Felsefenin Kısa Tarihi [2 ed.] 9786050201703

Table of contents :
Untitled.FR12 - 0001
Untitled.FR12 - 0003_2R
Untitled.FR12 - 0004_2R
Untitled.FR12 - 0005_1L
Untitled.FR12 - 0005_2R
Untitled.FR12 - 0006_1L
Untitled.FR12 - 0006_2R
Untitled.FR12 - 0007_1L
Untitled.FR12 - 0007_2R
Untitled.FR12 - 0008_1L
Untitled.FR12 - 0008_2R
Untitled.FR12 - 0009_1L
Untitled.FR12 - 0009_2R
Untitled.FR12 - 0010_1L
Untitled.FR12 - 0010_2R
Untitled.FR12 - 0011_1L
Untitled.FR12 - 0011_2R
Untitled.FR12 - 0012_1L
Untitled.FR12 - 0012_2R
Untitled.FR12 - 0013_1L
Untitled.FR12 - 0013_2R
Untitled.FR12 - 0014_1L
Untitled.FR12 - 0014_2R
Untitled.FR12 - 0015_1L
Untitled.FR12 - 0015_2R
Untitled.FR12 - 0016_1L
Untitled.FR12 - 0016_2R
Untitled.FR12 - 0017_1L
Untitled.FR12 - 0017_2R
Untitled.FR12 - 0018_1L
Untitled.FR12 - 0018_2R
Untitled.FR12 - 0019_1L
Untitled.FR12 - 0019_2R
Untitled.FR12 - 0020_1L
Untitled.FR12 - 0020_2R
Untitled.FR12 - 0021_1L
Untitled.FR12 - 0021_2R
Untitled.FR12 - 0022_1L
Untitled.FR12 - 0022_2R
Untitled.FR12 - 0023_1L
Untitled.FR12 - 0023_2R
Untitled.FR12 - 0024_1L
Untitled.FR12 - 0024_2R
Untitled.FR12 - 0025_1L
Untitled.FR12 - 0025_2R
Untitled.FR12 - 0026_1L
Untitled.FR12 - 0026_2R
Untitled.FR12 - 0027_1L
Untitled.FR12 - 0027_2R
Untitled.FR12 - 0028_1L
Untitled.FR12 - 0028_2R
Untitled.FR12 - 0029_1L
Untitled.FR12 - 0029_2R
Untitled.FR12 - 0030_1L
Untitled.FR12 - 0030_2R
Untitled.FR12 - 0031_1L
Untitled.FR12 - 0031_2R
Untitled.FR12 - 0032_1L
Untitled.FR12 - 0032_2R
Untitled.FR12 - 0033_1L
Untitled.FR12 - 0033_2R
Untitled.FR12 - 0034_1L
Untitled.FR12 - 0034_2R
Untitled.FR12 - 0035_1L
Untitled.FR12 - 0035_2R
Untitled.FR12 - 0036_1L
Untitled.FR12 - 0036_2R
Untitled.FR12 - 0037_1L
Untitled.FR12 - 0037_2R
Untitled.FR12 - 0038_1L
Untitled.FR12 - 0038_2R
Untitled.FR12 - 0039_1L
Untitled.FR12 - 0039_2R
Untitled.FR12 - 0040_1L
Untitled.FR12 - 0040_2R
Untitled.FR12 - 0041_1L
Untitled.FR12 - 0041_2R
Untitled.FR12 - 0042_1L
Untitled.FR12 - 0042_2R
Untitled.FR12 - 0043_1L
Untitled.FR12 - 0043_2R
Untitled.FR12 - 0044_1L
Untitled.FR12 - 0044_2R
Untitled.FR12 - 0045_1L
Untitled.FR12 - 0045_2R
Untitled.FR12 - 0046_1L
Untitled.FR12 - 0046_2R
Untitled.FR12 - 0047_1L
Untitled.FR12 - 0047_2R
Untitled.FR12 - 0048_1L
Untitled.FR12 - 0048_2R
Untitled.FR12 - 0049_1L
Untitled.FR12 - 0049_2R
Untitled.FR12 - 0050_1L
Untitled.FR12 - 0050_2R
Untitled.FR12 - 0051_1L
Untitled.FR12 - 0051_2R
Untitled.FR12 - 0052_1L
Untitled.FR12 - 0052_2R
Untitled.FR12 - 0053_1L
Untitled.FR12 - 0053_2R
Untitled.FR12 - 0054_1L
Untitled.FR12 - 0054_2R
Untitled.FR12 - 0055_1L
Untitled.FR12 - 0055_2R
Untitled.FR12 - 0056_1L
Untitled.FR12 - 0056_2R
Untitled.FR12 - 0057_1L
Untitled.FR12 - 0057_2R
Untitled.FR12 - 0058_1L
Untitled.FR12 - 0058_2R
Untitled.FR12 - 0059_1L
Untitled.FR12 - 0059_2R
Untitled.FR12 - 0060_1L
Untitled.FR12 - 0060_2R
Untitled.FR12 - 0061_1L
Untitled.FR12 - 0061_2R
Untitled.FR12 - 0062_1L
Untitled.FR12 - 0062_2R
Untitled.FR12 - 0063_1L
Untitled.FR12 - 0063_2R
Untitled.FR12 - 0064_1L
Untitled.FR12 - 0064_2R
Untitled.FR12 - 0065_1L
Untitled.FR12 - 0065_2R
Untitled.FR12 - 0066_1L
Untitled.FR12 - 0066_2R
Untitled.FR12 - 0067_1L
Untitled.FR12 - 0067_2R
Untitled.FR12 - 0068_1L
Untitled.FR12 - 0068_2R
Untitled.FR12 - 0069_1L
Untitled.FR12 - 0069_2R
Untitled.FR12 - 0070_1L
Untitled.FR12 - 0070_2R
Untitled.FR12 - 0071_1L
Untitled.FR12 - 0071_2R
Untitled.FR12 - 0072_1L
Untitled.FR12 - 0072_2R
Untitled.FR12 - 0073_1L
Untitled.FR12 - 0073_2R
Untitled.FR12 - 0074_1L
Untitled.FR12 - 0074_2R
Untitled.FR12 - 0075_1L
Untitled.FR12 - 0075_2R
Untitled.FR12 - 0076_1L
Untitled.FR12 - 0076_2R
Untitled.FR12 - 0077_1L
Untitled.FR12 - 0077_2R
Untitled.FR12 - 0078_1L
Untitled.FR12 - 0078_2R
Untitled.FR12 - 0079_1L
Untitled.FR12 - 0079_2R
Untitled.FR12 - 0080_1L
Untitled.FR12 - 0080_2R
Untitled.FR12 - 0081_1L
Untitled.FR12 - 0081_2R
Untitled.FR12 - 0082_1L
Untitled.FR12 - 0082_2R
Untitled.FR12 - 0083_1L
Untitled.FR12 - 0083_2R
Untitled.FR12 - 0084_1L
Untitled.FR12 - 0084_2R
Untitled.FR12 - 0085_1L
Untitled.FR12 - 0085_2R
Untitled.FR12 - 0086_1L
Untitled.FR12 - 0086_2R
Untitled.FR12 - 0087_1L
Untitled.FR12 - 0087_2R
Untitled.FR12 - 0088_1L
Untitled.FR12 - 0088_2R
Untitled.FR12 - 0089_1L
Untitled.FR12 - 0089_2R
Untitled.FR12 - 0090_1L
Untitled.FR12 - 0090_2R
Untitled.FR12 - 0091_1L
Untitled.FR12 - 0091_2R
Untitled.FR12 - 0092_1L
Untitled.FR12 - 0092_2R
Untitled.FR12 - 0093_1L
Untitled.FR12 - 0093_2R
Untitled.FR12 - 0094_1L
Untitled.FR12 - 0094_2R
Untitled.FR12 - 0095_1L
Untitled.FR12 - 0095_2R
Untitled.FR12 - 0096_1L
Untitled.FR12 - 0096_2R
Untitled.FR12 - 0097_1L
Untitled.FR12 - 0097_2R
Untitled.FR12 - 0098_1L
Untitled.FR12 - 0098_2R
Untitled.FR12 - 0099_1L
Untitled.FR12 - 0099_2R
Untitled.FR12 - 0100_1L
Untitled.FR12 - 0100_2R
Untitled.FR12 - 0101_1L
Untitled.FR12 - 0101_2R
Untitled.FR12 - 0102_1L
Untitled.FR12 - 0102_2R
Untitled.FR12 - 0103_1L
Untitled.FR12 - 0103_2R
Untitled.FR12 - 0104_1L
Untitled.FR12 - 0104_2R
Untitled.FR12 - 0105_1L
Untitled.FR12 - 0105_2R
Untitled.FR12 - 0106_1L
Untitled.FR12 - 0106_2R
Untitled.FR12 - 0107_1L
Untitled.FR12 - 0107_2R
Untitled.FR12 - 0108_1L
Untitled.FR12 - 0108_2R
Untitled.FR12 - 0109_1L
Untitled.FR12 - 0109_2R
Untitled.FR12 - 0110_1L
Untitled.FR12 - 0110_2R
Untitled.FR12 - 0111_1L
Untitled.FR12 - 0111_2R
Untitled.FR12 - 0112_1L
Untitled.FR12 - 0112_2R
Untitled.FR12 - 0113_1L
Untitled.FR12 - 0113_2R
Untitled.FR12 - 0114_1L
Untitled.FR12 - 0114_2R
Untitled.FR12 - 0115_1L
Untitled.FR12 - 0115_2R
Untitled.FR12 - 0116_1L
Untitled.FR12 - 0116_2R
Untitled.FR12 - 0117_1L
Untitled.FR12 - 0117_2R
Untitled.FR12 - 0118_1L
Untitled.FR12 - 0118_2R
Untitled.FR12 - 0119_1L
Untitled.FR12 - 0119_2R
Untitled.FR12 - 0120_1L
Untitled.FR12 - 0120_2R
Untitled.FR12 - 0121_1L
Untitled.FR12 - 0121_2R
Untitled.FR12 - 0122_1L
Untitled.FR12 - 0122_2R
Untitled.FR12 - 0123_1L
Untitled.FR12 - 0123_2R
Untitled.FR12 - 0124_1L
Untitled.FR12 - 0124_2R
Untitled.FR12 - 0125_1L
Untitled.FR12 - 0125_2R
Untitled.FR12 - 0126_1L
Untitled.FR12 - 0126_2R
Untitled.FR12 - 0127_1L
Untitled.FR12 - 0127_2R
Untitled.FR12 - 0128_1L
Untitled.FR12 - 0128_2R
Untitled.FR12 - 0129_1L
Untitled.FR12 - 0129_2R
Untitled.FR12 - 0130_1L
Untitled.FR12 - 0130_2R
Untitled.FR12 - 0131_1L
Untitled.FR12 - 0131_2R
Untitled.FR12 - 0132_1L
Untitled.FR12 - 0132_2R
Untitled.FR12 - 0133_1L
Untitled.FR12 - 0133_2R
Untitled.FR12 - 0134_1L
Untitled.FR12 - 0134_2R
Untitled.FR12 - 0135_1L
Untitled.FR12 - 0135_2R
Untitled.FR12 - 0136_1L
Untitled.FR12 - 0136_2R
Untitled.FR12 - 0137_1L
Untitled.FR12 - 0137_2R
Untitled.FR12 - 0138_1L
Untitled.FR12 - 0138_2R
Untitled.FR12 - 0139_1L
Untitled.FR12 - 0139_2R
Untitled.FR12 - 0140_1L
Untitled.FR12 - 0140_2R
Untitled.FR12 - 0141_1L
Untitled.FR12 - 0141_2R
Untitled.FR12 - 0142_1L
Untitled.FR12 - 0142_2R
Untitled.FR12 - 0143_1L
Untitled.FR12 - 0143_2R
Untitled.FR12 - 0144_1L
Untitled.FR12 - 0144_2R
Untitled.FR12 - 0145_1L
Untitled.FR12 - 0145_2R
Untitled.FR12 - 0146_1L
Untitled.FR12 - 0146_2R
Untitled.FR12 - 0147_1L
Untitled.FR12 - 0147_2R
Untitled.FR12 - 0148_1L
Untitled.FR12 - 0148_2R
Untitled.FR12 - 0149_1L
Untitled.FR12 - 0149_2R
Untitled.FR12 - 0150_1L
Untitled.FR12 - 0150_2R
Untitled.FR12 - 0151_1L
Untitled.FR12 - 0151_2R
Untitled.FR12 - 0152_1L
Untitled.FR12 - 0152_2R
Untitled.FR12 - 0153_1L
Untitled.FR12 - 0153_2R
Untitled.FR12 - 0154_1L
Untitled.FR12 - 0154_2R
Untitled.FR12 - 0155_1L
Untitled.FR12 - 0155_2R
Untitled.FR12 - 0156_1L
Untitled.FR12 - 0156_2R
Untitled.FR12 - 0157_1L
Untitled.FR12 - 0157_2R
Untitled.FR12 - 0158_1L
Untitled.FR12 - 0158_2R
Untitled.FR12 - 0159_1L
Untitled.FR12 - 0159_2R
Untitled.FR12 - 0160_1L
Untitled.FR12 - 0160_2R
Untitled.FR12 - 0161_1L
Untitled.FR12 - 0161_2R
Untitled.FR12 - 0162_1L
Untitled.FR12 - 0162_2R
Untitled.FR12 - 0163_1L
Untitled.FR12 - 0163_2R
Untitled.FR12 - 0164_1L
Untitled.FR12 - 0164_2R
Untitled.FR12 - 0165_1L
Untitled.FR12 - 0165_2R
Untitled.FR12 - 0166_1L
Untitled.FR12 - 0166_2R
Untitled.FR12 - 0167_1L
Untitled.FR12 - 0167_2R
Untitled.FR12 - 0168_1L
Untitled.FR12 - 0168_2R
Untitled.FR12 - 0169_1L
Untitled.FR12 - 0169_2R
Untitled.FR12 - 0170_1L
Untitled.FR12 - 0170_2R
Untitled.FR12 - 0171_1L
Untitled.FR12 - 0171_2R
Untitled.FR12 - 0172_1L
Untitled.FR12 - 0172_2R
Untitled.FR12 - 0173_1L
Untitled.FR12 - 0173_2R
Untitled.FR12 - 0174_1L
Untitled.FR12 - 0174_2R
Untitled.FR12 - 0175_1L
Untitled.FR12 - 0175_2R
Untitled.FR12 - 0176_1L
Untitled.FR12 - 0176_2R
Untitled.FR12 - 0177_1L
Untitled.FR12 - 0177_2R
Untitled.FR12 - 0178_1L
Untitled.FR12 - 0178_2R
Untitled.FR12 - 0179_1L
Untitled.FR12 - 0179_2R
Untitled.FR12 - 0180_1L
