Atatürk Kurucu Felsefenin Evrimi [2 ed.] 9786257070881

Table of contents :
Untitled.FR12 - 0001
Untitled.FR12 - 0003
Untitled.FR12 - 0004_1L
Untitled.FR12 - 0004_2R
Untitled.FR12 - 0005_2R
Untitled.FR12 - 0006_2R
Untitled.FR12 - 0007_1L
Untitled.FR12 - 0007_2R
Untitled.FR12 - 0008_1L
Untitled.FR12 - 0008_2R
Untitled.FR12 - 0009_1L
Untitled.FR12 - 0009_2R
Untitled.FR12 - 0010_1L
Untitled.FR12 - 0010_2R
Untitled.FR12 - 0011_1L
Untitled.FR12 - 0011_2R
Untitled.FR12 - 0012_1L
Untitled.FR12 - 0012_2R
Untitled.FR12 - 0013_1L
Untitled.FR12 - 0013_2R
Untitled.FR12 - 0014_1L
Untitled.FR12 - 0014_2R
Untitled.FR12 - 0015_1L
Untitled.FR12 - 0015_2R
Untitled.FR12 - 0016_1L
Untitled.FR12 - 0016_2R
Untitled.FR12 - 0017_1L
Untitled.FR12 - 0017_2R
Untitled.FR12 - 0018_1L
Untitled.FR12 - 0018_2R
Untitled.FR12 - 0019_1L
Untitled.FR12 - 0019_2R
Untitled.FR12 - 0020_1L
Untitled.FR12 - 0020_2R
Untitled.FR12 - 0021_1L
Untitled.FR12 - 0021_2R
Untitled.FR12 - 0022_1L
Untitled.FR12 - 0022_2R
Untitled.FR12 - 0023_1L
Untitled.FR12 - 0023_2R
Untitled.FR12 - 0024_1L
Untitled.FR12 - 0024_2R
Untitled.FR12 - 0025_1L
Untitled.FR12 - 0025_2R
Untitled.FR12 - 0026_1L
Untitled.FR12 - 0026_2R
Untitled.FR12 - 0027_1L
Untitled.FR12 - 0027_2R
Untitled.FR12 - 0028_1L
Untitled.FR12 - 0028_2R
Untitled.FR12 - 0029_1L
Untitled.FR12 - 0029_2R
Untitled.FR12 - 0030_1L
Untitled.FR12 - 0030_2R
Untitled.FR12 - 0031_1L
Untitled.FR12 - 0031_2R
Untitled.FR12 - 0032_1L
Untitled.FR12 - 0032_2R
Untitled.FR12 - 0033_1L
Untitled.FR12 - 0033_2R
Untitled.FR12 - 0034_1L
Untitled.FR12 - 0034_2R
Untitled.FR12 - 0035_1L
Untitled.FR12 - 0035_2R
Untitled.FR12 - 0036_1L
Untitled.FR12 - 0036_2R
Untitled.FR12 - 0037_1L
Untitled.FR12 - 0037_2R
Untitled.FR12 - 0038_1L
Untitled.FR12 - 0038_2R
Untitled.FR12 - 0039_1L
Untitled.FR12 - 0039_2R
Untitled.FR12 - 0040_1L
Untitled.FR12 - 0040_2R
Untitled.FR12 - 0041_1L
Untitled.FR12 - 0041_2R
Untitled.FR12 - 0042_1L
Untitled.FR12 - 0042_2R
Untitled.FR12 - 0043_1L
Untitled.FR12 - 0043_2R
Untitled.FR12 - 0044_1L
Untitled.FR12 - 0044_2R
Untitled.FR12 - 0045_1L
Untitled.FR12 - 0045_2R
Untitled.FR12 - 0046_1L
Untitled.FR12 - 0046_2R
Untitled.FR12 - 0047_1L
Untitled.FR12 - 0047_2R
Untitled.FR12 - 0048_1L
Untitled.FR12 - 0048_2R
Untitled.FR12 - 0049_1L
Untitled.FR12 - 0049_2R
Untitled.FR12 - 0050_1L
Untitled.FR12 - 0050_2R
Untitled.FR12 - 0051_1L
Untitled.FR12 - 0051_2R
Untitled.FR12 - 0052_1L
Untitled.FR12 - 0052_2R
Untitled.FR12 - 0053_1L
Untitled.FR12 - 0053_2R
Untitled.FR12 - 0054_1L
Untitled.FR12 - 0054_2R
Untitled.FR12 - 0055_1L
Untitled.FR12 - 0055_2R
Untitled.FR12 - 0056_1L
Untitled.FR12 - 0056_2R
Untitled.FR12 - 0057_1L
Untitled.FR12 - 0057_2R
Untitled.FR12 - 0058_1L
Untitled.FR12 - 0058_2R
Untitled.FR12 - 0059_1L
Untitled.FR12 - 0059_2R
Untitled.FR12 - 0060_1L
Untitled.FR12 - 0060_2R
Untitled.FR12 - 0061_1L
Untitled.FR12 - 0061_2R
Untitled.FR12 - 0062_1L
Untitled.FR12 - 0062_2R
Untitled.FR12 - 0063_1L
Untitled.FR12 - 0063_2R
Untitled.FR12 - 0064_1L
Untitled.FR12 - 0064_2R
Untitled.FR12 - 0065_1L
Untitled.FR12 - 0065_2R
Untitled.FR12 - 0066_1L
Untitled.FR12 - 0066_2R
Untitled.FR12 - 0067_1L
Untitled.FR12 - 0067_2R
Untitled.FR12 - 0068_1L
Untitled.FR12 - 0068_2R
Untitled.FR12 - 0069_1L
Untitled.FR12 - 0069_2R
Untitled.FR12 - 0070_1L
Untitled.FR12 - 0070_2R
Untitled.FR12 - 0071_1L
Untitled.FR12 - 0071_2R
Untitled.FR12 - 0072_1L
Untitled.FR12 - 0072_2R
Untitled.FR12 - 0073_1L
Untitled.FR12 - 0073_2R
Untitled.FR12 - 0074_1L
Untitled.FR12 - 0074_2R
Untitled.FR12 - 0075_1L
Untitled.FR12 - 0075_2R
Untitled.FR12 - 0076_1L
Untitled.FR12 - 0076_2R
Untitled.FR12 - 0077_1L
Untitled.FR12 - 0077_2R
Untitled.FR12 - 0078_1L
Untitled.FR12 - 0078_2R
Untitled.FR12 - 0079_1L
Untitled.FR12 - 0079_2R
Untitled.FR12 - 0080_1L
Untitled.FR12 - 0080_2R
Untitled.FR12 - 0081_1L
Untitled.FR12 - 0081_2R
Untitled.FR12 - 0082_1L
Untitled.FR12 - 0082_2R
Untitled.FR12 - 0083_1L
Untitled.FR12 - 0083_2R
Untitled.FR12 - 0084_1L
Untitled.FR12 - 0084_2R
Untitled.FR12 - 0085_1L
Untitled.FR12 - 0085_2R
Untitled.FR12 - 0086_1L
Untitled.FR12 - 0086_2R
Untitled.FR12 - 0087_1L
Untitled.FR12 - 0087_2R
Untitled.FR12 - 0088_1L
Untitled.FR12 - 0088_2R
Untitled.FR12 - 0089_1L
Untitled.FR12 - 0089_2R
Untitled.FR12 - 0090_1L
Untitled.FR12 - 0090_2R
Untitled.FR12 - 0091_1L
Untitled.FR12 - 0091_2R
Untitled.FR12 - 0092_1L
Untitled.FR12 - 0092_2R
Untitled.FR12 - 0093_1L
Untitled.FR12 - 0093_2R
Untitled.FR12 - 0094_1L
Untitled.FR12 - 0094_2R
Untitled.FR12 - 0095_1L
Untitled.FR12 - 0095_2R
Untitled.FR12 - 0096_1L
Untitled.FR12 - 0096_2R
Untitled.FR12 - 0097_1L
Untitled.FR12 - 0097_2R
Untitled.FR12 - 0098_1L
Untitled.FR12 - 0098_2R
Untitled.FR12 - 0099_1L
Untitled.FR12 - 0099_2R
Untitled.FR12 - 0100_1L
Untitled.FR12 - 0100_2R
Untitled.FR12 - 0101_1L
Untitled.FR12 - 0101_2R
Untitled.FR12 - 0102_1L
Untitled.FR12 - 0102_2R
Untitled.FR12 - 0103_1L
Untitled.FR12 - 0103_2R
Untitled.FR12 - 0104_1L
Untitled.FR12 - 0104_2R
Untitled.FR12 - 0105_1L
Untitled.FR12 - 0105_2R
Untitled.FR12 - 0106_1L
Untitled.FR12 - 0106_2R
Untitled.FR12 - 0107_1L
Untitled.FR12 - 0107_2R
Untitled.FR12 - 0108_1L
Untitled.FR12 - 0108_2R
Untitled.FR12 - 0109_1L
Untitled.FR12 - 0109_2R
Untitled.FR12 - 0110_1L
Untitled.FR12 - 0110_2R
Untitled.FR12 - 0111_1L
Untitled.FR12 - 0111_2R
Untitled.FR12 - 0112_1L
Untitled.FR12 - 0112_2R
Untitled.FR12 - 0113_1L
Untitled.FR12 - 0113_2R
Untitled.FR12 - 0114_1L
Untitled.FR12 - 0114_2R
Untitled.FR12 - 0115_1L
Untitled.FR12 - 0115_2R
Untitled.FR12 - 0116_1L
Untitled.FR12 - 0116_2R
Untitled.FR12 - 0117_1L
Untitled.FR12 - 0117_2R
Untitled.FR12 - 0118_1L
Untitled.FR12 - 0118_2R
Untitled.FR12 - 0119_1L
Untitled.FR12 - 0119_2R
Untitled.FR12 - 0120_1L
Untitled.FR12 - 0120_2R
Untitled.FR12 - 0121_1L
Untitled.FR12 - 0121_2R
Untitled.FR12 - 0122_1L
Untitled.FR12 - 0122_2R
Untitled.FR12 - 0123_1L
Untitled.FR12 - 0123_2R
Untitled.FR12 - 0124_1L
Untitled.FR12 - 0124_2R
Untitled.FR12 - 0125_1L
Untitled.FR12 - 0125_2R
Untitled.FR12 - 0126_1L
Untitled.FR12 - 0126_2R
Untitled.FR12 - 0127_1L
Untitled.FR12 - 0127_2R
Untitled.FR12 - 0128_1L
Untitled.FR12 - 0128_2R
Untitled.FR12 - 0129_1L
Untitled.FR12 - 0129_2R
Untitled.FR12 - 0130_1L
Untitled.FR12 - 0130_2R
Untitled.FR12 - 0131_1L
Untitled.FR12 - 0131_2R
Untitled.FR12 - 0132_1L
Untitled.FR12 - 0132_2R
Untitled.FR12 - 0133_1L
Untitled.FR12 - 0133_2R
Untitled.FR12 - 0134_1L
Untitled.FR12 - 0134_2R
Untitled.FR12 - 0135_1L
Untitled.FR12 - 0135_2R
Untitled.FR12 - 0136_1L
Untitled.FR12 - 0136_2R
Untitled.FR12 - 0137_1L
Untitled.FR12 - 0137_2R
Untitled.FR12 - 0138_1L
Untitled.FR12 - 0138_2R
Untitled.FR12 - 0139_1L
Untitled.FR12 - 0139_2R
Untitled.FR12 - 0140_1L
Untitled.FR12 - 0140_2R
Untitled.FR12 - 0141_1L
Untitled.FR12 - 0141_2R
Untitled.FR12 - 0142_1L
Untitled.FR12 - 0142_2R
Untitled.FR12 - 0143_1L
Untitled.FR12 - 0143_2R
Untitled.FR12 - 0144_1L
Untitled.FR12 - 0144_2R
Untitled.FR12 - 0145_1L
Untitled.FR12 - 0145_2R
Untitled.FR12 - 0146_1L
Untitled.FR12 - 0146_2R
Untitled.FR12 - 0147_1L
Untitled.FR12 - 0147_2R
Untitled.FR12 - 0148_1L
Untitled.FR12 - 0148_2R
Untitled.FR12 - 0149_1L
Untitled.FR12 - 0149_2R
Untitled.FR12 - 0150_1L
Untitled.FR12 - 0150_2R
Untitled.FR12 - 0151_1L
Untitled.FR12 - 0151_2R
Untitled.FR12 - 0152_1L
Untitled.FR12 - 0152_2R
Untitled.FR12 - 0153_1L
Untitled.FR12 - 0153_2R
Untitled.FR12 - 0154_1L
Untitled.FR12 - 0154_2R
Untitled.FR12 - 0155_1L
Untitled.FR12 - 0155_2R
Untitled.FR12 - 0156_1L
Untitled.FR12 - 0156_2R
Untitled.FR12 - 0157_1L
Untitled.FR12 - 0157_2R
Untitled.FR12 - 0158_1L
Untitled.FR12 - 0158_2R
Untitled.FR12 - 0159_1L
Untitled.FR12 - 0159_2R
Untitled.FR12 - 0160_1L
Untitled.FR12 - 0160_2R
Untitled.FR12 - 0161_1L
Untitled.FR12 - 0161_2R
Untitled.FR12 - 0162_1L
Untitled.FR12 - 0162_2R
Untitled.FR12 - 0163_1L
Untitled.FR12 - 0163_2R
Untitled.FR12 - 0164_1L
Untitled.FR12 - 0164_2R
Untitled.FR12 - 0165_1L
Untitled.FR12 - 0165_2R
Untitled.FR12 - 0166_1L
Untitled.FR12 - 0166_2R
Untitled.FR12 - 0167_1L
Untitled.FR12 - 0167_2R
Untitled.FR12 - 0168_1L
Untitled.FR12 - 0168_2R
Untitled.FR12 - 0169_1L
Untitled.FR12 - 0169_2R
Untitled.FR12 - 0170_1L
Untitled.FR12 - 0170_2R
Untitled.FR12 - 0171_1L
Untitled.FR12 - 0171_2R
Untitled.FR12 - 0172_1L
Untitled.FR12 - 0172_2R
Untitled.FR12 - 0173_1L
Untitled.FR12 - 0173_2R
Untitled.FR12 - 0174_1L
Untitled.FR12 - 0174_2R
Untitled.FR12 - 0175_1L
Untitled.FR12 - 0175_2R
Untitled.FR12 - 0176_1L
Untitled.FR12 - 0176_2R
Untitled.FR12 - 0177_1L
Untitled.FR12 - 0177_2R
Untitled.FR12 - 0178_1L
Untitled.FR12 - 0178_2R
Untitled.FR12 - 0179_1L
Untitled.FR12 - 0179_2R
Untitled.FR12 - 0180_1L
Untitled.FR12 - 0180_2R
Untitled.FR12 - 0181_1L
Untitled.FR12 - 0181_2R
Untitled.FR12 - 0182_1L
Untitled.FR12 - 0182_2R
Untitled.FR12 - 0183_1L
Untitled.FR12 - 0183_2R
Untitled.FR12 - 0184_1L
Untitled.FR12 - 0184_2R
Untitled.FR12 - 0185_1L
Untitled.FR12 - 0185_2R
Untitled.FR12 - 0186_1L
Untitled.FR12 - 0186_2R
Untitled.FR12 - 0187_1L
Untitled.FR12 - 0187_2R
Untitled.FR12 - 0188_1L
Untitled.FR12 - 0188_2R
Untitled.FR12 - 0189_1L
Untitled.FR12 - 0189_2R
Untitled.FR12 - 0190_1L
Untitled.FR12 - 0190_2R
Untitled.FR12 - 0191_1L
Untitled.FR12 - 0191_2R
Untitled.FR12 - 0192_1L
Untitled.FR12 - 0192_2R
Untitled.FR12 - 0193_1L
Untitled.FR12 - 0193_2R
Untitled.FR12 - 0194_1L
Untitled.FR12 - 0194_2R
Untitled.FR12 - 0195_1L
Untitled.FR12 - 0195_2R
Untitled.FR12 - 0196_1L
Untitled.FR12 - 0196_2R
Untitled.FR12 - 0197_1L
Untitled.FR12 - 0197_2R
Untitled.FR12 - 0198_1L
Untitled.FR12 - 0198_2R
Untitled.FR12 - 0199_1L
Untitled.FR12 - 0199_2R
Untitled.FR12 - 0200_1L
Untitled.FR12 - 0200_2R
Untitled.FR12 - 0201_1L
Untitled.FR12 - 0201_2R
Untitled.FR12 - 0202_1L
Untitled.FR12 - 0202_2R
Untitled.FR12 - 0203_1L
Untitled.FR12 - 0203_2R
Untitled.FR12 - 0204_1L
Untitled.FR12 - 0204_2R
Untitled.FR12 - 0205_1L
Untitled.FR12 - 0205_2R
Untitled.FR12 - 0206_1L
Untitled.FR12 - 0206_2R
Untitled.FR12 - 0207_1L
Untitled.FR12 - 0207_2R
Untitled.FR12 - 0208_1L
Untitled.FR12 - 0208_2R
Untitled.FR12 - 0209_1L
Untitled.FR12 - 0209_2R
Untitled.FR12 - 0210_1L
Untitled.FR12 - 0210_2R
Untitled.FR12 - 0211_1L
Untitled.FR12 - 0211_2R
Untitled.FR12 - 0212_1L
Untitled.FR12 - 0212_2R
Untitled.FR12 - 0213_1L
Untitled.FR12 - 0213_2R
Untitled.FR12 - 0214_1L
Untitled.FR12 - 0214_2R
Untitled.FR12 - 0215_1L
Untitled.FR12 - 0215_2R
Untitled.FR12 - 0216_1L
Untitled.FR12 - 0216_2R
Untitled.FR12 - 0217_1L
Untitled.FR12 - 0217_2R
Untitled.FR12 - 0218_1L
Untitled.FR12 - 0218_2R
Untitled.FR12 - 0219_1L
Untitled.FR12 - 0219_2R
Untitled.FR12 - 0220_1L
Untitled.FR12 - 0220_2R
Untitled.FR12 - 0221_1L
Untitled.FR12 - 0221_2R
Untitled.FR12 - 0222_1L
Untitled.FR12 - 0222_2R
Untitled.FR12 - 0223_1L
Untitled.FR12 - 0223_2R
Untitled.FR12 - 0224_1L
Untitled.FR12 - 0224_2R
Untitled.FR12 - 0225_1L
Untitled.FR12 - 0225_2R
Untitled.FR12 - 0226_1L
Untitled.FR12 - 0226_2R
Untitled.FR12 - 0227_1L
Untitled.FR12 - 0227_2R
Untitled.FR12 - 0228_1L
Untitled.FR12 - 0228_2R
Untitled.FR12 - 0229_1L
Untitled.FR12 - 0229_2R
Untitled.FR12 - 0230_1L
Untitled.FR12 - 0230_2R
Untitled.FR12 - 0231_1L
Untitled.FR12 - 0231_2R
Untitled.FR12 - 0232_1L
Untitled.FR12 - 0232_2R
Untitled.FR12 - 0233_1L
Untitled.FR12 - 0233_2R
Untitled.FR12 - 0234_1L
Untitled.FR12 - 0234_2R
Untitled.FR12 - 0235_1L
Untitled.FR12 - 0235_2R
Untitled.FR12 - 0236_1L
Untitled.FR12 - 0236_2R
Untitled.FR12 - 0237_1L
Untitled.FR12 - 0237_2R
Untitled.FR12 - 0238_1L
Untitled.FR12 - 0238_2R
Untitled.FR12 - 0239_1L
Untitled.FR12 - 0239_2R
Untitled.FR12 - 0240_1L
Untitled.FR12 - 0240_2R
Untitled.FR12 - 0241_1L
Untitled.FR12 - 0241_2R
Untitled.FR12 - 0242_1L
Untitled.FR12 - 0242_2R
Untitled.FR12 - 0243_1L
Untitled.FR12 - 0243_2R
Untitled.FR12 - 0244_1L
Untitled.FR12 - 0244_2R
Untitled.FR12 - 0245_1L
Untitled.FR12 - 0245_2R
Untitled.FR12 - 0246_1L
Untitled.FR12 - 0246_2R
Untitled.FR12 - 0247_1L
Untitled.FR12 - 0247_2R
Untitled.FR12 - 0248_1L
Untitled.FR12 - 0248_2R
Untitled.FR12 - 0249_1L
Untitled.FR12 - 0249_2R
Untitled.FR12 - 0250_1L
Untitled.FR12 - 0250_2R
Untitled.FR12 - 0251_1L
Untitled.FR12 - 0251_2R
Untitled.FR12 - 0252_1L
Untitled.FR12 - 0252_2R
Untitled.FR12 - 0253_1L
Untitled.FR12 - 0253_2R
Untitled.FR12 - 0254_1L
Untitled.FR12 - 0254_2R
Untitled.FR12 - 0255_1L
Untitled.FR12 - 0255_2R
Untitled.FR12 - 0256_1L
Untitled.FR12 - 0256_2R
Untitled.FR12 - 0257_1L
Untitled.FR12 - 0257_2R
Untitled.FR12 - 0258_1L
Untitled.FR12 - 0258_2R
Untitled.FR12 - 0259_1L
Untitled.FR12 - 0259_2R
Untitled.FR12 - 0260_1L
Untitled.FR12 - 0260_2R
Untitled.FR12 - 0261_1L
Untitled.FR12 - 0261_2R
Untitled.FR12 - 0262_1L
Untitled.FR12 - 0262_2R
Untitled.FR12 - 0263_1L
Untitled.FR12 - 0263_2R
z

