurus nomen est fundi, ubi ecclesia et in ea memoria martyris Stephani. I'uerum quendam parvulum, cum in area luderet, exorbitantes boves, qui vehiculum 10 trahebant, rota obtriverunt, et confestim palpitavit expirans. Hune mater abreptum ad eandem memoriam posuit, et non solum revixit, verum etiam inlaesus apparuit. Sanctimonialis quaédam in vicina possessione, quae Caspaliana dicitur, cum aegritudine laboraret ac desperaretur, 16 ad eandem memoriam tunica eius adlata est; quae antequam revocaretur, illa defuncta est. Hac (amen tunica operuerunt cadaver eius parentes, et recepto spiritu salva facta est. Apud Hipponem Bassus quidam Syrus ad memoriam eiusdem martyris orabat pro aegrotante et periclitante filia 20 eoque se cu m vestem eius adtulerat, cum ecce pueri de domo cururrerunt, qui ei mortuam nuntiarent. Sed cum orante ilio ab amicis eius exciperentur, prohibuerunt eos iIli dicere, ne per publicum plangeret. Qui cum domum redisset iam suorum eiulatibus personantem et vestem filiae, quam fere26 bat, super eam proiecisset, reddita est vitae. Rursus ibidem apud nos Irenaei cuiusdam collectarii filius aegritudine extinctus est. Cumque corpus iaceret exanime atque a lugentibus et lamentantibus exequiae 8 podagrici A G ' B ' a p 4 duo ciues. peregrinus unus; sed ciues Β A, H (ciues et peregr.), e ' g p (verborum distinctio fee. cod. Β,) duo, unus ciuis, peregrinus unus ; sed ciuis B, D (ciues bis D1 ; et peregr. D1), ab ν itemque β'μ, nisi quod hi sed ciues habent β fecerit Β fecerat b ' faceret A cquieuit A 7 audurur A auturor g μ auturus ~ eccl. B G " D ' H g p ; est eccl. AD* réll.; eccl. est Β ν in eadem ab 8 est mart. Β 11 abrept. Β " BD eg adr. A arr. Η (rell.?) vHoffm. u aspal. Β aspbal. D caspalima ρ 17 praeeentes A et om. Β 21 currerent ρ i t plangerent H g et iam Β ' Í4 heiul. B A D e g ; cf. 573, 13 person, domum audisset B '

DE CIVITATE DEI L. XXII. C. 8.

577

pararentur, amicorum eius quidam inter aliorum consoiantium verba suggessit, ut eiusdem niartyris oleo corpus perungueretur. Factum est, et revixit. Itemque apud nos vir tribunicius Eleusinus super meinoriam martyruin, quae in suburbano eius est, aegritudine exanimatum posuit infantulum filium, et post orationem, quam muitis cum lacrimis ibi fudit, viventem levavit. Quid faciam? Urget huius operis implenda promissio, ut non hic possim omnia commemorare quae scio; et procul dubio plerique nostrorum, cum baec legent, dolebunt me praetermisisse tam multa, quae utique mecum sciunt. Quos iam nunc, ut ignoscant, rogo, et cogitent quam prolix i laboris sit facere, quod me hic non facere suscepti operis nécessitas cogit. Si enim miracula sanitatum, ut alia taceam, ea tantummodo velim scribere, quae per hune martyrem, id est gloriosissimum Stephanum, facta sunt in colonia Calamensi et in nostra, plurimi conficiendi sunt libri, nec tamen omnia colligi poterunt, sed tantum de quibus libelli dati sunt, qui recitarentur in populis. Id namque Aeri voluimus, cum videremus antiquis similia divinarum signa virtutum etiam nostris temporibus frequentali et ea non debere multorum notitiae deperire. Nondum est autem biennium, ex quo apud Hipponem regium coepit esse ista memoria, et multis, quod nobis certissimum est, non datis libellis de his, quae mirabiliter facta sunt, illi ipsi qui dati sunt ad septuaginta ferme numerum pervenerant, quando ista conscripsi. Calamae vero, ubi et ipsa memoria prius esse coepit et crebrius dantur, incomparabili multitudine superant. Uzali etiam, quae colonia Uticae vicina est, multa praeclara per eundem martyrem facta cognovimus ; cuius ibi memoria longe prius quam apud nos ab episcopo Evose hiren. DHe 1 hyr. Β hiranei g — s perunguer. BOBeg peranger. i i D E v t item ρ eleasiniue "D'Hap eleusimua · ' eleoainua g·1 6 memoria A; memorati b martyria BD'Hb νμ suburbio Β* 9 implenda (inpl.) tnss (486,17) implendi ν io posa t i c ρ omn. posa. Β 18 chalam. D ϊβ de iia Β ν ss euuodio

5

io

15

20

25

30

578

6

lo

16

20

26

30

S. AUGUSTINI

dio constituta est. Sed libellorum dandorum ibi consuetud» non est vel potius non fuit; nam fortasse nunc esse iam coepit. Cum enim nuper illic essemus, Petroniani, clarissimam feminam, quae ibi mirabiliter ex magno atque diuturno, in quo medicorum adiutoria cuncta defecerant, languore sanata est, hortati sumus, volente supradicto loci episcopo, ut libellum daret, qui recitaretur in populo, et oboedientissime paruit. In quo posuit e t i a m , quod hic reticere non possum, quamvis ad e a , quae hoc opus urg e n t , festinare compellar. A quodam Iudaeo dixit sibi fuisse persuasum, ut anulum capillacio vinculo insereret, quo sub omni veste ad nuda corporis c i n g e r e t u r ; qui anulus haberet sub gemma lapidem in renibus inventimi bovis. Hoc alligata quasi remedio ad sancii martyris limina veniebat. Sed profecía a Carthagine, cum in confinio fluminis Bagradae in sua possessione mansisset, suigens ut iter perageret ante pedes suos illum iacentem anulum vidit et capillaciam zonam, qua fuerat alligatus, mirata temptavit. Quam cum omnino suis nodis fìrmissimis, sicut e r a t , comperisset asfrictam, crepuisse atque exiluisse anulum suspicata e s t ; qui etiam ipse cum integerrimus fuisset inventus, futurae salutis quodam modo pignus de tanto miraculo se accepisse praesumpsit atque illud vinculum solvens simili cum eodem anulo proiecit in flumen. Non credant h o c , qui etiam Dominum lesum per integra matris virginalia enixum et ad discípulos ostiis clausis ingressum fuisse non credunt; sed hoc certe quaerant et, si verum invenerint, illa credant. Clarissima femina est, nobiliter nata, nobililer nupta, Carthagini habitat; ampia civitas, ampia persona rem quaerentes latere non sinit. Martyr certe ipse, quo inpetrante illa sanata e s t , in filium permanentis virginis credidit; in e u m , qui ostiis clausis ad discípulos ingressus e s t , credidit; post· » n u p e r om. A ese. i l l . Β 1 i l l i c a p u t uzaleni c o l o m a m Η p e t r o n i a n i mat/rem familias apnd uzalem coloniam c f (ate!) quae Β 4 ciar, f e m . om.H e l a n g o r e S ' g p 8 p a r u i t om D 1 l l c i n g u l o v l ï q u o d v I S i n o m D l e u a g r a d a e R A b a g r a d e D H a b p -die β - d a g l ì ager e t g 20 e r a t mss f u e r a t ν Η c r e d u n t B b v q u i om. A s e u i r g . m a t r .

