Administracja cywilna i wojskowa bizantyńskiej prefektury praetorio Afryki w latach 533–698 9788367209298

Citation preview

Administracja cywilna i wojskowa bizantyńskiej prefektury praetorio Afryki w latach 533-698

Arkadiusz Urbaniec Administracja cywilna i wojskowa bizantyńskiej prefektury praetorio Afryki w latach 533-698

XL Menas (połowa VI wieku?) Podsumowanie ADMINISTRACJA WOJSKOWA (533"59O)

Uwagi wstępne Magister militum - ranga i tytulatura Kompetencje magistra militum Duces - administracja prowincjonalna Duces - ranga i tytulatura Kompetencje duces Officium dowódców prowincjonalnych

149 149

153 153 166 168

187 190 194 200

STUDIUM PROZOPOGRAFICZNE MAGISTRÓW MILITUM GŁÓWNODOWODZĄCYCH ARMIĄ BIZANTYŃSKĄ W AFRYCE

W OKRESIE DO UTWORZENIA EGZARCHATU

209

I. Solomon (534?~536, 539~544) 11. Germanus (536-539)

211 230

III. Sergiusz (544-545) IV. Areobindus (545) V. Artabanes (546) VI. Jan Troglita (546-550/552) VII. Marcjan (563) VIII. Theoctistus (570/571?) IX. Amabilis (571/572?) X. Gennadiusz (574/578-598?) Podsumowanie

238

EGZARCHAT KARTAGINY

(590-698)

244 247

255 264 266

268 269 271 273

Egzarchowie Kartaginy

292

I. Herakliusz (602/608-610) II. Piotr (633/636-641/645?) III. Grzegorz (641/645-647) Podsumowanie

293 296 298

299

ZAKOŃCZENIE

301

BIBLIOGRAFIA

307

WPROWADZENIE

System administracyjny późnego Cesarstwa Rzymskiego ukształtował się w cza­ sach panowania Dioklecjana i Konstantyna I, kiedy to reformy strukturalne doprowadziły do permanentnego rozdziału władzy cywilnej od wojskowej i zostały stworzone wyspecjalizowane instytucje, których zadaniem był zarząd nad prowincjami imperium w kilkustopniowej hierarchii. Urząd prefekta pre­ torianów, który powstał w epoce pryncypatu, w zmienionych warunkach IV wieku stracił swój pierwotnie militarny charakter (proces ten został ostatecznie zwieńczony po bitwie przy moście Mulwijskim w 312 roku), a w wyniku dalszych przekształceń strukturalnych przestał być związany z pałacem cesarskim, jed­ nocześnie przyjmując formę kolegialną - tworzoną przez regionalne prefektury, będące jednostkami nadrzędnymi wobec sieci prowincjonalnej (w Cesarstwie Wschodnim powołano dwie prefektury: rozległą Orientis oraz Illyricum). Po­ dobną ewolucję przeszło utworzone w IV wieku stanowisko magistra utriusque militiae - naczelnego dowódcy wojskowego, początkowo obecnego przy władcy, a następnie postawionego na czele wojskowych struktur administracyjnych o zasięgu regionalnym. Efektem tych zmian było utworzenie kilku równoległych magisteriów w Pars Orientis - dwóch praesentalis oraz per Thracias, per Illyricum i per Orientem - których jurysdykcji podlegali wodzowie prowincjonalni w ran­ dze duces, dowodzący oddziałami limitanei. Ten system utrzymywał się przez cały V wiek i pierwsze dekady VI wieku, aż do momentu objęcia władzy przez cesarza Justyniana i zrealizowania jego idei renovatio imperii, mającej na celu odzyskanie terenów Cesarstwa Zachodniego, utraconych w wyniku najazdów plemion germańskich w V stuleciu. Pierwszym kierunkiem ekspansji rzymskiej w 533 roku stała się Afryka, opanowana przeszło sto lat wcześniej przez plemię Wandalów. Prowincje afrykańskie po reformach Konstantyna weszły w skład prefektury praetorio Italii, Illyricum i Afryki, gdzie tworzyły diecezję, w której skład nie weszła jednak Mauretania Tingitana, podporządkowana wikariuszowi diecezji Hiszpanii, będącej częścią prefektury Galii. Sytuacja tych terenów uległa zmianie

© Copyright by Arkadiusz Urbaniec & Wydawnictwo Libron Kraków 2023 ISBN 978-83-67209-29-8

Recenzenci: dr hab. Rafał Kosiński, prof. UwB dr hab. Teresa Wolińska, prof. UŁ

Redakcja: Jerzy’ Cierniak Korekta: Aneta Dzidek Skład: Dariusz Piskulak

Projekt okładki: Libron Na okładce wykorzystano fragment inskrypcji prefekta praetorio Solomona z Calama w: A. Delamare,

Exploration scientifiąue de 1’Algerie, archeologie, Paris 1850, pl. 184 Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny

im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Wydawnictwo LIBRON - Filip Lohner al. Daszyńskiego 21/13 31-537 Kraków

tel. 12 628 0512 e-mail: officeo

Kasjodor, Variae, VI.3.2 i ¥1.3.4. Ammianus Marcellinus, Res Gestae, XXI.16.2: „Sed cunctae castrenses et ordinariae potestates ut honorum omnium apicem priscae reverentiae

morę praefectos semper suspexere praetorio”.

41

Ensslin 1954. col. 2401-2404; Berger 1914; Arnheim 1972, ss. 74-88; Jones 1986, ss. 523-530;

Khazhdan 1991, ss. 986-987; Haldon 2005, ss. 39-40; Feissel 2007, ss. 110-111; Heather 2008,

ss. 190-191; Olszaniec 2014, ss. 43-50. Ustawa wydana przez cesarzy Walentyniana I i Wa­ lensa w 372 roku (CTh XI.1.6 z 5 września 372 roku) reformowała stan senatorski, tworząc

wyższe od clarissimi rangi senatorskie: spectabiles i illustres. Do tej ostatniej kategorii zostali zaliczeni prefekci praetorio, prefekci miast, magistri militum oraz konsulowie. Na

temat rangi illustres w czasach justyniańskich zob.: Stein 1949, ss. 428-432-

32

ADMINISTRACJA CYWILNA (534“59C>)

illustres zostali między innymi zwolnieni z obowiązku płacenia munera sordida i innych podatków extraordinariae * 2, co podkreślało ich wyjątkową pozycję względem innych członków senatu Rzymu i Konstantynopola. Ustawa CJII. 12.25 z 24 września 392 roku wprowadzała hierarchię wewnątrz rangi illustres, dzieląc ją na kilka kategorii: w pierwszej znaleźli się prefekci praetorio, następnie pre­ fekci miast, dalej magistrowie militum i na końcu comites consistoriani (urzęd­ nicy pałacowi). Zasadniczo powyższa gradacja utrzymała się w ciągu V wieku i jest czytelna w kompozycji Kodeksu Teodozjusza”, a biorąc pod uwagę fakt włączenia części ustawodawstwa z IV i V wieku do Kodeksu Justyniana, należy uznać, że była ona aktualna również w VI stuleciu. Kolejnym źródłem pre­ zentującym hierarchię urzędniczą późnego Cesarstwa Rzymskiego jest Notitia Dignitatum, opisująca stan aktualny dla końca IV i początków V wieku44. Dla części Occidentalis imperium na szczycie administracji znajdował się prefekt Italii, którego wikariat stanowiła Afryka4’, natomiast w Pars Orientis na pierwszym miejscu został wymieniony praefectus praetorio Orientis, a następnie praefectus praetorio Illyrici * 6. Powstanie prefektury Afryki w 534 roku jako jednostki tery­ torialnej Cesarstwa Wschodniego prawdopodobnie spowodowało umieszczenie jej prefekta w hierarchii administracyjnej za prefektami Wschodu i Illyricum, a przed prefektem Konstantynopola (zmiana nastąpiła po odzyskaniu przez cesarstwo prefektury Italii z rąk Ostrogotów, gdyż jeżeli weźmiemy pod uwagę

2007, ss. 244-252; szczegółowo zaś Kearley 2010, ss. 377-395Zob.: Turlej 2011, s. 79 - w odniesieniu do noweli XI tworzącej arcybiskupstwo Justyniany

82

Primy w prefekturze Illyricum. Tym terminem określano najczęściej w późnym antyku akty prawne przyznające indywi­ dualne przywileje w odpowiedzi na prośby kierowane do cesarza, jednak był stosowany

również w odniesieniu do rozporządzeń o charakterze ogólnym, zatem jego definicja nie może być jednoznaczna, zob.: Kruger 1888, ss. 271-273; Mommsen 1904; Wipszycka 1999,

s. 589. Podstawowa praca dotycząca statusu sankcji pragmatycznych w późnorzymskim ustawodawstwie: Kussmaul 1981; jej autor dokonuje analizy aktów prawnych wydawanych

w okresie rządów Teodozjusza II i Marcjana.

42

ADMINISTRACJA CYWILNA (534“59o)

względu na płeć) mogli wnieść powództwo przed sądem cywilnym prefekta lub namiestników prowincji („ad iudicium sublimitatis tuae vel praesidum provinciarum et insularum”), z zastrzeżeniem, że należy przedstawić dowód prawny („legi cognitia probationibus praestitis”) albo dokument prawny („instrumentis legitimis recitandis”) lub też wiarygodnych dla sądu świadków („testibus idoneis educeadis et quorum gravitas iudicibus acceptabilis sit”). Ograniczenie geogra­ ficzne wprowadzone zostało zapisem mówiącym o tym, że prawo obowiązuje wyłącznie na terenie prefektury Afryki i nie ma możliwości wnoszenia spraw w powyższej kwestii w innych miastach i prowincjach. Ustawodawca dwukrot­ nie podkreślił również zakaz wnoszenia roszczeń do majątków' należących do praprzodków, dopuszczalna jest jedynie rewindykacja własności „patres et avos”, restrykcje odnoszą się również do linii bocznych. Wspomniany powyżej dowód lub świadkowie muszą zostać zaprezentowani w sposób ściśle prawny („stricte iudico”) przed sądem, koniecznie w obecności strony przeciwnej. Ewentualny powód ma cztery lata na wniesienie pozwu i wystąpienie z roszczeniem, gdyż prognozowana liczba toczonych spraw’ mogłaby spowodować paraliż pracy są­ dów („Huiusmodi enim ąuadriennii metas praeterire nullo patimur modo, ne immortalis fiat iudiciorum completus”). Inicjator powstania noweli nie został wyraźnie wskazany w jej treści - użyte we wstępie sformułowania sugerują, że był to pomysł Justyniana, jednak zastosowane ograniczenie chronologiczne (czasy ojców i dziadków’) nasuwa pewne wątpliwości. Kluczowy do rozwiązania tej kwe­ stii może być los tak zwanych sortes Vandalorum po bizantyńskiej rekonkwiście83. Abstrahując od słuszności teorii fiskalnej Goffarta lub jej braku i realnego statusu 83

W dużym uproszczeniu terminem „sortes Yandalorum” określa się ziemie zajęte przez

Wandalów po podboju Afryki w V wieku. Podstawowymi źródłami opisującymi ten proces

są Historia persecutionis, I.4-5 Wiktora z Wity oraz BV III.5.11-15 Prokopiusza z Cezarei. Wynika z nich, że król Gejzeryk nadał wojownikom wandalskim ziemie w prowincji Proconsularis (wywłaszczając właścicieli rzymskich), natomiast sobie zostawił Byzacenę

i część Numidii. W nauce od dawna trwa spór odnośnie do charakteru sortes - zob.: Goffart 1980, s. 212 - w pracy tej postawiono tezę, że „sortes Vandalorum" były w istocie podatkami ściąganymi na rzecz nowych panów Afryki, a nie realnymi własnościami

ziemskimi - por. Goffart 2012, ss. 115-128. Za dosłownym przyjęciem narracji Wiktora z Wity i Prokopiusza z Cezarei opowiedział się między innymi A.H.M. Jones (1986 s. 249). Szerokie omówienie dyskusji dotyczącej charakteru osadnictwa wandalskiego w Afry­ ce wraz z prezentacją różnych stanowisk przedstawił Yves Moderan (2002, ss. 97-102, zasięg konfiskat Gejzeryka w latach 439-440 - ss. 112-118). W polskiej literaturze Jerzy Strzelczyk (1992, ss. 205-210) przyjął teorię (fiskalną) Goffarta, jednak kontestując prze­

kaz Prokopiusza (BY IV.14.10), dotyczący konfiskaty majątków powandalskich przez prefekta Solomona, posłużył się błędnym argumentem: „Jeżeli rzeczywiście chodziłoby, jak powszechnie sądzono, o dobra ziemskie, nadane niegdyś wojsku przez Gejzeryka,

z pewnością nie mogły one być dziedziczone przez kobiety” - badacz ten przeoczył fakt, że konfiskata odbywała się w 536 roku, już w warunkach prawa rzymskiego, według

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFR1CAE

43

własności ziemskiej Wandalów w Afryce w V i VI wieku, należy zwrócić uwagę na okoliczności powstania osadnictwa germańskiego i jego zasięg w świetle źródeł narracyjnych. Wiktor z Wity w dziele Historia persecutionis Africanae Provinciae, temporibus Genserici et Hunirici regum Wandalorum opisał działania Gejzeryka po ustanowieniu królestwa: „Disponens quoque singulas quasque provincias sibi Byzacenum, Aboritanum atque Getuliam et partem Numidiae reservavit, exercitui vero Zeugitanam vel proconsularem funiculo hereditatis divisit”M. Podobną relację można znaleźć u Prokopiusza z Cezarei* 85, który przekazał, że Gejzeryk odebrał ziemię Rzymianom i rozdzielił ją pomiędzy swój lud. Inter­ pretacja obu przekazów jest dyskusyjna i powoduje powstawanie wielu hipotez dotyczących charakteru zmian własności ziemskiej po podboju wandalskim, szczególnie w kwestii skali wywłaszczeń rzymskich posiadaczy. Być może pod­ stawą do utworzenia „sortes Vandalorum” stały się cesarskie majątki resprivata, zlokalizowane w Byzacenie i Numidii (przejęte pod osobisty zarząd Gejzeryka), natomiast villae opuszczone przez uciekających posiadaczy ziemskich zostały rozdysponowane pomiędzy wojowników wandalskich86. W 536 roku doszło natomiast do przejęcia majątków powandalskich na rzecz resprivata cesarza Ju­ styniana87, choć zasadna wydaje się teza, że narodziny tego pomysłu, a także przy­ gotowanie odpowiednich procedur miały miejsce dużo wcześniej. Zatem zapis ograniczający możliwość wnoszenia roszczeń tylko do czasów ojców i dziadków w noweli 36 miał prawdopodobnie na celu ochronę ziemskiej własności cesarskiej powstałej w efekcie konfiskaty „sortes Vandalorum” (1 stycznia 535 roku będącej jeszcze w fazie projektu), ponieważ podstawą do ich utworzenia były działania Gejzeryka w latach trzydziestych V wieku, a ustawodawca dawał możliwość cofania się maksymalnie około 60 lat wstecz, a więc do czasów panowania Guntamunda i ewentualnie Huneryka88. Z tą kwestią należy przypuszczalnie wiązać

którego dziedziczenie własności przez kobiety' było możliwe. Marek Wilczyński (2016,

ss. 201-202) opowiedział się za literalni] interpretacją relacji Wiktora i Prokopiusza.

8->

85

Wiktor z Wity, Historia persecutionis, I.4. Na temat prowincji Aboritanum atque Getuliam zob.: Courtois 1955, s. 174; analizę tego fragmentu historii Wiktora przedstawił W. Goffart (2012, ss. 116-119). Prokopiusz, BV III.5.11-15. Kronikarz ten ziemie zajęte przez Wandalów określił mianem

„KAąpoi BavÓiXu)v” - zob.: Goffart 2012, s. 121. 86 O utracie majątków na rzecz Wandalów przez rzymskich posiadaczy mówi nowela cesarza

Walentyniana III z 451 roku (Nov. Val. 34). Przykładem osoby, która porzuciła majątek

i uciekła do Italii, był dziadek Flugencjusza z Ruspe - zob.: Ferrandus, Vita Fulgentii, 1.13,

8-10, por. Cameron 2007, s. 554. 87

Prokopiusz, BV IV.14.10.

88

Przyczyną bezprawnych przejęć majątków w świetle prawa rzymskiego mogły być w tym czasie prześladowania religijne inspirowane przez tych władców. Szczególnie zarządze­ nie wydane przez Huneryka 24 lutego 484 roku i zachowane w historii Wiktora z Wity'

44

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534"59O)

także ograniczenie geograficzne - wyłącznie terytorium prefektury - utrudniające dochodzenie swoich praw diasporze afrykańskiej, która po 439 roku znalazła się w Italii i Pars Orientis. Konieczność przedstawiania dowodów w obecności strony przeciwnej, teoretycznie naturalne wykluczenie możliwości wydawania wyroków zaocznych, również mogło powodować znaczne trudności w przebiegu procesu rewindykacji i właściwie zawężało oddziaływanie sankcji do rzymskiej ludności prowincji. Tym samym naturalnymi inicjatorami wydania noweli 36 zdają się afry­ kańscy provinciales, których interesowało odzyskanie utraconych w czasach wandalskich majątków: Sprawa ta pojawiła się przypuszczalnie już po zdobyciu Kartaginy i uzyskaniu przez oddziały Belizariusza kontroli nad zurbanizowany­ mi częściami Byzaceny i Numidii, a zapytania i petycje w tej sprawie mogły być kierowane do prefekta Archelaosa, zaś po jego dymisji do Solomona (wątpliwe jest, by mieszkańcy kierowali swoje prośby bezpośrednio do cesarza), natomiast utworzenie prefektury i powstanie struktur administracyjno-sądowniczych praw­ dopodobnie znacznie zintensyfikowało ten proces. Konieczność rozwiązania owej kwestii na gruncie jednolitej wykładni prawnej, biorąc pod uwagę fakt, że Afrykańczycy funkcjonowali przez prawne wiek poza ustawodawstwem ce­ sarskim, przypuszczalnie spowodowała skierowanie do Justyniana zapytania (sugestio) ze strony prefekta Solomona i w efekcie wydania ustawy, o znacznie jednak ograniczonym w porównaniu z oczekiwaniami zasięgu chronologicznym89. Nowela 36 jest interesująca także pod względem zmian w procedurze sądowej, gdyż dała ona możliwość bezpośredniego zwracania się do sądu apelacyjnego prefekta, z pominięciem namiestników prowincjonalnych, co może wskazy­ wać na szczególne zainteresowanie cesarza przebiegiem procesów skutkujące uproszczeniem toku postępowania, a tym samym skróceniem oczekiwania na

(Historia perseaitioiiis, III.2), nakazujące konfiskatę majątków zarówno osób duchownych, jak i świeckich, a także zakazujące dokonywania zapisów testamentowych, transakcji i darowizn przeciwnikom arianizmu, mogło wpłynąć na znaczne zmiany własnościowe zachodzące w Afryce (co ważne, zarządzenie króla wandalskiego nawiązywało bezpośred­

nio do antyariańskiego ustawodawstwa cesarzy rzymskich po soborze w Konstantynopolu

w 381 roku), zob.: Strzelczyk 1992, ss. 243-250; Cameron 2007, s. 555; Zołoteńki 2010, ss. 166-167. w

Proces tworzenia nowego prawa w czasach justyniańskich przedstawił S. Turlej (2011, ss. 83-84), zob. także: p. 14. Na wykluczenie w noweli 36 roszczeń dotyczących ziem skonfiskowanych przez Gejzeryka zwrócił uwagę również Y. Moderan (2007, ss. 68-69).

Zastosowany przez ustawodawcę limit chronologiczny może mieć również przyczynę w ce­ zurze politycznej, jaką był pokój z Wandalami zawarty przez cesarza Zenona w 474 roku

i sankcjonujący wcześniejsze kierunki polityki zewnętrznej i wewnętrznej Gejzeryka, realizowane po pokoju z 442 roku. Na temat umowy Zenona i Gejzeryka zob.: Cameron 2007, ss. 553; Zołoteńki 2010, s. 165.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

45

wydanie ostatecznego wyroku. Wykluczenie z orzekania w takich sprawach sądów municypalnych wydaje się naturalną konsekwencją możliwego osobistego zaan­ gażowania sędziów miejskich w kwestie rewindykacyjne majątków i związane z tym ewentualne nadużycia. Pozycja prefekta jako najwyższego sędziego oraz strażnika przestrzegania prawa imperialnego powodowała również zaangażowanie tego urzędu w re­ alizację polityki religijnej cesarza. W przypadku Afryki w VI wieku stanowiło to znaczną część podejmowanych przez prefektów działań, których opis został zachowany w źródłach normatywnych, epistolarnych i pośrednio narracyjnych. i sierpnia 535 roku Justynian wydał skierowaną do Solomona konstytucję o dość ogólnikowym tytule De africana ecclesia (Nov. 37). Kwestia inicjatora powstania ustawy została poruszona wyżej - przyczyną interwencji legislacyjnej cesarza był list wysłany do niego przez synod biskupów afrykańskich zebranych w Kartagi­ nie w 535 roku90. W preambule konstytucji (ustawodawca używa sformułowania „lex”) podkreślono, że jej celem jest zwrot majątków kościelnych skonfiskowa­ nych w czasach wandalskich („possessiones ecclesiarum totius Africani tractus tyrannico91 quidem tempore ablatas eis”) i umożliwienie władzom kościelnym dochodzenia swoich praw własności w nawiązaniu do wydanej wcześniej no­ weli 3ó92* . Wprowadzenie odrębnych regulacji dotyczących Kościoła wydaje się uzasadnione, ponieważ nowela 36 w rozumieniu współczesnego prawa wyraźnie

90

Nowela 37 jest często przywoływana przez historyków Kościoła afrykańskiego w okresie dominacji bizantyńskiej i wykorzystywana jako źródło w zależności od celu badań -

zob.: Diehl 1896, ss. 408-452; Devreesse 1940, ss. 145-146; Adamiak 2010, s. 13; Modćran 2007, s. 77. Jej dokładną analizę w kontekście historycznym przeprowadzili Charles Sau-

91

magne (1913, ss. 77-87) oraz S. Adamiak (2011, ss. 62-65). Analizę terminu tyrannus w ustawodawstwie późnorzymskim przeprowadził Michał

Stachura (2010, ss. 96-97), wskazując na „dwa odcienie znaczeniowe” tego pojęcia: władca, który objął władzę w sposób niezgodny z obowiązującym prawem lub zwyczajem, oraz władca, którego rządy były sprzeczne z prawem i zwyczajem. W kontekście ustaw wyda­

wanych dla postwandalskiej Afryki wydaje się, że użycie zwrotu tyratmus zawiera w sobie

92

oba znaczenia. S. Adamiak (2011, s. 62), interpretując nawiązania Justyniana do wcześniejszych ustaw w tej noweli, sugerował, że wraz z ustawą CJ I.27.1, dotyczącą utworzenia prefektury

Afryki, cesarz wydał również prawo regulujące stosunki kościelne na tym terenie, które jednak się nie zachowało. Takich wniosków nie wysunął C. Saumagne (1913, ss. 77-87)Wydaje się, że la hipoteza jest błędna, ponieważ wcześniejsza, przed 1 sierpnia 535 roku,

regulacja stosunków kościelnych wykluczałaby prawdopodobnie opis prymatu Kartaginy

Justyniany w noweli 37, zatem wszystkie odniesienia do wcześniejszego ustawodawstwa

w kwestiach majątkowych przypuszczalnie należy wiązać z nowelą 36. Przejęcie z rąk

arian sanktuarium św. Cypriana w Kartaginie odbyło się spontanicznie wobec ucieczki kapłanów ariańskich, jak wynika z relacji Prokopiusza (BV III.21.23-25) i wydaje się, że ten opis obrazuje w pewnym stopniu proces odbierania świątyń arianom.

46

ADMINISTRACJA CYWILNA (534“59O)

dotyczyła osób fizycznych, a nie prawnych (czego świadectwem są zapisy doty­ czące powiązań rodzinnych, a także ograniczenia chronologiczne), stąd zapewne prośba synodu kartagińskiego o wytyczne w sprawie rewindykacji majątków Kościołów afrykańskich. W celu realizacji zapisów konstytucji Justynian na­ kazał Solomonowi wydanie odpowiednich zarządzeń wykonawczych („suis disponere praeceptionibus”), zwracając uwagę także na należności podatkowe ciążące na Kościele i w domyśle nadzorowanie procesu egzekucji. Możliwość odzyskania dotyczyła również innych własności: domów, sprzętów i szat litur­ gicznych znajdujących się w rękach arian, pogan93 lub innych grup religijnych (przejętych bezprawnie, a więc podlegających zapisom noweli 36), które miały być zwrócone natychmiast, a stronie przeciwnej nie dano zwyczajowego czasu na przygotowanie obrony przed sądem. Powyższe regulacje były prawdopodobnie zgodne z sugestiami listu synodalnego, natomiast dalsze przepisy, jak słusz­ nie sugeruje Adamiak, były inicjatywą cesarską94. Zobowiązywały one prefekta do czuwania nad prawowiernością aparatu urzędniczego i administracyjnego, zakazując jednocześnie heretykom podejmowania jakiejkolwiek działalności i czynności publicznych9’. Ponadto arianie, Żydzi i donatyści zostali pozbawie­ ni możliwości posiadania świątyń, sprawowania kultu, wyświęcania kapłanów7 i udzielania chrztu, zgodnie zresztą z wcześniejszym ustawodawstwem96, a ich

95

Ustawodawstwo z okresu późnego antyku nakładało sankcje karne wyłącznie na osoby składające ofiary pogańskie; poganie, którzy powstrzymywali się od tych praktyk, nie byli niepokojeni (z wyjątkiem apostatów) - zob.: Stachura 2010, ss. 105-107. W kontekście

noweli 37 należy zastanowić się, kto właściwie został określony tym terminem. Być może dotyczyło to resztek wspólnot manichejskich, co jednak wydaje się wątpliwe, ponieważ manichejczycy byli w prawodawstwie traktowani jako herezja chrześcijańska, a nie od­ rębna religia. Z drugiej strony niektóre plemiona berberyjskie przebywające na terenach interioru prefektury pozostawały wyznawcami tradycyjnych kultów' plemiennych, jednak w ich przypadku zapisy ustawy pozostawały martwe. Wydaje się, że obecność terminu „paganus (pojawiającego się dwukrotnie w noweli 37) świadczy o chęci ustawodawcy, by przedstawić pełen katalog wrogów' Kościoła ortodoksyjnego, niezależnie od ich realnej liczebności.

94

Adamiak 2011, s. 64.

95

Stachura 2010, ss. 100-101 - krakowski badacz zwrócił uwagę na toczącą się w nauce

dyskusję, czy haereticus znajdował się w rzeczywistości poza wspólnotą obywateli rzym­ skich w okresie od wydania ustawy CThXVI.i.2 z 380 roku. Idąc za Marią P. Baccari (1991,

ss. 267-268), Stachura podkreślił również, że rozszerzona justyniańska interpretacja

ustawy feodozjusza i pojęcia haereticus objęła sankcjami także pogan i Żydów, usuwając ich z rzymskiej społeczności (w świetle prawa).

96

non solum a nobis, sed etaim ab anterioribus legibus condemnate sunt”. Powyższe

kwestie poruszały ustawy w kodeksie Justyniana CJ 1.5.8, CJ I.5.18 i CJ L9.18. Analizę ustawodawstwa antyheretyckiego zawartego w kodeksie teodozjańskim, ze szczególnym uwzględnieniem legislacji feodozjusza I i jego następców, przeprowadził M. Stachura

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

47

jedynym prawem było wyłącznie prawo do życia (sufficit eis vivere). Powtórzono także regulację zakazującą Żydom posiadania chrześcijańskich niewolników (zob.: CJ I.io.i); dodatkowo ich synagogi miały zostać zamienione na kościoły97. W ostatniej części noweli zostały poruszone kwestia prymatu biskupa Kartaginy Justyniany w Kościele afrykańskim oraz sprawy azylu kościelnego. Analizując nowelę 37, Stanisław Adamiak wyraził następujący pogląd: R. Devreesse correctly draws our attention to the fact that although Justinian acted in response to the bishops’ petition, the Novel was actually addressed to Solomon,

the commander-in-chief of the imperial forces in the area. This demonstrates the emperors evident intention to subsume religious matters under his jurisdiction along with normal public affairs98.

Trudno odmówić słuszności zarówno Adamiakowi, jak i Devreessebwi przy rozpatrywaniu powyższej ustawy pod kątem uprawnień nadanych prefektowi przez cesarza w zakresie kontroli spraw religijnych w prefekturze. Nadzór nad (2000, ss. 83-120). Regulacje wymierzone w heretyków były wprowadzane w kilku etapach, ze szczególnym nasileniem po I soborze konstantynopolitańskim. Represje przybierały

różne formy: zakaz sprawowania kultu (CTh XVI.5.6-9; CTh XVL5.11); nakaz konfiskaty majątków, w których odbywały się zgromadzenia (CTh XVI.5.4; CTh XVI.5.8); nakaz zwrotu kościołów między innymi przez arian (CTh XVI.5.6); zakaz przekazywania majątków testa­

mentem, dziedziczenia spadku oraz dokonywania i przyjmowania darowizn przez mani­ chejczyków (CTh XVI.5.7); wygnanie heretyków (CTh XVI.5.14 - zakazująca również dostę­

pu do osoby cesarza, CTh XVI.5.2o); zakaz wyświęcania kleru (CTh XVI.5.14, CTh XVI.5.2i,

CTh XVI.5.24); zakaz sprawowania urzędów państwowych (CTh XVI.5.25, CTh XVI.5.29).

W zachodniej części imperium wydawano ustawy dotyczące donatystów (CTh XVI.5.37-4i, 43,44,52,54,55, XVI.6.4.5), a uogólnienie obejmujące wszystkich niekatolików - donatystów, heretyków i Żydów' - pojawiło się w prawie cesarza Honoriusza z 408 roku (CTh XVI.5.44), a rok później objęło również pogan (CTh XVI.5.46). Jak wynika z powyższego przeglądu

ustawodawstwa, nowela 37 nie była pod względem represji wymierzonych w innowierców' innowacyjna, natomiast z całą pewnością miała kompleksów}' charakter - pozbawiała

właściwie wszystkich praw' - oraz posiadała szeroki zasięg, obejmując właściwie wszystkich 97

niekatolików na terenie prefektury. Interesujący artykuł na temat sytuacji afrykańskich Żydów w Cesarstwie Rzymskim napisał S. Adamiak (2014 - szczególnie część dotycząca okresu bizantyńskiego, ss. 104-109). Autor

zauważył, że sytuacja ludności wyznającej judaizm teoretycznie pogorszyła się tylko na

terenie prefektury Afryki i wcześniej Palestyny (forma lex specialis'), jednak w wymiarze praktycznym postawił hipotezę, że synagogi w Kartaginie nie zostały zniszczone ani skon­ fiskowane, gdyż relacja na ten temat powinna się znaleźć w narracji Prokopiusza z Cezarei.

Ograniczenia kultu żydowskiego zaczęły obowiązywać na terenie całego imperium od

553 roku (Nov. 146), zob.: A. Sharf 1971, ss. 44-45; Cameron 1982, ss. 55-56; Kaegi 2003, ss. 216-218; Salincro 2010, ss. 24-28; de Lange 2005, ss. 401-426.

98

Adamiak 2011, s. 64; zob.: Devreesse 1940, s. 146.

48

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534"59O)

rewindykacją majątków kościelnych pozwalał mu w znacznym stopniu wpływać na biskupów, choć teoretycznie posiadali oni prawo apellatio do imperatora. Jednak to sankcje wymierzone w szerokie znaczeniowo grono innowierców stwarzał}' możliwość nieograniczonego oddziaływania na sprawy społeczne oraz kreowania polityki kadrowej zarówno w cesarskiej administracji, jak i w kuriach miejskich9’ (można odnieść wrażenie, że w zamyśle Justyniana Afryka miała stać się modelowym przykładem wyłącznie ortodoksyjnego regionu imperium). Nowelę De africana ecclesia należy traktować jako lex specialis obowiązujące wyłącznie na obszarze Afryki, chociaż wydaje się, że żołnierze armii cesarskiej nie podlegali jej sankcjom. Z punktu widzenia prawa milites byli wyłączeni spod jurysdykcji prefekta i w sprawcach sądowych pieczę nad nimi sprawowali duces i magister militum. W przypadku adresata noweli - Solomona - to rozróżnienie jest jednak bez znaczenia, gdyż był on jednocześnie wodzem armii bizantyńskiej w Afryce, a zatem sędzią apelacyjnym w procesach, których stroną byli żołnierze. Rozstrzygające w tej kwestii może być milczenie źródeł narracyjnych - przede wszystkim Prokopiusza z Cezarei - niew’spominających o represjach wymierzo­ nych bezpośrednio w ariańskich foederati, na przykład germańskich Herulów. Zwierzchnia władza prefekta Afryki nad Kościołem i ogółem spraw reli­ gijnych sprawiała z jednej strony, że mógł on być postrzegany jako strażnik ortodoksji, mający za zadanie usunąć ślady panowania wandalskiego, z drugiej natomiast - był z całą pewnością realizatorem polityki cesarza. Sytuacja Kościoła afrykańskiego skomplikowała się znacznie w obliczu nowego kierunku polityki religijnej Justyniana, który dążył do unifikacji cesarstwa na tym gruncie i szukał porozumienia z miafizytami. W tym celu na przełomie 543/544 roku doszło do potępienia nauk Orygenesa, które nadal znajdowały wielu zwolenników',

99

Początkowo przedstawicielem prefekta w mieście był defensor civitatis, do którego obowiąz­ ków należała obrona plebsu przed nadużyciami urzędników’. Urząd ten został powołany w 364 roku przez Walentyniana I (CTh I.29.1), jednak z czasem zarówno funkcje tego stanowiska, jak i sposób jego obsadzania ewoluowały'. W IV wieku prefekt dokonywał elekcji obrońcy oraz dbał o dobór kandydatów; Ustawa CTh I.29.6 z 387 roku wpro­

wadzała zależność defensores od elit miejskich, nadając im jednocześnie kompetencje administracyjne i sądownicze, natomiast rolą prefekta nadal pozostawało powołanie tego urzędnika swoim dekretem. Ustawa CJ I.55.8 z 408 roku nakazywała, aby obrońcy miast byli wyznania ortodoksyjnego, a ich wybór miał zależeć również od miejscowego kleru;

prefekt potwierdzał nominację edyktem. Defensores civitates mieli za zadanie donosić do prefektury o wszelkich wykroczeniach, także w sprawach religijnych - zob.: Jones 1986, s. 727; Frakes 1994, ss. 337-348; Arnheim 1972, ss. 162-163; Olszanice 2014, ss. 254-259.