Citation preview

8 e:• x---ı �-=··�--, �---·ı �- il·--· : ;-ş-. ..

.,., m :::o --1 o -o :::o )> :A

2!

Genel Yayın: 4824

TARhf ZAFER TOPRAK

ATATÜRK KURUCU FELSEFENİN EVRİMİ © TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, :z.or9

Sertifika No: 40077 EDİTÖR

AI .t BERKTAY GÖRSEL YÖNETMEN

BİROL BAYRAM YAYINA HAZIRLAYAN/DiZİN

TUBA A.KEKMEKÇİ GRAFİK TASARIM UYGULAMA

TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI I.

BASIM: HAZİRAN :z.o:z.o, İSTANBUL

il.

BASIM: EYLÜL :z.o:z.o, İSTANBUL

ISBN 978-625-7070-88-1 BASKI

YILDIZ MÜCELLİT MATBAACILIK VE YAYINCILIK SANA Yİ TİCARET ANONİM ŞİRKETİ MALTEPE MAH GÜMÜŞSUYU CAD. DALGIÇ ÇARŞISI APT. NO: 3/4 ZEYTİNBURNU/İSTANBUL

Tel: (0212) 613 17 33 Faks (0212) 501 31 17 Sertifika No: 46025 Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında gerek metin, gerek görsel malzeme yayınevinden izin alınmadan hiçbir yolla çoğalnlamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz. TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI İSTİKLAL CADDESİ, MEŞELİK SOKAK NO: :z./4 BEYO�LU 34433 İSTANBUL

Tel. (0212) 252 39 91 Faks (0212) 252 39 95 www.iskultur.com.tr

Zafer Toprak

Atatürk Kurucu Felsefenin Evrimi

TÜRKiYE

$BANKASI

Kültür Yayınları

Malum-ı alileridir ki milletimiz asırlardan beri iki kuvvetin, iki müs­ tebid kuvvetin, iki imhakar kuvvetin taht-ı tazyikında müteessir ve mü­ teellim olmakta idi. O kuvvetlerden birisi; doğrudan doğruya memleket ve milleti idare etmek iddiasında bulunan müstebidler, ikincisi bütün bir emperyalist ve kapitalist alemidir. Fakat efendiler, tazyikatın neticesinde büyük intibah/ar hasıl oldu. işte bizim milletimizde de o intibah hasıl olmuştur ve biz böyle bir devre-i intibahın içinde bulunuyoruz. Filhakika bir buçuk sene evvel, bir sene evvel, millet aynı zamanda bu iki kuvvete karşı isyan etmiş ve mücadeleye başlamıştır. Emperyalist kuvvetler milletimizi hukuk ve haysiyet ve istiklalden mahrum ve bunları gayrimüdrik bir hayvan sürüsü telakki ettiği için böyle bir sürünün elinde namütenahi hazain-i tabiiyyeye [doğal hazine­ lere] malik kıymetli ve vasi bir memleketin bırakılmasını caiz göremezdi. Onların telakkisine göre, bu memleketi parçalamak ve bu memleketteki insanları taht-ı esaretlerine almak lazım idi. Böyle bir emel, böyle bir gaye takip ediyorlardı ve Harb-i Umumi'nin neticesiyle hasıl olan fırsattan istifade ederek, mütareke ile milletin ve ordunun elinden silahlarını da aldıktan sonra fiiliyyata girişmişlerdir. Bir taraftan dahilde bulunan gafil veya hain kuvvetler memleket ve milleti adeta bu hariç kuvvetler gibi, bu hariç nazarlar gibi telakki ediyor­ lardı. Binaenaleyh onların mesaisi en hain düşmanların mesaisi mahiye­ tinde tecelliyyatını göstermiştir. işte bundan bir sene evvelki vaziyetimiz böyle bir şekil ve renk ve manzara gösteriyordu. Atatürk - 29 Ocak 1921 Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa'nın, Londra'ya gönderilecek heyet-i murahhasa vesilesiyle, lstanbul'da bulunan Tevfik Paşa ile cereyan eden muhaberata dair beyanatı

İÇİNDEKİLER GiriŞ

----·--·--·--·-- -------·-----··------·--·---·-·----

1

Hukuk 1

Halkın İradesi ve Hakimiyet_ Rousseau ve Toplumsal Sözleşme.... Aristoteles'ten Montesquieu'ye Güçler Birliği - Güçler Ayrılığı ... Fransız Devrimi ve Üçüncü Cumhuriyet... . Ali Reşad ve Charles Seignobos... "Vazife-i Temdin" ve Sosyal Darwinizm. Fuat Köprülü ve Milli Tarih

17 20 24 27 32 35 39 42

_______·�-----·-·-·------···----·---

·---·-···-··--··------------·--------·

·-·-----·-----·---·--·-----·--··----·-·······------·

__

·-···--·--------···-----·-··--···-·------

·---·-·----·····--·-·-·-·-·-·-·-··-·--

------·----·-·-··-···-·--·--·---··--·

. ·-·------·---------·

·-·-----·--·-·--·-------··-···-·----··-----·-

n

Şer'i Hukuktan Nizami Hukuka 47 Şer'i Hukuk, Fıkıh ve Hilafet 48 İstanbul'da Şer'iyye Mahkemeleri ... 50 Ticaret Nezareti ve Ticaret Kanunnamesi.. .. 53 Ticaret Mahkemeleri ve Ticari YargL 55 Ceza Kanunnameleri ve "Usul-i Cezaiyye" ............ ......... . ... ................. .. .. ... . ...... 59 Konsoloshane ve Cemaat MahkemelerL... 61 Laik Hukuk ve Nizamiye Mahkemeleri.....................-.....-.......................-....................... 63 Ayak Kavafından Avukata. . 65 Dava Vekilleri ve Savunma Hakkı 68 İslam Hukukundan Seküler Hukuka 72 __····-·-·-··-····--··-·--··-·-----···-·-··..·-········---·

-----···-··---·-···········-·-·---········-······----·-···--·-·-·

·-·-····-···-····-··--·---·-····--·----····-··-·--····-·

·--··-·-·-··········-··············-·-················-

·-··-····---··-·····--··-··-·····-···-····-·················-····-

_

_

----·-····-····--···-··-··-···--····-······-

·--·---·..·······----·-----·-·-----·-··-·..·······-····-·-··---·-

.·----····--· .. ·······-·-····-··---·····---·--------

___···----···---------·------··--·---

111

Jön Türkleı; Hak ve Hürriyetler Kodifi.kasyon ve Hükumet-i Meşrnta................ Münif Paşa ve Hukuka BaşlangıÇ Hukuk-ı Siyasiyye-Malumat-ı Kanuniyye Rehber-i lttihad ve Vatandaşlık_ .... Tarih Kitaplarında Hak ve ÔzgürlükleL.. Hürriyet, Müsavat, Uhuvvet . . Rıza Nur ve Siyasal Partiler . . Ahmet Ağaoğlu ve Eşitlik Sorunu......................

77 78 82 86 92 96 102 106 1 1O

_____·--·--··--------··-----····-··---·-------·

--··------······-··-··-·-··-····-···-

--······-----·-··--·---··-····--·-·-·---·-----·---

·-·-·-··---------------··-···-·-

_______

·------ ---·········-···--·-··------·

·--···-··-·····-·--·--···-···--·--·-···----

·--·······-·····-······-·--·······-·-··---·-······--······-·-········-·-···--·-···

.

-···---·--·-----·--·-··--··---·-··--------·-·-····-·--

...

.-..............._

--········ ·········-···-·····-····-···

Sosyoloji IV

Halkın Egemenliği ve Halkçılık 117 Spencer, Tarde, Durkheim . . -....................................................................................... 1 1 9 Ahmed Şuayib ve "Ulum-ı İctimaiyye" . . 123 Bougle ve İlm-i İctimai Nedir? 117 Halk, Halkçılık ve Meslek DevrL. ..... . . . _. ...... ._.................._ 129 Durkheim ve "Hey'i [Korporatif] Cemiyet" .. . . . -........................... ...... ............... 133 Gökalp ve Bolşevik Rusya_.... ._ .. ...... ..-........-.......-....._............_........._. . . . . ... . 136 ._·-··-·-··-..·-··········-·-·..··-·---·--············-·..··-···--···--·········-·····-·-··-······..···-··

................. .._......... ....................

_,,____ ..........- ................-....................._ .._ ....

............. ..

...........................................................................................................................

________ .

.. -...--·-···-- . .. .

..

.____.._____ ......._.

... ...... .. . .

________.

. .

-...-- ..···-·-·-- .

___..

. .

........

..

.

v

Milli Egemenlik ve Solidarizm . -.............................................................. -..................................................... 14 1 Türkçülük ve Yeni Hayat. -........--...-........................-.........................-...-.....-....... 142 Gökalp, Tekin Alp ve Tesanüt... . . .... .... ... .. . . . .. .. .... ... . . . .... .. . .... . . . . .. . .. . 147 Cihan Harbi ve Mülkiyet İlişkilerL....._....._.........____..._......................._... .. .... .... ..-.................... 15 0 Gökalp'ten Atatürk'e Halkçılık. .... . . .... . . .. . .. .. .. . .. . . ........ 154 Milli Mücadele ve Halk Fırkası .. . 15 7 ................ .

................ _.._____........ ...............

..

.

..

...

.

.. . . .......... . . .

.

.. ... ..... .

. . .

..

................

.. ....... ... ........

. . . . .. ... ............. . ...

....

. ....... .. .. ...... ..........