DE CIVITATE DEI L. XXII. C. 8.

579

remo, propter quod omnia ista dicuntiir a nobis, in e um, qui ascendit in caelum cum carne, in qua resurrexerat, credidit; et ideo per eum tanta fiunt, quia pro ista Tide animam posuit . Fiunt ergo etiam nunc multa miracula eodem Deo faciente per quos vult et quem ad 6 moduin vult, qui et illa quae Iegimus fecit; sed ista nec similiter innotescunt ñeque, ut non excedant animo, quasi glarea memoriae, crebra lectione tunduntur. Nam et ubi diligentia est, quae nunc apud nos esse coepit, ut libelli eorum, qui beneficia pereipiunt, recitentur in po- 10 pulo, semel hoc audiiint qui adsunt pluresque non adsunt, ut nec illi, qui adfuerunt, post aliquot dies quod audierunt mente retineant ex vix quisque reperiatur illorum, qui ei, quem non adfuisse cognoverit, indicet quod audivit. Unum est apud nos factum, non mains quam illa quae χ 5 dixi, sed tarn clarum atque inlustre miraculum, ut nullum arbitrer esse Hipponiensium, qui hoc non vel viderit vel didicerit, nullum qui oblivisci ulla ratione potuerit. Decern quidam fratres (quorum Septem sunt mares, tres feminae) de Caesarea Cappadociae, suorum civium non 20 ignobiles, maledicto matris recenti patris eorum obitu destitutae, quae iniuriam sibi ab eis factani acerbissime tulit, tali poena sunt divinitus coherciti, ut horribiliter quaterentur ouines tremore membrorum; in qua foedissima specie oculos suorum civium non ferentes, quaqua ver- 25 sum cuique ire visum est, toto paene vagabantur orbe Romano. Ex his etiam ad nos venerunt duo, frater et soror, Paulus et Palladia, multis aliis locis miseria diffamante iam cogniti. Venerunt aiitem ante Pascha ferme dies quindecim, ecclesiam cotidie et in ea memoriam 30 gloriosissimi Stephani frequentabant, orantes ut iam sibi placaretur Deus et salulem pristinam redderet. Et illic ABDHv

host.BD'H·'

S S i n e u m — credidit o r o . D — 4 s u a m R e '

(Ev. Ioh. 10,15; 13,37; 15,13), om. teli, ν Hoffm. Wey.

β qui om. g

7 e x c e d a n t B a g (Li®. 26,13,5 e m e m o r i a exceeait) ; e x c i d a n t A G ì Β D Η β ρ ν Hoffm. 8 c l a r e a Β c l a r ç (-e) H b to recip. ρ 12 a l i q n o d B H e g

1» quisque mas (79,16; 516,10; CE 53,424; 58,406; 60,712) quis-

q u a m y 17 (H)ipponena.(ypp.)ΒDν 28 pauladia Β p a l l a z i a e 80 cotidie ingredientes B D et om. Β 81 martyrie etef. Β O sibi om. g

580

5

10

15

20

25

30

S. AUGUSTINI

et quacumque ibant convertebant in se civitatis aspectum. Nonnulli, qui eos alibi viderant causamque treinoris eorum noverant, aliis, ut cuique poterant, indicabant. Venit et Pascha, atque ipso die dominico mane, cum iam freqiiens populas praesens esset et loci sancti cancellos, ubi martyrium erat, idem iuvenis orans teneret, repente prostratus est et dormienti simillimus iacuit, non tarnen tremens, sicut etiam per somnum solebant. Stupentibus qui aderant atque aliis paventibus, aliis dolentibus, cum eum quidam vellent erigere, nonnulli prohibuerunt et potius exitum expectandum esse dixerunt. E t ecce surrexit, et non tremebat, quoniam sanatus e r a t , et stabat incolumis, intuens intuentes. Quis ergo se tenuit a laudibus D e i ? Clamantium gratulantiumque vocibus ecclesia usquequaque completa est. Inde ad me c u r r i t u r , ubi sedebam iam processurus; inruit alter quisque post alterum, omnis posterior quasi novum, quod alius prior dixerat, nuntiantes; meque gaudente et apud me Deo gratias agente ingreditur etiam ipse cum pluribus, inclinatur ad genua mea, erigitur ad osculimi meum. Procedimus ad populum, plena erat ecclesia, personabat vocibus gaudiorum: Deo gratias, Deo laudes! nemine tacente bine atque inde clamantium. Salutavi populum, et rursus eadem ferventiore voce clamabant. Facto tandem silentio scripturarum divinarum sunt lecta sollemnia. Ubi autem ventum est ad mei sermonis locum, dixi pauca pro tempore et pro illius iueunditate laetitiae. Magis enim eos in opere divino quandam Dei eloquentiam non audire, sed considerare permisi. Nohiscum homo prandit et diligenter nobis oinncm suae fraternaeque ac maternae calamitatis indicavit historiam. Sequenti itaque die post sermonem redditum narraiionis eius libellum in crastinum populo recitandum promisi. Quod cum ex dominico Paschae die S uenit et] ueniente · ' 4 atque ab ipso ρ 6 martyr e 1 β sicuti g BomniumE'AB' solebantEO'-D'a'g 1 suleliat A Q ' B D ' H & ' b e g ' p ^ li expectantibua Β 1 ιβ non trem.] contrem. D 1 24 clamabat g 1 2β pauca iu loco pro t. Β 19 prandet D ' H ' g 30 ut editur AOBab • 1 g ρ ; fraternaeque maternaeque e ' ; fraternae matemaeque i D H :

DE CrVITATE DEI L. X X I I . C. 8.

