Analecta liturgica. Extraits des manuscrits liturgiques de la Bibliotèque Vaticane 8821003809, 9788821003806

179 12 12MB

French Pages 351 [356] Year 1975

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Analecta liturgica. Extraits des manuscrits liturgiques de la Bibliotèque Vaticane
 8821003809, 9788821003806

  • Commentary
  • decrypted from AA016E743A89BC175FD632865281085E source file
Citation preview

STUDI E TESTI -----------------

273

-----------------

PIERRE SALMON

ANALECTA LITURGICA EXTRAITS DES MANUSCRITS LITURGIQUES DE LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE CONTRIBUTION À L’ HISTOIRE DE LA P R IÈ R E CHRÉTIENNE

CITTÀ DEL VATICANO BIB LIO TE C A APOSTOLICA VATICANA 1974

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI

153. Prete, S. Il Codice Bombino di Terenzio. 1950. pp. 110, 5 tav. 154. Mercati, G. Il frammento Maffeiano di Nestorio e la catena dei Salmi d’onde fu tratto. 1950. pp. vn i, 40. 155. Blum, R. La biblioteca della Badia Fiorentina e i codici di Antonio Corbinelli, 1951. p p . x i i , 190. 156. Cian, V. Un illustre nunzio pontificio del Rinascimento: Baldassar Castiglione.

1951. pp. XI, 340. 157. Mercati, A. Dall’Archivio Vaticano ... 1951. pp. Vi, 119. 158. Mercati, G. Alla ricerca dei nomi degli «a ltri» traduttori nelle Omilie sui Salmi di s. Giovanni Crisostomo e variazioni su alcune catene del Salterio. 1952. pp. vn i, 248, 10 tav. 159. Rossi, E. Il « Kitab-i Dede Qorqut »; racconti epico-cavallereschi dei turchi Oguz tradotti e annotati con « facsimile » del ms. Vat. turco 102. 1952. pp. 2, [364], 160. Pertusi, A. Costantino Porfirogenito: De thematibus. 1952. pp. xv , 210. 3 tav. 161. Rationes decimarum Italiae. Umbria, a cura di P. Sella. I. Testo. 1962. pp. [4], 916. 1 6 2 . ------- II. Indice. Carta geogr. delle dio­ cesi. 1952. pp. 204. 163. Monneret de Villard, U. Le leggende orientali sui Magi evangelici. 1952. pp. 262. 164. Mercati, G., card. Note per la storia di alcune biblioteche romane nei secoli xv iX I X . 1952. pp. [5], 190, 9 tav. 165. Miscellanea archivistica Angelo Mercati. 1952. pp. X X V II, 462, ant. (ritr.), 10 tav. 166-169. Rouët de Journet, M. J., Nonciatu­ res de Russie d’après les documents authentiques. 1922-52. voL 4. 170. Maier, A Codices Burghesiani Biblio­ thecae Vaticanae. 1952. pp. vu, 496. 171. Franchi de’ Cavalieri, P. Constantiniana. 1953. pp. 207, [1]. 172. Graf, G. Gesohichte der christlichen arabisohen Literatur. V. Bd. Register. 1953. pp. 1, 196. 173. Honigmann, E. Patristic Studies. 1953. pp. vu, 255. 174. Rossi, E. Elenco dei manoscritti turchi della Biblioteca Vaticana. 1953. pp. x x n , 416. 175. Franchi de’ Cavalieri, P. Note agiografi­ che. Fascicolo 9. 1953. pp. [5], 253. 176. The Haran Gawaita and The Baptism of H ibil-Ziwa... translation, notes and commentary by E. S. Drower. 1953. pp. x i, 96. Facs. 177. Andreu, F. Le lettere di s. Gaetano da Thiene. 1954. pp. xxxrv, 144, 3 tav.

E TESTI

178. Mercati, A. I costituti di Nicoolò Franco (1568-1570) dinanzi l’Inquisizione di Roma, esistenti nell’Archivio Segreto Vaticano. 1955. pp. [2], 242. 179. Patzes, Μ. Μ. Κριτοΰ roti Πατζή Τ&ιούκειτος. Librorum L X Basilicorum summarium. Libros X X X IX -X L V I II edid. St. Hoermann et E. SeidL 1955. pp. xxrv, 287. 180. Baur, C. Initia Patrum graecorum. Vol. I. Α-Λ. 1955. pp. o x m [2], 661. 1 8 1 . -------Vol. II. Μ-Ω. 1955. pp. xlv i , 720. 182. Gullotta, G. Gli antichi cataloghi e i co ­ dici della abbazia di Nonantola. 1955. p p . X X V I I I , 639. 182-bis. Ruysschaert, J. Les manuscrits de l’abbaye de Nonantola. 1955. pp. 76. 183. Devreesse. R. Les manuscrits grecs de l’Italie meridionale. 1955. pp. 67, 1 tav. 184. Biedl, A. Zur Textgeschichte des Laertios Diogenes. Das Grosse Exzerpt Φ. 1955. pp. 132, ill. 185. Tarehnisvili, M. Gesohichte der kirchlichen georgischen Literatur. 1965. pp. 640. 186. Loenertz, R. J. Démétrius Cydonès, Cor­ respondance. Vol. I ... 1956. pp. X V I , 220. 187. Bidawid, R. J. Les lettres du patriarche nestorien Timothée I er. Etude critique... 1956. pp. x m , 132 [48]. 188. Aly, W . De Strabonis codice rescripto, cuius reliquiae in codicibus Vaticanis Vat. gr. 2306 et 2061 A servatae sunt. Corollarium adiecit Fr. Sbordone... 1956. pp. X I V , 286, 36 tav. 189. Pâsztor, L. - Pirri, P. L ’Archivio dei Go­ verni provvisori di Bologna e delle Pro­ vincie Unite del 1831 ... 1956. pp. l x x x , 635. 190. Santifaller, L. Quellen und Forsehungen zum Urkunden- und Kanzleiwesen Papst Gregors VII. I. Teil... 1957. pp. x x v i, 479, 25 tav. 191. Incisa della Rocchetta, G. - Vian, N. Il primo processo per s. Filippo Neri. Vol. I. Testimonianze dell’inchiesta ro­ mana: 1595... 1957. pp. x x v n , 419. 192. Van Lantschoot, A Les « Questions de Théodore »... 1957. pp. v m , 303. 193. Patzes, Μ. Μ. Κριτοΰ τοϋ Πατζή Τιπούκειτος. Librorum L X Basilicorum Summa­ rium. Libros X L IX -L X edid. St. Hoermann et E. SeidL.. 1967. pp. x u , 361. 194. Rouët de Journet, M. J., Nonciatures de Russie. Vol. V: Interim de Benvenuti, 1799-1803... 1957. pp. xn, 471. 195. Petrarca, F. Il « De otio religioso »... a cura di G. Rotondi... 1958. pp. x v , 113. 196. Incisa della Rocchetta, G. - Vian, N. Il primo processo per s. Filippo Neri. Vol. II. Testimonianze dell’inchiesta ro­ mana: 1696 — 1609. 1968. pp. xv i, 366.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI --------------------

273 -------------------

PIERRE SALMON

ANALECTA LITURGICA

EXTRAITS DES MANUSCRITS LITURGIQUES DE LA BIBLIOTHÈQUE VATICANE CONTRIBUTION À L’ HISTOIRE DE LA P R IÈ R E CHRÉTIENNE

C IT T À

D E L V A T IC A N O

B IB L IO T E C A APOSTOLICA VATICANA 1974

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

T IP O G R A F IA P O L IG L O T T A V A T IC A N A

1974

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

AVANT- PROPOS

En faisant l’inventaire des manuscrits liturgiques de la Biblio­ thèque Vaticane, si j ’espère avoir rendu quelques services aux tra­ vailleurs, je me suis bien rendu compte des limites d’une pareille entreprise. Aussi, je crois que les volumes parus peuvent être per­ fectionnés par des notes complémentaires. En attendant, il sera sans doute agréable à quelques liturgistes d’avoir un volume de textes inédits ou rares extraits des manuscrits sommairement décrits. Oes morceaux et les considérations historiques qui les accom­ pagnent seront présentés selon le plan adopté dans l’inventaire: bréviaire et office divin, missel, pontifical et rituel. Les extraits retenus ne sont que de simples spécimens des richesses contenues dans les manuscrits liturgiques de la Vaticane. Les premiers cha­ pitres se rattachent à l ’histoire de l’usage de la psalmodie, ainsi qu’aux brèves prières précédant les lectures de l’office; vient ensuite la description des formules de prières contenues dans les Libelli Precum de type ancien qui se trouvent à la Vaticane. Les deux chapitres suivants sont consacrés à l’analyse de quel­ ques sacramentaires ou missels, pour faire connaître leurs sources et leur origine, ainsi que leur destination, et attirer l’attention sur de nouveaux Ordo missae. Les derniers chapitres ont pour objet de faire mieux connaître la formation du pontifical et du rituel, par la publication de textes inconnus ou celle de nouveaux témoins du texte d 'Ordines R om ani et du Pontifical Bomano-Germanique. Les textes édités ne sont la plupart du temps que des transcrip­ tions d’un manuscrit unique; une fois pourtant plusieurs témoins ont été retenus, le meilleur servant de base, et les leçons des autres étant indiquées en notes. Il ne pouvait être question d’édition cri­ tique proprement dite, étant donné que le volume est limité aux seuls manuscrits de la Vaticane et que, malgré la richesse de celle-ci, aucun des textes retenus ne pouvait être assuré d’y trouver une information suffisamment large sur sa diffusion. On trouvera ce­ pendant, lorsque cela a semblé nécessaire, des références à des ma­ nuscrits parallèles conservés dans d’autres bibliothèques, de façon à permettre d’ouvrir des aperçus sur des problèmes plus vastes, tels que celui des anciens psautiers abrégés et celui des Libelli P r e ­ cum de l’époque carolingienne.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6

A v a n t-P r o p o s

Il y aurait encore beaucoup d’autres textes à sortir de l’ombre et à étudier en vue d’une meilleure connaissance de la liturgie. Je pense, en particulier, aux litanies des saints se trouvant dans d’an­ ciens psautiers, dans des collectaires et dans des livrets de prières, qui pourraient être ajoutées au recueil établi jadis par le Père Coens, bollandiste. Ce sont ensuite les oraisons de l’office, dont il existe un certain nombre de séries; sans oublier d’ailleurs les oraisons qui se trouvent après les Cantiques de l’A . et du ÏV T ., et même parfois à la suite du Credo. Si l’on se tourne vers la liturgie de la messe, je pense qu’il serait utile de faire une nouvelle liste des fragments de sacramentaires, en y comprenant ceux de la Vaticane. Une liste des messes votives des anciens sacramentaires et missels rendrait sans doute plus d’un service. J ’indique maintenant par leurs numéros les manuscrits qui mériteraient une étude particulière: les Vat. lat. 1272, 4746, 6080, 7818, Chigi C V 174, Boss. 181 et le ms. H 58 de YArchivio S. Pietro. Il conviendrait de faire d’abord une description détaillée et en règle du codex lui-même, après quoi l’analyse de son contenu devrait indiquer les sources, au moins pour les parties les plus im­ portantes, d’où proviennent les textes. Pour terminer cette énu­ mération de souhaits, j ’ajouterai que l ’on trouverait dans les ma­ nuscrits de la Vaticane une quantité suffisante de documents per­ mettant d’écrire une histoire détaillée de la liturgie à Eome et dans ses environs aux x ie et x n e siècle, à cette époque de la renaissance et de la splendeur de la liturgie romaine, avant l’instauration du rit de la Curie. Il me reste à exprimer ma gratitude à tous ceux qui, à des titres divers, ont permis à ce volume de paraître. Au B . P. Stickler, Préfet, et à Mgr Buysschaert, Vice-préfet, pour l’accueil qu’ils ont fait à mon travail en l’acceptant dans les Studi e Testi; à Monsieur DuvalArnould, scriptor à la Vaticane, pour sa collaboration, en préparant complètement l ’édition du texte du ms. Begin. 598 et en relisant une grande partie de mon manuscrit; au B . P. Boniface Baroffio qui, malgré ses nombreuses occupations, a bien voulu réviser mon travail et me faire de très utiles suggestions. Ces sentiments de gratitude s’étendent à plusieurs de mes confrères de Saint-Jérôme, principalement dom J. Leclercq et dom J. Gribomont, dont l’aide m ’a été précieuse. Je n’oublie aucun de ceux qui se sont intéressés à ce modeste travail, qui n’a d’autre ambition que d’indiquer des pistes de recherche, dans le but de faire mieux connaître la liturgie et son histoire.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

SIGLES ET RÈGLES D ’ÉDITION

< [

> lacunes comblées. ] suppléments de mots ou de lettres illisibles. les points de suspension à la fin ou dans le cours d’un texte indi­ quent que celui-ci continue dans le manuscrit ou dans l’édition d’où il est tiré. Les textes sont transcrits avec l’orthographe et la ponctuation modernes, ainsi qu’avec le développement habituel des abrévia­ tions, sauf pour l’édition faite au chapitre V III, où des règles spéciales sont données aux pages 278-279.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LES «T IT U L I PSALMOEUM 1STOUVELLES SÉRIES

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Dans un volume paru en 1959,1 j ’ai donné l’édition critique de six anciennes séries de titres chrétiens des psaumes. J ’en ai trouvé d’autres à la Bibliothèque Vaticane, comme on pourrait en découvrir également ailleurs; je les ai signalées.2 Durant le moyen âge on a continué, avec une certaine fréquence, à inscrire, dans les psautiers et les bréviaires, en tête de chaque psaume un titre on rubrique destiné à aider ceux qui le chantaient à en faire une prière chré­ tienne. Parfois on a utilisé et retouché les anciennes séries, parfois on en a composé de nouvelles: je me contenterai d’indiquer ici les cas d’utilisation des textes déjà édités, tandis que je publierai les nouvelles séries. Lorsque sont apparus les psautiers glosés, on y a normalement conservé les titres chrétiens, qui servirent de point de départ à la glose. Je n’ai retenu que les séries à peu près complè­ tes, dans lesquelles les titres se détachent d’une façon suffisamment nette du texte des commentaires ou des citations patristiques. Je signalerai enfin les manuscrits qui renferment des séries fragmen­ taires, mais sans les reproduire. A . N O U V E A U X TÉM OINS DES A N CIEN N ES SÉRIES D E L ’ÉPOQUE P ATR ISTIQ U E Voici tout d’abord trois psautiers utilisant la série I selon une recension particulière: le ms. C h ig i D V I 7 9 , du x ie siècle, psautier romain, adapté à l’usage liturgique monastique, provenant de Subiaco et contenant la série romaine des oraisons psalm iques;3 le ms. O tto b o n i lo t. 6 6 8 , du x v e siècle, psautier romain, diurnal mo­ nastique provenant de Subiaco, et contenant la série romaine des oraisons psalm iques;4 et le ms. U r b in a s lat. 9 , copié à Florence en 1473 pour le duc d’Urbino, psautier triple, gallican, grec et hébreu, manuscrit de luxe, qui n’a pas été fait pour la liturgie, ni pour l’étude: c’est un livre de bibliothèque de la Renaissance.5 1 P. Salm on , Les « Tituli Psalmorum » des manuscrits latins (Collectanea Biblica Latina, X II), Rome 1959. 2 P. S a l m o n , Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliothèque Vaticane I. Psautiers, Antipho navres, Hymnaires, Collectaires, Bréviaires, Cité du Vatican 1968 (Studi e Testi 251), ( = S a lm o n I). 3 S a lm o n I, n. 18. 1 S a lm o n I, n. 275. 6 S a lm o n I, n. 90.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12

A n a le c ta lit u r g ic a

Ces manuscrits suivent le texte de la série I dans de nombreux cas, le ms. C h ig i se rattache pourtant quelquefois aux séries I I et III; cependant leur texte diffère souvent du texte primitif. Pour per­ mettre de se rendre compte s’ils représentent une recension parti­ culière ou si on peut les rattacher à une de celles qui sont déjà con­ nues, je donne ci-dessous un certain nombre de cas ou le rédacteur de ces trois psautiers s’écarte complètement du texte primitif; je n’ai pas retenu les cas de corruption, ni ceux d’additions plus ou moins longues. Quand nos manuscrits se rattachent à des témoins déjà connus, figurant dans l’apparat de mon volume des T i t u l i P s a l ­ m o r u m , je signale ceux-ci.

Ch ig i D Y I 79, ff. 36-171

Ps.

9. 15. 16. 19. 23. 24. 25. 27. 32. 33. 37. 41. 42.

Propheta laudem dicit de Christo et de Iudaeis I, K W j a h m.e Yox Ecclesiae confitentium Christo I, j. Yox Christi in passione, sive Ecclesiae in persecutione I, j m. Propheta de Christo dicit, seu Ecclesia I, j m. Yox Ecclesiae I, p q j a h m. Hic psalmus in persona Ecclesiae canitur conversa ad Deum I, j m. Yox Ecclesiae iam perfectae et Christo stabilitae I, j m. Yox Christi ad Patrem in conflictu I, j m. Yox apostolorum credentes ad Dei provocans laudem I, j m. Vox cuiusdam βΜβ justi I, W p q f j h. Yox Ecclesiae quae in tribulationibus huius mundi gemit I, j. Vox paenitentium et desiderantium ad fontem lacrymarum I, W p q f h. Yox Ecclesiae orantis ut dividatur ab infidelibus I, W p q j h.

53. Vox supplicantis ad Christum I, W q j h m.6 6 Liste des sigles des manuscrits cités: E = Karlsruhe, Aug. X X X V III, i x e s. K = Berlin, Hamilton 553, v m e s. W = Vienne, O. N. B., 1861, v m e s. a = Vatican, Palat, lat. 39, X Ie s. h = Londres, Br. Mus., Harley 5786, x n e s. f = Londres, Br. Mus., Cotton Vitell. EX V III, X Ie s. i = Paris, B. N. lat. 13159, v m e s. j = Borne, Valliceli. E 24, x n e s. m = Londres, Br. Mus. Addit. 18859, x n e s. p = Paris, B. N. lat. 2, i x e s. q = Paris, B. N. lat. 4, IX e s. r = Reims, B. Mun., 15; X Ie s. 6Ms quidam cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Les

Tituli Psalm orum , ^N o u v e lle s séries

13

O t t o b . LAT. 668, ff. 16-118v

Ps. 15. 16. 19. 23. 24. 25. 32. 33. 37. 41. 42. 53.

Vox Ecclesiae confitentium Christo I, j. Vox Christi in Passione sive Ecclesiae in persecutione I, j m. De Christo dicit propheta seu Ecclesia I, j m. Vox Ecclesiae I, p q j a h m. Psalmus David qui in persona Ecclesiae canitur conversa ad Deum I, j m. Vox Ecclesiae iam perfectae et Christo stabilitae I, j m. Vox apostolorum credentes ad Dei provocans laudem I, j m. Vox iusti cuiusdam I, p q h. Vox Ecclesiae quae in tribulationibus huius mundi gemit I, j. Vox paenitentium et desiderantium ad fontem lacrymarum I, W p q f h. Vox Ecclesiae orantis ut dividatur ab infidelibus I, W p q j h. Vox supplicantis ad Christum I, W q j h m. U r b in .