Untitled.FR12 - 0180_2R
Untitled.FR12 - 0181_1L
Untitled.FR12 - 0181_2R
Untitled.FR12 - 0182_1L
Untitled.FR12 - 0182_2R
Untitled.FR12 - 0183_1L
Untitled.FR12 - 0183_2R
Untitled.FR12 - 0184_1L
Untitled.FR12 - 0184_2R
Untitled.FR12 - 0185_1L
Untitled.FR12 - 0185_2R
Untitled.FR12 - 0186_1L
Untitled.FR12 - 0186_2R
Untitled.FR12 - 0187_1L
Untitled.FR12 - 0187_2R
Untitled.FR12 - 0188_1L
Untitled.FR12 - 0188_2R
Untitled.FR12 - 0189_1L
Untitled.FR12 - 0189_2R
Untitled.FR12 - 0190_1L
Untitled.FR12 - 0190_2R
Untitled.FR12 - 0191_1L
Untitled.FR12 - 0191_2R
Untitled.FR12 - 0192_1L
Untitled.FR12 - 0192_2R
Untitled.FR12 - 0193_1L
Untitled.FR12 - 0193_2R
Untitled.FR12 - 0194_1L
Untitled.FR12 - 0194_2R
Untitled.FR12 - 0195_1L
Untitled.FR12 - 0195_2R
Untitled.FR12 - 0196_1L
Untitled.FR12 - 0196_2R
Untitled.FR12 - 0197_1L
Untitled.FR12 - 0197_2R
Untitled.FR12 - 0198_1L
Untitled.FR12 - 0198_2R
Untitled.FR12 - 0199_1L
Untitled.FR12 - 0199_2R
Untitled.FR12 - 0200_1L
Untitled.FR12 - 0200_2R
Untitled.FR12 - 0201_1L
Untitled.FR12 - 0201_2R
Untitled.FR12 - 0202_1L
Untitled.FR12 - 0202_2R
Untitled.FR12 - 0203_1L
Untitled.FR12 - 0203_2R
Untitled.FR12 - 0204_1L
Untitled.FR12 - 0204_2R
Untitled.FR12 - 0205_1L
Untitled.FR12 - 0205_2R
Untitled.FR12 - 0206_1L
Untitled.FR12 - 0206_2R
Untitled.FR12 - 0207_1L
Untitled.FR12 - 0207_2R
Untitled.FR12 - 0208_1L
Untitled.FR12 - 0208_2R
Untitled.FR12 - 0209_1L
Untitled.FR12 - 0209_2R
Untitled.FR12 - 0210_1L
Untitled.FR12 - 0210_2R
Untitled.FR12 - 0211_1L
Untitled.FR12 - 0211_2R
Untitled.FR12 - 0212_1L
Untitled.FR12 - 0212_2R
Untitled.FR12 - 0213_1L
Untitled.FR12 - 0213_2R
Untitled.FR12 - 0214_1L
Untitled.FR12 - 0214_2R
Untitled.FR12 - 0215_1L
Untitled.FR12 - 0215_2R
Untitled.FR12 - 0216_1L
Untitled.FR12 - 0216_2R
Untitled.FR12 - 0217_1L
Untitled.FR12 - 0217_2R
Untitled.FR12 - 0218_1L
Untitled.FR12 - 0218_2R
Untitled.FR12 - 0219_1L
Untitled.FR12 - 0219_2R
Untitled.FR12 - 0220_1L
Untitled.FR12 - 0220_2R
Untitled.FR12 - 0221_1L
Untitled.FR12 - 0221_2R
Untitled.FR12 - 0222_1L
Untitled.FR12 - 0222_2R
Untitled.FR12 - 0223_1L
Untitled.FR12 - 0223_2R
Untitled.FR12 - 0224_1L
Untitled.FR12 - 0224_2R
Untitled.FR12 - 0225_1L
Untitled.FR12 - 0225_2R
Untitled.FR12 - 0226_1L
Untitled.FR12 - 0226_2R
Untitled.FR12 - 0227_1L
Untitled.FR12 - 0227_2R
Untitled.FR12 - 0228_1L
Untitled.FR12 - 0228_2R
Untitled.FR12 - 0229_1L
Untitled.FR12 - 0229_2R
Untitled.FR12 - 0230_1L
Untitled.FR12 - 0230_2R
Untitled.FR12 - 0231_1L
Untitled.FR12 - 0231_2R
Untitled.FR12 - 0232_1L
Untitled.FR12 - 0232_2R
Untitled.FR12 - 0233_1L
Untitled.FR12 - 0233_2R
Untitled.FR12 - 0234_1L
Untitled.FR12 - 0234_2R
Untitled.FR12 - 0235_1L
Untitled.FR12 - 0235_2R
Untitled.FR12 - 0236_1L
Untitled.FR12 - 0236_2R
Untitled.FR12 - 0237_1L
Untitled.FR12 - 0237_2R
Untitled.FR12 - 0238_1L
Untitled.FR12 - 0238_2R
Untitled.FR12 - 0239_1L
Untitled.FR12 - 0239_2R
Untitled.FR12 - 0240_1L
Untitled.FR12 - 0240_2R
Untitled.FR12 - 0241_1L
Untitled.FR12 - 0241_2R
Untitled.FR12 - 0242_1L
Untitled.FR12 - 0242_2R
Untitled.FR12 - 0243_1L
Untitled.FR12 - 0243_2R
Untitled.FR12 - 0244_1L
Untitled.FR12 - 0244_2R
Untitled.FR12 - 0245_1L
Untitled.FR12 - 0245_2R
Untitled.FR12 - 0246_1L
Untitled.FR12 - 0246_2R
Untitled.FR12 - 0247_1L
Untitled.FR12 - 0247_2R
Untitled.FR12 - 0248_1L
Untitled.FR12 - 0248_2R
Untitled.FR12 - 0249_1L
Untitled.FR12 - 0249_2R
Untitled.FR12 - 0250_1L
Untitled.FR12 - 0250_2R
Untitled.FR12 - 0251_1L
Untitled.FR12 - 0251_2R
Untitled.FR12 - 0252_1L
Untitled.FR12 - 0252_2R
Untitled.FR12 - 0253_1L
Untitled.FR12 - 0253_2R
Untitled.FR12 - 0254_1L
Untitled.FR12 - 0254_2R
Untitled.FR12 - 0255_1L
Untitled.FR12 - 0255_2R
Untitled.FR12 - 0256_1L
Untitled.FR12 - 0256_2R
Untitled.FR12 - 0257_1L
Untitled.FR12 - 0257_2R
Untitled.FR12 - 0258_1L
Untitled.FR12 - 0258_2R
Untitled.FR12 - 0259_1L
Untitled.FR12 - 0259_2R
Untitled.FR12 - 0260_1L
Untitled.FR12 - 0260_2R
Untitled.FR12 - 0261_1L
Untitled.FR12 - 0261_2R
Untitled.FR12 - 0262_1L
Untitled.FR12 - 0262_2R
Untitled.FR12 - 0263_1L
Untitled.FR12 - 0263_2R
Untitled.FR12 - 0264_1L
Untitled.FR12 - 0264_2R
Untitled.FR12 - 0265_1L
Untitled.FR12 - 0265_2R
Untitled.FR12 - 0266_1L
Untitled.FR12 - 0266_2R
Untitled.FR12 - 0267_1L
Untitled.FR12 - 0267_2R
Untitled.FR12 - 0268_1L
Untitled.FR12 - 0268_2R
Untitled.FR12 - 0269_1L
Untitled.FR12 - 0269_2R
Untitled.FR12 - 0270_1L
Untitled.FR12 - 0270_2R
Untitled.FR12 - 0271_1L
Untitled.FR12 - 0271_2R
Untitled.FR12 - 0272_1L
Untitled.FR12 - 0272_2R
Untitled.FR12 - 0273_1L
Untitled.FR12 - 0273_2R
Untitled.FR12 - 0274_1L
Untitled.FR12 - 0274_2R
Untitled.FR12 - 0275_1L
Untitled.FR12 - 0275_2R
Untitled.FR12 - 0276_1L
Untitled.FR12 - 0276_2R
Untitled.FR12 - 0277_1L
Untitled.FR12 - 0277_2R
Untitled.FR12 - 0278_1L
Untitled.FR12 - 0278_2R
Untitled.FR12 - 0279_1L
Untitled.FR12 - 0279_2R
Untitled.FR12 - 0280_1L
Untitled.FR12 - 0280_2R
Untitled.FR12 - 0281_1L
Untitled.FR12 - 0281_2R
Untitled.FR12 - 0282_1L
Untitled.FR12 - 0282_2R
Untitled.FR12 - 0283_1L
Untitled.FR12 - 0283_2R
Untitled.FR12 - 0284_1L
Untitled.FR12 - 0284_2R
Untitled.FR12 - 0285_1L
Untitled.FR12 - 0285_2R
Untitled.FR12 - 0286_1L
Untitled.FR12 - 0286_2R
Untitled.FR12 - 0287_1L
Untitled.FR12 - 0287_2R
Untitled.FR12 - 0288_1L
Untitled.FR12 - 0288_2R
Untitled.FR12 - 0289_1L
Untitled.FR12 - 0289_2R
Untitled.FR12 - 0290_1L
Untitled.FR12 - 0290_2R
Untitled.FR12 - 0291_1L
Untitled.FR12 - 0291_2R
Untitled.FR12 - 0292_1L
Untitled.FR12 - 0292_2R
Untitled.FR12 - 0293_1L
Untitled.FR12 - 0293_2R
Untitled.FR12 - 0294_1L
Untitled.FR12 - 0294_2R
Untitled.FR12 - 0295_1L
Untitled.FR12 - 0295_2R
Untitled.FR12 - 0296_1L
Untitled.FR12 - 0296_2R
Untitled.FR12 - 0297_1L
Untitled.FR12 - 0297_2R
Untitled.FR12 - 0298_1L
Untitled.FR12 - 0298_2R
Untitled.FR12 - 0299_1L
Untitled.FR12 - 0299_2R
Untitled.FR12 - 0300_1L
Untitled.FR12 - 0300_2R
Untitled.FR12 - 0301_1L
Untitled.FR12 - 0301_2R
Untitled.FR12 - 0302_1L
Untitled.FR12 - 0302_2R
Untitled.FR12 - 0303_1L
Untitled.FR12 - 0303_2R
Untitled.FR12 - 0304_1L
Untitled.FR12 - 0304_2R
Untitled.FR12 - 0305_1L
Untitled.FR12 - 0305_2R
Untitled.FR12 - 0306_1L
Untitled.FR12 - 0306_2R
Untitled.FR12 - 0307_1L
Untitled.FR12 - 0307_2R
Untitled.FR12 - 0308_1L
Untitled.FR12 - 0308_2R
Untitled.FR12 - 0309_1L
Untitled.FR12 - 0309_2R
Untitled.FR12 - 0310_1L
Untitled.FR12 - 0310_2R
Untitled.FR12 - 0311_1L
Untitled.FR12 - 0311_2R
Untitled.FR12 - 0312_1L
Untitled.FR12 - 0312_2R
Untitled.FR12 - 0313_1L
Untitled.FR12 - 0313_2R
Untitled.FR12 - 0314_1L
Untitled.FR12 - 0314_2R
Untitled.FR12 - 0315_1L
Untitled.FR12 - 0315_2R
Untitled.FR12 - 0316_1L
Untitled.FR12 - 0316_2R
Untitled.FR12 - 0317_1L
Untitled.FR12 - 0317_2R
Untitled.FR12 - 0318_1L
Untitled.FR12 - 0318_2R
Untitled.FR12 - 0319_1L
Untitled.FR12 - 0319_2R
Untitled.FR12 - 0320_1L
Untitled.FR12 - 0320_2R
Untitled.FR12 - 0321_1L
Untitled.FR12 - 0321_2R
Untitled.FR12 - 0322_1L
Untitled.FR12 - 0322_2R
Untitled.FR12 - 0323_1L
Untitled.FR12 - 0323_2R
Untitled.FR12 - 0324_1L
Untitled.FR12 - 0324_2R
Untitled.FR12 - 0325_1L
Untitled.FR12 - 0325_2R
Untitled.FR12 - 0326_1L
Untitled.FR12 - 0326_2R
Untitled.FR12 - 0327_1L
Untitled.FR12 - 0327_2R
Untitled.FR12 - 0328_1L
Untitled.FR12 - 0328_2R
Untitled.FR12 - 0329_1L
Untitled.FR12 - 0329_2R
Untitled.FR12 - 0330_1L
Untitled.FR12 - 0330_2R
Untitled.FR12 - 0331_1L
Untitled.FR12 - 0331_2R
Untitled.FR12 - 0332_1L
Untitled.FR12 - 0332_2R
Untitled.FR12 - 0333_1L
Untitled.FR12 - 0333_2R
Untitled.FR12 - 0334_1L
Untitled.FR12 - 0334_2R
Untitled.FR12 - 0335_1L
Untitled.FR12 - 0335_2R
Untitled.FR12 - 0336_1L
Untitled.FR12 - 0336_2R
Untitled.FR12 - 0337_1L
Untitled.FR12 - 0337_2R
Untitled.FR12 - 0338_1L
Untitled.FR12 - 0338_2R
Untitled.FR12 - 0339_1L
Untitled.FR12 - 0339_2R
Untitled.FR12 - 0340_1L
Untitled.FR12 - 0340_2R
Untitled.FR12 - 0341_1L
Untitled.FR12 - 0341_2R
Untitled.FR12 - 0342_1L
Untitled.FR12 - 0342_2R
Untitled.FR12 - 0343_1L
Untitled.FR12 - 0343_2R
Untitled.FR12 - 0344_1L
Untitled.FR12 - 0344_2R
Untitled.FR12 - 0345_1L
Untitled.FR12 - 0345_2R
Untitled.FR12 - 0346_1L
Untitled.FR12 - 0346_2R
Untitled.FR12 - 0347_1L
Untitled.FR12 - 0347_2R
Untitled.FR12 - 0348_1L
Untitled.FR12 - 0348_2R
Untitled.FR12 - 0349_1L
Untitled.FR12 - 0349_2R
Untitled.FR12 - 0350_1L
Untitled.FR12 - 0350_2R
Untitled.FR12 - 0351_1L
Untitled.FR12 - 0351_2R
Untitled.FR12 - 0352_1L
Untitled.FR12 - 0352_2R
Untitled.FR12 - 0353_1L
Untitled.FR12 - 0353_2R
Untitled.FR12 - 0354_1L
Untitled.FR12 - 0354_2R
Untitled.FR12 - 0355_1L
Untitled.FR12 - 0355_2R
Untitled.FR12 - 0356_1L
Untitled.FR12 - 0356_2R
Untitled.FR12 - 0357_1L
Untitled.FR12 - 0357_2R
Untitled.FR12 - 0358_1L
z