581

tertio fieret in gradibus exedrae, in qua de superiore Ioquebar loco, feci stare ambos fratres, cum eorum legeretur libellus. Intuebatur populns universus sexus utriusque unum stantem sine deformi motu, alteram membris omnibus contrementem. Et qui ipsum non viderant, quid in eo divinae misericordiae factum esset, in eius sorore cernebant. Videbant enim quid in ilio gratulandum, quid pro ilia esset orandum. Inter haec recitato eorum libello de conspectu populi eos abire praecepi, et de tota ipsa causa aliquanto diligentius coeperam disputare, cum ecce me disputante voces aliae de memoria martyris novae gratulationis audiuntur. Conversi sunt eo, qui me audiebant, coeperuntque concurrere. Illa enim, ubi de gradibus descendit in quibus steterat, ad sanctum martyrem orare perrexerat; quae mox ut cancellos adtigit, conlapsa similiter velut in somnum sana surrexit. Dum ergo requireremus quid factum fuerit, unde ille strepitus laetus extiterit, ingressi sunt cum ilia in basilicam, in qua eramus, adducentes earn sanam de martyris loco. Tum vero tantus ab utroque sexu admirationis clamor exortus est, ut vox continuata cum lacrimis non videretur posse finiri. Perducta est ad eum locum, ubi paulo ante steterat tremens. Exultabant earn similem fratri, cui doluerant remansisse dissimilem, et nondum fusas preces suas pro illa, iam tarnen praeviam voluntalem tam cito exauditam esse cernebant. Exultabant in Dei laudem voce sine verbis, tanto sonitu, quantum nostrae aures ferre vix possent. Quid erat in cordibus exultaiitium nisi fides Christi, pro qua Slephani sanguis efTusus est?

5

10

15

20

26

β Aug. serin. 822 fraternitatis ac maternaeB; ac materna® frate rn aeque ν — i exhedr. Hg 8 ambo e 1 & quod ρ 7 quod Hg 1 in eo ν (429,1 sq.) incorrere b enim om. Β 14 stetit Β 17 ille (illaeS) B A O ' B D H a b iste e g p T Ü o f f m . 18 in quaeramus A (591,8); inqueramua B ; ubi eramus O ' B D H rell.vHoffm. 22 est autem ad e* 2& tarn] om.B 1 ; tarnen B 1 (D1?) tam cito] tacito b 26 exalt. Β* noces Β* 27 sonito D l poesunt D 1 2® qua Bpv (582,11; 18; 579, 3) quo BAG DHabeg quib; ( = quibus) *i sang, steph. Β

582

S. AUGUSTIN! CAPUT I X .

Quod universa mirácula, quae per martyres in Christi nomine fiunt, ei fidei testimonium ferant, qua in Christum martyres crediderunt. 6

li)

15

20

25

30

Cui, nisi huic fidei adtestantur ista miracula, in qua praedicatur Christus resurrexisse in carne et in caelum ascendiese cuín c a r n e ? quia et ipsi martyres huiiis fidei martyres, id est huius fidei testes, fuerunt; huic fidei testimonium perhibentes imiridum inimicissimum et crudelissimuin pertulerunt enroque non repugnando, sed meriendo vicerunt; pro ista fide mortui s u n t , qui haec a Domino inpetrare possunt, propter cuius noinen occisi sunt; pro hac fide praccessit eorum mira patientia, ut in his miraculis tanta ista potentia sequeretur. Nam si carnis in aeternum resurrectio vel non praevenit in Christo vel non ventura e s t , sicut praeuuntiatur a Christo vel sicut praenuntiata est a prophetis, a quibus praenuntiatus est Christus: cur et mortui tanta possunt, qui pro ea fide, qua haec resurrectio praedicatur, occisi sunt? Sive enim Deus ipse per se ipsum miro modo, quo res temporales operatur aeternus, sive per suos ministros ista fac i a l ; et eadem ipsa, quae per ministros facit, sive quaedam facial etiam per inartyrum spiritus, sicut per homines adhuc in corpore constitutos, sive omnia ista per angelos, quibus invisibiliter, incorporaliter, inmutabiliter imperai, operetur, ut, quae per martyres fieri dicuntur, eis orantibus tanlum et inpetraiitibus, non etiam operantibus fiant; sive alia istis, alia illis modis, qui nullo modo conprehendi a mortalibus possunt: ei lamen adtestantur liaec fidei, in (pia carnis in aeternum resurreclio praedicatur. 7 quia] nam Β

huius fid. martyres om. ρ a

8 mart. — buius fidei

om. Β mart. — huic fidei om. β l i qui e 18 processit Β 14 in om. D'e 1 18 cur et mort.] qua re martyres Β mortui] martyres β' (in mar g.) possunt] passi sunt D e ' 85 inmut. incorporabiliter Β immut. et incorporaliter υ (β uti que g çum eis ρ

DE CIVITATB DEI L. XXII. C. 10. CAPUT

583

X.

Quanto dignius honorentur martyres, qui ideo multa mira obtinent, ut Deus verus colatur, quam daemones, qui ob hoc quaedam faciunt, ut ipsi dit esse credantur. 6 I l i c forte dicturi sunt etiam deos suos aliqua mira fecisse. B e n e , si iam incipiunt deos suos nostris mortuis hominibus comparare. An dicent etiam se habere deos ex hominibus m o r t u i s , sicut H e r c u l e m , sicut Romulum, sicut alios m u l l o s , qiios in deorum numerum r e c e p t o s o p i n a n t u r ? S e d nobis m a r t y r e s non sunt dii, quia unum eundemque Deum et nostrum scimus et martyrum. Nec tamen miraculis, quae per memorias n o s t r o r u m martyrum Hunt, ulto modo sunt comparanda m i r a c u l a , quae facta per templa perhibentur illorum. V e r u m si qua similia videntur, sicut a Moyse magi P h a r a o n i s , sic e o r u m dii vieti sunt a martyribus nostris. F e c e r u n t autem illa daemones eo fastu inpurae s u p e r b i a e , quo eorum dii esse voluerunt; faciunt autem ista m a r t y r e s vel potius Deus aut cooperantibus aut orantibus eis, ut fides illa proficiat, qua eos non deos nostros esse, sed unum Deum nobiscum h a b e r e credamus. Denique il li talibus diis suis et tempia aediflcaverunt et statuerunt aras, e t sacerdotes instituerunt et sacrificia f e c e r u n t ; nos autem martyribus nostris non tempia sicut diis, sed memorias sicut hominibus mortuis, quorum apud Deum vivunt spiritus, f a b r i c a m u s ; n e c ibi erigimus altaría, in quibus sacrificemus m a r t y r i b u s , sed uni Deo et martyrum et n o s t r o ; ad quod sacrificium sicut homines D e i , qui mundum in eins confessione vicerunt, suo loco et ordine nominantur, non tamen a sacerdote, qui saci'iiìcat, invocantur. Deo quippe, non ipsis sacriiicat, 1« Exod. 8 i mira milita ρ 8 adicent e 1 ; adicient β ' uicti g ; dii deuicti · SO aut or. aut coop. Β ν bricamus otn. Β