Formuła obrońcy miasta pojawia się też w Variae Kasjodora (VII.11). W kodeksie Justy­ niana temu urzędowi poświęcono osobny rozdział (CJ 1.55.1-11) - ostatnia zawarta w nim ustawa została wydana w 505 roku przez cesarza Anastazjusza (skierowana do prefekta

praetorio Eustachiusza) i dotyczyła spraw' religijnych.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

49

zwłaszcza wśród duchowieństwa Palestyny100. W następnej kolejności, aby zjed­ nać sobie miafizytów, Justynian wydał edykt przeciwko tzw. Trzem Rozdziałom czyli pismom teologów ze szkoły antiocheńskiej: Teodora z Mopsuestii, Teodoreta z Cyru i Ibasa z Edessy, oskarżanych o upowszechnianie nauk Nestoriusza, którego poglądy stanowiły przedmiot sporu pomiędzy obrońcami postanowień soboru w Chalcedonie a zwolennikami jedności dwóch natur w Chrystusie. Podważenie ich prawowierności cesarskim edyktem wywołało daleko idące konsekwencje teologiczne, ponieważ otwierało możliwość ekskomunikowania osób zmarłych w łączności z Kościołem (Teodor z Mopsuestii) oraz rewizji postanowień kanonów soborowych (Teodoret z Cyru i Ibas z Edessy, których depozycję zatwierdził przychylny Eutychesowi synod efeski, zostali zrehabi­ litowani przez sobór chalcedoński w 451 roku po odcięciu się przez nich od doktryny Nestoriusza). Na oba aspekty teologiczne edyktu Justyniana uwagę zwrócili przeciwnicy jego nowej polityki religijnej, wśród których znajdowało się wielu czołowych duchownych afrykańskich, broniących zatwierdzonych w Chalcedonie uchwał101. Żądanie przyjęcia edyktu cesarza, skierowane do Ko­ ścioła afrykańskiego, zostało odrzucone w liście Pontianusa, reprezentującego przede wszystkim episkopat Byzaceny, który podkreślał niezależność kapłanów od władzy świeckiej w sprawach wiary102. Na gruncie teologicznym obrony Trzech Rozdziałów” podjął się Fakundus z Hermiane, pisząc Pro defensione 100 CPG 6880: ACO III, 189-214; Liberatus, Breviarium, XXIII, ss. 138-140; Cyryl ze Scytopolis, Vita Sabae, 85, zob.: Grillmeier 1995, ss. 385-410; Duchesne 1925, ss. 156-218;

Diekamp 1899, ss. 32-66; Meier 2003, ss. 280-282; Gray 1979, ss. 61-64; Meyendorff 1989, ss. 230-235. 101 Treść edyktu Justyniana potępiającego „Trzy Rozdziały” znana jest tylko w ekscerptach

(CPG 6881), zob.: Grillmeier 1995, ss. 419-422; Moderan 2007, ss. 43-44; Adamiak 2011, s. 73. Liberatus z Kartaginy (Breviariutn, XXIV, ss. 140-141) podaje, że inicjatorem po­

wstania tego aktu prawnego był Teodor Askidas, biskup Cezarei Kapadockiej, oskarżany przez przeciwników o sprzyjanie doktrynie Orygenesa. Podstawowe zarzuty obrońców

„Trzech Rozdziałów” wobec edyktu Justyniana - ekskomunika osób zmarłych uznanych za życia za prawowierne oraz rewizja postanowień soborowych - były podnoszone przede wszystkim przez środowiska Kościoła łacińskiego, zob.: Grillmeier 1995, ss. 424-425;

Modćran 2007, s. 46; Price 2007, ss. 17-18; Pavouris 2001, s. 214; Adamiak 2011, ss. 87-94; Devreesse 1940, s. 141. Jak podał Fakundus z Hermiane (Pro defensione, col. 625-626),

biskupi wschodnich patriarchatów (Menas z Konstantynopola, Zoilus z Aleksandrii, Efrem

z Antiochii i Piotr z Jerozolimy) nie stawiali większego oporu wobec zarządzenia cesarza, natomiast w Ilirii, Afryce i Italii episkopat wykazywał postawę zdecydowanie negatywną,

co w konsekwencji doprowadziło do długotrwałej schizmy między innymi na północy Półwyspu Apenińskiego - zob.: Sotinel 2007, ss. 85-120. >02 Pontianus, Epistula ad Instiniamun, col. 995-997. Podobne zastrzeżenia nie byty jednak

wysuwane po opublikowaniu noweli 37, która de facto ustanawiała nadzór władzy świeckiej nad sprawami religijnymi w Afryce.

50

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534“59O)

trium capitidonim'03. Chwiejna postawa papieża Wigiliusza, przebywającego od 547 roku w Konstantynopolu, i wydanie tak zwanego ludicatum, potępiającego „Trzy Rozdziały”, przyczyniły się do ekskomunikowania biskupa Rzymu przez zebrany w Kartaginie synod panafrykański w 550 roku i publikacji Ad lustinianum Fakundusa z Hermiane,tM. Uspokojenie sytuacji politycznej w Afryce - likwida­ cja skutków uzurpacji Guntharisa i zwycięskie dla Bizantyńczyków walki Jana Troglity z plemionami berberyjskimi - pozwoliły cesarzowi na bardziej zdecy­ dowane kroki wobec opornego episkopatu afrykańskiego, z wykorzystaniem miejscowego aparatu administracyjnego. W ramach przygotowań do mającego się odbyć w stolicy cesarstwa kolejnego soboru powszechnego do Konstantyno­ pola wezwano czołowych przedstawicieli Kościołów Afryki - Reparatus (biskup Kartaginy), Prymazjusz (biskup Hadramentum), Werekundus (biskup Junki w Byzacenie) oraz Firmus (prymas Numidii) - i poddano ich presji ze strony cesarza, jednak, z wyjątkiem Firmusa, odmówili potępienia „Trzech Rozdziałów” i w konsekwencji zostali deponowani ze swoich stanowisk i zesłani na wygnanie lub zamknięci w stołecznych klasztorach’05. Fakundus, Libri duodecim pro defensione trium capitulonmi concilii Chalcedonensis ad lustinianum, col. 527-852. 104

Na temat działań papieża w trakcie trwania sporu o „Trzy Rozdziały” zob.: Price 2009, ss. 42-58; Urbaniec 2015, ss. 28-31. Informacje o ekskomunice nałożonej na Wigiliusza

przez spod w Kartaginie podał Wiktor z Tunnuny (Chronicon, a. 550): „ Africani antistites Vigilium Romanorum episcopum damnatorem trium capitulorum synodaliter a catholica communione reservato ei paenitentiae loco secludunt zob.: Moderan 2007, s. 49; Adamiak 2011, s. 78. Pod tą samą datą Wiktor pisał również o „duodecim libri Facundi Hermianensis ecdesiae episcopi refulsere”. 105 Na podstawie jedynej zachowanej narracji trudno stwierdzić, czy biskupi afrykańscy

udali się do Konstantynopola dobrowolnie - Wiktor z Tunnuny (Chronicon, a. 551) użył zwrotu „principis evocantur”, zatem można domniemywać, że przygotowanie podróży było zadaniem administracji cesarskiej, tak samo jak dopilnowanie, aby wezwani stawili się przed obliczem cesarza. Na temat losu hierarchów w stolicy imperium u Wiktora

(Chronicon, a. 552.1-2) można znaleźć dłuższy passus: Reparatus, po odmowie potępienia „Trzech Rozdziałów”, został deponowany i zesłany na wygnanie do Euchaidy w Poncie. Co ciekawe, autor pisze, że przyczynami tego były między innymi „plurimis calumniis impetituspro eo', jednak nie wyjaśnia natury owych pomówień. Dokładniejsze infor­

macje na ten temat znajdują się w liście anonimowych italskich duchownych przeby­ wających w Konstantynopolu (MGH, Epp 3, s. 439), którzy napisali, że Reparatus został oskarżony o zdradę i pomoc w zabiciu magistra militum Areobindusa przez uzurpatora Guntharisa: „Sed cum nullatenus eis cxtorquire potuissent, concinnata est causa sancto Reparato episcopo Chartageniensi, quasi Hariobindam magistri miletum a Gunthari tiranno in Affrica fecissit occidi et sub hoc colore in exilio deportatus est”. Według

Prokopiusza z Cezarei (BV IV.26.17—18) w czasie buntu Areobindus szukał azylu w ko­

ściele, a po jego opuszczeniu został zamordowany przez uzurpatora. W każdym razie na depozycji Reparatusa mogło zaważyć przede wszystkim oskarżenie o zaangażowanie

KOMPETENCJE PREFEKT,X PRAETOR1O AFRICAE

51

Zadanie stłumienia oporu duchowieństwa i wiernych w prefekturze Afryki oraz realizację polityki personalnej cesarza w obsadzaniu stolic biskupich po­ wierzono prefektowi praetorio, który przypuszczalnie wykorzystał w tym celu również oddziały wojskowe*106. Po depozycji Reparatusa biskupem kartagińskim został Prymozjusz - prawdopodobnie apokryzariusz Reparatusa, którego ingres spowodował rozruchy w mieście i śmierć wielu osób, gdyż odbył się „contra omnes regolas et contra omnia statuta patrum”, zatem za jego osadzenie i utrzymanie na tronie odpowiadała przede wszystkim cesarska administracja107. Podobnie sytuacja wyglądała z wyborem delegatów z prowincji afrykańskich na II sobór konstantynopolitański, gdyż jak wskazuje relacja zawarta w liście italskich duchownych, przebywających w tym czasie nad Bosforem, prefekt Afryki zebrał i wysłał do Konstantynopola biskupów, którzy albo dbali o własny interes, albo

polityczne po stronie wrogów cesarstwa (podobna próba miała miejsce w przypadku de­ pozycji papieża Sylweriusza, który został oskarżony o pomoc Gotom). Raphael Pavouris

(2001, s. 216) błędnie podał, że Reparatus został oskarżony o współpracę z Wandalami w latach trzydziestych VI wieku. Pozostali z wymienionych przez Wiktora biskupów zostali uwięzieniu w stołecznych klasztorach, z wyjątkiem Firmusa, który podpisał po­

tępienie „Trzech Rozdziałów”, jednak w drodze powrotnej do Numidii zmarł; natomiast Prymazjusz po osadzeniu w klasztorze akojmetów ostatecznie się ugiął i po śmierci Boecjusza został prymasem Byzaceny - zob.: Moderan 2007, ss. 50-51; Adamiak 2011,

ss. 78-82. 106 W źródłach narracyjnych nie zachowało się imię prefekta, który pacyfikował afrykański episkopat. Na zaangażowanie najwyższego urzędnika prefektury w realizację polityki

Justyniana w sprawach religijnych bezpośrednio wskazuje jedynie list anonimowych

duchownych italskich (MGH, Epp 3, s. 440). Pewną poszlaką w próbie identyfikacji toż­ samości prefekta Afryki w tym czasie jest ustawa Justyniana z 552 roku (Nov. App. VI), skierowana do Pawła, prefekta Africae, dotycząca kolonów, którzy opuścili swoją ziemię

w czasach wandalskich. Biorąc pod uwagę fakt, że większość działań opisanych w narracji

Wiktora, a także we wspomnianym anonimowym liście, miała miejsce bezpośrednio przed

II soborem konstantynopolitańskim, można przyjąć z dużą dozą ostrożności, że w tym czasie Afryką zarządzał wymieniony w ustawie Paweł. Stanowisko opuścił przypuszczalnie

przed 556 rokiem, gdyż prefektem w tym czasie był już Boecjusz. Lista prefektów Afryki w VI i VII wieku - zob.: PLRE III, s. 1474; Pringle 1981, s. 112. 107 MGH Epp 3, s. 440: „Et ecce per ąualis hominis in singolis provinciis sanctae eclesiae

dissinsionis et scandala generantur: mittunt etiam ad Carthaginem et alium in loco sancti Reparati episcopi contra omnes regolas et contra omnia statuta patrum episcopum ordinari fecerunt; quod cum niinia effusione sanguinis et interitum multorum

innocentum hominum fecisse dicuntur”. S. Adamiak (2011, s. 80) słusznie zauważył,

że reakcja mieszkańców Kartaginy miała swoje źródło w aspektach pozateologicznych,

zatem nie chodziło o obronę „Trzech Rozdziałów”, a bardziej o brak zgody na odgórne narzucenie osoby biskupa. Na temat popularności dyskursu na temat „Trzech Roz­

działów'” w' szerokich kręgach społeczeństwa zob.: Cameron 1982, s. 50; Moderan 2007, ss. 80-81.

52

—

ADMINISTRACJA CYWILNA (534“59O)

byli niedoświadczeni lub też przekupni108. Ta krótka wzmianka pokazuje z jednej strony stanowczy opór episkopatu afrykańskiego wobec polityki religijnej Justy­ niana (czego dowodem była niewielka frekwencja na soborze), z drugiej nato­ miast duże zaangażowanie cywilnego aparatu administracyjnego w kształtowanie stosunków wewnątrzkościelnych i tym samym sprawowanie swoistego nadzoru nad właściwą (z punktu widzenia dworu cesarskiego) regulacją życia religijne­ go mieszkańców prowincji. Po zakończeniu soboru konstantynopolitańskiego na kwestionujących jego kanony duchownych spadły represje, przybierające najczęściej formę konfiskaty majątku, uwięzienia i wygnania oraz depozycji z zajmowanego stanowiska. Jednocześnie zapoczątkowało to krótkotrwałą schi­ zmę w Kościele afrykańskim, jednak szybko i brutalnie stłumioną przez władzę świecką. Często jedynym źródłem na temat wspomnianych zdarzeń jest narracja Wiktora z Tunnuny, który opisał między innymi postępowanie biskupa Karta­ giny, Prymozjusza, wobec oponentów, polegające na ich biczowaniu, więzieniu i wreszcie wygnaniu, oraz konfiskaty majątków dokonane przez Prymazjusza, biskupa Hadramentum - nowego prymasa Byzaceny'09. Pomimo przypisywania przez Wiktora inicjatywy w tych kwestiach członkom episkopatu wiernego Ju­ stynianowi, jak słusznie zauważyli Moderan i Adamiak, możliwość skazania na więzienie lub wygnanie była wyłączną prerogatywą administracji cesarskiej110 a więc prefekta praetorio, i uzasadnione wydaje się wyłączenie do tej listy także konfiskaty majątku. Trudno określić, jaki był zasięg represji i ilu duchownych ich doświadczyło - przykład Prymazjusza pokazuje, że wystarczyło zgodzić się na potępienie „Trzech Rozdziałów’”, aby zachować stanowisko. Przekazy Wiktora z Tunnuny i Liberatusa z Kartaginy należy traktować z pewną dozą ostrożności, ponieważ byli oni osobiście zaangażowani w spór i doświadczyli prześladowań ze strony urzędników imperatora. Liberatus był wyjątkowo lakoniczny, opisując

MGH Epp 3, s. 440: „Praefectus vero Affricae, si quos invenit in Africa episcopos aut causas proprias habentes aut simplices vel ignarus aut venalis et paratus ad praemium, collegit et direxit unumquemque”. Ostatecznie na soborze znalazło się dziewięciu dele­ gatów afrykańskich: z prowincji Proconsularis: Sextilianus z Tunisu, Walerian z Obby, Wiktor z Sinny, Cresciturus z Bossy; z Numidii zjawili się: prymas Firmus z Tipasy, CresconiuszCuicuI.CresconiuszZattary, Restitutus z Milevy, natomiast z Byzaceny przybył jedynie Pompeianus z Wiktoriany - zob.: Moderan 2007, s. 54; Adamiak 2011, ss. 81-82.

Zastanawiąjący jest brak przedstawicieli Kościołów z Mauretanii Ceaseriansis i Maure­ tanii Sitifensis, którzy zresztą nie angażowali się zbytnio w spór o „Trzy Rozdziały”, oraz biskupów’ z Sardynii, blisko związanych z Rzymem.

>09 Wiktor z Tunnuny, Chronicon, a. 552: „[PrymazjuszJ validissimis persecutionibus impugnavit, fidelibusque calunnias generando, eorumque substantias auferendo”. Wiktor z Tunnuny, Chronicon, a. 556: „Pnmosus Cartaginis incubator ecclesie sibi nolcntes assensum prebere nunc fustibus, nunc custodibus, nunc quoque exilis affligit”. 110 Moderan (2007), s. 55; Adamiak (2011), ss. 83-84.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETOR1O AFRICAE

53

swoje losy po opuszczeniu Afryki (z całą pewnością przebywał w Aleksandrii), natomiast Wiktor, według swoistego itinerarium, możliwego do odtworzenia na podstawie wątków autobiograficznych z Chronicon, był obecny na Balcarach (w świetle rekonstrukcji nieczytelnego fragmentu dzieła dokonanej przez The­ odora Mommsena), w klasztorze Mandracum w Kartaginie, Aegimuritanae insule i wreszcie w Aleksandrii - miejsca odosobnienia, do których trafiał, pozwalają hipotetycznie określić zasięg jurysdykcji prefekta Afryki. Trzy pierwsze lokaliza­ cje znajdowały się bowiem na terenie prefektury, wobec tego deponowani biskupi przypuszczalnie trafiali tam na skutek zarządzenia prefekta, realizującego ogólne wytyczne dworu, natomiast uwięzienie w stolicy Egiptu było prawdopodobnie decyzją Justyniana, który koncentrował tam afrykańskich przeciwników soboru (jak wspomniano wyżej, trafił tam również Liberatus)1”. W passusie zawartym w Kronice Wiktora z Tunnuny i traktującym o losie biskupa Hadramentum Prymazjusza znajduje się interesujący z punktu widzenia badanego tematu wątek, gdyż autor napisał: „Sed in quibus peccavit laetari non potuit, siquidem, postquam a catholicis sui concilii antistibus pro suis est prevaricationibus condemnatus, infelici morte extinguitur, que conquisierat fraudulenter, a iudicibus auferuntur”’12. Zatem w pierwszej kolejności prymas Numidii został potępiony przez biskupów własnej prowincji (powodami były przejście na stronę cesarza, potępienie „Trzech Rozdziałów” i udział w II soborze konstantynopoli­ tańskim). Rozpatrując ten wątek, Adamiak polemizuje z tezą Diehla, który zasu­ gerował, że synod prowincjonalny zebrał się wyłącznie w celu obłożenia własnego prymasa anatemą*112 113. Fragment z dzieła Wiktora „infelici morte extinguitur” jest natomiast łącznikiem z drugą częścią, dotyczącą próby depozycji przez admini­ strację cywilną w związku z nadużyciami. Moderan114 zasugerował, aby wyraź­ nie rozdzielić obie części passusu i nie łączyć ich ze sobą: proces przed sądem cywilnym nie miałby zatem związku z wcześniejszą anatemą. Francuski badacz przypuszczał, że sprawa toczyła się przed sądem namiestnika prowincji, jednak Wiktor zastosował zwrot w liczbie mnogiej: „a iudicibus” - co może świadczyć między innymi o procesie przed dwoma instancjami - namiestnikiem i sądem ni S. Adamiak (2011, ss. 84-85) zinterpretował wstęp do Breviarium Liberatusa jako dowód na to, że archidiakon ukrywał się, a nie został wygnany, podobnie jak Fakundus z Hermiane, por. Fakundus, Contra Mocianum, 1, s. 401.0 ile w przypadku duchownego z Hermiane rze­

czywiście istnieją przesłanki wskazujące, na to, że uniknął on przymusowego wygnania, o tyle jeśli chodzi o Liberatusa, to brakuje jednoznacznego potwierdzenia takiej tezy, a zatem

zarówno wygnanie, jak i ukrywanie się są w kontekście jego losu prawdopodobne. 112 Wiktor z Tunnuny, Chronicon, a. 552. 113 Adamiak 2011, s. 83, zob.: Diehl 1896, s. 446:

les eveques de sa province refusaient

de le reconnaitre, et dans un concile solennel condamnaient sa lachę capitulation”.

114 Moderan 2007, s. 56 - z tezą francuskiego badacza zgodził się również S. Adamiak (2011, s. 83).

54

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534~59)

apelacyjnym prefekta (prawdopodobnie prymas Byzaceny skorzystałby z przy­ sługującego mu prawa apelacji od niekorzystnego wyroku pierwszej instancji) tym bardziej że sprawa dotyczyła jednej z najważniejszych osób w afrykańskim

Kościele (cieszącej się wsparciem administracji cesarskiej, tak jak Prymozjusz w Kartaginie). Negatywne nastawienie Wiktora do Prymazjusza, podobnie jak do wszystkich swoich oponentów w sporze, stawia jednak wiarygodność tego przekazu pod znakiem zapylania, gdyż we fragmentach dotyczących innych osób kronikarz umiejętnie kreował ich wizerunek poprzez eksponowanie pewnych

faktów i przemilczanie innych115, choć z drugiej strony jego dzieło skierowane było do odbiorców, którzy prawdopodobnie znali w pewnym stopniu przebieg wydarzeń, zatem przypuszczalnie nie może być w tym przypadku mowy o po­ daniu nieprawdziwej informacji, a jedynie wyolbrzymieniu jej skutków - na przykład Prymazjusz mógł być oskarżony o nadużycia, jednak sąd apelacyjny prefekta mógł oddalić zarzuty. Rozległe kompetencje prefekta Afryki w zakresie regulowania spraw zwią­ zanych z Kościołem widoczne są również w aktach prawnych wydanych w po­ czątkowym okresie panowania Justyna II. W noweli skierowanej do prymasa Byzaceny, Spesindeuma, cesarz ten potwierdza wcześniejsze przywileje Kościoła prowincji, a także umożliwia arcybiskupowi bezpośrednie komunikowanie się z dworem w sprawach kanonicznych, odrzucając tym samym roszczenia Karta­ giny do prymatu nad całym Kościołem afrykańskim. Ponadto prymasowi zostaje przyznana możliwość sądzenia biskupów' prowincji oraz, co najważniejsze, proces w sprawach kanonicznych ma się odbywać przed sądem biskupim, a nie cywilnym czy wojskowym116. Ostatni przywilej wskazuje na to, że wcześniej praktykowano prowadzenie postępowań dotyczących spraw' wiary przed sądami cywilnymi na­ miestników prowincji i prefekta. Przekaz Wiktora z Tunnuny zdaje się potwierdzać tę tezę, biorąc pod uwagę passus odnoszący się do działań Prymazjusza z Hadramentum i Prymozjusza z Kartaginy, realizowanych ze wsparciem administracji cesarskiej. Podstawą prawną do zaangażowania aparatu cywilnego w tłumienie oporu przeciwników’ potępienia „Trzech Rozdziałów” była prawdopodobnie nowela Justyniana De africaną ecclesia (Nov. 37), upoważniająca prefekta do usu­ wania heretyków z urzędów, a także przeprowadzania między innymi konfiskat mienia czy zsyłania na wygnanie, ponieważ nieuznawanie postanowień 11 soboru konstantynopolitańskiego mogło przypuszczalnie zostać uznane za herezję. Aktem wykonawczym konstytucji Justyna II był edykt prefekta Afryki z 569 roku. Tekst spisany w języku łacińskim znalazł się w jednym manuskryp­ cie z IX wieku, wraz z wcześniejszymi ustawami dotyczącymi statusu Kościoła 115 Na temat kreowania wizerunku papieża Wigiliusza w kronice Wiktora z Tunnuny zob.: Urbaniec 2015, ss. 33-37. * u

Zob.: Feissel 2003, s. 110; Adamiak 2010, ss. 18-19.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

55

Byzaceny (Nov. App. II z 541 roku, Nov. App. III z 543 roku i Nov. IV z 568 roku) tak zwanym luliani epitome - i został wydany w 1857 roku"7. Jego wydawca, Gustav Haenel, uznał, że owe iussio było autorstwa prefekta praetorio Orientis rezydującego w Konstantynopolu i stanowiło odpowiedź na zaginioną konstytu­ cję cesarza Justyna II. Ponowną analizę dokumentu przeprowadził Denis Feissel, który zauważył sprzeczność w interpretacji datacji dokonanej przez Haenela, sugerującego, że „anno II post consulatum eius primo die non. Decembris” ozna­ cza 5 grudnia 566 roku. Francuski badacz spostrzegł niemożność pogodzenia drugiego roku rządów Justyna II z pierwszym rokiem jego postkonsulatu i zapro­ ponował korektę datacji na „anno II post consulatum eiusdem [anno] primo die nonas decembres”, czyli 5 grudnia 569 roku117 118. W dokumencie występuje ciekawa intytulacja: „Flavius Michaelius Petrus Thomas Callinicus lulianus mente vir gloriosissimus II praefectus”"9, która utrudnia określenie wystawcy aktu. Tok rozumowania Haenela, zakładający wizytę delegacji afrykańskiej w Konstantyno­ polu i spowodowanie wydania edyktu dotyczącego przywilejów dla Kościoła Byza­ ceny przez urzędującego w stolicy prefekta Wschodu, został słusznie zakwestio­ nowany przez Feissela, który wskazał, że sprawa ta znajdowała się wyłącznie w za­ kresie kompetencji prefekta Afryki. Badacz ten analizował powyższą intytulację pod kątem oficjalnych form edyktów prefektów związanych ze sprawowaniem prefektury kolegialnej w IV wieku i porównując ją z tytulaturą prefektów Italii, między innymi Aurelianusa z 555 roku; jednak imiona zawarte w afrykańskim iussio, wobec niezachowania się wykazu prefektów Orientis i Illyricum z tego okre­ su, nie są możliwe do zweryfikowania w odniesieniu do postawionej hipotezy120. Najbardziej prawdopodobnym rozwiązaniem wydaje się przypisanie autorstwa

117 Haenel 1857, ss. 1-11. Początkowo rękopis znajdował się w bibliotece kapituły w Udine,

a następnie został przeniesiony do biblioteki uniwersyteckiej w Lipsku, gdzie przypisano mu nr 3493-3494 - zob.: Feissel 2003, s. 98. lis Feissel 2003, ss. 100-102,106. Zdaniem S. Adamiaka (2010, ss. 18-19) wskazana data wydaje się logiczna, jeśli tratować iussio prefekta jako doprecyzowanie wcześniejszej konstytucji

cesarskiej z 568 roku. Z korektą daty wydania edyktu dokonaną przez Denisa Feissela

zgodzili się Otto Kresten (2007, ss. 495-514 i Wolfgang Kaiser (2007, ss. 60-62) - drugi z nich w wydanym tekście edyktu dokonał korekty roku II na V oraz „primo die nonis”

na „pridie nonis”, uzyskując tym samym datę 4 grudnia 569 roku. 119 W wersji zaproponowanej przez D. Feissela (2007, s. 106). G. Haenel w swoim wydaniu przedstawił inny odczyt intytulacji: „Flavius Michelius Thomas Callinicus Julianus man-

dante viro gloriosissimo praefecto”. 120 Feissel (2003, ss. 103-105). Wykaz prefektów regionalnych prefektur z tego okresu zawie­ ra liczne luki - zob.: PLRE III, t. 2, ss. 1473-1475. W latach 568-574 prefektem Italii był Longinus, zatem osoba niewystępująca w intytulacji dokumentu z 569 roku, co może przemawiać za odrzuceniem hipotezy o funkcjonowaniu pewnych reliktów kolegialności urzędu prefekta, zachowanych w wydawanych przez nich dokumentach.

56

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534“59°)

edyktu prefektowi Tomaszowi, piastującemu swój urząd w początkach panowania Justyna II, aczkolwiek wątki prozopograficzne funkcjonowania urzędu prefekta praetorio Afryki zostaną przeanalizowane w kolejnej części niniejszej pracy. Dla zagadnienia zakresu kompetencji urzędu w sprawach religijnych ważną część edyktu stanowi następujący fragment: |... 1 si tani difficile negotiuin ecdesiasticis rebus, emerserit ut sedis huius iudicium et decisionem excedat, responsalem aut quemlibet episcopum ad regiam urbem nullo prohibente transmittere, ut quod amplissimae sedis huius non terminabit

sententia, imperatoria elimet disciplina121.

Z przytoczonego zapisu wynika jednoznacznie, że co prawda wszyscy biskupi otrzymali prawo odwołania się do cesarza (bez pośrednictwa prymasa), jednak jego wniesienie było możliwe wyłącznie po rozpatrzeniu sprawy przez prefekta w Kartaginie122. Powyższe iussio prefekta Afryki potwierdza zatem w pewnym sensie istnienie znanych wcześniej instancji sądowych - sądu apelacyjnego pre­ fekta i możliwości złożenia supplicatio do imperatora - oraz wskazuje, że pomimo utraty jurysdykcji w sprawach kanonicznych urząd prefekta nadal odgrywał znaczącą rolę w życiu Kościoła afrykańskiego. Władza sądownicza prefektów’ oraz wprowadzanie przez nich w życie prawa cesarskiego w różnym stopniu znajdują odbicie w źródłach narracyjnych z epoki, jednak z punktu widzenia funkcjonowania państwa najistotniejszą kompetencją tego urzędu było pozyskiwanie środków’ na bieżącą działalność aparatu admini­ stracyjnego i wojskowego, co w przypadku Afryki w VI wieku można rekonstru­ ować prawie wyłącznie na podstawie źródeł normatywnych. Kompetencje i zakres jurysdykcji prefekta praetorio dotyczyły przede wszystkim kwestii związanych z finansami cesarstwa, realizowanych na terenie podległej mu jednostki admini­ stracyjnej. Jako najwyższy urzędnik cywilny, zastępujący cesarza na przydzielo­ nym mu obszarze, prefekt odpowiadał pośrednio za pobór podatków, a bezpo­ średnio za oszacowanie potrzeb podatkowych państwa na kolejny rok indykcji. Szymon Olszaniec zaproponował, aby planowane potrzeby budżetu imperium określić wspólnym terminem canon - zwrotem użytym w ustawie CTh XI.i6.8123, >21 Feissel 2003, s. 106. Wersja ta nie różni się zasadniczo od pierwotnego wydania tekstu Haenela, z wyjątkiem zapisu „Spesindeum”, występującego jako imię prymasa Byzaceny,

natomiast drugi z tych badaczy potraktował znaczenie imienia dosłownie, stosując zapis „spes in deum, być może wiążąc to ze składnikiem tytulatury prymasów - zob.: Adamiak 2010, s. 17, p. 32. 122 Zob.: Adamiak 2010, s. 19. 123

Olszaniec 2014, s. 148, zob.: Leonhard 1899, col. 1486; inny pogląd przedstawił A.H.M. Jones (1986, s. 449). który uważał plan finansowy państwa sporządzany przez

prefekta za indidio. Podobną hipotezę można znaleźć w: Wiewiorowski 2007, s. 286.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

57

dotyczącym podatków płaconych w formie pieniężnej, w naturze oraz munera'24, jednak w omawianym okresie całość należności podatkowych (również annona) była regulowana w postaci ekwiwalentu pieniężnego - adaeratio'25. Zadaniem prefekta było zatem dokładne oszacowanie i wyliczenie zapotrzebowania na środki finansowe w celu utrzymania lokalnej administracji cywilnej i wojskowej w da­ nym roku, a także odprowadzenie do dyspozycji cesarza pozostałych dochodów z podlegających mu prowincji124 126. W odniesieniu do IV wieku sposób obliczania 125 należności finansowych przedstawił Olszaniec, bazując przy tym na zapisach ustaw CTh XI.i6.8 i CTh I.28.1 - na podstawie planu sporządzonego przez prefekta cesarz wystawiał delegatio'27, określającą wysokość należności, oraz polecenie ich pobrania przez prefekta praetorio, który kierował je następnie do namiestników prowincjonalnych128. Podstawą wymiaru podatku była deklaracja - professio składana dobrowolnie przez podatnika i przechowywana następnie w scriniach prefekta lub u komesów rerum privatarum bądź sacrarum largitionum oraz reje­ strowana w oficjalnych rejestrach podatkowych129. W odniesieniu do prefektury Afryki pierwszego oszacowania należności podatkowych po rekonkwiście nie dokonał jednak prefekt Archelaos, ale urzędnicy specjalnie wysłani do realizacji tego zadania przez cesarza Justyniana. Prokopiusz z Cezarei przekazał, że: Ponieważ nie dało się już znaleźć dokumentów z ustaloną wysokością podat­

ków dla regionów Libii, jakie Rzymianie spisywali w dawnych czasach, jako że Gejzeryk na początku splądrował i zniszczył wszystko, cesarz wysłał Tryfona

124 Munera w ujęciu klasycznym należy traktować jako całość zobowiązań obywateli wobec

państwa. Wezwanie do wypełnienia munus kierowane było w pierwszej kolejności do prefekta praetorio, który delegował wykonanie go do instytucji bezpośrednio odpowie­

dzialnych (najczęściej dekurionów') - zob.: Kiibler 1933, col. 644-651; Olszaniec 2014,

ss. 200-207. Na temat zwolnień z wypełniania munera zob.: Jones 1986, s. 104, 118, 205. 125 Jones 1986, s. 460; Olszaniec 2014, ss. 149-150; Wiewiorowski 2010, ss. 226-227. Możli­

wość taka pojawiła się w ustawie CTh XI.1.6 z 22 maja 354 roku. Również ustawa cesarza Justyniana z 1 kwietnia 534 roku (CJ I.27.1) określa wysokość przyznawanej urzędnikom prefekturalnym annony w przeliczeniu na solidy - zob.: CJ XII.37.15; C I.52.1; Nov. 128.