Citation preview

•

•

KISA TARiHi 2. Baskı

FELSEFENİN KISA TARİHİ Ahmet Cevizci (d. 1959 Bursa - )

lıkokul, ortaokul ve liseyi Bursa'da okuduk.tan sonra Ankara Üniversi­ tesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü'ne girdi. Felsefe lisansını 1982 yılında tamamlayan Cevizci, yüksek lisans tezinde Sokra­ tes düşüncesini, Platon'un Sokratik diyaloglan yoluyla inceledi. Doktora çalışmalan sırasında Fransız hükümetinden kazandığı bir burs­ la, 1989-91 yıllan arasında Paris'te, Sorbonne Üniversitesi'nde doktora düzeyinde araştırmalar yaptı. 1991 yılında "Platon'un Bilgi Kuramı" adlı teziyle doktora derecesini aldı. 1996 yılında doçent, 2002 yılında da profesör oldu. Başlıca yapıtları:

llkçag Felsefesi Tarihi [Asa Yayınlan, 6. baskı, 2011], Ortaçag Felsefesi Tari­ hi [Asa Yayınlan, 3. baskı, 2008,], On Yedinci Yüzyıl Felsefesi Tarihi [Asa Yayınlan, 2. baskı, 2007], Aydınlanma Felsefesi [Asa Yayınlan, 2. baskı, 2008], Etige Giriş [Paradigma Yayınlan, 2002], Paradigma Felsefe Sözlügü [Paradigma Yayınlan, 6. baskı, 2006], Felsefe Terimleri Sözlügü [Paradig­ ma Yayınlan, 2. baskı, 2003], Felsefe [Sentez yayınlan, 2. baskı, 2008], Fel­ sefe Tarihi [Say Yayınlan, 3. baskı, 2011], Egitim Sözlügü [Say Yayınlan, 2010], Egitim Felsefesi [Say Yayınlan, 2. baskı, 2012,], Felsefe Sözlügü [Say Yayınlan, 3. baskı, 2012J, Felsefe [Açıköğretim Fakültesi, 2012] adlı ki­ tapların yazan; Platon'un ldealar Kuramı Üzerine Araştırmalar [Gündoğan Yayınlan, 1989], Metafizige Giriş [Paradigma Yayınlan, 2001], Felsefe An­ siklopedisi l;. cilt [Babil Yayınlan, 2003], Felsefe Ansiklopedisi 2. cilt [Babil Yayınlan, 2003], Felsefe Ansiklopedisi 3. cilt [Babil Yayınlan, 2005], Felsefe Ansiklopedisi 4. cilt [Babil Yayınlan, 2006], Felsefe Ansiklopedisi 5. cilt [Ba­ bil yayınlan, 2007], Felsefe Ansiklopedisi 6. cilt [Babil yayınlan, 2008] adlı

eserlerin de editörüdür. Çevirileri:

Felsefe: Temel Kavramlar ve Kuramlar, K. Ajdukiewicz [Say Yayınlan 2007], Solcratik Hümanizm, L. Versenyi [Sentez Yayınlan, 2007], Platon'un Bilgi Kuramı, F. M. Comford [Gündoğan Yayınlan, 1990], Felsefeye Giriş, N. Warburton [Paradigma Yayınlan, 2006], Menon, Platon, Yorumlu Çevi­ ri [Sentez Yayınlan, 2007], Phaidon, Platon [Gündoğan Yayınlan, 1990], Kıta Avrupası Felsefesine Giriş, D. West, [Paradigma Yayınlan, 2001], Bü­ yük Filozoflar, B. Magee [Paradigma Yayınlan, 2001], Postmodernizm ı•e Sosyal Bilimler, R. Hollinger [Paradigma Yayınlan, 2005].

FELSEFENİN KISA TARİHİ

Ahmet Cevizci

Say Yayınlan Referans Kitaplar FELSEFENİN KISA TARİHİ I Ahmet Cevizci ISBN 978�5-02-0170-3 Sertifika No: 10%2 Yayın Haklan© Say Yayınlan

Bu eserin tüm haldan saklıdır. Yayınevinden yazılı izin alınmaksızın kısmen

veya tamamen

alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz

ve yayımlanamaz. Sayfa düzeni: Tillay Malkoç Baskı:

Kurtiş Matbaası Topkapı/lstanbul Tel: (0212) 613 68 94 Matbaası

Sertifika No: 12992

1. Baskı: Say Yayınlan, 2012 2. Baskı: Say Yayınlan, 2013

Say Yayınlan Ankara Cad. 22/12

•

lR-34110 Sirkeci-lstanbul

Telefon: (0212) 512 21 58

•

Faks:

www.sayyayincilik.com

•

e-posta: [email protected]

(0212) 512 50 80

www.facebook.com/ sayyayinlari Genel Dağıtım: Say Dağıtım Ltd. Şti. Ankara Cad. 22/4

•

lR-34110 Sirkeci-lstanbul

Telefon: (0212) 528 17 54

•

Faks:

e-posta: [email protected]

(0212) 512 50 80 •

online satış: www.saykitap.com

İçindekiler

ÖNSÖZ GlRtŞ

..........................................................................................................

11

..............................................................................................................

15

BIRINd BÖLÜM Antik Felsefe Doğa Felsefesi

...........................................................................................

'2:1

......................................................................................

33

lyonya Okulu

.....................................................................................

Pythagorasçılar

...................................................................................

Herakleitos

..........................................................................................

35 37 41

Parmenides

.........................................................................................

42

Plaralistler

.........................................................................................

44

..........................................................................

50

...............................................................................................

51

İnsan Üzerine Felsefe Sofistler

Sokrates

..............................................................................................

Sistematik Felsefe Platon

................................................................................

.................................................................................................

Aristoteles

...........................................................................................

54 62 62 73

iKiNCi BÖLÜM

Helenistik-Roma Felsefesi

....................................................................

Epikürosçuluk

.....................................................................................

Stoacılık

..............................................................................................

Septisizm

..........................................................................................

Yeni-Platonculuk

.............................................................................

90

91 97

103 108

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Ortaçağ Felsefesi

....

.. . .. . ...

. .

. .. . . .. ... . . . . . . . .. ..

................ ... ............ ..

Hıristiyan Felsefesi Patristik Felsefe . . . ... . Aziz Augustinus . .. . ..

. .

116 120 . ..120 . 122 . . 131 .. 137 . .. .. 139 . . 143 . . 146 . ... . 155 . . .. . . .. 159

.. . ...

..... ... ........

............................................ ...............................

... .... .

..

.......

Boethius

...........

.. .

Aziz Anselmus

....... . . . .

... .

..

.............. ..

....... ... .. ....................................... ..

.. . . . .. . .. .. . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .

.. ...............

Skolastik Felsefe

.. . .. . ..

... .............

... .....

.. ....... ....... .. ..... ................... ........ ..

................. ... . . .........................................

................. .

Petrus Abelardus Aquinalı Tlıom.as /ohn Duns Scotus .. . Ocldıamlı William .

................

.

.... ........

.... ...... .

............

.... .... ............ ...........

...

.

..... .. .. ... .................. .. .......

............. ..... ......... .. ..... .......................... .... .......

.. ..... ................ ..... ..................... .

..... ...........

... ............ ................. ................. .. .....

. . .......

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İslam Felsefesi .

. . . . .. 164 Kindi... . . . . . .. . .. ... . . .. . . . .. 167 RAzi 170 Fllrlllıi.. . . . .. . . . .. .. . .174 Hm Sinll ............................................................................................ 182 hm Miskeveyh . . . . . . . .. ... . . . . . . . . . . .. . . . . . 191 . ........... ... ............ ........... ....

. .... ... ... .......

. ....... ......

...

. ...

.....................................

. ... ..

...........................

...................................................................................................

................. .... .............. .......

. .........

....... ......... ........ ..

....... . . ..... .

..

.......

. . . . .. . . . . ..... ..

..

.....

. .. .. .

Gazllli.. ............................................................................................. 195 hm Meserre . . .. . . . . .. . ... . . ... . . . . . . . .201 lbn Bacce . . .. . . . . . . .. . . . 203 lbn RUşd . . . . ... . . . . . ... .. . . . . . 207 fŞraki Felsefe ve Sahreverdi .. . . . . . . . . . . . 214 lbn Arabi . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . .... 219 ....

.

. . ........ ........

............. .... .

......... ....

.

.. .. ..

.. ... ... ...... .... ..

..... ....

..

.. ... . .

....

..................

....... . ...

. ....

.... ........ ..... ..

. . ... .............. .. ......

..

... ........... ................... ....

. . ......... ........ ....... .......

... .. ... ... . .. .. .... . . . ... .....

....... .......... ... ..

. .... .

.

BEŞİNCİ BÖLÜM

.

Rönesans Felsefesi.. .

. . . . . . .. .... .

. .. . .

. . 226 . .. . 229 230 .. . 231 . 233 . . . . .237

. . ...

....... ....... ... ............ ....... ......... .................. ...

Hümanizm

. ....

.... .... . .. . ........ .... . ..

Petrarca . Ficinus . Montaigne Erasmus

.

. ......

.

......... . .. .. . ...... .... ..

.

.

... .................................................. .. ..................................

. .

.. . . .. . . . . . .. .. . .. ... . . . . .

...... ....... ... .... .. .. ............................................ . ........ ........

................. .... . .. ..... . ...

...........................

Reformasyon

................

Bilim Hareketi

.........

..................... .........................

.......................................... .... .. ..........

... ..

. . .. . . .. .. 239 . . . .. . . . . . . .. .. . .245

............................... .......

... .. .. .... ............ ....... . . . ...

... . .

. .... ...

.

....

.

...

.. .

Siyaset Felsefesi. . . .

. .

.

. . . . . . . .. .. ... . .. 260

. ... .......... ... ....... ........... .. . .. . . . .

...

...

.... .

..

Niccolo Machiııvelli .......................................................................... 263 Jean Bodin

..........

..

Hugo Grotius

. . .. . .

.......... . ....

Johannes Althusius

..............

.

. .

. .. . .

.

..

.

. .

. .... ..... .. ...... .. . .... .. ..... ......

..

......

.. . . . .

.......

... . .. .... ..................... ...... .. ....

. . . . .. .. .

.......... ..... . .... . ...

...

.

.

. ............... ......... .................

266 269 271

ALTINCI BÖLÜM

17. Yüzyıl Felsefesi...

...

.........

. ... . . . .. . .. . .. .. .. .... .. 274

.............. .

.... . . ..

Felsefi Modernliğin Kuruculan.

.

Francis Bacon

.......

Rene Descartes

.. .

.

.. ........... ...........

. .

.

Thomas Hobbes

..

.....

.

.

..

... . . ..

..............

.

.

.. ....

.

..

.. ...

.

. 279

..

.. . .

. ... ......

.

.. 284 ...

. .

.......... ......... ... ........

.

.

... ...

. ..

. ... ....... ......... ........... . . . ....

.

.................. ..... . ........................ ......

294

. . .. . 302

.... .. .. ... ........... .. ...

.. . ... . .

..

..

..

.

. .. .. . . . .

...... ..

..

..... .......... ........

.

. .

.. .. . . . .. .

...

. . ... .. . . 278

.......... .......

. .

.................. ............... .... ......

Spinoza

.. .

.. ............. . ..

..... ... ............ ....... .... ............. ............

Post-Kartezyen Rasyonalistler Leibniz

.. .

.. .

........... .....

... .

. .....

303

.. . . . . .. . . 313 .. .... . .. ..

... . .

YEDİNd BÖLÜM

Aydınlanma Felsefesi . ... . .. . . İngiliz ve lskoç Aydınlanması.. .. ....

. ....

...

Locke

.

..

.

. ............ ..... ..........

.......

..

. .. .. 324

....... .

. .. . . ... .

...... ....

.... .. ...

.

.

. . . 326

. ............. .. ...

.................................................................................................

Berkeley

.

. ..

............. ........ ..

.

.. .

..

.............. ..... . ... ...... . ...............

..

..........

327

..338

Hrtme ................................................................................................ 343

Fransız Aydınlanması . . . . .... . .... ... .... . ..

Fontenelle

Montesquieu

.... .... .... . ..

.

.. .... . . ...

.

. .

..

..

. .

.

.

.

354

. 356

........ ... ............... ... ........................ ................ ....... ..

Voltaire . .. ... . La MetlrU

.... . . . . .. . . . . 352

.. ......

. . . .

.................... .... .. .... ............... .................... ..... ............

.

. . . .. . . .. ...

.. .......... ....... .... . .

... . ...

.

.

...................................... .........

.....

....

.. . . .

. . .. ..

........

362

. ..

.................

365

..... .... .

... .... . ..... ...

...

Condillac........................................................................................... 368 D'Alembert Diderot . .

.

. . . .

..

.......... ............... .. ... ... ....... . .......................................

.

. . ..

. .. ....... ........ ... .

.

.

. .

372

. . 378

............... ...... ....................... ... ...... ... ..

Holbach............................................................................................. 380

Condorcet .........................................................................................385 Rousseau........................................................................................... 390

Alman Aydınlanması ve Kant.. ....................................................... 395

SEKİZİNCİ BÖLÜM

19. Yüzyıl Felsefesi. . ............................................................................. 410 Romantizm ve İdealizm . . .. . . . . .. . . 412 Vico 417 Herder .. .... . ... .. . . .. ... ... . . . . . . . . .. 422 Schiller . . . . 426 Fichte ........ . .... ... .... ... .. ... ... ... . .. ... . . . .. 428 Schelling . . . . 439 Hegel . ... .. .. .. . .. . . ... . .. . . . . . . . .. . . . 448 Schopenhauer . . . : ..... 463 Nietzsche ... . . . . ... . . . . . . . . 470 Pozitivizm.. ... .. .. .... .......... ... ................ . . .. .. .. . . ... .... .. .. ... 480 Marksizm ve Kari Marx . . .. . . . . .. .... 489 Yararalık ve Mill .. . . .. . . . . . . . . ..... . 498 .. ... ..