ιβ dii n i c t i j deSi quç g se fa-

10

16

20

26

30

584

S. ADGUSTINI

quamvis in memoria sacrificet eorum, quia Dei sacerdos est, non illorum. Ipsum vero sacrificium corpus est Christi, quod non offertur ipsis, quia hoc sunt et ipsi. Quitus igitur potius credendum est miracula facientibus? 6 Eisne qui se ipsos volunt haberi deos ab Iiis qiiibus ea faciunt, an eis qui, ut in Deum credatur, quod et Christus est, faciunt quidquid mirabile faciunt? Eisne qui sacra sua etiam crimina sua esse voluerunt, an eis qui nec laudes suas volunt esse sacia sua, sed totum, quod 10 veraciter laudantur, ad eius gloriam proficere in quo laudantur? in Domino quippe laudantur animae eorum. Credamus ergo eis et vera dicentibus et mira facientibus. Dicendo enim vera passi sunt, ut possint facere mira. In eis veris est praecipuum, quod Christus resurrexit a mor15 tiiis et inmortalitatem resurrectionis in sua carne primus ostendit, quam nobis adfuturam vel in principio novi saeculi vel in huius fine promisit. CAPUT

zo

XI.

Contra Platónicos, qui de naturalibus elementorum ponderibus argumentantur terrenum corpus in caelo esse non posse. Contra quod magnum Dei donum ratiocinatores isti,

quorum cogitationes novit Dominus quoniam vanae sunt, de ponderibus elementorum argumentantur; quoniam sci36 licet magistro Platone didicerunt mundi duo corpora maxima atque postrema duobus mediis, aere scilicet et aqua, esse copulata atque coniuncta. Ac per hoc, inquilini, quoniam terra abhinc sursum versus est prima, secunda aqua super terram, tertius aer super aquam, quartum super 30 aera caelum, non potest esse terrenum corpus in caelo; 8 Cf. lib. 2 c. 8 il Ps. 38,3

«8 Ps. 93,11

87 Plat. Tim. p. 32

1 qua D S uerum g 4 e s t om. S 13 p o e e i n t B D b g p o s e e n t AG-BHaepv se a e r i . . a q u e g Î 8 v e r s u s om. ρ 30 a e r e D 1 a e r e m A H b ' e 1 — p . 586, β p i n n a r . D 1 8 q u e g q u i A » h a b . u a l . H u a l . h a b . reti, y Hoffm. u a l e n t A 12 e a l t i m B ' D 14 c u m ] n o n D

DE CIVITATE DEI L. X X I I . C. 11.

585

momentis enim propriis, ut ordinem suum teneant, singula elementa librantur. E c c e qualibus argumentis omnipotentiae Dei humana contradicit infirmitas, quam possidet vanitas. Quid ergo faciunt in aere terrena tot corpora, cum a terra sit aer tertius? Nisi f o r t e , qui per piumarum et pennarum levitatem donavit avium terrenis corporibus, ut portentur in aere, inmortalibus factis corporibus hominum non poterit donare virtutem, qua eti 'ii in summo cáelo habitare valeant. Ammalia quoque ipsa terr e n a , quae volare non possunt, in quibus et homines sunt, sicut sub aqua pisces, quae sunt aquarum ammalia, ita sub terra vivere debuerunt. Cur ergo non saltern de secundo, id est de aquis, sed de elemento tertio terrenum animai carpit hanc r i t a m ? Quare, cum pertineat ad terrain, in secundo, quod super terram est, elemento vivere si cogatur, continuo suflocatur et ut vivat vivit in t e r t i o ? An errat hic ordo elemenforum, vel potins non in natura rerum, sed in istorum argumentationibus deficit? Omitto dicere, quod iam in tertio decimo libro dixi, quam multa gravia terrena sint corpora, sicut plumbum, et formam tarnen ab artifice accipiant, qua natare valeant super aquam; et ut accipiat qualitatem corpus humanum, qua ferri in caelum et esse possit in cacio, omnipotent! artifici contradicitur?

5

io

15

20

Iam vero contra illud, quod iam dixi superius, etiam 25 istum considerantes atque tractantes elementorum ordinem, quo confidunt, non inveniunt omnino quod dicant. Sic est enim hinc sursum versus terra prima, aqua secunda, tertius a e r , quartum caelum, ut super omnia sit animae natura. Nam et Aristoteles quintum corpus earn 30 dixit esse et Plato nullum. Si quintum esset, certe superius esset ceteris; cum vero nullum est, multo magis superat omnia. In terreno ergo quid facit corpore? In 1» C. 18 80 Cie. Tuse. 1 , 1 0 , 2 2 ; 1 7 , 4 1 ; Aug. Gene*, ad litt. 7,21 (CE 281, 217,13aqq.) l S d e f e c i t B ' b 1· iam dixi in t. d. 1. & Î5 iam dixi B A ~ B D H a e p ; dixiGbgvHoffm. SOariatotilesB'D'H 82 et multo g 88 in corp. Β

586

S. AUGUSTIXI

liac mole quid agit subtilior omnibus? In hoc pondere quid agit levior omnibus? In hac tarditate quid agit celerior omnibus? liane per huius tarn excellentis naturae meritum non poterit effici, ut corpus eius levetur in 5 caelum, et cum valeat nunc natura corporum terrenoruin deprimere animas deorsum, aliquando et animae levare sursum terrena corpora non valebunt?

10

15

20

25

Iam si ad eorum miracula veniamus, quae facta a diis suis opponunt martyribus nostris, nonne etiam ipsa pro nobis lacere et nobis reperientur omnino proflcere? Nam inter magna miracula deorum suorum profecto magnum illud e s t , quod Vario commémorât, Vestaleni virginem, cum periclitaretur de stupro falsa suspicione, cribrimi implesse aqua de T i b e r i et ad suos índices nulla eius perstillante parte portasse. Quis aquae pondus supra cribrum t e n a i t ? Quis tot cavernis patentibus niliil inde in terram cadere p e r m i s i t ? Responsuri s u n t : „Aliquis deus aut aliquis daemon." S i deus, numquid maior est Deo, qui fecit hunc m u n d u m ? Si daemon, numquid potentior est angelo, qui Deo servit, a quo factus est mundus? S i ergo deus minor vel angelus vel daemon potuit pondus umidi elementi sic suspendere, ut aquarum videatur mutata fuisse n a t u r a : itane Deus omnipotens, qui omnia ipsa creavit. elementa, terreno corpori grave pondus auferre non poterit, ut in eodem elemento habitet vivificatimi corpus, in quo voluerit vivificans spiritus?