Ps.

lat.

9, ff. 1-193

2. De Passione I, h. 5. Vox Ecclesiae I, E W f j a h r. 9. Propheta laudem dicit de Christo et de Iudaeis ad Christum I, a h. 14. De exemplo et de magisterio Christi, de apostolis et sanctis I, W p q a h. 15. Vox Ecclesiae I, W q f j a h. 18. De praedatione apostolorum6ter, de adventu Christi I, W q a h. 23. Vox Ecclesiae post baptismum I, W . 30. Vox Christi positi in cruce I, W p q f h. 33. Vox cuiusdam iusti I, p q h. 39. Vox paenitentis populi I, h. 41. Vox paenitentium et desiderantium ad fontem lacrymarum I, W p q f h. 48. Propheta de Iudaeis increpuit qui viventes mortui ad infernum descendunt I, h. 50. Vox paenitentis I, W f j h. 60. Vox Ecclesiae I, W p f j h m.

De la comparaison de ces trois listes, il ressort tout d’abord que c’est le même texte qui a été conservé à Subiaco, sauf quelques menues variantes, du x ie au x v e siècle. Quant à la série des titres de l’Urbin. lat. 9, si elle diffère en partie des deux autres, c’est moins par une grande originalité, que par des adaptations consistant à abréger ou à développer un même texte, ou encore en lui faisant 6ter populorum cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

14

A n a l e c t a li t u r g i c a

subir des changements à l’intérieur du texte, peut-être pour suivre une autre tradition. Le plus notable est que les titres de ces trois séries qui ne reprennent pas exactement le texte primitif de la série I, sont appuyés par des manuscrits qui sont les témoins d’une recen­ sion « carolingienne » de l’ancienne série, recension qui a été dif­ fusée entre autres en Italie. C’est dire que les trois manuscrits exa­ minés auraient pu figurer dans le second apparat de la série I des T itu li P sa lm o r u m .

Pour plus de précision, on peut dire que la série des deux ma­ nuscrits de Subiaco contient un texte très voisin de celui de deux autres manuscrits italiens, les ms. j et m, ce dernier provenant du Mont-Cassin; tandis que le texte du ms. Urbin. lat. 9 est très proche du ms. h, psautier triple lui-aussi, mais grec-romain-arabe, dont l’écriture grecque est caractéristique de Reggio Calabria au x n e siècle. Or cette écriture était fort répandue en Sicile, où se trouvaient de nombreux centres d’orientaux parlant arabe.

Yoici maintenant deux autres psautiers qui utilisent de façon différente les anciennes séries. Le ms. Vatican lat. 3467, du x v e siècle, psautier gallican, provenant d’Italie,7 contient un curieux mélange de textes anciens et nouveaux. Pour les quinze premiers psaumes, sauf le premier et le troisième, qui n’ont pas de titres, il suit la série I selon une recension proche de celle qui est attestée par les mss. W p q j a h m, dont j ’ai parlé plus haut; pour le reste du psautier il adopte des titres modernes, tels que: Ps. 16,

V o x C hristi ex humanitate·,

ps. 24,

Contra adversa saeculi·,

P sa lm u s in quo propheta facit attentos auditores·,

ps. 51,

ps. 48,

Confortatio fide­

ps. 55, ps. 76,

liu m contra antichristum n arrans eiu s m alos m ores et vitia·,

P sa lm u s

in

P sa lm u s

quo

p o p u lu s fidelis

confortatur contra

docens terrena spernere et D e u m colere·,

persecutores·,

ps. 80, P sa lm u s D a v id in quo m onet ps. 82, P sa lm u s -

··· t

Les Tituli Psalmorum, Nouvelles séries Ps. 101. 102. 103. 106. 107. 109. 112. 113. 114. 115. 116. 119. 120. 121. 134. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 147. 148.

25

Oratio pauperis Christi cum anxiatus fuerit... Vox... fidelis animae reddentis grates Domino pro beneficiis. Vox prophetae. Vox prophetae denotantis quomodo Deus liberabit nos a peri­ culis... Psalmus David et Christi denotantis oboedientiam quam habuit in passione... Psalmus David denotantis hic regnum quod Pater dedit Filio pro oboedientia expleta. Vox prophetae persuadentis bonis et malis ut sint parvuli in malitia. Vox bonorum laetantium de conversione malorum. Vox

31

ailleurs, cette série est complètement indépendante de celle du ms. Regin. lat. 13, pourtant lui aussi originaire du milieu monastique bénéventain.

D . SÉ R IE D U X V * SIÈCLE J ’ai écrit dans mon volume sur les Tituli Psalmorum que les titres chrétiens figurent dans des Psautiers et des Bréviaires, ainsi que dans des Bibles, jusqu’au x iv e siècle environ,108 sans parler de la série compilée, d’après les anciens textes, par Ludolphe le Char­ treux (1295-1377); en fait il y en eut encore jusqu’au x v e siècle. J ’ai déjà mentionné plus haut quelques psautiers du XVe siècle conte­ nant des titres en partie anciens, en partie modernes: ce sont des séries anciennes que l’on a essayé d’adapter ou de compléter. Mais il n’en manque pas qui sont entièrement nouvelles, comme celle qui se trouve dans le ms. Barberini lat. 4 8 2 ,109 psautier-hymnaire écrit et décoré en 1459 par Jacques de Vérone dans le style du nord de l’Italie. Dans l’Inventaire des manuscrits liturgiques de la Vati­ cane j ’ai dit qu’il provenait des Frères Mineurs. Le calendrier con­ tient bien la Translation de s. Antoine (15 février), la fête de s. Ber­ nardin (20 mai) et l’anniversaire de la canonisation de s. François (16 août), dans ce sens il peut être dit franciscain, composé dans l’ambiance franciscaine. Mais, pris dans son ensemble, le manuscrit dépasse cette perspective. C’est un psautier-livre d’heures, riche­ ment orné, avec une décoration où alternent les bleus et les ors, discrètement soulignés par quelques touches de carmin, avec des miniatures à pleine page au début des principaux offices, un arbre de Jessé en tête des cantiques des laudes; les titres des psaumes et les oraisons psalmiques sont écrits en lettres d’or. Il semble donc que ce livre a plutôt été fait pour quelque seigneur ou riche prélat. Il y a lieu de remarquer d’ailleurs que les psaumes ne sont pas dans l’ordre du psautier liturgique et que les titres ont été composés sans tenir compte de celui-ci. La richesse de la décoration entraîne malheureusement, au point de vue qui nous intéresse, un inconvénient venant s’ajouter aux distractions du scribe. L ’écriture en lettres d’or a cette caracté­ ristique qu’il n’est pas possible de l’effacer pour corriger une erreur. Or le miniaturiste qui a copié les titres a fait des fautes d’ortho­

108 P. S a l m o n , Les « Tituli Psalmorum »..., p. 33 s. 109 S a lm o n I, n. 9.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

32

Analecta liturgica

graphe, il a commis des oublis, il a répété des mots ou des lettres; toutes ces méprises déparent le manuscrit. J ’ai proposé des correc­ tions dans le texte, et mis en note les mauvaises graphies. De plus, les titres sont numérotés selon un certain ordre, qui n’est pas celui du psautier liturgique: j ’ai replacé les psaumes dans l ’ordre du psau­ tier biblique, avec entre parenthèses, le numéro qu’ils ont dans le manuscrit. L ’auteur de ces titres connaissait les anciennes séries et en uti­ lise parfois la première, plus rarement la seconde et la sixième, mais de façon très indépendante. L ’esprit, les idées en sont tout diffé­ rents: au lieu d’une interprétation christologique, c’est une explica­ tion morale, dans l’ambiance de la spiritualité de la Devotio Moderna.

B arber,

lat.

482, ff. 16v-168

Incipiunt rubricae spirituales super quolibet psalmo valde pulchrae et devotae, ac summe declarant ad quid Psalmista intendat. Ps.

1. Consideratio processus totius humani generis, quo quidam pro­ ficiunt ad beatitudinem, quidam vero deficiunt110 ab ipsa. 2. Terret malos ne insurgant contra bonos quia graviter punientur a Christo. 3. Ad impetrandum auxilium Dei contra tribulationes quas quis patitur ab hostibus. 4 (n. 154). Iam exauditus a Deo et liberatus, monet alios ut non desperent in tribulationibus, sed recurrant ad Dei misericordiam. 5 (n. 54). Oratio ad Deum quod non decipiatur a fraudibus et dolis daemonum et occulte persequentium. 6 (n. 4). Oratio hominis decepti et prolapsi in peccatum quod re­ paretur a Deo et resurgat. Et est primus psalmus paenitentialis in quo agitur de cordis contritione. 7 (n. 5). Ad implorandum auxilium contra hostes et vindictam de eis, scilicet ut consumantur.111 8 (n. 6). Agit gratias Deo de bonis concessis ab eo. 9 (n. 7). Ad agendum gratias Deo et laudandum ipsum pro malis. 10 (n. 8). Assumpta fiducia de liberatione et misericordia Dei, et insultat hostibus suis. 11 (n. 9). Considerat malitiam adversarii et recurrit ad divinum auxilium ut non invalescat. Christus pro passione sanctorum di­ cit ad Patrem.112 110 Deffieiunt cod. 111 Et consumantur cod. 112 Cf. I, W p f a h: Christus ad Patrem.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

!W ÿ f *

Les Tituli Psalm orum , Nouvelles séries

Ps. 12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25 26 27

113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124

33

(n. 10). Oratio pro divino auxilio praestando homini qui est in tribulatione, et valet multum contra tentationem. (n. 11). Exponit Deo malitiam adversarii et petit liberari ab illa. Verba Christi ad Patrem.113 (n. 12). Docet quasi loquens Deo qualis debet esse homo ut sit gratus Deo. De magisterio Christi, de apostolis et sanctis.114 (n. 13). Petit conservari a Deo allegans quod studet placere Deo. Vox Ecclesiae.115 (n. 14). Oratio quod exaudiatur pro sua consummatione et iustitia. Christus ad Patrem de impiis.116 (n. 15). Agit gratias Deo pro liberatione sua et excitat se ad Dei dilectionem pro beneficiis susceptis. (n. 16). Consurgit in laudem creatoris pro beneficiis collatis per incarnationem Christi. De praedicatione 117 apostolorum et de ad­ ventu Christi.1181 9 (n. 17). Oratio ad Deum quod liberatus a malis promoveatur ad bona. Propheta operantem118 hortatur. (n. 18). Canticum laetitiae de liberatione a malis et promotione in bonis. Propheta dicit de Christo ad Patrem. (n. 23). Oratio hominis nimis impugnati a tentationibus ut libe­ retur a Deo. Verba Christi ad Patrem.120 (n. 24). Consideratio divinae misericordiae qua liberari orat a morte peccati. Vox Ecclesiae post baptismum.121 (n. 25). Commendatio divinae potentiae ad liberandum a tentatio­ nibus. Vox Ecclesiae post baptismum.122 (n. 26). Oratio ad Deum ut conservetur in bono statu qui libe­ ratus est a malo. Canticum pro electis.123 (n. 27). Liberatus a Deo et conservatus in omnibus se promittit Deo servaturum divinam voluntatem. ( d . 41). Manifestat misericordiam conceptam de Dei misericor­ dia et potentia et insultat hostibus suis. (n. 42). Oratio ad Deum pro conservatione in beneficiis sibi colla­ tis a Deo, et pro totali destructione hostium. Christus ad Patrem de Iudaeis.124 Cf. Cf. Cf. Cf. De Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf. Cf.

I. I, W p q a h; II. I, W q f j a h. I. precatione cod. I, K W p q f j a h m V b. P. S a l m o n , L es « Tituli Psalmorum », p . 57. I, j s. I. I, W. I, W p q a h. I, s B h.

3

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

34

Analecta liturgica

Ps. 28 (η. 43). Liberatus a malis et conservatus in bonis inducit se et alios ad Dei servitium, commendans Dei virtutem. 29 (n. 44). Canticum laetitiae ad Deum et gratiarum actio pro sui liberatione et sui exauditione. 30 (n. 45). Quasi loquens Deo docet quomodo Deus liberat eos qui ad eum recurrunt. Yox Christi in cruce positi.125 31 (n. 46). Ostenditur quomodo homo liberatur a peccato, et est secundus psalmus paenitentialis in quo agitur de confessione oris. Yox paenitentis.126 32 (n. 47). Monet iustos ut totaliter inhaereant Deo ad hoc ut non inficiantur127 malis exemplis peccatorum. Psalmus David cum laude Dei populum exhortatur.128 33 (n. 48). Docet quomodo sit adhaerendum Deo et quem fructum consequantur qui Deo adhaerent. 34 (n. 49). Petit divinum auxilium contra peccatores per mala exempla sua cruciantes. Christus de passione et vinculis ad Pa­ trem dicit pro adiutorio ad liberationem.129 35 (n. 50). Describit malorum nequitiam ut imitetur130 bonorum iustitiam et diligatur. Increpat ludam 131 et Deum laudat. 36 (n. 51). Docet contemnendam esse malorum prosperitatem quia cito deficiunt et persistendum esse bonis operibus quae stabiliunt. 37 (n. 52). Exponit Deo afflictionem quam patitur ex malis operibus iniquorum, et modum quomodo se habeat ad eos quia sicut surdus et mutus ; et est tertius psalmus paenitentialis in quo agitur de satisfactione operis. 38 (n. 55). Ostendit quod modus quem proposuit in priori psalmo non est sufficiens, et ideo aliter se proponit habere malos. Propheta increpat eos qui divitiis serviunt plus quam Deo.132 39 (n. 56). Ostendit fiduciam quam habet de auxilio divino contra malos praedictos. Vox populi paenitentis.133 40 (n. 57). Oratio ad Deum, quod Deus restituat eum si aliquo modo supplantatur vel cecidit propter exempla mala malorum. Yox Christi de passione et proditione eius.1341 3 5 41 (n. 58). Exponit desiderium viri iusti de hoc quod perfecte iungatur Deo. Vox paenitentium et desiderantium fontem lacrymarum.136 125 Cf. I, W p q f h; II. 126 Cf. II. 127 inficiant cod. 128 Cf. I. 129 Cf. I; VI. 130 immittetur cod. 131 Cf. I; Indeam cod. 132 Cf. I. 133 Cf. I, h. 134 Cf. I; cecidit] incecidit cod. 135 Cf. I, W p q f h; II.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

!?5îi$pPPP!

Les Tituli Psalmorum, Nouvelles séries

35

Ps. 42 (n. 67). Oratio viri perfecti quod Deus adimpleat desiderium suum et uniat136 eum sibi perfecte. Psalmus David, qui sequitur vocem Ecclesiae orantis ut dividatur ab infidelibus. 43 (n. 59). Ponit afflictiones quas viri sancti patiuntur a malis et eorum mala exempla; excitat Deum ad liberandum. Propheta paenitentiam agens iudicium vincet.137* 44 (n. 60). Canticum laetitiae de coniunctione viri iusti ad Deum, et de gloria Domini. 45 (n. 61). Canticum laetitiae continens133 fructum coniunctionis animae ad Deum, et invitans ad considerationem eius. 46 (n. 62). Exhortatio aliorum ad laudem Dei cuius expertus est tantum fructum. 47 (n. 63). Exponit mira et magna quae inveniunt in Deo illi qui coniunguntur sibi. 48 (n. 64). Invitat homines ad contemptum 139 praesentium et amo­ rem aeternorum quae tam dulcia et tam mira sunt. 49 (n. 65). Docet quomodo sit orandum140 Deo et qualiter sit colendus. 50 (n. 53). Orat pro remissione peccatorum quae impediunt ani­ mam a coniunctione Dei; et est quartus psalmus paenitentialis, qui pro effectu paenitentiae, scilicet pro restitutione hominis ad profectum (et debet frequenter dici), implorat veniam peccatorum et in quo agitur de perfecta paenitentia. 51 (n. 66). Hic paenitet ad profectum 141 iustitiae, quomodo promo­ veantur in bono; in quo profectu iustitiae, primum est quod homo detestetur peccatores et peccatum. Ideo in isto psalmo ponitur detestatio peccantium ex certa malitia. 52 (n. 68). Ponitur detestatio peccantium ex ignorantia. 53 (n. 28). Oratio ad Deum ut liberet te ab insultibus daemonum. 54 (n. 69). Oratio ad Deum ut liberetur ab insultibus hominum. Vox Christi adversus magnatos Iudaeorum.142 55 (n. 70). Oratio ad Deum ut liberetur a molestiis carnalium desi­ deriorum. 56 (n. 71). Gratias agit deliberationis auxilio contra praedicta tria. 57 (n. 72). Liberatus a Deo inducit alios ad opera iustitiae. 58 (n. 73). Oratio ad Deum ut liberetur ab iis qui iniuste occi­ dere moliuntur et destruantur. Yox Christi ad Patrem de Iudaeis.143 136 uniat] vincat cod. 137 Cf. I. texte probablement corrompu. 133 continens] continuens cod. 139 contemptum] contentum cod. 140 orandum] horendum cod. 141 profectum] perfectum cod. 143 Cf. I, W p b. 143 Cf. I, j h V s .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

36

Analecta liturgica

Ps. 59 (η. 74). Ostendit quod tribulationes huius vitae faciunt tria bona: quod purgant a peccatis, quod inflammant desiderium alterius vitae, et conformant Christo crucifixo; et oratio ad Deum quod praestet auxilium in tribulationibus. 60 (n. 157). Exauditus et liberatus de tribulationibus prorumpit in laudem Dei et gratiarum actiones, quando quis liberatus 144 est de aliquo magno periculo. 61 (n. 75). Postquam homo detestatus est malos et liberatus ab eis, debet se totaliter subicere Deo; et ideo hic hortatur se homo ad Dei sublectionem; et est oratio spiritus caduci ut suspiret ad aeterna. 62 (n. 21). Exponit Deo desiderium suum quod habet de ipso; et est oratio ad Deum cordis inflammantis amore Dei quod Deus illabatur menti eius. 63 (n. 76). Assignat unam rationem quare homo debet subici Deo; consolatur eos et liberat eos ab inimicis; et est oratio ad Deum quod ab inimicis liberet. 64 (n. 79). Assignat aliam rationem quia homo debet subici, quia scilicet consolatur eos et replet bonis; et est oratio ad Deum quod inter tribulationes consoletur eos vel suos. Vox apostolorum de Christo.145 65 (n. 77). Invitat omnes ad laudem Dei qui tot beneficia confert suis, et gratiarum actiones pro beneficiis acceptis; et valet ad im­ petrandum beneficia a Deo. Et ideo debet146 omni die dici cum devotione. 66 (n. 158). Oratio ad Deum quod det hominibus gratiam cognoscen­ di et timendi ipsum. Et continet mysterium sanctissimae Trini­ tatis. 67 (n. 78). Assignat aliam rationem quare homo debet Deo subici, scilicet quia suos 147 exaltat super omnes alios; et est oratio ad Deum quod promoveat ad alta et magna. 68 (n. 80). Enumerat148 pericula et mala quae incurrunt eis 149 qui volunt Deo subici; et est oratio ad Deum quod non repellat eum a gratia sua. Vox Christi in tentatione passionis.150 69 (n. 81). Gratiarum actio ad Deum quod conservet eum in sta­ tu iustitiae et gratiae; et est oratio pro continuo auxilio Dei im­ petrando. 144 in laudem — liberatus] in laudem eius eius et gratiarum actiones quan­ do quis liberabitur cod. 145 Cf. I, i j m. 146 debet] debent cod. 147 suos quia scilicet cod. 148 enumerat + pro cod. 149 eis om. cod. 150 Cf. I, W q f j h m.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Les Tituli Psalm orum , Nouvelles séries