............... ...... ... .. ...... . ............ ...

...................................................................................................

.

.

.. .

.....

. . .

..........

.

...... ... .......... ... ........ ... . . ..

..

...... .............................. ...................... ......... .......................

...

. ....

.

.

.

.

.

.

...

. ..

.

... . ... ....................

...

............................... .. ..... ............................................. ....

........... .

.

...

.

... .

... .

. .

. . .. .. ........ .......... .. ...

. .... . ..

........................... ........................ .............. .........

.

... ... . . ................... . . ....... ... ... .................. ... . . .. ....

...

..

.

.

.

.

.

. .. ..

.

.

........ .. .........................

...

... ......... ..........

. . .

.

..

. ..... . . ..

.

.

.

....

.... ... .. ....... ... .... ... ... ...

. .

DOKUZUNCU BÖLÜM

20. Yüzyıl Felsefesi. .. ... . . . . . .. .. .. . .. . . . . . 506 Çağdaş Metafizikçiler .. .. ............ ..... ... .. . ... . ...... .. ... ........ 511 Bergson . . . . .. ...... .. .. . . . . .. ... . . . . . . . 512 Whitehead .. . . . . . . 518 Pragmatizm . . .. . .. . . . . . . . . . . .. . ... 524 James .... . . . ... . .. ... .. . .. . .. ... .. .. . . . . . . 526 Dewey .. .. ... . . .. . . . . . .. . . . . . 529 .

..

. . .......... ... . ..

..

.. ... .. ... ..

.

............

..

.

.

..

.. ....

...... ... .. ....

..

.

..

.

. .. . .. .

......

.

... ....

... ..

.......

. ... ... ....... ... .

. .....

.

.

..

. . .... ... ..... ....... .. .......

.. ....... ........ ... .... ... ..........................................

.. .... ........

........

.

..... .... .. .... .. ...... . ....... ... ... ...

. ..

...... .. ...........

.

.

. .

... ....

.

.

..

.. ... .... ... ............ ...

. ..

..

.. .. ........... . .. .

.. .. ..........

.... ....

ONUNCU BÖLÜM

Analitik Felsefe.. .. ... . .. .. ... . . .

. . . . . . .............. . 535 Moore . ... . . .. . .. . . . . . . .... . ... 540 Frege ...... . . .......... .. ......... . . . ..................... ... .. ...... ......... ......... 543 Russell .... .. .. ..... ... ...... ..... .. .. . ... ......... .... ... . 550 Wittgenstein ve Tractatus ..... ... .. . ... ... . ... .. . ... ........... .. 556 Mantıkçı Pozitivizm . .. . ..... .. . . . .... ... . ..... ... 564 Yeni Wittgenstein ....................................... . . .. ............... ........... 570 Gündelik Dil Felsefesi... ...... .. .... .. .. . . .. .... ... . .. . . . . 577 .

..

. ...

..

.

.. . .... ....... ...... .. .... .... .. ...

....... .. . . ....... .. .... . ....... ......

. . .

.

..

.

..

.

.

.. . .. .... ...... .. ...

. . . .

.

..

.

.

.. .

.. .........

.

.

. .

..

.

....

. ..

.

..

. ..

.

.

..

.

.

.

.. . .

..

.

... .

.

..

.

.

.. .

.....

......... .............

.............. .. .... .

... . .

.

..

.

.

..... ..

....

... .

..

.

.. ............ ... . .

Ryle............................ ..................................................................... 578 .

Austin

.

. ................. ..................... .. .. ................... ... .. . . ..... 583

...... .

.

.

..

.

.. .. ....

ON BİRİNCi BÖLÜM

Kıta Felsefesi. . Fenomenolojik Gelenek

.

.

.

.

587

. ..

590

......... ...................... ........... ........................... .......... ....

. .

.

......... .... .......... .................................. .. . ....

Husserl ............................................................................................. 592 Heidegger ......................................................................................... 599 Sartre

................................................................................................

Hermeneutik .. . ..

. .. . .

... ....... ..

. . . .

... ... ..... ... .. ... .........

.. . ... . . .

.

... ...... ................

608 614

Dilthey .............................................................................................. 617 Gadamer

..........•..••..•...••...•...•...•..•........••.......••...••...............•...........•.

Eleştirel Teori . Hl1Tlcheimer

.

. . .

624

. ............................... ....... ... ... ...................................

630

.•....•....•.•....•...•...•...•..••..••...•......•.•...•.•...•........•..•.......•...•.

633

Adorno.............................................................................................. 638 Habennas.......................................................................................... 643

Postyapısalclık . .. .. . . .. .. ... .. . . . .. . . . . . . .. . ... . 646 ..

..

.. ... ..

.

..

..

.. ...

..

.. . . ... .... ... ..

... ..

. ...

Saussure ........................................................................................... 649 Bartlıes.............................................................................................. 653 Derrida ............................................................................................. 656 Foucault............................................................................................ 662

Postmodemizm

..

.

...................... ................................. . ......................

667

Lyotard ............................................................................................. 669 Baudrillard ....................................................................................... 674

Feminizm

.

.............................................. .............................................

Ue Beauvoir

............•.........................................................................

679 683

Irigaray ............................................................................................. 686 Kristeva ............................................................................................ 689

BİBLİYOGRAFYA

. .

......... .. .................................

..

. .

............. .... ...................

695

Önsöz .

Felsefenin Kısa Tarihi, üç yıl önce Say Yayınları'ndan çıkıp bugünlerde dördüncü baskısı yapılmakta olan Felsefe Tarihi'nin kısaltılmış, kısaltılırken belki biraz daha yoğunlaşbnlınış veya kendisiyle ilgili olarak daha bilinçli hale getirilmiş şekli ya da versiyonudur. Felsefe Tarihi, üç yıl önce, felsefeye ve felsefe ta­ rihine ilgi duyan herkesin, ama özellikle de felsefe tahsil eden öğrencilerin yararlanabilmeleri için küçük puntoyla ve nispeten daha az yer kaplayacak bir yazı karakteriyle dizilip oluşturul­ muştu. Buna rağmen, ortaya yaklaşık 1400 sayfalık bir kitap çık­ mıştı. Bana ulaşan tepkilerden ve üç yılda oluşan satış rakamla­ rından anladığım kadarıyla, mevcut haliyle çok büyük ölçüde iyi bir şekilde alımlanan Felsefe Tarihi, öyle anlaşılıyor ki amacına büyük ölçüde erişti. Halihazırda yedinci baskıya erişmiş olan Felsefe Sözlügü'mden sonra, bu huzur dolu sevinci bu kez Felsefe Tarihi hzerinden ikinci defa yaşıyor ve eşsiz bir gurur ile mut­ luluk duyuyorum. Bununla birlikte, Felsefe Tarihi'nin görevini veya misyonunu henüz tamamlamadığı kanaatindeyim. Aslın­ da biraz da kitabın tanınma sürecine karşılık gelen bu üç yıllık zaman diliminin ardından, onun kendi yolu ya da serüvenine bundan sonra da devam edip gelecek yıllarda çok daha iyi kabul göreceğine bütün kalbimle inanıyorum. Bu bakımdan amacına erişip, kanaatimce önemli bir boşluğu dolduran Felsefe Tarihi, yine bana ulaşan bilgi ve tepkilerden an­ ladığım kadarıyla, felsefeyle olan ilgileri biraz daha sınırlı ya da felsefeyle ancak hobi Ubilinden ilgilenen öğrenci ve okuyuculara biraz ağır veya yoğun gelmişe benzemektedir. Felsefenin Kısa Ta-

11

Felsefenin Kısa Tarihi

rihi, biraz da bu sıkınhyı gidermek, herkesin daha kolay okuyup nüfuz edebileceği bir felsefe tarihi ortaya çıkarabilmek amıiayla yazıinuşhr. Bununla birlikte, daha özlü ve anlaşılır felsefe tarihi meydana çıkarmak amaa güdülürken, gerçekte herkesin yutabileceği bir hap hazırlama amaa güdülmüş değildir. Başka bir deyişle, kitap­ ta nicelik açısından yapılan fedakarlık, ona nitelik açısından da yansıyan bir fedakarlık olmamışbr. Hatta bu bakımdan tam tersi bir yol izlendiğini, sadece filozoflar arasında değil, fakat çağlar, felsefe çığırları arasındaki ilişkilerin daha dikkatlice ve açıklıkla ifade edilebilmesi için özel bir gayret sarf edildiğini söyleyebili­ rim . Söz gelimi 20. yüzyıl felsefesi, sadece bütün bir modernite süreciyle ilişkilendirilerek ele alınmayıp, kendi özgüllüğü içinde sırasıyla metafiziksel gelenek, analitik felsefe geleneği ve Kıta felsefesi geleneği olarak üç ayn felsefe geleneği üzerinden ortaya konmuştur. Onda bu felsefe gelenekleri arasındaki ilişkiler ya­ nında, her bir geleneğin kendi gelişim dönemleri ve ayıu gelenek içinde yer alan okul ve filozofların birbirleriyle olan ilişkileri ve farklılıkları ele alınıp ifade edilmeye çalışılmışbr. Hatta eserin felsefe okuyucusu ve öğrencilerine olduğu kadar, sosyoloji veya başka bir sosyal bilim öğrencilerine biraz daha iyi hitap edebil­ mesi için, kitabın kısalblması stratejisiyle ters düşmek pahasına, ona, hermeneutik ve feminizm gibi, okumaları ve hazırlıkları tamamlanmadığı için Felsefe Tarihi nde yer verilmemiş olan iki '

çağdaş akım ya da felsefe eklenmiştir. Bunun dışında Felsefe Tarihi'ni vücuda getiren veya belirle­ yen bütün ilkelerin burada da aynen korunduğunu belirtmek isterim. Kitabın, bütün bunlardan dolayı, kendine ait bir bakış açısı ve sistematiği olduğunu, filozofların görüşlerini ele alıp tar­ bşırken hayata geçirilen, derinlikli bir tefekkür dilinden yoksun olsa bile, kuşabcı ve kapsayıcı bir yapısı bulunduğunu, dil ve fel­ sefe tercihleri yönünden her tür sivrilikten sakındığını özellikle belirtmek isterim. Söz gelimi Ortaçağ düşüncesine Türkiye' deki bütünlüklü bir felsefe tarihinde ilk kez bu kadar çok yer veril-

12

Önsöz mekte, bütün okul ve akımlarıyla 20. yüzyıl düşüncesi, Ortaçağ düşüncesinin iki katı büyüklükte bir hacimde ele alırunaktaclır. Felsefenin Kısa Tarihi'nin mevcut haliyle, felsefeye ilgi duyari, felsefe tarihine giriş yapmak isteyen, bu tarihten bir şeyler çıkart­ mak isteyen herkese yarar sağlamasıru temenni ediyorum. Ahmet Cevizci,

Bursa, 2012 [email protected]

Giriş

Felsefeyle daha ziyade anlaşılan, birtakım problemler üzerine enine boyuna, derinlemesine ve argümantatif düşünmedir. Ger­ çekten de felsefenin tarihsel gelişimi içinde kökleri çok büyük ölçüde Sokrates'e geri götürülebilen bir anlayış ya da gelenek, onun olmuş bitmiş düşüncelerin, nihayete erdirilmiş fikirlerin bir toplamı olmadığını ileri sürer. Bu açıdan bakıldığında, felsefe esas itibariyle entelektüel bir tartışmaya veya felsefi bir muhab­ bete katılan kimseler eliyle hayata geçirilen veya icra edilen bir faaliyet olmak durumundadır. Bu, önemli ölçüde doğru olmakla beraber, felsefenin yapılabilmesi, enine boyuna bir sorgulama et­ kinliğine teşebbüs edilebilmesi veya belli bir derinliği olan tefek­ kür yoluna girilebilmesi için, daha önceki zamanların aynı ko­ nular veya benzer problemler üzerinde düşünmüş olan tefekkür ehlinin i!üşünce ya da fikirlerinden veya yol göstericiliğinden faydalanılması kaçınılmazdır. Felsefe, elbette eski zamanlarda yaşamış felsefeci veya düşünürlerin kendilerinin ya da fikirleri­ nin bir resmi geçidine eşitlenemez, ama bu fikirler de büsbütün değersiz olmayıp, tam tersine yolumuza ışık tuttukları, oluştura­ cağımız fikirlere, özellikle geçmişin takdir edilmesi, şimdinin an­ laşılması ve geleceğin öngörülmesi noktasında yol gösterdikleri için büyük bir önem taşırlar. İşte söz konusu fikirlerden oluşan felsefe tarihi, MÖ 6. yüz­ yılın ilk on yılı ve çeyreğinde, dünyanın Batı diye tabir edilen yanmküresinde başlamıştır. Yaklaşık olarak iki bin altı yüz yıllık bir süreçten meydana gelen bu entelektüel tarih, her biri kendi içinde farklılık gösteren dört ana kısma ayrılır. Bunlardan birinci

15

Felsefenin Kısa Tarihi kısım llkçağ felsefesine, ikinci kısım Ortaçağ felsefesine, üçün­ cü kısım modem felsefeye ve dördüncü kısım da pek çok yönü

itibariyle modem felsefeyle benzerlik sergileyen, onunla çoğu durumda bir süreklilik ilişkisi içinde bulunan çağdaş felsefeye, daha doğrusu 20. yüzyıl felsefesine tekabül etmektedir. Bu dört ana kısımdan her biri kendisini takip edecek olan kısma, kendisi­ nin bazen içinde,

ama

çoğu zaman da dışında kalan, dolayısıyla

onu devam ettirmekle kalmayıp yeniyi de büyük bir güçle haber veren, bir geçiş noktası olarak niteleyebileceğimiz bir ara çağ, yüzyıl veya akımla bağlanır. Birinci kısmı oluşturan llkçağ felsefesi, sadece felsefenin baş­ ladığı değil, fakat aynı zamanda standarbrun belirlenip kondu­ ğu felsefe dönemini ifade eder. Bu felsefe, kendisiyle eşzamanlı olarak, hatta bazı durumlarda kendisinden önce başlayan Doğu düşüncesinden aynlarak, hakiki felsefe diye tanımlanan bir fel­ sefe tarzında zuhur etmiştir. Doğu'dakinin çoğu zaman felse­ fe addedilmeyip, bir tür ilham ya da mistisizme dayalı hikmet olarak görülmesinin nedeni bellidir. Dine veya mistisizme da­ yanması, metafizik veya varlığa dair bir düşünümden yoksun kalarak felsefeyi pratik meseleler üzerine bir hikmet olarak algı­ laması ve dolayısıyla, sözlü bir biçimde ve rasyonel/ argümanta­

tif bir yapının dışında bir yol üzerinden ortaya konmasıdır. Fel­ sefeyi, bu şekilde Doğu'da olmayanlar üzerinden tanımlamakla kalmayıp bir anlamda evrensel bir felsefe şeklinde cisimleştiren llkçağ felsefesi, nitekim muthos'tan logosa, mito-poetik düşünce­ den rasyonel düşünceye ve tekil olaylara dair doğaüstü bir açık­ lamadan doğal nedenlere dayalı genel ve teorik bir açıklamaya geçişle başlar veya örtüşür. O, Bablı bilgelik severin duyduğu hayret ve merakın sonunda ortaya çıkmış bir entelektüel faaliyet ve ürün olarak da başından sonuna bir yazılı gelenek yoluyla gerçekleşir. Bu, tam tamına moderniteyle veya Avrupa sömür­ geciliğinin doğuşuyla birlikte ortaya çıkan Doğu-Bab ikiliğinin veya Doğu/Doğulu'nun duygusal, tekilci, yerel ve pratik diye tanımlandığı yerde Bab/Bablı'nın akıl ve teori yoluyla genellik