Deinde cum aera medium ponant inter ignem desuper et aquam subter, quid est quod eum inter aquam et aquam et inter aquam et terram saepe invenimus? Quid 30 enim volunt esse aquosas nnbes, inter quas et maria aer médius r e p e r i t u r ? Quonam, quaeso, elementorum pondere atque online efficitur, ut torrentes violentissimi atque undosissimi, antequam sub aere in terris currant, super aera

1 in hoc — celer, omni bus (l. 3) om. g S in hac — omnibus om. e1 4 eiue om. g 8 si om. b M ut edit. Β; falsa suep. de stupro rell. ν Hoff in. etrupro E 1 l i perstillante parte S (1427,34; Proverb. 19,13) parte stillante A O ' B D H a b e g p v H o f f m 1» hunc eros, g;

DE CIVITATE DEI L. X X I I . C. 11.

587

in nubibus pendeant? Cur denique aer est médius inter summa caeli et nuda terrarum, quaqua versum orbis extenditur, si locus eius inter caelum et aquas, sicut aquarum inter ipsum et terras est constitutus? Postremo si ita est elementorum ordo dispositus, ut secundum Platonem duobus mediis, id est aere et aqua, duo extrema, id est ignis et terra, iungantur caelique obtineat ille summi locum, haec autcm imi velut fundaminis mundi, et ideo in caelo esse non potest terra: cur est ipse ignis in terra? Secundum hanc qiiippe rationem ita ista duo elementa in locis propriis, imo ac stimino, terra et ignis esse debuerunt, ut, quem ad modum nolunt in summo esse posse quod imi est, ita nec in imo posset esse quod summi est. Sicut ergo nullam putant vel esse vel futuram esse terrae particulam in caelo, ita nullam particulam videre debuimus ignis in terra. Nunc vero non solum in terris, verum etiam sub terris ita est, ut eum eructent vertices montium, praeter quod in usibus hominum et esse ignem in terra et eum nasci videmus ex terra; quando quidem et de Iignis et de lapidibus nascitur, quae sunt corpora sine dubitatione terrena. Sed ille, inquiunt, ignis est tranquillus, puras, innoxius, sempiteruus; iste autem turbidus, funieus, corruptibilis atque corruptor. Nec tamen corrumpit montes, in quibus iugiter aestuat, cavernasque terrarum. Verum esto, sit illi iste dissimilis, ut terrenis habitationibus congruat: cur ergo nolunt, ut credamus naturam corporum terrenorum aliquando incorruptibilem factam caelo convenienteni futuram, sicut nunc ignis corruptibilis his convenit terris? Nihil igitur aflerunt ex ponderibus atque ordine elementorum, unde omnipotenti Deo, quominus faciat corpora nostra talia, ut etiam in caelo possint habitare, praescribant. om. D' 24 ipsa B G - B D H a e g p ipse Abv graui g 26 potest b ' potuit g ut om. g' î J p o n a t H — 2 quaque ρ 4 terra* D Η 8 obtineant Β g 10 hanc om. e IS posse om. Β posee — in imo om. b 14 possit (om. esse) b esse posset Β l i ita ut g 90 offer- O1

δ

10

15

20

25

30

588

S. AUtrUoflNI CAPUT

XII.

Contra calumnias infidelium, quibus Christianos de crédita carnis resurrectione inrident. S e d scrupulosissime q u a e r e r e et fidem, qua c r e d i m u s 5 r e s u r r e c t u r a m c a r n e m , ita quaerendo adsolent i n r i d e r e : u t r u m fetus abortivi r e s u r g e n t ; et quoniam Dominus a i t :

Amen, dico vobis, capillus capitis vestri non peribit,

u t r u m statura et r o b u r aequalia futura sint omnibus an diversae c o r p o r u m quantitates. S i enim aequalitas e r i t 10 c o r p o r u m , unde h a b e b u n t quod h i c non h a b u e r u n t in mole c o r p o r i s ill i abortivi, si r e s u r g e n t et i p s i ? Aut si non r e s u r g e n t , quia n e c nati s u n t , sed effusi, eandem quaestionem de parvulis v e r s a n t , unde illis m e n s u r a c o r p o r i s , quam n u n c defuisse v i d e m u s , accedat, c u m in h a c aetate 15 m o r i u n t u r . Neque enim dicturi sumus eos non r e s u r r e c t u r o s , qui non solum g e n e r a t i o i i i s , verum etiam regen e r a t i o n i s c a p a c e s sunt. Deinde i n t e r r o g e n t , q u e m moduttv ipsa aequalitas habitura sit. S i enim tarn magni et tarn longi e r u n t o m n e s , quam f u e r u n t q u i c u m q u e h i c f u e r u n t 20 maximi atque Jongissimi, non solum de parvulis, sed d e plurimis q u a e r u n t , unde illis a c c e s s u r u m s i t , quod h i c defuil, si hoc quisque recipiat, quod h i c h a b u i t ; si a u t e m , quod ait apostolus, o c c u r s u r o s nos o m n e s in mensxtram aetalis pleniludinis Christi, e t illud a l t e r u m : Quos prae25 destinavit conformes (fieriy imof/inis filii sui, s i c intellegendum e s t , u t statura et modus c o r p o r i s Christi o m n i u m , qui in r e g n o eius e r u n t , h u m a n o r u m c o r p o r u m sit futur u s : „Multis erit, inquiunt, de magnitudine e t longitudine detraheiidum c o r p o r i s ; et ubi i am e r i t : capillus capitis 30 vestii non peribit, si de ipsa c o r p o r i s quantitate tam 7 Le. 2 1 , 1 8

2« Epb. 4 , 1 3

86 Rom. 8, 29

4 scripul. A 5 assolendo Β1 8 robor g* Uaccidatp ïlilli b M ei] superscr. ibi e' quisque solum (! in ras.) ree. D' recipiat E'bg recipietB"AG'BDaepv accipietH ΐδfieriRiD'Clarom. Lucif. (CE 14,146,7; cf. 593,6); om. AGBD'Habegpv Hoffm. Wey. (cf. 337, IS; 535,28; 594,1; 1589,22) ϊβ detr. corp. Β corp. detr. reU.yHo'jm. 30 ei — peribit om.D1 — p. 58», 8 deform.]

DE CIVITATE DEI L. X X I I . C. 12.