37

70 (η. 82). Docet quod solum de Deo est confitendum et non de meritis nostris praesumendum; et est oratio ad Deum pro continua conservatione usque ad mortem in statu iustitiae. 71 (n. 83). Postquam 151 homo accedit ad Deum et subicit se sibi, debet conari ad opera iustitiae, et ideo in isto psalmo describun­ tur opera iustitiae; et oratio ad Deum ut homo sequatur iustitiam Christi perfecte. 72 (n. 84). Ad operandum iustitiam quod est aemulatio prosperi­ tatis malorum (sic); et est oratio ad Deum quod propter prospe­ ritates huius vitae non impediatur a bonis operibus. 73 (n. 85). Semovetur aliud impedimentum bonorum operum, quod est persecutio malorum; et est oratio ad Deum quod propter ad­ versa huius vitae non impediatur a bonis. 74 (n. 86). Quod propter prospera et adversa non sunt dimittenda bona opera, quia Deus mala punit et bona remunerat; et oratio ad Deum quod prospera respiciat152 et adversa confundat.153 75 (n. 87). Describit opera bona quae facere debet; et est oratio ad Deum quod immittat bonum propositum et det virtutem exsequendi. 76 (n. 88). Manifestat divinum auxilium et fructum quod in bonis operibus consequitur; et est oratio ad Deum quod dirigat eum in bonis operibus et consoletur. 77 (n. 89). Ostendit quomodo illi qui divino auxilio antea ingrati et qui non insistunt bonis operibus privantur divinis.consolatio­ nibus et subiciuntur flagellis; et est oratio ad Deum quod propter vitium ingratitudinis non subtrahat spiritualia beneficia nec immittat flagella. 78 (n. 159). Ostendit quomodo ingrati et iniusti subiciuntur fla­ gellis hominum; et est oratio ad Deum quod a malis retribuat. 79 (n. 90). Ostendit quomodo Deus liberat ab omnibus periculis eos qui insistunt154 bonis operibus; et est oratio ad Deum quod convertat cor a malo et salvet in bono et cito exaudiat. 80 (n. 92). Monet omnes ut confisi de tanto adiutorio Dei non de­ sistant a bonis operibus; et est oratio ad Deum quod nobis det notitiam ad bene operandum et voluntatem.155 81 (n. 93). Homo postquam subicit se Deo totaliter, non solum de­ bet esse perfectus in vita activa sed etiam in contemplativa, in consideratione divinae bonitatis quae communicat se creaturis et spiritualiter homini quantum ad esse gratiae et quantum ad esse gloriae et quantum ad esse naturae; in isto ergo psalmo considera­ tur divina bonitas, quantum ad bona gratiae, in hoc quod deli151 152 153 154 155

Postquam] post cod. respiciat] despiciat cod. confundat] confungat cod. insistunt] insistant cod. voluntatem] voluntate cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Analecta liturgica

38

Ps. 82

83

84

85

86

87

88

89

90 91

92

93

94

berat Ecclesiam a servitute daemonum; et est oratio ad Deum quod liberet te ab oppressione daemonum. (n. 94). Consideratur divina bonitas in hoc quod liberat Eccle­ siam a pressura tyrannorum; et est oratio ad Deum ut liberet te a persecutione hostium. (n. 95). Consideratio divinae bonitatis quod congregat fideles ad divinum ritum et fidem; et est oratio ad Deum quod servet te in fide et caritate et veritate sanctae matris Ecclesiae. (n. 96). Consideratio divinae bonitatis quod fecundat Ecclesiam suam bonis et donis gloriae; et est oratio ad Deum quod infundat tibi gratiam ad faciendum bona opera. (n. 97). Consideratur divina bonitas quod mundat Ecclesiam a sordibus peccatorum; et est oratio ad Deum quod remittat tibi peccata et consoletur te. (n. 98). Consideratio divinae bonitatis quantum ad dona gloriae quae confert electis suis, et in isto psalmo considerantur bona quae habent sancti in patria; et est oratio ad Deum ut faciat te participem bonorum gloriae. (n. 99). Consideratio malorum quae habent illi qui excluduntur a gloria et mittuntur in infernum; et est oratio ad Demn ut li­ beret te a poenis inferni. (n. 100). Consideratio divinae bonitatis quae ex sola misericor­ dia .et non ex meritis dat vitam aeternam; et est oratio ad Deum quod non privet te misericordia sanante. (n. 91). Consideratio divinae bonitatis quae solo amore prae­ destinat ab aeterno illos qui ad gloriam perducuntur; et est oratio ad Deum ut immittat tibi donum vel auxilium gratiae et lucis suae et dirigat ad paenitentiam. (n. 155). Consideratio divinae bonitatis quae excludit a beatis omne malum; et est oratio ad Deum ut non deserat te in tribulationibus. (n. 118). Consideratio divinae bonitatis quantum ad dona vera quae communicat omnibus creaturis; in isto psalmo consideratur Dei virtus in creaturarum magnitudine; et est oratio ad Deum quod non alliciaris pulchritudine 156 creaturae. (n. 19). Consideratur divina sapientia in ordine creaturarum ad invicem et stabilitatem earum; et est oratio ad Deum quod non decipiatur contra nobilitatem creaturae.157 (n. 101). Consideratur divina providentia in ordinatione unius­ cuiusque rei quia omnia videt et providet; et est oratio ad Deum quod non commovearis circa dispositionem creaturarum a Deo. (n. 102). Consideratio divinae bonitatis quantum ad dona natu­ rae quae communicat soli intellectuali creaturae, et communiter

156 pulcritudinem cod. 157 texte corrompu.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Les Tituli Psalm orum , Nouvelles séries

Ps.

95

96

97

98

99

100

101

102 103 104 105

39

omnibus hominibus, et in hoc psalmo quantum ad spiritualem curam quam habet de homine ipsum nutriendo; et est oratio ad Deum quod provideat tibi in tuis necessariis. (n. 103). Consideratur158 divina bonitas circa homines quia de­ putat eos ad sui cultum; et est oratio ad Deum quod concedat tibi perfecte colere159 Deum. (n. 104). Consideratur divina bonitas circa homines quia prae­ parat eis speciale praemium et agitur de iudicio; et est oratio ad Deum quod conferat tibi lumen et laetitiam aeternae gloriae. (n. 106). Consideratio divinae bonitatis quantum ad dona natu­ rae quae communicat spiritualiter fidelibus quia pro eis factus est verus homo; et est oratio ad Deum quod aperiat oculos cordis ad credendum Filio Dei in carne. (n. 107). Consideratur divina bonitas quia specialia praecepta et caerimonia dedit fidelibus; et est oratio ad Deum quod secun­ dum divina instituta 160 in lege naturae vivat. (n. 108). Informat omnes qualiter se debent habere ad Deum ex consideratione 161 ipsorum beneficiorum; et est oratio ad Deum quod tibi concedat et cognoscere servire et laudare creatorem tuum qui creavit, iustificavit et beatificavit te. (n. 109). Docet quid agendum sit ad perfectionem totius iustitiae de qua actum est in ista secunda parte; et e st162 oratio ad Deum ut tibi concedat perfecte declinare a malis et delectabiliter facere bona. (n. 110). Hic tractat de consummatione et perfectione hominis in bono; in isto psalmo confitetur se esse imperfectum; et est oratio ad Deum ut perficiatur; et est quintus psalmus paenitentialis in quo agitur de cautela paenitentium ut vitent163 occasiones peccatorum. (n. 111). Agit gratias quia liberavit eum a peccatis et infundit ei gratiam suam. (n. 112). Gratias agit Deo qui creavit et ordinavit omnes crea­ turas ad servitium hominis. (n. 113). Invitat fideles ad laudandum Deum quia eripuit eos de statu infidelitatis; et incipit ab 164 Abraham. (n. 114). Invitat fideles ad laudandum Deum, quia punit tunc corporaliter iustos u t 185 non damnet eos aeternaliter, ostendens hoc in patribus qui peccaverunt in deserto.

158 consideratur] considerat cod. 159 calere cod. 160 iustituta cod. 161 consideratione] consideratio cod. 162 et est] et et cod. 183 vitent] vident cod. 164 ab] ad cod. 185 ut] et cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

40

Analecta liturgica

Ps. 106 (η. 115). Invitat Meles ad laudandum Deum, quia licet per­ mittat affligi iustos et sanctos suos in ista vita, tamen fmaliter eripit1ββ eos de omnibus tribulationibus suis. 107 (n. 116). Ostendit desiderium suum quod iungatur Christo cru­ cifixo. 108 (n. 117). Imprecatio 1 8 6 1871 8 malorum contra eos cum 168 impe­ diunt,189 a Deo in bono opere. 109 (n. 119). Confessio incarnationis, passionis et resurrectionis Filii Dei quam (sic) proficimus in bono, ut liberemur a malis. Yox Ecclesiae de Christo ad Patrem.170 110 (n. 120). Gratias agit a Deo quod dedit corpus suum in cibum et quod redemit et dedit nobis doctrinam evangelicam. 111 (n. 121). Inducit ad timorem Domini qui est necessarius ad perficiendum opus Dei, et ponit effectus timoris Domini. 112 (n. 122). Inducit ad humilitatem et ponit effectus eius. 113 (n. 123). Inducit ad veram fidem et ponit effectus. 114 (n. 124). Inducit ad altam 171 spem et ponit effectus eius. 115 (n. 125). Gratias agit Deo de beneficiis quae dat servis suis ad perficiendum. 116 (n. 126). Monet omnes tam gentiles quam Iudaeos ad laudem Dei pro eius promissionibus per Christum completis in eis. 117 (n. 29). Invitat ad laudem Dei a quo homo perficitur in virtu­ tibus. 118 (n. 30). In isto psalmo continentur omnia illa in quibus homo sanctus consummatur et perficitur, et est institutor fidelium, paradisus omnium pomorum, apotheca Spiritus sancti; et de­ currit per octo versus, et in istis primis petit quomodo corde ser­ viat Deo suo. 118, 9 (n. 160). Oratio pro observantia mandatorum Dei. 118, 17 (n. 31). Orat pro auxilio gratiae ad servanda mandata. 118, 25 (n. 161). Orat mentem elevari a terrenis ut facilius servet mandata. 118, 33 (n. 32). Orat sibi dari legem novam ut rectus tendat in Deum. 118, 41 (n. 162). Orat pro 172 promisso adventu Filii Dei per quem liberetur; et est oratio ad implorandum gratiam. 118, 49 (n. 33). Orat ut prospere dirigatur ad paenitentiam et pro­ tegatur a molestiis peccantium. 118, 57 (n. 163). Oratio ut non privetur portione sua quae est Deus. 186 eripit] aperit cod. 187 imprecatio] impretatio cod. 188 cum om. cod. 109 cum add. cod. 170 Cf. I, W p q 1. 171 altam] altera cod. 172 pro om. cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

•r^i^r«.^p^Hafe'«ï

Les Tituli Psalm orum , Nouvelles séries

41

Ps. 118, 65 (n. 34). Gratias agit Deo quia punit eum in vita ista, ut non privet portionem suam in alia; et est oratio ad patientiam impetrandam in adversis. 118, 73 (n. 164). Laudat Deum quod fecit eum capacem Dei, scilicet ad imaginem suam; et est oratio ad impetrandum perseve­ rantiam in gratia. 118, 81 (n. 35). Orat pro festino ingressu in aeternam hereditatem; et est oratio quod homo cito liberetur de miseria huius mundi. 118, 89 (n. 165). Orat quod Deus impleat promissiones sanctis factas; et est oratio pro constantia animi contra molestias. 118, 97 (n. 36). Agit gratias Deo quod proficit eum in virtutibus; et est oratio ad impetrandum donum caritatis et scientiae. 118, 105 (n. 166). Inflammatus et illuminatus promittit servare Dei mandata; et est oratio ad impetrandum amorem virtutum. 118, 113 (n. 37). Promittit se detestari malos propter amorem legis Domini; et est oratio ad impetrandum odium vitiorum. 118, 121 (n. 167). Promittit omni sollicitudine studere ad omnem observantiam mandatorum; et est oratio ad impetrandum vir­ tutem discretionis, ut sciat discernere inter bonum et malum. 118, 129 (n. 38). Deplorat casum malorum; et est oratio ad Deum ut non sequatur exempla malorum. 118, 137 (n. 168). Gaudet de vindicta divinae iustitiae contra malos; et est oratio ad Deum quod inflammet bonum zelum suum contra peccatores. 118, 145 (n. 39). Orat ut non valescant in eum perfectiones malo­ rum, et orat pio persecutoribus.173 118, 153 (n. 169). Exponit Deo suam humilitatem et petit exaltari; et est oratio ad impetrandum virtutem humilitatis et pietatis. 118,161 (n. 40). Exponit Deo persecutiones quas passus est et profectum suum in eis; et est oratio ad impetrandam patientiam in174 adversis. 118, 169 (n. 170). Petit consummationem omnium quae in isto psalmo petiit et promittit Deo perpetuam laudem; et est oratio ad impetrandam patientiam in adversis. 119 (n. 127). Yox Christi in passione. Iste dicitur primus psalmus gradualis, quia sunt quidam gradus quibus mens elevatur et ascendit in Deum secundum diversas affectiones de virtute in virtutem. In isto primo psalmo agitur de primo gradu qui est detestatio et taedium presentis vitae; et est oratio ad Deum quod despiciat sibi terrena. 120 (n. 128). In isto psalmo agitur de secundo gradu et est recogni­ tio suae imperfectionis et recursus ad auxilium Dei; et est oratio ad Deum quod dirigat inter pericula huius vitae.

173 persecutoribus] oratus persecutores cod., texte corrompu. 171 iu adversis] in om. cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

42

Analecta liturgica

Ps. 121 (η. 129). Agitur de tertio gradu qui est desiderium aeternorum; et est oratio ad Deum ut inflammet affectum ad desiderium et amorem caelestium. 122 (n. 130). Agitur de quarto gradu qui est despicere carnales consolationes et petere a Deo spirituales; et est oratio ad Deum per consolationem spiritus inter miserias carnis. 123 (n. 131). Agitur de quinto gradu qui est cognoscere a Deo vic­ toriam ab hostibus; et est oratio pro victoria in tentationibus. 124 (n. 132). Agitur de sexto gradu qui est totam fiduciam suam ponere in Deum et non praesumere de se; et est oratio quod non frangatur in tribulationibus. 125 (n. 133). Agitur de septimo gradu qui est voluntariam patien­ tiam habere in adversitatibus pro Christo; et est oratio ut non frangatur in tribulationibus. 126 (n. 134). Agitur de octavo gradu qui est desiderium dissolvi et esse cum Christo; et est oratio ut post mortem det cito vitam aeternam. 127 (n. 135). Agitur de nono gradu qui est timore175 Domini abstinere a malis; et est oratio quod tibi concedat vivere iuste ad proxi­ mum tuum. 128 (n. 136). Agitur de decimo gradu qui est non turbari molestiis proximorum; et est oratio ut Deus destruat adversarios. 129 (n. 137). Agitur de undecimo gradu qui est recognitio peccato­ rum; et est oratio pro venia et indulgentia peccatorum; et est sextus psalmus paenitentialis in quo petit sibi remitti peccata in quibus 176 post paenitentiam prolapsus est. 130 (n. 138). Agitur de duodecimo gradu qui est perfecta humilitas; et est oratio petens a Deo cor contritum et humiliatum. 131 (n. 139). Agitur de tertio decimo gradu qui est expectare a Deo suam excellentiam; et est oratio ad Deum quod exaltet te in donis gratiae et gloriae. 132 (n. 140). Agitur de quarto decimo gradu qui est diligere proxi­ mum sicut seipsum; et est oratio ut inflammet cor tuum in amo­ rem pro Christo. 133 (n. 156). Agitur de quinto decimo gradu qui est die ac nocte divinis laudibus mancipari; et est oratio ad Deum quod soli Deo vacet et in solo Deo delectetur. 134 (n. 141). Postquam homo habet177 mentem ascendit in Deum commendat eius potentiam et despicit idola; et est oratio ad Deum quod perseveret fugatis erroribus. 135 (n. 142). Commendat Dei beneficia circa salutem hominis; et est oratio ad Deum quod liberet hominem a periculis peccatorum. 175 timore] timor cod. 178 in quibus] in qua cod. 177 texte corrompu.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Les Tituli Psalm orum , Nouvelles séries

43

Ps. 136 (n. 143). Commendat divinam dulcedinem cui omnia compa­ rata 178 videntur amara; et est oratio ad Deum quod dulcoret animam tuam spirituali laetitia. 137 (n. 144). Laudat divinam magnificentiam quam super omnia exaltatur; et est oratio ad Deum quod sua providentia perducat eum ad ipsum, i.e. ad Deum. 138 (n. 145). Laudat divinam sapientiam qua omnia cognoscit et scrutatur; et est oratio ad Deum quod imperfecta nostra quae videt indulgeat et dirigat ad 179 vitam aeternam. 139 (n. 146). Commendat divinam virtutem qua liberat suos a malis hominibus; et est oratio ad Deum quod liberet a tentationibus daemonum. 140 (n. 147). Commendat divinam virtutem qua liberat suos a malis hominibus; et est oratio ad Deum quod liberet eum a pravis peccatoris suggestionibus. 141 (n. 148). Commendat Dei virtutem qua liberat suos a laqueis daemonum; et est oratio ad Deum quod te liberet a tentationibus daemonum. 142 (n. 105). Commendat divinam misericordiam quia non ex me­ ritis nostris dat nobis vitam aeternam; et est imus psalmus paenitentialis in quo orant180 paenitentes pro fine paenitentiae quae est vita aeterna. 143 (n. 149). Gratias agit Deo quod superatis vitiis et hostibus solus Dominus est Deus eius; et est oratio ad Deum quod victis hostibus et spretis terrenis soli Deo inhaereat. 144 (n. 150). Laudat Deum de spirituali gubernatione et protec­ tione sanctorum; et est oratio ad Deum quod provideat sibi in necessariis ad vitam. 145 (n. 151). Laudat Deum quod excludit omnes affectus; et est oratio ad Deum quod provideat sibi quod defectus removeat corporales et spirituales. 146 (n. 152). Laudat Deum quod sanat infirmitates sanctorum; et est oratio ad Deum quod liberet eum qua quisque laborat. 147 (n. 153). Invitat Ecclesiam ad laudem D e i181 pro beneficiis collatis et enumerat illa. 148 (n. 22). Invitat omnes creaturas ad laudem Dei pro beneficiis unicuique collatis et enumerat illa beneficia. 149 (n. 171). Invitat ad laudem Dei omnes fideles pro beneficiis collatis et enumerat illa beneficia. 150 (n. 172). Exprimit modum quomodo laudatus sit Deus et a quibus, quia ab omni spiritu laudatur. 178 comparata] comperata cod. 178 ad vitam] ad om. cod. 180 orant] siat cod.