.

.

........

. ...... . .. ..

............. _ .. __ .....-.....-...............-..........._,_ ........._ .._....... ..

_____ ..._ ......

Ekonomi VI

Siyasal Bağımsızlık ve "İstiklal-i Mali" . .. . .... .. ..... . . .... . .. .... . ... .. ... . . .. .. . .... 1 65 Sevr'den Lozan'a Egemenlik . . . .. . . . .-...................... 166 "Düvel-i Muazzama" ve Kapitülasyonlar . . ,............................. 1 71 Fethi Okyar ve J. M. Keynes -...--...-....... 1 75 i 923 Türkiye İktisat Kongresi . .. ... . . . . 1 78 Kongre'de Meslek ZümrelerL . . . _............_. ... . . . 1 8 1 Serbest Ticaretten Korumacılığa.- . . . .. . .. . . . . ... . . . . 1 85 Atatürk ve "İstiklal-i Mali" .. . .. 1 90 _

.. .-....._.. ..... .. .

.. ...

.. . ..

..... . .

..

.. . .

..

.

. . . .

...... ...............-..........................-......_ .. .. . .. ........___... ............. ....

.... ............ ...............................

.... _______ ..______ ..___.._________................_____ ..___................

............ . ... .

. .... .. ....... ...... ....... .......................... ...........................................

_________ .._________________.

. . . .... ....

.......... ....

. . ..

_ .........................-

_______ ..____ __.. _

..

.

... . .. .... ....

..... . . ....

.... ..... ......... _.... . .. .

-.-·..---·--·--·-----·----..···--..--·---·---·--..·---··-·----

vn

Mesleki Temsil'den Devletçiliğe. --........-....... .............-............................-...-........................-...-.............. 195 "Devlet İktisadiyatı" ve Mesleki TemsiL. 196 Gökalp ve Esnaf Cemiyetleri. . . . . . -............. 200 Türk Kari Marx'ı: Kör Ali İhsan 204 . .. . . .. 207 Atatürk ve Korporatif Devlet. .....

. ----·----------·--..--..·-·----..··-·-·

________ .

.... ...----·---·--··-- .. ..... __________.... .....

...

__________________________.._________

_________ ..________________________..___.. . .. ...... .

_... . ._..,_ ..

Kooperatifçilik ve Küçük Üretici...................·-·-··················--································ ..·······-····-·-······-······ 210 Muhiddin Birgen ve Kooperatizm..·-···-···--·-··-·--··-·-·-···-· ..-·····-----········-·· ..··-··--·-·-.......215 Charles Gide'den Fındıkoğlu'na..-...··-·····---··--·-···· ·-·-··· ..··-·-········-···········-·-·-···-··-·---·· ..··-·· 219 Kadro Dergisi ve Devletçilik.......·-··-····· ··················-··-···-···················-·····-·······-··-··············-··········-·····-······ 224 "Sınıfsız Bir Milli Devlet" 228 .........................................................................................................................................

Siyaset VIII

Eşitlik Anlayışı ve Kadın Hukuku................·-····-···--·-··-·---·····-··-·····-·--··-·-·-· ..·······-···-·····-·-·······-··· 235 Kadın ve "Müsavat- ı Tamrne" ····-·····-·················---·-·-····-···············-·····-· ..-···--·--··---··----·--·-···· 23 7 Afet Hanım ve Kadının Hukuku................................................................................................................. 240 Raoul de la Grasserie ve "Usul-i İntihab"···················-··-··-···-·-··············-·····-···········-·····24 3 Feminizm ve Seçme-Seçilme Hakkı ......·-·-·····--·-··-·-·--···-···-···-·-·········--··..··--·······--·-··· .... 24 7 Muslihiddin Adil ve Kadın Hukuku.....................................................-.........................-....... 25 0 "Hukuk-ı Nisvan", Şeriat ve Eğitim................................................................................................... 25 3 Babanzade ve "Cins-i Zayıf" ....................................................................-................................................. 255 Celaleddin Arif ve "Vazife-i İntih:ih" ... .... . . . . .. ... . ..... . . . . . . ... . . . 25 9 Hukuk-ı Aile Kararnamesi ve Sonrası ....................................................................................... 264 ..

_

._ . .. ... ..... ...

..

.. ..... . .. .. . .

...... . .. ..

IX

Halk Fırkası ve inkılabın Mantığı................................................................................................................. 269 Radikal-Sosyalist Partiler Antantı...........·-··-····-···························-·····-··-··················-·--···-·····-······ 271 Halk Fırkası ve Antant'a Üyelik..................................................................................................................... 274 Cumhuriyet Halk Fırkası Programı.... . .. ..... . .... . . . .. 277 Uon Duguit ve Atatürk·--·---·-·····-··----··-····-·······-····-··-·---·······--·················-····-···---·-····--·-··-··-········· 281 Halkçılık ve Sınıfsız Toplum............................................................................................................................... 284 ............ .... .._..........

Bilim

-

... ....

................. .. . ....... .............

Kültür

x

Latin Harfleri ve Dilde Sadeleşme..............................................................--··-······-···············-··········-······ 293 Harf Devrimi ve Millet MekteplerL......................................----·····-----······--·-·· 294 Latin Harfleri - Dil Devrimi ·····--·-----·------·····----····-··-------·---·-·-·-··-·---·-··-··-298 Sadri Maksudi ve Türk Dili lçin . .. .. ...... .. . ..---··----·-·····---·--·-----· 3 02 Cari Brockelmann ve Alman Birliği.........................-·--·-···---·-····-··----······---306 Herman Kvergic ve Güneş-Dil Kuramı ·-··-------·----·�-·---·--·---- 3 1 1 _____

______ .

._......... ..... .

__

. . .........

XI Sosyolojiden Psikolojiye 1 92 1 Torino Sosyoloji Kongresi. Solidarizm ve Yeni Sosyoloji__ Erken Cumhuriyet ve SosyolojL.. Mustafa Şekip ve Gökalpçilik "İctimaiyyat" ve "Ruhiyyat"

-.. 315 3 17 .321 -----·--- 325 ·--- 329 3 34

..--.----·-···--------..··---·.... ·--..-------·.. -·--·-------·-. .

_____________,______

___________ ,______

.

__

__ ·--·---·---·-·-·--·-..

..... -----------·-- ·--·-·----·------..

--·-·---·---------.. -·--·----·

XII

Tarihten Antropolojiye Türk Antropoloji MüessesesL. Şemseddin Sami, insan ve Yine lnsan Mekteb-i Mülkiye ve Satı el-Husri "İlm-i Akvam" ya da Etnografya ..... . . . Dil ve Tarih-Coğrafya FakültesL H. G. Wells ve Eugene Pittard Şevket Aziz Kansu ve Atatürk...

-339 342 .34 6 ..- 35 0 . -.... 354 35 7 3 61 ,_ 3 66

____·-·---·-....·---·--. .-···--·-·------.. -·-···-----·-..·----·-·--..

_··-·---·----.. ·---..··--.. -.... -·-·--···

____________, ____ .._______

____________ ·-·-----·-.

. ...

.

.....--.... --.. ·---... -................... -... ·-·- ....

____________·-·--·--·-·--·-·--·-·-·-·-

_·------·--·--------....-···-·-------

_______ .________ ............._________

SonuÇ

------·---·-·-..-----·----···-.. ·- ..-----------·-·-·-·-·--- ........ -·-·-·-·-·

Ek: Duverger, Atatürk ve Tek PartL

. . _.

------·----.. -·---·-. .. ... ..

. - 3 83

__,___,_.

.

Belge: Atatürk'ün Solidarizm AnlayışL

.. ---··--·--·-·-·-·-----------·

Notlar__

·------·-·---·-......_____..__,,

__

,,_

, ___,___,___,_,_,_____,__ ...._,___

Kaynakça Süreli Yayınlar_ Eski Türkçe Kitap ve Risaleler_ Latin Harfli Türkçe Kaynaklar (Kitaplar)_ . Yabancı Dilde Kaynaklar .

3 73

....... ·-·--··--------

3 89 393

433 ,4 3 3 ,____,__. . 4 3 6 45 7 4 79

_______ ..... ·--------·---····-···-·------.. -.. -·--··--------·-····--.. --------·-·

____ ..____..___,______________ ......._,___,____,,______

__,_,_..__ .._____,,...._.____ ,___

. _.

. __ ......-·--·--·-.. -..------.. ·-·-·

. .·-··-.. -·-·-....-....--------·--..------·--------..

Dizin

4 87

....-·---------.. ------·-.. ·-----···-·-------·---·----·---------.. ---···-----·- ·--

Giriş Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin terak­ kisi için de bu yegane medeniyete iştirak etmesi lazımdır. Osmanlı lm­ paratorluğu'nun sukutu, Garb'e karşı elde ettiği muzafferiyet/erden çok mağrur olarak, kendisini Avrupa milletlerine bağlayan rabıtaları kestiği gün başlamıştır. Bu bir hata idi, bunu tekrar etmeyeceğiz. Türklerin asırlardan beri takip ettikleri hareket, devamlı bir istika­ meti muhafaza etti. Biz 4'zima Şark'tan Garb'a doğru yürüdük. Eğer bu son senelerde yolumuzu değiştirdikse, itiraf etmelisiniz ki, bu bizim hatamız değildir. Bizi siz mecbur ettiniz. Memleketimizi asrfleştirmek istiyoruz. Bütün mesaimiz Türkiye'de asri, binaenaleyh Garbi bir hükumet vücude getirmektir. Medeniyete girmek arzu edip de, Garba teveccüh etmemiş millet hangisidir? Bir isti­ kamette yürümek azminde olan ve hareketinin ayağında bağlı zincirler­ le işkal edildiğini gören insan ne yapar? Zincirlerini kırar, yürür. Fakat tahaddüs eden vakayi, Türkiye'nin bilıl-kayd ü şart hakimiyet-i müs­ takilesine sahip olması neticesine vardı. Bundan sonra memleketimize gelecek ecnebiler, samimiyetle bizi hükm ü esaretlerine almaktan feragat ederlerse, hüsn ü kabul göreceklerdir. llga edilen uhud-ı atika [kapitülas­ yonlar], Türk milletinin bir hezimeti neticesi değildi. Bu, Türkiye'ye zor­ la kabul ettirilmiş bir boyunduruk değil, padişahlarımızın birkaç ecnebi devlete kemal-i lutf ü mürüvvetle takdim ettikleri bir hediye idi. Devlet­ ler bu hediyeden aleyhimize istifade ettiler. UhUd-ı atika memleketimizi fakre düşürdü, harabetti. Eğer ecnebi düşmanlığından, o kadar pahalı elde edilen bir istiklale halel verecek her şeyden nefret manası çıkarılırsa, evet, bizim ecnebi düşmanı olduğumuz söylenebilir. Size açıkça söyledim ve sonuna kadar açık sözlü olacağım. Henüz emniyetimiz yerinde değil­ dir, evvelce Türkiye'de ecnebi teşebbüsatının, ecnebi maksatlarının bize telkin ettiği endişeler kamilen zail olmuş değildir. Eğer hazan ihtiyatkar hareket ediyorsak, ifrat derecede şüpheli davranıyorsak, bize çok paha­ lıya mal olan hürriyetimizi kaybetmek hususundaki korkumuzdandır. Bu hü"iyetin bir küçük kısmını sakat etmektense, hepsini birden feda etmeği tercih ederiz. Atatürk-29 Ekim 1923 Fransız muharriri Maurice Pernot'ya demeç

2

ATATÜRK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

29 Mayıs 1913 günü Champs-Elysees Tiyatrosu'ndaki ilk gösteri­ minde Stravinski'nin "Bahar Ayini" Paris'in seçkin opera-bale müda­ vimlerinin tepkisiyle karşılaşmış, basında büyük protestolara neden olmuştu. Salonda bulunan dönemin ünlü bestecisi Debussy de eleştiri­ leri paylaşıyordu. Bu alışılmadık müzik yavan ve sığ bir anlayışı yan­ sıtıyordu. Oysa "Bahar Ayini" yeni bir yüzyılın, 20. yüzyılın doğum sancılarını içeriyordu. Modris Ekstein'in Bahar Ayini: Cihan Harbi ve Modern Çağın Doğuşu başlıklı kitabı Champs-Elysees Tiyatrosu'nda­ ki olay yaratan bu sahneyle başlıyordu.1 20. yüzyıl kendi sanat anlayışını beraberinde . getiriyordu. Fütü­ rizm, Dadaizm, kübizm, konstrüktivizm, endüstrializm Cihan Harbi ve onu izleyen yıllarda bilimde, sanatta ve edebiyatta köklü dönüşüm­ lere neden olmuştu. Gelişmelerden Türkiye de kendi payına düşeni almakta gecikmedi. 20'li yıllarda Muhsin Ertuğrul'un Darülbedai'de sahne kurguları modern Rus tiyatrosunun öncüleri Stanislavski ve Meyerhold'dan esinlenmişti. Nazım Hikmet, Fütürist ve Konstrük­ tivist Mayakovski'ye özenerek 1923'te yazdığı "Makinalaşmak isti­ yorum" adlı şiiriyle edebiyatta yeni bir çığır açıyordu. 1914 ekolü ressamlarımızdan Avni Lifij, 1927'de ölüm döşeğindeyken plastik sa­ natlarda empresyonizm ve realizm devrinin kapandığını ilan ediyordu. Resmin en büyük rakibi bundan böyle fotoğraf sanatıydı. Geleceğin estetiği non- figüratif, soyut anlayış ve kübizmdi.2 İkinci Meşrutiyet'te tasarlanan Birinci Ulusal Mimari ise son demlerini yaşıyordu. Ufukta Türkiye'ye özgü Bauhaus vardı. Bu yeni mekan anlayışının öncülerin­ den Bolşevik mimar Bruno Taut Nazi Almanyası'ndan kaçmış, Sovyet Rusya ve Japonya'da bulunduktan sonra Ankara'nın davetini kabul etmişti. Ünlü mimar Ankara'da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ni inşa ederken Atatürk'ün bilim anlayışını, "Hayatta En Hakiki Mürşit [yol gösterici] İlimdir" özdeyişini görkemli binanın alnına kazıyacak, Atatürk'ün katafalkını yaptıktan sonra aynı yıl vefat edecek ve Edir­ nekapı Şehitliği'ne gömülecekti. Türkiye, Cumhuriyet'le birlikte yeni bir beyaz sayfa açıyordu. Bu bir tür tabula rasa idi. On küsur yıl savaşmış olan Türkiye iki dünya savaşı arası evrede köklü dönüşümler geçirmişti. Her şeyden önce Osmanlı'nın küllerin-