589

inultum p e r i b i t ? " Quamvis et de ipsis capillis possit inquirí, utrum redeat quidquid tondentibus decidit. Quod si redilurum est, quis non exhorreat illam deformitatem? Nam hoc et de unguibus videtur necessario secuturum, ut redeat tam multum quod corporis curatura desecuit. E t libi erit decus, quod certe maius, quam in ista esse corruptione potuit, in ilia iam inniortalitate esse debebit? Si autem non redibit, ergo peribit. Quo modo igitur, inquiunt, capillus capitis non peribit? De macie quoque vel pinguedine similiter disputant. Nam si aequales omnes erunt, non utique alii macri, alii pingues erurit. Accedei ergo aliis aliquid, aliis minuetur; ac per hoc non, quod e r a t , recipiendum, sed alicubi addendum e s t , quod non fuit, et alicubi perdendum, quod fuit. De ipsis etiam corruptionibus et dilapsionibus corporum inortuorum, cum aliud vertatur in pulverem, in auras aliud exhaletur, sint quos bestiae, sint quos ignis absumit, naufragio vel quibuscumque aquis ita quidam pereant, ut eorum carnes in umorem putredo dissolvat, non mediocriter permoventur atque omnia ista recolligi in carnem et redintegrari posse non credunt. Consectantur etiam quasque foeditates et vitia, sive accidant sive nascantur, ubi et monstrosos partus cum horrore atque inrisione commémorant, et requirunt, quaenam cuiusque deformitatis resurrectio sit futura. Si enim nihil tale redire in corpus hominis dixerimus, responsionem nostram de locis vulnerimi, cum quibus Dominum Christum resurrexisse praedicamus, se confutaturos esse praesumunt. Sed inter haec omnia quaestio diffìcillima illa pioponitur, in cuius carnem reditura sit caro, qua corpus alterius vescentis humana viscera fame compellente nutritili*. In carnem quippe conversa est eius, qui talibus vixit alimenfelicitatem ρ 1 β magie ρ 1 ut editur B e g ν; in illâ mort. S 1 ; in illa m o r t . B ' i H ; in illa inmort. AGDap; in illa id ë itimort. b β igitur] ergo Β (sup.l.),ν; om.H 9 capilli.. peribunt β' 14 et — quod fuit om. b ' g 15 autem a 17 exaletur A - B H e g 18 abeumitBA Q-iDHep absumpsitabg abaumatBv cum naufr. a 19 humor. BDH S| redintegrate D1 22 accidant AG~B (in ras.), D ' H a b e ' g ' p (600, 3) accédant Ï D ' e ' g ' y 93 monstruos. D*H

5

io

15

20

25

30

590

S. AUGUSTINI

tis, et ea, quae macies ostenderat, detrimenta supplevit. Ulrum ergo illi redeat homini cuius caro priiis fuit, an ill i polius cuius postea facta est, ad hoc percontantur, ut fidem resurrectionis inludant ac sic animae humanae aut 5 alternantes, sicut Plato, veras infelicitates falsasque promittant beatitudines aut post multas itidem per diversa corpora revolutiones aliquando tamen earn, sicut Porphyrins, finire miserias et ad eas numquam redire fateantur; non tamen corpus habendo inmortale, sed corpus omne io fugiendo. CAPUT X I I I .

An abortivi non perlineanl ad resurrectionem, si pertinent ad numerum mortuorum. Ad haec ergo, quae ab eorum parte contraria me 15 digerente mihi videntur opposite, misericordia Dei meis nisibus opem ferente respondeam. Abortivos fetus, qui, cum iam vixissent in utero, ibi sunt mortui, resurrecturos ut adfirmare, ita negare non audeo; quamvis non videam quo modo ad eos non pertineat resurrectio mor20 tuorum, si non eximuntur de numero mortuorum. Aut enim non omnes mortui resurgent et erunt aliquae humanae animae sine corporibus in aeternum, quae corpora humana, quamvis intra viscera materna, gestarunt; aut si omnes animae humanae recipient resurgentia sua corpora, •2ft quae habuerunt, ubicumque viventia et morientia reliquerunt, non invenio quem ad modum dicam ad resurrectionem non pertinere mortuorum quoscumque mortuos etiam in uteris matrum. Sed utrumlibet de his quisque sentiat, quod de iam natis infantibus dixerimus, hoc etiam de il30 lis intellegendum est, si resurgent. 8 perconttJtur A percunctantur BDH 4 aut delev. e β multa sit idem H g ιβ foetuB D 17 cum 4 'I> nixermt (in ras.J D* ibi] ipei e 1 ; ubi D; ubi | ibi emarg. & corporea g M recipiant e — p. 691,4 quid uero b 5 resurrectione transeunt corp. b (in ras.) J illi B , D i-i in ras., m. 1?) ilio AG"BH rdl. ν Hoffm. 8 qua

contee. Domò., recep. Wey. (cf. 601,18) ; in qua B (cf. 581,18) ; ubi

DE CIVITATE DEI L. X X I I . C. 14.

591

CAPUT X I V .

An infantes in ea sint resurrecturi habitudine quam habituri erant aetalis accessu.

corporis,

Quid ergo de infantibus dicturi sumus, nisi quia non in ea resurrecturi sunt corporis exiguitate, qua mortui, sed quod eis tardius accessurum erat tempore, hoc sunt illi Dei opere miro atque celerrimo recepturi? In sent e n z a quippe Domini, qua ait: Capillus capitis vestri non peribit, dictum est non defuturum esse quod fuit, non autem negatum est adfuturum esse quod defuil. Defuit autem infanti mortuo perfecta quantitas sui corporis; perfecto quippe infanti deest utique perfectio magnitudinis corporalis, quae cum accesserit, statura iam longior esse non possi t. Hune perfectionis mod um sic habent omnes, ut cum ilio concipiantur atque nascantur; sed habent in ratione, non mole; sicut ipsa membra omnia iam sunt latenter in semine, cum etiam natis nonnulla adhuc desint, sicut dentes ac si quid eius modi. In qua ratione uniuseuiusque materiae indita corporali iam quodam modo, ut ita dicam, liciatum videtur esse, quod nondum est, immo quod latet, sed accessu temporis erit vel potius apparebit. In hac ergo infans iam brevis aut longus est, qui brevis longusve fu turn s est. Secundum hanc rationem profecto in resurrectione corporis detrimenta corporis non timemus, quia, etsi aequalitas futura esset omnium, ita ut omnes usque ad giganteas magnitudines pervenirent, ne illi, qui maximi fuerunt, minus haberent aliquid in statura, quod eis contra sententiam Christi periret, qui dixit nec capillum capitis esse periturum, Creatori utique, qui creavit cuncta de nihilo, quo modo deesse

5

9 LE. 2 1 , 1 8 A G ^ B D H rell.yHoffm. 9 d e f u n c t u r . Β 10 n o n — d e f u i t om. D 1 18 s t a t . i a m Β i a m s t a t . reU. ν Hoff'm. l e m o l e mss in m o l e ν ipsa i a m m . o m . s u n t ν 18 h a i u e a 19 c o r p o r i D ' (ras.) t o l i n i a t u m O B D T p . a b limitatum p ' 96 o m n i u m oro. Β 28 s t a t e r a B 1

10

15

20

26

30

592

S. AUGUSTINI

posset linde adderet quod addendum esse mirus nosset?

artifex

CAPUT X V .