181 Dei] -f* quod cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

44

Analecta liturgica

E . F R A G M E N T S E T S É R IE S IN C O M P L È T E S

Dans mon précédent volume sur les titres des psaumes, j ’avais écarté systématiquement les fragments de séries: il n’est pas question de faire maintenant l’inventaire de tous ceux qui peuvent se trouver à la Vaticane; j ’indique seulement quelques manuscrits où l’on en rencontre. C’est tout d’abord le ms. Palatin lat. 67, Libellus Precum du v m e siècle, qui contient quinze psaumes avec des titres, soit bibli­ ques, soit chrétiens. Il ne semble pas possible de dire si ces derniers se rattachent à une des séries connues.182 C’est surtout dans les psautiers glosés que l ’on trouve des traces de titres de psaumes. Le ms. P 13 de VArchivio 8. Pietro, du x n e siècle,183 avec des postilles de saint Augustin et de Cassiodore, com­ mence l’explication des psaumes par des sentences qui rappellent les titres chrétiens, par exemple: Ps. 15, Christus secundum hominem hic loquitur de quo titulus regalis in passione eminet·, ps. 16, Oratio personae Domini cum venerit adiuncta Ecclesia quae corpus eius est·, ps. 17, In persona iustorum ante adventum Christi·, ps. 18, Apostoli exponunt gloriam Christi·, ps. 19, Christus vel Eccle­ sia·, ps. 27, Oratio tempore passionis·, ps. 28, Per perfectionem Ecclesiae in hoc saeculo vincere diabolum. Le ms. Vatican lat. 86, du x n e siècle, psautier gallican avec la glose ordinaire,184 procède de façon analogue. En voici des exemples (les ps. 15 et 16 commencent comme le manuscrit précédent): Ps. 17, Hic Christus et Ecclesia, i.e. totus Christus·, ps. 18, De primo adventu·, ps. 19, Propheta convertit se ad Christum·, ps. 20, Psalmus de duabus naturis in Christo; ps. 22, Ecclesia loquitur Christo; ps. 23, De clarificatione Domini et restauratione hominis. Le ms. Vatican lat. 87, du x n e siècle,185 est fort semblable au précédent et plusieurs de ses gloses sont identiques. Quant au ms. Vatican lat. 88, du x n e siècle, et contenant, lui aussi, la glose ordinaire, il se présente de façon différente: au lieu d’une glose partant d’un titre chrétien, c’est un recueil de commen­ taires et d’explications, qui utilisent parfois un titre chrétien. 182 On trouvera le texte de ces titres an ch. IV, p. 127 s. 183 Salmon I, n. 5. 184 Salmon I, n. 59. 185 Salmon I, n. 60.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Les Tituli Psalm orum , Nouvelles séries

45

Les mss. Chigi A V I 167, du x n e-x in e s.,186 Palatin lat. 66, du x n e-x m e s .,187 et Urbinas lat. 543, du x n e-x m e s .,188 reprennent le même procédé que celui du ms. E 13 de VArchìvio S. Pietro et des mss. 86 et 87 du Vatican latin. Quant au ms. Chigi A V I I I 230, du x n e-x m e s.,189 psautier glosé également, il a bien une série de titres chrétiens, mais seulement pour les psaumes 3 à 35, 37, 40, 45 et 58, et ce ne sont que des titres schématiques comme: Vox capitis, Vox prophetae, Vox fidelis animae... Le ms. 322 du fonds latin de la Beine, du x iie s., contient un Breviarium s. J evonimi prb. in psalterio pour les soixante et onze premiers psaumes,190 avec un titre pour un certain nombre d’entre eux; ce sont les suivants jusqu’au ps. 32: Ps.

4. Psalmus David, laus Christi. 5. De Ecclesia quae in fine et consummatione mundi hereditatem consecutura est, universis nationibus Christo credentibus psalmus iste contexitur. 10. Vox Ecclesiae contra hereticos, sive vox Christi contra daemones. 11. Iste psalmus in passione Christi. 12. Yocem continet animae fidelis. 16. Psalmus orationem continet personae dominicae cum coniuncto sibi corpore quod est Ecclesia eius. 17. Totus hic psalmus sub persona David ad Christum pertinet. 18. Psalmus vocem continet prophetae de Christo loquentis. Iste psalmus in persona Christi cantatur per prophetam in persona Ecclesiae. 19. Istum psalmum propheta in persona Ecclesiae cantat de Christo; providebat propheta Christum ad redemptionem nostram venire. 22. Psalmus vocem continet Ecclesiae collaudantis Christum. 23. Yocem continet interdum prophetae de Ecclesia loquentis. 24. Psalmus mediatoris nostri missam ad patrem continet vocem, interdum habet Ecclesiae supplicantis clamorem. 25. Psalmus in Christo homine perfectae Ecclesiae continet vocem. 27. Psalmus vocem habet ipsius mediatoris in passionis conflictu loquentis ad Patrem.

186 187 188 189 190

Salmon I, n. 14. Salmon I, n. 37. S almon I, n. 53. S almon I, n. 15. W ilm art , Codices Beginenses II p. 222, fi. l v-69. Dans un prologue,

l’auteur de ce commentaire parle ainsi des titres qu’il donne aux psaumes: ... ita uniuscuiusque psalmi intellectus per elavem, hoc est per titulum intelligitur in cuius persona cantatur. Aut in persona Christi, aut in persona ecclesiae, aut in persona prophetae.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Analecta liturgica

46

Ps. 30. Psalmus ipsius mediatoris in initio continet vocem, deinde re­ dempti eius sanguine populi gratias agentis, et ipsius interponitur persona prophetae; ait ergo redemptor ad Patrem. 32. Psalmus vocem continet prophetae ad Deum orantis pro populo atque monentis iustos in quem debeant exultare. En dehors de quelques réminiscences, ces titres ne doivent rien aux anciennes séries. Deux manuscrits du x v e siècle présentent des fragments ou des restes de séries disparues. C’est tout d’abord le ms. Ottobon. lot. 255, psautier-livre d’heures,191 qui contient des indications sur les psau­ mes que l’on peut appliquer à la Passion. Le ms. 120 de VArchivio de Ste-Marie-Majeure, de 1478, est un psautier, qui indique des titres pour les psaumes des vêpres du di­ manche et de quelques-uns des psaumes qui viennent à la suite: au ps. 109, Confessio passionis et resurrectionis Filii Dei per quam perficimur in bono et liberamur a malo-, au ps. I l i , Inducit nos ad timorem Domini qui est necessarius ad perficiendum et ponit effectus timoris Dei... Ce sont des extraits de la série du ms. Barberini lot. 482, édité plus haut, avec quelques variantes. Ces quelques exemples, qu’il serait sans doute possible de mul­ tiplier en faisant des recherches dans les dépôts de manuscrits, permettent de voir que ces titres chrétiens étaient des textes encore vivants pendant tout le moyen âge et comment on a cherché à adapter les anciennes séries de l’âge patristique. Il ressort aussi, non moins clairement, de cette documentation, que l’on composa, dans les mêmes perspectives, d’autres titres au x v e siècle pour répondre aux idées nouvelles, répandues par les courants de la spiritualité « mo­ derne ». 191 S almon I, n. 20.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

II BÉNÉDICTIONS D E L ’OFFICE DES M ATINES NOUVELLES SÉRIES

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Le cardinal Tommasi a édité un groupe de six benedictiones post absolutos psalmos (nos absolutions) et de trente-quatre benedictiones ad lectiones, mais il n’a pas indiqué ses sources, non plus que son éditeur Vezzosi.12Les manuscrits dont ces bénédictions ont été tirées ne devaient pas être très anciens, car ce sont en grande partie celles du bréviaire de s. Pie V . Dom Baümer en a signalé d’autres, d’après des manuscrits de Bruxelles, d’Einsiedeln et de la Bibliothèque Nationale de Borne.8 C’est à dom W ilm art qu’il revient d’avoir attiré l’attention sur ces textes, nombreux dans les anciens livres liturgiques et qui, pour être des formules très modestes de prière liturgique, n’en contiennent pas moins souvent de magnifiques élé­ vations de l’âme vers Dieu. Il étudia spécialement le ms. Sessorianus 96 de la Biblioteca Nazionale de Borne, qui provient de l’ab­ baye de Nonantola et contient, en plusieurs séries, du ix e au x ie siècle, cent soixante-quatorze bénédictions de l ’office.3 La publi­ cation de cet important recueil, suivi d’une table alphabétique des formules, incita plusieurs auteurs à faire connaître quelques nou­ velles séries.4* J’ai trouvé à la Bibliothèque Vaticane un nombre assez considérable de ces bénédictions, sans pourtant avoir fait un dépouillement systématique de tous les livres pouvant en contenir. Je donnerai tout d’abord quelques séries plus anciennes, du x ie au x m e siècle, dont j ’édite le texte intégral, sauf de la dernière,

1 Gr. M. T h o m asii , Opera omnia, éd. Vezzosi, Rome 1747, t. II, p. 573. 2 S. B a ü m er , Histoire du Bréviaire, trad. Biron, Paris 1905, p. 269. 3 A. W ilm art , Séries de bénédictions pour l'office dans un recueil de No· nantola, dans Eph. Liturg. 45 (1931) 354. 4 J. L eclercq , One série de bénédictions pour les lectures de l'office, ms. Paris, B.N. 2787, dans Eph. Liturg. 59 (1945) 318; id. Bénédictions pour les lectures de l'office de Noël (Miscel. G. Mercati, II, St. e T. 122) Città del Vaticano 1946, p. 477; id., Manuscrits cisterciens dans des bibliothèques d'Italie, dans Analecta S. Ordinis Oisterciensis, V (1949) 102; id., Textes cisterciens dans des bibliothèques d'Allemagne, dans Anal. S. Ord. Gisterc. V II (1951) 47; id., Textes cisterciens à la bibliothèque de Colmar, dans Anal. S. Ord. Gisterc. X (1954) 313; id., Bénédictions de l’office dans un manuscrit de Pistoie, dans Sacris Erudiri V i l i (1956) 143; A. Ol iv a r , Les benedictiones lectionum officii d'après les docu­ ments de Montserrat aux environs de 1500, dans Eph. Liturg. 63 (1949) 42; id., Las benediciones de las lecciones nocturnales segûn un breviario manuscrite de Gerona, dans Hispania Sacra 14 (1961) 453. i

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

50

Analecta liturgica

dont je reproduirai seulement la première partie. Viendront ensuite des séries modernes, d’abord dans des livres monastiques, puis dans des lirres séculiers. Je signalerai enfin rapidement les manuscrits qui renferment les bénédictions ajoutées au Bréviaire de la Ourie et qui figurent dans les livres franciscains, à partir de 1224-1227.® Je ne m ’occupe pas ici de la forme littéraire de ces textes et je né­ glige les signes d’interponctuation des copistes.

A . SÉR IES AN CIEN N ES Le ms. Chigi C V I 177, du x ie-x n e siècle, provient de l’abbaye de Farfa: c’est un psautier-hymnaire-collectaire, sorte de bréviaire primitif auquel on donne d’ailleurs habituellement cette dénomi­ nation.® Il contient, aux f. 10-11, la série suivante de bénédictions pour les leçons des matines du dimanche: I noci. Auxilietur nobis Dominus et benedicat nos. Benedictione perpetua benedicat nos Pater. Caeli terraeque creator nos benedicere dignetur. De caeli arce veniat super nos Dei benedictio. I I noct. Aeterni Patri [s] Filius nos benedicere dignetur. Fons et origo bonitatis nos ad vitam aeternam perducat. Gaudia supernae pacis concedat nobis Dominus omnipotens. Iesu Christi dextera nos protegat semper. I l l noct. Evangelica doctrina repleat mentis nostrae archana. Omnipotens Dei dextera benedicat nos in aeterna saecula. Faciat nos Dominus terrena despicere et amare caelestia. Caritatis atque pacis nos amator protegat. Le ms. Vatican lot. 8552, du x ie-x n e s., provenant de l’abbaye de Malmédy et contenant les œuvres de Flavius Josèphe, a, au folio 204v, une série continue de bénédictions de l’office: 6 7 6 G. A b a t e , Il 'primitivo breviario Francescano, Assise, Bibi. Mun. ms. 694, dans Miscellanea Francescana 60 (1960) 119. 6 P . S a l m o n , L ’office divin au moyen âge. Histoire de la formation du bré­ viaire du I X e au X V I e, P a r i s 1967, 104 s .; S a l m o n , I p . 149. 7 E l l e s o n t d é j à é t é é d i t é e s p a r J. S t i e n n o n , Le scriptorium et le domaine de l’abbaye de Malmédy du X e au début du X I I I e s., d’après les manuscrits de la

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Bénédictions de l’office des m atines, nouvelles séries

51

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Dignetur Verbum benedicere nos caro factum. Nos relevet precibus iudex quos mactat iniquus. Nos incarnati benedicat gloria Verbi. Orent pro nobis feritas quos mactat Herodis (sic). Verbum quod caro fit nobis vigilantibus adsit. Beddant nos matri materna per ubera fusi. Dignetur nobis Verbum benedicere Patris. Quem virgo generat nos propicius benedicat. Nos evangelica benedicat gloria Verbi. Qui regit Israel benedicat pignora Bachel. Pignora Bacbelis dent vitae pignora nobis. 12 A Domino Sabaoth veniat benedictio Iacob.

Le ms. Vatican lat. 4928, déjà signalé par dom W ilm art,8 du x ie-x n e s., est un ordinaire-psautier-hymnaire-collectaire du mo­ nastère de Sainte-Sophie de Bénévent; il contient, au fol. 294v, la série suivante: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Auxilietur nobis Dominus et benedicat nos. Alma redemptoris benedicat dextera nobis. Benedictione perpetua benedicat nos Pater aeternus. Benedicat nos ubique Christus Dei Pilius. Benignus Spiritus sanctus nostros dirigat actus. Caelitus adveniat nobis benedictio Christi. Caelorum rex et Dominus nos benedicat. Dextera divina nos protegat et benedicat. Deus Dei Pilius sit nobis propitius. Divinum auxilium maneat semper nobiscum. De supernis caelorum benedicat nos rex angelorum.. Aeterni Patris Pilius nos benedicere digneris. Paciat nos Dominus regni sui esse participes. Gratia sancti Spiritus corda nostra illuminet. In unitate sancti Spiritus benedicat nos Pater et Pilius. Lumine suo sancto clarificet nos omnipotens Dominus. Omnipotens Dominus sua dextera nos benedicat.

On remarque que trois de ces bénédictions se trouvent déjà dans le « bréviaire » de Parfa.

Bibliothèque Vaticane, dans Bulletin de l'Institut Historique Belge de Home 26 (1950-51) 8; je reproduis le texte d’après le manuscrit lui-même. 8 A. W i l m a r t , Séries de bénédictions pour l’o'ffiee dans un recueil de Nonantola, dans Eph. Liturg. 45 (1931) 355, n. 5; mon savant confrère attribuait ce psautier au Mont-Cassin, je m’en suis tenu à la note inscrite an fol. I du ms. Vatic, lat. 4928, cf. S a l m o n I, n. 160.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Analecta liturgica

52

Le ms. Ottoboniani lot. 498, du x n e siècle, est ime Concordia evangelistarum faite par Zacharìas Chrysopolitanus, écolâtre de Besançon, avant de devenir prémontré à Laon (1157); des rubriques liturgiques en font un véritable leetionnaire de l’office.9 Il y a été ajouté, d’une main contemporaine sur un feuillet de garde, de di­ mensions différentes, numéroté 126, plusieurs séries de bénédictions: groupées par neuf, sauf les quatre dernières, elles révèlent l’usage d’une église séculière. De adventu Domini 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Omnipotens omnem veniens illuminet orbem. Summa per adventum capiat nos doxa supernum. Largitio vitae veniens nos salvet ubique. Nos veniens Verbum relevet super astra supernum. Luminis adventus sit nostri gloria sensus. Nos redimat Ver[b]i salvatio missa superni. Adveniens cunctum salvet benedictio mundum. Dextera nos Christi benedicat ab aethere missi. Gloria sit mentis pia Christi laus venientis. De Natale Domini

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Omnibus ornatus tribuat de virgine natus. Natus salvatio sit nostri semper amator. Per Dominum natum fugiat ple semper in praeceptis tuis vigilem E; vigilem] ambulem C; vigilem + Domine E; semper + hereditatem tuam Domine mihi atque tuis omnibus filiis propitius impertire desiderium meum in bonum quaeso adimple ut in portis tuis non confundar C.

127. Beati sunt omnes qui timent te et qui ambulant in viis tuis bene sit illis; pax semper super Israel et super omnes quaerentes misericor­ diam tuam. timent te + Christe E; sit illis + sicut oliva in circuitu pullulans sic nos ad mensam tuam ordina Domine C; pax semper super Israel] pax ergo tua sit super nos E; quarentes] quaerentium V.

128. A iuventute mea me expugnant inimici mei, prolongetur iniquitas eorum ne possint insidiando nocere mihi; benedictio, salus et defensio tua super me sit semper et in omnes qui diligunt te rex Israel. iniquitas] iniquitates V; ne possint] nec possint C; insidiando] insidiantes C; ~ sit super me E; sit om. V; semper om. E; in omnes] super omnes E; te + Deus V; rex Israel] Deus noster E.

129. De profundis clamo ad te exaudi me et intende voci deprecatio­ nis meae; misericordia tua magna et redemptio copiosa nimis. ad te + Domine E; exaudi me — meae] Domine exaudi vocem meam fiant aures tuae intendentes in orationem servi tui quia E; deprecationis meae + nam si iniquitates observaveris Domine Domine quis sustinebit, sustineo te Domine, propitius esto iniquitatibus meis, apud te enim misericordia est et copiosa... (C deest usque ad ps. 140 6); magna + est E.

130. Domine non exaltetur cor meum in superbia vel elatione sed humiliter sentiam quaerendo et inveniendo misericordiam tuam, clemen­ tissime Pater, in te spero in quo sperat Israel, et cunctus catholicus ordo; pax semper super Israel Deus. pax] praem. sitque V; sit super nos E.

semper om. Y;

semper super Israel] ergo tua

131. Sed et sacerdotes tui induantur iustitia et sancti tui exul­ tent, super me quoque servum tuum refloreat pietas et santificatio tua Christe. Sed et sacerdotes] sed et om. E; iustitia] iustitiam V; refloreat] et floreat V, effloreat E.