>26 Jones 1986, s. 449: „The task of the praetorian prefects was thus not only morę onerous than that of the other financial officers, but morę complicated, in that they had annually to compute the needs of the State in detail and calculate the ratę of indiction reąuired”.

Rolę prefekta w szacowaniu potrzeb państwa podkreślają również źródła narracyjne:

Zosimos (7.48.4), Sozomen (IXj) - zob.: Olszanice 2014, s. 148, p. 23. 127 CJ X.i7: „Omnes quocumque tituło possidentes, quod _elegation superindicti nomina videtur amplexa, velut canonem cogantur inferre [...]”. Termin „delegatio” posiadał zatem takie samo znaczenie również w VI wieku. 128 Jones 1986, ss. 451-453; Olszaniec 2014, s. 148. 129 Olszaniec 2014, s. 150; Delmaire 1989, s. 79,165, 245, p. 17, s. 633, p. 45.

58

ADMINISTRACJA CYWILNA

(S34~59C>)

i Eustracjusza, aby wyznaczyli Libijczykom wysokość podatków, każdemu pro­ porcjonalnie do zamożności (przekład Dariusza Bródki)130.

Nie była to ingerencja w prerogatywy prefekta praetorio, gdyż w tym przy­ padku z jednej strony wiązało się to z koniecznością stworzenia nowych reje­ strów, z drugiej z faktem, że prefektura Afryki jako jednostka administracyjna formalnie jeszcze nie istniała lub była w trakcie organizacji, a Archelaos działał w Kartaginie jako praefectus praetorio vacans i quaestor exercitus - tym samym nie dysponował prawdopodobnie w tym czasie aparatem umożliwiającym mu realizację tego zadania13'. Niewłaściwe oszacowanie wydatków' państwa skut­ kowało niedoborem środków’ pieniężnych, które można było pozyskać jedynie poprzez nałożenie dodatkowego podatku - superindicta. Ustawodawstwo ce­ sarskie wprowadziło w tej materii istotne ograniczenia. W kodeksie Justyniana znalazła się konstytucja z 26 maja 382 roku, skierowana do proconsules vicarios omnesque rectores, wyraźnie stwierdzająca: nihil superindictiones nomine ad solas praefecturae literras quisquam provincialis

exsolvat (...) nisi eum nostroconfirmata iudicio et imperialibus nexa praeceptis sedis amplissimae deposeat indictio et cogat exactio132.

rl

Prokopiusz, BV IY.8.25: „En£ióq 6e t u )v eni Aipuąc (pópouę auToię ra^ouai Kara Xóyov x y z l t { . Oi

ou EuoTpduoę npóę PaaiXEa)ę EOTdXqaav, £v xa>pia

oi aTpamórai ćv vą> x • l v t x )

w tym celu posługiwał się własnym aparatem urzędniczym i biurami namiestników prowincjonalnych - w szczególności zarządcy Proconsularis, gdyż tam znajdowało

się najwięcej ziem przejętych przez Wandalów w V wieku1”. Spośród pozafiskalnych kompetencji prefektów warto zwrócić uwagę na zagad­ nienia dotyczące utrzymania infrastruktury cesarstwa. Część środków gromadzo­ nych w arca była wykorzystywana w razie konieczności do naprawy dróg, mostów, stacji pocztowych, spichlerzy i innych elementów infrastruktury publicznej na terenie prefektury1”. Uprawnienia prefekta w tej dziedzinie były realizowane poprzez organizację i finansowanie prac, a wykonywanie ich w terenie odbywało się pod nadzorem namiestników”6. W officium prefektury kuratelę nad pracami publicznymi wł IV i V wieku sprawowała curia epistolarum (obok wielu innych spraw' ogólnych), jednak w VI wieku wykształciło się specjalne biuro do obsługi tego typu zadań: scrinium operumiĄ7. Miasta były odpowiedzialne za naprawę bu­ dynków’ w swoim obrębie, zatem koszty tych prac nie były pokrywane ze skarbca publicznego. Jurysdykcję urzędu prefekta nad wszelkimi sprawami państwowymi (w tym również nad pracami budowlanymi) może potwierdzać nowela z i czerwca 534 roku, skierowana do prefekta praetorio Orientis, Jana z Kapadocji”8 (Nov. 152). Ustawodawca stwierdził w niej, że żadne czynności i sprawy publicis, których podjęcie nakazuje imperator, na terenie podległym wspomnianemu urzędnikowi nie mają mocy prawnej, dopóki nie zostaną zarejestrowane i potwierdzone przez prefekta, który następnie zlecał ich wykonanie namiestnikom i innym urzędni­ kom. Program prac budowlanych, zapoczątkowany przez Justyniana i realizowany również w Afryce, mógłby mieć odniesienie do zapisów’ powyższej noweli, co skutkowałoby koniecznością zgody prefekta na przeprowadzenie wszelkich robót publicznych. Biorąc pod uwagę fakt, że konserwacja i wznoszenie nowych budyn­ ków’ i obiektów' architektonicznych użyteczności publicznej i tak były finansowa­ ne z arca prefekta, potrzeba takiego potwierdzenia wydaje się prawdopodobna. W kontekście analizowanej noweli pojawia się również pytanie dotyczące obszaru

144

145

Cameron 2007, s. 554; Merrills, Miles 2014, ss. 66-70; Meier 2019, ss. 671-673, 726.

Do końca V wieku prefekci troszczyli się o naprawę i utrzymanie ciągów komunika­ cyjnych, a także budynków użyteczności publicznej, poprzez dostarczanie materiałów’

i angażowanie siły roboczej w ramach wypełniania sordidum munus, jednak w kolejnym stuleciu prace były w całości finansowane ze skarbca prefektury, a pracowników najmo­ wano i wynagradzano - zob.: Jones 1986, s. 462. Na temat munus zob.: Olszaniec 2014, ss. 200-203; Kiibler 1933, col. 644-651. 146 Diehl 1896, s. 100; Pringle 1981, s. 89.

147

Zadania curia epistolarum w IV/V wieku - zob: Olszaniec 2014, ss. 94-95; o nadzorze scrinium operarum nad pracami publicznymi - zob.: Jones 1986, s. 462; Pringle 1981, s. 179,

p. 3.

>48 Na temat Jana z Kapadocji - zob.: PLRE III, ss. 627-635. O reformach podjętych z jego inspiracji szeroko pisał Ernst Stein (1949, ss. 419-484).

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

63

jej obowiązywania. Jan z Kapadocji posiadał wyjątkową pozycję w strukturze administracyjnej imperium, chociażby z racji rezydowania w Konstantynopolu i tym samym działania w bezpośredniej bliskości dworu cesarskiego. Także jego osobiste przymioty czyniły go bliskim współpracownikiem Justyniana, zatem przyznane w ramach ustawy nadzwyczajne uprawnienia mogły dotyczyć wy­ łącznie obszaru prefektury Orientis. Brak odniesień źródłowych nie pozwala na weryfikację powyższej hipotezy w kontekście funkcjonowania prefektury Afryki. Osobną kwestią były prace fortyfikacyjne prowadzone na obszarze prefek­ tury praetorio Africae. Według A.H.M. Jonesa odpowiedzialność za wznoszenie i konserwację budynków obronnych w czasach dioklecjańskich spoczywała na prefekcie, a następnie, za panowania Walentyniana I, została przeniesiona na duces na obszarze limesu’49. Przyjęcie tej tezy niesie za sobą pewne zastrzeże­ nia natury ekonomicznej, abstrahując przy tym w zupełności od spraw związa­ nych z nadzorem nad budownictwem obronnym na terenie prowincji. Prefekt, mający kompleksowe kompetencje w zakresie polityki fiskalnej państwa, poboru podatków i dystrybucji środków, odpowiadał za finansową stronę inwestycji fortyfikacyjnych, desygnując odpowiednie dotacje i opłacając siłę roboczą na podstawie zapotrzebowania przedstawionego przez wodzów prowincjonalnych lub magistra militum. Takie stanowisko, akcentujące nadrzędną rolę prefekta, zaprezentował Denys Pringle150, analizujący skierowaną do magistra militum Belizariusza ustawę Justyniana (CJ I.27.2), która opisuje procedurę wznoszenia garnizonów i twierdz na terenie Afryki: w przypadku planów budowy fortyfika­ cji magister militum lub duces (inicjatywa wychodziła zatem od nich) powinni przedstawić cesarzowi projekt do akceptacji, natomiast kosztorys należało zapre­ zentować prefektowi praetorio, który miał im dostarczyć wszystkie niezbędne do ukończenia zadania środki, a także złożyć raport imperatorowi’51. W odmiennej

>49 Jones 1986, s. 462. Z tezą tą zgodził się Jacek Wiewiorowski (2007, s. 249, p. 1354), sugerując, że kompetencje duces w zakresie budownictwa obronnego rozciągał}' się również poza

obszar bezpośrednio przylegający do limesu. >5o Pringle 1981, ss. 89-90. Badacz ten również wychodzi w tym miejscu od tezy

A.H.M. Jonesa (1986, s. 462), zob.: Diehl 1896, s. 100 („prend les mesures nćcessaires pour la misę en dćfense des villes et 1’ćstablissment des citadelles”); Durliat 1981, ss. 92-96.

isi CJ I.27.2.15-16: „Cum autem magnitudo tua omnibus dispositis ad nos remeare iussa fuerit, tunc duces uniuscuiusąue limitis, ąuotiens pro componendis civitatibus aut

caslris et prostipendiis suis ac pro annonis aliquid opus habuerint, celerius ad virum magnificum praefectum per africam significent, ut ipse quae necessaria fuerint festinet

facere, ne aliqua protraction provinciis noceat. Ea vero, quae ipse fecerit vel quae adhuc

necessarie procuranda sunt, poslea et memoratus vir magnificus praefectus africae et viri spectabiles duces et de aliis omnibus quae ibi aguntur frequenter ad nos referant, ut bene facta confirmemus et, quae opportunius debent ficri, ex nostra dispositione peragantur”.

Z powyższego fragmentu wynika, że cesarz przyznawał sobie prawo do ostatecznego

6q

ADMINISTRACJA CYWILNA (534"59O)

sytuacji znajdowały się miasta, których kurie zostały ustawowo zobowiązane do wznoszenia i konserwacji murów152. Casus Afryki był pod tym względem wyjątkowy, ponieważ, jak przekazuje Prokopiusz z Cezarei, Wandalowie znisz­ czyli lub nakazali rozebrać miejskie obwarowania wszystkich ośrodków, z wyjąt­ kiem Kartaginy i kilku znaczniejszych miejscowości153. Dekurionowie organizo­ wali jednak wyłącznie środki finansowe, gdyż podjęcie jakichkolwiek prac nad wznoszeniem lub naprawą miejskich fortyfikacji wymagało zgody cesarza oraz namiestnika prowincji, a tym samym pośrednio również prefekta praetorio' '. *

Wspomniana ustawa Justyniana (CJ 1.27.2.14) zawiera pouczenie skierowane do magistra militum Belizariusza w sprawie swego rodzaju ars bene aedificandi twierdz, co również podkreśla uprawnienia dowódców wojskowych do wycho­ dzenia z inicjatywą w sprawie fortyfikowania prowincji, stawiając władze miast w roli płatników i dostarczycieli siły roboczej. Relacja Prokopiusza dotycząca naprawy murów Kartaginy w trakcie wojny z Gelimerem wskazuje, że w tym konkretnym przypadku zleceniodawcą prac był magister militum Belizariusz, opłacający robotników i budowniczych - wynikało to przypuszczalnie z trwają­ cych działań zbrojnych i spodziewanej kontrofensywy Wandalów; bezpośrednio zaangażowany w kwestie finansowe armii bizantyńskiej w Afryce był natomiast Archelaos, pełniący jednocześnie funkcje praefectus praetorio vacans i quaestor exercitus, o czym źródło wspomina w innych miejscach15’.

zatwierdzenia specyfikacji inwestycji i dokonywania korekt na każdym etapie jej realiza­ cji. A.H.M. Jones (1986, s. 451) sugeruje, że dux zgłaszał prefektowi zapotrzebowanie pieniężne na działalność podległych mu jednostek co cztery miesiące, zob.: Pringle 1981, s. 89 - badacz ten akcentuje ponadto główną rolę administracji cywilnej w aspektach formalno-prawnych dotyczących wznoszenia budowli o przeznaczeniu militarnym: „It

would then have been left to the prefect, on receiving the emperor s approval, to sanction both the proposed work and the expense and to put the construction in hand”.

>52 Clh XV.i.34 i CTh XV.i.49» powtórzone w kodeksie justyniańskim - odpowiednio

CJ VIII.11.12 i CJ X.49.i. Zob.: Jones 1986, ss. 736-737. >53 Prokopiusz, BV III.5.8; Aed.6.5.3-4; zob.: Grotowski 2006, s. 302. >54 Dig. I.8.9.4: n-Muros autem municipales nec reficere licet sine principis vel praesidis auctoritate nec aliąuid eis coniungare vel superponere” Regulację tę powtórzono w noweli

cesarza Justyna II z 569 roku (Nov. V.z), zob.: Pringle 1981, s. 89, p. 2; Wiewiorowski 2007,

ss. 255-256. Zestawiając zapisy prawa zawarte w Digesta i kodeksie Justyniana (CJ 1.27.2.16), należy jednoznacznie uznać, że zgoda jedynie namiestnika była niewystarczająca i wy­

155

magała usankcjonowania zarówno przez prefekta praetorio, jak i imperatora. Prokopiusz, BV 17.23.19-20. Opisana sytuacja miała miejsce przed opublikowaniem

ustawy CJ 1.27.2.14, regulującej przebieg przedsięwzięć fortyfikacyjnycli (prefektura Afryki jako jednostka administracyjna wówczas jeszcze nie istniała), można również przyjąć, że zagrożenie ze strony Wandalów wpłynęło na zmianę modus operandi - zatem była to sytuacja wyjątkowa, spowodowana trwającymi działaniami wojennymi.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

65

Praktyczny wymiar inwestycji budowlanych (przede wszystkim fortyfika­ cyjnych) jest częściowo możliwy do rekonstrukcji na podstawie zachowanych źródeł epigraficznych oraz narracyjnych. Ewagriusz Scholastyk w Historii ko­ ścielnej podaje ciekawą, jednak mało wiarygodną informację o odbudowie przez Justyniana 150 miast w Afryce i wzniesieniu licznych gmachów użytecz­ ności publicznej, choć jednocześnie zaznacza, że to nie on jest źródłem tych wieści156. Narracja Prokopiusza z Cezarei, zawarta w szóstej księdze De aedificiis, jest także często przedmiotem krytyki badaczy pod względem ścisłości danych157. W tym datowanym na lata 554-555 lub 558-560158 dziele, w części

156 Ewagriusz Scholastyk, HE IV 18: „AćyETai &£ tv Ai0ur| nEVTr|KOVTa Kai £Kaxóv aorą

'IouaTiviavóc avaod)aaa0ai, t ‚ f

t ‚ Xx l v t z

5x Kara noXi> óiappu£VTa, Kai npóę t z

pEYaXonp£n£CJTEpov avaKaivioai KaXXa)niaEcoę unEp0oXalę, Koapąpaai t x Kai KaraoKEuaic

iÓiaię Kai óąpocnaię, T£txd>v

7t z Xx f| KOopovvTai

tz tx

tx

nEpi0óXoiv x | t x xpEiav Kai KdXXoę,

Td)v pEv • y npooip(a)v ćoax0EVTa)v

l u y z v t l )v

Tatę t t z Xx l f npÓTEpov,

t u >v

6x au0ię npóę

Tqv dpxaiav ćnavax0ćvTcov Ta^iv”. Podana przez tego autora liczba odnowionych miast jest niewiarygodna przede wszystkim ze względu na zastosowanie zaokrąglenia. D. Pringle

(1981, s. 1) zasugerował liczbę 80 ufortyfikowanych miejsc obronnych, które można od­

nieść do czasów bizantyńskich, i około 40 o niepewnej identyfikacji. J. Durliat (1981) na podstawie wyłącznie inskrypcji wskazał 38 ufortyfikowanych obiektów, jednak wśród nich znajdują się również pojedyncze wieże, wznoszone często w majątkach prywatnych

czy kościelnych. A.H.M. Jones (1986, s. 300) uważał, że w VI wieku każde afrykańskie miasto posiadało mury obronne, co w pewnym stopniu koreluje z narracją Ewagriusza.

Passus zawarty w Historia ecclesiastica ma charakter panegiryku na cześć cesarza Justy­ niana i zawiera informacje mocno wątpliwe - między innymi o wznoszeniu prywatnych gmachów z publicznych środków - jednak prawdopodobnie stanowi wyraz panującego w Antiochii powszechnego przekonania na temat sytuacji w prefekturze Afryki. 157 Generalnie De aedificiisjest traktowane jako dzieło niedokończone, zawierające niepełne spisy budynków wzniesionych w czasach justyniańskich; podane w nim dane są często

sprzeczne z wynikami badań terenowych. Jednak zarzut o fałszowanie przez Prokopiusza rzeczywistości jest kontestowany przez badaczy zwracających uwagę na panegiryczny cha­ rakter pracy, a także nieścisłości wynikające z różnorodności materiału z którego korzystał

autor w trakcie opracowywania poszczególnych ksiąg - zob.: Cameron 1982, ss. 34-36; 1989.

s. 176; Feissel 2000, ss. 81-104; w szczególności Cameron 2005, ss. 83-112 - w tej publikacji zawarto obszerne wyjaśnienie kwestii wiarygodności relacji Prokopiusza. D. Pringle (1981,

s. 1) uważa, że pisarz z Cezarei miał przypuszczalnie dostęp do oficjalnych dokumentów w Konstantynopolu, jednak księga szósta, dotycząca Afryki, jest przybliżonym szkicem,

a nie kompletnym dziełem. 158 Określenie czasu powstania De aedificiiis budzi kontrowersje w środowisku naukowym. Część badaczy opowiada się za spisaniem tego dzieła w tym samym czasie co Historia se­

kretna, czyli w latach 554-555, jako argument podając między innymi opis kopuły kościoła Hagia Sophia w Konstantynopolu, gdzie Prokopiusz przypisał Justynianowi rozwiązanie

problemów konstrukcyjnych, co w obliczu katastrofy budowlanej z 558 roku wykluczałoby

66

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534~59)

dotyczącej Afryki, autor wymienia 28 ufortyfikowanych przez Justyniana miast oraz siedem fortec’5’, jednak jest to lista niepełna i często niepokrywająca się

panegiryczny charakter utworu - jest to zatem terminus atite quem. Brak wzmianek o bun­ tach Samarytan z 555 roku i Tzanów z 557 roku, a także informacja o niedawnym ataku Scytów na Chersonez Tracki (w 540 roku), oraz brak odniesień do Italii sugerują powstanie utworu w połowie wieku - zob.; Stein 1949, s. 722, 837; Cameron 2005, s. 8, 84; Pringle

1981, s. 1; Greatrex 1995, ss. 125-129; 1994, ss. 109-110; Laporte 2002, s. 151. Zwolennicy tezy o późnym powstaniu dzieła - około 558-560 roku - wskazują natomiast, że jego nie­

dokończona forma może świadczyć o śmierci autora. Księga pierwsza, w której opisana jest kopuła stołecznej świątyni, mogła zostać napisana przed katastrofą, a resztę utworu

zamówiono później, natomiast bunty Samarytan i Tzanów miały lokalny charakter, więc

ich opis nie pasowałby do panegirycznej koncepcji dzieła, zob.: J. Bury 1923, t. 2, s. 428; Evans 1969, ss. 29-30; Whitby 1985, ss. 136-148. u? Prokopiusz rozpoczyna swój opis prefektury Afryki od jej zachodnich granic, uwzględ­ niając również podział na prowincje: w Trypolitanii (VL3.9-4.23) odnotowuje odbudowę

murów stolicy Leptis Magna (zob.: Goodchild 1966, ss. 228-231; Pringle 1981, ss. 208-211)

oraz ufortyfikowanie miasta Sabarata (zob.: Haynes 1965, s. 109; Goodchild 1967, s. 122; Pringle 1981, ss. 223-225). W opisie prowincji Proconsularis (VL5.1-5.15) wymienia napra­ wę murów Kartaginy (zob.: Pringle 1981, ss. 171-172,307), otoczenie fortyfikacjami Waga

(zob.: Pringle 1981, ss. 250-252; 2002, s. 281; Feissel 2000, s. 101; Diehl 1896, ss. 192, 284) oraz wzniesienie twierdzy Tucca (zob.: Diehl 1896, ss. 258-259; Pringle 1981, ss. 244-246). Ponadto kronikarz relacjonuje ufortyfikowanie pięciu miast w Byzacenie - Hadramentum

(zob.: Pringle 1981, ss. 199-200), Caput Vada (zob.: Koryppus, lohannidos, 1.405-411), in­ formuje o ukończeniu budowy obwałowań w Mammes (zob.: Pringle 1981, s. 217), Telepte (zob.: Diehl 1896, ss. 189-192; Pringle 1981, s. 217), Cululis (zob.: Diehl 1896, s. 236, 281;

Durliat 1981, ss. 37-42; Pringle 1981, s. 308; 2002, ss. 260-290; Moderan 1996, s. 92; Feissel 2000, s. 102) oraz wzniesienie twierdzy Aumetra (zob.: Pringle 1981, s. 305). W Numidii według Prokopiusza umocniono następujące miejscowości - Pentawragę, Florentianę Vadias (zob.: Desanges 1963, ss. 56-58; Laporte 2002, ss. 151-161; Pringle 1981, s. 183, 306), Meleon (zob.: Desanges 1963, s. 57; Pringle 1981, ss. 219-220,310), Thamugadi (zob.: Durliat

1981, ss. 47-53; Pringle 1981, ss. 232-236,311; Feissel 2000, s. 102; Laporte 2002, ss. 151-161), Friki (zob.: Desanges 1963, ss. 59-62; Pringle 1981, s. 312; Laporte 2002, ss. 161-165), Sit i fis (zob.: Diehl 1896, ss. 220, 258-259, Durliat 1981, ss. 55-59; Pringle 1981, ss. 227-229, 311),

Lariscus (zob.: Pringle 1981, ss. 207, 309-310), Paratouron (zob.: Desanges 1963, s. 67; Pringle 1981, ss. 279,310), Kilanę (zob.. Pringle 1981, s. 308), Sikkę Venerię (zob.: Pringle 1981, ss. 226-227, 3g ),Tigisis (zob.- Diehl 1896, ss. 219-220; Durliat 1981, ss. 53-55; Pringle

1981, ss. 246-248,312; Feissel 2000, s. 102), Lamphouaombę (zob.: Pringle 1981, ss. 284,308, 310), Calamę (zob.: Diehl 1896, ss. 179-182; Durliat 1981, ss. 9-18; Pringle 1981, ss. 188-190, 307; Feissel 2000, ss. 101-102), Medarę, Medelę (zob.: Pringle 1981, ss. 283,310) oraz zostały

zbudowane twierdze: Dabousin (zob. Pringle 1981, ss. 287,306-307), Gaiana (zob.: Pringle

1981, ss. 257,306), Scilliun (zob.: Pringle 1981, s. 311), Fussala (zob.: Pringle 1981, s. 312). Na Sardynii (VL7.12-7.13) Justynian otoczył murami miasto Forum Traiani, natomiast w Mau­

retanii fingitana (\ 1.7.14-7-16; Prokopisz używał sformułowania „w Gadirze, po prawej

stronie cieśniny ) została odnowiona forteca Septem (zob.: Pringle 1981, ss. 225-226,311).

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

67

z wynikami badań archeologicznych160. Ponadto w kontekście rozpatrywanego zagadnienia - odpowiedzialności prefektów za prace budowlane na terenie prefektury - źródło to, ze względu na swój panegiryczny charakter przypisujące całość inwestycji budowlanych inicjatywie Justyniana, nie pozwala wysnuć żad­ nych istotnych wniosków, a jego wykorzystanie ma znaczenie wyłącznie pomoc­ nicze - w zakresie korelacji z badaniami archeologów (wpływ na to mają również zainteresowania autora konkretnymi rodzajami budynków: kościołami, fortyfi­ kacjami oraz obiektami hydrotechnicznymi)161. Kolejnym źródłem narracyjnym, w którym można znaleźć rozproszone informacje o działalności fortyfikacyjnej zarządców prefektury, jest lohannidos sive de bellis Lybicis libri VIII - epos napi­ sany przez Afrykańczyka Flawiusza Kreskoniusza Koryppusa jako panegiryk na cześć magistra militum JanaTroglity. W księdze pierwszej (405-411) autor przyto­ czył słowa bohatera poematu, który patrząc na niedokończone mury miasta Caput Vada w Byzacenie (w miejscu lądowania jego oddziałów), wyraża ubolewanie nad ich stanem i jednocześnie zapowiada, że jeżeli kampania przeciwko zbuntowanym Maurom okaże się zwycięska, dokończy budowę obwarowań i „munimenta loci firmo solidata metallo”162. Po klęsce w bitwie pod Martą wojska Jana Troglity wycofały się w okolice Junki, obozując po drodze w pobliżu twierdzy Laribus, którą Koryppus opisał jako wyjątkowo mocną i opasaną nowymi murami przez cesarza Justyniana163. Poeta ten, w przeciwieństwie do Prokopiusza mieszkaniec

>60 Zestawienie fortyfikacji i budowli wzniesionych w czasach bizantyńskich (lub takich, w przypadku których istnieje duże prawdopodobieństwo powstania w tym okresie)

zaprezentowane przez D. Pringlea (1981, ss. 171-304), skonfrontowane z narracją Proko­ piusza w De aedificiis (Prokopiusz, De aedificiis, ss. 305-312), daje wymierny obraz braku kompletności utworu autora z Cezarei. i6i Cameron 2005, s. 86; Grotowski 2006, s. 54.

162 Koryppus, lohannidos, 1.405-411: „[...] tamen haec quo tempore castra/ imperfecta manent tanto in discrimine belli/ [...] ego coepta replebo/ munimenta loci firmo solidata

metallo’’. W odniesieniu do Caput Vada Prokopiusz z Cezarei przekazał, że w momencie desantu wojsk Belizariusza w 533 roku miejscowość ta była pozbawiona obiektów obron­

nych (BV III.16.9), natomiast w De aedificiis opisał ją jako umocnioną przez Justyniana.

Można zatem wnioskować, że inicjatywa magistra niilitutn Jana Troglity odniosła skutek. Dystans czasowy oddzielający wydarzenia relacjonowane w eposie od jego spisania po­

woduje, że włożenie w usta wodza słów o planowym dokończeniu budowy murów miasta przypuszczalnie było zabiegiem antycypacyjnym Koryppusa.

163 Koryppus, lohannidos, ¥11.144-145: „urbs Laribus mediis surgit tutissima silvis/ et muris munita novis, quos condidit ipse lustinianus apex [...]”. O ukończeniu nowych fortyfi­

kacji przed 544 rokiem świadczy relacja Prokopiusza (BV 22.12-20), który opisał próbę zdobycia miasta przez Berberów po śmierci Solomona w bitwie pod Cillium, natomiast

w De aedificiis (VI 7.10) prace fortyfikacyjne również przypisał Justynianowi. Zasadne

wydaje się przyjęcie tezy D. Pringlea (1981, s. 205), że za jej budowę odpowiadał Solomon -

zob.: Diehl 1896, ss. 272-273.

68

ADMINISTRACJA CYWILNA (S34“59O)

Afryki, dobrze znał miejscowe warunki - zarówno geograficzne, jak i społecz­ ne - a także uważnie obserwował działania cesarskiej administracji, jednakże charakter i forma jego dzieła z założenia wykluczały możliwość pojawienia się dłuższych passusów dotyczących inwestycji budowlanych164. Powyższy przegląd tekstów’ narracyjnych, w których pojawiają się informacje o pracach fortyfikacyjnych na terenie prefektury, wskazuje, że osoby prefektów nie znajdował)’ się w kręgu zainteresowań autorów, przede wszystkim ze względu na panegiryczną naturę ich dzieł (lub z powodu informacji uzyskanych z innych przekazów - w przypadku Historii kościelnej Ew’agriusza). Nie oznacza to jednak w żadnym wypadku podawania fałszywych wiadomości przez wspomnianych historyków’, gdyż ze względu na złożoność procesu powstawania obwarowań, omówionego wyżej na przykładzie ustawodawstwa cesarskiego (CJ I.27.2), w który bezpośrednio zaangażowani byli zarówno cesarz, prefekt, jak i dowódcy wojskowi różnego szczebla, o przypisaniu inicjatywy wzniesienia danych umocnień na przykład imperatorowi czy magistrowi militum decydował cel utworu, a także przyjęta konwencja. Eksponowanie roli czynników’ militarnych lub centralnych, z pominięciem kwestii finansowych i logistycznych, jest zresztą charaktery­ styczne dla literatury źródłowej z tego okresu. Zdecydowanie pełniejszy obraz zagadnienia jest możliwy do uzyskania poprzez analizę zabytków’ epigraficznych, stanowiących teksty oficjalne i wskazujących osoby odpowiedzialne za powstanie poszczególnych fundacji. Wśród kilkudziesięciu zachowanych oficjalnych inskrypcji z prowincji afry­ kańskich, które zostały przyporządkowane do okresu rządów bizantyńskich, ponad połowa zawiera imiona prefektów; Rozpatrując rzecz przez pryzmat usta­ leń epigrafiki, zdecydowana większość obiektów’ militarnych została wzniesio­ na w czasie sprawowania urzędu prefekta przez Solomona (534-536, 539-544), jednak określenie ich dokładnej liczby nastręcza pewnych trudności, przede wszystkim ze względu na stan zachowania inskrypcji i wynikające z tego różnice interpretacyjne w ramach proponowanych możliwości rekonstrukcji ubytków tekstowych. Pringle w sporządzonym korpusie wskazuje 24 inskrypcje, w których występuje Solomon, natomiast John Robert Martindale interpretuje 23 z nich jako miejsce występowania tej postaci165. Kompletne lub niebudzące wątpliwości 164 Porównanie przekazów Prokopiusza i Koryppusa przedstawił George W. Shea (1998, ss. 7-20) - zob.: Cameron 1982, ss. 32-39. Rozleglejszą wiedzę afrykańskiego twórcy

w porównaniu z informacjami cezarejskiego kronikarza podkreślają A. Cameron (1984, s. 173). Y. Moderan (1986, ss. 195-212) i G.W. Shea (1998, s. 20).