GiRiŞ

den çağdaş Cumhuriyet doğuyor, yeni bir siyasal düzen kuruluyor­ du. Siyasette, zihniyette, kültür kodlarında tüm dünyadaki gelişmeler doğrultusunda derin bir başkalaşım gündemdeydi. Cihan Harbi dün­ ya tarihinde önemli bir kırılma noktasıydı. 19. yüzyıl sonlanmış, 20. yüzyılla birlikte bunalımlı, sorunlu bir evreye girilmişti. Hemen her toplum savaşın neden olduğu derin yaraları sarmaya yönelik önlem­ ler alıyordu. Oysa rövanşist, irredantist çoğu iktidar sorunlara çözüm getirmek şöyle dursun insanlık tarihine acı anılar bırakacak çözüm­ süzlüklere gebeydi. Sosyal ve beşeri bilimler ise benzer bir travmayı yaşıyordu. Savaş bilimsel çalışmaya darbe vurmuş, birçok bilim insanı cephede telef olmuştu. Bilim dünyası sorunların üstesinden gelecek birikimden yoksundu. Cihan Harbi ertesi dönüşüm süreçleri ülkeden ülkeye farklı şekil­ lerde tezahür etti. Ama savaşın sonuçlarını en derinden yaşayan iki ülke Rusya ile Türkiye'ydi. Her ikisinde de imparatorluklar çökmüş­ tü. Çarlık Rusyası sona ererken Bolşevik Parti, Marx'ın öngörülerine ters düşercesine, gerice bir ülkede sosyalizmi kurmaya girişmişti. Tür­ kiye'de ise bağımsızlık savaşı ertesi ulus-devlet kurulacak, yüzyılların birikimi kültür kodlarını altüst edercesine siyasi devrim yanı sıra zih­ niyet devrimi yaşanacaktı. Köklü dönüşümler kuşkusuz salt Cihan Harbi'nin neden olduğu kaotik ortama fatura edilemezdi. Tanzimat'a, hatta çok daha gerilere, Lale Devri'ne, III. Selim'e kadar geri çekilebilecek bir Batı'ya açılım süreci yaşanmaktaydı. Ancak Cumhuriyet'in bu alandaki çabaları ön­ ceki evrelere oranla toplumu çok daha derinden sarsacaktı. Köklü dö­ nüşümler ilk evrede o güne kadar yaşanmadık bir toplumsal travmaya neden oldu. Cumhuriyet Türkiyesi 20'li yıllarda toplumsal katmanla­ rı farklı yönlere savuran bu travmayla baş etmek zorunda kalacaktı. İki dünya savaşı arası Türkiye'de gözlenen siyasal ve zihinsel dö­ nüşümde kuşkusuz Atatürk'ün etkisi büyüktü. Yeni bir toplum inşa­ sında onun entelektüel birikimi yönlendirici oldu. Düşünsel bağlamda bir tür arkeolojik girişim olan bu kitap, Atatürk'ün ve kurucu kadro­ nun çağdaş dünyayı algılayışına, yeni bir toplum inşa tasarımının ve etkinliğinin geri planında yer alan entelektüel birikime, öz bir biçimde ifade etmek gerekirse kurucu felsefeye odaklanıyor. Geniş zaman di­ limi içerisinde Türkiye'nin modernite sürecine eğiliyor, Atatürk'ün ve her türlü görüşün tartışıldığı sofrasını paylaşanların zihinsel, düşünsel gelişimini sorguluyor.

3

4

ATAT0RK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

Ancak düşünceye odaklanmak yanıltıcı olabilirdi. Dönemin düşün­ ce birikimi, kuşkusuz son kertede tarihsel boyutu yanı sıra, yaşanan gerçekliğin sonucuydu. Zaman içerisinde kırılma noktaları, fay hatları düşünceyi farklı anlayışlara yönlendirmişti. Nitekim Balkan Harbi'y­ le başlayan ve Milli Mücadele ile sonuçlanan ülke insanının yaşadığı uzun Cihan Harbi (1912-1922), kurucu kadroların dünyayi algılayış­ larında derin izler bıraktı. Osmanlı'da Harb-i Umumi diye de bilinen savaş tüm dünyayı kaotik bir evreye sokmuş, 18. yüzyıldan beri gelişen Aydınlanma sürecine ket vurmuştu. 19. yüzyılda edinilen değerler, Ba­ tı'da "liberal" sıfatıyla nitelenen ve "terakki" ya da "tekamül" sözcük­ lerinde ifadesini bulan anlayış bundan böyle sorgulanıyordu. Osmanlı Devleti 19. yüzyılda yaşanan "terakki" sürecinin son va­ gonunda kendine yer bulmuş bir ülkeydi. �ir süredir "Çağdaş Os­ manlı" diye nitelenen bir dönemden söz ediliyordu. Ama travmatik savaş dönemini derinden yaşayan imparatorluk tüm çabalara karşın çöküp gitmişti. Toplumsal yapının dibe vurduğu bu evrede ülke aydını zihinsel yönden farklı yönlere savrulacaktı. İmparatorluk'tan Cumhu­ riyet'e yaşananlar, salt bir siyasal yapılanma olmanın ötesinde, top­ lumsal ve psişik duruşların sil baştan şekillenmesine neden oluyordu. Cihan Harbi, Mütareke ve Milli Mücadele evresinde oluşan düşün ortamından, başta ülke yöneticileri olmak üzere toplumun farklı kat­ manları derinden etkilendi. Nitekim ulus-devlet inşa sürecinde asker kimliğinin ötesinde devlet adamlığına yönelen Atatürk'ün düşünce yapısında fay hatları bu evrede oluştu. Kolağası Mustafa Kemal ile Gazi Mustafa Kemal Atatürk iki farklı yüzyılın insanlarıydı. Cihan Harbi tüm insanlığı derinden dönüşüme uğratırken, Milli Mücade­ le'yi yaşayan Anadolu insanı kendini yeni bir dünyanın eşiğinde bul­ muştu. Keza Atatürk de bu sorunlu neslin insanıydı. Türkiye Tanzimat'tan beri sürgit bir arayış içerisinde olagelmişti. Cumhuriyet'in ilanına kadar sürekli tökezleyen bu arayış Cumhuri­ yet'le birlikte bir senteze ulaştı. Cihan Harbi sonrası Kıta Avrupası ka­ ranlık bir çağa adım atmıştı. Türkiye ise Atatürk'ün öncülüğünde ken­ di modernitesinin, "yeni insan"ının arayışı içerisindeydi. 30'lu yıllarda Türkiye artık farklı beklentilerle geleceğe yöneliyordu. Zira Cumhuri­ yet'le gemiler yakılmış, geriye dönüşü olmayan bir yola girilmişti. İkinci Meşrutiyet evresinde gündemi oluşturmaya başlayan "yeni" sözcüğü 1930'lu yıllarda bilfiil uygulama alanı buldu. Bilim, kültür ve sanat alanlarının hemen her yönünde Cumhuriyet "yeni"yi ara-

GiRiŞ

dı. Atatürk bu süreçte bilime, kendi terimiyle "scientism"e tutkuyla bağlandı. Bilim yuvası üniversiter yaşamda sil baştan yola çıkılırken, kültür ve sanatın hemen her yönü alışılmadık açılımlara sahne oldu. İki dünya savaşı arası Batı'nın katastrofik çağında Türkiye kendi "ye­ ni"sini, kendi "aydınlanma"sını yaşayacaktı. Bu kitap yazım süreci içerisinde bir tür entelektüel arkeoloji anla­ yışını benimsedi. Atatürk'ün -bir devlet kurucusunun- gerçekleştir­ diği reformlarda esin kaynağı olan yazılı kültürü sorguladı. Yaptığı konuşmalardan, söylevlerinden, basına verdiği demeçlerden, okuduk­ larından, yazdıklarından, genelge ve telgraflarından, aynı zamanda Atatürk üzerine yazılmış anı ve benzeri yüzlerce kitabın satır araların­ dan iz sürerek onun düşün dünyasına yöneldi. Son kertede Atatürk'ün bilgi dağarcığını, bilgi birikimini sorgulayan arkeolojik bir çalışmaya dönüştü. Bugüne kadar siyasi ve askeri yönü üzerine sayısız değerli araştır­ ma yapılmış olmasına karşın, Atatürk'ün entelektüel kişiliği üzerinde çok az duruldu. Oysa O'nun düşünce yapısındaki evreler günlük si­ yasi ve askeri olayların ötesinde, günümüz Türkiyesi'nin toplumsal ve kültürel yapılanmasında derin izler bıraktı. Laik Türkiye'nin kurucu­ su Atatürk'tü. Atatürk'ün entelektüel yaşamı üç evreden oluştu. Zabit olduğu dönemde, Manastır İdadisi'nde, Harbiye'de, ardından orduda görevli iken edindiği birikim, ilk evreyi oluşturdu. Ardından devlet kurucu­ luğu sürecinde siyasi kimliği geldi. 1919-1927 arası Milli Mücadele ve Cumhuriyet'in temellendirilmesine yönelik siyasi ve hukuki düzen­ lemelerin yer aldığı bu evre Atatürk'ün siyaset alanında aktif olduğu dönemdi. Üçüncü evre ise kısmen aktif siyasetten çekildiği ve 3 0'lu yıllarda kendi "yeni insan"ını aradığı, ulus-devletin yurttaşını inşa etme kaygısını taşıdığı yıllardan oluştu. Harf Devrimi'yle başlayan bu üçüncü evre yaşamının son on yılını oluşturdu. Süreç 1 929 Dünya Buhranı'yla birlikte daha bir ivme kazandı. Bu kitabın yazımında başvurulan ana kaynak, Çankaya Kitaplığı oldu. Özel kitaplıklar son kertede kişisel zihinsel yapıları yansıtıyor­ du. Ancak Atatürk'ün entelektüel kimliğinin izi sürülürken okudukla­ rı kadar yazdıkları, söylev ve demeçleri, halkla, basınla olan söyleşile­ ri ve nihayet yakın çevresinin onunla ilgili anıları da yönlendirici oldu. Çankaya Kitaplığı'ndaki eserler dikkatle taranırken bir bibliyofil olan yazar bir sürprizle karşılaştı. İlk bakışta bu denli zengin ve gün-

5

6

ATAT0RK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

cel bir kütüphanenin Darülfünun dahil herhangi bir çatı altında olma­ dığını gördü. Cumhuriyet Türkiyesi'nin kuruluş evresinde en güncel kitaplık Çankaya'daydı. Çoğu kitap bizzat Atatürk ve yakın çevresi tarafından yurt dışına ısmarlanmıştı. Çankaya Kitaplığı, tüm reform girişimleriyle eşgüdüm içerisinde olan, o gün için Fransızca üzerinden Batı'nın izini süren bir bilgi hazinesiydi. Kitaplık ana hatlarıyla Osmanlı'nın çağdaşlaşma sürecinde 1 8. yüzyıl Aydınlanma çağı düşünürlerini, 1 789 Fransız Devrimi'ni ve 1 870 ertesi Üçüncü Cumhuriyet Fransası'nı kapsıyordu. Bu evrelerin düşünürlerinin, bir neslin, Atatürk'ün de mensup olduğu Jön Türk neslinin fikir dağarcığını ne denli derinden etkilemiş olduğunu kanıt­ lıyordu. Atatürk ve mensup olduğu nesil için siyasi şiar, Aydınlanma devriyle filizlenen ve Fransız Devrimi'yle somutlaşan milli egemenlik anlayışıydı. Fransa'nın 19. yüzyılda yaşadığı inişli çıkışlı devrimsel sü­ reci ve onun ardından gelen Üçüncü Cumhuriyet Fransası'nın poziti­ vist, solidarist, laik dünya görüşü Cumhuriyet'e damgasını vuracaktı. Atatürk'ün cepheden cepheye tüm İkinci Meşrutiyet yıllarında ver­ diği mücadelenin ardından Samsun'a çıkışı, Milli Mücadele'yi başlat­ ması, Cumhuriyet'i ilanı ve iktidarını pekiştirdiği dönem bir ulus-dev­ let inşa sürecini oluşturdu. Siyasi kimliğinin etkin olduğu bu evre 1927'de, Cumhuriyet Halk Fırkası'nıri ilk kurultayında rakiplerine sert eleştiriler yönelttiği Nutuk'la noktalandı. Devlet kurucusu sıfatıyla yaşamının en yoğun evresinde Atatürk bilfiil günlük siyaseti belirledi. Atatürk 1 927 Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresi ve Nu­ tuk'u okuyuşunun ardından günlük siyasetten giderek uzaklaştı. 1928 Harf Devrimi başlangıç olmak üzere kültür sorunlarına eğildi.3 1928 sonrası iç siyaseti ve yönetimi büyük ölçüde İsmet İnönü'ye bıraktı. Orduyu ise Fevzi Çakmak'a teslim etmişti. 1932 yılından itibaren, Avrupa'daki genel gidişat doğrultusunda, kendisine "şef" denmesi­ ne karşın hiçbir zaman ülkeyi tek başına yönetmedi. Atatürk bundan böyle karizmatik kimliğiyle günlük siyasetin üzerindeydi. Kaynaklara bakıldığında 1927'de okuduğu Nutuk ertesi Ata­ türk'ün verdiği söylev ve demeç sayısı son derece sınırlı kaldı. Cumhu­ riyet'in onuncu kuruluş yıldönümü dışında, hatip olarak halkın kar­ şısına pek çıkmadı. Toplantı yılı açış konuşmaları dışında, Meclis'e gelerek 1919-1927 arası olduğu gibi siyaseti belirleyecek konuşma yapmadı. Toplantı yılı açış konuşmalarını -Celal Bayar'ın katkılarıyla hazırlanan 1937'deki hariç- genellikle çok kısa tuttu.

GiRiŞ

Bu gözlemi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü'nün yayımladığı Ata­ türk'ün Söylev ve Demeçleri de kanıtlıyordu. İlk ciltte 1 928 sonrası on yıla 418 sayfanın 63 sayfası ayrılmıştı. Erzurum Kongresi'nden 1927 Kongresi'ni açış konuşmasına -ki Nutuk ayrı basılmıştı- kaba­ ca sekiz yıllık dönemin söylev ve demeçleri ise 354 sayfa tutuyordu.4 Söylev ve Demeçler'in ikinci cildi de bundan farklı değildi. Toplam 286 sayfadan 1 928 ve sonrasına 37 sayfa düşüyordu. Bu evrede en önemli hitabı Cumhuriyet'in onuncu kuruluş yıldönümü nedeniyle yapılan törendeki Onuncu Yıl Söylevi'ydi. Önemli bir kısmı protokol­ ler ve diplomatik konuşmalardan oluşmuştu. Türkiye'yi ziyaret eden yabancı devlet adamlarını , Afganistan kralını, Japon Prensi Takamut­ su'yu, Irak kralı, İran şahı, İsveç kralı, Romanya Dışişleri bakanını kabul vesilesiyle ve Balkan Konferansı üyelerine yaptığı konuşmalar­ dı. Meclis açış konuşmaları dışında iç siyaset üzerine konuşması he­ men hemen yok gibiydi.5 Söylev ve Demeçler'in üçüncü cildi de daha önceki iki ciltten farklı değil. 1928 sonrası için bu ciltte Yeni Türk Harfleri nedeniyle İstanbul belediye reisine verdiği demeçle başla­ yan sayfalarda New York'tan İstanbul'a uçan Amerikalı tayyareciler, Keriman Halis'in Dünya güzeli seçilmesi gibi konular yer alıyordu. Hatay'ın istiklali hakkında Ulus başyazarına verdiği demeç bile 17 satırdan ibaretti.6 Bu oranlar Atatürk'le ilgili hemen hemen tüm çalışmalara yansıdı. Ebedi Şef Kemal Atatürk'ün Nutuk, Hitabe, Beyanat ve Hasbihalle­ rinden Türk İnkılabının Esasları ve Safhaları altbaşlığıyla yayımla­ nan, Prof. Dr. Herbert Melzig'in Atatürk Dedi ki adlı 334 sayfalık kitabında 1928 ve sonrası ancak 31 sayfa tutuyordu.7 Atatürk'le ilgili tüm biyografilerde benzer bir durumla karşılaşıl­ dı. 1928-193 8 dönemi genellikle anekdotlarla geçiştirildi. 8 Hatta son zamanlarda yayımlanan biyografik kitaplarda 1927 sonrasına gerek bile duyulmadı. Biyografiler tarandığında ortalama olarak kitapların ilk yüzde 30'u Atatürk'ün 1919'a kadarki yaşamına, yüzde 60'ı 19191927 arası devreye, geriye kalan yüzde lO'u ise 1 928 ertesine ayrıldı. 1928-1938 döneminin sınırlı kalış sebebi, yine yukarıda belirttiği­ miz gibi, biyografilerde Atatürk'ün askeri ve siyasi yönünün ön planda tutulmasıydı. Yaşamının son on yılındaki entelektüel uğraşısının yer aldığı "sofra"sı yeterince irdelenmedi. Günlük yaşamına odaklanan zamandizinsel eserlerden ve yakın çevresinin anılarından da görüle­ bildiği gibi, 1928 sonrasında Atatürk günlük siyasetten büyük ölçüde