132. Et sicut unguentum in capite quod descendit in barbam barbam Aaron atque in ora vestimenti eius vel sicut ros Ilermon qui descendit in

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

116

A n a l e c t a li t u r g i c a

montem Sion, sic descendat super me et super cunctam plebem catholicam salus et benedictio tua. et sicut] et OTO. R; barbam2 om. V; om. R; benedictio tua + Christe R.

ros + et V; qui] quod R; montem

133. Diebus et noctibus tibi serviam et ad benedicendum tibi manus valeam extendere meas, Deus Israel; tu es semper benedictus qui fe­ cisti caelum et terram. tibi serviam] tibi om. V; tu es semper — terram om. V.

134. Tu semper pius semper bonus et suavis, et tu laudabilis ac ma­ gnus prae omnibus diis; nomen tuum in aeternum et memoriale tuum in generatione et generatione. V;

Tu semper pius] tu semper benedictus qui fecisti caelum et terram praem. et suavis om. R; tu laudabilis] tu om. R; et generatione om. VR.

135. Te confiteor et in te confido et te confitentur omnes nationes terrae quoniam bonus es tu et in aeternum misericordia tua magna nimis, qui fecisti mirabiles res solem, lunam, stellas, caelum, terram mareque, miserere mei, et qui das escam omni carni memor esto humilitatis meae; confitemur te Deum caeli et Dominum dominorum, quoniam bonus, quo­ niam in aeternum misericordia tua. es tu et] et om. V; mareque + Domine R; mei et] et om. V; confiteor R.

confitemur]

136. Tibi resonent organa nostra, tibi cantemus hymnum novum et in te iubilemus omnes voces cantionum. resonent organa] sonet orga V;

iubilemus] iubilemur Y.

137. Confiteor te in toto corde meo quoniam audisti verba oris mei: in conspectu angelorum psallam tibi et confitear nomini tuo, Altissime; in quacumque die invocavero te exaudi me et multiplica in anima mea virtutem; extende manum tuam et salvum me faciat dextera tua, opera manuum tuarum ne despicias Deus. audisti] exaudisti V; confitear] confitebor V, confiteor R; Altissime] Altis­ simo R; virtutem + tuam V; faciat] fac V, faciet R; dextera tua om. V.

138. Tu probas renes et corda, et intelligis cogitationes a longe no­ vissima et antiqua; tu formasti me et posuisti super me manum tuam, proba me et scito cor meum, tu enim scis vias meas et tu intelligis cogita­ tiones meas a longe. Tu probas — corda om. V; et] tu V, + tu R; intelligis + omnes R; for­ masti me] me om. V.

139. Tu me eripe ab hominibus malis Deus et a viribus iniquis libera me, Domine; Deus meus es tu, exaudi vocem deprecationis meae. hominibus] omnibus VR; viribus iniquis] viro iniquo V.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P s a u t ie r s a b ré g é s d u m o y e n â g e

117

140. Intende voci meae dum clamavero ad te exaudi me et mi­ serere mei: pone ori meo custodiam et ostium circumstantiae labiis meis, non declines cor meum in verba malitiae nec oleum peccatoris impinguet caput meum; custodi me a laqueis et a scandalis operantium iniquitatem. (Adest C) oleum peccatoris] oleo peccatoris non C; verba] verbo R; caput meum + oratio mea ad te ut incensum ascendat atque semper in tuo con­ spectu dirigatur C.

341. Ad te vox mea clamat, in conspectu tuo effundo orationem meam et tribulationem meam tibi pronuntio: tu es Deus meus, spes mea et portio mea in terra viventium; intende deprecationi meae et a perse­ quentibus me libera me, educ de carcere animam meam et confitear no­ mini tuo magno. et tribulationem meam om. Y R; tibi] ante ipsum C; deprecationi meae] ad deprecationem meam R; et confitear] et confitebor V, ut confitear R.

142. Exaudi orationem meam et auribus percipe obsecrationem meam, ne intres in iudicium cum servo tuo Domine et animam pauperis tui ne obliviscaris in finem; anxiatus est spiritus meus, turbatum est cor meum, ad te expando manus meas, exaudi me et non avertas faciem tuam a me; demonstra mihi viam in qua ambulem et doce me facere voluntatem tuam quia Deus meus es tu; Domine spiritus tuus bonus deducat me in viam rectam; vivifica me et de tribulatione erue animam meam quoniam ego servus tuus sum. et auribus] et om. R; obsecrationem] orationem C; ne intres] et non intres R; iudicium] iudicio CVR; Domine om. C; et animam] atque animam R; pau­ peris] servi V; turbatum] turbatus V; bonus om. VR; deducat] deducet C; erue] eripe C; ego om. C.

143. Misericordia mea et refugium meum et susceptor meus, libera­ tor meus et protector meus tu es Deus meus; emitte manum tuam et de persequentibus libera animam meam. liberator meus et protector meus om. C; emitte] mitte Y; animam meam + tu es rex meus et Deus meus, canticum novum tibi cantabo de manu filio­ rum alienorum libera me, beatus namque es tu et beatus qui tuus est populus, miserere mei et omnibus qui confidunt in te C.

144. Tu es Deus meus rex meus, te benedico et per singulos dies lau­ dabo nomen tuum in saeculum saeculi; magnus es tu et magnitudinis tuae non est finis, miserator et misericors, suavis universis et mirabilis nimis, confiteantur te omnia opera tua et sancti tui benedicent tibi, glo­ riam regni tui dicent et potentiam tuam loquentur, quoniam regnum tuum regnum omnium saeculorum et dominatio tua in omni generatione. Oculi omnium in te sperant et tu das illis escam atque omne animal re­ ples benedictione. Prope es tu omnibus invocantibus te in veritate et tu custodis omnes diligentes te. Laudationem tuam Domine loquor, laudo, adoro, magnifico et confiteor semper et benedico nomen sanctum tuum in aeternum et in saeculum saeculi.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

118

A n a l e c t a li t u r g i c a

Tu es Deus meus rex meus om. C; Deus meus om. Y; rex meus] meus om. E; laudabo + Domine C; laudabo] laudo E; saeculi om. C; misericors + Dominus E; suavis + et V, + in C; miserabilis] mirabilis CVE; omnia opera] omnia om. C; benedicent] benedicant C; regnum 2 + est C; generatione + et generationem E, et progenie V; sperant + Domine V; benedictione] bene­ dictionem E; es tu] esto C, est V; tu om. CV; laudationem] laudem C; D o­ mine om. C; et confiteor] ut confiteor E; benedico] omnes benedicit V; ~ tuum sanctum E; et in saeculum saeculi om. C.

145. Tu custodis veritatem in saeculum, facis iudicium iniuriam pa­ tientibus et das escam esurientibus, illuminas caecos, erigis elisos, diligis instos, advenas custodis et viduas suscipis viasque peccatorum disperdis; te magnifico et te in vita mea laudabo, quamdiu fuero; tu regnas in sae­ culum et regnum tuum in generatione et generatione. in saeculum om. VE; ~ et esurientibus das escam VE; illuminas] illu­ mina V; diligis] dirigis V; advenas] advenam CV; custodis] custodi V; vi­ duas] viduam C; suscipis] suscipe V; viasque] vias quoque V; disperdis] disperde V; fuero] ero V; tu regnas] praem. quia E; et generatione] et ge­ nerationem E; et generatione om. C.

146. Tu sanas contritos corde et alligas contritiones eorum, magna virtus tua et sapientiae tuae non est numerus; suscipis mansuetos et humilias peccatores usque ad terram, beneplacitum sit mihi cum omnibus timentibus te et cum eis qui sperant in misericordia tua, Deus. Tu sanas] Deo nostro decet laus et psalmus quoniam bonus est, tu Domine aedificas Ierusalem praem. C; Tu] qui E; alligas] alliga C; magna + est E; tua] mea E; sapientiae tuae] tuae om. C; suscipis] praem. quia B; benepla­ citum] beneplacitus C; sit] sis CE; cum eis] cum omnibus V.

147. Laudat te Ierusalem et benedicit Sion, das nivem ut lanam et nebulam spargis ut cinerem; confortas seras portarum Ierusalem atque Sion et benedicis omnes qui sperant in misericordia tua Deus. das] qui das E; spargis] spargit V; cinerem + qui E ; cinerem + tu qui habes pacem et per quem est summa pax da nobis eam et sana nos adipe tuo C; portarum + tuarum C; Sion + omnes actiones regis Domine C; et benedicis] benedic CE; Deus] Domine E, om. C.

148. Laudant te Dominum Deum caeli caelorum regem in excelsis, te laudant angeli et omnes virtutes, sol et luna, stellae caeli lucidae, re­ ges terrae et omnes populi, iuvenes et virgines, seniores et iuniores, mon­ tes et colles, cedri et ligna, bestiae ac serpentes et volucres pennatae, dracones et omnes abyssi laudant nomen tuum Deus. Laudant te] laudate C, te om. E; caeli] et caeli CE; regem om. C; et iuniores] ut iuniores E; et colles] et om. E; cedri om. E; ~ pennatae volucres C.

149. Laus tua etenim in ecclesia sanctorum, in te exultant sancti et laetantur in gloria, beneplacitum est tibi in sanctis tuis et in omni creatura tua fortis Israel.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P s a u t ie r s a b ré g é s d u m o y e n â g e

119

~ etenim tua CVR; exultant] exultent C; est tibi] sit tibi C; in sanotis — creatura tua] in omnibus populis tuis, et in Sion mansueti exultent, in gloria namque tua atque in caelestis regni cubilibus sancti tui exultant, cum quibus etiam omnes qui tibi cantant gaudere fac Domine C; fortis Israel] dominatio tua Y.

150. In omni etenim loco dominationes tuae, te benedico, te glorifico, te adoro et cum omnibus qui in lege tua meditantur die ac nocte adhaerere et sociari delector atque desidero et te laudo in terris quem omnis spiritus in excelsis laudat Dominum de caelis. Tibi laus, tibi honor, tibi gloria Deo Patri et Filio et Spiritui Sancto qui sine fine regnas in saecula saecu­ lorum. Arnen. In omni — tuae om. V; In omni] in firmamento tuae virtutis laudent te omnes sancti tui Domine, in potentatibus et magnitudinibus, in tubae sono et organo cordis, in psalterio et cithara, et omni musicorum sono, similiter lau­ dant quem et nos laudamus et sociari desideramus praem. C; etenim] etiam C; dominationes] dominationis C; cum omnibus] cum omnes V; adhaerere] adhae­ reri C; adhaerere et] et om. Y; sociari] sociare R; delector] delecto V; desi­ dero + atque concupisco V; in terris om. VR; < —· laudat in excelsis C; laudat Dominus de caelis om. C; regnas] regnans V.

Prudence s’est servi, pour la rédaction de ses Flores psalmorum, du psautier Gallican, ce qui n’a rien d’étonnant, étant donné ses relations avec la cour impériale, où il remplit les fonctions de chapelain sous Louis le Débonnaire (814-840); de plus il mourut seulement en 861, alors que le psautier Gallican était largement répandu au nord des Alpes. Mais on ne peut guère dire qu’il en a suivi le texte: il s’en est plutôt inspiré de façon assez libre dans la com­ position de ses formules de prières. On n’ y retrouve presque pas de traces des parties historiques ou prophétiques, encore moins des malédictions contre les impies; les psaumes messianiques ou du règne de Iahvé ne semblent pas non plus l’avoir beaucoup frappé. Ces Flores sont surtout un recueil d’expressions de confiance en Dieu et d’actions de grâces sous forme individuelle. On croirait se trouver devant une sorte d’anticipation des prières du type de la devotio moderna. Ces textes mériteraient une analyse détaillée pour en dégager les prin­ cipes de sélection du texte biblique. Par ailleurs les nombreuses additions du ms. Chigi C VI 173 devraient être étudiées avec l’ensemble de la tradition manuscrite; elles permettraient de voir s’il ne s’agit pas d’une recension particulière du texte de Prudence.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IV L IB E L L I PRECUM DU V IIIe AU X I I e SIECLE

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S IG L E S

D ES

M A N U S C R IT S

Arnolfo = Londres, ms. Egerton 3763, s. xn, Livret d’Arnolfo II (Ernulphe); éd. H. T urner, The Prayer-Book of Archbishop Arnulph I I of Milan, Rev. Bèn. 70 (1960) 360. B = Vatican, Barberini lat. ms. 497, s. xi, Italie, proche de la zone bénéventaine. Book of Cerne = Cambridge Univers., ms. Ll. 1.10, s. IX in., éd. A. B. K uypers, The Prayer Book of Aedelvald the Bishop commonly called The Book of Cerne, Cambridge 1902. Book of Cerne, Appendice = Londres, ms. Royal 2 A X X , s. vm 2, éd. A. B. K uypers , The Book of Cerne, p. 199-225. C = Vatican, Chigi ms. C V I 173, s. xi et xne s., provient de Rome. De Psalmorum usu — Paris, B.N. ms. lat. 1153, s. xx, provient de StDenis; éd. A. D uchesne, Alcuini Opera 1777 (P.L. 101, 465-508). Escoriai = Bibi, de l’Escorial, ms. L III 8, s. ix (856-860), provient de la région de Seniis. Barley 7653 = Londres, ms. Harley 7653, s. vm -ix, 7 folios; éd. W . de Gray B irch , An ancient Manuscript of the eight or ninth Century, Londres 1889, Appendice B, p. 87-97; P. E. W arren , Antiphonary of Bangor, Londres 1895, II, p. 84; L owe, C.L.A. II, 204. Irish Liber Hymnorum — Dublin, Trinity College, ms. E. 4.2, s. xi; éd. J. H. B ernard-R. A tkinson, The Irish Liber Hymnorum (H.B.S. X III-X IV ), 1897. Livret de Charles le Chauve — Munich, Schatzkammer, s. ix (858), provient de Erauenmünster (p. Zurich); éd. Eelicianus, Ingolstadt 1583. Livret de Fleury = Orléans, ms. 184, s. ix 1, provient de Eleury, lita­ nies bavaroises; éd. Martène, De antiquis Ecclesiae Ritibus, Anvers 1764, III, p. 234 (P.L. 101, 1383-1416). Livret de Nunnaminster = Londres, Harley ms. 2965, s. vm -ix, pro­ vient de l’abbaye Ste-Marie de Winchester; éd. W . de Gray B irch, An ancient Manuscript of the eight or ninth Century, formerly belon­ ging to St. Mary’s Abbey, or Nunnaminster, Winchester, Londres (Hampshire Record Society), 1889, p. 39; Lowe, C.L.A. II, 199. N = Vatican lat. ms. 84, s. xi, provient de Xonantola; éd. part. J. B ian ­ chini, Yen. Thomasii opera omnia, Rome 1741. O = Vatican, Ottoboni lat. ms. 245, s. xn in., provient d’Angleterre. Officia per ferias = Paris, B.N. lat. ms. 1153, s. ix (850 ca.); pro­ vient de St-Denis; éd. A. D uchesne, Alcuini opera, 1777 (P.L. 101 j 509-612).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

124

Analecta liturgica

P = Vatican, Palat, lat. ms. 67, s. vm 2, provient de Germanie, LorschWissembourg; cf. L owe, C.L.A. supp. 1768. Pabis, Mazarine = Paris, B. Mazarine ms. 512 (805), s. IX, provient de Noyon; contient partie du De psalmorum usu (P.L. 101, 465). S = Vatican, Chigi ms. D V I 79, s. xi, provient du monastère de Subiaco (?). V = Vatican, Chigi ms. D V 77, s. xi, provient du monastère de StVincent-au-Vultume. W elmabt Colon. = Cologne, Arch. Capitul., ms. 103, s. ix inc. (805?), composé à Cologne; contient le Livret du ps. Bède (P.L. 94,515-532); éd. A. W ilmabt, Precum Libelli quattuor aevi Karolini, Borne 1940, p. 49. W ilmabt Parisin. = Paris B.N. ms. lat. 5596, s. ix inc., influence de l’école de Tours; éd. A. W ilmabt, Precum Libelli quattuor aevi Ka­ rolini, Borne 1940, p. 31. W ilmabt Trecen. = Troyes, B. Munie., ms. 1742, s. ix inc.; provient du scriptorium de Tours; éd. A. W ilmabt, Precum Libelli quattuor aevi Karolini, Borne 1940, p. 9. W ilmabt Trisulti = Borne, B. Vallicelliana, ms. B 82, s. xm , £f. 177219, provient de la chartreuse de Trisulti. Cf. A. W ilmabt, Un livret de prières provenant de la chartreuse de Trisulti, dans Eph. Liturq. 49 (1935) 28. W ilmabt Turon. = Paris, B.N. ms. lat. 13388, s. ix, provient de Cor­ bie, écrit et décoré par un calligraphe du scriptorium de Tours; con­ tient le livret du ps. Bède (P.L. 94; 515); éd. A. W ilmabt, Precum Libelli quattuor aevi Karolini, Borne 1940, p. 63. Z urich 171 = Zurich, B. Centr. ms. C 171, s. x i ex., originaire de l’A l­ lemagne du sud, provient de St-Gall; cf. A. W ilmabt, L'office du cru­ cifix contre l'angoisse, dans Eph. Liturg. 46 (1932) 421, et H. B abré , Prières anciennes de l'Occident à la Mère du Sauveur, Paris 1963, p. 272.

OUVRAGES LE PLUS SOUVENT CITÉS

Arnolfo = D. H. Turner, The Prayer-Book of Archbishop Arnulph I I of Milan, dans Rev. Bén. 70 (1960) 360.

Barbé = H. Barré, Prières anciennes de l'occident à la Mère du Sauveur, Paris [1963].

Bianchini = Yen. Thomasii opera omnia, ed. Jos. Bianchini, Borna 1741. B ook of Cerne = A. B. K uypers, The Prayer Book of Aedelvald the Bishop, commonly called The Book of Cerne, Cambridge 1902. Brou = L. Brou-A. W ilmabt, The Psalters Collects from V-VIth Cen­ tury Sources (H.B.S. 83), Londres 1949.

Coens = M. Coens, Anciennes litanies des saints (Subsidia hagiographica 37), Becueil d’Études Bollandiennes, Bruxelles 1963, p. 131. De Psalmorum usu = P.L. 101, 465-508 (Paris, B.N. ms. lat. 1153). Eph. Liturg. = Ephemerides Liturgicae, Borne 1887 sqq.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L ibelli P recum du v m e au x n e siècle

125

Gjerlow = Lilli Gjerlow, Adoratio Crucis, The Regularis Concordia and the Decreta Lanfranci, Oslo 1971.