16

Giriş ve evrensellik üzerinden ifade edildiği meşhur dikotominin de ilk örneğini meydana getirir. llkçağ felsefesi, birincisi Helenik, ikincisi de Helenistik-Roma felsefesi olacak şekilde, iki ana bölüme aynlır. Bunlardan MÖ 6. yüzyılda başlayıp Aristoteles'in ölüm tarihi olan MÖ 322 yılına kadar devam eden birincisi tamamen Yunanlırun felsefesi olarak, kendi içinde üç ayn döneme aynlır. Kitabımızın birinci bölümü­ ne karşılık gelen Helenik felsefenin merkezi figürü Sokrates'tir. Nitekim Helenik felsefenin ikinci döneminde çağdaşlan Sofist­ lerle birlikte, Yunan'da felsefenin gökyüzünden yeryüzüne in­ mesi, varlık felsefesinden bir tür siyaset felsefesi ve etiğe dönmesi hareketinin temsilciliğini yapan Sokrates'ten önceki düşünürle­ re Presokratikler adı verilirken, onu takip eden sistem filozoflan olarak Platon ile Aristoteles, literatürde Sokrates'in öğrencileri olarak geçer. Doğa felsefesi Presokratiklerin varlık üzerine naif ve masum olduğu kadar bir o kadar da derinlikli düşünümle­ rinden meydana gelir. Ayıu şekilde tarihin tarudığı ilk ve büyük felsefe sistemlerinin kuruculan ?laton ve Aristoteles'in felsefele­ ri de bütünüyle teorik bir etkinlik. dünyayı, hayab ve toplumu algısal görünüşlerin ötesine geçerek anlamlı kılma ve açıklama çabası şeklinde tezahür eder. Hel�nik felsefenin son düşünürü Aristoteles'in ölümü ayıu zamanda kent devletinin sonuna, onun hayabnın son yıllarında ünlü fatih lskender'in hocalığını yapması da likçağ felsefesinin ikinci bölümünü oluşturan Helenistik-Roma felsefesinin siyasal olarak imparatorluk zemini üzerine inşa edilmiş olması olgusu­ na gönderme yapar. Felsefenin Kısa Tarihi'nin de ikinci bölümünü işgal eden Helenistik-Roma felsefesi, büyük ölçüde Atina'da, tek merkezli bir felsefe olarak gelişen Helenik felsefenin aksine, başta Atina, lskenderiye ve Roma olmak üzere pek çok merkezde icra edilmiştir. Yine o, birincisinin sadece anlama ve açıklama ama­ cına dönük teotjk bir felsefeden meydana geldiği yerde, pratik bir felsefe olarak tezahür etmiştir. Helenistik-Roma felsefesinin Yunanlılar tarafından kurulan, ama Roma'da büyük bir güçle

17

Felsefenin Kısa Tarihi

temsil edilen üç ana akım ya da okulu olmuştur. Bunlardan bi­ rincisi Epikürosçu, ikincisi Stoacı, üçüncüsü de Septik Okul'dur. Üçünün de özgün ve yeni olup katkı yaptıkları yer etik ağırlıklı pratik bir felsefedir. tıkçağ felsefesinden Ortaçağ felsefesine geçişte temas nokta­ sıru Yeni-Platoncu felsefe meydana getirir. Gerçekten de bu fel­ sefenin kurucusu olan Plotinos'un, doğrudan doğruya Platon' un felsefesinden, Platon'un İyi İdeasırun bizatihi kendisi ve ikinci olarak da nasıl bilinebileceğiyle ilgili belirlemelerinden yola çık­ tığı rahatlıkla söylenebilir. Başka bir deyişle, bu Yunani filozo­ fun bir ayağı tamamen arkadadır, Helenik felsefeye demir atıruş durumdadır. Fakat onun bir ayağı da gelecektedir. Zira o, varlı­ ğı felsefesinin temelini meydana getiren Bir olan'dan hareketle aşağıya doğru bir iniş, varlığa ek olarak bilgi, aşk ve etiği de Bir olan'a doğru bir çıkış hareketi üzerinden açıklayan felsefesiyle, Ortaçağın teolojik veya din temelli felsefelerine ihtiyaç duyduk­ ları ikili hareketi ve dolayısıyla da gerekli terminoloji ve açıkla­ mayı sağlar. Hristiyan felsefesinin ilk büyiik düşünürü olan Aziz Augustinus'un bir Platoncu/Yeni-Platoncu düşünür olmasırun, bu felsefede neredeyse Skolastik dönemine kadar Platonik bir çerçevenin baskın çıkmasının, İslam dünyasında ise Meşşai fi­ lozofların olduğu kadar İşraki filozofların da en çok Plotinos'tan ilham almış olmalarının nedeni, öyle sanılır ki budur. Felsefe tarihinin ve dolayısıyla kitabımızın ikinci kısmı, Orta­ çağ felsefesinden meydana gelir. Ortaçağ felsefesi dünyaya çoğu yer ve durumda hakim olan pozitivist önyargıdan, onun bir par­ çasıru oluşturan İslam felsefesi ise bizim kültür dünyamıza şu ya da bu sebeple damgasıru vurmuş olan Batıcı bakıştan dolayı ihmal edilmiş, daha doğrusu bilinçli olarak göz ardı edilmiş bir felsefeye tekabül eder. Bu felsefenin, İlkçağ felsefesinde olduğu gibi bütünüyle seküler bir felsefe olmadığı, özerk olmayıp dine tabi bulunduğu, felsefenin ezeli-ebedi problemlerini ele almak yanında, dini dünya görüşünü anlamlandırıp temellendirmek amacıyla oluşturulmuş olduğu doğrudur. Fakat Ortaçağ felsefe-

18

Giriş

sinin sadece ve bizatihi kendi içinde değil, fakat modem olanın anlaşılması bakımından da çok büyük bir önem taşıdığı veya Aquinalı Thomas ya da Farabi'nin, filozofluk kalitesi ve kapa­ sitesi bakımından Aristoteles'ten daha aşağı bir düzeyde bulun­ madıkları da doğrudur. Din ile felsefenin bir araya gelemeyece­ ğini, dini felsefenin ya da aynı anlama gelmek üzere Hıristiyan veya İslam felsefesinin olamayacağını ileri süren ve dolayısıyla felsefenin ezeli-ebedi ve evrensel felsefi problemlere verilecek rasyonel yanıtlardan meydana geldiğine inanan kimselerin ga­ liba şu olguyu dikkate almalarında büyük yararlar vardır. Sos­ yal ve politik koşullardan bağımsız bir düşünce ya da felsefe olamaz. Dünyaya ve geçmişe, Batı'ya ve Doğu'ya dair vukufiyetleri­ mizi geliştirmek açısından bilinmesi ve kendisine mümkün ol­ duğu nispette nüfuz edilmesi gerektiğine inandığımız Ortaçağ felsefesi kendi içinde iki ayn felsefe geleneğinden ve dolayısıy­ la iki ayn bölümden oluşur. Bunlardan birincisi, tarihsel olarak daha eski olan Hristiyan felsefesi, diğeri de İslam felsefesidir. İşte bundan dolayı, kitabımızın üçüncü bölümü Hıristiyan fel­ sefesine, dördüncü bölümü de İslam felsefesine aynlmıştır. Söz konusu iki felsefe, yerel ya da kültürel farklılıklan bir tarafa bı­ rakılıp doğrudan doğruya felsefenin ana konulanndan hareket edilec°ek olursa, birkaç noktada aynntılardaki kimi önemli farklı­ lıklara rağmen özde mutlak bir birlik sergiler. Bu noktalardan bi­ rincisi, varlığın Tann'nın varoluşu ve yaratıcı eylemi üzerinden veya teleolojik olduğu kadar hiyerarşik bir varlık anlayışı üze­ rinden açıklanması çabasından meydana gelir. Bilgi söz konusu olduğunda, gerek Hıristiyan gerekse İslam felsefesi, çoğu zaman aklın imanı tamamlayıcı karakterine vurgu yapan bir anlayışla, Tann'nın ve ilahi hakikatlerin kimi zaman ilahi bir aydınlanma­ ya ama çoğu zaman da akla dayalı bilgisinin imkanı üzerinde durur. Etik söz konusu olduğunda, her ikisinde de ilahi bir yol göstericiliğe muhtaç insanın eylemlerini kaynağında Tann'nın olduğu bir ahlak yasasına uygunluk açısından yargılayan deon19

Felsefenin Kısa Tarihi

tolojik etik anlayışları egemen olur. Buna mukabil, siyaset felse­ fesi açısından bakıldığında, Ortaçağın temel probleminin kamil müminlerden meydana gelen, adaleti tecessüm ettirmiş bir ce­ maat ya da topluluk yaratmak olduğu söylenebilir. Felsefe tarihinin üçüncü kısmı modern felsefeden meydana gelir. Felsefe terminolojisi veya literatüründe, modern aslında, aralarındaki mutlak süreklilik ilişkisinden dolayı çağdaşı, yani 20. yüzyılı da ihtiva edecek şekilde kullanılmakla beraber, ben felsefenin kendi içinde yaşanan önemli aynmlaşmalardan veya felsefede bu dönemde belirginleşenin süreklilikten ziyade bölün­ me olmasından dolayı, moderni çağdaştan ayırıyorum. Moderni ve özel olarak da felsefi modernliği tarihsel açıdan 17. ve 18. yüz­ yıllara konumlayacak veya demirleyecek olursak, Ortaçağ felse­ fesi ile modern felsefe arasındaki temas veya geçiş noktasının Rönesans felsefesi olduğu söylenebilir. Her ne kadar bir başına Ortaçağ kültürü veya felsefesinin baştan sona Tanrı, buna muka­ bil Rönesans felsefesinin esas itibariyle insan merkezli bir felsefe olması olgusu bile ikincisinin hemen tamamıyla yeni ve moderni temsil ettiği izlenimini verse bile, o, hem yepyeni bir çağ hem de bir geçiş dönemi olmak durumundadır. Gerçekten de Röne­ sans aynı anda hem Ortaçağ, hem de Yeniçağdır veya bir yandan Ficinus, Erasmus ve Luther'de olduğu gibi bir hayli dindar bir yandan da Machiavelli ve Montaigne örneklerinde olduğu üze­ re, çok aşikar bir biçimde dünyevidir. Dahası, Rönesans felsefesi Aristotelesçiliğin, kendisine antikiteden miras kalan Platonculuk ve Stoacılık benzeri düşünce akımlarıyla birlikte hakim olması nedeniyle de Ortaçağ felsefesiyle bir süreklilik arz eder. Kitabı­ mızın beşinci bölümünün konusunu oluşturan Rönesans felse­ fesi, burada sırasıyla hümanizm, reformasyon, bilim hareketi ve siyaset felsefesi konulan üzerinden incelenmektedir. Kitabın üçüncü kısmını oluşturan modern felsefe, sırasıyla albncı bölümde 17. Yüzyıl Felsefesi, yedinci bölümde ise Aydın­ lanma Felsefesinden meydana gelen bir bütün olarak mütalaa edilmiştir. 17. Yüzyılın görüşleri incelenen filozof figürleri ara-

20

Giriş sında felsefi modernliğin kurucusu olarak değerlendirilen Des­ cartes, Bacon ve Hobbes ile Descartes'ın Spinoza ve Leibniz gibi rasyonalist izleyicileri yer almaktadır. Oysa Aydınlanma felse­ fesinin görüşleri ele alınan önemli filozofları arasında ise lngiliz ve lskoç Aydınlanmasının önde gelen şahsiyetleri olarak Locke ve Hume, Fransız Aydınlanmasının merkezi figürleri olarak Montesquieu, Voltaire, D'Holbach, Diderot ve Rousseau, Alman Aydınlanmasının en önemli ismi olarak da Kant bulunmakta­ dır. Modem felsefe, söz konusu tarihsel süreç ve filozof figürler dışında kitapta tematik olarak da modernliğe özgü akılcılık, bi­ limcilik ve ilerlemecilik tutumlarıyla ilişkilendirilerek ve hatta Aydınlanmanın yaklaşık üç yüzyıllık bir sürecin ardından ni­ hai zaferini ilan edecek seküler manbğı üzerinden tarbşılmışbr. Bu açıdan bakıldığında, modem felsefenin varlık söz konusu olduğunda nihai tutumunun, öncelikle modem bilimin talep ettiği mekanik dünya tasavvuruna uygun olarak çoğu zaman ya zihin/beden veya ruh/madde düalizmi ya da materyalist bir monizmle belirlenen statik töz metafiziği olarak, sonra da kısmen lngiliz deneyimcileriyle Kant'ta kendisini gösteren bir fenomenalizm şeklinde tezahür ettiği söylenebilir. Onun, episte­ moloji açısından da, yine modernlik ruhunun motoru olan bili­ min eJ:kisine bağlı olarak resmi veya standart birtakım öğretilere sahip olduğu söylenebilir. Bu öğretilerden birincisi rasyonalizm, diğeri de ampirizmdir. Onda bu ikisinin bir sentezi, ancak 18. yüzyılda Kant'ın transandantal felsefesi tarafından gerçekleşti­ rilecektir. Değer açısından, yani etik söz konusu olduğunda, art alanında yükselmekte olan liberal kapitalizmin bulunduğu mo­ dem felsefe, değer dünyasını dini dünya görüşü karşısında ba­ ğımsızlığını kazanıp gelenekten kopmuş modem özneden veya birinci şahsın bakış açısından hareketle inşa eder. Söz konusu egoist ve doğalcı etik anlayışı, Kant'ın ödevi ve ahlaklılığı insa­ nın doğal yanından bağımsız bir biçimde inşa etme yönündeki çabalarına rağmen, varlığını 19. yüzyıla kadar aynıyla devam et­ tirecektir. Yine aynı bağlamda ve bu kez siyaset felsf��i açısın-