7

8

ATATOAK KURUCU FELSEFENiN EVAIMI

çekilmişti. Serbest Fırka, 1931 Kongresi ve program için kısa bir süre tekrar siyasete dönmüşse de bu evrede -bir entelektüel uğraş olan- Tek Parti'nin program ilkelerinin şekillendirilmesine katkıda bulundu. Atatürk'ün lider kimliği kuşkusuz Milli Mücadele yıllarında oluş­ tu. Cumhuriyet'in ilanı ertesi devlet reisi olarak karizmatik kimliği her geçen gün pekişti. Toplumun hemen her kesimi onu "Halaskar Gazi" olarak gördü. 1 927'de otuz altı buçuk saatte okuduğu Nu­ tuk edebi yönü güçlü bir başyapıt olarak tarihe geçti. Kimi düşünür Nutuk'u destansı buldu. İçinde hitabet sanatının özelliklerini taşıyan birçok bölüm yer aldı. Gençliğe seslenişi bu sanatın en güzel örnek­ lerinden biri oldu. Nutuk'un okunduğu Cumhuriyet Halk Fırkası Kongresi'nde muhalefete sert eleştiriler yönelterek artık iktidarının sorgulanamayacak evreye girdiğini gösterdi. Bundan böyle Cumhu­ riyet Türkiyesi onun şahsında benliğini kazandı. İktidar hiçbir evrede Avrupa'dakilere benzer mutlak ya da diktatorial bir nitelik taşımadı. 3 0'lu yıllarda Atatürk "siyaset"ten çok "kültür"le uğraştı. Ya da daha geniş kapsamda siyasetle kültür bağlamında ilgilendi. Grams­ ci'nin Hapishane De'fterleri'ni hatırlatırcasına kültüre belirleyicilik ta­ nıdı. Sofrasındaki sohbetlerde kültür hakim oldu. Yurttaşlık, dil, tarih ve sanat konuları gündemi belirledi. Tüm 3 0'lu yıllarda ancak birkaç kez Bakanlar Kurulu'na başkanlık etti. Hükümetle olan ilişkisini İnö­ nü aracılığıyla yürüttü. Halk nezdinde bir kurtarıcı, bir "halaskar" olduğunun bilincinde olan İnönü en azından 1 93 7'ye kadar ilişkilerini büyük bir maharetle düzgün tuttu. Atatürk'ün Fransız Devrimi'nin ürÜnü milli egemenliğe olan tut­ kusu daha ilk Meclis'ten itibaren Cumhuriyet Türkiyesi'nin de yolu­ nu çizdi. Her ne kadar yaşadığı günlerin maddi ortamı onun düşün sürecini şu veya bu şekilde yönlendirmişse de kişisel iradesi birçok durumda, hatta güç koşullarda, galebe çaldı. Atatürk bu irade gü­ cüyle birçok engelin üstesinden gelmesini bildi. Cumhuriyet bu ira­ de sayesinde ilan edilebildi. Hilafetin kaldırılmasında daha da büyük bir sınav vermek zorunda kaldı. Ankara'nın başkent oluşu, Medeni Kanun'un kabulü ve Harf Devrimi -birçok kez yalnız kalmasına rağ­ men- onun son sözü söylemesiyle sonuçlandı. Karizmatik gücü her türlü muhalefeti alt etti. Bu kitap Tanzimat sonrası düşün yaşamımızda Batı kökenli biriki­ min, Atatürk'ün uyguladığı politikalarda esin kaynaklarının izini sür­ meyi amaçladı. Sürece Aydınlanma Fransası'yla, 1 789 Fransız Devri-

GiRiŞ

mi'yle ve Üçüncü Cumhuriyet Fransası'yla başlamak gerekti. Yukarıda yapılan dönemlendirme doğrultusunda ilk bölümlerde tarihsel süreç gündeme getirildi. Atatürk'ün de mensup olduğu Jön Türk düşünce ortamı irdelendi. Özellikle 1908 İlan-ı Hürriyet sonrası, 1919 öncesi zabit Atatürk'ün yaşadığı zihinsel ortamdaki gelişmeler ele alındı. Jön Türklerden İttihatçılara 19. yüzyılın "terakki" anlayışı bir tür erken Osmanlı aydınlanması olarak görüldü. 19. yüzyılın ikinci yarısından Cumhuriyet'e kadar popüler sözcük "terakki", Osmanlı aydınının temel referansını oluşturdu. Milli ege­ menliğe giden yolda, İkinci Meşrutiyet yıllarında halk ve halkçılık, Gökalp'in düşün sisteminin önemli bir boyutu olurken "terakki" yine söylemin ana temasıydı. İttihatçı düşünür, birçok Meşrutiyet aydını gibi evrimden yanaydl. O günün Türkçesinde evrim sözcüğünün kar­ şılığı "tekamül" ya da "terakki"ydi. Cumhuriyet öncesi basın dünyasında "terakki" önemli bir yer iş­ gal etti. Ahmed Midhat Efendi her alanda öncülüğü kaptırmadığı gibi bu konuda da ilk risaleyi 1 890 yılında Musahabat-ı Leyliyye'nin 14. kitabı olarak Terakkı'9 başlığıyla yayımladı. Terakki sözcüğü 19. yüz­ yılın sonlarından itibaren gündeme gelen "ilm- i içtimai" ya da sos­ yoloji yazınında Spencer'e gönderme yapılarak sık sık kullanılacak, onun ünlü kitabı Terakki Kanunu ve Sebebi ise geriden gelecekti. An­ cak 1919 yılında İbrahim Aşki [Tanık] tarafından Türkçeye kazandı­ rılabildi.10 Terakki uzun bir süre ülkede aydınların dillerine pelesenk ettikleri bir sözcük oldu. Üzerine kapsamlı bir felsefi çalışma Terakki Fikrinin Menşe ve Tekamülü başlığıyla 1928 yılında Mustafa Şekip [Tunç] tarafından kaleme alındı.11 Aynı yıl Mehmed Safvet Spencer'in Felsefesi başlıklı kitabını yayımladı.12 İttihat ve Terakki'nin ideoloğu Ziya Gökalp de "terakki"yi, bi­ limsel tanımıyla "tekamül"ü, evrimi ilke edinmişti. Toplumsal yaşam aşamalarının ancak evrim yasalarının ışığında izlenebildiğini söylü­ yordu. İkinci Meşrutiyet " içtimaiyyat"ı, son kertede evrimci poziti­ vizmin bir uzantısıydı. Ancak Cihan Harbi'yle birlikte "terakki" fikri tıkandı kaldı. Yerini "inkılab"a bıraktı. Bundan böyle çözüm "evrim" değil, "devrim" di. Tüm bu fikirlerin oluşumunda Aydınlanma çağı düşünürlerinin etkisi büyük oldu. Fransız Devrimi ve Napolyon kodları, ulus-devle­ ti yönlendirici unsurlardı. "Hürriyet, müsavat, uhuvvet" ilkeleri Jön Türk hareketinin yolunu çizdi. Cumhuriyet'in laiklik anlayışı Na-

9

10

ATATÜRK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

polyon kodları ve Üçüncü Cumhuriyet Fransası Radikal Partisi'nin politikalarından esinlendi. Her Harbiyeli'nin gönlünde bir Napolyon yatıyordu. Atatürk Harbiye'de öğrenci iken not defterine şu satırla­ rı yazacaktı: "Napolyon yıldırımlardan müteşekkil bir meşimeden [döl yatağından] saha-i aleme düşmüş bir harp dahisidir. ... Bu parlak cihanın parlak güneşi olan o koca kumandanın Bahr-i Mühid'in [Ok­ yanus'un] emvac-ı siyahının [şiddetli dalgalarının] müdhiş darbeleri altında inleyen bir kara parçasında itmam-ı enfas ettiğini [son nefesini verdiğini] görmek ne matemi bir haldir. " 13 19. yüzyılda, edebi alanda ve dil anlayışında bir kıpırdanma gö­ rülmüşse de, Türk "unsur" diye nitelendirilebilecek kesim için Balkan Harbi bir dönüm noktası oldu. Ulus kimliğinin gerekliliği ve inşası Balkan Harbi'yle tetiklendi. Atatürk her ne kadar bu gelişmelerden etkilendiyse de 1919'a kadar zabit kaldı, siyasetten uzak durdu. As­ kerlikle ilgili okudu ve yazdı. Litzmann'dan yaptığı iki çeviri dışında Cumalı Ordugahı ( 1 909), Tabiye ve Tatbikat Seyahati ( 1 9 1 1 ), Zabit ve Kumandan ile Hasbihal (1918) onun kaleme aldığı, askerlik uygu­ lamalarının ve deneyimlerinin ürünleriydi. Samsun'a çıkışı, Erzurum ve Sivas kongreleri, TBMM'nin Anka­ ra'da açılışı ve ulus-devletin inşa süreci Atatürk'ün siyasi kimliğinin oluştuğu evrelerdi. Bu süreç 1919'da başladı; dışarıda ve içeride siyasi mücadelenin sona erişini simgeleyen 1927 Halk Fırkası Büyük Kong­ resi ile son buldu. Bu süre içerisinde Milli Mücadele başarıyla sonuç­ landırıldı, saltanat ve hilafet kaldırıldı, Lozan imzalandı. Ardından Cumhuriyet ilan edildi, türdeş bir ulus-devlet inşası için laiklik benim­ sendi, hukuk alanında "iktibas"larla köklü reformlara gidildi. O güne kadar özel alanda dokunulamayan şer'i hukuka son verilerek Medeni Kanun kabul edildi, Batı'ya yönelik bir dizi reform gerçekleştirildi. Bu evrenin temel özelliği siyaset bağlamında "milli hakimiyet"in uy­ gulamaya sokulması ve hukuk alanında yapılan düzenlemelerle laik bir cumhuriyetin inşası oldu. "Üniter" devlet pekiştirilmiş, her türlü muhalefet --devrimin mantığı gereği- bastırılmış, susturulmuştu. 1927'de artık Atatürk "tek adam"dı. Ana muhalefet sayılabilecek silah arkadaşlarının kurduğu Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Şeyh Sait İsyanı ertesi kapatılmış, muhalif basın susturulmuştu. Artık ken­ dini güvende hissedecek ve sekiz yıl önce ayrıldığı İstanbul'a, eski Os­ manlı payitahtına gelebilecekti.14 1927 Kongresi'nde Atatürk büyük ölçüde siyasi hedefine ulaşmış bir liderdi. Kısa bir süre sonra, 1929

GiRiŞ

Buhranı nedeniyle Cumhuriyet Halk Fırkası'nın halk nezdinde boca­ ladığı 30'lu yılların başında, siyaseti tekrar rayına oturtma amacıyla yakın dostu Fethi Okyar'a muhalefet görevi verecek, ancak çok partili bir rejim için erken olduğu kanısına vararak bundan vazgeçip iktidarı tekrar İsmet İnönü'ye bırakacaktı. 20'li yılların sonuna gelindiğinde Atatürk, yasalar bağlamında laik­ lik doğrultusunda yapılan düzenlemelerin ülke insanının zihinsel yapı­ sını değiştirmekte yeterli olmadığını gördü. O'na göre Anadolu insanı yüzyıllardır geleneksel bir yaşam sürmüş; kültür kodları sürgit devam etmiş, değişime uğramamıştı. Bu koşullarda reform yasaları çoğu kez kağıt üzerinde kalmış oluyordu. Geçmişle bağı koparmak için çok daha köklü dönüşümlere ihtiyaç vardı. 20'li yıllarda dünya konjonktürü du­ rumun vahametini daha da abartmıştı. Bunalım dönemlerinde ülke in­ sanı geçmişe öykünecek ve devrimin tüm kazanımlarını sorgulayacaktı. Hukuk devrimi, giyim kuşam, takvim ve diğer tüm devrimsel atılımlar insanın gü,nlük yaşamını kısmen etkilemiş ise de zihniyetin dönüşümü için hukukun ötesinde köklü değişikliklere gerek duyuluyordu. Bu alanda en önemli atılım Harf Devrimi'yle gerçekleştirildi. Dini çağrışımı olan Arap harfleri bırakılıp Latin harflerine geçerek laik bir anlayışın zihinsel arka planı pekiştirildi. Arapça ve Farsça dil dersleri kaldırıldı. Yerlerine Batı dilleri kondu. Dil, 30'lu yılların sadeleştirme süreciyle her türlü "yabancı" unsurlardan arındırıldı. Atatürk, dilin bir iletişim aracı olmanın ötesinde ulusu inşa eden temel etmenlerden biri olduğunu görmüştü. Bu arada ülkenin dünü antropoloji, arkeoloji ve tarihyazımıyla yeniden kurgulanacak, yurttaşın geçmişiyle övüneceği ve geleceğe umutla bakabileceği bir tarih anlayışı gündeme gelecekti. Bu sürece dış gelişmeler de ortam sağladı. Dünyada 1929 Buh­ ranı'nın yarattığı çöküntü geçişi kolaylaştıran unsurlardan biri oldu. Atatürk 1 Kasım 1930 günü TBMM Üçüncü Dönem toplanma yılını açarken 1929 Buhranı ile ilgili olarak şunları söyleyecekti: "Efendiler, bilhassa zirai memleketlerde hissolunan dünya ölçüsünde bir iktisadi buhran vardır. Bu buhran tabiatiyle bizim memleketimize de temas et­ miş ve ağırlığını hissettirmiştir. Bu sıkıntı karşısında emsalsiz tahribat­ tan dar ve kurak senelerden sonra, vatanımızın gösterdiği hayatiyyet ve tahammül ancak Türk milletinin bünyesindeki kudret ve Büyük Millet Meclisi'nin tedbirlerindeki isabetle izah olunabilir."15 30'lu yıllarda iktisat politikasında farklı bir modele yönelinirken aynı zamanda başlatılacak olan kültür devrimiyle Cumhuriyet'in