>65 Pringle 1981, ss. 315-316; PLRE III, ss. 1167-1168. Różnica w obliczeniach wynika z faktu, że .Martindale pomija napis z miejscowości Chusira i dwa z Ihabudeos (u Pringlea odpo­

wiednio nr 8,10,11 - stan zachowania w tych przypadkach nie pozwala na jednoznaczne odczytanie imienia Solomona), natomiast za przynależne do tego prefekta uważa in­ skrypcje z Madauros i Tiarcl (odpowiednio nr 11 i 17). D. Feissel (2000, s. 101) również

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETOR1O AFRICAE

69

interpretacyjnych imię prefekta pojawia się na 19 napisach w miejscowościach: Cululis Theodoriana166, dwukrotnie w Madauros167, Sitifis168, Bagai169, dwukrotnie w Bulla Regi170, trzykrotnie w Calama171, dwukrotnie w Capsa lustiniana172, Ksar Bellezma173, dwukrotnie w Theveste174, trzykrotnie w Thamugadi175 oraz w Gadiaufala176. Sześć inskrypcji ze względu na stan ich zachowania jest hipotetycznie przypisywanych Solomonowi, spośród których proponowane rekonstrukcje napisów w Ain Bou Dries’77, Su fes178, Thagura179 oraz dwóch w Thabudeos180 są ogólnie przyjęte przez badaczy jako prawdopodobne, natomiast inskrypcja uznaje, że wspomniany urzędnik pojawia się na 24 zachowanych inskrypcjach, podążając przy tym za pracą J. Durliat (1981), z czego dwie z nich są w języku greckim, a dwie bilingwiczne (Durliat, nr. 2, 6, 10, 14). Pringle prezentuje w przypadku Solomona trzy napisy

bilingwiczne i dwa greckie (nr. 5, 8, 9,12,15). 166 Pringle (1981, nr 4); Durliat (1981, nr 15); PLRE III,s. 1168, nr 22 - zob.: Feissel 2000, s. 102. 167 CIL VIII 4677; Pringle (1981, nr 5); Durliat (1981, nr 6); PLRE III, s. 1167, nr 10. Druga

inskrypcja z Madauros, pominięta w zestawieniu Pringlea, została odkryta w 1892 roku

przez R. Bernnelego, a transkrypcja nie pozostawia wątpliwości co do imienia fundatora: „SATPERBREVISCESOLOMONIS/EXCELLENETGENERISTADVONIDV” (fragment)zob.: Durliat 1981, nr 7; PLRE III, s. 1167, nr 11.

168 CIL VIII 8483; Pringle 1981, nr 6; Durliat 1981, nr 23; PLRE III, s. 1168, nr 16. 169 AE 1967, 583; Pringle 1981, nr 14; Durliat 1981, nr 16; PLRE III, s. 1168, nr 23. 170 CIL VIII 1259,14547; Pringle 1981, nr 15,16; Durliat 1981, nr 2,1; PLRE III, s. 1167, nr. 4, 5.

>71 CIL VIII 5352, 5359, 5353; Pringle 1981, nr. 17,18,19; Durliat 1981, nr. 3,4,5; PLRE III, s. 1168, nr. 13,14,15 - zob.: Y. Duval 1982, ss. 180-182; Feissel 2000, s. 101. 172 CIL VIII101,102; Pringle 1981, nr. 20, 21; Durliat 1981, nr. 12,13; PLRE III, s. 1167, nr. 1, 2. 173 AE 1935, 62; Pringle 1981, nr 22; Durliat 1981, nr 18; PLRE III, s. 1168, nr 21. 174 CIL VIII1863,1864; Pringle 1981, nr. 23, 24; Durliat 1981, nr. 8, 9; PLRE III, s. 1167, nr. 6,7. 175 AE 1911,118; Pringle 1981, nr. 25, 26, 27; Durliat 1981, nr. 19, 20; PLRE III, s. 1168, nr. 18,19,

20 - zob.: Feissel 2000, s. 101. 176 CIL VIII 4799; Pringle 1981, nr 28; Durliat 1981, nr 17; PLRE III, s. 1167, nr 12. 177 CIL VIII 2095; Pringle 1981, nr 7; Durliat 1981, nr 11; PLRE III, s. 1167, nr 8. Stan zacho­

wania pozwala na określenie, że inskrypcja powstała przed śmiercią cesarzowej Teodory w 548 roku. 178 CIL VIII 259=11423; Pringle 1981, nr 9; Durliat 1981, nr 14; PLRE III, s. 1167, nr 3. Zacho­

wany fragment inskrypcji w języku greckim pozwala na określenie czasu powstania przed

śmiercią Teodory w 548 roku: „NAEZFI/ ADPAZ/ YFIANEY/ I1OYMA/ OAOiMHOH”. 179 CIL VIII 4648=16581; Pringle 1981, nr 12; Durliat 1981, nr 10; PLRE III, s. 1167, nr 9. In­ skrypcja zachowana w dwóch fragmentach z wymienionym imieniem cesarzowej Teodory.

180 Pringle 1981, nr. 10, 11; Durliat 1981, nr. 35, 36. Zasadniczo podstawą do przypisania obu

inskrypcji Solomonowi są zachowane litery sugerujące zastosowanie tytulatury exconsul, jednak Jehan Desanges (1963, s. 59) kwestionuje zaproponowaną datację. Propozycja rekonstrukcji tekstu inskrypcji przedstawiona przez Pringlea (nr 10): „[...] providen-

tia solomonis patric]II EX COfnsule [...]”, odbiega nieznacznie od sugestii Durliata (nr 35): „[solomonis... patric] II EXCO[nsule---]”, natomiast w przypadku drugiego napisu

interpretacje obu badaczy są identyczne.

70

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534“59)

z Chusira budzi spore wątpliwości181. John Robert Martindale dodaje do spo­ rządzonej przez siebie listy również niepewną wzmiankę narracyjną o istnieniu inskrypcji z imieniem Solomona w Triet182, jednak ze względu na fakt, że treść napisu zachowała się wyłącznie w postaci relacji w języku francuskim, prawdo­ podobnie zarówno Pringle, jak i Durliat nie włączyli jej do swoich korpusów. Tytulatura Solomona stosowana na inskrypcjach jest zróżnicowana. Biorąc pod uwagę wyłącznie napisy, których atrybucja nie budzi wątpliwości, określenie praefectus pojawia się na dziewięciu inskrypcjach183, a w przypadku fragmenta­ rycznego znaleziska z Capsa lustiniana, gdzie po wyrytym tytule „MAGISTER MILITUM” w wyniku ubytków zachowały się wyłącznie litery „RE”, a następnie „CONSUL AC”, istnieje duże prawdopodobieństwo zgodności rekonstrukcji zaproponowanej przez Gustava Willmannsa, z niewielkimi korektami wpro­ wadzonymi przez D. Pringlea i J. Durliata184. Ze względu na fakt, że Solomon piastował jednocześnie funkcje magistra militum i prefekta praetorio oraz po­ siadał tytuły ex consul i patricius, na inskrypcjach występuje najczęściej jego >«> C1L VIII 700. Pringle (1981, nr 8) podaje możliwość następującej rekonstrukcji bilingwicznego napisu: „[...] ooXóp)w[voc.../...temporibus iust]INI[ani et theodore.../...pro-

ridentia glor]I0[sissimi solomonis.../.../...c]HV[sira [...]”. J. Durliat (1981, s. 90) uważa, że stan zachowania fragmentu inskrypcji nie pozwala na jakąkolwiek pewną atrybucję (pomimo przedstawienia własnej wersji rekonstrukcji), konkludując: „Toutes ces restitu-

tions ne sont que pures conjectures”.

>82 PLRE III, s. 1167, nr 11. Informacja o istnieniu w przeszłości napisu zawierającego imię stratega Solomona znalazła się w CIL VIII 9738. Źródłem tej wzmianki jest praca Ibn Khaldouna Histoire des Berberes et des dynasties musulmanes de l’Afrique septentrionale (t. 1, s. 234; t. 2, s. 539), przetłumaczona na francuski przez Williama McGuckina i wydana

w Algierze w 1852 roku. Autor podaje, że w trakcie rewolty lokalnej ludności przeciwko kalifowi El-Mansurowi w 336 roku hidżry (947/948 rok) zostały odkryte starożytne ruiny w pobliżu „des chateaux”, gdzie: „Sur une pierre de ces ruines il decoravit une inscription dont on lui fournit 1’mterpretation suivante: Je suis Solimen le Serdeghos. Les habitans de cette ville setant revoltes, le roi menvoga/ contra eux; et Dieu mayant permis de les

vaincare, jai fait elever ce monument pour/ eterniser mon souvenir”. Zaprezentowany przekład inskrypcji wydaje się nieścisły, a sama jej forma tekstowa powoduje, że jej au­ tentyczność jest wątpliwa.

>83 Madauros: zob.: Pringle 1981, nr 5; Durliat (1981), nr 6. Bagai: zob.: Pringle 1981, nr 14;

Durliat 1981, nr 16. Bulla Regia - zob.: Pringle 1981, nr 16; Durliat 1981, nr 1. Capsa lusti­ niana - zob.: Pringle 1981, nr 21; Durliat 1981, nr 13. Theveste - zob.: Pringle 1981, nr. 23, 24;

Durliat 1981, nr. 8,9. Fhamugadi - zob.: Pringle 1981, nr. 25,26, 27; Durliat 1981, nr. 19, 20. Gadiaufala - zob.: Pringle 1981, nr 28; Durliat 1981, nr 17. W ostatniej inskrypcji występuje

określenie „BISPREFECTOJprjAETORIORVMAFRICAE”, co pozwala bardziej precy­ zyjnie datować jej powstanie na okres sprawowania drugiej prefektury przez Solomona. 184 Fragment transkrypcji dokonanej przez Gustava Wilmannsa wygląda następująco: „so-

lomoNEMEXCELLEN I lssimumMAGISTRVMMlLITVmprefectumpREtoriorumafriceexCONSULEACpatricio" - zob.: Durliat 1981, s. 31; por. Pringle 1981, nr 20.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

71

pełna tytulatura. Jedynie w przypadku trzech inskrypcji z Calama fundator ograniczył się do tytułu patrycjusza185, natomiast w Cululis Theodoriana wystę­ puje wyłącznie imię prefekta, bez zastosowania zwrotów honoryfikacyjnych186. Stopień zaangażowania Solomona w powstanie poszczególnych fundacji wi­ doczny jest przede wszystkim w zastosowaniu zwrotu „providentia/npóvoia” (w napisach przypisywanych Solomonowi występuje on 14 razy, częściowo jako propozycja rekonstrukcji ubytków tekstowych), będącego pojęciem stosunkowo szerokim pod względem znaczeniowym187 i niedeterminującym bezpośred­ niego wykonania prac budowlanych, jednak niewykluczającym planowania, finansowania, a także logistyki przedsięwzięcia, czyli czynności właściwych dla magistra militum i prefekta zgodnie z treścią ustawy CJ I.27.2. Ponadto, jak wskazuje część zachowanych inskrypcji, bezpośrednimi wykonawcami prac fortyfikacyjnych byli niżsi rangą oficerowie (na przykład trybun czy komes)188, wykonujący zlecenie prefekta. Liczba napisów znanych z okresu późniejszego jest już zdecydowanie mniej­ sza. Może mieć to związek z zaprzestaniem realizacji programu budowy twierdz ze względu na skomplikowaną sytuację wewnętrzną prefektury - brak środków finansowych, których ściąganie było utrudnione ze względu na częste najazdy plemion koczowniczych, a przede wszystkim bunty armii cesarskiej, powodu­ jące czasową dekompozycję aparatu administracyjnego. Dla lat 544-563 nie zachowały się żadne inskrypcje na budowlach obronnych, których atrybucja wskazywałaby na udział prefektówpraetorio w ich wznoszeniu. Następcą Jana na stanowisku prefekta Afryki został po 563 roku Tomasz, piastujący ów urząd w la­ tach sześćdziesiątych VI wieku i przypuszczalnie ponownie w kolejnej dekadzie. >85 Pringle 1981, nr. 17, 18, 19; Durliat 1981, nr. 3, 4, 5. Pierwsza z wymienionych inskrypcji posiada rozbudowaną formę, upamiętniającą wzniesienie dwóch turres w celu ochrony

martyrium Klemensa i Wincenta.

i86 Pringle 1981, nr 4; Durliat 1981, nr 15.

187 Rzeczownik ten wywodzi się bezpośrednio z participium providens, a pośrednio z czasow­ nika providere, którego tłumaczenie na język polski jako „zatroszczyć się, zadbać, przygo­ tować” najlepiej oddaje charakter użycia zwrotu na inskrypcjach. W przypadku między innymi dobrze zachowanego napisu z Thamugadi występuje w połączeniu z aedificare:

„[...] EDIFICATA EST A FUNDAMENTISCIBITASTAMAGADIENSIS PROBIDENTIA BIRI EXCELLENTISSIMI SOLOMONIS [...1".

|88 Na inskrypcji z Cululisu Theodoriany jako wykonawca prac wskazany jest trybun Nonnus, wykonujący rozkaz Solomona: „HOC OPVS (...) ETIAM SOLOMONIS IVSSA DEDERE CVI PARAVIT NONNYS QVI CONDIDIT ISTA TRIBVNVS [...1". Podobny zapis dotyczy prac fortyfikacyjnych w Calamie, realizowanych przez komesa Pawła:

„ABBENA VENIENS [qui VRBEM MELIORATA(m) IN[tueris DISCE SOLOMONIS PATRICI ESSE LA[bor(em quem ip

SIVS IVSSO PAYLYS COM(es) PERFECIT CALAjmensibus”.

72

ADMINISTRACJA CYWILNA (534~59o)

Jego imię pojawia się na pięciu inskrypcjach: w Thibursicu Bure189, w lunci

Sofiana190, w mieście Anastasiania191, w Mascula192 oraz Thibari w prowincji Proconsularis193. Atrybucja jest hipotetyczna w przypadku napisu z lunci So­ fiana, natomiast pozostałe inskrypcje nie budzą wątpliwości interpretacyjnych.

Tytulatura Tomasza jest jednolita i w czterech miejscowościach ogranicza się do określenia go mianem „praefectus”, z wyjątkiem Thibursicu Bure, gdzie występuje rozbudowana forma: „excellentissimus praefectus”. Różnica ta jest przypuszczalnie efektem występowania różnych fundatorów (w przypadku napisu z Masculibył to trybun Wiktor, któremu hipotetycznie można przypisać również wykonanie prac w Thibari ze względu na analogiczną konstrukcję na­ pisu). W przeciwieństwie do Solomona Tomasz występuje jako osoba, która for­ tyfikacje bezpośrednio „feliciter aedificavit” (Thibursicu Bure) lub „construxit” (Mascula, Thibari), jedynie w lunci Sofiana pojawia się zwrot „obtulit”. Ostatni zachowany napis wskazujący na udział prefekta we wznoszeniu twierdz, pocho­ dzący z Ksar Lemsa194, datowany jest na lata 582/602 i dotyczy urzędowania Jana na tym stanowisku. Jednak fundatorami i budowniczymi turris w tym przypad­ ku byli trzej bracia: Maximianus, Istefanus i Mellosus, natomiast stopień zaan­ gażowania Jana w przedsięwzięcie określa sformułowanie: „[...] [te]MPORIB(us)Z D(omi)NI M/a]VRICI IMP(e)R(atori)S SVB PATR(i)C(i)O GENNADIO ET 10ANNI/ PREFECTO [...]WI’5, prawdopodobnie wskazujące, że prefekt wydał pozwolenie na budowę wieży lub też sprawował nadzór nad jej wznoszeniem brak stopni wojskowych przy imionach braci-fundatorów może świadczyć o tym, że fortyfikacja była prywatną inwestycją we własnych dobrach, bez powiązania z systemem twierdz państwowych.

>89 CIL VIII1434; Pringle 1981, nr 29; Durliat 1981, nr 25; PLRE III, s. 1312, nr 1. >90 CIL VIII10498; Pringle 1981, nr 30; Durliat 1981, nr 26; PLRE III, s. 1312, nr 2. Bilingwiczna inskrypcja datowana na lata 574-578 nie zawiera imienia prefekta: „[...] OBTV[11IT IMPERIO PRAEFCT[us [...)" jednak J. Durliat zaproponował rekonstrukcję tekstu

zawierającą imię Tomasza. Jeżeli datacja jest poprawna, to prace fortyfikacyjne w lunci Sofianie prowadzono w trakcie wojny z rex maurorum et rotnanorum Garmulem. >91 Pringle 1981, nr 32; Durliat 1981, nr 27; PLRE III, s. 1312, nr 3.

>92 CIL VIII 2245=17671; AE 1895.115; Pringle 1981, nr 33; Durliat 1981, nr 28; PLRE III, s. 1313, nr 4. Budowniczym obwarowań według napisu był prefekt Tomasz, natomiast za ich rozbudowę, za zgodą cesarza Tyberiusza II i magistra miltlutn Gennadiusza, odpowiadał trybun Wiktor, zatem inskrypcja nie powstała bezpośrednio z inspiracji prefekta. >93 AE 1948,108; PLRE III, s. 1313, nr 5 Inskrypcja jest rekonstruowana na podstawie napisu z .Masculi, ponieważ zawiera analogiczne sformułowania, co pozwala datować czas jej powstania na lata 578-582. >94 CIL VIII12035; Pringle 1981, nr 36; PLRE III, s. 678; AE 1889,1.

195 Rekonstrukcja tekstu według: Pringle 1981, nr 36.

KOMPETENCJE PREFEKTA PRAETOR1O AFRICAE

73

Zagadnienie funkcjonowania fundacji prywatnych obok fortyfikacji cesar­ skich jest interesujące w kontekście skali zaangażowania aparatu państwowego w odbudowę systemu obronnego Afryki. Klasyczny łańcuch administracyjno-decyzyjny ukazany jest między innymi w przypadku odbudowy murów w Culuis Theodoriana: cesarz -» prefekt -> trybun196, zgodny pod względem formalnym z ustawą CJ I.27.2. Publiczne prace obronne były opłacane z podatków prowin­ cjonalnych lub nadzwyczajnych197, których ściągalność zależała od aktualnej sytuacji wewnętrznej prefektury, a także stanu administracji w poszczególnych prowincjach (za bezpośredni pobór danin odpowiadali namiestnicy i ich biura). Zatem dużą liczbę inskrypcji pochodzącą z okresu drugiej prefektury Solomona (lata 539-544) można traktować jako świadectwo opanowania w znacznym stop­ niu niepokojów wewnętrznych oraz posiadania kontroli nad procesem zbierania należności - podobnie jest w przypadku fortyfikacji powstałych w czasach Tomasza, jednak biorąc pod uwagę liczbę garnizonów, w których nie zachowały się inskrypcje, a jednocześnie fakt, że ich datowanie na czasy bizantyńskie jest bardzo prawdopodobne, należy uznać powyższy wniosek za hipotetyczny ze względu na stan zachowania bazy źródłowej. Adekwatnym przykładem jest w tej materii okres działalności w Afryce magistra militum Jana Troglity, który stłumił powstanie Berberów i w późniejszym okresie przyczynił się do dokoń­ czenia budowy murów obronnych w Caput Vada198, a także przypuszczalnie w innych miejscach, jednak nie jest znana żadna inskrypcja potwierdzająca relacje ówczesnych historyków. 196 Pringle 1981, s. 89

>97 Jones 1986, s. 737; Pringle 1981, s. 90. Przekaz Prokopiusza z Cezarei (BV IV.20.28-29) sugeruje, że część fortyfikacji została sfinansowana przez Solomona z łupów wojennych,

zdobytych w trakcie walki z buntownikiem Jaudasem: „Dzięki temu Solomon otoczył murami wiele miast w Libii” („dv Óq ZoXópu>v noXXaq ra>v śv Ai0vn 7tóXEU)v nEptE0aX£ TEi^EOi”). Natomiast inskrypcja z Vaga Theodoriana - zob.: CIL VIII 14399; Pringle 1981,

nr 1; Durliat 1981, nr 31 - może być interpretowana jako wyłożenie środków pochodzących

z doinus divinet na budowę murów ze względu na atrybucję napisu komesowi Pawłowi. Jednak jest to wyłącznie hipoteza wysunięta przez D. Pringlea, który ponadto zrekonstru­

ował inskrypcję poprzez dodanie imienia cesarza Justyniana. Wątpliwości w tej materii

przedstawił J. Durliat (1981, ss. 78-80), kwestionując zarówno datację (stan zachowania

zabytku nie pozwala na sformułowanie pewnych wniosków), a także stanowisko piasto­ wane przez wspomnianego komesa Pawła - mógł być to zarówno urzędnik dornus divina,

jak i officium prefekta lub po prostu żołnierz w randze trybuna. J.R. Martindale (PLRE III, ss. 981-982) sugerował możliwość zidentyfikowania komesa Pawła jako budowniczego murów w Calama (PLRE III, s. 977).

>98 Koryppus, lohannidos, 1.405-411; Prokopiusz, De aedificiiis, YI.6.18. Formalnie prace fortyfikacyjne prowadzone były przy współudziale prefekta praetorio Atanazjusza lub jego

przypuszczalnego następcy, Pawła, jednak źródła narracyjne (Koryppus, Prokopiusz) ze względu na swój charakter nie zawierają takiej informacji.

74

ADMINISTRACJA CYWILNA (534“59O)

D. Pringle podjął się sformułowania definicji oficjalnych i nieoficjalnych budowli obronnych powstających na terenie prefektury199. Do pierwszej kate­ gorii zaliczył fortyfikacje (przede wszystkim twierdze, garnizony) wzniesione przez państwo lub też takie, których budowę sfinansowały osoby prywatne jako część swoich zobowiązań podatkowych względem aparatu administracyjnego. Druga kategoria obejmuje systemy defensywne wznoszone przez właścicieli ziemskich na ich terenie (obronne rezydencje, wieże, obwałowane wioski, wieże obserwacyjne, refugia dla okolicznych rolników). Wszelkie budowle niedające się przypisać do powyższego schematu były, zdaniem badacza, nie tylko nieofi­ cjalne, ale także przypuszczalnie nielegalne, gdyż państwo posiadało monopol w sprawach obronności prowincji. Fundacje prywatne są trudno uchwytne w ma­ teriale epigraficznym. Wspominana wyżej wieża w Ksar Lemsa, sfinansowana przez trzech braci, może być przykładem takiej inwestycji, podobnie jak munitio zbudowane ex sumptu proprio przez biskupa Theveste Faustinusa200, a także wieża wzniesiona w Casae przez diakona Argentiusa201. Jednak nie ma pewności, czy powyższe realizacje nie były formą spłaty zobowiązań na rzecz skarbu państwa (co sugeruje Pringle w kontekście Ksar Lemsa), a zatem budowlami oficjalnymi, ufundowanymi przez prywatnych właścicieli ziemskich. Niemniej zarówno ustawy cesarskie, jak i zachowane inskrypcje wskazują, że prefekt praetorio nadzorował wszelkie budownictwo obronne na terenie Afryki (szczególnie pod kątem finansowym), także w dobrach prywatnych, i tym samym był współtwórcą systemu defensywnego prefektury.

Officium prefekta praetorio Africae Realizacja wszystkich zadań stawianych przed prefektem i zgodnych z jego kom­ petencjami wymagała istnienia zespołu pracowników7 odpowiedzialnych za wła­ ściwe wykonywanie poszczególnych obowiązków. Ustawa CJ I.27.1 szczegółowo opisuje officium prefekta, zarówno pod wrzględem podległego mu personelu, ale też wysokości pensji, zależnych od rangi, oraz przynależności do poszczególnych >9’ Pringle 1981, ss. 93-94. Cameron 1989, ss. 176-177 - badaczka ta uznaje, że wiele skrom­ niejszych budowli obronnych „will have been carried out by local effort”, co w żaden

sposób nie kontestuje hipotezy D. Pringlea. 200

CIL VIII 2079.16684; Pringle 1981, nr 39; Durliat 1981. nr 32. C. Diehl (1896, s. 224) uważał, że ta fundacja jest przykładem wznoszenia fortyfikacji przede wszystkim przez osoby

prywatne w późnym okresie bizantyńskim - z tą tezą polemizował Pringle (1981, s. 91), wskazując, że Faustinus zmarł w styczniu 550 roku - zob.: Meier 1973, s. 218. Natomiast J. Durliat (1981, s. 81) proponował koniec VI lub początek VII wieku jako przypuszczalną datację tego obiektu. 201

CIL VIII 4353,18359; Pringle 1981, nr 38.

OFFICIUM PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

75

scrinia lub schola. V/ literaturze przedmiotu utarł się pogląd, że biuro prefektury liczyło około 400 urzędników - we wspomnianej ustawie pojawia się natomiast precyzyjna liczba 396 pracowników202. Określenia dokładnej liczebności per­ sonelu urzędu podjął się C. Diehl, doliczając do scriniarii i cohortales również osoby niezwiązane bezpośrednio z obsługą administracyjną: medicis, grammaticiSy sophistis, a także nieprzypisanych do żadnych scrinia: consiliarii i cancellarii urzędników o najwyższej randze, co dało mu łączną liczbę 414-416 lub 407 pracowników prefektury203. Dla porównania w officium komesa Orientis pracowało 600 urzędników (w IV wieku). Podobnie było w podwójnym urzędzie prefekta augustalis, natomiast biuro prokonsula Afryki przed inwazją wandalską zatrudniało 400 osób204 - zaplecze prefekta Afryki nie było zatem szczególnie rozbudowane (być może ze względu na fakt, że obejmowało właściwie teren jednej diecezji). Struktura officium prefekta Afryki odbiegała znacznie od funkcjonującej do V wieku prefektury Italii, Afryki i Illyricum - Notitia Dignitatum205 podaje następujący skład urzędu: princeps, cornicularius, adiutor, commentariensiSy ab actiSy numerariiy subadiuvae, cura epistolarum, regerendariust exceptores, adiutores, singularii. Z kolei w biurze prokonsula Afryki występowały zbliżone stanowiska: principem de scola agentum in rebus ducenariuniy corniculariumy numerarios duosy primiscriniuniy commentariensem, adiutorem, ab actis, subadiuuas, exceptoreSy singulares et reliquum officium206. Reforma administracyjna Justyniana przeprowadzona w nowo utworzonych prefekturach zmodyfikowała ten schemat poprzez znaczne uproszczenie struktury i rozszerzenie kompetencji poszczegól­ nych urzędników, przy jednoczesnej likwidacji części stanowisk, składających się

202 Zob.: Puliatti 1981, s. 87; Jones 1986, ss. 590-591; Conant 2015, ss. 197-198, 240-241. 203

Diehl 1896, s. 107. Niedokładność szacowania wynika z faktu, że treść ustawy nie podaje dokładnej liczby consiliarii i cancellarii, nie licząc zaakcentowania liczby mnogiej w for­

mie użytych rzeczowników (Diehl uważał, że było przypuszczalnie dwóch lub czterech

consiliarii i siedmiu cancellarii - jednak sam opatrzył te obliczenia znakiem zapytania). Liczba 407 jest wynikiem zastrzeżenia wniesionego przez Paula Krugera - pierwszego edytora kodeksu, który uważa, że zastosowanie końcówek -oruni jest efektem zepsucia

tekstu przez kopistów i tym samym przy prefekcie znajdował się jeden consiliarius i jeden

cancellarius. 201 Zob.: Jones 1986, ss. 592-593. Strukturę biura komesa Orientis omawiała ustawa CTh I.13.1

z 394 roku, natomiast w przypadku prokonsula Afryki - CTh I.12.6 z 398 roku. Według Christophera Kellyego (2004, s. 69) przed reformami Jana z Kapadocji w samym pionie

sądowniczym prefektury Orientis pracowało około 1000 urzędników. 205

Not. Dig. Occ. II, 43-55. Na temat officium prefekta Italii w IV i V wieku zob.: Olszaniec 2014, ss. 90-103. Ogólnie o tym urzędzie - zob.: Boak 1937, col. 2045-2056; Jones 1986,

ss. 586-592; Gutsfeld 1996, ss. 58-61. 206 Not. Dig. Occ. XVIII, 6-15.

76

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534“59)

w dotychczas funkcjonujących jednostkach na kadrę kierowniczą207. Zasadniczo biuro prefekta Afryki dzieliło się na piony o ogólnie sformułowanych kom­ petencjach. Za sprawy związane z sądownictwem odpowiadały cztery scrinia (primiscrinnii, comnientariensis, ab actis, libellorum) i schola exceptorum, łącz­ nie zatrudniające 98 osób; kwestiami finansowymi (i dotyczącymi wznoszenia budowli publicznych) zajmowało się sześć scrinia (I—IV, openun, arcae) oraz schola chartularionim - łącznie 130 urzędników; natomiast personel pomocniczy został zgrupowany w siedmiu scholae (singulariorum, niittendariorum, cursorum, nonienclatonun, stratorum, praeconum, draconarioruni), liczących 168 pracow­ ników208. Najbardziej rozbudowany pod względem struktury był pion finansowy, do którego należały również cztery pierwsze scrinia - przypuszczalnie ta część działalności prefektury odgrywała najważniejszą rolę w zarządzaniu podległym jej obszarem i była priorytetowa dla władz cesarskich. Analiza kompozycji ustawy CJ I.27.1 daje możliwość wglądu w strukturę biura prefekta, a także wyodrębnienie składu kadry kierowniczej. Na czele stał oczywiście praefectus praetorio z uposażeniem „annonis et capitu auri libras centem” (CJ I.27.1.21)209. Następnie treść aktu wymienia consiliarii (o nieustalonej liczbie), pobierających „auri libras viginti” (CJ 1.27.1.21). Prawdopodobnie byli to

207 Na temat przemian w administracji regionalnej ogólnie w kontekście Afryki - zob.: Jones

1986, ss. 586-592; Kelly 2004, s. 97; Haldon 2005, ss. 48-50. W kwestii prefektury Orien-

tis - zob.: Stein 1949, ss. 437-440,463-470. Konrad Vóssing (2010, ss. 212-213) wysunął ciekawą hipotezę o rewolucyjnym charakterze przemian administracyjnych w Afryce po rekonkwiście: „Der Satz weisteigentlichaufeineadministrativeRevolution in Africa [...]”. Jako główny argument na jej poparcie podał likwidację urzędu prokonsula Afryki, który funkcjonował również w czasach wandalskich, i przejęcie jego funkcji przez prefekta. Jednak termin „rewolucja" wydaje się w tym kontekście całkowicie nieadekwatny se­

mantycznie, ponieważ biuro nowo utworzonej prefektury działało w podobnym składzie osobowym (również pod względem liczby urzędników) jak officium prokonsula, a samo jej powstanie było logiczną konsekwencją ponownego włączenia tego obszaru w struk­ tury imperium. Wydaje się, że wcielenie Afryki do rozległej prefektury Wschodu było bezcelowe; poprzednia jednostka administracyjna - prefektura Italii - w 533/534 roku znajdowała się pod panowaniem Ostrogotów, zatem wykreowanie odrębnej struktury było przypuszczalnie koniecznością. Pozostawienie urzędu prokonsula, z zakresem obowiązków

znanym z V wieku, w tych warunkach byłoby dublowaniem kompetencji rezydującego również w Kartaginie prefekta. 208 Zob.: Jones 1986, ss. 590-591. Badacz ten dokonał podziału biura na piony na podstawie analizy ustawy CJ I.27.1.

209 W rzymskim systemie mierniczym podstawową jednostką wagową była libra lub pondus

o wadze około 327,45 grama, zob.: Wipszycka 1982, s. 343. Uposażenie prefekta praetorio

Africae wynosiło zatem w przybliżeniu 32,75 kilograma złota wypłacanego w złotych monetach solidus. Na temat oparcia późnoantycznego systemu monetarnego na zlocie zob.: Salomon 1999, ss. 556-557.

OFFICIUM PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

77

urzędnicy niewchodzący w skład officium, jednak należący do najbliższych współ­ pracowników prefekta i odpowiadali za kwestie sądownicze210; zdaniem C. Diehla pełnili ponadto funkcję trybunału przy prefekcie211. Ranga społeczna consiliarii była stosunkowo wysoka w VI wieku - w Variae Kasjodora zostali zaliczeni do „comites primi ordinis”, ponadto źródło to wśród ich kompetencji wymieniało opracowywanie poleceń, czyli przypuszczalnie redagowanie tekstów zarządzeń, jednak stwierdzenie „unde frequenter et nos iudices assumimus” wskazuje, że nie każdy consiliarius był jednocześnie sędzią212 i stawał się nim dopiero na mocy indywidualnej decyzji prefekta (choć dotyczyło to raczej królestwa Ostrogotów). Mommsen wysunął hipotezę dotyczącą przejęcia kierownictwa nad całością officium w VI wieku przez consiliariusa, który zastąpił na tym stanowisku princepsa213214 , opowiadając się za zastrzeżeniem Paula Krugera, sugerującego, że liczba mnoga consiliarii jest wynikiem błędu kopistów justyniańskiego kodeksu, tym samym biurem prefektury Afryki miał zarządzać jeden consiliarius. Powyższa hipoteza posiada jednak słabe przesłanki, gdyż żaden z zachowanych aktów prawnych211 nie wskazuje na kierownicze kompetencje consiliariusa względem scrinia i schola prefektury, umieszczając go przede wszystkim w kontekście funkcji doradczych i sądowniczych. Wydaje się również, że liczba mnoga zastosowana przy opisie consiliarii w ustawie CJ 1.27.1.21 nie jest pomyłką, ponieważ taka

210 E. Stein (1924, ss. 4-6) stwierdził, że owych assesores było dwóch (w III i na początku

IV wieku) - zob.: Gutsfeld 1996, ss. 59-60; Olszaniec 2014, s. 95. 211 C. Diehl (1896, s. 102), by poprzeć swoją tezę, wskazał ustawę CJ I.51.14 z 529 roku, skiero­

waną do prefekta Demostenesa („[...] audeat in uno eodemque tempore tam advocatione uti quam consiliarii cuiuscumque magistratus [...]”) oraz Nov. 119.5, adresowaną do

prefekta Piotra („[... 1 habere eum licentiam petitionem offere gloriosissimus praefectis

qui sententiam protulerunt aut eorum consiliariis [...]”). Szczególnie drugi z tych aktów prawnych dowodzi istnienia takiego organu przy officium, gdyż ustawa dotyczy wyroków

wszystkich glioriosissimi praefecti sacrorum praetoriorum. 212 Kasjodor, Variae, VI.12: „consiliarii quoque praefectorum conscientia clari, dictatione praecipui, qui in illo actu amplissimae praefecturae sic videntur exercere facundiam, ut ad utilitates publicas expediendas alteram credas esse quaesturam. Unde frequenter et

nos iudices assumimus, quia eos doctissimos comprabamus”. 213 Mommsen 1889, ss. 477-478, zob.: Diehl 1896, s. 102.