21

Felsefenin Kısa Tarihi

dan ele alındığında, modem felsefenin siyasal alanı bir toplum sözleşmesi anlayışı ve doğal haklar öğretisi üzerinden kurduğu söylenebilir. Kendisini, bütün süreklilik noktalarına rağmen çağdaş fel­ sefeden ayırdığımız modem felsefeyi veya 17. ve 18. yüzyılla­ rın felsefesini 20. yüzyıl felsefesine bağlayan temas veya geçiş noktası, tıpkı daha önceki temas noktalan gibi, hem selefini de­ vam ettiren hem de halefini barındırıp önceleyen bir çağ olarak 19. yüzyılın felsefesidir. Kitabımızın bir bütün olarak sekizinci bölümünün konusu olan 19. yüzyıl felsefesi, gerçekten de bir yandan pozitivizm, Marksizm, yararalık ve evrimcilik benzeri akımlarıyla moderni veya Aydınlanmanın bilimci ilerlemeciliği­ ni sadece şekil değiştirmiş olarak devam ettirir. Fakat diğer yan­ dan da romantizm ve idealizmiyle ona bir tepki oluşturur. Bu yüzden 19. yüzyılın, felsefede büyük bir bölünmenin yaşandığı bir çağ olduğu söylenebilir. Bölünme bir yandan Aydınlanma­ nın din ve metafizik karşıtı akılalığıyla bilimciliğini bu yüzyılda da aynıyla devam ettiren felsefi modernizm ile Aydınlanmanın kuru ve akıla mantığına karşı çıkışla vücut bulan romantizm ve idealizm arasındadır. Romantik tepkinin kitabımızda ele alınan sahipleri Vico, Herder, Schiller, Schelling, Schopenhauer ve Ni­ etzsche, idealist reaksiyonun temsilcileri de Fichte ve Hegel' dir. Gerçekten de söz konusu idealist reaksiyonerler Aydınlanmanın akıl kavrayışıyla doğalalık ve liberalizminin kuşkuculuk, mater­ yalizm ve anarşiye götürdüğünü düşünmüşlerdi. Fakat onlar bu noktada kalmayıp akıl, bilim ve özgürlüğün korunup savunu­ lacaksa eğer, bunun ancak dinin, tabiatın ve tarihsel dünyanın yeni ve daha farklı bir şekilde düşünülüp anlaşılmasını müm­ kün kılacak idealist bir zemin üzerinden veya perspektiften ya­ pılabileceğini ileri sürdüler. Demek ki tohwnlan önemli ölçüde 19. yüzyıl felsefesinde atı­ lan 20. yüzyıl felsefesinin, bir kere her şeyden önce çok sayıda filozof ve akımdan meydana gelen alabildiğine �engin bir felsefe olduğu söylenebilir. Nicelik açısından geçerli olan bu durumun, 22

Giriş nitelik açısından geçerli olup olmadığı epeyce tarbşmalı bir ko­ nudur. Nitekim bu felsefenin aslında, her ne kadar psikanaliz ve sosyal teorinin etkisi ve interdisipliner bir yaklaşımın güç kazanmasıyla birlikte içerik yönünden de zenginleşse bile, daha önceki yüzyılların felsefelerinin derinliğinden ve ağırlığından epeyce bir şeyler yitirmiş bir felsefe olduğu kabul edilir. Bu çağ­ da, antik çağların büyük filozoflarından Platon ve Aristoteles'in bırakınız benzerini yanlarına yaklaşacak bir filozofun dahi bu­ lunmadığı söylenir. Ama bir yandan da unutmamak gerekir ki, çağdaş felsefe, felsefeyi belirleyen üç boyutun üçünün birden ilk kez temsil edildiği bir felsefe olmak durumundadır. Bu boyutlar da sırasıyla kurucu veya bütünleştirici boyuttan, çözümleyici ve nihayet eleştirel boyutlardan meydana gelir. Bunlardan kuru­ cu boyut, felsefenin dünyanın, toplum veya hayatın çok çeşitli fenomenlerini birlikli bir teori ya da yapı üzerinden kurmaya veya anlaşılır hale getirmeye çalışan yönünü ifade eder. Nitekim kitabın dokuzuncu bölümünü meydana getiren ve Bergson ve Whitehead dışında James ve Dewey gibi pragmatist filozoflar ta­ rafından temsil edilen "Çağdaş Metafizikçiler"in felsefeleri, 20. yüzyıl düşüncesinin kurucu veya metafiziksel boyutunu mey­ dana getirmektedir. F�lsefenin ikinci boyutu olan çözümleyici boyut, felsefe­

nin görevinin kuruculuk veya sentezle ilgili bir görev olmayıp, esas olarak analitik bir görev olduğu inanayla metafiziğe kar­ şı çıkarken, modem felsefenin Aydınlanmaa ve bilimci bakış açısını 20. yüzyılda devam ettirir. Kitabın onuncu bölümünün konusunu oluşturan analitik felsefenin üç farklı versiyonundan söz etmek mümkündür. Bunlardan birincisi, felsefe tarafından keşfedilecek hakikatlerin bulunmadığını, felsefeye düşen işin de birtakım hakikatleri keşfetmeye kalkışmak yerine, düşüncelerin mantıksal yönden açıklığa kavuşturulmasını sağlamak olduğu­ nu bildiren görüşle karakterize olan analitik felsefe anlayışıdır. Bu anlayış, esas olarak mantıkçı pozitivizm tarafından temsil edilmiştir. Onun ikinci versiyonu felsefenin işinin düşüncelerin

23

I

rl•ı'/ı•t1111

� ,,.,,

'l'ıffıhı'

·•�ılo.lıj\ıı ı.. .ı vu� tu rulması olduğunu ileri sürerken, bunun ancak lı•INl'fl /lıll'nnelerin mantıksal formuna ve dilsel yapısına ilişkin lıir ıınııliz yoluyla söz konusu olabileceğini dile getirir. Söz ko­ nusu

versiyonuyla analitik felsefe, bu kez Moore, Frege, Russell

ve Wittgenstein tarafından temsil edilmiştir. Analitik felsefe nihayet üçüncü olarak, kuşatıa felsefi sistemlere veya bizatihi metafiziğin kendisine karşı çıkıp, ayrıntılar ve özgül problemler üzerinde yoğunlaşır. Analitik felsefenin sağduyuya ve gündelik dile yakın duran bu üçüncü versiyonuyla bu kez gündelik dil felsefesi anlayışında, ikinci dönemin Wittgenstein'ında ve meş­ hur söz edimleri teorisinde karşılaşırız. Felsefenin esas itibariyle kapsamlı bir eleştiri etkinliğinden meydana gelen üçüncü boyutuyla ise, onun üçüncü büyük ge­ leneğini oluşturan, kaynağında çok büyük ölçüde 19. yüzyıl fi­ lozofu Nietzsche'nin bulunduğu Kıta felsefesinde karşılaşırız. Kitabın on birinci bölümünü meydana getiren bu felsefe anlayışı öncelikle ve büyük ölçüde radikal bir eleştiriyle karakterize olur. Onu belirleyen şey hümanizme, özne merkezli modem metafi­

zik anlayışına, ilerlemeci tarih tasavvuruna yönelik radikal bir eleştiridir. Bununla birlikte, Kıta felsefesinin tL melinde esas ola­ rak alabildiğine güçlü ve kuşatıa bir pozitivizm ya da bilimcilik eleştirisi bulunur. Buna göre o, sırasıyla "bilimsel kültüre dair bir eleştiri"den, "bilimsel kavrayışın doğasına ilişkin bir kritik" ve nihayet "rasyonel özneye ilişkin bir eleştiri"den meydana ge­ lir. Kıta felsefesi geleneği içinde yer alan filozofların önemli bir bölümü için, söz konusu üç eleştiri veya ana tema arasında yakın bir ilişki vardır. Örneğin Heidegger, bizi Kartezyen benlik dü­ şüncesini reddetmeye götüren nedenlerin dünyaya dair bilimsel anlama ya da kavrayışımızın ikincil veya türetimsel bir anlama olduğunu fark etmemizi sağlayan nedenlerle bir ve aynı neden­ ler olduğunu ileri sürer. Dahası o, burada kalmayıp söz konusu Kartezyen benliğin insanları veya modem düşünceyi doğayı salt bir araştırma ve sömürü nesnesi olarak görmeye sevk ettiğini ile­ ri sürer.

24

Giriş

Söz konusu eleştiriler, bazen de Kıta felsefesinin farklı okulla­ n tarafından ayn ayn hayata geçirilmiştir. Örneğin bilimsel kül­ tür eleştirisini özel olarak Eleştirel Teoride ve bazen postyapısal­ cı bazen de postmodern bir düşünür olarak görülen Foucault'da buluruz. Fakat esas fenomenolojik gelenek ve bu gelenek içinde konumlanan varoluşı;uluk, bilimsel kültürü, yol açtığı nesneleş­ tirme tutumu ve yabancılaştıncı etkisi üzerinden radikal bir eleş­ tiriye tabi tutar. Bilimciliğe, bilimsel kavrayışın doğasına dair bir kritik üzerinden yöneltilen eleştirinin en mükemmel örneğini ise hermeneutikte bulmaktayız. Gerçekten de doğa bilimlerinin öncelikle yöntemi itibariyle evrensel, ikinci olarak nesnellik ve tarafsızlığın timsali ve nihayet hakikate doğru yürüyüşün temi­ nab olduğu iddialan önce Dilthey, sonra da Gadamer tarafından sert bir eleştiriye tabi tutulur. Bilim ideolojisinin öngördüğü ras­ yonel özne anlayışı ise başta feminizm, postyapısalcılık ve post­ modernizm olmak üzere, pek çok Kıta felsefesi okulu tarafından eleştirilmiştir.

25

BİRİNCİ BÖLÜM Antik Felsefe Felsefe, çok kabaca ve şimdilik alg{sal görünüşlerin ötesine geçe­ rek, hayatı, bir bütün olarak varlığı, toplumu ve insanı anlama, açıklama ve anlamlı kılma çabası olarak tanımlanabilir. Dünya üzerinde bu çaba içinde olmamış, hayatı ve dünyayı anlamlı kıl­ maya kalkışmamış bir toplum yok gibidir. Bununla birlikte, söz konusu anlamlı kılma çabasının biraz daha teknik bir biçimde, tamamen düşünsel veya entelektüel bir faaliyet olarak ve bir­ takım argüman veya akıl yürütmeler üzerinden gerçekleştiği söylenebilir. lşte bu anlamıyla felsefe MÖ 6. yüzyıl ile 5. yüzyıl arası�da kalan bir dönemde, aynı anda dünyanın birçok yerinde başlamıştır. Akdeniz'in doğusunda, güneyinde ve kuzeyinde, Çin ve Hindistan'da birtakım bilge insanlar, karşı karşıya kal­ dıklan kaotik yapı ya da düzenle hesaplaşırken, üyeleri olduk­ lan kültürlerin yerleşik alışkanlıkları, dini inançları ve mitolojik inanışlarıyla yetinmeyerek yeni bir düzen oluşturmaya çalıştılar. Felsefe, bu farklı bölgelerde, bazen din ile karışmış olarak, ba­ zen de dinden tamamen bağımsız rasyonel bir etkinlik şeklin­ de ortaya çıkmıştı. Gerçekten de felsefe, Zerdüşt (MÖ 628-551) üzerinden lran'da, Thales'in (MÖ 625- 547) şahsında Yunan'da, Siddhartha Gautama (MÖ 563-545) benzeri bilgeler üzerinden Hindistan'da, Konfüçyüs (MÖ 551-479) ve Lao-Tze (MÖ 6. yüz­ yıl) gibi düşünürlerin şahsında da Çin'de kendini göstermişti. 27

Felsefenin Kısa Tarihi

Söz konusu bilgelerin ilgileri kadar, içinde bulundukları ko­ şullar da farklılık göstermekteydi. Dolayısıyla, felsefeden farklı şeyler anlayan, farklı felsefe kavrayışlarına sahip olan bu bilge­ ler, hakikat yolunda kendi mizaçlarıyla kültürlerinin vurduğu damga veya temin ettiği perspektifin de katkısından yararlana­ rak, azımsanmayacak derecede ilerleyip önemli merhaleler kat ettiler. Dunım böyle olmakla, yani her farklı kültür, hakikatin açımlanmasına önemli katkılar yapmış olmakla birlikte, zaman içinde bunlardan bir tanesi kabul gördü veya başta rasyonel ya­ pısı ve bu yapıya uygun düşen metafiziğinden dolayı öne çıka­ rıldı. Bu da hiç kuşku yok ki, Batı Ege kıyılarında MÔ 6. yüzyılda başlayan Grek felsefesiydi. Yunan Felsefesini

öne Çıkaran Nedenler

Thales'le başlayan Antik Yunan felsefesi, yaklaşık bin yıllık bir süre boyunca olağanüstü büyük ve önemli adımlar attı. Bunun­ la birlikte, Yunanlılar beşeri bilgeliğin, yani bilim ve felsefenin inşası noktasında işe sıfırdan başlamamışlardı. Onların bu nok­ tada, başka kültürlerden çok şey aldıkları söylenebilir. Onların kozmosun birliği, matematiğin güzelliğiyle ilgili düşüncelere ve daha birtakım dini fikirlere ulaşmalaruu, bu sıralarda büyük öl­ çüde Pers kültürü sağladı. Persliler sayesinde keşfettikleri kül­ türel unsurların başında, Zerdüştçülüğün tektannalık, ruhun ölümsüzlüğü ve iyi-kötü düalizmi gibi ana öğretileri gelmektey­ di. Aynı şekilde Yahudi düşüncesinden de önemli etkiler alan Yunanlılar Çin, Hint ve Pers düşüncesi yanında, Akdeniz'in güneyi ve doğusundaki uygarlıklardan da etkilemnişti. Mısır ve Mezopotamya'daki antik uygarlıklardan kompleks birtakım astronomi sistemleriyle oldukça ileri bir matematiği almışlardı. Fakat Yunanlılar, başka kültürlerden almış oldukları hiçbir şeyi aldıkları yerde bırakmadılar. Gerçekten de onların, her ne kadar Doğu düşüncesi ve biliminden yararlanmış olsalar da ge­ nelleme ve theoriaya yükseldikleri; bilgiyi pratik bir kaygı içinde olmadan, bizatihi kendisi için istemiş olmaları nedeniyle, rasyo28