11

12

ATATÜRK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

"yeni insan"ı inşa edilecekti. Cumhuriyet'i kuran kadrolar için Batı artık eski Batı değildi. Avrupa karanlık bir çağa giriyordu. Cihan Harbi ertesi çöküntüye uğramış Batı'nın değerleri sorgulanır olmuş­ tu. 1914-1918 arası kapitalizm ve demokrasi kan kaybına uğramış, insanların dini inançları savaşın hunharlığı karşısında büyük ölçüde yıpranmıştı. Artık "uzun 19. yüzyıl"ın "La Belle Epoque"u sona er­ miş, 1919 ile birlikte çözümsüzlükler Avrupa'nın üzerine çökmüştü. Hemen her ülke sağda ve solda "yeni"yi arıyordu. Türkiye'de de Cumhuriyet "yeni insan"ı için farklı değerlere gerek duyuyordu. Avrupa'nın ve özellikle Fransa'nın izinden yürüyen Jön Türklerin aydınlanmacı, determinist düşüncesi giderek gücünü yitiriyor, onun yerini iradi, volontarist bir anlayış alıyordu. Bu Durkheim'den Bergson'a geçiş anlamına geliyordu. Kısaca siyasi devrimden kültür devrimine geçerken Batı çok daha eleştirel bir açıdan değerlendirilecek­

ti. Ama yine de bu eleştirel bakışın temellendiği coğrafya Batı'ydı. Cumhuriyet kurulurken 19. yüzyılın kalıntısı olan Jön Türk ay­ dınlanması 30'lu yıllarda artık yetersiz kalıyordu. Tanzimat sonrası gelişmeler "Batı taklitçiliği" olarak niteleniyordu. Atatürk ve kültür devrimini üstlenecek kadrolar için yeni bir "aydınlanma"ya gerek du­ yuluyordu. Artık "aydınlanma" için farklı yollar izlenebilecekti. Bilim dünyası da benzer bunalımlara gebeydi. 20. yüzyılla birlikte Avrupa sosyal ve beşeri bilimlerde yeni açılımlara yönelmişti. Artık Ranke'nin dar Avrupa anlayışı aşılacak, coğrafya, antropoloji ve ar­ keoloji sayesinde Avrupa dışında da bir dünyanın olduğu görülecek­ ti. Tarih bundan böyle Avrupa ve onun uzantısı Amerika'dan ibaret değildi. Öte yandan bilimlerin analitik bağlamda ayrıştığı 19. yüzyı­ lın sonlarında tarihin profesyonelleşmesi ve diğer bilimlerden kopuş süreci evrensel değerlerle yüklü bir tarihçiliğin gelişimine ket vurmuş iken, 20. yüzyılla birlikte artık bu tür bir bakışın da bırakılması gere­ kiyordu. Nitekim bu.yeni açılım sonucu tarih ile diğer sosyal bilimler arasında yakın bağlar kuruldu. A lmanya'da, Fransa'da, Amerika'da geleneksel siyasi tarih anlayışı sorgulanmış ve "tarihsel sentez" görü­ şü 20. yüzyılın ilk on yıllarından itibaren güç kazanmaya başlamıştı. 1929 Dünya Buhranı ile birlikte Türkiye'de de benzer gelişmeler iz­ lendi. Cihan Harbi'yle çöküntüye uğramış, 1929 Buhranı'yla kolu ka­ nadı kırılmış Avrupa'ya artık kuşkuyla bakılıyor, uygarlığın kökenleri farklı coğrafyalarda aranıyordu. Bu arayış bir süre sonra Avrasya'ya,

Orta Asya'ya uzanacaktı. Bir yandan tarihe derinlik kazandırılarak ta-

GiRiŞ

rihöncesine, neolitik, paleolitik dönemlere, Osmanlı ve İslam öncesine gidilecek, öte yandan tarihe "total" bağlamda bakma gereği duyulacak­ tı. Tarih biliminin diğer bilimlerle ve özellikle sosyoloji, coğrafya, nüfus­ bilim, dilbilim ve antropoloji ile bağı kuruluyordu. Nitekim 20. yüzyı­ lın ilk yarısında köktenci bir nitelik taşıyan sosyal bilim anlayışı, Henri Berr'in başlattığı "tarihsel sentez" Türkiye'de de yanlcı bulmuştu. Kıta Avrupası'nın en önemli tarihsel sentez dizisi Uygarlığın Evrimi [I:evolu­ tion de l'humanitij "yeni tarih "in temsilcisiydi. Atatürk'ün kitaplığında Uygarlığın Evrimi [I:evolution de l'humanitij dizisinden hatırı sayılır kitabın yer alışı bu bakımdan önemliydi. Türkiye'de 30'lu yılların kül­ tür politikalarını yönlendiren temel başvuru eserleri bunlardı. Atatürk dil ve tarih çalışmaları için yurtdışına sürekli sipariş ver­ miş bir devlet adamıydı. Paris'teki sefaret aracılığıyla getirttiği kitap­ lar Batı'daki gelişmeleri yakından izlediğinin kanıtıydı. Tarihçi ve dip­ lomat Bilal Şimşir'in Paris sefaretinde yaptığı araştırmalar, Atatürk'ün sık aralıklarla Fransa'dan kitap getirttiğini ortaya koyuyordu.16 O tarihlerde Çankaya'ya gelen kitapların derinliğinde bir tarih anlayışı Türkiye'de henüz yoktu. 30'lu yıllarda dil ve tarih alanındaki yenilik­ lerin geri planında Türkiye'nin bu en gelişkin kitaplığı yer aldı. Fran­ sa'nın en güncel sosyal ve beşeri bilim eserleri 30'lu yılların kültür devriminin yapı taşlarını oluşturacak ve Türkiye'de sosyal ve beşeri bilimlerin inşasında önemli bir rol oynayacaktı. Öte yandan laik bir bilim anlayışını dinden arındıran yine bu ki­ taplık oldu. Antropoloji bu alanda başı çekti. Zira 1 9. yüzyılda ki­ liseye başkaldıracak bilim dalı antropolojiydi. Bu konuda öncülüğü Fransız tıp doktoru, antropolog Paul Broca yapmıştı. 30'lu yıllarda Türkiye'de de Charles Darwin bilimde temel referans noktalarından biri oldu. Süreç beraberinde yükseköğretimde de dönüşümleri getirdi. Kültür politikasının amiral gemisi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nin omurgasını antropoloji oluşturdu. Ankara Üniversitesi'nin ilk rektör­ lüğüne antropolog Şevket Aziz Kansu getirilmişti. İkinci Meşrutiyet'in en gözde bilimi sosyoloji ise 30'lu yıllarda an­ cak felsefe şubesi çatısı altında kendine yer bulabildi. Durkheim sos­ yolojisinden ve pozitivist Langlois-Seignobos tarih anlayışından uzak­ laşılarak, Orta Asya'yı çıkış noktası alan fizik antropoloji ve Anadolu medeniyetlerini vurgulayan arkeoloji ön plana çıktı. 30'1u yıllarda antropoloji ve arkeoloji Atatürk'ün romantik ruhunu körükleyecek ve kendi insanına olan güvenini son kerteye taşıtacaktı.

13

14

ATATÜRK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

Bunun somut kanıtı Atatürk'ün ebediyete intikal etmeden önce not defterine düştüğü şu satırlardı: "Dünyada insanların mahiyetini, asa­ letini anlamak için çok seneler geçti. Ancak siyantizm [scientisme] son asırda belirtebildiği belgelerle hakikat anlaşılmak üzeredir. Yeni haki­ katlere göre artık insanlar baş ve iskelet ve yüz görünümlerine göre sınıflara ayrılmaktadır. Bu son tasnife göre Türk, dünyanın akılda, güzellikte, tenasüpte en mütekamil mahlı1kudur. Bu hakikati milleti­ me bildirmekle onların zaten orijinal olan enerjilerini kuvvetlendirmiş olduğumu sanıyorum� Ben bununla müftehirim [iftihar ediyorum]."17

HUKUK

Halkın iradesi ve Hakimiyet insanlar bizzaruri beraber yaşamak ihtiyacında vücut-pezir olmuş mahlukattır. Binaenaleyh beraber yaşamakta olan insanlar bir cemiyet teşkil eder ki bu cemiyet kendisini teşkil eden efradın kuvvetlerinin icti­ ma'ından hasıl olur. Ve işte irade, hakimiyet denilen kuvvet bu kuvvet­ ten ibarettir; işte bu kuvvet cemiyetin kuvvetidir; ve bu kuvvet cemiyeti teşkil eden her ferdin ayrı ayrı kuvvetine faiktir. Belki bu ifademden bu kuvvetlerin maddi bir şey olacağı zannedilir! Kuvvetleri cem ederek bir muhassala [sonuç, bileşke] bulmuş oldum. Evet isterseniz maddi telakki edin; fakat bu maddiyetin içinde manevi bir kuvvet vardır. Bir cemiyetin içinde beraber yaşamak mahkumiyet-i beşeriyyesinden, fıtriyyesinden do­ layı müşterek bir hiss-i ictimai vardır. Manevi olan bu hiss-i ictimai, bir kuvvet ve nüfuz-ı ictimai teşkil eder. işte bu kudret-i müştereke-i mane­ viyye demin izah ettiğim gibi o kuvvetle beraberdir, ayrı bir şey değildir. Efendiler! Bu kuvvet kabil-i tefrik midir ve kabil-i tevdi midir? Bu heyet-i ictimaiyyeyi teşkil eden efradın muhassala-i kuvası olan bir kuvveti taksim etmek istediğimiz zaman o heyet-i ictimaiyyeyi teşkil eden insanları parça­ lamak lazım gelir ki, bir muhassala-i kuva [güçler bileşkesi] olan bir heyet-i ictimaiyyeyi parçalamadan, inhilal ettirmeden [dağılmasına neden olmadan] onların kuvve-i muhassalasını inhilal ettirmenin imkan-ı tabiisi yoktur. Bu kuvvet kabil-i tevdi midir? Bunun için o kuvvetin sahibi olan vü­ cud-ı ictimaiyyenin mefl.Ctç [felç] olması ve mefl.Ctç bırakılması şarttır. Ve ataleti, bataeti [yavaşlığı] kabul etmesi şarttır. Kuvvetini herhangi bir yere veren, kuvvet istimal etmeyen bir ferdin bir uzvu mefl.Ctçtur. Bir vücud-t siyasiyi teşkil eden kuva-yi ictimaiyyenin irade-i ictimaiy­ yesi olan bu kuvvet, irade ve hakimiyet-i milliyye, ifade olunan bu kuvvet caiz-i tevdi midir? Hey'et-i ictimaiyye bir vücud-ı siyasiye münkalib ol­ duktan sonra ise bu gayr-i mümkündür. Mümkün olması vücud-ı siyasi­ nin infisahına [bozulmasına] vabestedir. Efendiler! İrade-i milliyye, hakimiyet-i milliyye denilen kuvvet gayr-ı kabil-i taksim ve tefrik olduğu bedihiyyat-ı riyaziyye ile de anlaşılıyor. Atatürk - 1 Aralık 1921 Hey'et-i Vekile'nin vazife ve salahiyetinin tayinine ait kanun layihası münasebetiyle

18

ATATÜRK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

Atatürk'ün karizmatik kimliğinin oluşumunda Millet Meclisi'nde yaptığı konuşmaların payı büyüktü. Osmanlı Türkçesine hakimiye­ ti, muhakeme yeteneği ve belagat sanatı her konuşmasını izleyenleri derinden etkiliyor, kullandığı güçlü ifade biçimi karşısında mulalefe­ tin soluğu kesiliyordu. Meclis'in açılışı ertesi her kürsüye çıkışı onun ne denli uzgörüşlü bir hatip olduğunu kanıtlıyordu. Bunlar genellikle uzun konuşmalardı. Geleceğin Türkiyesi'nin izlerini içeren bu tür ko­ nuşmalarının ilki 24 Nisan 1920 tarihliydi. Meclis'in açılışının ertesi günü, Milli Mücadele'nin ilk evresindeki belgeleri kapsayan "Mütare­ ke'den Meclis'in açılmasına kadar geçen zaman zarfında cereyan eden siyasi olaylar hakkında"ki konuşma Milli Mücadele'nin ilk evresinin analiziydi. Bundan bir buçuk yılı aşkın bir süre sonra, 1 Aralık 1 921 günlü "Heyet-i Vekile'nin vazife ve mesuliyeti hakkındaki teklif mü­ zakere ve münakaşası münasebetiyle" başlıklı diğer bir konuşması ise kurulmakta olan iktidarın niteliğini belirliyordu. Bu konuşma Cum­ huriyet'in kurucu felsefesinin omurgasını oluşturacaktı. Yukarıda, çerçeve yazı olarak alıntı yaptığımız bu ikinci konuşma, dönemi açısından son derece önemliydi. Sakarya Muharebesi ertesi Atatürk Jean-Jacques Rousseau'nun Mukavele-i lctimaiyye yahud Hukuk-ı Siyasiyye Kavaid-i Esasiyyesi adlı eserini okumuştu ve bu kitaptaki egemenlik anlayışını harfiyen Meclis'teki konuşmasına al­ mıştı. Egemenlik, yani "hakimiyet-i milliyye" "kabil-i tefrik ve kabil-i tevdi" olamazdı. Yani "tek"ti ve "devredilemez"di. Jean-Jacques Rousseau'nun sonraları Toplumsal Sözleşme diye bi­ linen eseri 191 3'te Türkçeye çevrilmişti.1 Kitaplığındaki nüshadan da anlaşıldığı gibi Atatürk bu çeviriyi Türkiye'nin ölüm kalım savaşı ver­ diği bir ortamda hatmetmişti. Çankaya'daki nüshanın şerhlerinden bu anlaşılıyordu. "Egemenlik gücü basit ve tektir. Bu gücü bölmek yok etmektir"2 satırının yanına "mühimdir" notunu koymuş, "Egemenlik belli bir nedenle bırakılamayacağı gibi yine aynı nedene dayanarak vekil olarak yürütülemez. Egemenlik kamunun iradesinde içkindir. İrade ise temsil edilemez. İrade ya kendisinin aynıdır ya da başkadır. İkisinin ortası olamaz "3 satırlarının yanına ise "kıymetli" notunu düş­ müştü. "Egemenlik gücü bırakılıp vazgeçilemediği gibi değiştirilemez

HALKIN iRADESi VE HAKiMiYET

de. Egemenlik gücünü sınırlamak bunu yok etmek demektir. " 4 altını çizdiği bir başka satırdı. İşte bu satırlar Atatürk'ün 1 Aralık 1921 günü Meclis'te yaptığı konuşmada da yer aldı ve kurucu felsefenin ana eksenini oluşturdu. Rousseau, kitabında bugün bile siyaset biliminin temel konuların­ dan biri olan "Güçler Birliği-Güçler Ayrılığı" konusuna değiniyordu. Atatürk daha 1921 yılı sonunda kurulacak devletin izleyeceği siyasi yolu belirliyordu. Bir diğer deyişle Teşkilat-ı Esasiyye'nin kurgusunu açıklıyor ve ileriki yıllarda uygulamaya sokacağı Tek Parti düzenini gerekçelendiriyordu. Önemine binaen Nutuk dışında, 1 920'li yıllarda Atatürk'ün risale olarak ender basılmış Meclis'teki hitaplarından biri 1 Aralık 1921 ta­ rihli konuşmasıydı. Nutuk'ta da "Halkçılık Programı" vesilesiyle be­ lirttiği, Meclis'te hizipleşmenin gündeme geldiği ve İkinci Grup ile Hü­ seyin Avni'nin ikide bir müdahale etme gereği duyduğu bu konuşma, Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu'nun gerekçesi, "esbab-ı mucibe"si olarak da yorumlanacaktı. Konuşma 1922 Ekim ayında Türkiye Büyük Milet Meclisi'nce kabul edilen Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu ve 1) Misak-ı Milli Beyannamesi, 2) Meclis'in Kendi lntihabını Gösteren Talimatname, 3) Nisab-ı Müzakere'ye, 4) icra Vekillerinin lntihabı'na, 5) lstanbul'un işgalinden sonra lstanbul'ca vaki' olan ukudata dair Kanunlarla Mus­ tafa Kemal Paşa Hazretlerinin lrad B uyurdukları Nutuklardan Esas Noktalar başlığıyla ve "Halkçılık" alt başlığıyla yayımlanacaktı. 1 Aralık söylevinin anlamı risalede şu satırlarla ifade ediliyordu: "Mustafa Kemal Paşa hazretleri heyet-i vekilenin vazife ve mesuliyeti hakkında teklifin müzakere ve münakaşası münasebetiyle bir nutuk irad buyurmuşlardır ki Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu'nun esbab-ı muci­ besi mahiyetindedir." Risale yukarıda belirtilen belgeleri içerdiği gibi, dört saat süren 1 Aralık söylevinin önemli paragraflarına yer veriyor­ du. Konuşmanın özü kurulmakta olan siyasi rejimin temel prensip­ lerinden biri olan, eskiden "vahdet-i kuvvet" ya da "vahdet-i kuva" denilen güçler birliğini ifade ediyordu. Atatürk bu konuşmasında 1876 tarihli Kanun-ı Esasi'ye sert eleş­ tiriler yöneltiyordu. Bu ilk anayasanın güçler ayrılığı anlayışını getir­ diğini, bu tür bir siyasal düzenin imparatorluğu çökerttiğini kaydedi­ yordu. Böylece TBMM Türk hukuk tarihinde ilk kez "milll hakimiyet prensibi"ni, siyasi ve hukuki temel edinerek, Osmanlı Kanun-ı Esasi­ si'ne aykırı olarak "Meclis hükumeti" şeklini kabul etmiş oluyordu.5