Gougaud, Loricae celtigues — L. Gougaud, Etude sur les loricae celtiques et sur les prières qui s'en rapprochent, dans Bulletin d'ancienne litté­ rature et d'archéologie chrétiennes, 1911, p. 264; 1912, p. 33, p. 101. H.B.S. = Henry Bradshaw Society for editing Bare Liturgical Texts, Londres 1891... I rish Liber Hymnorum = I. H. Bernard-B. Atkinson, The Irish Liber Hymnorum (H.B.S. X IV ), Londres 1898. Leclercq, Anciennes prières = J. Leclercq, Anciennes prières monasti­ ques, dans Studia Monastica I (1959) 379. Leclercq, Office marial = J. Leclercq, Formes anciennes de l'office marial, dans Eph. Liturg. 74 (1960) 89. Leclercq, Fragmenta = J. Leclercq, Fragmenta monastica, dans Benedictina 15 (1968) 14. Leclercq, Un témoin = J. Leclercq, Un témoin de la dévotion médiévale envers s. Pierre et les Apôtres, dans Gregorianum 49 (1968) 134. Leroquais, Psautiers = V. Leroquais, Les Psautiers manuscrits latins des Bibliothèques publiques de France, Mâcon 1940-41, 3 vol. Livret de Charles le Chauve = Felicianus, Liber Precationum Caroli Calvi, Ingolstadt 1583. Livret de Fleury = Martène, De Antiquis Ecclesiae Ritibus, III p. 234-248 (le ms. 184 d’Orléans); P.L. 101, 1383-1416. L owe, C.L.A. = E. A. L owe, Codices Latini Antiquiores, Oxford 1934-72. Manuale J. Gualberti = A. Salvini, Manuale Precum s. Joannis Gualberti, Borne 1933. Moran = P. F. Moran, Acta sancti Brendani, Dublin 1872. Officia per ferias = Officia per ferias, P.L. 101, 509-612 (Paris, B.N. ms. lat. 1153). Salmon = P. Salmon, Les manuscrits liturgiques latins de la Biblio­ thèque Vaticane (St. e Testi, 251, 253, 262, 267, 270) 5 vol., Cité du Vatican 1968-1972. W ilmart, Auteurs spirituels — A. W llmart, Auteurs spirituels et textes dévots du moyen âge, Paris 1932. W ilmart, Bury Psalter = A. W ilmart, The Prayers of the Bury Psalter, dans Downside Review 48 (1930) 198. W ilmart, Jean Gualbert = A. W ilmart, Le manuel de prières de s. Jean Gualbert, dans Rev. Bén. 48 (1936) 259. W ilmart, Office du crucifix = A. W ilmart, L'office du crucifix contre l'angoisse, dans Eph. Liturg. 46 (1932) 421. W ilmart, Precum libelli = A. W ilmart, Precum libelli quattuor aevi Earolini, Prior pars, Borne 1940. W ilmart, Prières médiévales = A. W ilmart, Prières médiévales pour l'adoration de la Croix, dans Eph. Liturg. 46 (1932) 22. W ilmart, Trisulti — A. W ilmart, Un livret de prières provenant de la chartreuse de Trisulti, dans Eph. Liturg. 49 (1935) 28.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

126

Analecta liturgica

Depuis le début du siècle divers érudits ont rencontré des re­ cueils manuscrits de prières, d’une structure inexpliquée et qui leur semblaient étrangers à la liturgie: ils leur ont donné le nom de Pre­ cum Libelli, et considérèrent leur contenu comme l’expression de la dévotion privée. La Bibliothèque Vaticane contient un certain nombre de ces recueils: ils font l ’objet du présent chapitre. Il est possible qu’il en existe d’autres: seul un dépouillement systéma­ tique des divers fonds pourrait les faire connaître. Ceux que je pré­ sente sont des recueils formant un tout; mais il y a également des prières semblables à l ’état isolé dans d’autres livres, comme on pourra s’en rendre compte en parcourant l’index des «Manuscrits contenant des prières de dévotion » à la fin des deux premiers vo­ lumes de mon répertoire des manuscrits liturgiques, ainsi que dans les livres d’heures. Plusieurs des manuscrits qui suivent étaient déjà connus en raison de certaines formules de prières qu’on en avait extraites et éditées dans différentes publications; mais il n’existait aucun exposé de leur contenu complet. Je vais donc présenter une description détaillée de chacun d’eux, avec indication de l’incipit de toutes les Orationes ou formules de prières proprement dites, en indiquant seulement la présence des autres éléments. J ’avais d’abord eu l’intention de renvoyer à toutes les éditions éventuelles des pièces connues, avec la bibliographie de chacune; mais cela aurait comporté un travail dépassant les limites de ce volume. Je me contenterai d’indiquer en note quelques références. Par ailleurs, on trouvera, à la fin du chapitre, un index alphabétique de toutes les oraisons ou prières contenues dans les sept livrets: il m ’a semblé que c’était le premier instrument de travail à fournir à ceux qui s’intéresseront aux Libelli Precum.1 Lorsqu’une formule se rencontre dans plusieurs des manuscrits décrits ci-après, une note renvoie au numéro d’ordre de la prière et au sigle du manuscrit où elle se trouve déjà. 1 Je me suis souvenu de la recommandation faite par Dom W il m a k t , dans les Analecta Beginensia, Extraits des manuscrits latins de la Beine Chris­ tine conservés au Vatican (Studi e Testi 59) Cité du Vatican 1933, p. 182, n. 7: « Pour la plupart des textes, même classiques, nous manquons de bonnes tables; en beaucoup de cas, il n’y a encore aucun point de départ. Ce défaut de réper­ toires... est l’une des causes qui retardent le plus le progrès des études litté­ raires; les débutants trouveraient grand avantage à s’employer à ce genre de travail ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Libelli Precum du ym e au x n e siècle

12 T

A . D E SCR IP TIO E DES M ANUSCRITS SE TR O U V A E T A U Y A T IC A E P a l a t , l a t . 67 ( = m s. P.) Ce manuscrit, de mm. 2 5 2 x 1 5 5 (1 9 3 x 1 1 0 ), de 101 folios, 18-19 lignes à la page, a été écrit dans la deuxième moitié du v m e siècle sur le continent dans un milieu où l ’on imitait les majuscules anglosaxonnes; les ff. 1-4V et 22 ont été écrits au X e s. en minuscule ca­ roline, dans un type d’écriture qui rappelle ceux de Lorsch et W issembourg. A u fol. 5, une miniature à pleine page représente deux personnages: l ’un saint Martin, l’autre est appelé Erembertus. Ce dernier doit être le moine de ce nom, qui devint abbé de Wissembourg et évêque de Worms (783-793).2 Ce manuscrit est un recueil des psaumes de la pénitence avec deux oraisons, des titres chrétiens et des commentaires. L ’addition d’oraisons de type ancien et des titres chrétiens font de l’ensemble un véritable livre de prières. (f. l v-4) I ncipit homelia sancti I sidore Brevis est huius mundi felicitas... a Dei amore se separant. Incipit sermo de falso amico. Pro­ tector et nutritor Spiritus sanctus est... nullum impedimentum potuit habere. (f. 4V) Miserere Domine, miserere Christe tua misericordia miserere mihi...34 (f. 5) Miniature, avec inscription: Pius pontifex sanctus Martinus dona indulgentiam humili servo tuo Eremberto te supplicanti. (ff. 6-21) Domine ne in furore tuo arguas me... I n finem psalmus David; vox Christi. 4 Usquequo Domine oblivi­ sceris me in finem... I n finem psalmus David canticum misit electis. Ad te Domine levavi animam meam...

In

finem psalmus

D avid cum venisset ad eum E athan pro­ Bersabae; confessio peccatoris paeniten-

pheta quando intravit ad

tiam agentis. Miserere mei Deus...

In

finem in carminibus intellectus

David

cum venissent

Zephe

ET DIXISSENT AD SAUL NONNE DAVID ABSCONDITUS EST APUD NOS.

DeuS

in nomine tuo salvum me fac...

In

finem ne disperdas

a facie

Saul

David

in tituli inscriptionem cum fugit

in spelunca. Miserere mei Deus miserere mei quoniam...

2 Cf. L o w e C. L. A. Suppi, n. 1768; Salmon IV, n. 607. 3 Cf. P.L. 101, 537, 649; W ilm art , Turon., p. 123. 4 Au f. 6V, après le titre du ps. 12, une ligne a été effacée.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

128

Analecta liturgica

I n finem in hymnis psalmus cantici David. Deus misereatur nostri et benedicat nos...

In

finem

David

in rememorationem quod salvum me fecit

D omi­

nus; Vox inchoantium bonorum operum. Deus in adiutorium meum...

Oratio David; V ox Christi

ad

Patrem. Inclina Domine aurem

tuam...

Canticum

graduum;

significat add. Vogel ° et add. Vogel d diuina condiantur Vogel e caro est] carnem Vogel 1 hinc Vogel s aut Vogel 11 aspersus Vogel 22 a populi] populum corr., post add. cum (?) eras. B corr. B c coniunguntur Vogel d post trinitati rasura B

23 a uinum] unum corr. B eius est Vogel

b uinum] unum corr. B

6 possint] possunt

c os Vogel

d eiusdem]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

289

S o u rc e s d u P o n t i f ic a l B o m a n o -G e r m a n i q u e

diuinitas conuersa in humanitatem aut humanitas in diuinitatem, sed, manentibus in integritate naturis, diuinitas assumpsit humanitatem, V. 103 unam personam efficiens, non naturarum proprietatem commutans. 24. Et intuendus ordo quam gradatimi pergat. Primum pontifex ostium aperit, deinde pro populo orat. Post haec alfabetum scribit. Inde a aquam concinere b et sale benedicit, cui ° uinum admiscet, quoniam a unusquis­ que primum per confessionem sibi portam salutis aperit. Deinde offi­ cium est sacerdotis pro eo orare, post haec autem primordia saluationis ei contradere et quasi caticuminum e efficere; deinde qualiter uniri possit corpori sui saluatoris per sacram doctrinam docere; deinde qualiter deus et homo sit christus studiose contradere; ad ultimum sacro fonte purifi­ cari. Quem ordinem dominus tenuit et tenendum suo exemplo dedicauit. Cui cum mutus et surdus oblatus esset * sanandus, eduxit eum de turba seorsum et misit digitos suos / in auriculas et expuens tetigit linguam eius f. 49r et suspiciens in celum ingemuit et ait illi: E ffeta , quod est adaperire. De turba namque qui educitur g, cum prioribus uitiis per confessionem et abdicationem abrenuntiat. Digiti in auriculas mittuntur cum, audito uerbo dei, catecizantur h. Suspexit autem in caelum 1 et ingemuit i, ut sacerdotes dei doceat domini misericordiam cum gemitu petere pro eis quibus illos contigit preesse. De saliua autem domini lingua pan­ gitur k muti, ut diuino uerbo instruantur 1 qui sacris mysteriis ini­ tiantur m.

25. Quid sit a quod digito ALTARIS, ET RELIQUA.

crucem facit sacerdos per

II IIor

cor­

nua

Post haec tinguit digitum sacerdos in aqua et facit crucem b per V. 104 quattuor cornua altaris. Altare namque eclesiae figuram ° prefert. Quod quattuor cornua habet, quia per quattuor mundi cardines dilatatur, sicut olim abrahe repromissum a domino est: D ilataberis d ad orientem et occi­ den tem , septen trion em e et m erid iem . Et bene de aqua crux fit super altare per quattuor cornua, ut demonstretur omnem eclesiam mundam f esse a sordibus peccatorum per lauacrum aque et per crucis passionem. Bene per quattuor cornua, ut demonstretur nullum excipiendum a saluatione. Sed, sicut dicit apostolus: I n christo iesu n o n est iu d eu s neque grecus, n on est « seru u s neque liber, n o n b est m a scu lu s neque fem in a , sed om n es in christo u n u m su m u s.

24 a deinde V ogel 6 concinere] cum cinere V ogel ° post cui add. ad cari­ celi. B a quoniam] quam corr. B quia V ogel e catecuminum Vogel f est Vogel e qui educitur] quiseducitur lilt, s expunct. B quis educitur V ogel h cathecizatur V ogel 1 in caelum om. V ogel i ingemuit] ingemit corr. B k tangitur V ogel 1 instruatur V ogel m initiatur Vogel 25 a fit V ogel b crucem] + Vogel c figura Vogel a dilataueris Vogel e septentrionem om. Vogel 1 mundandam V ogel g non est] nec V ogel 11 nec Vogel 19

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

290

A n a le c ta litu r g ic a

26. Inde uenit ante altare et aspergit ilium a septem uicibus. Septe­ nario numero plenitudo significatur spiritus sancti, testante isaia b qui de domino ait: E t requiescet su p er eu m sp iritu s d o m in i, sp iritu s sapientiae et intellectus, sp iritu s con silii et fortitu d in is, sp iritu s sapientiae ° et p ie ­ tatis, et replebit a eu m sp iritu s e tim oris d om in i. Y t ergo demonstretur quia sanctus spiritus 1 baptizatis tribuitur, iure septem uicibus altare sanctificata aqua respergitur. Ysopus autem cum quo eadem aqua spar­ li. 49v gitur herba est humilis, queque ε / radicibus suis saxorum dicitur pene­ trare duritiam et interioribus pectoris medetur incommodis, cuius etiam aspergineh inmunditiae delebantur1 in lege, significans humilitatem christi, quae duritiam nostrae obstinationisj confringit passionesque atque inmunditias interiores curare nouit. Aqua ergo cum ysopo asper­ gatur k, cum baptismus christi humilitate sanctificatus eclesiae tri­ buitur h 27. Circumitur a autem altare spargendo eandem aquam, ut signiY. 105 fleet doctores non debere otio indulgere, sed eorum semper quos domino initiauerint curam gerere et eorum mundationi operam dare, et, ut do­ minus mittat angelum suum in circuitu eorum et eripiat eos, continua­ tim orare. 28. Circuit autem totam eclesiam et aspergit parietes illius, ut de­ monstret se omnem curam impendere utrique sexui, omni aetati, omni dignitati. 29. Deinde iterum ueniens ante altare a respergit illud secundo et omnem eclesiam, docens non solum mundatumb debere esse ° quem­ piam a a peccato operis, sed etiam cogitationis. Quod ostendit dominus in euangelio, dicens: A u d is tis quia dictum est antiqu is: N o n occides·, ego autem dico u obis quia e qui ira scitu r fratri su o reus f iu d icio . Gemina ergo aquf respersio, ut dictum est, duplicem significat mundationem, exteriorem scilicet et interiorem. 30. Cum autem tertio eadem eclesia aqua lustratur, a tertio genere peccatorum emundari debere decernitur, id est locutionis. Quod qui fa­ cere neglexerit, audiet prophetam terribiliter comminantem: E t erit clam or a porta p isc iu m et ululatus a secunda et contritio m agn a a col­ libus.

26 s illud Vogel b isaia] iaaia corr. B esaia Vogel c scientiae Vogel d repleuit Vogel e spiritu Vogel f spiritus sanctus V ogel e quae V ogel 11asper­ sione Vogel 1 delabantur Vogel i obstinationis] obstinatio corr. B k aspergitur Vogel 1 traditur Vogel 27

a circuit Vogel

29

a iterum add. Vogel b mundatum] mandatum corr. B c esse debere a cessando add. Vogel e omnis add. Vogel 1 erit add. Vogel

Vogel

30 a a add. Vogel

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S o u rc e s d u P o n t i f ic a l E o m a n o - G e r m a n i q u e

291

31. Canitur autem antiphona interim a uel psalmus b: E x u rg a t deus °, qui, quamquam de iudeis conscriptus d cre­ datur et intellegitur e, tamen ab eis qui istud ordinauerunt officium et diabolo et ministris eius / conuenire posse intellectus est. Canunt etiam f f. 50r antiphonam: Q u i abitat in adiutorio a ltissim i in protectione dei cçli com ­ m orabitur «, adserentes nullum posse h protegi a deo, nisi eum qui in eius adiutorio habitauerit, id est ipsum adiutorem sibi esse assidue 1 depraecatus fuerit. et d issip en tu r in im ic i eius

32. In eo uero quod mittit pontifex ministros, qui in circuitu basi­ V. 106 lic? psallant et aspergant, ipse autem per mediam ecclesiam uadit spar­ gendo in utraque parte faciens crucem, apertum dat indicium quia a pon­ tifex adiutores sibi debet adsciscere, qui ecclesiae excubias b adiuuent custodire. Ynde et beatus moyses L X X presbiteros elegit, qui populi ne­ cessitatibus concurrerent. Dominus c ipse post duodecim d apostolorum electionem septuaginta e duos misit ad explendam predicationem. 33. Ipse tamen nullo modo securitati aut torpori aliquatenus a debet indulgere, sed per mediam ecclesiam conspicuus incedere, omnes exemplo suo informare, omnibus sacramenta crucis ac morti b domini tam uoce quam opere ingerere, dicendo cum apostolo: S em p er m ortificationem christi circu m ferentes in corporibus n ostris, ut et uita ie su m anifestetu r in

et cantare domino: D o m u s m ea d om u s orationis uocabitur, ut sci­ licet talem ecclesiam dei preparet que non sit spelunca latronum, sed domus c orationis, id est non d fures et latrones demones in corporibus pectoribusque sibi subiectorum exerceant dominatum, sed potius se tales preparent, ut siue manducent siue bibant siue e aliud quid faciant, in gloriam f dei faciant, et benedicant dominum in omni e tempore et sem­ per sit laus eius in ore eorum, qualiter uersum subsequentem libere b possit1 cantare: N a rra bo n om en / tu u m fratribus m eis J, in m edio aecclesie f. 50v laudabo te, imitans dominum, qui resurgens a mortuis dixit mulieribus: I t e , dicite k fratribus m eis ut eant in galileam . n obis,

34. Haec autem tunc bene agit pontifex, cum omne quod bona deli­ beratione inchoat, per diuinam inuocationem et orationem, ut consum­ mare possit a, imperat b. Ynde, his perhactis, ad orationem se confert pontifex, petens ut omnes qui in eandem domum oraturic uenerint, ora- V. 107 31 a interim om. Vogel b psalmus] psalmis corr. B c et... eius om. Vogel d scriptum Vogel e intellegatur Vogel 1 autem Vogel * in protectione... com­ morabitur om. Vogel b nullum posse] non Vogel 1 assidue] assiduet (?) corr. B 32 a quia] qua corr. B b excubias] excubiet (?) corr. B a X II Vogel e L X X Vogel

° quoque add.

Vogel

33 a aliquatenus] aliquatinus Vogel nec add. eras. B b mortis Vogel ° do­ mus] litt. do supra lineam B d ne Vogel e siue manducent siue bibant siue post aliud quid transi. Vogel f gloria Vogel e omni om. Vogel h libera Vogel 1 uoce add. Vogel J et add. Vogel k nuntiate Vogel 34 a possit] posset corr. B b impetrat Vogel c orationis Vogel

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

A n a le c ta litu r g ic a

292

tiones suas exauditas gaudeant. Vtrumque namque paulus agebat apo­ stolus, qui, sicut dicit, sollicitudinem cotidianam habebat omnium eccle­ siarum, cum infirmantibus infirmabatur, cum scandalizantibus urebatur et nocte et die memoriam se discipulorum in orationibus suis habere fa­ tebatur. 35. Q u id

s ig n if ic e t a q u a e

e f f u s io

ad

b a s im

a l t a r is , e t r e l iq u a

.