Antik Felsefe ne! düşüncenin gerçek anlamda başlabası oldukları söylenebi­ lir. Mısır ve Mezopotamya' da bilim, olgu toplama, pratik ilgi ve ihtiyaçlara cevap arama aşamasının ötesinde, kuramsal nitelikte sorulara yönelememiş, dolayısıyla sistemli bir yapı kazanama­ mışb. Yine, Çin, Hint, Mısır ve Mezopotamya' daki bilimsel ve felsefi düşüncenin, pratik bir yönelimi ,olduğu yerde, Yunanlı doğaya çıkar gözetmeksizin, bilmek amaayla bilmek için yönel­ miş, tek tek örnek ve olgularda kalmayıp, genel olana ve theo­ riaya yükselmiştir. Gerçekten de sözgelimi Mısırlıların, felsefe ateşini yakmak için olmazsa olmaz kıvılamlar olan hakikat aşkı ve bilgiyi bizatihi kendileri için isteme tavrından yoksun bulun­ dukları, onu sadece pratik bir amaca hizmet ettiği ölçüde istedik­ leri yerde, Yunanlılar bilimi yaratmadıysalar bile, onu tamamen farklı bir düzleme taşımışlardır. Başka bir deyişle, gerek Mısırlılar gerekse Babilliler, önemli ölçüde dini mülahazalar tarafından yönetilen pratik yaşamların­ da hemen tamamen deneme-yanılma yöntemine dayandıkları ve nedenler alanı dini dogmalarca belirlendiği için bu yöntemin neden işlediği sorusunu sorma ihtiyaa hissetmediler. Oysa Yu­ nanlılar "neden?" ya da "niçin?" sorusuna yöneldiler ve nedene dönük ilgi de doğallıkla genelleme ihtiyaana yol açb. Buna göre, Mısırlı, elbette ateşin çok faydalı bir alet olduğunu biliyordu. Çünkü onun tuğlalannı sertleştiren, evini ısıtan, camın ve çe­ şitli metallerin ortaya çıkışını sağlayan şey, ateşti. Mısırlı, ateşle bütün bunları başarıyla yapmış ama çoğunlukla pratik hayabnı idame ettirmesini mümkün kılan sonuca ulaşmakla yetinmişti. Yunanlı ise burada kalmayıp bir üst düzleme yükselerek, tuğla ocağındaki, kalpteki, güneşteki ateş olarak, bir ve aynı şeyin bu kadar farklı şeyi neden ve nasıl yapbğını sormaya geçti. Buraya geçtiği zaman da doğallıkla ateşin doğasının ne olduğu, ateş ola­ rak onun temel özelliklerinin ne olduğu sorusuna, ateşin özünü araşbrmaya geçmiş oldu. İşte Yunanlıların bilim ve felsefede at­ bğı dev adımı oluşturan şey, bu geçiştir yani daha yüksek genel­ lemelere doğru gerçekleştirilen ilerlemedir.

29

Felsefenin Kısa Tarihi Ayru şekilde Çin ve Hint'teki felsefe de zaman zaman mitolo­ jil< düşünce ve dini açıklamayla iç içe geçmiş, sadece dini bir hik­ met düzeyinde kalmıştı. Başka bir deyişle, Çin ve Hint düşün­ cesi çoğunlukla dini düşünceyle kanşmış olup, zaman zaman da pratik bir nitelik arz etmişti. Sözgelimi Çin felsefe sistemle­ rinin, Lao-Tze'nin Taoculuğunun felsefeden ziyade bir mistisiz­ me tekabül ettiği, bizzat kendi itirafıyla "yaratıcı değil fakat bir taşıyıcı olduğunu" söyleyen ve dine sıkı bir biçimde bağlı olan Konfüçyüs'ün ise bir filozoftan ziyade, ahlak vaizi olduğu ve metafiziksel konularla ilgili derinlikli bir kavrayışa sahip olma­ dığı söylenir. Hint'te ise çeşitli felsefi sistemler gerçekten olmuş olsa da Hint felsefesi dinle olan temasını hiçbir zaman kopar­ mamış ve öte dünyaya dönük karakterinin düşünce dünyasına yabancı kalması nedeniyle, hiçbir zaman müstakil bir karakter kazanamamıştır. Oysa Yunan' da felsefe, dini ya da mitolojil< düşünceden ko­ puşun sonucunda, doğal olayların; doğaüstü değil de doğal ne­ denlerle açıklanması gerektiği inancıyla, insan aklına dayanan bağımsız bir faaliyet olarak başlamıştır. Gerçekten de yerleşil< halk dini veya mitolojil< düşünceyi reddetmemekle birlikte, onun sunduğu açıklama tarzından tatmin olmayan Thales, Anaksi­ mandros ve Anaksimenes gibi filozoflar eliyle kurulan felsefenin Yunan'daki doğuşuna damgasını vuran olay, muthostan logosa; efsaneye dayalı tekil açıklamadan, akla dayalı genel açıklamaya geçiştir. Bu filozoflar, evrenin kökeni ve doğasıyla, doğal dün­ yada ortaya çıkan süreçlerle ilgili problemlere getirilen mitolojil< açıklamanın yerine akla dayalı bir açıklamayı geçirdiler. Ortaya koydukları felsefi ya da metafiziksel açıklamanın, en azından günümüz bakış açısından alabildiğine ilkel olmasına rağınen, Thales ve arkadaşlarını filozof kılan en temel olgu buydu. On­ ların dini ya da mitolojil< açıklamanın yerine özellikle bilimsel düşüncenin temelini oluşturan "gözle görünür dünyanın akli ve anlaşılır bir düzeni gizlediği, doğal dünyanın nedenlerinin yine bu dünyanın sınırlan içinde aranması gerektiği ve başka bir kay-

30

Antik Felsefe

naktan yardım görmeyen, özerk insan aklırun bu arayışta ken­ disinden yararlanılabilecek yegane araç olduğu" inananı ikame etmiş olınalanydı. Gerçekten de sadece Bab felsefesi uzmanları değil Doğu dü­ şüncesi üzerinde çalışan uzmanlar da Çin ve Hint felsefesinin çoğunlukla, gerçek felsefeye özgü temel bir özellik olarak karşı­ mıza çıkan argümantatif yapıdan birçok durumda yoksun kal­ dığını öne sürerler. Böyle bir argümantatif yapıyı hayata geçiren Yunanlı filozoflar, oluşturdukları metafizik üzerinden, bilim ve felsefenin algısal görünüşlerin ötesine geçerek dünyayı ve var­ lığı anlamlı kılına yönünde rasyonel bir faaliyet olduğunu gös­ tererek, aslında bir anlamda felsefe yapmanın standardını belir­ lediler. Yunanlılar, nihayet felsefeyi kuşaktan kuşağa aktarılan bir sözler ya da hikmetler bütünü olmaktan çıkartarak, yazılı bir gelenek üzerinden ifade etmenin ve yazı üzerinden diyalektik bir tarzda tartışmanın ortamı haline getirdiler. Onlann bunu başarmalarını mümkün kılan iki şey vardı: Refah ve merak. Buna göre, içinde felsefenin gelişebileceği top­ lumun belirli ya da yüksek bir refah düzeyine erişmiş olınası vazgeçilmez bir şeydir. Böyle bir refah toplumunda felsefeyle uğraşacak kişinin, maddi ihtiyaçlarını karşılamak için çalışmak yerine,_ boş zamana sahip olına zorunluluğu vardır. İşte bu bi­ rinci k�şul, çeşitli ticaret yollarının birleştiği bir kavşak olan ve başta denizcilik, tanın ve ticaret olmak üzere, çeşitli yollardan oldukça zenginleşen İyonya'da, MÖ 6. yüzyılda fazlasıyla ger­ çekleşmiştir. Güney'de Mısır'a, Kuzeyde Karadeniz'e, Doğu'da Mezopotamya'ya ve Bab'da da bütün Yunan kentlerine doğru­ dan erişebilme konumunda bulunan bu zengin liman kentinde, insanlar gerçek bir zenginlik ve genel yönelimi itibariyle maddi ve hümanistik olan bir kültür atmosferinde yaşıyorlardı. öte yandan, kritik zihniyet ve felsefenin doğuşu için gerekli olan ikinci koşul, kişinin merak duyması, kendisine öğretilen ya da sunulanla yetinmeyip, dünyadaki varlıkların, şeylerin, niçin oldukları gibi olınaları gerektiğini anlamaya çalışmasıdır. Bu ko31

Felsefenin Kısa Tarihi şu! ise aslen lyonyalı olan Thales adlı filozofta gerçekleşmiştir. Thales, kendisine sunulan açıklamayla yetinmeyip, varlıkların, şeylerin niçin olduk.lan gibi olmaları gerektiğini anlamaya ve açıklamaya çalışnuştır. Demek ki felsefe, felsefi düşünüş önce­ sindeki insanın yapbğı gibi, görmek ya da inanmakla ilgili bir konu değildir. Felsefe, merak etmekle, düşünmekle, daha doğru bir deyişle düşünümle, kısacası akıl ile ilgili bir konudur. Felsefe, gözle görülen varlıkların meydana getirdiği çokluğun gerisinde gizli olan birliği, kaosun gizlediği düzeni görebilmekle, algısal görünüşlerin arkasındaki gerçekliği araştırmakla ilgili entelek­ tüel bir faaliyettir.

Antik Felsefenin Sınıflanması Hint ve Çin kültürü dışta bırakıldığında, MÖ 6. yüzyılda baş­ layıp ünlü Romalı lmparator Justinianus'un Yunan felsefesini temsil eden son okul olan Atina Okulu'nu kapatbğı MS 529 yılı­ na kadar uzanan llkçağ felsefesi veya antik felsefe, Helenik felsefe ve Helenistikfelsefe olarak ikiye ayrılır. Bunlardan antik felsefenin ilk 300 yıllık dönemine tekabül eden Helenik felsefe, onun en yo­ ğun, en güçlü, en parlak dönemine karşılık gelir. Görece çok daha uzun veya yaklaşık 700 yıllık bir tarihi olan Helenistik felsefeyle kıyaslandığında, hemen hemen bütünüyle ona karşıt özellikler sergiler. Buna göre, Helenik felsefe dini veya mito-poetik düşün­ ceden kopuşla, doğal olayların doğaüstü nedenler yerine yine doğal nedenlerle açıklanması gerektiği inanayla başlarken; He­ lenistik felsefe, özellikle son dönemlerinde veya Yeni-Platoncu felsefede dine yeniden yaklaşır ve mistik bir karakter kazanır. Helenik felsefenin hem naiflik hem de başka kültürlerle karış­ mamış olma anlamında saf olduğu yerde, Helenistik felsefe en azından Roma kültürü ve kısmen de Doğu felsefesiyle karışmış olma anlamında Yunan'a özgü saflığını yitirmiş bir felsefedir. Helenik felsefenin doğal siyasi dekoru kent-devletidir, Hele­ nik dönemin filozofu kent-devletinde mutlu bir hayata erişme idealinin belirlediği etiko-politik sorulara cevap vermeye çalışır.

32

Antik Felsefe Oysa Helenistik dönemin siyasi dekorunda imparatorluk vardır; bu dönemde filozof imparatorluk düzeninin sırurlanru büyüttü­ ğü dünyada yalnızlaşan ve yabancılaşan insanın ağır problem­ lerine çözüm getirmeye çalışır. Buradan da anlaşılacağı üzere, Helenik felsefe, büyük bir bölümünde, zaman zaman etik ve po­ litik konularla yakından ilgilenmiş olsa bile, bütünüyle teorik ve evrenin her yönüyle anlaşılabilir olduğuna inanan tamamen ras­ yonel bir felsefe olarak gelişmiştir. Oysa Helenistik felsefe, fel­ sefenin neredeyse tüm diğer disiplinlerini bir kenara bırakarak salt ahlak problemi üzerinde yoğunlaşmış pratik bir felsefedir; o, kimi durumlarda gerçekliğin kavranamaz olduğunu kabul eden septik (kuşkucu), bazen de aklı terk ederek mistikleşmiş bir fel­ sefe olarak ortaya çıkar. Bunlardan tarihsel olarak Thales ile başlayıp, Aristoteles'in öldüğü MÖ 322 yılına kadar devam eden Helenik felsefe, kendi içinde Presokratik felsefe veya doğa felsefesi, lnsan Üzerine felsefe ve Sistematik Dönem veya Büyük Sokratikler dönemi olarak üçe ay­ rılır. Antik felsefenin, MÖ 4. yüzyılın son çeyreğinde başlayıp, MS 4. yüzyıla kadar devam eden ikinci büyük dönemi Helenistik­

Roma felsefesi de iki ana çağdan ya da felsefe çığırından meydana gelir. Bunlardan birincisi, resmi olarak MÖ 322 ve MS 331 yıllan arasındaki tarihsel döneme karşılık gelen Helenistik çağın felse­ fesidir. Helenistik felsefenin ana okul ya da felsefeleri, Yunan dün­ yasında Platon'un Akademia'sıyla Aristoteles'in Lykeium'unun yanı başında kurulan Stoacı, Epikürosçu ve Kuşkucu okullardır. Dönemin ikinci ana çığın ise Roma felsefesinden oluşur.