214 Consilorium po raz pierwszy wspominała ustawa CJ I.51.1 cesarza Dioklecjana z 286 roku. W ustawie CTh VIII.15.5 z 3 sierpnia 368 roku pojawili się assesores podlegli prefektowi Italii, w ustawie CJ I.51.3 z 399 roku występowali cousiliarios iudicum, w CJ I.51.10 z 433 roku

został użyty termin consiliariis, w CJ I.51.11 z 444 roku consiliarios virorum illustrium praefectorum tum praetorio - ponownie znalazł się on w CJ 1.51.12 z 450 lub 455 roku

oraz w cytowanej wyżej CJ I.51.14. Ponadto urzędnicy określeni tym mianem występują w Nov. 8.8; Nov. 29.5 („assessor et officium eius”); Nov. 82 praef., 1 (oprócz consiliarii

również jako assessores); Nov. 119.5. W żadnym z powyższych aktów' consiliarius nie występuje jako kierownik biura prefekta.

78

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534"59O)

forma zapisu pojawia się także w innych justyniańskich aktach prawnych213. Można zatem przyjąć za Diehlem, że liczba owych urzędników w prefekturze Afryki wynosiła przynajmniej dwóch lub więcej. Po consiliarii ustawa wymieniała kolejną kategorię urzędników niebędących pracownikami officiutn - cancellarii. Ich uposażenie wynosiło „auri libras septem” (CJ I.27.1.21), jednak, podobnie jak w poprzednim przypadku, liczba osób zajmujących to stanowisko nie została określona przez ustawodawcę. Funkcja ta związana była z działaniem biur najważniejszych instytucji cesarstwa: prefektur praetorio, prefektur miast, magistrów niilitum, duksów i namiestników pro­ wincji, a cancellarii należeli do ścisłego grona najbliższych współpracowników między innymi prefekta215 216.0 ich roli świadczy zapis ustawy CJ I.51.3 z 27 grudnia 399 roku, która nakazywała consiliarii oraz cancellarii gubernatora pozostanie wr prowincjach 50 dni po zakończeniu urzędowania217 - zasadny jest zatem wnio­ sek, że w tym czasie mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności za ewentual­ ne uchybienia powstałe w czasie sprawowania funkcji. Początkowo kompetencje cancellarii ograniczały się do spraw związanych z sądownictwem sprawowanym przez prefekta (magistra tnilitum, namiestnika prowincji itp.) oraz do nadzoru nad dostępem do jego osoby ze strony petentów'2’8. Ich zakres obowiązków' znacznie wzrósł w VI wieku - przypuszczalnie z powodu likwidacji stanowisk princepsa i cornicułariusa, których część funkcji przejął cancellarius, kierujący odtąd sekretariatem - kancelarią urzędu219. Znalazło to odzwierciedlenie także we względnie wysokiej randze honorowej clarissimus, którą ten urzędnik posiadał wredług świadectwa Kasjodora220. W Yariae znajduje się również informacja o tym, że rzeczywista pozycja cancellariusa w prefekturze była znacznie wyższa, niż wynikałoby to z posiadanej przez niego rangi oraz sprawowanego urzędu,

215 Wskazane wyżej ustawy: CTh VIII.15.5; CJ I.51.3; CJ I.51.11; CJ I.51.12; Nov. 119.5. 216 Stanowisko to znane jest od IV wieku, zatem można przypuszczać, że powstało po re­ formach administracyjnych Konstantyna - zob.: Seeck 1899, col. 1456-1459; Diehl 1896, s. 103. 217 CJ I.51.3: „Consiliarios et cancellarios et eos, qui domesticorum funguntur officio, post depositam administrationem quinquaginta dies in provincia residere praecipimus”.

Zob.: Seeck 1899, col. 1459; Olszaniec 2014, s. 96. 218 Kasjodor, Yariae, XI.6; Jan Lydos, De magistratibus, III.36-37; Agatiasz, Hisloriae, I.19; zob.: Diehl 1896, s. 103. 219

laką hipotezę wysunął Paul Kruger (1867, s. 166), zob.: Diehl 1896,8.103, p. 5. Wydaje się

to logiczną konsekwencją likwidacji przede wszystkim stanowiska cornicułariusa, który pełnił funkcję sekretarza prefekta - zob.: Fiebiger 1900, col. 1603-1604; Olszaniec 2014, s. 93. Jak zauważył Kasjodor (XI.6.3), cancellarius miał strzec tajemnic rady prefekta: „[...) ul consistorii nostri secreta fideli integritate custodias [...]”, co może świadczyć o pełnieniu przezeń obowiązków sekretarza. 220

Kasjodor, Yariae, XI.10.37.39. XII.2,3,i5; zob.: Seeck 1899, col. 1459

OFFICIUM PREFEKTA PRAETORIO AFR1CAE

—

79

gdyż przypuszczalnie był on najbardziej zaufanym pracownikiem prefekta221. W ustawie CJ1.27.1.21 występuje zwrot cancellariorum, sugerujący większą liczbę urzędników noszących ten tytuł. C. Diehl przypuszcza, że mogło być ich siedmiu, jednak swojej hipotezy nie opiera na żadnych przesłankach podlegających we­ ryfikacji222, natomiast odmiennego zdania byli P. Kruger i T. Mommsen, którzy sugerują, że przy prefekcie praetorio znajdował się wyłącznie jeden cancellarius223. W tej materii rozstrzygnięcia nie przynosi analiza formy zapisu tytułu w kodeksie Justyniana, gdyż pomimo że nazwa tego urzędu występuje wyłącznie w liczbie mnogiej, pojawia się ona obok iudicum, będącego przypadkiemgenetivuspluralis, zatem jednoznaczna interpretacja nie jest w tym przypadku możliwa. Oprócz ustawy CJ I.27.1 cancellarii została w całości poświęcona ustawa CJ I.51. Logiczne byłoby, podobnie jak w kwestii liczby consiliarii, przyjęcie hipotezy Diehla na podstawie tekstu ustawy, jednak pozostanie to wyłącznie tezą niemającą odnie­ sienia w innych źródłach. W pierwszej kolejności, opisując officium, ustawa CJ 1.27.1.22-24 wymienia scrinumprimum, którego pracami kierował nunierarius, odpowiedzialny za zarzą­ dzanie finansami prefektury224 i posiadający uposażenie w wysokości 46 solidów. Trzy kolejne biura również należały do pionu finansowego i miały taką samą strukturę jak pierwsze z nich - na czele każdego z nich stał numerarius, zatem było ich łącznie czterech - i zatrudniały po dziesięciu pracowników, podzielonych na pięć grup płacowych. Scrinia te zajmowały się prawdopodobnie szacowaniem dochodów i wydatków na każdy kolejny rok indykcji, a także zapotrzebowania prefektury na środki pieniężne pochodzące z poboru podatków poprzez ich ustalanie, rozdzielanie oraz kontrolę pobierania. W porównaniu z biurem prokonsula Afryki z V wieku prefektura posiadała dwa razy więcej nunierarii, co

221 Kasjodor, Variae, XI.6.1: „Quamvis statutis gradibus omnis militia peragatur et tempora

sibi custodiant, qui iudicum iussionibus obsecundant, tuus honor cognoscitur sollemni

ordine non teneri, qui suis primatibus meruit anteponi. Tibie nim reddunt obsequia, qui te praeire noscuntur et reflexa condicione iustitiae illis reverendus aspiceris, quos subsequi posse monstraris [...]”. 222 Diehl 1896, s. 107, p. 1. 223 Kruger 1867, s. 166; Mommsen 1889, s. 480.

224 Diehl 1896, s. 104, ogólnie o nunierarii - zob.: Ensslin 1937, col. 1323; Stein 1924, ss. 17-18.

A.H.M. Jones (1986, s. 589) podał, że w prefekturze Orientis na czele każdego scrinium finansowego stało dwóch nunierarii, wybieranych spośród scriniarii na podstawie długości

stażu pracy. Urząd ten pojawił się po raz pierwszy w ustawach w IV wieku, u schyłku rządów Konstantyna na wschodzie imperium (CTh VIII.1.4 z 19 maja 334 roku) i począt­ kowo posiadał niski status - wspomniana ustawa z kodeksu Teodozjusza nakazywała poddawanie nunierarii torturom w czasie śledztwa - zob.: Olszaniec 2014, ss. 96-97. W ko­ deksie justyniańskim regulacjom dotyczącym funkcjonowania tego urzędu poświęcono

stosunkowo dużo miejsca (CJ XII.49.1-13).

8o

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534"59O)

świadczy o rozbudowaniu pionu finansowego lokalnej administracji w czasach

justyniańskich. Następne w kolejności było biuro, na czele którego stał primiscrinus, zatrudnia­ jące dziesięciu pracowników podzielonych na cztery grupy płacowe (CJ1.27.1.24). Scriniumpriniiscrinii należało do pionu ogólnoprawnego prefektury i zajmowało się egzekwowaniem wyroków prefekta oraz zapewniało nadzór nad wykony­ waniem jego zarządzeń poprzez nadawanie ich wykonawcom odpowiednich uprawnień, czyli nominowanie executores22S. W analizowanej ustawie biuro okreś­ lono również sformułowaniem „quod est subadiuvae” - po raz pierwszy subadiuva pojawiła się w IV wieku w officum magistra officiorum Florusa226 - zatem ogólnie pełniło ono funkcje pomocnicze, a jego pracownicy byli powoływani spośród scholae exceptores227. Primiscrinus w prefekturze afrykańskiej pełnił prawdopo­ dobnie funkcję adiutora - urzędnika odpowiedzialnego za wsparcie princepsa officiutn, co było wynikiem uproszczenia struktury całego urzędu228. Jan Lydos w kontekście prefektury Orientis podaje, że priniiscrinii byli wyłaniani spośród notariuszy - adiutores - i pełnili funkcje kierowników sekretariatu princepsa officium229. W przekroju społecznym osoby sprawujące ten urząd posiadały sto­ sunkowo wysoką pozycję i od czasów' Anastazjusza należały do rangi spectabiles2™.

Scrinium commentariensis, w którym pracowało 12 osób podzielonych na trzy grupy płacowe (CJ I.27.1.25), odpowiadało za nadzór nad procesami karnymi, kontrolowało więzienia i prowadziło akta śledztw (także z zastosowaniem tortur) oraz pełniło funkcje pisarzy sądowych231. Natomiast sprawy cywilne i archiwizację dokumentów’ sądowych nadzorowało scrinium ab actis, zatrudniające dziesięć 225 Diehl 1896, s. 104; Ensslin 1956, col. 623-628; Jones 1986, s. 587. 226 CTh \i.27.3 z 16 czerwca 380 roku Subadiuva występowała również w biurze prokonsula Afryki, niezależnie od priniiscrinii - zob.: Not. Dig. Occ. XVIII, 6-15.

227 Stein 1924, s. 57; Kelly 2004, s. 89; Olszaniec 2014, s. 94. 228 w officium prokonsula Afryki sprzed podboju wandalskiego primiscrinus występował obok adiutora - zob.: Not. Dig. Occ. XVIII, 6-15. Na temat zastąpienia urzędu adiutora stanowiskiem primiscrinusa - zob.: Ensslin 1956, col. 624-628; Stein 1924, s. 57; Jones 1986, s. 587; Gutsfeld 1996, s. 59.

229 Jan Lydos, De magistratubus, III.4.2, III.11.3, zob.: Kelly 2004, s. 89. 230 Jones 1986, s. 592. Zdaniem brytyjskiego historyka podobną rangę posiadali numerarii,

a także priniiscrinii w królestwie Ostrogotów. S. Olszaniec (2014, ss. 98-99) sugeruje za E. Steinem (1924, ss. 25-26), że zarówno numerarii, jak i priniiscrinii posiadali tytuł perfectissinius w V wieku. Urząd ten występował również w państwie Wandalów - zob.: Conant 2015, s. 376.

23i Diehl 1896, s. 104; Premerstein 1900, col. 766-768; Jones 1986, s. 587; Kelly 2004, s. 89;

Olszaniec 2014, s. 93. Jan Lydos przekazał, że w prefekturze Orientis commentarienses zajmowali wysoką pozycję w personelu biura prefekta, posiadali ponadto pomocników’ prowadzących śledztwa applicitarii i clavicularii oraz własnych instrumentarii - zob.: Jan Lydos, De magistratubus, III.17.1, III.8.2, IIL16.2; III.19.1-2.

OFFICIUM PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

81

osób w trzech grupach płacowych (CJ 1.27.1.26), które zajmowało się przede wszystkim transakcjami finansowymi, ponadto prowadziło rejestry stron sporów i protokoły procesów232. Scrinium libellorum (CJ I.27.1.28), zatrudniające sześciu pracowników podzielonych na trzy grupy płacowe, odpowiadało za korespon­ dencję prefekta (przede wszystkim w zakresie finansów - instrukcje dotyczące podatków przekazywane namiestnikom prowincji) i wydawanie oficjalnych aktów dotyczących finansów publicznych233. Prawdopodobnie w afrykańskiej prefektu­ rze ci libellis przejęło funkcje istniejącej wcześniej cura epistolarum, znanej między innymi z prefektury Italii, Afryki i Illyricum234. Scrinium operum zatrudniało 20 pracowników w czterech grupach płacowych (CJ 1.27.1.36); do jego kompetencji należało nadzorowanie prac publicznych zlecanych przez prefekta, a więc także wznoszenie fortyfikacji, dróg i budynków użyteczności publicznej23’. Wyodręb­ nienie osobnego biura odpowiedzialnego za realizację inwestycji spośród innych biur zajmujących się finansami stanowiło swoiste novum w rozwiązaniach admi­ nistracyjnych dotyczących prefektur, podobnie jak to miało miejsce w przypadku powołania osobnego scrinium arcae. Biuro to - skarbiec prefekta - odpowiadało za gromadzenie annony, a także jej dystrybucję: między innymi wypłacanie poborów personelowi cywilnemu prefektury i poszczególnych prowincji, żołdu żołnierzom z miejscowych garnizonów, a także finansowanie inwestycji i robót publicznych, stąd zatem pochodziły środki używane przez scrinium operum236. Arca zatrudniała 20 osób podzielonych na cztery grupy płacowe (CJ 1.27.1.37). Personel pomocniczy względem scriniarii został zgrupowany w dziewięciu scholae. Najliczniejszą z nich była schola exceptorum, zatrudniająca 60 osób protokolantów i kopistów, podzielonych na cztery grupy płacowe (CJ 1.27.1.28),

232 Diehl 1896, s. 104; Habel 1894, col. 4; Stein 1924, s. 39; Jones 1986, s. 587; Olszaniec 2014,

s. 93. O funkcjonowaniu scrinium ab actis - zob.: Jan Lydos, De magistratubus, III.20.1-4, por. Kelly 2004, s. 31, p. 27. 233 Zob.: Diehl 1896, s. 104. 234 Magister libellorum występował od czasów konstantyńskich jako personel pomocniczy

magistra officiorum - zob.: Jones 1986, s. 575. Jan Lydos (De magistratibus, III.21.2) nato­ miast zauważa, że cura epistolarum funkcjonowała w VI wieku w prefekturze Orientis już tylko na poziomie diecezji - jej funkcje przejęli tractatores, co mogło stanowić przyczynę zaczerpnięcia wzoru z ministerstwa pałacowego dla powstałej prefektury Afryki, a tymi samym doprowadziło do wprowadzenia zupełnie nowych rozwiązań administracyjnych zob.: Kelly 2004, s. 89. 235 Diehl 1896, ss. 104-105; Jones 1986, s. 450, 462; Hendy 1985, s. 67. O scrinium operum zob.: Nov. 128.18: „Super hoc iubemus scriniarios operum sub praefectis sacrorum praetoriorum [...]”.

236 Diehl 1896, ss. 105; Habel 1895, col. 427-428; Jones 1986, s. 461-462. Arca jest po raz pierw­

szy wspomniana w 382 roku. Występuje także w ustawach CTh VII.4, XI.28.9, CJ XII.38»

natomiast o transporcie annony do arca wspominają ustawy CJ X.io.i6, X.17.2, X.i9-9.

82

ADMINISTRACJA CYWILNA (534~59O)

których zakres kompetencji związany był z branżą ogólnoprawną, w szczegól­ ności z działalnością scriniutn primiscrinii2*' . Korpus straży prefekta stanowiła schola singulariorum, w której służyło 50 osób podzielonych na trzy grupy pła­ cowe (CJ I.27.1.29) i pełniących ponadto funkcję wysłanników przekazujących informacje i rozkaz/'8. Ze względu na swój charakter singularii byli przypusz­ czalnie formacją zbrojną. Schola mittendariorum odpowiadała za pobór po­ datków dla branży finansowej237 239; w związku z tym, że bezpośrednie zbieranie 238 należności znajdowało się w zakresie obowiązków namiestników prowincji, mittendarii prefekta prawdopodobnie odbierali je z biur poszczególnych pro­ wincji. W prefekturze afrykańskiej było zatrudnionych 50 mittendarii podzie­ lonych na trzy grupy płacowe (CJ I.27.1.30). Schola cursorum, zatrudniająca 30 osób w trzech grupach płacowych (CJ I.27.1.31), odpowiadała za dystrybucję korespondencji officium prefektury - jej pracownicy pełnili funkcję kurierów240.

Obsługą procesów zajmowała się schola nomenclatorum/nomenculatorurn, w któ­ rej pracowało 12 osób zaliczanych do dwóch grup płacowych (CJ 1.27.1.32). Ich zadaniem było wywoływanie stron procesowych241, a jak wynika z przekazu Jana z Lydos, nomenclatores byli apparitores i podlegali biuru ab actis242, co wskazu­ je, że uczestniczyli raczej w sprawcach cywilnych. Najmniej liczną scholae była schola stratorum, w której pracowało jedynie sześć osób podzielonych na dwie grupy płacowe (CJ I.27.1.33). Friedrich Lammert zauważa, że stratores (stajenni) pojawiali się na inskrypcjach w okresie pryncypatu jako służba osób na wysokich stanowiskach urzędniczych, na przykład strator consularis, a ich zorganizowanie w scholae nastąpiło po reformie administracyjnej Konstantyna243. Do ich zadań 237

Diehl 1896, s. 105; Fiebiger 1909, col. 1565-1566; Stein 1924, ss. 74—76; Jones 1986, ss. 587-588.

Zob.iCTh VIII.i.i7; CJ XII.23.7238 Diehl (1896, s. 105) uważał, że singularii byli również wykorzystywani do realizacji pouf­ nych misji - co oprócz funkcji strażniczych zgadza się z ich rolą wysłanników prefekta. Singularii w officium praefectum praetorio pojawiają się także w źródłach epigraficznych

(CIL III 7334; CIL VI2382,2634,2794; CILXI5646) - zob.: Fiebiger 1927, col. 237. Ogólnie o kompetencjach scholae singulariorum - zob.: Jones 1986, s. 563; Olszaniec 2014, s. 95; por. Jan Lydos, De magistralibus, III.7.

239 Diehl 1896, s. 105, zob.: Jan Lydos, De magistralibus, II 1.6. Mittendarii służyli również w officium komesa sacrarum largitionum - zob.: Ensslin 1932, col. 2237-2239. Działanie scholae regulowały ustawy Clh VI.30.2j CJ XII.23.7240

Diehl 1896, s. 105; zob.: Jan Lydos, De magistralibus, III.8.1-2. Schola cursorum funk­ cjonowała wr rzymskim systemie administracyjnym również na poziomie prowincji zob.: CJ XI 1.59.5, por- Jones 1986, s. 595 - a jej członkowie należeli do stosunkowo nieza­ możnej warstwy społecznej.

24i Diehl 1896, s. 105; Munzer 1936, col. 817-820. 242 Jan Lydos, De magistratibus, III.8.20.

243 Lammert 1931, col. 329-330. W narracji Ammianusa Marcellinusa (XXX.i9.5) występowała funkcja cornes lub tribunus stabuli, którzy kierowali pracą schola stratoruni. Regulacje

OFFICIUM PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

83

należało dbanie o konie wykorzystywane przez urzędników prefektury, a także ocenianie wartości zarekwirowanych zwierząt244. Schola praecoruni zatrudniała dziesięć osób w dwóch grupach płacowych (CJ 1.27.1.34), które pełniły funkcję heroldów ogłaszających edykty i zarządzenia w miejscach publicznych245. W scholae draconariorum służyło dziesięć osób podzielonych na dwie grupy płacowe (CJ I.27.1.35) - był to korpus chorążych, uświetniających oficjalne wystąpienia prefekta, znany przede wszystkim ze struktur jednostek wojskowych246. Sekre­ tarzami prefektury było 50 urzędników, podzielonych na cztery grupy płacowe i tworzących schola chartulariorum (CJ 1.27.1.38), przypisanych raczej do scrina finansowych i osoby numerariusa247. Zasadniczo, jak wspomniano wyżej, model struktury administracyjnej Afryki znacznie odbiegał od klasycznego wzoru późnorzymskiego, funkcjonującego nadal w prefekturze Orientis w VI wieku. Uproszczenie organizacji było przy­ puszczalnie spowodowane niewielkimi rozmiarami prefektury, a także przyjęciem pewnych form i rozwiązań znanych z prokonsulatu i wikariatu Afryki, z tą wyraź­ ną różnicą, że po 533 roku funkcje prokonsula i wikariusza przejął prefekt, a więc jego nadzór nad officium stał się bardziej bezpośredni. Ustawa CJ 1.27.1.41-42 wymienia także personel dodatkowy, pobierający pensje z państwowych środków: pięciu medicis, podzielonych na trzy grupy płacowe, oraz dwóch grammaticis, a także dwóch sophistis oratoribus2'13, którzy prawdopodobnie nie należeli do „dworu” prefekta, a ich funkcje miały wymiar publiczny. Konrad Vóssing uważał, że zatrudnienie gramatyków i retorów świadczyło o trosce ustawodawcy o szkol­ nictwo publiczne w Kartaginie (przeznaczone dla elit społecznych), które pragnął reaktywować, natomiast Charles Diehl określił powyższych nauczycieli mianem „les professeurs de l’Universite de Carthage” - co wydaje się jednak zbyt daleko posuniętym wnioskiem i anachronizmem249. Ustawodawca nie określił języka

prawne dotyczące działania scholae zostały zawarte w CTh VI.3i i CJ XII.25 - Destrato-

ribus. 244 Diehl 1896, s. 106; Jones 1986, s. 625 - w officium namiestników prowincji. 245 Diehl 1896, s. 105; Jones 1986, s. 593 - w officium namiestników prowincji. 246 Diehl 1896, ss. 105-106; Fiebiger 1903, col. 1634; Jones 1986, s. 634,674. Draconarii po raz

pierwszy pojawili się w tekście Ammianusa Marcellinusa (XX.4.f 8). 247 Diehl 1896, s. 105; Seeck 1899, col- 2193; Jones 1986, s. 589, zob.: Jan Lydos, De niagistratibus,

III.17.20; CJ XII.23.3 (o chariularii w officium komesa sacrarum largitionum)-, CJ XII.49; CJ XII.50.10.

248 Diehl 1896, s. 106. C. Kelly (2004, s. 86) uważał, że gramatyk mógł otrzymywać 35 solidów

rocznego uposażenia, ale dalsze 100 solidów uzyskiwał z opłat studentów. 249 Vóssing 2010, s. 204; Diehl 1896, s. 99. W późnym Cesarstwie Rzymskim szkół}' był}'często

instytucjami prywatnymi, finansowanymi przez rodziców uczniów. Publiczne nauczanie

oprócz aparatu państwowego organizowały również kurie miejskie poprzez wybór od­

powiednich nauczycieli (podzielonych na trzy stopnie edukacji) oraz zapewnienie im

84

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534“59O)

nauczania, którym mieli się posługiwać opłacani grammaticis i sophistis, jednak zastosowanie greckiego terminu „sophistes” („oocptaTfję”) przed łacińskim „ora­ tor” być może wskazuje na przewagę języka greckiego lub też bilingwiczność systemu edukacji. Kolejną wartą rozważenia kwestią jest ewentualne zróżnicowanie językowe i etniczne personelu officium, jednak w tej materii istnieją istotne trudności źródłowe. Averil Cameron napisała o administracji bizantyńskiej w Afryce: „Yet the ofticials of the new regime, as we know from their seals, used Greek [...]”; podobny pogląd przedstawił Jonathan Conant, wskazując na przewagę języka greckiego w administracji250. Jednak brytyjska historyczka swoje wnioskowanie oparła na istnieniu pieczęci urzędników bizantyńskich, pochodzących przede wszystkim z VII wieku, wśród których występują przeważnie egzemplarze w ję­ zyku łacińskim251 - zatem forma językowa niekoniecznie jest adekwatna dla wieku VI, w którym łacina (stopniowo wypierana przez grekę) nadal pozostawała w większym stopniu domeną administracji cesarskiej na obszarze imperium. Natomiast Conant analizował pochodzenie przede wszystkim najwyższych rangą urzędników afrykańskich: prefektów praetorio, magistrów militum i duksów, wśród których dominowały osoby pochodzące ze wschodnich rubieży cesarstwa, ale również z łacińskojęzycznych terenów Tracji i wschodniego Illyricum - na tej podstawie trudno wyrokować o charakterze całego aparatu administracyj­ nego prefektury praetorio Africae2>2. Przyczyną konstruowania hipotez opartych na niewielkiej ilości danych jest zapewne stan bazy źródłowej, która zarówno pensji - zob.: Flusin 2007, ss. 303-309- Zainteresowanie Justyniana funkcjonowaniem systemu edukacji w stolicy prefektur}' afrykańskiej i jej finansowanie mogło być związa­ ne z chęcią wykreowania odpowiednich kadr dla administracji imperialnej. O edukacji w cesarstwie zob.: Browning 2008.

250

Cameron 1989, s. 179; Conant 2015, ss. 244-246. Cameron zaprezentowała tę hipotezę również w artykule Byzantine Africa - The Literary Evidence (1982, s. 45): „To judge from the seals, the Byzantine administration was largely or wholly Greek”.

251

Morrisson, Seibt 1982, ss. 222-240. Język łaciński występuje na pieczęciach urzędowych commerciariusa Teodora (urzędowanie w latach 629-632) - nr 4; Sergiusza (urzędowanie w latach 629-637/638,641) - nr. 5,6,10; Marinusa (urzędowanie w latach 641-642) - nr. 13,

14; ponownie Sergiusza (urzędowanie w latach 642-647) - nr 16; a także: saccelariusa Leoncjusza (urzędowanie w latach 642-647) - nr 18; saccelariusa Maurycjusza (urzędowanie wiatach 654-659,659-668) - nr. 19,20,21. W zbiorze 21 pieczęci kartagińskich urzędników' finansowych pełniących swe funkcje w latach 615-668 występuje zatem 11 egzemplarzy w języku łacińskim - trudno na tej podstawie formułować wniosek o przewadze języka greckiego w administracji afrykańskiej, tym bardziej w początkowym okresie jej funk­

cjonowania pod panowaniem bizantyńskim

252

Jak słusznie zauważył ten badacz, również popularność imion greckich wśród przed­ stawicieli administracji afrykańskiej nie jest dowodem na ich wschodnie pochodze­ nie - zob.: Conant 2015, ss. 211-213. A. Cameron (1982, s. 45, p. 145) wskazała, że jedynie

OFFICIUM PREFEKTA PRAETORIO AFR1CAE

85

w przypadku tekstów narracyjnych, jak i epigraficznych nie wymienia w odnie­ sieniu do lat 533-590 żadnego urzędnika cywilnego o randze niższej niż prefekt i prokonsul* 253254 . Pewnych ogólnych informacji o działaniu urzędników cywilnych

prefektury dostarcza poemat lohannidos sive de bellis Lybicis Flawiusza Koryppusa, który opisując sytuację w Kartaginie po klęsce magistra militum Jana Troglity w bitwie pod Martą z 547 roku, przedstawia działania podjęte przez podwładnych prefekta praetorio Atanzjusza: at famuli pariter cura praesatantius omni/ pro rebus inagnoąue laborant [morę -

propozycja uzupełnienia brakującego słowa wysunięta przez Jamesa Diggleego] magistro,/ pellentes dubias exire in proelia turmas./ hortanturąue viros, flectuntque moventque docendo./ hic prece nunc socios, asper nunc increpat ille.

[...] plustra gemunt onerata viis, altisque camelis/ ferrat iter. ferrum resonantia conculit aera./ omnia per latoś convectant horrea campos,/ armaque multa viris morę expendenda Latinis251.

W powyższym fragmencie zwraca uwagę termin, jakim określił poeta urzęd­ ników: „famulus” - w klasycznej łacinie stosowany wobec służących lub nie­ wolników, ale też dworzan255, jednak zarówno opisane działania, polegające na ekspedycji oddziałów wojskowych, kontakty ze sprzymierzonymi plemionami berberyjskimi, zaopatrzeniu w żywność i broń, jak i sam kontekst mogą wska­ zywać na aktywność urzędników officiunt prefekta, ewentualnie pracowników biur prowincjonalnych. Użycie zwrotu „famuli omni” należy w tym przypadku rozpatrywać jako wyraz zaufania, jakim Atanazjusz darzył swoich podwładnych dlatego zapewne tłumacz Joannidy na język polski, Bartosz Kołoczek, zdecydował się na przekład tego wyrażenia w formie „wszyscy urzędnicy”256. Na podstawie tak nikłych przesłanek wnioskowanie na temat etnicznej przynależności pracowników aparatu administracyjnego, a także języka uży­ wanego w officiuni prefekta i biurach namiestników prowincji, jest praktycznie niemożliwe. Inskrypcje honoryfikacyjne prefektów na budowlach obronnych 13% chrześcijańskich imion na epitafiach w Kartaginie jest pochodzenia greckiego - zob.: N. Duval, Pflaum 1977, s. 451.

253 Prokonsul LuciusMap... CI L VIII1020, por. PLRE III, s. 811. J.R. Martindale w sporządzo­

nym przez siebie fasti urzędników cywilnych w randze spectabilis wymienia jeszcze dwóch ewentualnych prokonsulów Afryki, Piotra i Tibernianusa, których okres urzędowania

umiejscawia ogólnie w VI wieku (PLRE III, s. 1489). 254 Koryppus, lohannidos, VII.220-223, 236-239. 255 Plezia 2007, s. 503. W dziele Panica Siliusa Italicusa (13, 886) pojawia się sformułowanie „Hannibal Assyrio famulus regi”, którego kontekst wskazuje na określenie kartagińskiego wodza mianem członka dworu królewskiego. 256 Kołoczek 2016, s. 137.