5

lo

15

20

25

An ad dominici corporis modum omnium mortuorum resurrectura sint corpora. Sed utique Christus in ea mensura corporis, in qua mortuus est, resurrexit, nec fas est dicere, cum resurrectionis omnium tempus venerit, accessuram corpori eius earn magnitudinem, quam non habuit, quando in ea discipulis, in qua illis erat notiis, apparuit, ut longissimis fieri possit aequalis. Si autem dixerimus ad dominici corporis modum etiam quorumque m a io ra corpora redigenda, peribit de multorum corporibus plurimum, cum ipse nec capillum periturum esse promiserit. Restât ergo, ut suam recipiat quisque mensuram, quam vel habuit in iuventute, etiamsi senex est mortuus, vel fuerat habiturus, si est ante defunctus, atque illud, quod commemoravit apostolus de mensura aetatis plenitudinis Christi, aut propter aliud intellegamus dictum esse, id e s t , ut illi capiti in populis Christianis accedente omnium perfectione meinbrorum aetatis eius mensura compleatur, a u t , si hoc de resurrectione corporum dictum e s t , sic accipiamus dictum, ut nec infra nec ultra iuvenalem formam resurgant corpora mortuorum, sed in eius aetate et robore, usque ad quam Christum hie pervenisse cognovimus (circa triginta quippe annos definierunt esse etiam saeculi huius doctissimi homines iuventutem; quae cum fuerit spatio proprio terminate, inde iam hominem in detrimenta vergere gravion s ac senilis aetatis); et ideo non esse dictum in menis Eph. 4,18 8 noeeet sup I. D' posset Β 10 fieret aeq. Β i t est mort.] sit mort. pZ si est] etiam si est pE ei ante, est Β 28 nec ultra nec infraBv iuuenilem D ' a e ! p ν mort. corp. ρ 84 mort.] multorum Η eius] ea Β aetate sed robore A ('malim aetatis robore' Domò.) 87 hominis β — p.Μ8,4 conf. eanct. pE β fieri B ^ (cf. 688,25);

593

DE «VITATE DEI L. XXII. C. 16—17. suram corporis vel in mensuram staturae, sed in suram aetatis plenitudinis Christi.

men-

CAPUT X Y I . Qualis intellegenda

sit sanctorum conformano ginem filii Dei.

ad

ima-

5

Illud etiam, quod ait praedestinatos conformes

20

25

KO

628

5

10

15

'20

25

30

S. AUGUSTINI

sunt, invenilur: El in carne mea videbo Deurn, resurreclioneni quideni carnis sine dubio prophetavit, non lamen dixit: „Per carnem meam." Quod quidem si dixisset, posset Deus Christus intellegi, qui per carnem in carne videbitur; nunc vero potest et sic accipi: In carne mea videbo Deum, ac si dixisset: „In carne mea ero, cum videbo Deum." Et illud, quod ait apostolus: Faciem ad faciem, non cogit ut Deum per banc faciem corporalen), ubi sunt oculi corporales, nos visuros esse credamus, quem spirilu sine intermissione vidchimus. Nisi enim esset ctiam interioris hominis facies, non diceret idem apostolus: Nos autem revelata facie gloriam Domini spéculantes in eandem imaginent transformamur, de gloria in gloriam, tamquatn a Domini spiritu; nec aliter intellegimus et quod in psahno ranitur: Accedile ad eum et inluminamini, et fades vestrae non erubescent. Fide quippe accedimi· ad Deum, quam cordis constat esse, uou corporis. Sed quia spiritale corpus nescimus quantos habebit accessus (de re quippe inexperta loquimur), ubi aliqua, quae aliter intellegi nequeat, divinarum scripturaruin lion occurrit et succurrit auctoritas, necesse est ut contingat in nobis quod legitur in libro Sapientiae: Cogitationes mortalium timidae et incertae providentiae nostrae. Ratiocinatio quippe ilia philosophorum, qua disputant ita mentis aspectu intellegibilia videri el sensu corporis sensibilia, id est corporalia, ut nec intellegibilia per corpus nec corporalia per se ipsam mens valeat intueri, si posset nobis esse certissima, prefecto certuni esset per oculos corporis etiam spiritalis nullo modo posse videri Deum. Sed islam ratiocinalionem et vera ratio et prophetic» inridet auctoritas. Quis enim ita sit aversus a vero, ut diccre audeat Deum corporalia ista nescire? llob 19,26Yulg. 8X.Cor,13,12 l42.Cor.3,18 iePn.33,6 28Sap.9,14 1 deum salua tore meu Β1 4 christ. Heus D 7 faciem ad f. Β (624,5) facie ad f. A G "Β D H (rell. ?j ν Hof} m. 15 et quod BADH abe; quod et OB; et om."ν le erubeacantb 17 esse constat Bb 18 habetb l e a l i a a ïs in1 om.D 24 qui e 27 ipsa A 28 profectaB* profectosi'ρ 2»poseitp 80 deus ρ — ρ.β29,ί perprophetam

DE CI VITATE B E I L. X X I I . O. 29.

629

Niimquid ergo corpus habet, per cuius oculos ea possit addiscere? Deinde quod de propilei» Helisaeo paulo ante diximus, nonne satis indicai etiam spi ri tu, non per corpus, corporalia posse cerni? Quando enim servus ille nuuiera accepit, utique corporaliter gestum est; quod ta- 5 men propheta non per corpus, sed per spiritimi vidit. Sicut ergo constat corpora videri spirilu, quid si tanta erit potentia spiritalis corporis, ul corpore videatur et spiritus? Spiritus enim est Deus. Deinde vitani quidem suam, qua nunc vivit in corpore et haec terrena membra io vegetat facitque viventia, interiore sensu quisque, non per corporeos oculos novit; aliorum vero vitas, cum sint irivisibiles, per corpus videt. .Nani uiule viventia discerninius a non viventibus corpora, nisi corpora simul vitasque videamus, quas nisi per corpus videre non possumus? 15 Vitas aulem sine corporibus corporeis oculis non videmus. Quam ob rem (ieri potest valdeque credibile est sic nos visuros mundana tunc corpora caeli novi et terrae novae, ut Deuni ubique praesentem et universa etiam corporalia gubernanteni per corpora quae gestabinius et 20 quae conspiciemus, quaqua versuin oculos duxerimus, clárissiina perspicui ta te videamus, non sicut nunc iuvisibilia Dei per ea, quae facta sunt, intellecta couspicimitur per speculum in aenigmate ex parie, ubi plus in nobis valet tides, qua credimus, quam rerum corporaliuin spe- 25 cies, quam per oculos cernimus corporales. Sed sicut homines, inter quos viventes motusque vitales exerentes vivimus, inox ut aspicimus, non credimus vivere, sed videmus, cum eorum vitam sine corporibus videre liequeamus, quam tarnen in eis per corpora remota omni am- 30 higuitate conspicimus: ita quacumque spiritalia ilia lumina corporum liostroruni circumf'erenius, incorporeum 84 Rom. 1, 20 et 1. Cor. 13,12 heliseü a 8 per om. e 4 enim] ergo b β per' om. ab spiritu b J corp. »id. llHoff'm. uid. corp. ABDHv Ssq. et spiritu β 9 deus este l i oc. corp. ρ 18 nos ED; nosesse KO-'Rreïl.Y Hoffm.Wey. (628,9) tunc corp. A"BDHp ν; corp. i.TLDoMIoffm. îlqoaquep 24 et (ρ">)\ Huffm.; om. K A O ' B D H a b e E 82 circumferimus D