Completa expiatione et cantibus et orationibus atque omnibus que superius dicta sunt, conuertitur pontifex ad altare, incipiens a antiphonam In tro ib o ad altare dei, ad deum qui letificai iu u en tu tem m ea m b, et cum psalmo cantando c uadit ante altare et fundit quod remansit de aqua pu­ rificationis ad basim altaris. Quid significet aqua ista ex qua purificatur ecclesia, iam superius dictum est, doctrinam scilicet ecclesiasticam quae maxime continetur in sacra eruditione uerbi, quae significatur per sal, et in predicatione mortis saluatoris et redemptionis nostrae, quae signifi­ catur per cineres, atque in commendatione gemine ipsius d naturç, quae significatur per aquae uinique admixtionem e. Per hanc ergo sacerdos, f. 5lr sequens uestigia / saluatoris f, ecclesiam purificat, cum populum se audien­ tem, quantum sibi possibile est, erudit, castigat, consolatur et fouet et contra omnes inimici insidias armare e docet. 3 6 . Quod autem superest aquae purificatoriae a d a basim fondit *> altaris, quia quod ipse nequid °, humiliter domino committit, purgatio­ nem scilicet discipulorum, cui itaqued ipse tamquam homo cooperari et conlaborare potest. Perfecta autem mundatio illius est solius qui quos presciuit et praedestinauit conformes fieri imagonis e filii sui. Hinc est quod, in lege ueteris testamenti, sanguis ostiarum, sicut iussum erat, uel in cornibus altaris ponebatur, ex aliquibus hostiis digito sacerdotis et contra dominum f septies aspergebatur * et quod reliquum erat ad basim altaris fundebatur. Sacerdotum enim est, quicquid possunt, ad utilitatem V. 108 gregis sibi commissi laborare, quod autem uires suas excedit, domino deuotissime commendare.

, 3 7 . Quam formam ipse primuma pastorum dominus et saluator noster inpraessam eis reliquidb; qui, cum passioni iam iamque propin­ quaret, discipulos quos relinquaere in terra ° uidebatur, patri dignatus est ad prerogandum d e t e exemplum pastoribus commodare f, dicens: E g o p ro eis rogo, n on p ro m u n d o rogo, sed p ro M s quos dedisti m iM , quia t u i sunt. E t m ea om n ia tua su n t et tua m ea su n t et clarificatus su m in eis, et ia m n on s u n t g in m u n d o et M in m un do su n t et ego ad te u en io. P a ter sanctae,

35 a post incipiens rasura R » dei... meam om. Vogel Qcanendo Vogel d ipsius geminae Vogel e ammistionem Vogel 1 sui add. Vogel j s armari Vogel 36 a ad] a eorr. R b fundit Vogel c nequit Vogel gini Vogel 1 domum Vogel e spargebatur Vogel

4 utique V ogel

e ima­

37 a primus Vogel b reliquit Vogel ° in terra relinquere Vogel d prorogan­ dum Vogel e et om. Vogel 1 commendare Vogel s sum Vogel h ei ratione]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

,

^~*πρψ!?ΤΤ$ψψ?Ί^''*’Y·'?:■"??*!*■tr

Sources du Pontifical Bomano-Germanique

293

seru a eos in n om in e tuo quos dedisti m ih i, ut sin t u n u m sicut et n o s. C u m essem cu m eis, ego seruabam eos in n om in e tu o, et reliqua que in eadem / ei ratione h misericorditer ueluti fons pietatis pro discipulis orare dignatus est. Sic et paulus cum iam relicturum se discipulos nosset et eis quod amplius eum iam uisuri non essent indicassent *, quasi aquam que residua erat purificationis ad basim altaris profudit J, cum domino fidelium uitam in articulo suae uite presentis commendauit dicens: E t n u n c com m en d o

f. 5 P

u os d om in o et uerbo gratiae eiu s, qui p oten s est u obis edificare et dare ereditatem in sanctis o m n ibu s, quod etiam antiphona ipsa innuit. Dicit enim se introiturum ad altare dei, id est ad illud altare quod significat istud uisibile, illud scilicet quod spiritalis k est, ad quod uidendum non pene­ trat oculus carnalis, quod iohannes in apocalypsi uidit, de quo ascendit1 fumus aromatum, que sunt orationes sanctorum in conspectu domini offerentes m angelo. Hoc enim significat quod subsequitur: ad d eu m qui letificai iu u en tu tem m ea m . Iuuentus enim ista est que in procinctu n, quod contra diabolum susceptum est, fortem se reddit, audiens ab 0 iohanne: Scribo u ob is, iu u en es, qu on ia m fortes estis et u icistis m align u m .

38. Q u i d s i g n i f i c e t q u o d a l t a r e l i n t e o t e r g i t t j r a. Postea uero extergitur altare de linteo. Quid intellegitur b per lin­ teum· nisi dominice passionis exemplum? Linum namque de terra oritur et a ° magno labore ad candorem perducitur. Sic et caro nostri saluatoris ex terra orta est, utpote de beata maria uirginç d, sed uariis tribulatio­ nibus exercitata peruenit ad candorem gloriamque resurrectionis. Exter­ gitur ergo altare de linteo, cum tribulationes sanctae ecclesiae inter pres­ suras mundiales linuntur e saluatoris exemplo. Ynde / et ipse discipulis f dicit *: N o n est d iscip u lu s su p e r m a gistru m . Itemque: S i m e p ersecu ti su n t, et u os persequentur. Hoc linteo beatus petrus discipulorum sudorem 1 1 extergere curabat, cum laborantibus discipulis exemplum domini prerogabat, dicens: Christo igitu r p a ssio 1 in carne i, et u os eadem cogitatione a rm a m in i. Itaque k: Christus p a ssu s p r o n ob is l, u obis relinquens exem ­ p lu m , ut sequ a m in i uestigia eiu s. Et paulus: S i en im p a tim u r met conregnab im u s. Iterumque: N o n su n t condignae p a ssion es h u iu s tem poris ad fu tu ­ ra m gloriam quae reuelabitur in uobis n. Dum ergo doctor talia et huius modi aecclesiç sibi commisisse ° ad roborandos discipulorum animos adponit, altare madidum labore humanitatis linteo abstergit dominicae imi­ tationis.

V . 10 9

f. 52r

39. Deinde offerre a incensum. Per incensum uirtutes significari ora­ tionum testis est psalmista qui ait: D iriga tu r oratio m ea sicu t in cen su m oratione Vogel 1 indieasset Vogel 3 perfudit Vogel k spirituale Vogel 1 ascen­ debat Vogel m offerente Vogel n belli add. Vogel ° a Vogel 38 a extergitur Vogel b intelligitur Vogel c a ora. Vogel d uirgine maria Vogel e leniuntur Vogel 1 discipulis] discipulus corr. B * ait Vogel 11 sudores Vogel 1 passo Vogel 3 cruce Vogel k itemque Vogel 1 uobis Vogel m compa­ timur Vogel n nobis Vogel ° commissae Vogel

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

294

A n a le c ta lit u r g ic a

Et apocalypsis iohannis de angelo dixit quod data sunt ut daret de orationibus sanctorum super altare quod est in conspectu domini. Iure ergo ille sacerdos orationis uota persoluit, Y. 110 qui discipulorum uitam cum tanto amore quod b superius premissum est custodit. Ille namque et pro se et pro aliis 0 bene ac fiducialiter orat, quem ab utilitatem d proximi nullus amor, nullum otium segne reuocat. Post effusionem ergo aque ad basim altaris extergitur altare de linteo et offerturn e incensum, quia necesse est ut sacerdos, qui salutem populi sibi commisissif domino commendat, et per afflictionem corporis et per e intententionem h illud agat pie intercessionis. Ynde dominus, postquam patri discipulos commendauit, mox passionem subiturus, pro eis orationem f. 52v piae intercessionis effudit. / Sed et 1 beatus paulus cum sociis sibi predicatoribus idem legitur egisse. Scriptum est enim in libro actuum apo­ stolorum: E t cum constitu issen t eis p er singu las d u ita tes i presbiteros et d ia ­ conos et orassent cu m ieiu n a tion ib u s, com m end aueru n t eos k dom in o in quem in conspectu tuo.

illi in censa m ulta,

crediderunt.

40. Q u i d s i g n i f i c e t a i n i t a b i a i j n c t i o n e a l t a b i s , e t c e t e b a b. Interea mittit pontifex oleum super altare °, in medio altaris crucem eo d faciens et super quattuor e angulos f altaris. Et quidem satis con­ grue ordo seruatur, ut post emundationem per aquam et reliqua que dicta sunt, perfundatur altare oleo, quia sancta ecclesia prius aqua mun­ datur in fonte baptismatis et sic unctione insignitur per manus ponti­ ficis », ut spiritus sancti in se mereatur aduentum, nam oleum gratiam significat spiritus, et dum oleum corporibus adhibetur exterius, aduentus sancti spiritus significatur interius. Ynde per isaiam olim promissum est: E t com putrescet iu g u m a facie olei. Iugum enim demonica dominationis h putruit in genere humano per aduentus 1 sancti spiritus. V. 111

41. Sed querendum cur in medio altaris crux fiat ex oleo et sic per quattuor a angulos eius. Ad quod respondendum, quia ecclesiæ funda­ menta atque initia in ierusalem b primo surrexerunt, quam in medio mundi scimus positam, teste ezehiele c, qui dicit d: I s ta est ierusalem·, in m ed io gen tiu m p o su i eam et in circuitu eiu s terras. Itemque psalmista: D e u s autem re x noster ante saecula operatus est salutem in m ed io terrç. In medio ergo altaris oleum funditur in modum crucis e et sic per quattuor f angulos eius, quoniam « primum in ierusalem positf superuenit aecclesie 39 a offertur Vogel ” quo Vogel ° his Vogel d utilitate Vogel e offertur Vogel 1 commissi Vogel * per om. Vogel 11intentionem Vogel 1 et om. Vogel i urbes Vogel k eos om. Vogel 40 a significetur Vogel b cet’ (cetera uel ceteris) B reliqua Vogel ° et add. Vogel d eo] ex oleo Vogel e I I I I or Vogel 1 cornua Vogel * per manus pontificis] pontificis manu Vogel 11 demonice dominationis] dominicae incarnationis Vogel 1 aduentum Vogel 41 a I I I I or Vogel b isrlm B (et sic ubiubi eadem uox abbreuiata inuenitur) ° ezechiele Vogel d dixit Vogel e crucis] + Vogel ! I I I I or Vogel " quoniam]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S o u rc e s d u P o n t i f ic a l R o m a n o -G e r m a n i q u e

295

donum h sancti spiritus et sic in ceteras mundi partes diriuata 1 est. Scrip­ tum est enfin: D e sio n exib it lex et u erbu m d o m in i de hierusalem . Hinc saluator cum discipulis precepisset J; I te , docete om n es gentes, / baptizantes t. 53r eos in n o m in e p a tris et filii et sp iritu s san cti, precepit eis tamen ut aduentum sancti spiritus in k hierusalem expectarent1 et sic ad docendum pro­ perarent, dicens: Fos autem sedete in d u ita te quoadusque in d u a m in i uirtute e x alto.

4 2 . Recordatur autem pontifex ueteris istoriae simul et mysterii cum canit: E r e x it iacob lap idem in titu lu m , fu n d en s oleu m desuper. Iacob namque cum exultaret a lapidem sibi sub capite posuit in bethel et dormiuit in domo dei b, quae est ecclesia ipsius, sicut paulus ad timotheum: S i au tem tardauero, ut scias qualiter te oporteat conuersari in dom o dei, quç

Lapis autem ille, quem iacob sub capite habuit, typum saluatoris expressit. Iacob ergo fundamenta domus dei contemplari mere­ tur, dum lapidem ad caput habuit, quia c ille ueraciter ea que sunt diuina compescit, qui caput, id esta mentem, in christo fixam habet. Vnxit autem eundem lapidem, quia preuidit futurum e lapidem illum e t 1 ungen­ dum s qui reprobatus est a iudeis aedificantibus et unctus a deo patre oleo exultationis pre participibus suis. Ynde et petrus: S icu t u n cxit eu m deus sp ir itu sancto h et uirtute·, a qua unctione christus, id e st1 unctus, dicitur. est ecclesia ip siu s.

4 3 . Vngit a autem pontifex manu sua ipsum lapidem, quia in po­ testate ueri sacerdotis nostri fuit, quando spiritum paraclitum b super V. 112 ecclesiam misit. Ynde dicit ad eam de c lapidem quem primum manu sua uncxit a: S i n o n abiero, paraclitus e n o n u en iet ad u os. Dum ergo quando uoluit spiritum sanctum ecclesie primitiue adtribuit, utique manu sua lapidem uncxitf, quia quando et quomodo uoluit oleum sancti spiritus contribuit. Manus enim eius potestas ipsius intellegitur, sicut scriptum est: F a c tu m est u erbu m d o m in i in m a n u aggei, uel cuiuslibet alterius prophetç. Hinc petrus: D extera / ig itu r dei exaltatus et p ro m issio n e sp iritu s f. 53v san cti accepta, effudit in n os qui cred id im u s %. Quod uero in circuitu ipsius altaris alius sacerdos incensum posuit h, congruit illi tempori *, quando spiritus sanctus missus est super apostolos, de quibus scriptum est quod ante aduentum spiritus sancti erant sem p er in tem plo > laudantes deu m et benedicentes d om in u m . Cum ergo pontifex altare k ungit *, alius incensum

qua corr. It quia Vogel b domus Vogel 1 deriuata Vogel k in om. V ogel 1 expectarent] expectarunt corr. B

i praecipisset Vogel

42 a exularet Vogel 6 domini Vogel ° qui Vogel a id est] idem corr. B e futurum om. Vogel f esse Vogel * ungendum] unguentum corr. B unguentum Vogel b sancto om. Vogel 1 id est] idem corr. B 43 a ungit] unguit corr. B unguit Vogel b paraclitum] paracletum corr. B ° eam de] eundem Vogel a unxit Vogel e paraclitus] paracletus corr. B 1 unxit Vogel * credimus Vogel h ponit Vogel 1 tempori] têpr l ì tempori Vogel i sem­ per in tempio] in templo semper Vogel k altare]altarem corr. B 1 ungit] unguit

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

296

A n a le c ta litu r g ic a

ponit, quia cum dominus et saluator spiritum sanctum super ecclesiam missurus essetm, ipse apostolorum chorus, qui secundus n sacerdos noster est, uirtutem orationis ad dominum mittebat. Simulque ostenditur ne­ minem dignum esse aduentu 0 sancti spiritus nisi quem uirtus sacre com­ mendat orationis. 44. Queri autem potest cur ter altare ungitur a et bis ex oleo sim­ plici, tertio autem erismate, sed respondemus b quia, cum sancti spiritus dona sunt ° multiplicia, tres tamen uirtutes ipsius sancta ecclesia per­ necessarias habet, sine quibus saluari nequit, fidem scilicet, spem et cari­ tatem. Quia ergo tribus his uirtutibus genus humanum ditatur, a d tribus unctionibus sacrum altare decoratur. Quod autem prius ex oleo uiliori, tertio autem chrismate, id est pretiosiori inpinguatur ungento e, signi­ ficat quia, cum fides et spes ualde sint nobis necessariae, pretiosior his tamen caritas habetur. Ynde pardus apostolus in epistola sua dicit: N u n c e n i m 1 m anen t fides, sp es, caritas, tria hçc·, m a ior autem horum caritas. Maior V. 113 enim caritas fide e et spe est, quia istis deficientibus caritas manet; siue quia caritatis initium, qua deum diligimus, hinc b inchoatur, cum per spe­ culum uidemus 1 et in enigmate, consummabitur autem cum uiderimus facie i ad faciem. f. 54r

45. Canit autem sacerdos, fuso chrismate super altare, antiphonam a, remi/niscens olim prophetiam a b iacob pronuntiatam nunc compleri in ecclesie glorificatione, cuius filius dominus noster iesus christus secundum carnem existit, quem ille iam tunc multo ° post a tempora nasciturum preuidit; cuius ager est tota latitudo mundi per quem diffusa est ecclesia. Hic ergo ager diuersos flores odoris protulit optimi e, cum rosas in martyribus, lilia1 uirginibus, fiolas « in seculi contemptoribus, uirides herbas h in incipientibus ‘, floridas in proficientibus, plenas fructibus in consummatis atque perfectis > animabus proferre non desistit. Odor ergo filii odor est agri pleni, cum campus sancte ecclesie diuersis resplendet uirtutibus k et suauem christo confert odorem. Ynde herba illa aromatica de se et suis similibus agebat h C hristi bonus odor su m u s deo in o m n i loco. E c c e odor filii m ei sicu t odor agri p len i quem ben edixit d om in u s

46. Deinde in circuitu ecclesie per parietes crucem cum pollice de ipso chrismate pontifex facit, incipiens a dextro latere usque in dextrum a. Altare quidem totum perlinitur sacra unctione, parietes autem signantur corr. B unguit Vogel Vogel

m est Vogel

n secundus] secundum corr. B

° aduentus

44 a ungitur] unguitur corr. B unguitur Vogel b respondendum Vogel ° sint Vogel d a om. Vogel e ungento] unguento corr. B unguento Vogel f au­ tem Vogel « fide] fides corr. B h hic Vogel 1 uidemus om. Vogel >faciem Vogel 45 afilii... dominus om. Vogel b a om. Vogel c multa Vogel a per Vogel e obtimi Vogel f in add. Vogel * fialas Vogel h herbas] erbas corr. B erbas Vogel 1 insipientibus Vogel i perfectis] profectis corr. B k resplendet uirtutibus] resplendetur tutibus corr. B 1 aiebat Vogel

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S o u rc e s d u P o n t i f ic a l E o m a n o -G e r m a n iq u e

297

pontificis pollicç, quia per altare signantur illi qui potiori sancti spiritus debriantur munere, quorum scilicet mens in domini b amore feruet sem­ per, atque ideo quo magis eo ° delectantur, eo maiori d illius munere inpinguantur. Per parietes autem minoris quoque e ordinis, quibus suf­ ficit quod lapides sunt ecclesie et in compagis ipsius manent unione, V. 114 atque ideo per fidem passionis ac resurrectionis et per caritatem frater­ nitatis donum merentur 1 sancti e spiritus. A dextro autem latere usque in dextrum h crux pingitur ‘, cum recta intentione intrat quis i ecclesiam et in eius societate persistens, passionisque k sui saluatoris reminiscens, terminat hanc uitam. 47. Canit interea antistes antiphonam: Sanctificauit d om in u s taber­ a. Tabernaculum enim b dei ecclesia est et tabernaculo in expeditione utimur, id est in itinere, ideoque hac gemina ratione ta/ber- f. 54v naculum ° dei ecclesia est, quia et in presenti uita quasi in itinere est per­ gens ad patriam, uel quia suscepit bellum contra aereas d potestates; quam dominus sanctificauit, sicut apostolus dicit, faciens eam n on habere m a cu la m aut ru gam . Canit etiam L a p id e s e p retiosi om n es m u r i tu i. Muri hierusalem munitiones sunt scripturarum, quibus arcentur iudei, heretic i1 atque pagani. Qui muri de lapidibus pretiosis aedificantur, quia ualde pretiosi deo fuerunt qui scripturas sanctas « ipso auctore condiderunt et nobis legendas reliquerunt, lapides autem dicti propter inuincibilem fir­ mitatem, quorum uni dictum est: T u es p etru s et su p er hanc petra m edifin a cu lu m s u u m

cabo ecclesiam m ea m .