86

ADMINISTRACJA CYWILNA (S34~59C>)

są w znacznej części napisane w języku łacińskim, a w minimalnym stopniu bilingwiczne, natomiast napisy na pieczęciach urzędników finansowych z pierw­ szej połowy VII wieku wskazują na równowagę stosowania języków greckiego i łacińskiego, co zasadniczo świadczy o przewadze używania łaciny w officiach w VI wieku. Argument podniesiony przez Cameron, która na podstawie imion noszonych przez wspomnianych wyżej conitnerciarii i saccelarii (Teodor, Ser­ giusz, Leoncjusz, Maurycjusz) uznała, że w administracji bizantyńskiej w Afryce przeważali urzędnicy greckojęzyczni, mógłby być decydujący w przypadku ich występowania w VI wieku, natomiast w kolejnym wieku, po przeszło stuletniej obecności bizantyńskiej, pojawianie się popularnych w całym imperium imion greckich na terenie Afryki mogło mieć podłoże inne niż pochodzenie regionalne danej osoby257. Dla rozpatrywanego zagadnienia można także skonstruować pewne hipotezy na podstawie źródeł narracyjnych i wydarzeń o charakterze politycznym. Pierwszym prefektem praetorio Afryki został Archelaos, posia­ dający wcześniej tytuł praefectus praetorio vacans i piastujący w czasie ekspe­ dycji Belizariusza w 533 roku urząd quaestor exercitus - odpowiadał wtedy za zaopatrzenie armii258. Zasadne wydaje się przyjęcie założenia, że dysponował on w czasie transportu armii, a także działań wojennych, sztabem pracowników pochodzących generalnie z prefektury Orientis, którzy po zajęciu Kartaginy przy­ puszczalnie przystąpili do tworzenia podstaw administracji cywilnej na terenie powstającej prefektury afrykańskiej. Określenie liczby urzędników kwestora exercitus na podstawie relacji Prokopiusza z Cezarei, który podaje wyłącznie liczebność żołnierzy i marynarzy zaangażowanych w ekspedycję, pomijając personel cywilny, nie jest możliwe2’9. Skład officium pierwszych prefektów mogli hipotetycznie uzupełniać dawni urzędnicy pochodzenia rzymskiego, służący przed rekonkwistą na dworze królów wandalskich lub w biurze prokonsula260,

257 Występowanie imion greckich w przedbizantyńskiej Afryce było stosunkowo powszech­ ne. Na podstawie PCBE I dla okresu od 303 do 533 roku można wskazać występowanie

imienia Teodor siedem razy (ss. 1107-1109), tyle samo Leoncjusz (z czego dwóch ostatnich chronologicznie w 484 roku było biskupami) i raz Leoncja (ss. 632-634), Piotr dziewięć

razy (z czego ostatni chronologicznie pełnił urząd referendariusa na dworze królów wandalskich. ss. 870-874), Paweł 17 razy (ss. 839-848) - zob.: Conant 2015, s. 211. 258 Prokopiusz, BV III.11.17. 259 Prokopiusz, BV 11.1-16. Quaestor exercitu$ był prawdopodobnie urzędnikiem wyłącz­ nie cywilnym, a jego biuro było zorganizowane na wzór officium prefektów praetorio tak przedstawiała się sytuacja w utworzonej w 536 roku kwesturze lustiniani exercitus (Nov. 41 i 50). składającej się z prowincji Scythia Minor, .Moesia Secunda, Karia, Cyklady

i Cypr, które zostały wyłączone spod zwierzchności prefekta praetorio Orientis, zob.: Stein *949» 474-475; Jones 1986, s. 280, Haldon 2005, s. 50; Wiewiorowski 2010, ss. 31-32. 260 Centrum administracyjne królestwa Wandalów znajdowało się na królewskim dworze Hasdingów, gdzie były także wydawane akty prawne, natomiast system zarządu nad

OPP1CIUM PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

87

szczególnie na niższych stanowiskach lub wscholae. Urzędnicy z greckojęzycznej części cesarstwa prawdopodobnie przybywali do Kartaginy również w okresie późniejszym, szczególnie przy okazji mianowania nowych prefektów lub po okresie dekompozycji aparatu administracyjnego, wynikającej z destabilizacji sytuacji politycznej (między innymi po buncie Stotzasa i uzurpacji Guntharisa). Logiczne wydaje się także założenie o rekrutacji miejscowych do pracy w urzędach cesarskich261. Jednak powyższe rozważania, nieoparte na świadec­ twach źródłowych, w żadnym stopniu nie mogą być argumentem w dyskusji na temat składu etnicznego i językowego aparatu administracyjnego prefektury praetorio Afryki. Teoretycznie ustawa CJ I.27.1 tworzyła przejrzystą, dwustopniową strukturę administracyjną prefektury, opartą na officium prefekta i biurach namiestników siedmiu prowincji w randze consularis i praeses, jednak analiza źródeł epigraficznych wykazuje pewne aberracje. Treść inskrypcji wykonanej na białym marmurze, odnalezionym w kartagińskiej studni, wskazuje na obecność w stolicy prefektury prokonsula w VI wieku: „D(omino) N(ostro) IVSTINO/ FELICI SEMPER/ AVG(usti) DEDICANTE/ LVCIO MAPflacuna]/ V C Proc(onsule) P a/ DEVOTA KAR(thago) pos(uit)”262. Wydawca napisu, Gustav Wilmanns, stwierdził, że „Ad lustinum II pertinere videtur, nam sub priore Carthago potestate Vandalorum errat”263, datując inskrypcję na lata panowania Justyna II (565-578), i jego argument przyjął również J.R. Martindale, który ponadto dokonał rozwinięcia występujących po słowie „prokonsul” skrótów: ,,p(rovinciae) [Afr(icae)]”264, sugerując tym samym, że wzmiankowany w napisie Lucjusz był prokonsulem Afryki. W świetle zapisów ustawy CJ I.27.1 zaproponowana datacja implikuje pewne trudności interpretacyjne, szczególnie w kontekście umieszczenia pro­ konsula w strukturze administracyjnej, biorąc pod uwagę, że przynależne mu w V wieku kompetencje i zakres obowiązków zostały przypisane po rekonkwiście

prowincjami pozostał prawdopodobnie niezmienny od czasów rzymskich i przypusz­

czalnie znajdowały się one pod kontrolą gubernatorów (rzymskiego pochodzenia), którzy delegowali realizację części zadań na kurie miejskie. Ponadto w czasach wandalskich nadal

był utrzymywany urząd prokonsula - zob.: Merrills, Miles 2014, ss. 77-82. 261 J. Conant (2015, s. 210) udowadnia na przykładzie trybuna Liberatusa Cecylidesa, że armia

bizantyńska w Afryce w latach czterdziestych VI wieku rozpoczęła regularną rekrutację oficerów wśród miejscowej ludności; zatrudnianie mieszkańców Afryki w administracji cywilnej wydaje się zatem równie prawdopodobne. CIL VIII 1020.

2« CILVIII.bS.135. 264 PLRE III, s. 811; C. Diehl (1896, s. 598, p. 13) uważa, że skrót powinien zostać rozwinięty jako „praefectus praetorio”, wliczając w ten sposób Lucjusza Map... do zestawienia pre­

fektów Afryki (s. 597) i datując jego urzędowanie na lata 565-574, co jednak wydaje się

całkowicie błędnym wnioskiem.

88

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534"59)

prefektowi praetorio. W okresie panowania Justyna I (lata 518-527) królestwo Wandalów było rządzone kolejno przez Trasamunda (do 523 roku) i jego kuzy­ na Hilderyka265. Zbliżenie bizantyńsko-wandalskie w okresie panowania tego drugiego mogłoby prowadzić ewentualnie do powstania powyższej inskrypcji, jednak wydaje się mało prawdopodobne, aby urzędnik królewski, jakim był prokonsul Kartagin/66, honorował w ten sposób władcę obcego państwa. Datacja zaproponowana przez Wilmannsa wydaje się zatem poprawna, tym bardziej że istnieją również pochodzące z czasów justyniańskich inskrypcje, które potwier­ dzają funkcjonowanie urzędu prokonsula w stolicy prefektury. Na odnalezio­ nej w Kartaginie brązowej tabliczce znajduje się napis „PetriZ proc(onsulis)”, na jej odwrocie natomiast „Atana/si pref(ecti)”267 - w tym przypadku datacja na lata 545-548 (i ewentualnie kolejne) wydaje się prawdopodobna ze względu na wzmiankę o prefekcie praetorio Africae Atanazjuszu, znanym z poematu Koryppusa. Datowanie kolejnej inskrypcji, wykonanej na brązowej tabliczce znale­ zionej wThabarca (na terenie prowincji prokonsularnej, przy granicy z Numidią), jest z kolei utrudnione - na jednej stronie znajduje się napis „TIBE/ RIANI/ PROC(onsuli)”, z drugiej natomiast „MENA/ TISZ PREF(ecti)”268. Biorąc pod

265

Okres rządów Trasamunda charakteryzował się kontynuacją koncepcji polityki wewnętrz­ nej Huneryka, polegającej na prześladowaniu katolickiej większości ludności państwa,

jednak w przeciwieństwie do poprzednika (z pominięciem panowania Guntamunda)

represje przybrały charakter bardziej administracyjny, a działania władcy polegały' na zachęceniu do konwersji na arianizm. Za rządów Anastazjusza (lata 491-518) stosunki

z cesarstwem były' poprawne, jednak po wstąpieniu na tron Justyna I wzajemne relacje uległy' pogorszeniu Sytuacja zmieniła się po śmierci Trasamunda i objęciu władzy przez Hilderyka, który zmodyfikował kurs zarówno religijny, inicjując równouprawnienie ka­ tolików, jak i w zakresie polityki zagranicznej, zbliżając się znacznie do Konstantynopola,

czego wyrazem były bite od 525 roku w Kartaginie monety' z wizerunkiem króla i cesarza Justyna I. Ogólnie o polityce Trasamunda i Hilderyka - zob.: Stein 1949, ss. 251-253; Courtois 1955, ss. 250-281; Strzelczyk 1992, ss. 158-165; Wilczyński 1994, ss. 87-90; Ca­ meron 2007, s. 555.

266

Istnieje dwóch rozpoznanych źródłowo prokonsulów z czasów wandalskich: jednym z nich

jest Pacideius - protektor poety Drakoncjusza (Romulea V) - natomiast drugi to Wiktorianus z Hadramentum, który został stracony przez Huneryka za odmowę konwersji na arianizm - zob.: Jones 1986, s. 260; PLREII, s. 1160; Merrills, Miles 2014, s. 81. Informacje o drugim z nich znajdują się w pracy Wiktora z Wity (Historiapersecutionis, III.27), który określił powyższego urzędnika mianem: „Adrumetinae civitatis civis Victorianus tunc

proconsul Carthaginis. Co znamienne, Wiktorianus nie był według przekazu autora prokonsulem Afryki, ale wyłącznie Kartaginy, co może prowadzić do wniosku, że za rządów 267

Wandalów zakres jego działania ograniczał się do dawnej prowincji Proconsularis. BCTH 1918, s. 183, nr 50, zob.: PLRE III, s. 1003.

* 26

CIL VIII 22655.1 Inskrypcja została wyryta na kwadratowej tabliczce o boku długości 1,7 cen­

tymetra, wykonanej z brązu, o wadze 4 gramów. W momencie wydania III suplementu do

OFFICIUM PREFEKTA PRAETORIO AFRICAE

89

uwagę, że praefectus praetorio Africae Menas* 269 nie jest znany z jakichkolwiek innych źródeł, nie ma możliwości precyzyjnego ustalenia daty powstania napisu, jednak samo występowanie urzędów prefekta obok prokonsula (podobnie jak w przypadku tabliczki z czasów Atanazjusza) pozwala przypuszczalnie umiejsco­ wić powstanie zabytku w czasach bizantyńskich. Równoległe funkcjonowanie obu urzędów powodowało, że uprawnienia prokonsula musiały ulec zmianie w po­ równaniu z sytuacją sprzed najazdu Wandalów. Cesarz Justynian przeprowadził w latach trzydziestych VI wieku reformy (prawdopodobnie zainicjowane przez Jana z Kapadocji), które miały usprawnić działanie administracji na określonych obszarach imperium. W wybranych prowincjach wschodnich został utworzony nowy urząd pretora, zastępujący dotychczasowych namiestników (w Pizydii, Lykaonii, Tracji, Paflagonii)270; ponadto zostali powołani prokonsulowie w Ka­ padocji i Armenii, w miejsce wcześniejszych praesides27'. W przeciwieństwie do wcześniejszego okresu prokonsulowie w czasach justyniańskich otrzymali szeroki zakres kompetencji - urząd łączył jurysdykcję nad administracją cywilną z wojskową, prokonsul stawał się zatem dowódcą lokalnych oddziałów, a ponadto został wyłączony spod zwierzchnictwa prefekta praetorio Orientis i podlegał bezpośrednio cesarzowi, zaś w przypadku prokonsula Kapadocji powierzono mu również pełną jurysdykcję nad majątkami cesarskimi - dotnus divina - na podległym mu obszarze272. Żaden z zachowanych aktów prawnych nie wymienia

VIII tomu Corpus inscriptionum latinarum w 1904 roku była przechowywana w muzeum przy katedrze św. Ludwika w Kartaginie. 269 Atrybucja Menasa jako prefekta Afryki nie jest pewna. Inskrypcja z Thabarcy począt­

kowo była uznawana za znalezisko z Sardynii, a jej opis po raz pierwszy pojawił się w pracy Giuseppego Bartolego (/ miracoli libri duo, Torino 1768, ss. 114-118), który jako miejsce jej odkrycia w 1765 roku wskazał okolice miasta Algheri na wspomnianej wy­

spie - zob.: CIL V 1084; CIL X 8072.7; XV 7121. Jednak wydawca III suplementu, Johann

Schmidt, zasugerował, że tabliczka została znaleziona raczej w pobliżu afrykańskiego

miasta o podobnej nazwie (zatem Bartoli popełnił błąd w opisie), a jego argumenty przyjął J.R. Marlindale (PLRE III, s. 877), który z zastrzeżeniami uznał Menasa za prefekta Afryki urzędującego w VI wieku. Biorąc pod uwagę identyczność formy tabliczki z tą zawierającą imię prefekta Atanazjusza, można uznać taką interpretację za prawdopodobną. 270 Odnośnie do Pizydii - Nov. 24 z 18 maja 535 roku; Lykaonii - Nov. 25 z 18 maja 535 roku;

Tracji - Nov. 26 z 18 maja 535 roku, Paflagonii - Nov. 29 z 16 lipca 535 roku. Ogólnie

o zmianach w organizacji prowincji i wprowadzeniu urzędu pretora - zob.: Stein 1949.

ss. 470-480; Jones 1986, ss. 280-283; Roueche 1998, ss. 84-86; Haldon 2005, s. 50. 27i Urząd prokonsula w Kapadocji wprowadzała Nov. 30 z 18 marca 536 roku, natomiast w Armenii - Nov. 31, wydana tego samego dnia. 272 O urzędzie prokonsula w Kapadocji i Armenii - zob.: Stein 1949, ss. 470-473; Jones 1986, ss. 280-281; Roueche 1998, s. 86; Haldon 2005, s. 50. Szerzej o prokonsulu Kapadocji

zob.: Copper, Decker 2012, ss. 218-219. Ogólnie o prokonsulacie w VI wieku-zob.: Kiibler 1900, col. 1140-1142; Khazdan 1991, s. 111.

90

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534~59O)

natomiast prokonsula Afryki; zresztą powierzenie mu tak rozległych uprawnień kolidowało w oczywisty sposób z prerogatywami prefekta praetorio - tym bar­ dziej że siedzibą obu urzędów była Kartagina, a otaczająca ją prowincja - Zeugi Carthago - nie posiadała stałych oddziałów wojskowych (nie włączając tych podległych magistrowi niilitum). Być może noszony przez Pawła, Tiberianusa i Lucjusza tytuł prokonsula był jedynie przejawem honoryfikacji tych osób i nie miał żadnego realnego związku ze sprawowaniem urzędu, jednak ze względu na posiadanie aż trzech świadectw epigraficznych, z których dwa nawiązują także do prefektówpraetorio, taka interpretacja byłaby znacznym uproszczeniem proble­ mu. Rozwiązaniem zagadnienia może być zapis noweli Justyniana z 17 kwietnia 535 roku (Nov. 8), adresowanej do prefekta praetorio Orientis Jana z Kapadocji, ale skierowanej do wszystkich prowincji. W rozdziale pierwszym, likwidującym suffragiuni (opłatę za objęcie urzędu), pojawia się sformułowanie: „[...] neque proconsulariam ullam neque hactemus vocatam vicariam neque comitem Orientis neque aliam quamlibet administrationem, neque proconsularem neque praesidalem, quas consularis et correctivas vocant [...]”273274 . Powyższy fragment zawiera interesujące określenie, sugerujące, że terminy „proconsul” i „praeses” były zastępowane powszechnie („quas [...] vocant” - zwrot niewskazujący bez­ pośrednio nadawcy) tytułami „consularis” i „corrector”271. Zatem prokonsul byłby właściwie odpowiednikiem namiestnika prowincji w randze vir consularis po reformach Justyniana z lat trzydziestych VI wieku275, jednak w przypadku Afryki nie przyznano mu nadzwyczajnych uprawnień podobnych do tych, którymi

273

Nov. 8.1. Ustawa zachowała się w wersji bilingwicznej. Grecki zapis tego fragmentu - „pfjTE V7tariKT]v prjTE f|yEpoviKf|v, aę 6ą KOvoovXapiac Kai KOppEKiopiaę KaXovotv” - zawiera

powszechną grecką formę słowa consularis - KOvoovXapiac;, która bywała również za­ stępowana przez zwrot nyEpd)v - zob.: Roueche 1998, s. 84. Jednak zastosowano grecką

formęU7taTiKąv łacińskiegoproconsularetn, natomiast Nov. 30 używa powszechniejszego sformułowania na określenie prokonsula - Av0vnaToę 274

W przedstawionym w noweli zestawieniu brakuje jednak równoległości: wyższe rangi

proconsul i corrector powinny się znaleźć się obok siebie jako przeciwieństwo teoretycznie niższych tytułów consularis i praeses. Tytulaturę namiestników cywilnych wzbogaciła po­ nadto Nov. 28 z 16 lipca 535 roku, tworząca prowincję Helenopontus, na czele której miał stanąć „moderator lustinani Helenoponti” (Nov. 28.3) - zob.: Roueche 1998, s. 86. Tytuł

corrector, posiadający rangę clarisshni, był niższy od consularis i występował stosu nkowo rzadko: Notitia Dignitatum wymienia dwóch correctores w Pars Orientis (Augustamnicae, Paphlagoniae) i czterech w Pars Occidentis (trzech w Italii i jednego w Panonii), ponadto tytuł ten nosili również niektórzy dowódcy wojskowi posiadający jednocześnie władzę cywilną - zob.: CTh XII.1.133 z 398 roku - „dux et corrector limitis Tripolitani”. Ogólnie o correctores - zob.: Premerstein 1901, col. 1646-1656. 275 Poza niezbyt precyzyjnym sformułowaniem zawartym w Nov. 8.1 nie ma jednak innych przesłanek potwierdzających tę tezę. Bernhardt Kubler (1900, col. 1141) zauważył, że: „nur in seltenen Fallenwurde den Consulares ais besondere Auszeichnung der Rang des

ADMINISTRACJA PROWINCJONALNA

91

dysponowali prokonsulowie Kapadocji, Armenii czy Palestyny, i nadal podlegał prefektowi, wzorem pozostałych consulares i praesides, posiadając jurysdykcję jedynie w zakresie administracji cywilnej. Nie zachował się także (o ile w ogóle istniał) akt prawny podnoszący consularis prowincji Zeugi Carthago do rangi prokonsula - w tym wypadku mogło dojść do przeniesienia znaczenia tytułu, gdyż prowincja Afryka Proconsularis była zarządzana przez prokonsula jesz­ cze od czasów republikańskich i sytuację zmieniła dopiero ustawa Justyniana CJ I.27.1.12, zatem wydaje się prawdopodobne, że namiestnikowi Zeugi Carthago zwyczajowo przypisywano tytuł prokonsularny lub też otrzymał go w rzeczy­ wistości w latach trzydziestych-czterdziestych VI wieku, czego świadectwem są zachowane inskrypcje zawierające imiona prokonsulów Pawła, Tiberianusa i Lucjusza. W tym miejscu warto podkreślić, że w przeciwieństwie do struktury administracyjnej Afryki w V wieku zakres władzy namiestnika Kartaginy nie wy­ kraczał najprawdopodobniej poza granice prowincji, a ze względu na istnienie w tym mieście siedziby prefekta jego kompetencje były mocno ograniczone. Odczytanie skrótów literowych „P A” na inskrypcji Lucjusza276277 jako „provinciae Africae”, dokonane przez J.R. Martindalea, może budzić pewne zastrzeżenia for­ malne, jednak w tym przypadku również mogło dojść do przeniesienia znaczenia i zastosowany zwrot oznacza w zasadzie byłą prowincję Proconsularis2'7. Jeżeli identyfikacja prokonsulów występujących na wspomnianych inskrypcjach i ich utożsamienie z namiestnikami Zeugi Carthago są poprawne, stanowiliby oni pierwszych zidentyfikowanych namiestników prowincjonalnych w bizantyńskiej Afryce przed powstaniem egzarchatu.

Administracja prowincjonalna Ustawa CJ 1.27.1.12 z 534 roku określała podział prefektury afrykańskiej na siedem prowincji, w kwestii ich nazewnictwa nawiązując bezpośrednio do stanu sprzed podboju wandalskiego, jednak w historiografii występowały pewne rozbieżności interpretacyjne. Paul Kruger w edycji kodeksu justyniańskiego z 1884 roku przyjął lekcję źródła, która wskazywała, że wśród utworzonych prowincji znalazły się cztery zarządzane przez consulares - Tingi, Proconsularis, Byzacena i Trypolitania - oraz trzy, na czele których stali praeses: Numidia, Mauretania i Sardynia.

Proconsuls verlichen

Generalnie consulares posiadali rangę clarissimi, w przeci­

276

wieństwie do prokonsulów, będących spectabilis. CIL VIII 1020.

277

Na ograniczenie terytorialne zasięgu jurysdykcji prokonsula już w czasach wandalskich

wskazuje przekaz Wiktora z Wity, który nazywa Wiktorianusa prokonsulem Kartaginy

(Historia persecutionis, III.27), por. p. 232.

92

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534'590)

Zastrzeżenia wobec zaproponowanego podziału wysunęli Theodor Mommsen i Joseph Partsch, dowodząc na podstawie innego zachowanego manuskryp­ tu (z Monte Cassino), że w ustawie nie występuje Tingi, ale Zeugi - tożsame z Afryką Proconsularis278 - oraz rzeczownik „Mauretaniae”, sugerujący istnienie dwóch jednostek o tej nazwie. Obaj badacze w następujący sposób ustalili treść rozpatrywanego fragmentu ustaw}': Et ab ea auxiliante deo septem provinciac cum suis iudicibus disponantur, quarum

Zeugi, quae proconsularis antea vocabatur, Carthago et Byzacium ac Tripolis

rectores habeant consulares: reliąuae vero, id est Numidia et Mauretaniae et Sardinia, a praesidibus cum dei auxilio gubernentur.

Tożsamość Zeugi z Carthago (wcześniej zwaną Afryką Proconsularis) została potwierdzona poprzez analizę późniejszych źródeł narracyjnych: Prokopiusz z Cezarei w De aedificiis umiejscowił Kartaginę w prowincji Proconuslaris, po­ dobnie uczynił Jerzy z Cypru w Descriptio orbis Romani279. Niejasności inter­ pretacyjne występują w kwestii określenia dwóch wzmiankowanych w ustawie Mauretanii. W De bello Yandalico z prowincją „Mauretania Prima” związane są tereny w okolicach miasta Sitifis - rzymska Mauretania Sitifensis, utworzona za panowania Dioklecjana, jednak Bizantyńczycy uzyskali kontrolę nad tym obszarem dopiero po kampanii Solomona w 539 roku; natomiast w De aedificiis, powstałej około 553/555 roku, oraz w dziele Jerzego z Cypru (koniec VI wieku) miasto Sitifis jest już zaliczane do prowincji Numidia280. U Prokopiusza „Mau­ retania Secunda” jest tożsama z Mauretanią Caesariensis, w przeciwieństwie 278 Dyskusję nad tym zagadnieniem szczegółowo przedstawił C. Diehl (1896, ss. 107-110).

Tożsamość obu prowincji przyjmuje również Mischa Meier (2019, s. 726). Założenia niniejszego podrozdziału, wraz z kwestią namiestników prowincji Proconsularis, zostały już przedstawione w: Urbaniec 2020, ss. 154-171. 279 Prokopiusz (De aedificiis, ¥1.5.12) umiejscowił Kartaginę w „npoKOvooXapia”; Jerzy

z Cypru (Descriptio orbis Romani, 640) zapisał: „Kaprayewa npUKOwaouAapśa”; poło­ żenie Kartaginy w prowincji prokonsularnej poświadczała również ustawa Tyberiusza II z 582 roku (Nov. Tyb. XIII). Zob.: Diehl 1896, ss. 108-109; Pringle 1981, ss. 60-61. Prze­ ciwnego zdania był J. Desanges (1963, s. 60, p. 2), który uważał, że Zeugi (utworzona po

reformach dioklecjańskich) i Kartagina stanowiły oddzielne prowincje, lokując tę pierwszą

mylnie na obszarach zajmowanych w IV wieku przez Numidię Proconsularis, a które dwa

stulecia później były częścią prowincji Numidia. 280 Prokopiusz, BV IV.20.30: „Kai fateióą Maupouaioi dvExa)pr]oav • y Noupióiaę viKq0śvT£ę, diOTtEp eppr|6q, Zapqv t x iqv xTq Kataapcia TvyxavEt ouaa, ou 6q ó MaoTiyaę £vv Maupouaiotę Toię auro u iópuTo” - przy okazji autor ten zwrócił uwagę na fakt, że pod kontrolą cesarską znajdowała się wyłącznie stolica prowincji, do której

można było się dostać jedynie drogą morską. U Jerzego z Cypru (Descriptio orbis Romani,

668-669) wymieniona jest ,,'Enapxia Mauprraviaę A”, której lista miast nie zachowała się

z wyjątkiem jednego, ale ze względu na to, że Sit i fis zostało umieszczone w Numidii, z dużą

dozą prawdopodobieństwa można przyjąć tezę o identyfikacji wzmiankowanej prowincji z Mauretanią Caesariensis - zob.: Diehl 1896, s. 110; Pringle 1981, ss. 64-65. W Descriptio orbis Romani (670-671) pojawia się »’Enapxia Mavprraviaę B", z miastem Septem („SenTov

eię

tu

pćpoę (0śvz/aaoę] £naviaę”), prawdopodobnie tożsama z wzmiankowaną przez

Prokopiusza (De aedificiis, 71.7.14) Gadirą. 282 Tezę o utworzeniu prowincji Mauretania Sitifensis w 534 roku prezentowali między in­

nymi C. Diehl (1896, s. 110), Y. Duval (1970, ss. 158-159), A.H.M. Jones (1986, ss. 273-274)

i A. Cameron (2007, s. 560), natomiast D. Pringle (1981, ss. 64-65) uważał, że powstała ona dopiero po kampanii Solomona w 539 roku, a wzmiankowana w ustawie jest Mauretania Gaditana, obejmująca twierdzę Septem, którą już zimą 533/534 roku na rozkaz Belizariusza zajął Jan (być może jej pierwszy trybun) - zob.: Prokopiusz, B717.5.6. Margareta Yallejo

Girves (1999, ss. 17-20), analizując powstanie prowincji Mauretania II (wychodząc od wzmianki u Jerzego z Cypru), ograniczyła się do stwierdzenia, że pomimo zdobycia tego obszaru w okresie rządów Justyniana jego status administracyjny pozostaje niejasny -

zob.: 7allejo Girves 1996, ss. 208-218.

283 O podległości trybuna Septem duksowi Mauretanii Caesariensis świadczy zapis w ustawie CJ I.27.2.2.

94

ADMINISTRACJA CYWILNA (534"59O)

Bizantyńczyków w trakcie powstania Maurów w 544 roku oraz utratą twierdz i miast w rejonie gór Aurasium - pozostałe pod ich władzą miejscowości zostały następnie włączone do Numidii (wraz z Sitifis) i być może częściowo do Caesariensis, a samą prowincję Sitifensis zlikwidowano w trakcie kadencji magistra militum Jana Troglity284. Być może zniesienie odrębności administracyjnej Sitifis miało związek również z inwazją na południową część Półwyspu Iberyjskiego na początku lat pięćdziesiątych VI wieku, dokonaną przez patrycjusza Liberiusza na polecenie Justyniana. Bizantyńczycy, wyruszywszy w 551 roku z Sycylii, opa­ nowali w ciągu trzech lat południową część królestwa Wizygotów - w wyniku tego sukcesu doszło prawdopodobnie do utworzenia nowej prowincji w ramach prefektury Afryki - Mauretanii Gaditana ze stolicą w Septemie, który został wyłączony z Mauretanii Caesariensis285. Jednocześnie nastąpiła zamiana nu­ meracji po likwidacji Mauretanii Sitifensis: Caesariensis stało się Mauretanią Prima, natomiast Gaditana Mauretanią Secunda, obejmującą także Baleary. Na mocy ustawy CJ I.27.1 do prefektury afrykańskiej należała także Sardynia (wraz z Korsyką), stanowiąca wcześniej część diecezji Italii286. Taki podział terytorialny utrzymał się przypuszczalnie do końca VI wieku, kiedy Trypolitania zosta­ ła wyłączona z egzarchatu kartagińskiego i podporządkowana diecezji Egiptu w prefekturze Orientis.

28< Rewolta Maurów w 544 roku spowodowała, że właściwie na większości obszaru prefektury

armia bizantyńska zmuszona została do wycofania się do nadmorskich miast i twierdz,

a Kartagina została zagrożona przez połączone siły buntowników (także Jaudasa, wyżej Jaudas z gór Aurasium), zob.: Prokopiusz, BV 17.25.2, por. Diehl 1896, ss. 351-362; Stein 1949. s. 550; Y. Duval 1970, s. 159; Pringle 1981, s. 34, 64. Szczegółowy opis powstania Maurów z lat >44-548 przedstawił Y. Moderan (2003, ss. 607-644).

285 Powodem interwencji w Hiszpanii była prośba Atanagilda, pretendenta do wizygockiego tronu, który’ wystąpił przeciwko królowi Agilii, skierowana do cesarza Justyniana. Zda­

niem Jordanesa (Getica, LVIH.3O3) imperator wysłał tam patrycjusza Liberiusza wraz z wojskiem: „cui succedens haetenus Agil contient regnum. contra quem Atanagildus insurgens Romani regni concitat vires, ubi et Liberius patricius cum exercitu destinatur”, zob.: Stein 1949, ss. 562-564. Tezę o tym, ze Liberiusz dowodził bizantyńskim korpusem ekspedycyjnym, zakwestionowała D. Morossi (2013, ss. 131-134,139-141), jako argument

podając podeszły wiek domniemanego dowódcy. Na temat etapów podboju południowej Hiszpanii, a także legalizacji stanu posiadania Bizantyńczyków - zob.: Vallejo Girves 1996, ss. 208-218.

286 W Notitia Digmtatum (Occ. I) Sardynia i Korsyka występują jako odrębne prowincje

zarządzane przez namiestników w randze praeses. Obie wyspy' zostały' zdobyte przez wojska bizantyńskie pod dowództwem Cyryla na przełomie 533/534 roku - Prokopiusz, BV 17.5.2-4. W Deaedificiis (71.7.12-13) znajduje się wzmianka o ufortyfikowaniu miasta

o nazwie Forum Frajana, natomiast w Descriptio orbis Romani (675-684) pojawia się jako „Enap^ia , określona jako „Nfjooę Edpóaw”. Szerzej na temat bizantyńskiej prowincji Sardynia zob.: Consentino 2004, ss. 337-341.

ADMINISTRACJA PROWINCJONALNA

95

Organizacja struktury prowincjonalnej prefektury Afryki w 533/534 roku nie przyniosła istotnych zmian w stosunku do istniejącej w IV i V wieku diecezji, zmieniły się jedynie tytuły noszone przez zarządców poszczególnych jednostek terytorialnych. W ustawie CJ 1.27.1.12 zostało określone, że namiestnicy prowin­ cji Zeugi Carthago, Byzaceny i Trypolitanii mają posiadać godność consularis, natomiast gubernatorzy Numidii, obu Mauretanii oraz Sardynii będą tytułowani praeses. Zmianie uległy zatem tytuły (i rangi) w trzech przypadkach w porów­ naniu z okresem wcześniejszym: w Afryce Proconsularis prokonsula w randze spectabilis zastąpił consularis, znany z Notitia Dignitatum praeses Trypolitanii otrzymał wyższy tytuł - consularis, natomiast zarządca Numidii został zde­ gradowany do rangi praeses267. Rozróżnienie pomiędzy obiema godnościami w VI wieku było właściwie wyłącznie tytularne, ponieważ posiadały one od końca czwartego stulecia rangę clarissimus i taki sam zakres obowiązków i uprawnień. Początkowo consulares wywodzili się z grona senatorów i byli ekskonsulami, którym powierzano zarząd nad istotnymi prowincjami (gdzie stacjonowały legiony), natomiast w ciągu III wieku normy te uległy zmianie, powodując że consulares niekoniecznie pochodzili już z ordo senatoris. Reformy administra­ cji przeprowadzane w IV wieku sprawiły, że tytuł ten stał się niższy względem prokonsula, który awansował do rangi spectabilis, i praktycznie równy zwykłym praesides287 288. Zastanawiający jest dobór w ustawie CJ I.27.1 prowincji, które miały być zarządzane przez namiestników konsularnych - o ile w przypadku Procon­ sularis i Byzaceny uzasadnieniem mogły być ich centralne położenie na terenie prefektury, znaczenie gospodarcze oraz nawiązanie do tradycji z IV-V wieku, o tyle w przypadku Trypolitanii powodem było raczej jej znaczenie militarne i strategiczne (stanowienie lądowego łącznika pomiędzy prefekturą a resztą terytorium bizantyńskiego), natomiast nadanie wyższego tytułu tamtejszemu gubernatorowi miało przypuszczalnie wzmocnić pozycję administracji cywilnej względem rezydującego w Leptis Magna duksa limitis Tripolitanae. Z czasem tytu­ ły poszczególnych gubernatorów prowincji afrykańskich mogły ulec zmianie (na przykład hipotetyczne przyznanie zarządcom Proconsularis tytułu prokonsula), jednak ten domniemany proces nie jest uchwytny źródłowo. 287 Not. Dig. Occ. XVIII, XX, 3-10. Zob.: Diehl 1896, s. 107,111; Kubler 1900, col. 1142; Stein

*949. s. 319; Pringle 1981, ss. 60-65; Conant 2015, s. 197. 288 Na temat consulares zob.: Kubler 1900, col. 1138-1142; Roueche 1998, s. 84; Slootjes 2006, ss. 19-20. Alexander Khazdan (1991, s. 526) wskazuje, że tytuł prokonsula był równo­ ważny: „The equivalent term proconsul was translated as ANTHYPATHOS” - jednak

takie sformułowanie może być właściwe dla końca VI wieku wobec dewaluacji rang

honorowych (między innymi spectabilis'), natomiast zastosowanie go w odniesieniu do pierwszej połowy tegoż stulecia wydaje się błędne. W Yariae Kasjodora można odnaleźć

informację, że consularis Canipaniae posiadał rangę spectabilis - zob.: Yariae, IV.10.3j formuła consularitatis - Yariae, VI.19.