DOGA FELSEFESİ Antik felsefenin Doğa Felsefesi veya Presokratik felsefe olarak sı­ nıflanan bu ilk döneminde, felsefe doğa ya da varlık felsefesi ola­ rak belirmiştir. Başka bir deyişle, felsefe, ilk filozofların görüşle­ rinde, bir varlık felsefesi, varlık üzerine sistematik bir düşünüm

33

felsefenin Kısa Tarihi

olarak ortaya çıkrnışbr. Bizim bugün kendilerini natüralistler ya da fizikçiler olarak sınıfladığımız ilk doğa filozofları, her şeyden önce bir görünüş-gerçeklik aynını yapmış ve görünüşlerin ya da fenomenlerin gerisinde düzenli bir yapının veya kaha bir ger­ çekliğin var olduğuna inanmışlardı. Presokratikler bununla da kalmayıp doğanın kendi içinde kapalı bir sistem meydana getir­ diğini savunarak, doğaya ilişkin açıklamanın yine doğarun kendi içinde aranması gerektiğini ileri sürmüşlerdi. Başka bir deyişle, Presokratikler dış dünyaya bakbklarında bir çokluk gözlemle­ mişler ve bu çokluğun, ancak ve ancak onun kendisinden çıkbğı ya da türediği bir birliğe indirgenebildiği zaman anlaşılır hale gelebileceğini ve dolayısıyla açıklanabileceğini düşünmüşlerdir. Bundan dolayı, ilk doğa filozofları arkhe problemi üzerinde yo­ ğunlaşmış ve dış dünyadaki varlıkların kendisinden doğduğu ilk maddeyi belirlemeye çalışmışbr. Buradan hareketle, Presokratik filozofların varlık problemi­ ne sırasıyla görünüş-gerçeklik, çokluk-birlik, değişme-kalıcılık ekseninde bir çözüm getirmeye çalışmış oldukları söylenebilir. Dünyarun, göründüğü şekliyle çelişik ve anlaşılmaz olduğu­ nu kabul eden bu filozoflar, görünüşteki çokluğu açıklayacak, ona yapı ve anlaşılırlık temin edecek bir töz, kalıcı varlık ya da birlik arayışı içinde olmuşlardır. Presokratikler, kendi içinde dört dönem ya da okula ayrılırlar. Bu dönem ya da okullar­ dan birincisi, monistik bir kozmoloji ya da bir madde metafi­ ziği geliştiren İyonya Okulu' dur. İkincisi, maddeden çok form üzerinde duran ve bir sayı metafiziği geliştiren Pythagorasçı Okul olarak karşımıza çıkar. Birlikten çokluğa geçiş üzerinde yoğunlaşan üçüncüsünü, bir okuldan ziyade dönem olarak ka­ rakterize etmek gerekir. Söz konusu üçüncü dönem, bir yaruy­ la Herakleitos'un diğer yaruyla da Parmenides'in felsefesinden meydana gelir. Dördüncü dönemde ise plüralist bir metafizik geliştirmiş olan Empedokles, Demokritos ve Anaksagoras gibi filozoflar bulunur.

34

Antik Felsefe

lyonya Okulu Felsefe tarihinin ilk okul veya düşünce geleneğini oluşturan lyonyalı filozoflar, Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes olarak sıralanır. lyonya veya Miletos Okulu, felsefenin ilk oku­ lu olarak ortaya çıkarken, Batı Anadolu kıyılarındaki lyonya da Antik Yunan felsefesinin ilk merkezi olarak seçkinleşir. Söz konusu üç filozof, herhangi bir çıkar, pratik amaç gözeterek de­ ğil de salt bilmek ya da anlamak için felsefe yapmışlardır. öte yandan, Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes, her ne kadar felsefede onların yaşadıkları çağda madde ile ruh arasında bir ayrım yapılmamış olsa da felsefe tarihinin ilk materyalistleri ola­ rak bilinirler. Nitekim, nedensel bir varlık anlayışı ortaya koyan ve varlığa ilişkin doğru bir açıklamanın maddi, fail, formel ve ereksel olmak üzere, dört ayn nedeni ortaya koyması gerektiğini belirten Aristoteles'e göre, lyonyalı filozoflar yalnızca maddi ne­ den üzerinde yoğunlaşmışlar ve var olan her şeyin kendisinden türediği arkhe ya da maddi nedeni belirledikleri zaman, varlığı açıklayacaklarını, neyin gerçekten var olduğunu belirleyecek­ lerini düşünmüşlerdir. Onlar, bundan dolayı aynı zamanda iki ayn anlam içinde monist filozoflar olarak sınıflanırlar. Bu filo­ zofların monist olarak sınıflanmala nnın nedeni, öncelikle onla­ rın maddeyi evrendeki tek gerçeklik olarak görmeleri ve varlığın temeline birçok arkhe ya da maddi neden değil de tek bir madde yerleştirmeleridir.

Thales: İyonya Okulu'nun kurucusu, düşünce tarihinin ilk filozofu olduğu kabul edilen Thales'tir. Yedi bilge arasında da adı geçen Thales'in MÖ 6. yüzyılın ilk yansında yaşamış olduğu sanılmaktadır. Thales, bu döneme özgü bilim insanı-filozof tipinin seçkin bir temsilcisidir. Onun özellikle matematik ve astronomi alanında önemli çalışmalar yaptığı kabul edilir. Bilimsel faaliyetleri bir yana, Thales'te felsefe bakımından esas önem taşıyan husus, onun "Neyin gerçekten var olduğu" sorusu üzerinde düşünmüş 35

Felsefenin Kısa Tarihi olmasından kaynaklaıur. Bu çerçeve içinde, doğada var olan şey­ lerin tüketici bir listesini yapmayı amaçlamayıp, kalıcı bir ger­ çeklik bulmaya çalışan Thales, görünüş-gerçeklik, çokluk-birlik ayrunı yaparak varlığa önce gelip sonra giden, sürekli değişme halindeki şeylerin ya da fenomenlerin gerçek olamayacağı sonu­ cuna varmıştı. Başka bir deyişle, "neyin gerçekten var olduğu" sorusunu yarutlamanın yegane yolu, onun gözünde birlik ile çokluk ya da görünüş ile gerçeklik arasındaki ilişkiyi doyurucu bir biçimde ifade edebilmekten geçti. O, buna göre, gözle görü­ nen bireysel varlıkların ve değişmelerin oluşturduğu kaosun, çokluğun gerisinde akılla anlaşılabilir, kalıcı ve sürekli bir ger­ çekliğin var olduğuna inanmıştı. Thales, çokluğun kendisinden türediği, çeşitliliğin gerisindeki bu birliğin "su" olduğunu öne sürmekteydi.

Anaksimandros:

lyonya

Okulu'nun

ikinci

filozofu,

Thales'in öğrencisi ve dostu olan Anaksimandros'tur. Onda da bilimsel faaliyetle felsefi düşünce iç içe geçmiş durumdadır. Dolayısıyla, onda da felsefi görüşlerinden bağımsız olarak, azımsanamayacak ölçüde bir bilim faaliyetiyle karşılaşıyoruz. Karadeniz' e açılan denizciler için bir harita yapan, yine tarih­ te ilk kez meskun dünyarun bir levha üzerine resmini çizen Anaksimandros kozmolojisinde, dünyarun, saruldığı gibi, bir tepsi değil de genişliği yüksekliğinin üç katı olan bir silindir şeklinde olduğu sonucuna varrruştı. Biyolojide ise, yaşamın denizlerde ve suda başladığıru, tüm canlılann önce denizlerde yaşarruş olup, karaya daha sonra çıktıklanru ortaya koyan bir evrim kurarru geliştirmişti. Anaksimandros Thales'i, sadece bilim alanında değil arkhe ya da maddi töz veya aition konusunda da aşrruştı. Buna göre, o Thales'in maddi töz olarak "su" anlayışına, suyun nicelik ba­ kırrundan sırurlı, nitelik bakırrundan belirli olduğu gerekçesiyle karşı çıktı. Onun gözünde değişme, doğum ve ölüm, büyüme ve küçülme, çatışma ve savaş, bir öğenin sırurlanru diğerinin aley-

36

Antik Felsefe hine olacak şekilde genişletmesinin bir sonucu olduğuna göre, suyun doğasına aykın bir yapıda olan öğe ya da şeylerin, su içinde nasıl olup da eriyip gitmedikleri sorusuna doyurucu bir açıklama getirmek mümkün olamazdı. Sudan, öyleyse yalruzca ıslak ve soğuk olan şeyler türeyebilirdi. öte yandan su, nicelik bakımından da sınırlıdır. Su gibi nicelikçe sınırlı bir maddeden, sonlu bir madde kütlesinden evreni meydana getiren sonsuz varlık kütlesi doğamaz. Sonsuz sayıda evren olduğunu öne sü­ ren filozofa göre, evrenin ilk maddesi ya da maddi tözü nitelik bakımından belirsiz, nicelik bakı.niı.ndan sınırsız bir madde ol­ malıdır. Anaksimandros söz konusu özellikleri taşıyan ilk mad­ desine belirsiz bir varlık, soyut bir ilke anlamında apeiron adını vermiştir. Anaksimenes: İyonya Okulu'nun sonuncu filozofu Anaksi­ menes'tir. Anaksimenes, görünüşün gerisindeki akledilir ger­ çeklik, çokluğun arkasındaki akıl yoluyla kavranabilir birlik, koz­ mosta var olan her şeyin kendisinden türediği töz olarak aer ya da havayı öne sürmüştür. O, ilk madde olarak havayı seçerken, hiç kuşku yok ki sadece çokluğun veya görünüşün gerisindeki birlik ya da gerçeklikle değil aynı zamanda birlikten çokluğa ge­ çiş olguşuyla da ilgilenmişti. Bu süreci açıklarken, havadaki sı­ kışma ve seyrekleşme kavramlarına başvurmuştu. Bu bağlamda, çok muhtemelen dudaklarımızı birbirine yaklaştırıp avucumuza üflediğimiz zaman, ağzımızdan çıkan havanın soğuk, ağzımızı fazlaca açıp, avucumuza üflediğimizde de ağzımızdan çıkan ha­ vanın sıcak olması gözleminden yararlanan filozofa göre, hava seyrekleştiği zaman ateş, sıkıştığı zaman da rüzgar, bulut, su ve toprak haline gelebilir. Pythagorasçılar

llkçağ Yunan felsefesinin ikinci okulu teolojik, bilimsel ve felse­ fi görüşleriyle seçkinleşmiş olan Pythagorasçı Okul'dur. MÖ 6.

yüzyılın ikinci yansında Güney İtalya'da, Kroton'da Pythagoras 37

Felsefenin Kısa Tarihi

tarafından kurulmuş olan Okul, llkçağ Yunan felsefesinde, Bab geleneğini temsil eder. Pythagorasçı Okul' un ikinci önemli özel­ liği, onlarda felsefeyi doğuran, felsefi düşünceyi yaratan motifin değişmesidir. Buna göre Pythagorasçılar felsefeyle salt pratik amaçlarla uğraşmışlardır. Burada amaç, anlamak ya da öğren­ mekten ziyade arınmak; bilgi yoluyla saflaşarak evren ruhuy­ la birleşmek olmuştur. Yani Pythagorasçılarda felsefe, varlığın nasıl ve neden meydana geldiği hakkında bir açıklama olmanın ötesine geçerek, bir yaşam tarzı olmuştur. Pythagorasçılarda, üçüncü olarak, madde yerine form, nitelik yerine nicelik, fizik yerine de matematik ön plana çıkmışbr. Buna göre, lyonyalıların maddeyi, bir şeyin kendisinden doğmuş olduğu maddi nedeni temele aldıkları yerde, Pythagorasçılar matematiksel ilkeleri öne çıkarmış ve bir şeyin yapısı, onun yerine getirmek durum unda olduğu işlev, yöneldiği amaç ortaya konulduğu zaman ancak açıklanmış olacağını kabul etmişlerdi. Pythagorasçı Okul'un lyonya Okulu'ndan diğer bir farkı da Pythagorasçı gelenek için­ de yer alan filozofların sadece bir felsefe okulu değil fakat daha ziyade dini bir tarikat ve hatta politik bir örgüt ya da cemaat meydana getirmiş olmalarıdır. Pythagoras (MÔ 570-500) ve öğrencileri, insan ruhuyla ilgili olarak, bir yanıyla felsefi, diğer yanıyla teolojik iki ayn görüş ge­ liştirmişlerdi. Pythagorasçılann, Platon'u da derinden etkileyen ruh göçü inana, her şeyden önce, düalist bir insan telakkisine dayanır. Buna göre, insan bileşik bir varlık olup, biri ruh, diğeri beden olmak üzere, iki farklı bileşenden meydana gelir. Bunlar­ dan ruh temel, asli veya özsel bileşen olup, insanın gerçek özünü meydana getirir. Bu yüzden bedenin yok olup gittiği yerde, asıl gerçeklik olan ruh uçup gitmez; o, ölümsüz olup bedenden ba­ ğımsız bir varlığa sahiptir. Düalizmleri radikal olan, bu yüzden insanın mutluluğunun temelde ruhta aranması gerektiğini ifade eden Pythagorasçılara göre, bedenle olan ilişkisi ruhun özünü bozup kirletir. Ruh, bedenle olan ilişkisine, bu dünyada yapbğı iyilik ya da kötülüklere bağlı olarak mutlak ölümsüzlüğe erişin-

38

Antik Felsefe ceye kadar bir doğuş çarkı içinde olur ve insanın ölümünden sonra, değer bakımından kendisinden daha yüksek ya da aşağı varlıkların bedenlerine göçer. Ruhun ölümsüzlüğü ve ruh göçü öğretisi, Pythagorasçılar­ da ikinci olarak, doğanın birliği, varlığın homojenliği ve bütün var olanların akrabalığı öğretisine dayandırılır. Onların psuk­ heyi insandaki canlılık kaynağı olarak tanımlayan söz konusu öğretisine göre, insan ruhu nefstir, soluktur; aynı şekilde, dün­ ya da canlı, ezeli-ebedi ve ilahi bir varlık olup, varlığının de­ vamını kendisini kuşatan sonsuz havaya borçludur. İnsan da ruhunun nefs olduğunu kanıtlayacak şekilde, soluk alıp verdi­ ği sürece yaşıyorsa eğer, buradan çıkarblması gereken sonuç, insan ile evren, mikrokozmos ile makrokozmos arasında çok yakın bir ilişki olması, bir akrabalık münasebeti bulurıması ge­ rektiğidir. Bütün hayatın homogenes olduğu öğretisi, Pythagorasçılar­ da, sadece insanları hayvanlara gerçek bir akrabalık bağı içinde bağlamakla kalmaz, onlara kendilerinin en değerli parçaları­ nın, özsel doğalarının daha yüksek bir şeyle özdeş olduğunu öğretir. İşte bu durum, insan hayatına bir amaç yükler: Ruhu­ nu sınırsızca geliştirmek, beden adlı hapishaneye mahkfuniyeti her yQnden en aza indirgemek ve bireysel ruhun özde bir par­ çası oİd uğu evrensel ruhla birleşmek. Bunun yolu da felsefe ve bilimdir. Felsefeyi bir tür annma ya da kurtuluş, doğuş çarkın­ dan kurtulma yolu olarak tanımlayan Pythagoras, müritlerinin ya da öğrencilerinin salt dinleyiciler veya sıradan insanlar ve