48. Quod uero iterum crucem incensi super altare facit pontifex, indicat quia, antequam gratiam diuinam mereantur a, eam oratione b instanti ° a deo poscere debemus. Sed neque post acceptam eius boni­ tatem, remissi et neglegentes esse debemus, quin potius grates illi innu­ meras pro beneficiis conlatis exsoluere conuenit, ne, ingratid munerie suscepto, indigni reddamur accipiendo, simulque priuemur accepto, sicut ille neglegens et indeuotus seruus, qui, accepto domini talento, non modo indeuotus apparuit, sed etiam ad calumniam domino inferendam procax et maliuolus extitit. 49. Quod a uitans pontifex, postquam altare domini spiritali b chri- Y. 115 smate linit, ad orationem gratiarumque actionem sese deuotus submittit, sciens scriptum: A d locu m u n de exeu nt, flu m in a reuertuntur, ut iterum 46 a sinistrum Vogel b dei Vogel ° eo om. Vogel d maiore Vogel e qui­ que Vogel 1 merentur] merentus corr. B * sancti om. Vogel b sinistrum Vogel 1 pingitur] pinguitur corr. B 1 in add. Vogel k passionesque Vogel 47 a tabernaculum suum om. Vogel 13 enim om. Vogel ° tabernaculum] tabernaculam corr. B a aerias Vogel e lapides] lapidis corr. B 1 heretici] heretice corr. B « sacras Vogel 48 a mereantur] meantur corr. B mereamur Vogel b oratione] orationem corr. B ° instanti] instantia corr. B d ingrati] ingratim corr. B e muneri] mu­ nere corr. B

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

298

A n a le c ta litu r g ic a

If eque enim fluere ualent, inuno siccantur omnia flumina, nisi ad matricem redeant abyssum, quia nisi perceptores diuinorum munerum f. 55r sese humiliter eius potentiae subdere studu/erint, a quo ut fluant acce­ perunt, eorum et uelle et posse ariditate perpetua marcescet °. Ifam qui­ busdam talibus paulus exprobrans ait: Q u id enim, habes quod n o n acce­ pisti^. S i autem accepisti, qu id gloriaris qu asi n o n acceperis ? Sed et pon­ tifex pontificum dominus et saluator noster, qui sedet in dextera paterne maiestatis, crucem incensi super altare tunc ponit, cum pro nobis, sicut apostolus dicit, patrem interuenit. Crucem enim incensi facere est pas­ sionem suam patri ostendere ac pro nobis interpellare. Dicit enim apo­ stolus paulus a: C hristus iesu s qui m ortuu s est, qui et resu rrexit, qui et fluant.

ascendit in cçlos, e t e dexteram p atris sedet, qui etiam interpellat p ro nobis.

50. Post orationem incipit pontifex antiphonam

Confirm a hoc deus

a, cum b. Postquam enim paene peractum est ministerium saluationis humane, precatur uel ° ipse dominus patrem exo­ rans ut confirmet quod operatus est, ut ei omnis a terra subiciatur, propter cuius redemptionem ipse mori non dubitauit, sicut enim ante incarna­ tionem promiserat: P ostu la a m e et dabo t i ( b i } e gentes hereditatem tuam et p o ssessio n em tu a m , et reliqua f. Yel omnis pontifex uice illius fungens obsecrat, ut, quod ipsius dono exercetur e, eius munere usque in finem perducatur, ut, secundum apostolum, neque tribulatio, neque angustia, neque nuditas, neque periculum, neque ulla creatura possit nos separare a caritate dei, quae est in christo iesu domino nostro. Quid sit autem illud quod deus operatus est in nobis, unde scilicet illud donum emerY. 116 serit, adiecit: A tem plo sancto tuo quod est in hierusalem . A templo enim f. 55v illius quod est in hierusalem processit quod operatus est / in nobis, quia ab ecclesia illius processerunt qui in nobis bonum operati sunt predicationis h et signa exercuere uirtutis, quia omnia ad gloriam refert ecclesia patris et filii et spiritu 1 sancti, quam i cognoscit unum et uerum deum in trinitate et unitate consistentem. quod operatus es in n ob is, a tem plo sancto tuo quod est in hierusalem

Gloria patri et filio et sp ir itu i sancto

51. Post haec autem subdiaconi uel acoliti linteamina, uasa et omnia ornamenta ecclesiç pontifici benedicenda offerunt. Quid a per hos mi­ nistros nisi intelleguntur b qui ecclesie seruitio uel ornatui delegantur, quos necesse est ad decorem ecclesie multa conferre et uaria proprie pos­ sibilitati congruentia? Sicut enim a c populo israhelitico, cum taberna­ culum iussu dei construendum esset, uaria oblata sunt donariad, sic 49 a quod] ut corr. B b spirituali Vogel d paulus apostolus Vogel e ad add. Vogel

c marcescet] mascesset corr. B

50 a quod operatus... hierusalem om. Vogel b et filio... sancto om . Vogel ° uelut Vogel a omnis] omnes corr. B e ti B tibi Vogel f et reliqua om . Vogel E exercetur] exerceretur corr. B 11predicationis] predicationes corr. B 1 spi­ ritus Vogel i quoniam Vogel 51 a qui Vogel

b intelleguntur nisi Vogel

0 in Vogel

a donatiua Vogel

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S o u r c e s d u P o n t i f ic a l B o m a n o -G e r m a n i q u e

299

nunc 6 in f sanctç ecclesie decore diuersa conferuntur dona per ministros eius domino « offerenda. Alii namque linteamina offerunt, corpora sci­ licet diuersis uirtutum exercitiis ad candorem castitatis perducta. Alii rubra indumenta condamh ad martyrium preparata. Alii iacinctina qui dicere 1 norunt k: N o str a autem conuersatio in cçlis est. Alii coccinea ardore caritatis flagrantia. Alii scotolata 1 foedere pacis inseparabiliter unita. Alii autem uasa aurea et argentea, sensus et eloquiim uetustate n fulgentia. Que omnia considerans psalmista ab ecclesie 0 uero regi debito cum bonore referri, adclamat ei dicens: A d stitit regina ad p dextris tu is in uestitu deaurato circum data uarietate. Hinc est quod idem ipse propheta tanta ordinatione uidens honorem deo exhiberi debere®, hortatur ange­ los siue apostolos dicens: Congregate illi iu stos 1 eiu s, qui ordinauerunt testam entu m eiu s su p er sacrificia. Sed et ipse dominus gra/tissime bene- f. 56r dictionem talibus ut pertiri8 dignatur, dicente eodem psalmista: B e n e ­ d ix it d om in u s om n es tim en tes se, p u sillo s cu m m a ioribu s.

52. Q u id

in n u a t

tran sla tio

r e liq u ia r u m

et

conditio

ear u m

a

v.

117

IN ALTARI.

His rite peractis, uadit pontifex ad eum locum in quo reliquiae preterita nocte cum uigiliis fuerunt et eleuat eas. Quid in his innui­ tur, nisi quod uerus pontifex noster, postquam preparauit nobis, sicut apostolus ait, ciuitatem, reuertitur, ut sanctos quos b qui in nocte pre­ senti morantur, et semetipsos cum magna circumspectione custodiunt, uigilantes sicut dominus dicit: V igila te et orate, ut n o n in tretis in tem pta­ tio n em , et ° adsumit eos de locis suis, ut perducat eos in domum patris sui? 53. Postquam enim preparauit pontifex aram in qua reliquiae con­ derentur, adsumit eas et portat ad locum preparatum, quia ipse pontifex pontificum, cuius iste a uicem tenet, promisit apostolis suis et per eos cunc­ tis fidelibus b: V a d o parare uobis locu m , et s i abiero et preparau ero u obis lo­ cu m , iteru m u en ia m et adsu m a m u os ad m e ip su m , ut u bi su m ego et uos

Sancta autem sanctorum sunt quo nulla iniquitas uel foeditas acce­ dere potest, que non sunt in terra sed in celis, quo orat pontifex se peruenire debere, cum sanctorum in significatione animarum eleuat reliquias. Eleuantur autem cum magno honore et cantationibus diuinis, quia mi­ nistri illi, qui animarum ductores ° et uectores sunt d, ualde congaudent eorum dignitati, quos uident in supernis sibi coniungi.

sitis.

« sic nunc] sicut corr. B f in om. Vogel s duo Vogel b quondam V ogel 1 iacinthina Vogel J dicere] dicent (?) corr. B k norunt] nostrum corr. B 1 scutulata Vogel m eloquii] eloqui corr. B n uenustate Vogel ° ecclesia Vogel p a Vogel h debere] deberet corr. B r sanctos Vogel 3 ut pertiri] impertiri Vogel 52

a eorum V ogel

» quoque Vogel

53 a iste om . Vogel b suis add. V ogel sunt et rectores Vogel

c et om . Vogel ° doctores V ogel d et uectores sunt]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

300

A n a le c ta litu r g ic a

54. Canit a autem: A m b u la te, sancti dei, in gred im in i in d u ita te m d o­ id est b celestem Merusalem. Vnde dicit apostolus: Quae autem su r­ su m est M eru salem libera est, quae est m ater nostra. Quod autem subse­ quuntur °: Aedificata est u obis ecclesia n ou a , ipsa est d eademquç e ecclesia f. 56v que et ciuitas / quam apostolus ecclesiam primitiuorum nominat. CanY. 118 tantur etiam f diuerse antiphonç eidem sensui congruentes, tripudium scilicet et exultationem mittentes g angelicarum h uirtutem *, quç exeuntes de corpore comitentur J usquequo k pro meritis in sibi debitis mansio­ nibus recipiantur. m in i,

55. Ingrediens autem pontifex ecclesiam dicit orationem, postulans ut domum suam dominus a clementer ingrediatur et in suorum cordibus fidelium perpetuam constituat mansionem. Domus enim illius b fuerunt et sunt sancti, dum in ° corpore manent, sicut ipse promittit: I n a m b u ­ labo in eis et inhabitabo. Itemque in euangelio: E g o et pater u e n ie m u s et m a n sion em apud eu m fa d e m u s . Itemque d in apocalypsi: E c ce ego sto e ad hostiu m et p u lso . S i quis aperuerit m ih i, intrabo ad eu m et caenabo cu m

Sed time permaxime perpetuam in eis mansionem constituit, cum, non dicam aliquod malum opus, sed nec leuis indignationis inquinationis f cogitatio eum a corde iam expellit fidelium. Hunc enim non perpetim in nobis manet, utpote quorum cogitatio in diuersa uacillat, et nunc hac nunc illae fluitans, non potest perpetim eum qui omnem fugit pollutionem habere perpetuo mansorem. ip so et ip se m ecu m .

56. Yenit autem pontifex ad altare ubi recondende sunt reliquie et extendit uelum inter se et populum et recondit ipse eas in loco altaris, quia pontifex noster, sicut paulus apostolus ait, adsistit pontifex futu­ rorum bonorum et adsistit uultui a pro nobis, ut de ergastulo praesenti b saeculi liberatis ° collocet in habitaculis are d caelestis, sub qua uidit eos beatus iohannes in apocalypsi sua clamantes et uindictam expetentes e de his qui eos tribulauerantf siue certe conuersationem eorum in mef. 57r fiora petentes. / Extendit autem uelum inter se et populum, quia nunc et ipse et loca sanctarum animarum secreta sunt a uisione mortalium. Bea­ tus enim e paulus apostolus in epistola ad hebreos pontificem ueteris V. 119 testamenti sancta sanctorum ingredientem typum dicit tenuisse ueri aeterni pontificis domini nostri iesu christi. Velum autem celum inter­ pretatur, ultra quod filius dei ingrediens, cotidie h patrem pro nobis inter-

5 4 a cantant Vogel b in add. Vogel c subsequitur Vogel d est om . Vogel e eadem Vogel 1 enim Vogel e imitantes Vogel h angelicorum Vogel 1 uirtutum Vogel i comitantur Vogel k usquequoque Vogel 5 5 a dominus oro. Vogel b illius oro. Vogel e sto] sta corr. B f inquinationis om. Vogel

c in oro. Vogel

d item Vogel

5 6 a dei add. Vogel b praesentis Vogel c liberatos Vogel d arc& V ogel e ex­ pectantes Vogel 1 tribulauerunt V ogel * autem Vogel b coti die] co ti die corr. B

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Sources du Pontifical Eomano-Germanique

301

pellat et ad se uenientes 1 in sancta ara, id est in requie J aeterna k, col­ locat, in 1 qua ueraciter cantatur: E xu lta bu n t sancti in gloria, letabuntur in cubilibus su is. Gloria enim est illa qua eos glorificans filius dicetm; V e n ite , benedicti pa tris m ei, p ercipite regn u m quod u obis p aratu m est ab

Ibi letantur in cubilibus n suis, id est in cordibus siue in mansionibus diuersis, cum, sicut beatus iohannes in apocalypsi dicit: orig in e m u n d i.

A bsterget deus om n em lacrim am ab oculis eoru m et a m p liu s n o n erit neque m ors nequ e luctus, quia

°

p rim a fiabierunt.

57. Cui rei concinit oratio pontificis dicens: D o m in e deu s, qui e x o m n i a san ctorum aeternum tibi cond is habitaculum . In celis nam­ que eternum sibi condit b habitaculum; ex omni coaptatione sanctorum ° condit, quia illuc omnes sanctos suscipiens aeterna mansione in eis habi­ tat. Istud enim habitaculum quod uidemus d terrenum est atque tran­ sitorium, sed nec de coaptatione sanctorum edificatur, sed lapidum atque lignorum. Illud uero habitaculum aeternum est, quia nulli obnoxium mutationi et de sanctis fit, qui sunt ueri lapides participatione illius la­ pidis angularis, in quo templum aeternum conpactum / et constructum f. 57v crescit in augmentum dei, modo in spiritu sancto; tunc autem e per­ fectum erit, cum omnis numerus sanctorum collectus fuerit et capiti suo aeternaliter adhçserit. quoaptatione

58. Post hçc uestitur altare. Si altare aecclesiam intellegimus uel perigrinantem in terris uel adsumptam a in cçlis, uestimenta eius corpora sanctorum non incongrue intellegimus. Nudinn est enim altare, dum animç corporibus exute et in cçlis collocate diem resurrectionis expectant. V. 120 Vestietur altare quando, sicut dominus dicit, m itet filius h om in is angelos su o s cu m tuba et uoce m agn a et colligent eos b a quattuor an gu lis terr§. Ve­ stitur ° altare quando, sicut apostolus dicit, oportet corruptibile hoc induere in corru p tion em et m ortale hoc in du ere in corru p tion em d. 59. Benedicit post hçc pontifex ipsum altare cum unumquemque fidelium dominus et saluator digna congratulatione a fouet, eo quod in his quç quisque domui b illius accepit, digna sese conuersatione traetauerit, dicens ei: E u g e , seru e bone et fidelis, quia in m od ico fidelis fu isti, in tra in g a u d iu m d o m in i tu i. Hçc sunt enim dona que per pontificem unum sancti­ ficantur et sumenda ipsis suis fidelibus traduntur, dicente scriptura quod comedat unusquisque fructus ° laborum suorum et operibus suis saturetur. 1 ueniens Vogel J requie] requiae corr. B k aeternam V ogel 1 collocat in] collocatim corr. B m dicit V ogel n cubiculis V ogel ° quae Vogel

57 a coaptatione Vogel b condit om. Vogel c sanctorum om. Vogel d quod uidemus super rasuram B e autem om. Vogel 58 a assumtam V ogel V ogel

b colligent eos] colligentenis (?) corr. B d immortalitatem V ogel

59 a congratulatione] cum gratulatione corr. B c fructum Vogel

c uestietur

b domui] a domo Vogel

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

302

A n a le c t a l i t u r g i c a

60. Quod uero pontifex reuertitur in sacrarium cum ordinibus suis et induit se uestimentis aliis post uestitum altare, intimatur nobis quia pontifex noster ad iudicium ueniens non solempnibus a induitur b uestibus, quia ° nequaquam aeternitatis sue d / 60 a sollemnibus Vogel b induetur Vogel 0 quia] qua coir. B α (aeterni)tatis sue] hae uoces infra ultimam folii lineam ita scriptae sunt ut tanquam sequentis folii (nunc deficientis) primas uoces reclamantes putari possint.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

i

IX UÏT PRO TO TYPE D U R ITU E L DANS LE MS. B A R B E R IN I LA T . 720

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Dans le troisième volume de l’inventaire des manuscrits litur­ giques de la Bibliothèque Vaticane,1 sous le n. 1, j ’ai présenté le ms. Barberini lat. 720 comme étant une C o llectio O r d in u m . Il est écrit sur papier au format de mm. 3 1 8 x 2 2 2 , comportant 136 feuil­ lets; je l’ai daté du x v n e siècle. En fait, d’après Briquet,2 il est écrit sur du papier qui a été utilisé à Borne entre 1566 et 1576 et l’écri­ ture est de la fin du x v ie ou du début du x v n e siècle. La collection d O r d i n e s qu’il renferme ressemble très fort à celle que Mgr Andrieu a intitulé le Pontifical Bomano-Germanique du Xe siècle,3 elle en diffère cependant sous certains aspects. Jusqu’à présent on a surtout considéré le Pontifical BomanoGermanique comme l’ancêtre du Pontifical Bomain, ce qu’il est réellement; mais on a un peu oublié tout ce qu’il apportait à la constitution du futur rituel, dont la forme romaine post-tridentine devait recevoir une édition officielle en 1614. Le ms. Barbe­ rini lat. 720 ne représenterait-il pas un premier essai de groupe­ ment de textes pris directement dans la collection de St-Alban de Mayence en vue de former un véritable rituel? Voici tout d’abord une description détaillée du contenu de ce manuscrit. Après l’indication du folio, je donne, entre parenthèses, le numéro de chaque O rd o conformément à l’édition de Vogel-Elze, puis les rubriques. J ’indique en note les éléments du Pontifical B o­ mano-Germanique qui ont été omis.

m s.

Barberini

lat.

720.

f. 1 (cv). Exorcismus salis ad spargendum in domo, f. 2 (evi). Benedictio aquae ad reconciliandos pænitentes in cena Domini, f. 2 (cvn). Ex authentico libro sacramentorum s. Gregorii papae urbis Bomae. Incipit ordo ad baptizandum infantes.

1 P. S a l m o n , Les manuscrits liturgiques latins de la Bibliothèque Vaticane, III Ordines Boniani, Pontificaux, Bituels, Cérémoniaux (8t. e T. 260), Cité du Vatican 1970, p. 3. 2 C h . B r i q u e t , Les filigranes, Dictionnaire historique des marques du papier dès leur apparition vers 1283 jusqu'en 1600, Paris 1907, n. 12250. 3 M. A n d r i e u , Les Ordines Romani du haut moyen âge (Spicilegium s. Lovaniense, 11, 23, 24, 28, 29) I, Les manuscrits, Louvain 1931, p. 494-548; C. V o g e l - R . E l z b , Le Pontifical Romano-Germanique du dixième siècle, Le texte (St. e T. 226-227), Cité du Vatican 1963. 20

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

306

f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f. f.

f. f.

f. f. f. f. f. f.

A n a le c ta lit u r g ic a

7 (ovni). Item benedictio aquae ad albas deponendas. 7 (cix).