96

ADMINISTRACJA CYWILNA (534"59O)

W świetle źródeł normatywnych i epigraficznych najważniejszym aspek­ tem działalności namiestników prowincjonalnych była ich władza sędziowska na podległym im obszarze, gdyż termin „praeses” w kodeksach prawnych i na inskrypcjach stał się tożsamy z określeniem „iudex ordinarius”289. Sądy namiest­ ników pełniły funkcję trybunału pierwszej instancji, od wyroku której przysłu­ giwało stronom prawo złożenia apelacji do prefekta praetorio290; często jednak

gubernatorzy osobiście zajmowali się wyłącznie procesami dotyczącymi spraw ważnych, do postępowań drobniejszych (również kryminalnych) delegując swoich reprezentantów - indicespedanci - lub kierując rozprawę do rozpatrzenia przez defensora civitatis, teoretycznie rezydującego w każdym mieście danej prowincji, od którego orzeczenia przysługiwało prawo odwołania do namiestnika291. Kompe­ tencje sądowepraesides rozciągały się na każdy rodzaj postępowań, z wyjątkiem tych dotyczących przestępstw popełnionych przez żołnierzy lub wobec nich oraz uchybień skarbowych292. Od IV wieku dużą rolę zaczęty odgrywać sądy biskupie, które funkcjonowały niejako obok państwowego wymiaru sprawiedliwości jako trybunał polubowny, a z czasem zostały włączone w jego ramy. Ustawa cesarza Arkadiusza, wydana 6 sierpnia 398 roku (włączona do kodeksu Justyniana), wska­ zywała, że orzeczenie sądu biskupiego w sprawach cywilnych było w świetle prawa

Slootjes 2006, s. 20,32. Funkcjonowały cztery generalne określenia namiestników; niezwią-

zane z ich rangą honorową: praeses, rector, moderator (termin wprowadzony w ustawie Justyniana Nov. 28 z 16 lipca 535 roku w odniesieniu do prowincji Helenopontus) oraz

iudex ordinarius - zob.: Jones 1986, s. 373; Wiewiorowski 2oiob, s. 240; na temat reformy tytulatury gubernatorów prowincji za czasów Justyniana zob.: Roueche 1998, ss. 84-86.

Digesta stwierdzają wprost, że określenie „praesides” jest ogólnym terminem stosowanym wobec namiestników wszystkich szczebli: „[...] Praesidis nomen generale est eoque et proconsules et legati Caesaris et omnes provincias regentes, licet senatores sint, praesides

appellantur: proconsulis appelatio specialis est”(Dig. I.18.1), natomiast Kasjodor (Yariae, VI.21.1-2), opisując urząd namiestnika, stosuje określenie: „Formula rectoris provinciae”,

w pierwszej kolejności skupiając się na sędziowskich funkcjach namiestników: „Omnino providedecrevitantiquitas iudices ad provinciam mitti (...) Et ideo te illi provincaie recto-

remper illam indictionem nostra mittit electio W źródłach greckich w odniesieniu do namiestników najczęściej stosowano zwrot „ó apxov”. W przypadku prefektury Afryki namiestnicy nazywani są „iudices” - CJ 1.27.12,1.27.1.17. 290 Jones 1986, s. 373,479; Slootjes 2006, s. 33; Wiewiorowski 2oiob, s. 239.

291 Instytucja iudex pedanei lub dati znalazła się już w ustawodawstwie cesarza Dioklecjana z 294 roku, które w VI wieku było nadal aktualne: „Placet nobis praesides de his causis, in quibus, quod ipsi non possent cognoscere, antehac pedaneos iudices dabant (CJ III.3.2,111.3.5=CTh I.16.8 z 362 r.J, zob.: Jones 1986, s. 479; Slootjes 2006, s. 32. Ustawa Walcntyniana i Walensa z 365 roku ustalała limity wysokości grzywny w sprawach, którymi

mógł zająć się defensor civitatis (CJ I.55.1), Justynian natomiast podniósł ten zakres do 300 solidów (Nov. 15.3 z 535 r.), zob.: Jones 1986, s. 479; Slootjes 2006, s. 32. 292 Jones 1986, s. 374-

ADMINISTRACJA PROWINCJONALNA

97

tak samo ważne jak wyrok namiestnika293294 , a konstytucja Arkadiusza, Honoriusza 295 i Teodozjusza z 408 roku podkreślała, że nie istnieje prawo apelacji od orzeczenia biskupa291 - zatem było ono równe werdyktowi prefektapraetorio, co umieszczało trybunał namiestnika prowincji w roli niższej od kościelnej instancji. W czasach justyniańskich ten proces został znacznie pogłębiony, ponieważ w noweli z 15 maja 539 roku znalazł się zapis, który nadawał sądom biskupim prawo przyjmowania apelacji od wyroków wydanych przez namiestników prowincjonalnych; ponadto hierarchowie kościelni uzyskali możliwość nadzorowania przebiegu procesów w prowincjach, a także kierowania do cesarza skarg na gubernatorów, których działania w materii procesowej były nieefektywne lub niesprawiedliwe293. Treść powyższego edyktu sprawia wrażenie, że imperator za sąd odwoławczy wzglę­ dem sądów pierwszej instancji uznawał raczej trybunały kościelne, a nie sąd prefekta - być może miało to związek z próbą ograniczenia napływu spraw do 293 CJ I.4.7, zob.: Jones 1986, s. 480; Slootjes 2006, s. 44. Na przeniesienie procesu przed sąd

biskupi musiały zgodzić się obie strony sporu, a wyrok - jak w każdym sądzie arbitrażo­

wym - nie podlegał prawu apelacji do organów państwowych. 294 CTh I.27.2, zob.: Hunt 2008, s. 272; Slootjes 2006, s. 44. 295 Rozdział I edyktu stanowi swoistą wykładnię postępowania procesowego, którą provin-

ciales powinni stosować: „Propterea igitur et in praesenti perspeximus praesens edictum ad omnes dirigere subiectos et pałam facere omnium civitatum et vicorum habitatoribus, ąuatenus si quis habuerit contentionem adversus alium sive de pecuniaria causa sive de sublatione rerum mobilium et immobilium seseque moventium sive de criminalibus, prius interpellet clarissimum provinciae iudicem, ut et ipse secundum nostras leges examinet ea quae proponunlur et unicuique iustitiam servet. Si vero dum aliquis adierit iudicem

provinciae non meruerit iustitiam, tunc iubemus eum adire suum sanctissimum episcopum, et ipsum mittere ad clarissimum provinciae iudicem aut per se venire ad eum, et praepa-

rare eum ut omnibus modis audiat interpellantem et liberet eum cum iustitia secundum nostras leges, ut non cogatur peregre de sua patria proficisci. Si vero etiam sanctissimo archiepiscopo compellente iudicem cum iustitia determinare interpellantium causas iudex

differt discernere negotium et non servet litigantibus iustitiam, iubemus sanctissimum

civitatis illius episcopum dare ad nos litteras ei qui non meruit quod iustum est insinuantes, quia coactus ab eo iudex distulit audire interpellantem et iudicare inter eum et qui ab eo conventus est; ut haec cognoscentes nos supplicia inferamus iudici provinciae, quod

interpellatus ab eo qui iniustitiam passus est et coactus a sanctissimo archiepiscopo non iudicaverit quae in dubitationem venerunt” (Nov. 86.1), zob.: Slootjes 2006, s. 45- Ustawa

została wydana jako obowiązująca na terenie całego cesarstwa, zatem wzmacniała także

znaczenie kleru afrykańskiego względem niższej administracji cywilnej oraz komplikowała

proces, gdyż strony sporu teoretycznie mogły ubiegać się o orzeczenie defensora civitatis, następnie odwołać się do trybunału namiestnika, a jego wyrok zaskarżyć do biskupa lub też

złozyć apelację do sądu prefekta praetorio. Ta ostatnia możliwość była najsłabiej dostępna dla mieszkańców odległych prowincji, ponieważ wiązała się z koniecznością podróż}’ do Kartaginy, natomiast biskup był obecny w każdym ośrodku miejskim - być może kwestia

możliwości apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji była przyczyną wdrożenia reformy.

98

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534"59)

wyższych instancji ponadprowincjonalnych, gdyż, jak wskazywało wcześniejsze ustawodawstwo, nie można było apelować od orzeczeń biskupów. Te rozwiązania legislacyjne marginalizowały znaczenie namiestników w kwestiach sądowni­ czych, ograniczając tym samym ich autorytet wśród mieszkańców prowincji, który stopniowo przechodził na biskupów miast, dysponujących narzędziami do zarządzania sprawami cywilnymi. Drugim podstawowym obowiązkiem namiestników prowincjonalnych było pobieranie podatków na rzecz państwa. Gubernatorzy odpowiadali bezpośrednio za ściąganie obciążeń fiskalnych od mieszkańców prowincji na rzecz prefekta praetorio (na podstawie przesłanego przez niego zapotrzebowania, wynikającego z oszacowania potrzeb administracji cywilnej i wojskowej cesarstwa, pobierano między innymi annonę i capitus), ale także dla komesa sacrarum largitionum oraz res privata296. Ten ostatni obowiązek nie był jednoznacznie uregulowany w ustawodawstwie, ponieważ Teodozjusz I do poboru należności z majątków res privata wyznaczył specjalnych urzędników - rationales (CTh V.i4.3i z 382 roku), pomimo że w czasach Walentyniana i Walensa daniny te z powodzeniem pobierali namiestnicy. Ustawa Teodozjusza została następnie powtórzona na Zachodzie przez Honoriusza (CTh I.11.1 z 397 roku) i Walentyniana II (CTh I.11.2 z 398 roku), choć akt}' z roku 395 (CTh VIII.8.5), 400 (CTh I.5.13) i 408 (CTh XI.7.17) nadal wskazywały gubernatorów prowincjonalnych jako właściwy organ podatkowy. W kodeksie Justyniana zostały powtórzone ustawy, które wyznaczały rationales jako poborców (CJ X1.66.4 z 382-384 roku) oraz zobowiązywały namiestników do poboru obciążeń (CJ XI.65.5 z 383-384 roku)297298 , zatem nie jest możliwe jedno­ znaczne ustalenie zakresu obowiązków w tej dziedzinie zarządców afrykańskich prowincji w VI wieku. Za zbieranie podatków dla prefekta i komesa sacrarum largitionum (między innymi collatio lustralis i aurum oblaticum) bezpośrednio odpowiadał namiestnik, który jednak najczęściej zlecał tę czynność kuriom miejskim, delegującym w tym celu swoich urzędników zwanych exactores lub susceptores™’, oba organy nadrzędne co roku kierowały do prowincji własnych wysłanników (z ramienia prefekta byli to tak zwani canonicarii lub tractatores), których zadaniami były nadzór nad przebiegiem poboru odpowiednich podatków i wywieranie nacisku na gubernatora, aby podnieść efektywność całego procesu, 2’6 Jones 1986, s. 374,414,434; Slootjes 2006, ss. 34-35; Olszaniec 2014, s. 150,164,167. Ustawa CJ X.i9.6 ‡ 398 roku czyniła namiestnika odpowiedzialnym za pobór annony, a nadzór nad tym procesem sprawował prefekt. 297 Jones 1986, s. 414.

298 CJ Xj2.8 ‡ 386 roku: „Exactores vel susccptores in celeberrimo coetu curiae consensu et iudicio omnium sub actorum testificationae firmcntur, provinciarumque rectoribus eorum nomina, qui ad publici munus officii editi utque obłigati fuerint, innotescant. Et animaduertanl, quicumque nominaverint, ad discrimen suum universa quae illi ges-

serint redundare”. Zob.: Jones 1986, s. 456; Slootjes 2006, s. 37.

ADMINISTRACJA PROWINCJONALNA

99

nie mogli natomiast bezpośrednio uczestniczyć w zbieraniu danin299. Ustawa cesarza Teodozjusza z 3 kwietnia 382 roku (CTh VIII.1.12) nakazywała „omnibus rectoribus provinciarum” aby „in provinciis singulis duo tabularii collocentur, quo ad unum fiscałis arcae ratiocinium, ad alterum largitionales pertinere tituli iubeantur” - tworzyła zatem dwa oddzielne piony finansowe wewnątrz struktury officium namiestników300. Namiestnicy prowincjonalni, z racji wykonywania obowiązku ściągania należności, uzyskiwali tym samym kontrolę nad finansami miast, włączając je w ogólnopaństwowe struktury finansowe301. Poza uprawnieniami w dziedzinie sądownictwa i fiskalizmu państwowego gubernatorzy realizowali również na podległym sobie obszarze zadania zwią­ zane z promulgowaniem aktów prawnych, utrzymaniem dróg, mostów i cursus publicum, konserwacją infrastruktury publicznej, pilnowaniem porządku i prze­ strzeganiem prawa, realizacją poleceń cesarskich, nadzorowaniem organów municypalnych, a także kontrolą sytuacji religijnej i wspieraniem Kościoła302. Pełny wykaz obowiązków namiestników został wymieniony w noweli Justyniana z 16 maja 535 roku, skierowanej do kwestora sacri palatii Triboniana (Nov. 17), natomiast w skróconej formie umieszczono go w noweli z 15 czerwca tego same­ go roku, dotyczącej utworzenia urzędu pretora Pizydii (Nov. 24)303. W związku z tym, że stan bazy źródłowej nie pozwala na zrekonstruowanie praktycznej realizacji powyższych uprawnień w prowincjach afrykańskich w okresie do lat osiemdziesiątych VI wieku, możliwe jest wyłącznie odtworzenie statusu praw­ nego namiestników na podstawie regulacji ogólnopaństwowych, które być może nie odzwierciedlają rzeczywistej sytuacji prefektury afrykańskiej w tym czasie. Praktycznie wszystkie zadania wypełniane przez consulares i praesides prowin­ cjonalnych pokrywają się z kompetencjami prefektów praetorio, którzy zlecali

299 Jones 1986, s. 450; Slootjes 2006, s. 36.

300 Jones 1986, s. 434, 450; Slootjes 2006, s. 35. 301 Haldon 2005, s. 52.

302 Diehl 1896, s. 111; Jones 1986, s. 374; Haldon 2005, ss. 42-43; Wiewiorowski 2oiob, s. 239. 303 Nowela z 16 maja 535 roku (Nov. 17) w rozdziale trzecim opisywała kompetencje w zakresie

sądownictwa i fiskalizmu, w rozdziale czwartym określała zakres utrzymywania budynków publicznych, a w podrozdziale 4.2 wskazywała, że koszty naprawy takowych powinny zostać poniesione z kasy magistratów miejskich, w rozdziale piątym znalazły się zalecenia

w sprawie nadzoru nad przestrzeganiem prawa w prowincji, siódmy rozdział nakazywał pobór podatków także z majątków kościelnych, w kolejnym umieszczono ogólne zalecenie

w sprawie ściągania należności, natomiast rozdział jedenasty nakazywał namiestnikom kon­

trolowanie sytuacji religijnej w prowincji. Nowela z 15 czerwca 535 roku (Nov. 24) w rozdziale

drugim skrótowo odnosiła się do uprawnień w zakresie sądownictwa i poboru podatków, natomiast w rozdziale 3 szczegółowo określała proces nadzoru nad robotami publicznymi,

kolejny ponawiał nakazy odnośnie do zbierania należności podatkowych, a w rozdziale piątym powracała do tematu kompetencji sądowniczych i możliwości apelacji od wyroku.

100

ADMINISTRACJA CYWILNA (534“59O)

wykonywanie obowiązków urzędnikom niższego szczebla, sprawując jednocześ­

nie nadzór nad procesem ich realizacji. Ustawa CJ I.27.1, poza ogólnikowymi stwierdzeniami dotyczącymi sprawo­ wania sprawiedliwych sądów przez prefekta i namiestników oraz nieopresyjnego procesu poboru podatków, nie precyzuje zakresu ich kompetencji, w domyśle odsyłając do powszechnie obowiązującego prawa. Widoczne jest to we fragmen­ cie dotyczącym poboru sportulae: „Sportulasetiam ab offico tam viri magnifici praefecti Africani quam reliąuorum iudicium sic exigi iubemus, quomodo in nostris legibus est dispsitium et ab omni re publica nostra custoditur [...]”. Również officia namiestników nie są szczegółowo opisane we wzmiankowanym edykcie, gdyż ustawodawca ograniczył się do informacji na temat liczby pra­ cowników biur prowincjonalnych w odniesieniu do consularium acpraesidium, wynoszącej 50 osób30’, a także do wyznaczenia pensji namiestnika w randze consularis (448 solidów) i pracowników jego biura (160 solidów)304 306. Uposażenie 305 gubernatora jednej z prowincji afrykańskich było zatem wyższe niż powołanych w 535 roku pretorów Pizydii (300 solidów)307, Lykaonii (300 solidów)308 i Tracji (300 solidów)309 oraz komesa Izaurii (200 solidów)310 - urzędników posiadających władzę cywilną i wojskową - a także pretorów podniesionych do rangi spectabilis. Z kolei jeszcze wyższą pensję pobierał namiestnik (w randze spectabilis) rozległej prowincji Helenopontus (725 aurei), zatrudniający w swoim biurze 100 pracowników'311. Skład officium afrykańskich namiestników w VI wieku nie jest uchwytny źródłowo, jednak można przypuszczać, że był podobny do tego znanego z nowel powołujących do istnienia nowe urzędy w latach trzydzie­ stych VI wieku (Nov. 24, 25, 26, 27, 28), zatem gubernatora wspierali asesorzy (biegli w kwestiach prawnych) i być może cancellarius, natomiast w samym biurze wyodrębniono dwa piony: sądowniczy i finansowy, dzielące się na scrinia, zarządzane przez primiscrinusa-adiutora, numerarii (jeden odpowiadający za pobór podatków dla prefekta, drugi za daniny dla komesa sacrarum largitionum)

304 CJ I.27.1.17. 305 CJ I.27.1.13: „in officis vero consularium ac praesidium quinquaginta homines per singula officia esse sancimus". 3o« CJ I.27.1.40: „Item pro annonis et capitu consularis solidi CCCCXLVIII. Officiorum eius

solidi CLX". Zapis ten odnosi się więc wyłącznie do namiestników w randze consularis, jednak można przypuszczać, że podana wysokość zarobków była stosowana także wobec

praesides i pracowników ich biur. 307 Nov. 24.6. 308 Nov. 25.7. 309 Nov. 26.5.1.

310 Nov. 27.3. 311 Nov. 28.3,4.1. Na temat uposażenia namiestników w prefekturze Orientis - zob.: Kelly 2004, s. 65.

ADMINISTRACJA PROWINCJONALNA

—

101

oraz osobne biura comtnentariensis, ab actis i niższy personel: exceptores i char' * tularii 2. Officia namiestników były przypuszczalnie częściowym odbiciem uproszczonej struktury biura prefekta Afryki. Piastowanie urzędu namiestnika prowincjonalnego wiązało się z szere­ giem uprawnień, ale także z ograniczeniami dotyczącymi formy i zakresu sprawowania funkcji oraz możliwości powołania do jej pełnienia. Pomimo hierarchiczności instytucji administracji cesarskiej i podległości gubernato­ rów w stosunku do prefektówpraetorio (w przypadku Afryki postwandalskiej nie istniał system diecezji) mieli oni prawo bezpośredniego zwracania się do imperatora, ten natomiast mógł skierować ustawę do nich, pomijając szcze­ bel prefekturalny. Wynikało to ze szczególnych uprawnień cesarzy, dających im możliwość interwencji na każdym poziomie administracji państwowej31'. Nie są znane żadne edykty z terenu prowincji afrykańskich kierowane do konkretnych namiestników (z wyłączeniem tych adresowanych do omnibus rectoribus provinciarurn); również w legislacji cesarskiej brak odniesień do ewentualnych suggestiones z ich strony, zatem można przyjąć, że w przypadku tej prefektury wszelkie sprawy przechodziły przez officium prefektapraetorio *™.

Już w IV wieku istniały w ustawodawstwie istotne ograniczenia w kwestii pochodzenia regionalnego namiestników, które zostały utrzymane również w okresie rządów Justyniana. Ustawa CJ I.41.1 (zachowana jedynie w języku greckim) ustalała, że nikt nie mógł objąć zarządu prowincji, z której pochodził, bez zezwolenia imperatora, natomiast edykt z 16 sierpnia 385 roku, skierowany do prefekta Konstantynopola Eutropiusza, określa tego typu występek mianem sacrilegium, chyba że cesarz nadał komuś taki przywilej na mocy reskryptu*313 315. 314

Zmiany w tej materii pojawiły się w latach pięćdziesiątych VI wieku - Justynian w noweli z 13 sierpnia 554 roku zezwolił na wybór namiestników w Italii przez

M2 Zob.: Diehl 1896, s. 111. Skład officium namiestników afrykańskich prowincji w VI wieku różniłby się zatem zasadniczo od klasycznego modelu znanego z IV i V wieku, w którym na czele biura stali princeps i cornicularius - zob.: Jones 1986, s. 593; Slootjes 2006, s. 29. W Notitia Dignitatum (Occ. XVIII) w opisie urzędu prokonsula Afryki znajduje się in­

formacja o „numerarios duos”. 313 Jones 1986, s. 375; Lee, Whitby 2007, s. 201. Z okresu panowania Justyniana pochodzą dwa

edykty skierowane do namiestników prowincji Haemimontus i Moesia II w prefekturze illyrijskiej (Nov. 32 i Nov. 34 z 535 roku) oraz nowela adresowana do Akacjusza - prokon­ sula Armenii (Nov. 21 z 536 roku).

314 W wydanej w 582 roku przez Tyberiusza II ustawie (Nov. Tyb. XIII) autorami suggestio byli duchowny kartagiński Publianus, a także elity Kartaginy i prowincji Proconsularis brak w preambule aktu ewentualnych odniesień do namiestnika prowincji. 3i5 CJ IX.29.31 „Ne quis sine sacrilegii crimine desiderandum intellegat gerendae acsuscipiendae administrationis officium intra eam provinciam, in qua provincialis et civis habetur,

nisi hoc cuidam ultronea liberalitate per divinos adfatus imperator indulgeat”.

102

ADMINISTRACJA CYWILNA

(534“59)

lokalnych biskupów i notabli spośród miejscowych elit316; ostatecznie Justyn II 15 lat później zniósł wcześniejsze ograniczenia, pozwalając ostatecznie na wy­ znaczanie provinciales na namiestników317. W tej sytuacji prawnej urząd ten pod koniec VI wieku stawał się właściwie wyrazicielem dążeń przedstawicieli prowincjonalnych elit, a nie reprezentantem aparatu państwowego wobec mieszkańców. Osobną kwestią pozostaje wpływ prefekta na wybór podlega­ jących mu bezpośrednio gubernatorów. W zawartej w kodeksie justyniańskim ustawie cesarza Teodozjusza II z 6 grudnia 439 roku, skierowanej do prefekta praetorio Orientis Florencjusza, ustawodawca wskazał, że prefekt ma możliwość rekomendowania kandydata na urząd namiestnika prowincjonalnego, zgodnie z prowadzoną przez siebie polityką, natomiast cesarz zatwierdza ten wybór w tym przypadku nie jest jasne, czy prawo to obowiązywało na terenie całego imperium, czy też dotyczyło wyłącznie zarządców prefektury Orientis, którzy z racji rezydowania w stolicy formalnie i nieformalnie posiadali wyższy status od pozostałych prefektów318. Z racji szczupłości źródeł dotyczących prefektury afrykańskiej nie jest możliwe stwierdzenie, czy ta procedura była praktyko­ wana na obszarze tej jednostki terytorialnej; choć stosowanie tej formuły wy­ dawałoby się logiczne (szczególnie w przypadku prefektów piastujących swój urząd przez dłuższy czas, na przykład Solomona), to uszczuplałoby cesarskie prerogatywy w kwestii obsady urzędów państwowych. Rządy Justyniana przy­ niosły również koniec suffragio - nabywania urzędu namiestnika w zamian za opłatę skarbową - które zdaniem ustawodawcy (Nov. 8 z 12 maja 535 roku) powodowało nieprawidłowości w systemie fiskalnym prowincji i nadmierne obciążenie podatkowe jej mieszkańców319. Jednak znaczne obniżenie obowią­ zującej taksy suffragio widoczne jest już w ustawie CJ 1.27.1.18-20, dotyczącej prowincji afrykańskich, gdzie zostało wskazane że opłata skarbowa należna dworowi powinna wynosić maksymalnie 6 solidów, natomiast w przypad­ ku daniny dla prefektury - 12 solidów; była to relatywnie niewielka kwota. Przekroczenie tej sumy niosło za sobą natomiast poważne konsekwencje dla gubernatora - konieczność zapłaty grzywny w wysokości 30 funtów złota oraz

3,6 Nov. App. 7.12: „Provinciarum etiam iudices ab episcopis et primatibus uniuscuiusąue regionis idoneos eligendos et suflicientes ad locorum administrationem cx ipsis vidilicet iubemus fieri provinciis *17 Nov. Just. 5.1, zob.: Jones 1986, s. 389;Slootjes 2006, ss. 25-27; Wiewiorowski 2oiob, s. 239; Conant 2015, s. 200. *18 CJ IX.27.6: „Sancimus eiusmodi viros ad provincias rcgendas accedere, qui honoris insignia non ambitione vel pretio, sed probatae vitae et amplitudinis tuae solent testimonio promoveri, ita sane ut. ąuibus hi honores per sedis tuae vel nostram fuerint electionem commissi [...]" - zob.: Jones 1986, ss. 391-392. 319

Stein 1949. s. 464; Jones 1986, s. 279; Roueche 1998, s. 85; Haldon 2005, s. 50.

ADMINISTRACJA PROWINCJONALNA

103

karę śmierci320. Kolejnym istotnym ograniczeniem dotyczącym sprawowania funkcji gubernatora był obowiązek stałego przebywania na terenie zarządzanej przezeń prowincji, co jednak przy stosunkowo krótkiej kadencji (zazwyczaj rok lub dwa lata) nie wydawało się szczególnie uciążliwą sankcją321. Wielokrotnie podnoszony niedostatek zachowanej bazy źródłowej nie po­ zwala nawet na szczątkowe odtworzenie funkcjonowania administracji pro­ wincjonalnej w prefekturze Afryki w okresie od 533 do około 590 roku, gdyż nie zachowały się wzmianki o żadnym namiestniku (z wyjątkiem hipotetycz­ nych prokonsulów Afryki Proconsularis: Pawła, Tiberianusa i Lucjusza), nawet anonimowym. Pod tym względem sytuację zmieniły dopiero listy papieża Grzegorza z końca VI wieku, w których występuje praeses Sardynii, jednak dotyczą one już okresu funkcjonowania egzarchatu Kartaginy. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że siedem prowincji afrykańskich funkcjo­ nowało początkowo według regulacji o charakterze ogólnoustrojowym, o czym pośrednio wspomina ustawa CJ I.27.1, a pojawiające się wciągu VI stulecia korek­ ty terytorialne (powodujące zanik niektórych z nich) wynikały z niekorzystnej sytuacji militarnej, dalece odbiegającej od wyidealizowanego obrazu zawartego w powstałym tuż po rekonkwiście ustawodawstwie Justyniana.

520 Przesłanką dla tych drastycznych posunięć była konieczność ochrony przed wyzyskiem

mieszkańców prowincji afrykańskich - CJ I.27.1.18-20: „Hoc etiam praesenti sanctione credimus ordinandum, ut non multa dispendia pro completione chartarum vel codicil-

lorum vel in nostro laterculo veł in scriniis praefecti praetoriorum per Africam iudices sustinere videantur, quia, si ipsi dispendiis laesi non fuerint, nullam habeant necessitatem eiusdem nostrae Africae tributarios praegravandi. lubemus ergo, ut iudices dioeceseos

Africanae tam civiles quam militares in nostro laterculo pro codicillorum atque chartularum promotionis suae consuetudinibus nihil ultra quam sex solidos praebeant, at vero

in scrinio praefectorum non ultra duodecim solidos cogantur inferre. Quem modum si quis excesserit, ipse quidem iudex triginta librarum auri dispendio subiacebit, officium vero eius non sokim simile dispendium, sed et capitale periculum sustinebit”. 32! Dig. I.18.15: „Ułud observandum est, ne qui provinciam regit fines eius excedat nisi voti solvendi causa, dum tamen abnoctare ei non licet”. W zapisie Dig. I.18.3 kwestia ta została

doprecyzowana: „Praeses provinciae in suae provinciae homines tantum imperium habet, et hoc dum in provincia est: nam si excesserit, privatus est". Namiestnicy prowincjonalni,

niezależnie od posiadanej rangi - „Nemo ex viris clarissimis praesidibus provinciarum vel consularibus aut correctoribus neve qui administrationis maioris infulas meruerint, id est viri spectabiles proconsules vel praefectus Augustalis aut comes Orientis” - nie mogli

opuścić prowincji przed upływem 50 dni od swojej dymisji (CJ 1.49 *1 z 479 roku), to samo dotyczyło podległych im urzędników: consiliarii i cancellarii, zob.: CJ I.51.3 z 399 roku.

STUDIUM PROZOPOGRAFICZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFRICAE

Z OKRESU DO UTWORZENIA EGZARCHATU

Założenia wstępne Konstrukcja i sposób ułożenia biogramów wymagają przejrzystości i czytelno­ ści, co ułatwia dotarcie do interesujących informacji z konkretnych życiorysów. W przypadku prozopografii afrykańskich prefektówpraetorio w VI wieku, gdzie liczba osób sprawujących ten urząd jest relatywnie niewielka, istnieje kilka możli­ wości sporządzenia takiego zestawienia. Część autorów badań prozopograficznych publikuje swoje wyniki w porządku alfabetycznym, co daje pożądany efekt czytelności biogramów322, z tym zastrzeżeniem, że kryterium klasyfikacyjnym jest pełnienie jednej funkcji lub przynależność do określonej grupy społecznej. Jednak ta metoda powoduje utratę ciągłości przyczynowo-skutkowej (istotnej w niektórych biogramach) i sprawdza się w sytuacji, gdy dysponujemy dużą ilością materiałów, a liczba opisywanych urzędników jest znaczna. Dlatego też wydaje się, że w przypadku zestawienia prefektówpraetorio Afryki zasadne będzie przyjęcie metody chronologicznej323, która pozwala również prześledzić dzieje prefektury w kontekście karier jej zarządców. Następną kwestią jest sama logika wewnętrzna konstruowania biogramów. Dotychczasowe prace prozopograficzne oferują kilka sposobów rozwiązania tego zagadnienia. Popularną metodą w tym zakresie było tworzenie struktury mono­ grafii akademickiej, powodujące płynne przechodzenie od opisu jednej postaci do następnej324. Kolejnym stosowanym przez badaczy systemem było przygo­ towywanie haseł encyklopedycznych o zróżnicowanej formie zaawansowania

322 Takie rozwiązanie zastosowali między innymi: Gutsfeld 1996; Wilczyński 2001. 323 Zob. na przykład: Bagnall, Al. Cameron, Schwartz, Worp 1987. 324 Zob. na przykład: Arnheim 1972; Zołoteńki 2011 - drugi z tych badaczy określił zastoso­ waną przez siebie metodę jako kombinację tradycyjnego opisu struktur administracyjnych

z analizą prozopograficzną.