630

S. AUGU8TINI

Deuin omnia regentein etiam per corpora contuebimur. Aut ergo sic per illos oculos videbitur Deus, ut aiiquid habeant in tanta excellentia menti simile, quo et incorporea natura cernatur, quod ullis exemplis sive scriptura5 rum testimoniis divinarum vel diffìcile est vel inpossibile estendere ; aut, quod est ad intellegendum faciline, ita Ileus nobis erit notus atque conspicuas, ut videatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, videatur ab altero in altero, videatur in se ipso, videatur in caelo novo et 10 terra nova atque in omni, quae tunc fuerit, creatura, videatur et per corpora in omni corpore, quocumque I'uerint spiritalis corporis oculi acie perveniente directi. Patebunt etiam cogitationes nostnie invicem nobis. Tunc enim implebitur, quod apostolus, cum dixisset: Ν olite ante 15 tempus iudicare quicquam, mox addidit: Donee veniat Dominus, et inluminabit abscondita tenebrarum et manifestaba cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a Deo. CAPUT

De

aeterna

felicitate

civitatis

XXX.

Dei

sabbatoque

perpetuo.

20

Quanta erit illa felicitas, ubi milium erit malum, nullum latebit bo muli, vacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in omnibus! Nam quid aliud agatur, ubi ñeque lilla desidia cessabilur ñeque ulla indigentia iaborabitur, nescio. Admoneor etiam sancto cantico, ubi lego veí 25 audio: Beali, qui habitant in domo tua, in saecula saeculorum laudabunt te. Omnia membra et viscera incorruptibilis corporis, quae nunc videmus per usus necessitatis varios distributa, quoniam tunc non erit ipsa nécessitas, sed plena certa, secura sempiterna felicitas, proficient 18Retr.l25.4»(CES6,121.1S8qq.) 181 .Cor.4,5 22ib.16,28 MPs.83 6 shab.aliq. ρ s mentii b ' 6 dia, test. Β 1 difï. uel inp. est BHv tsq. nobis deus ita ρ 8 in sing, nobis om.Hb 10 terra E A ~ D a e p (591,16); in t.OBHbv 14 quod ait ap. (om. cum dix.) Β ι ; sed cf. 437,6sq.;440,31;33etc. l&quicq.iud.DHabe moxom.a uenietb' 1· et inluminatjit Β G'D ρ Clarotn.; qui inluminet (om. et) " ; et inluruinet AG'BHabe ν 25 tua mss plerr.(sec. Grate.); tua domine Β ν 88 uario β — p. 881,1 laud.ms; in laud, (ρ ?) v2/o/fm.iam om. a 8 qui Ö"

DE CIVITATIS HEI L. XXII. C. 30.

631

laudibus Dei. Omnes quippe illi, de quibus iam sum locutus, qui nunc latent, harmoniae corporali* numeri non latebunt, intrinsecus et extrinseciis per corporis cuneta dispositi, et cum ceteris r e b u s , quae ibi magnae atque mirabiles videbuntur, rationales mentes in tanti artificis lauden) rationabilis pulcliritudinis delectatione succendent. Qui motus illic talium corporum sint futuri, temere definire non audeo, quod excogitare non valeo; tamen et motus et status, sicut ipsa species, decens e r i t , quicumque e r i t , ubi quod non decebit non erit. Certe ubi volet spiritus, ibi erit protinus corpus; nec volet aliquid spiritus, quoti nec spiritum posset decere nec corpus. Vera ibi gloria e r i t , ubi laudantis nec errore quisquam nec adulatione laudabitur; verus h o n o r , qui nulli negabitur digno, nulli deieretur indigno; sed nec ad eum ambiet ullus indignus, ubi nullus permittetur esse nisi digitus; vera pax, ubi nihil adversi nec a se ipso nec ab aliquo quisque patietur. Praemium virtutis erit ipse, qui virtutem dedit eique se ipsum, quo melius et maius nihil possit e s s e , promisit. Quid est enim aliud quod per prophetam dixit: Ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs, nisi: „ E g o ero wide satientur, ego ero quaecumque ab homiuibus honeste desiderantur, et vita et salus et victus et copia et gloria et honor et pax et omnia bona"? Sic enim et illud recte intellegitur, quod ait apostolus: Ut sit Deus omnia in omnibus. Ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine videbitur, sine fastidio auiabilur, sine fatigatioue laudabitur. Hoc munus, hic alfectus, hie actus profecto erit omnibus, sicut ipsa vita aeterna, communis. « Levit. 21), 12

86 1. Cor. 15. 28

D H b e p v quae(que)B&Ba tunc E 1 A arm.niKS 5 ratiouabilea Db tanta .. laude b β succédant abp 7 diffin.D 8 c o g i t a especies] pulchritudo E D »sq. ubi quicumque erit, quod Hoff'rn. l i quod non E D posset E A H b 1 (supple: si vellet); possit G " B D a b ' e p v Hofl'm, u a d o l . E laud.] decipitur E™ T 15 amb. ad eum a le ubi nullus] hic desinit ρ pei-mittitur ED Η l i nil D 18 alio Β ν quisquam b v (cf. 13; 579, IH) 19 eique] et qui D 20 posset A - H a e 21 mi(c)hi erunt Β Η 22 popuîua D 2 4 u i r t u s b 25 si b

5

10

15

20

26

30

632

5

10

15

20

25

30

S. AUGUSTUS [

Ceterum qui f u t u r i siiit pi o m e n t i s p r a e m i o r u m etiani gradus h o n o r u m atque g l o r i a r u m , quis est idoneus cogitare, quanto magis d i c e r e ? Quod lamen f u t u r i sint, non est ambigendum. Atipie id etiam beata illa civitas mag n u m in sc bollimi videbit, quod nulli superiori ullus inferior invidebit, sicut n u n c non invident archangelis angeli c e t e r i ; tamque nolet esse u n u s q u i s q u e quod non accepit,