19

20

ATATORK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

Atatürk Meclis'in açılışının ertesi günü, 24 Nisan 1 920'de, bu noktayı belirgin bir biçimde vurgulayacaktı: TBMM bir kontrol or­ ganı olmayacak, fiilen milli mukadderatla uğraşacaktı. Hükümet üye­ lerinin adları da vekildi. Meclis haiz olduğu olağanüstü yetkiyle, bir icra kuvveti görevi ile değil, idareyi fiilen deruhte eden yetkilerle do­ natılmış olacaktı. Ve artik Meclisin üstünde bir kuvvet yoktu.6 Atatürk böylece Büyük Millet Meclisi hükümeti çatısı altında güç­ ler birliğini öneriyordu. Güçler birliği ilkesi İcra Vekilleri Kanuriu ile uygulamaya sokulmuş, 1921 mevzuatında ve 1923 Cumhuriyet'in kuruluş kanununda yer aldıktan sonra, 1924 Anayasası'nın 5, 6 ve 7'nci maddelerinde en sarih ifadesini bulmuştu.7 Tüm tek parti dö­ neminde ülke büyük ölçüde bu anlayışla yönetilecekti. Bu nedenle de Atatürk'ün Nutuk'taki anılarında bu konuşmasının ayrı bir yeri oldu. Giriş alıntısı olarak kullandığımız satırlar işte bu konuşmadandı ve Rousseau'nun lctimai Mukavele ya da Toplumsal Sözleşme adlı ese­ rinden yapılmış bir alıntıydı. Atatürk son yarım yüzyılın Batı esintilerini özümlemiş, aynı zaman­ da Osmanlı pratiğini görmüş ve kendine göre anlamlandırmış aydın bir zahitti. 1 9 . yüzyılın son çeyreğinden itibaren Türkçeye aktarılmış Fransız yazını içerisinde özellikle lctimai Mukavele Cumhuriyet'in inşa sürecinde Atatürk'ün "hakimiyet" anlayışını şekillendirecekti. Atatürk'ün "Hakikatte efendiler, tabiatta efendiler, alemde efendiler taksim-i kuvva yoktur. Yani irade-i milliye ile ifade ettiğimiz kuvvette taksim-i kuvva yoktur" sözleri onun Toplumsal Sözleşme' den ne denli etkilendiğinin kanıtıydı. Aynı zamanda bu tür bir anlayış güçler ayrı­ mını savunan Montesquieu'ye bir reddiyeydi. Bir kez daha vurgulayalım; daha 1 921 yılında Jean-Jacques Rous­ seau'nun Mukavele-i lctimaiyye yahud Hukuk-ı Siyasiyye Kavôid-i Esasiyyesi, bugünkü dille Toplumsal Sözleşme ya da Siyasal Huku­ kun Temel ilkeleri başlıklı kitabı Cumhuriyet Türkiyesi'nin egemenlik anlayışını şekillendirmişti.

Rousseau ve Toplumsal Sözleşme Fransız Devrimi, monarşinin elinde olan mutlak hakimiyetin sahi­ bini değiştirmiş ve kral yerine milleti ikame etmişti. Bir diğer deyişle, taç kralın başından alınarak bir manevi şahıs telakki edilen milletin başına konmuştu. Milli egemenlik ilkesinin Fransız mevzuatına gir-

HALKIN iRADESi VE HAKiMiYET

mesine neden olan Rousseau'nun fikirleri, Fransız Devrimi'nin etki­ siyle Kara Avrupası'nın birçok ülkesine ulaşmış, bu arada Türkiye'de 1921 ve 1 924 Teşkilat-ı Esasiyye düzenlemelerinde etkin olmuştu. Klasik demokrasinin önemli hukuksal temellerinden biri bundan böy­ le "milli hakimiyet"ti. Atatürk'ün de yeni bir ulus-devlet inşa ederken ana kaygısını "milli hakimiyet" oluşturuyordu. 1 8 . yüzyılda devletin doğuşunu ve yaşayışını hukuksal, meşru esaslara bağlamak isteyen Rousseau için "millet" her şeyden önce hu­ kuksal bir olguydu. Milletin doğal, sosyolojik varlığını kabullenmek­ te, hatta kan bağlılığını bile milleti kuran unsurlar arasında görmek­ teydi . Fakat ona göre millet daha ziyade üstün kavrayıcı, temel bir gerçek olarak rasyonel, iradi bir hukuk olgusuydu. Aklın, serbest bi­ reysel iradelerin ürünüydü. Bir hukuksal olgu olarak millet, haklarda menfaatlerin uzlaşmasına olanak sağlamaya, milli topluluğa dahil her bireyin şahsını ve malını ortak güçle savunmaya ve korumaya mukte­ dir meşru ve güvenli bir hukuk düzenine tabi olan ve eşit bireylerden oluşan bir topluluktu. Böyle bir topluluk ise bir şahsın ya da zümre­ nin güç ve tahakkümü ile değil, bireylerin serbest rıza ve katılımları ile kurulabilir ve sürdürülebilirdi. Güç ve tahakküm baskısı altında sevk ve idare olunan insanlar, sayıları ne olursa olsun bir millet değil, ancak bir esir güruhuydu. Bir insan yığını oluşturursa da bir toplum sayılamazdı. Zira bu tür insan kümelerinde ne siyasal birlik ne de kamu çıkarı söz konusu olabilirdi. Rousseau'ya göre toplumsal sözleşme ile kurulan gerçek toplu­ mun, yani milletin fertlerden bağımsız bir hukuksal ve siyasal ger­ çeklik kazanmasının başlıca üç nedeni vardı. İlk neden, toplumsal sözleşme ile kurulan milli camia, bireylerin serbest iradeleri sonucu olmasıydı. İkinci neden, bireylerin toplumsal sözleşme ile sağlanan meşru ve güvenli bir hukuksal düzen içinde birleşmeleriydi. Üçüncüsü ise, bu birleşmeden bireylerden bağımsız kolektif bir varlığın ortaya çıkışıydı. Rousseau için özel bir anlam taşıyan "kamu şahsı", genel irade ve egemenlik kavramları yukarıda belirtilen unsurların bir bire­ şimi sonucuydu. Toplumsal sözleşmenin en temel hükmü siyasal toplumun bir par­ çası olan her bireyin kendisini bütün haklarıyla, benliğiyle topluma terk etmesiydi. İşte bu hüküm Rousseau'ya göre, bireyler arasında mutlak hukuksal eşitliği, tam güveni ve sıkı bağlılığı olanaklı kılıyor, kolektif nitelikte bir varlığın doğmasını sağlıyordu. Siyasal toplum

21

22

ATATÜRK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

ya da millet bir şahıs olunca kendisine özgü bir iradeye sahip olması gerekiyordu. Rousseau'nun "genel irade" adını verdiği ve sonraları milli irade diye bilinecek olan bu olgu bütün vatandaşların iradeleri­ nin toplamı değil, onların bir senteziydi. Genel irade, "genel çıkar"ı hedefliyordu. Genel iradeye genellik niteliğini kazandıran onun olu­ şumunda yer alan bireysel iradelerin adedi değil, onları bir noktada birleştiren genel çıkardı. Devletin güçlerini devletin kuruluşundan beklenen amaca yani genel çıkara uygun bir biçimde yönetmek ve yönlendirmek genel iradenin işiydi. Egemenliğe gelince bu Rousseau'ya göre, genel irade tarafından yönetilen ve yönlendirilen güç ya da iktidardı. Egemenlik bir şahsa ya da heyete devir veya ferağ edilemezdi. Çünkü umuma aitti; bu ne­ denle devri söz konusu olamazdı. Millet ancak kendi kendisini temsil ederdi. Aksi takdirde millet hukuksal şahsiyetini feda etmiş olurdu. Egemenlik devir ve ferağ edilemeyeceği gibi bölünemezdi de. Genel iradenin bölünmesi genelliğini yitirmesi sonucunu doğururdu ki, bu da olanaksızdı. Çünkü bireyler toplumsal sözleşme ile kendilerini top­ luma terk etmişlerdi. Genel iradeyi kendileri meydana getirmiş olduk­ ları için tabi oldukları hakimiyet kendi iradeleri mahsulüydü. Birey genel iradeye itaat etmekle kendi kendine itaat etmiş olmaktaydı. Genel iradenin devir ve ferağ edilememesinin ve bölünemezliğinin sonuçlarından biri "kuvvetler birliği" ya da "güçler birliği" idi. Çünkü devir ve ferağ edilemeyen ve bölünemeyen genel irade egemenliği tek elde topluyordu. Genel iradenin tek sahibi milletti. Bu ise milli irade ve hakimiyetin bütünlüğüne aykırı olan üç ayrı gücün, "yasama, yü­ rütme, yargı" iktidarlarının kabulüne olanak bırakmıyordu. Yasama gücü bizzat milletteydi. Yürütme ve yargı güçleri ise milleti temsil eden, yani yasama gücünün birer aracı olan şahıs ya da heyetlerden ibaretti. Bunlar ayrı güçler değildi. Bu anlayış 1 920'de kurulan Büyük Millet Meclisi'nde ve 1921 Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu'nda hakim olacaktı. Osmanlı Devleti 1 876 yilında anayasal düzene yönelik adım at­ mış, Kanun-ı Esasi'yi kabul etmişti. Ancak henüz egemenlik sorunu gündemde yoktu. Bu nedenle "kuvvetler birliği" ya da "kuvvetler ay­ rılığı" da tartışma konusu olamazdı. 1876 tarihli Kanun-ı Esasi ve onu izleyen, bazı maddelerini tadil eden 1 909 tarihli İkinci Meşrutiyet Kanun-ı Esasisi de milli hakimiyet prensibine açıkça yer vermemiş­ ti. 1 8 76 Kanun-ı Esasisi'nin yürürlüğe girmesi hakkında yayınlanmış olan 1 908 tarihli Hatt-ı Hümayun'da "umumi işlerin meşrutiyet usu-

HALKIN iRADESi VE HAKiMiYET

lüne bağlanrnası"ndan söz ediliyordu. 3 1 Mart Olayı ertesi tahttan indirilen il. Abdülhamid'in yerine geçen Mehmed Reşad [V. Mehmed] yayınladığı Hatt-ı Hümayun'da "bütün milletin birleşmesi ve arzll­ su üzerine" tahta çıktığını söylüyordu. Aynı Hatt-ı Hümayun gerekli olan kanun ve nizamlardan henüz yapılmamış olanların Kanun-ı Esa­ si'ye ve milletin meşru, gerçek ihtiyaçlarına uygun olarak yapılacağını vaatle yetiniyordu. Ama bu vaatler havada kalacak ve milli hakimi­ yetle sonuçlanmayacaktı. Ayan ve Mebusan'dan oluşan meclis için Kanun-ı Esasi metnin­ de "Meclis-i Umumi" tabiri kullanılmaktaydı. Buna rağmen il. Ab­ dülhamid'in hal'i hakkındaki 24 Mayıs 1909 günlü kararnamede ilk kez "Meclis-i Milli" tanımı kullanıldı. 1 8 76 Kanun-ı Esasisi'nin tadili gerektiği hakkındaki 1 9 Ağustos 1909 günlü kararnamede "meşruti­ yet idaresi" tabiri yanı sıra ilk kez olmak üzere kağıt üzerinde "haki­ miyet-i milliyye" tabiri yer almıştı. Tadil edilen Kanun-ı Esasi'nin 3. maddesinde de "Padişah şer'i şerif ve Kanun-ı Esasi ahkamına riayet, vatan ve milletine sadakat edeceğine yemin eder" denmekteydi. Böy­ lece 1876 Kanun-ı Esasisi'nde bulunmayan ve zımnen milli hakimi­ yeti ifade eden bir hüküm koymakta ve diğer hükümleri de padişahın hak ve salahiyetlerini eskisine göre sınırlamakta idi. Tüm bu satırlarla milli hakimiyet ilkesinin dolaylı bir biçimde kabul edilmiş olduğuna hükmedilebilirdi. Ancak Kanun-ı Esasi padişaha "meşrutiyet" ya da gerçek anlamda "anayasal" sistem ile bağdaştırılamayacak birtakım hak ve yetkiler tanıyan sarih hükümler içeriyordu. Kanun-ı Esasi'nin ruhu milli hakimiyet prensibi ile telif edilebilecek bir mahiyette de­ ğildi. Bu gerekçeyle Milli Mücadele dönemine kadar gerçek anlamda "milli hakimiyet"ten söz etmek olanaksızdı. Atatürk, milli hakimiyet ilkesini daha Milli Mücadele'nin başında saltanata ve dış güçlere karşı güçlü bir silah olarak geliştirdi. 25 Hazi­ ran 191 9 günlü Amasya Tamimi'nin üçüncü maddesiyle, 23 Temmuz 1919'da toplanan Erzurum Kongresi tarafından yayınlanan beyan­ namenin altıncı maddesi milli hakimiyet prensibini açıkça ifade eden esasları ve beyanları içeriyordu. Bu ilke 20 Ocak 192 1 günlü Teşki­ lat-ı Esasiyye Kanunu'nun birinci maddesinde sarih ve hukuksal bir nitelik kazanmıştı. Maddede "Hakimiyet bila kayd ü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esası­ na müsteniddfr" deniyordu. Üçüncü madde ise hakimiyetin kayıtsız şartsız milletin olduğunu vurguluyordu. Ardından dördüncü madde

23

24

ATATORK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin milletin tek ve gerçek temsilcisi ol­ duğunu, millet adına hakimiyet hakkını kullandığını kaydediyordu. Böylece milli hakimiyet prensibi klasik şekli ile ve en sarih biçimde kabul edilmiş oluyordu. Rousseau'nun sözünü ettiği yasama gücü ise 1924 Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu'nwı dördüncü maddesinde vurgula­ nan Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin ta kendisiydi. Kuvvetler birliği anlayışı doğal olarak İkinci Meşrutiyet'in hazin öyküsü ve Milli Mü­ cadele'nin gerektirdiği birlik anlayışının som,ıcuydu. Kuvvetler ayrılığı hiçbir zaman Atatürk'ün gündeminde olmadı.

Aristoteles'ten Montesquieu'ye Kuvvetler ayrılığı, eski deyişle "tefrik-i kuva" prensibini öne süren ilk düşünür siyaset teorisi kitaplarına Aristoteles olarak geç­ mişti. Montesquieu'den önce güçler ayrımı ilkesini savunan İngiliz düşünürü Locke idi. Essay on Civil Government başlıklı eserde üç güç ayırt ediliyor, yasama ile yürütme güçlerinin ayrı ellerde bulun­ ması gerektiği belirtiliyordu. Montesquieu, kısmen İngiltere'deki gözlemlerinden, kısmen Locke'dan ilham alarak güçler ayrımı il­ kesinin önemini vurgulamıştı. Locke kuvvetler ayrılığı prensibinin üzerinde durmuş olsa da bu ilkenin siyaset literatüründe yer etmesi Montesquieu sayesinde oldu. Siyasal demokrasi bağlamında par­ lamenter rejim anlayışı Montesquieu'nün görüşlerinde içkindi ve Rousseau'nun siyasal iktidar anlayışının neredeyse taban tabana ter­ siydi . Montesquieu'nün Kanunların Ruhu adlı eseri Ruhü'l-Kavanin başlığı altında, Rousseau'nun Mukavele-i lctimaiyye'sinden on yıl sonra, 1923 yılında Hüseyin Nazım tarafından Türkçeye çevrilmiş­ ti.8 Çankaya nüshasında herhangi bir şerh yer almıyor; yalnız birkaç satırın altı çizilmiş gözüküyordu. "Güneş Kral" XN. Louis mutlakiyet rejim.ini bütün gücüyle ger­ çekleştirmiş, Fransız tarihinde parlak bir devir yaratmıştı. Arkasından gelen Fransız kralları XV. ve XVI. Louis dönemleri aynı başarıyı gös­ terememişti. Fransız halkı giderek yoğunlaşan baskı rejimine karşı ta­ vır almaya başlamıştı . İşte Montesquieu böyle bir dönemde yaşamıştı. Fransa'dan çıkıp Avusturya, İtalya, Hollanda ve nihayet İngiltere'ye gitmiş ve bu son ülkede iki yılını geçirmişti. Montesquieu o dönem İngiliz yönetimini, mahkemelerini ve parlamentosunu incelemiş, göz­ lemlerinden kendi siyasal yönetim anlayışını oluşturmuştu .

HAL.KIN iRADESi VE HAKiMiYET

Montesquieu'ye göre her devlette üç tür güç vardı. Bunlar sırasıyla ya­ sama gücü, kamu hukukuyla ilgili işleri yürütme gücü ve medeni hukukla ilgili işlerden sorumlu yargı gücüydü. Birinci güç geçici ya da sürekli ka­ nunlar yapaı; mevcut kanunları değiştirir ya da kaldırırdı. İkinci güce da­ yanılarak görülen işler savaş yapmak, barış imzalamak, elçi göndermek, elçi kabul etmek, güvenliği sağlamak, dışarıdan gelecek saldırıları önle­ mek gibi unsurlardı. Üçüncü güç sayesinde suçlular cezalandınlıyoı; kişi­ ler arasında çıkan uyuşmazlıklara çözüm getiriliyordu. Montesquieu'ye göre bu üç erk birbirinden ayrı olmalıydı. Bir kişide ya da bir kurumda bu güçlerin hepsi ya da ikisi birleşirse hürriyet tehlikeye düşerdi. Rousseau'ya oranla Montesquieu'de hürriyet sözcüğünün daha bir önceliği vardı. Son kertede sanki Rousseau'da eşit bireylerin devrettikleri "halkın hakimiyeti" ve "eşitlik" anlayışına karşı Mon­ tesqieu'de "güçler ayrımı" ve "hürriyet" kaygısı hakimdi. Bir başka deyişle Rousseau "müsavat"tan, eşitlikten yanayken, Montesquieu "hürriyet"i, özgürlüğü savunuyordu. Cumhuriyet Türkiyesi Montesquieu'ye mesafeli durmuş, güçler birliği anlayışı ile yola çıkmıştı. Ancak zamanla 1924 Anayasası'nın güçler ayrımı yorumuna da elverişli olduğu ileri sürülmüştü. Hatta bunun 1924 Anayasası'yla gerçekleşmiş olduğunu ileri süren anayasa hukukçuları da vardı. Bu tür yorumlara rağmen ulus-devletin kuruluş aşamasında güçler birliği ve bu bağlamda Meclis hükümeti anlayışı ağır basmıştı. Üniter bir yapı özlemi güçler birliğini zorunlu kılmıştı. Atatürk'ün "milli hakimiyet" görüşü de buna dayanıyordu. Cumhuriyet'in hukuk devleti anlayışı Osmanlı'nın 19. yüzyıl son çeyreğiyle birlikte oluşmaya başlayan hukuk normlarının bir sente­ ziydi. Aydınlanma düşünürlerinin görüşleri 19. yüzyılın ikinci yarı­ sından itibaren Osmanlı okur yazar aydınını hukuk devleti ve yasal düzenlemeler konusunda yönlendirmişti. Meşrutiyet ve Cumhuriyet sanki iki Aydınlanma düşünürünün siyasal teorilerinin test edildiği birer zemindi. Yukarıda belirtildiği gibi Jean-Jacques Rousseau'nun Mukavele-i lctimaiyye yahud Hukuk-ı Siyasiyye Kavaid-i Esasiyyesi ve Montesquieu'nün Ruhü'l-Kavanin'i Türkiye'de siyasal rejim ara­ yışının temel referans kitapları oldu. Analitik açıdan bakıldığında bu iki kitaptan ilki Fransız Devrimi'nin şiarlarından "eşitliği", ikincisi ise "özgürlüğü" simgeliyordu. Eşitlik ve özgürlük anlayışları Fransız Devrimi'nde de sınanmıştı. Devrim ilk evrede eşitliği, ardından özgürlüğü ön plana çıkarmıştı.

25

26

ATATÜRK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

Diğer bir deyişle Rousseau toplumsal iradeyi, Montesquieu ise birey­ sel özgürlüğü savunuyordu. Tüm 19. yüzyıl anayasal gelişmeleri bu iki terimin denge oyunlarıyla geçmişti. Kimi kez eşitlik, kimi kez öz­ gürlük ağır basmıştı. Türkiye'de ulus-devletin inşa sürecinde de benzer bir durum ya­ şandı. 1908'in şiarı son kertede "hürriyet" idi. "Müsavat" ise kolek­ tif yönüyle Cumhuriyet'in harcında yer aldı. Atatürk'ün "hakimiyet-i milliyye"si sonuçta Rousseau'nun "halkın egemenliği" anlayışıydı. Fransa'da da 1 8. yüzyılın son çeyreğinde "halkın egemenliği"yle yola çıkılmıştı. 1789 Fransız Devrimi sonrası "halkın egemenliği" "ulusal egemenliğe", yani "hakimiyet-i milliyye"ye dönüşecekti. "Hürriyet" ve "müsavat" her ne kadar ayrılmaz bir bütünün parçalarıymış gibi gözükse de ülkelerin anayasal pratiklerinde farklı öncelikleri oldu. Bu analitik anlayışı ve ayrışmayı kamu hukukçu.muz Yavuz Aba­ dan 1952 yılında yayımladığı Amme Hukuku ve Devlet Nazariyeleri kitabında şu satırlarla ifade ediyordu: Bu [Anayasa] hukuk dalı, devletin esas teşkilatı ile vatandaşların esas haklarını ihtiva eden belli başlı iki kısımdan terekküb [birleşmesinden oluşma] eder. Devletin yüksek organlarının teşekkül tarzını, birbiriyle münasebetlerini, vazife ve yetkilerini belirten esas teşkilatın nôzım prensipleri, ya kuvvetlerin birlik ve bütünlügü (Rousseau), yahut ayrılıgı (Montesquieu) prensipleridir. Bunlardan birincisi eşitligi esas tutan demokrasinin temeli, ikincisi ise hürriyeti bilhassa devlet müdahalesinden kurtulma manasında menfi hürriyet haklarını teminat altına almagı esas gaye bilen liberalizmin şartıdır.9

Fransız Devrimi sırasında 1 789 ve 1 793 anayasaları karşılaştırıla­ cak olursa, ilkinde özgürlük, temel haklar, kuvvetler ayrılığı varken, ikincisinde eşitlik, kuvvetler birliği ve kanun koyucunun geniş hakları yer alıyordu. Yönetim aynı zamanda giderek merkezileşmeye doğru yönelmişti. Yavuz Abadan "hürriyet" ve "müsavat" sözcüklerini sanki düşman kardeşlermiş gibi yorumluyor, "Montesquieu'nün kuvvetler ayrılığı ile Rousseau'nun kuvvetler bütünlüğüne dayanan millet ha­ kimiyeti prensipleri, birbirine aykırı temayülleri beslemiştir" diyordu. 1 791 ertesi devrim ortamında, Fransa'da artık kuvvetlerin ayrış­ masından değil, birleşmesinden ·söz edilecekti. Marquis de Condor­ cet, yerel özerkliklere ve kuvvetlerin bağımsızlığına engel olmak üzere değişik şekillerde örgütlenmiş bir kuvvetler birliğinin gereğini ısrarla

HAL.KIN iRADESi VE HAKiMiYET

gündemde tutmuştu.10 1 871 yılına kadar Fransa'da cumhuriyet reji­ minin tek meclisle yetinmesi bu anlayışın gereğiydi. Rousseau doktri­ ninden esinlenen milli hakimiyetin bir bütün olarak korunması kay­ gısı, bu görüşün bir sonucuydu. Emmanuel Joseph Sieyes'e göre iki ayrı meclis, iki ayrı hakimiyet demekti ve bu kabul edilemezdi. Fran­ sa 19. yüzyılın büyük kısmını bu ikilemi yaşamakla geçirdi. Alman­ ya'ya yenilginin ertesi, 1 871'den sonra Üçüncü Cumhuriyet'le birlikte Fransa'da yavaş yavaş Montesquieu'nün kuvvetler ayrımı ilkesi güç kazanmaya başladı. Bu yönelim sonucu, Cumhuriyetçi Gambetta, kraliyetçilere seslenerek "kuvvetleri ayırmaya ve iki meclisi kurmaya" onay verdiğini açıklayacaktı.

Güçler Birliği - Güçler Ayrılığı Atatürk kurduğu cumhuriyeti bir hukuk devleti olarak algılar­ ken devletin yüksek organlarının oluşumuna öncelik tanıdı. Çağdaş ulus-devletin hukukun temelleri üzerinde yükseleceği inancı tamdı. O nedenle daha Milli Mücadele'nin ilk evresinde siyasi mekanizmayı bir hukuk devleti anlayışıyla uyumlu kıldı. Büyük Millet Meclisi bu yak­ laşımın temelini oluşturacaktı. Ancak bu evrede Atatürk tıpkı Fransız Devrimi'nin ilk evresinde olduğu gibi yukarıda Yavuz Abadan'ın vur­ guladığı iki seçenekle karşı karşıya kalmıştı. Önünde Fransa örneği ve bu bağlamda Rousseau ve Montesquieu seçenekleri vardı. Çağdaş anayasalar Aydınlanma'nın bu iki düşünüründen esinlenerek gerçek­ leştirilmişti. İlki "toplum"dan, diğeri "birey"den yanaydı. Çağdaş anayasalar devletin temel kurumları ya da "esas teşkilatı" ile yurttaşların temel haklarını kapsayan belli başlı iki kısımdan olu­ şuyordu. Devletin yüksek organlarının oluşumu, birbirleriyle ilişkile­ ri, görev ve yetkileri "esas teşkilat"ın düzenleyici ilkeleri iki bağlamda ele alınıyordu. Güçler birliği ve bütünlüğü Rousseau'dan kaynaklanı­ yordu; güçlerin ayrılığı ise Montesquieu'den esinleniyordu. Cumhuri­ yet'e giden yolda birbirini dışlarcasına bu iki seçenek karşısında ka­ lınmıştı. Bunlardan ilki eşitliği esas alan demokrasinin temeli, ikincisi ise özgürlüğü (hürriyeti) özellikle devlet müdahalesinden uzak tutma anlamına gelen "menfi hürriyet" haklarını güvence aluna almayı esas amaç bilen liberalizmin koşuluydu. Aslında her modern anayasa bu iki kısımdan oluşuyordu. Her ikisi de klasik demokrasinin iki kana­ dını oluşturuyordu. Bunlardan birinin ya da diğerinin önce gelmesi

27

28

ATATORK KURUCU FELSEFENiN EVRiMi

gerek tarihi ve gerek hukuksal bakımdan ayrı bir ölçüyle değerlendi­ rilmeye elverişliydi.11 Kuşkusuz bu iki seçenek birbirini dışlamak zorunda değildi. Ama anayasa kitaplarında bu iki boyuttan birine verilen öncelik bile rejim hakkında ipuçlarını içeriyordu. Daha İkinci Meşrutiyet'in ilk günlerin­ de ya da yıllarında yayınlanan anayasa kitaplarında bunu gözlemlemek mümkündü. Modem anayasaların ilk nüveleri, ihtilal hareketleriyle meydana gelmişti. Bu nedenle yurttaşların temel hakları konusunda verilecek güvence, devletin siyasal yapılanmasına oranla çok daha ge­ niş bir yer tutmaktaydı. Bu nedenle ihtilallerin ilk anayasaları bir dizi temel haklar kataloğundan oluşuyordu. Bunun somut kanıtları 1776 tarihli Amerikan Virginia Haklar Bildirgesi [Virginia Bili of Rights] ile Fransız 1789 tarihli İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi [La decla­ ration des droits de l'homme et du citoyen] idi. Bunu Osmanlı'da da test etmek mümkündü. Nitekim 1908'de "tlan-ı Hürriyet"in hemen ardından Selanik Hukuk Mektebi için ders kitabı olarak yayımlanan anayasa kitabı hürriyetlerle başlıyordu. Taşbaskı olarak öğrencilere ulaşan bu kitap Osmanlı'nın ilk anayasa hukuku kitabıydı. Osmanlı'da anayasa dersi ve ders kitapları ilk anayasanın, yani Kanun-ı Esasi'nin yürürlüğe girişinden çok sonra ortaya çıktı. Uzun yıllar Kanun-ı Esasi ile birlikte gündeme gelen anayasal sorunları, bu arada özgürlükleri kapsama görevi idare hukuku kitaplarına düştü. Çoğu kez anayasa hukukunun bu iki kanadı, "esas teşkilat", yani ku­ rumsal yapı ve özgürlükler idare hukuku kitaplarında yer aldı. Ama " anayasa"nın adını koyarak, kapağında "hukuk-ı esasiyye" terimini kullanan ilk anayasa kitabı 1908'i beklemek durumundaydı. Anayasaların bu iki kanat arasındaki dengeleri zamanla günün koşullarına göre değişime uğrayabiliyordu. Klasik demokrasinin öz­ gürlük kuramı 19. yüzyılda yaygın bir anlayış olan iktisadi liberalizm akımının da etkisiyle kimi kez "aşırı bir hürriyetçiliğe" dönüşme eği­ limi göstermiş, Hüseyin Nail Kubalı'nın terimiyle toplumsal ve ulu­ sal çıkarların karşısına dikilen, "fert egoizmi"ni yaratmıştı.12 Ancak, özellikle 19. yüzyılın son çeyreğinde "Uzun Buhran" [long depression] diye bilinen ekonomik darboğazla birlikte 20. yüzyılın başlarından iti­ baren iktisadi liberalizmin sarsılmaya başlaması, bu arada toplumsal ve siyasal kaygıların demokrasileri daha sınırlı bir özgürlük anlayışına çekmesi, klasik demokrasi kuramını toplum lehine gittikçe daraltarak yeni bir özgürlük anlayışının ortaya çıkmasına neden olmuştu. Özel-

HAU