106

STUDIUM PR0Z0P0GRAFICZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFRICAE...

i wyczerpania tematu’25. Przełomowy moment w historii prozopografii stanowiło wydanie Prosopography of the Later Roman Empire, w której to publikacji wy­ dawcy wprowadzili zasadę podziału informacji zawartych w biogramie według ustalonych kategorii, opierając się na schemacie: imię, pochodzenie, cursus honorum, pozostałe informacje (na przykład rodzina, wykształcenie, majątek). Kolejnym krokiem w drodze do stworzenia przejrzystych biogramów, bazujących na określonych kategoriach informacji, było oddzielenie poszczególnych części życiorysu za pomocą cyfr lub liter325 326. W niniejszej rozprawie konstrukcję biogramów prefektówpraetorio Africae w VI wieku oparto na założeniach przedstawionych w PLRE, pracach Andreasa Gutsfelda i Szymona Olszańca, wprowadzając przy tym nieznaczne modyfikacje spowodowane przede wszystkim ograniczeniami materiału źródłowego. Każda z części biogramu została oddzielona wewnętrzną numeracją (przyjęto przy tym zasadę, że brak informacji w danej kategorii powoduje opuszczenie danego numeru, tak więc występują sytuacje, że po punkcie pierwszym pojawia się od razu trzeci lub czwarty itp.): i) identyfikacja i imiona; 2) pochodzenie społeczne i regionalne; 3) przebieg kariery przed uzyskaniem urzędu prefekta praetorio Africae; 4) pełnienie funkcji prefekta praetorio Africae; 5) dalsza kariera; 6) pozostałe informacje (przede wszystkim stosunki rodzinne). Podstawowym kryterium klasyfikacyjnym dla poszczególnych osób jest peł­ nienie przez nich funkcji prefekta Afryki, jednak ramy chronologiczne nie są już tak oczywiste. Powstanie egzarchatu Afryki pomiędzy 585 a 591 rokiem i co za tym idzie, podporządkowanie administracji cywilnej władzy wojskowej spowodowało, że prefekci utracili część swoich kompetencji i uprawnień - przede wszystkim podległość jedynie zwierzchności imperatora. Ta zmiana ich statusu formalno-prawnego, pomimo że urząd ten nadal istniał, stała się podstawą do przesu­ nięcia życiorysów prefektów z okresu po 585 roku do rozdziału poświęconego strukturze administracyjnej egzarchatu. Brak precyzyjnej daty utworzenia przez cesarza Maurycjusza nowej jednostki terytorialnej spowodował, że w tej części jako ostatni chronologicznie został zamieszczony biogram prefekta Teodora znanego wyłącznie z konstytucji cesarza Tyberiusza wydanej 11 sierpnia 582 roku,

natomiast Jan, występujący jedynie na inskrypcji z Ksar Lems (CIL VIII 12035), mógł piastować swój urząd zarówno w latach osiemdziesiątych, jak i dziewięć­ dziesiątych VI wieku, gdyż jedyną wskazówką datacyjną w tym przypadku jest 325 Konstrukcja zastosowana między innymi przez wydawców Realencyclopćidie der classischen Altertumswissenschaft; zob.: Wilczyński 2001. 326 Gutsfeld 1996; Olszaniec 2007.

ZAŁOŻENIA WSTĘPNE

107

występowanie na wspomnianym napisie patrycjusza Gennadiusza oraz cesarza Maurycjusza. Kolejną istotną kwestią dla struktury tej części pracy jest jedno­ czesne pełnienie funkcji prefekta praetorio Afryki i magistra militum, co miało miejsce w przypadku Solomona i Sergiusza. Ze względu na chęć uniknięcia po­ wtarzania informacji biogramy obu tych postaci znajdą się w części poświęconej prozopografii afrykańskich magistrów militum, gdyż dowodzenie wojskiem było ich pierwotną i prawdopodobnie podstawową funkcją. W historiografii kilkukrotnie podejmowano próbę stworzenia/asti prefektów Afryki, nieodmiennie natrafiając na trudności związane ze stanem zachowania bazy źródłowej. Jako pierwszy podjął się tego zadania Charles Diehl327, którego monografia EAfriąue byzantine. Histoire de la domination byzantine en Afriąue (533-709) przez przeszło wiek pozostawała jedynym opracowaniem tematu. Fran­ cuski badacz zidentyfikował 13 prefektów Afryki pełniących ten urząd w latach 534-582 (z czego Solomon i Tomasz zajmowali to stanowisko dwukrotnie), za­ liczając do tego grona również Lucjusza Map..., występującego na inskrypcji z Kartaginy powstałej prawdopodobnie za rządów Justyna II328, oraz Areobindusa - prefekta, do którego skierowano ustawę Justyniana ze stycznia 563 roku329, natomiast Jana Rogathinosa francuski badacz uznał za magistra militum. Ze­ stawienie Diehla przeanalizował Denys Pringle330, wprowadzając niewielkie korekty - wykluczył z niego między innymi Lucjusza Map...., którego zgodnie z sugestią wydawców inskrypcji uznał za prokonsula, a także zakwalifikował Jana Rogathinosa jako prefekta. Następnych zmian wfasti prefektów Afryki dokonali wydawcy PLRE331, kwestionując tezę o tym, że urząd ten w 563 roku piastował Areobindus, a także wprowadzając do zestawienia Menasa - umieszczając go ogólnie w VI wieku - pogląd ten bez zastrzeżeń przyjął Jonathan Conant332. Prezentowane poniżej biogramy zawierają krytyczną analizę pojawiających się dotychczas w historiografii poglądów, która stała się podstawą do wysunięcia własnych hipotez i dokonania kilku korekt - szczególnie w zakresie datowania

pełnienia urzędu przez poszczególnych prefektów. 327 Diehl 1896, ss. 596-599. 328 CIL VIII 1020. Diehl (1896, s. 598, p. 13) zaprezentował pogląd, że: „La restitution du

Corpus donnę P(roc.) P.(A.), proconsulprovinciae Africae. J’inclineraisplutót a lirę P(raef.) P(raet.), praefectus praetorio'.' - wydaj e się to jednak zdecydowanie błędnym wnioskiem. 329 Nov. 143 z 12 stycznia 563 roku, skierowana do prefekta praetorio Areobindusa i dotycząca De raptis mulieribus et quae raptoribus nubunt - Diehl (1896, s. 598, p. 9) uważał, że jej adresatem był prefekt Afryki, jednak pozostali zarządcy w tym okresie, poza prefekturą Italii (Orientis, Illyricum) również nie są znani - ponadto prefektem Afryki w styczniu

563 roku był prawdopodobnie Jan Rogathinos. 330 Pringle 1981, s. 52. 33i PLRE III, s. 1474. 332 Conant 2015, s. 204.

108

—

STUDIUM PROZOPOGRAFICZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFRICAE...

I. Archelaos (533~534) i. W źródłach narracyjnych (Prokopiusz z Cezarei, Pseudo-Zachariasz Retor) i normatywnych imię Archelaosa posiada jedną formę - „ Archelaus/ApxćXaoę”; w przypadku łacińskiej wersji imienia, znanej z ustaw cesarskich i zapisywanej najczęściej w przypadku deklinacyjnym dativus - „Archelao”. Urzędnik ten był prawdopodobnie także adresatem reskryptu cesarzy Justyna i Justyniana, dato­ wanego na i czerwca 527 roku3”, jednak jego imię było tutaj rekonstruowane przez wydawców inskrypcji. 2. Skąpe informacje źródłowe nie pozwalają określić jego pochodzenia społecznego, jednak biorąc pod uwagę cursus honorum, Archelaos pochodził prawdopodobnie z arystokratycznej rodziny, być może powiązanej z cesarzem Justynem. Również region, z którego się wywodził, jest trudny do ustalenia. Imię Archelaos było stosunkowo popularne w Grecji, Macedonii oraz Azji Mniejszej w epoce klasycznej i hellenistycznej, a także w czasach rzymskich333 334. W okre­ sach późnorzymskim i wczesnobizantyńskim między innymi pewien Archelaos piastował urząd comes Orientis (początek lat czterdziestych IV wieku)335, inny był komesem sacraruni largitionum za panowania Walensa (369 rok)336, jeszcze

333

AE

1894, 68, ss. 23-24. Bilingwiczna inskrypcja została znaleziona w mieście Cibyra

w Karii, dobrze zachowała się w środkowej części tekstu łacińskiego, a także właści­ wie w całym tekście greckim. Datacja „DATA KALENDASIVNIAS/ CONSTANTINO-

POLIMAVORTIO VlR(o) CLARISSI/MO CONSULO” pozwala określić miejsce wyda­ nia aktu prawnego (Konstantynopol), a także czas: 1 czerwca za konsulatu Mavortiusa, którego identyfikacja jako Yettiusa Agoriusa Basiliusa Mavortiusa (zob.: PLRE II,

ss. 736-737) - rzymskiego arystokraty, komesa domesticorum na dworze królów ostrogockich, a także konsula w 527 roku - wskazuje na okres wspólnych rządów Justyna

i Justyniana. Te przesłanki skłoniły wydawcę do próby rekonstrukcji wstępu: „Impp. lustinus et lustinianus AA. Archelao pr. pr. Orientis”, gdyż Archelaos jako prefekt

Orientis poświadczony jest w ustawie CJ V 3.19, datowanej na 527 rok - zob.: PLRE II, s. 133. Treść reskryptu dotyczy ochrony ludzi i ziemi należących do oratorium św. Jana.

334

Rozważania na temat przyczyn powołania Archelaosa na stanowisko prefekta praetorio perAfricam zostały przedstawione w: Urbaniec 2021. Wydawcy Realencyclopadie der classischen Altertumswissenschafi zidentyfikowali 41 postaci

noszących to imię na przestrzeni kilkuset lat, wśród nich króla Macedonii panującego w latach 413 *399 p n.e., stratega z Suzjany w czasach Aleksandra Macedońskiego, dowódcę wojsk króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora, etnarchę Judei (syna Heroda Antypasa) czy ateńskiego filozofa z V wieku p.n.e. - zob.: Seeck 1895, col. 445-455. O ile pochodzenie

tego imienia można wywodzić z .Macedonii, o tyle w okresie hellenistycznym i rzymskim było ono powszechne na całym greckim wschodzie. 335

Seeck 1895, col. 452-453. nr 31; PLRE I, s. 100.

336

CTh IV.i3.6 z 29 stycznia 366 roku;CTh X.f 6,2z 5 lipca 369 roku, zob.: Seeck 1895, col. 453,

nr 32; PLRE I, s. 100; Olszaniec 2007, ss. 498-499.

I. ARCHELAOS (533~534)

109

inny natomiast w 397 roku zajmował stanowisko prefekta augustalis w Egipcie”7. W V wieku imię to nosił biskup Cezarei Kapadockiej, twórca pracy przeciwko herezji mesalian337 338, natomiast w kolejnym stuleciu pod tym imieniem występował przypuszczalnie praeses prowincji Thebais Inferior339* . Jak wynika z powyższego skrótowego zestawienia, imię to nie było przypisane do żadnego konkretnego re­ gionu cesarstwa, a posługujące się nim osoby pełniły urzędy właściwie w całej Pars Orientis. Jonathan Conant, analizując pochodzenie prefektów bizantyńskiej Afryki, zakwalifikował Archelaosa do grupy urzędników o ogólnie wschod­ niej proweniencji, wskazując Konstantynopol jako jego przypuszczalne miejsce urodzenia310. Pogląd o stołecznym pochodzeniu Archelaosa jest prawdopodobny, jednak pozbawiony podstawy źródłowej. Hipotetycznie mógł on także wywodzić się z lokalnej arystokracji iliryjskiej i znać przyszłego cesarza Justyna, który po objęciu tronu powołał go na stanowisko prefekta Illyricum jako osobę dobrze orientującą się w miejscowych stosunkach341. 337 CTh IX.45.2 z 17 czerwca 397 roku; CTh II. 1.9 z 24 listopada 397 roku, zob.: Seeck 1895,

col. 453, nr 33; PLRE II, ss. 133.

338 Focjusz, Bibliotheca, Cod. 52; zob.: Julicher 1895, col- 455» nr 4i339 Imię Archelaos występuje w 40 zachowanych wersach poematu jambicznego o charakterze panegirycznym, spisanego na papirusie odnalezionym w egipskim mieście Antinoopolis, który jest datowany przez edytora Johna Wintoura Baldwina Barnsa na VI wiek (Antino­

opolis Papyri III 1967, nr 115). Analizę i krytykę wewnętrzną tekstu przeprowadził Alan Cameron. Zasugerował on na podstawie zwrotów znanych z innych panegiryków z tego

okresu, że odbiorca poematu piastował prawdopodobnie funkcję cywilnego namiestnika

prowincji lub nawet prefekta augustalis i zidentyfikował go jednocześnie z późniejszym

prefektem praetorio Orientis i Africae - zob.: Al. Cameron 1970, ss. 125-129. Powyższy po­

gląd za możliwy uznał John R. Martindale (PLRE II, s. 133), który pisał: „Possibly identical with the PPO Archelaus”, jednak w wydanym 12 lat później trzecim tomie tej prozopografii

już nie podtrzymał poprzedniego stanowiska (PLRE III, s. 105). Fasti prefektówaugustalis l

początku VI wieku zawiera liczne luki (por. PLRE II, s. 1282), zatem teza o piastowaniu

urzędu zarządcy Egiptu przez Archelaosa - późniejszego prefekta praetorio Orientis - jest

trudna do zweryfikowania.

*o 3-

Conant 2015, s. 204. Autor ten nie podaje jednak żadnego argumentu mogącego potwier­ dzić tę tezę. Okresowa obecność Archelaosa w stolicy cesarstwa jest raczej pewna w mo­

mencie pełnienia przez niego funkcji praefectuspraetorio Orientis, a także bezpośrednio

przed wyruszeniem ekspedycji Belizariusza do Afryki w 533 roku. 3*i

Zasadniczo ustawodawstwo imperialne nie zezwalało na mianowanie urzędników' na

wysokie stanowiska w miejscu ich pochodzenia, ale dotyczyło to przede wszystkim namiestników prowincji (CJ I.41.1; CJ IX.29.3); prefekci praetorio przypuszczalnie nie

byli objęci takim zastrzeżeniem, czego dowodzą nominacje na stanowisko praefectus

praetorio Italiae przedstawicieli lokalnej elity (Fidelisa z Mediolanu i Reparatusa - brata papieża Wigiliusza - z Rzymu) - zob.: Brown 1984, s. 26; Jones 1986, s. 292; Conant 2015,

ss. 200-201. Powyższe obostrzenie względem namiestników' prowincjonalnych zniósł w 569 roku cesarz Justyn (Nov. Just. 149.1).

no

—

STUDIUM PR0Z0P0GRAFICZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFRICAE...

3. Początki kariery urzędniczej Archelaosa nie są znane. Ze względu na piasto­ wane później stanowiska można przypuszczać, że służbę w administracji cesarskiej rozpoczął za panowania Anastazjusza lub nawet wcześniej. Jego cursus honoruni przed objęciem urzędu prefekta Afryki podaje w swoim dziele Prokopiusz z Cezarei: „x l • AAx t l 6x Kai ApxćXaoę, avf|p cę naTpiKiouę t x Xu )v , q6q pfcv Tfję auXf|ę ćnapyoę x v t x Bv(avTicp Kai’IXXvpioi(; yEyoycbę, t | Bt x z x t l v OTpaTonśóou Kaiauidę Enapyoę Ou t u ) yap ó Tfję 5andvqę xopqyóę óvopdt£Tai”'ł2. Autor De bellis w pierwszej kolejności wymienia tytuł „naTpiKioę”, który nie jest poświadczo­ ny w żadnym innym źródle w odniesieniu do Archelaosa. Godność ta w wyniku stopniowej dewaluacji utraciła swój pierwotny charakter, oznaczający osobę bliską cesarzowi, i w epoce justyniańskiej była dostępna właściwie wszystkim urzędni­ kom w randze illustris \ * jednak wymienienie jej przez Prokopiusza wskazuje na to, że przyszły prefekt Africae należał do stanu senatorskiego i być może wywodził się z niego (miejsce w senacie gwarantowało mu przede wszystkim stanowisko prefekta praetorio). Również czas otrzymania powyższego tytułu przez Archelaosa nie jest znany. Biorąc pod uwagę, że patrycjat nadal znajdował się na szczycie cursus honoruni (po konsulacie), nadano go mu po okresie pełnienia funkcji prefekta praetorio, czyli generalnie we wczesnych latach dwudziestych VI wieku lub po 527 roku, ale przypuszczalnie stało się to jeszcze za panowania Justyna. Następnie Prokopiusz podał, że Archelaos był przed wyprawą do Afryki „£napxoę x v t x Bv(avTia> Kai’lXXupioię”. Zastosowana kolejność wskazuje na to, że najpierw’ piastował urząd praefectuspraetorio Orientis, a następnie Illyricum; mimo wszystko chronologiczność przedstawionego porządku została zakwe­ stionowana przez J.R. Martindalea, który uważał, że funkcję zarządcy Illyricum jako niższą rangą od prefekta Wschodu - Archelaos prawdopodobnie pełnił jako pierwszą544. Weryfikacja chronologicznego porządku sprawowania urzędów’ nie342 * 344 343

342 Prokopiusz, BV III.11.17. Dariusz Bródka - tłumacz pracy Prokopiusza na język polski przełożył zwrot „avf)p £ę naipiKioc t x Xu >v " jako „mąż należący do stanu senatorskiego”, co nie oddaje właściwego znaczenia terminu „patrycjusz”.

343 Ogólnie o terminie „patrycjusz” - zob.: Khazdan 1991, s. 1600. Tytuł ten został wprowa­ dzony w IV wieku przez Flawiusza Konstantyna i początkowo oznaczał godność nadawaną dożywotnio, niepowiązaną z żadną funkcją i oznaczającą „personal distinction granted by

the emperor to his nearest friends and highest officials” (Jones 1986, s. 106). W V wieku

patrycjusz ustępował rangą honorową jedynie konsulowi - zob.: Jones 1986, s. 528, 534. Jednak z czasem tytuł ten uległ dewaluacji i upowszechnieniu - przede wszystkim w Pars

Orientis. W Pars Occidentis zachował wysoką rangę także w VI wieku, co poświadczają Vanae Kasjodora (VI.2.4): {patrycjusz - przyp. A.U.] „Praefeclorios et aliarum dignitatum viros praecedit, uni tantum cedens fulgori" (konsulatowi - przyp. A.U.].

344 PLREII, s. 133. Pogląd ten przyjęli też Jan Prostko-Prostyński (1998, s. 429), który również zwraca uwagę na brak podstaw źródłowych umożliwiających polemikę z tą tezą, a także Wolfram Brandes (2002, s. 146) oraz J. Conant (2015, s. 205). Generalnie jednak badacze

I. ARCHELAOS (533~534)

111

jest w tym przypadku możliwa, ponieważ De bello Vandalico pozostaje jak dotąd jedynym znanym źródłem potwierdzającym piastowanie urzędu prefekta Illyricum przez Archelaosa* 345, jednak argumentacja brytyjskiego historyka wydaje się pozornie przekonująca. Podobne sformułowanie wydawca Prosopography of the Later Roman Empire zawarł w rozważaniach na temat przebiegu kariery Bazylidesa - jednego z członków komisji opracowującej pierwszą edycję Kodeksu Justyniana w 529 roku - który w De lustiniano Codę Confirmando został określony jako „vir excellentissimus ex praefecto praetorio per Orientem et patricius et nunc praefectus praetorio per Illyricum Basilides”346; Martindale sugerował, że „The title may have been honorofic rather than an actual post, sińce the Oriental prefecture ranked above that of Illyricum”347. Przeciwko tej hipotezie przemawiają

następujące okoliczności: I. zastosowanie wskazania regionalnego prawdopodobnie nie było prak­ tykowane w stosunku do urzędników posiadających wyłącznie tytuły honorowe348; II. użycie przysłówka nunc miało na celu wskazanie obecnie zajmowane­ go urzędu w przeciwieństwie do wcześniej piastowanego, poprzedzonego przedrostkiem ex. Ponadto w kontekście Archelaosa zastosowanie zasady o nieobejmowaniu urzędów niższych rangą wykluczałoby możliwość pełnienia przez niego funkcji praefectuspraetorio Africae, ponieważ stanowisko to znajdowało się wertykalnie poniżej godności zarówno prefekta Orientis, jak i per Illyricum. Jeżeli powyższe wnioskowanie jest poprawne, to okres zarządzania prefekturą iliryjską przez Archelaosa mógł przypadać na czas przed 524 rokiem (jednak raczej po 519 roku) lub lata 530-532. Kodeks justyniański potwierdza, że Archelaos objął urząd prefekta per Orientem przed 21 sierpnia 524 roku (CJ II.7.27), gdyż na ten dzień datowana

przy opisie osoby Archelaosa nie odchodzą od narracji Prokopiusza, przedstawiając go jako prefekta Orientis i Illyricum - zob. między innymi: Diehl 1896, s. 98; Stein 1949, s. 313.

Autor hasła „Archelaus” w suplemencie do Realencyclopiidie der classischen Altertuniswis-

senschaft (Hartmann 1903, col. 118) w ogóle nie rejestruje sprawowania przez Archelaosa funkcji prefekta per Illyricum. 345 Fasti praefecti praetorio Illyrici z lat dwudziestych VI wieku zawiera znaczne luki, unie­ możliwiające rekonstrukcję zajmowania tego stanowiska przez poszczególne osoby zob.: PLREII, s. 1249. Tym samym autorytatywne stwierdzenie Ralfa Scharfa (1991,s. 232),

że Archelaos pełnił urząd prefekta per Illyricum „vor 521”, jest pozbawione jakichkolwiek podstaw źródłowych - zob.: Prostko-Prostyński 1998, s. 429, p. 26.

346 CJ, Confirmando, s. 2. ™ PLRE III, s. 172. 3 ,8 Na temat tytułów honorowych w grupie illustres zob.: A.H.M Jones (1986), s. 535. Por. Fasti

PLRE II, s. 1252; PLRE III, ss. 1475-1478.

112

STUDIUM PR0Z0P0GRAFICZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFR1CAE...

jest adresowana do niego ustawa dotycząca fisci patroni. Z tego samego roku pochodzą dwie ustawy wydane 19 listopada: dotycząca procedur otwierania testamentów sporządzonych w Konstantynopolu (CJ VL23.23) oraz zakazująca duchownym dyktowania ostatniej woli osób zmarłych (CJ I.3.40). Następnie Archelaos jest adresatem ustawy z 1 grudnia 525 roku, odnoszącej się do obciążeń hipotecznych majątków (CJ ¥11.39.7). Ostatnia skierowana do Archelaosa jako prefekta konstytucja cesarska - Orientis (CJ ¥.3.19) - nie posiada precyzyjnego datowania, jednak ze względu na fakt, że jej wystawcami byli Justyn i Justynian jako współrządzący, prawdopodobnie powstała pomiędzy kwietniem a lipcem 527 roku349. Ustawy datowane na 1 lipca 528 roku skierowane były do następcy Archelaosa na stanowisku350, zatem nie pełnił on już wtedy funkcji prefekta. Z powyższego zestawienia świadectw normatywnych wynika, że sprawował on urząd prefekta Wschodu - najbardziej prestiżowe stanowisko cywilne w Pars Orientis - między 21 sierpnia 524 roku a okresem kwiecień-lipiec 527 roku, czyli do objęcia władzy przez Justyniana. Źródła narracyjne - Prokopiusz i Pseudo-Zachariasz Retor - stwierdzają, że Archelaos był w trakcie wyprawy Belizariusza do Afryki prefektem armii351

dbającym o zaopatrzenie wojsk ekspedycyjnych. W tym kontekście Ernest Stein utył ponadto sformułowania „prefet du pretoire extraordinaire”352 na określenie rangi urzędnika, podczas gdy inni badacze skłonni są raczej stosować termin „praefectus praetorio vacans”3’3. Z powyższymi tezami polemizuje Jan Prostko-Prostyński, który argumentuje, że Archelaos z racji piastowania wcześniej dwu­ krotnie stanowiska prefekta praetorio nie mógł być traktowany w 533 roku jako vacans, ale jako illustris in actu positi354. Pełnił zatem funkcję prefekta armii 349

PLRE II, s. 133. Ponadto Archelaos był wystawcą sześciu zachowanych edyktów kie­ rowanych do namiestników prowincjonalnych; dokumenty te nie posiadają jednak

ustalonej datacji. Wydano je w: K.E. Zachariaevon Lingenthal, Anecdota 2, Leipzigi843, ss. 260-261, 276-277. Przypuszczalnie urzędnik ten był także adresatem reskryptu

cesarzy Justyna i Justyniana, datowanego na 1 czerwca 527 roku, aczkolwiek w tym przypadku jego imię jest rekonstruowane przez wydawców inskrypcji - zob.: AE 1894, 68, ss. 23-24.

350 Ustawy z 1 lipca 528 roku skierowane do prefekta praetorio Menasa: CJ I.4.21; IV.2.17; IV.20.18; IV.21.17; IV.3O.14-15; ¥.15.3; X.22.4; III.28.30; VI.23.24; VI.41.1; IV.20.i7; ¥.27.8-9;

X.3>.3; X-44.4; VI.20.19; VI.55.12; ¥1.56.7; ¥111.58.2; VII.j.i; VII.33.11; VII.70.lj VIII.13.27; VIII.53.33.

351 Prokopiusz, BV III.11.17: „arparonćóouKaraordęE7tapxoę”; Pseudo-Zachariasz, HE IX.17: nvnapxoę” 352 Stein 1949, s. 313. 353

PLRE II, s. 133; Scharf 1991, s. 232; Begass 2018, s. 334, p. 294.

354

Prostko-Proslyński 1998, ss. 428-433. Zasadniczą rolę w argumentacji poznańskiego historyka odgrywa ustawa cesarzy Teodozjusza i Waicntyniana datowana na 440/441 rok

(CJ XII.8.2), która określała hierarchę rang wewnątrz grupy illustres: „ut primo loco

I. ARCHELAOS (533~534)

113

co najmniej od czerwca 533 roku (od momentu wypłynięcia floty Belizariusza z Konstantynopola) lub wcześniej do zakończenia działań wojennych (w tym przypadku trudno wskazać konkretny moment - przypuszczalnie można by za niego uznać zdobycie Kartaginy 15 września 533 roku355 lub bitwę pod Tricamarum, która miała miejsce prawdopodobnie równo miesiąc później356), z drugiej natomiast strony posiadał tytuł preafectuspraetorio wynikający z zajmowanych wcześniej urzędów i odnotowany zarówno przez Prokopiusza, jak i Pseudo-Zachariasza. Autor Historii Kościoła wspomina prefekta wyłącznie w kontekście początku wyprawy do Afryki, gdzie jest on wymieniony jako jeden z dowódców, obok Belizariusza i Marcina357. W narracji Prokopiusza z Cezarei występuje natomiast kilkukrotnie, co pozwala na wyodrębnienie posiadanych przez niego kompetencji jako quaestor exercitus. We wspomnianym wyżej fragmencie De bello Vandalico (III.11.17) autor stwierdził, że Archelaos odpowiadał ogólnie za zaopatrzenie armii - „l u t l yap ó Tfjc; óa7tavqę x°PrIYOę óvopa(£Tai”. W innym miejscu Prokopiusz wkłada w jego usta dłuższy passus, w którym prefekt do­ radza Belizariuszowi desant w pobliżu Kartaginy i uczynienie z portu Stagnum bazy wypadowej358. Ze względu na udział autora w wyprawie wojennej jako sekretarza Belizariusza można domniemywać, że relacja z narady wszystkich dowódców opierała się na rzeczywistych wypowiedziach. Archelaos brał zatem

udział w planowaniu ataku podczas spotkania, które odbyło się na okręcie Beli­ zariusza, a jego argumenty były w pełni zgodne z kompetencjami wynikającymi z zajmowanego przez niego stanowiska - oficera odpowiedzialnego za zaopa­ trzenie. Podniósł on kwestię zagrożenia, jakie dla okrętów stanowiła burza na habeantur ii, qui in actu positi illustres peregerint administrationes: secundo venient

vacantes, qui praesentes in comitatu illustris dignitatis cingulum meruerint: tertium ordinem eorum prospicimus, quibus absentibus cingulum illustris mittitur dignitatis; quartum honorariorum, qui praesentes a nostro nomine sine cingulo codicillos tantum

honorariae dignitatis adepli sunt; quintum eorum quibus absentibus similiter sine cingulo mittuntur illustris insignia dignitatis”. Zob.: Jones 1986, s. 535.

355 Prokopiusz, BV III.20.17. 356 Prokopiusz, BV IV.3.f -28. 357 Pseudo-Zachariasz, HE IX. 17. Wspomnianego w tym fragmencie Marcina przypusz­ czalnie można utożsamiać z jednym z trackich dowódców foederati w trakcie kampanii

afrykańskiej, którego wymieniono w narracji Prokopiusza (BV III.11.6) - po zwycięstwie nad Wandalami pozostał on w Afryce Proconsularis i w trakcie buntu Stotzasa w 536 roku dbał o lojalność wojsk cesarskich w Numidii - zob.: Prokopiusz, BV III.14.37-40; J. Conant

2015, s. 207. W PLRE III (ss. 839-848) wyrażono pogląd, że Marcin znalazł się w relacji

Pseudo-Zachariasza, obok Belizariusza i Archelaosa, z powodu przebiegu późniejszej kariery (w latach czterdziestych VI wieku był magistrem militum per Orientem, a w kolej­

nej dekadzie magistrem militum per Armeniam), gdyż śledząc tekst Prokopiusza, trudno

przypisać mu rolę dowódcy ekspedycji. 358 Prokopiusz, BV III.15.2-17.

114

STUDIUM PROZOPOGRAF1CZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFR1CAE...

otwartym morzu, a także zwrócił uwagę na problem dostaw żywności dla armii operującej na wrogim terytorium. Zgodnie z jego sugestią flota powinna zawinąć do portu zlokalizowanego w pobliżu Kartaginy, a następnie oddziały lądowe nagłym atakiem zdobyłyby miasto. Ostatecznie Belizariusz przyjął inną strategię, nakazując lądowanie w okolicy Caput Vada i marsz w kierunku stolicy Afryki drogą lądową od południa359. Następnie, w momencie gdy oddziały bizantyńskie zbliżał)' się do wojsk Gelimera pod Decimum, magister militum rozkazał prefek­ towi i dowódcy floty Kalonymusowi nie zawijać do Kartaginy i czekać na dalsze polecenia po opłynięciu przylądka Cap Bon360 - z tego fragmentu jednoznacznie wynika, że w trakcie trwania kampanii ąuaestor exercitus podlegał bezpośrednio wodzowi, a jednocześnie do czasu zakończenia pierwszej fazy walk przebywał wraz z flotą, stanowiącą główne źródło zaopatrzenia armii ekspedycyjnej. Prokopiusz wspomniał o Archelaosie jeszcze w jednej sytuacji - gdy po zwycięstwie pod Decimum okręty znalazły się w pobliżu Kartaginy, prefekt rozkazał stanąć im na kotwicy, jednak żeglarze przekonali go, że ze względu na zbliżającą się burzę należy zawinąć do portu Stagnum361 - ten fragment można interpretować jako dowód zwierzchności prefekta nad flotą, co ze względu na składowanie na okrętach zarówno broni, jak i żywności wpisuje się w kompetencje pełnionej przez niego funkcji kwestora. Kariera urzędnicza Archelaosa do momentu objęcia przez niego stanowiska praefectus praetorio Africaejest zatem możliwa do rekonstrukcji na podstawie niewielkiej ilości danych źródłowych. Teksty normatywne pozwalają wyznaczyć ramy chronologiczne pełnienia przezeń funkcji prefekta praetorio Orientis na okres między 21 sierpnia 524 a kwietniem-lipcem 527 roku, natomiast czas pia­ stowania godności praefectuspraetorioper Illyricum jest możliwy do określenia jedynie hipotetycznie, na podstawie narracji Prokopiusza z Cezarei oraz fasti prefektów - w tym przypadku przypuszczalnymi datami sprawowania przez Archelaosa tego urzędu są lata przed 524 lub 530-532. W kontekście kariery opi­ sywanego urzędnika warto również rozważyć hipotezę Alana Camerona362, który upatrywał w nim wcześniejszego prefekta augustalis lub namiestnika Thebais Inferior. Przyjęcie tego poglądu jest wyjątkowo atrakcyjną opcją i tłumaczyłoby późniejsze awanse Archelaosa w strukturze administracyjnej, jednak tej teorii wydaje się przeczyć brak wzmianki na ten temat wr De bello Vandalico, choć Prokopiusz, opisując osobę prefekta, mógł zwyczajnie pominąć mniej znaczące stanowiska urzędnicze. Posiadanie namiestnictwa prowincji wydaje się natural­ nym szczeblem kariery w przypadku wysoko postawionego urzędnika cywilnego,

359 Prokopiusz, BV III.15.18-31. 360 Prokopiusz, BV III.17.16.

36i Prokopiusz, BV III.20.11-16.

362 Zob.: p. 339.

I. ARCHELAOS (533“534)

115

jednak nie stanowiło warunku sine qua non objęcia następnie urzędu prefekta praetorio™. 4. Data objęcia przez Archelaosa stanowiska prefektapraetorio Africae nie jest znana. W tej roli występuje wyłącznie w adresowanej do niego ustawie CJ I.27.1 z 13 kwietnia 534 roku, która weszła w życie 1 września 534 roku i miała orga­ nizować struktury afrykańskiej prefektury363 364. Istnieją jednak przesłanki, które pozwalają na przesunięcie datowania początków sprawowania przez niego urzędu na 533 rok. J. Prostko-Prostyński wskazał na fakt, że urząd preafectuspraetorioper Africani pojawiał się już przed 13 kwietnia 534 roku365. Treść ustawy CJ I.27.1 wspo­ mina o utworzeniu stanowiska, jednak bez określenia czasowego366367 , natomiast

skoro adresat edyktu - Archelaos - jest już prefektem praetorio Afryki w mo­ mencie stworzenia nowego stanu prawnego, prawdopodobnie został powołany na ten urząd wcześniej. W ustawie zatwierdzającej justyniańskie Digesta, tak zwanej Tanta {De confirmatione digestorum), z 16 grudnia 533 roku (obowiązującą moc prawną edykt uzyskał 30 grudnia tego samego roku), pojawia się już informacja o praefectus Libycis * 67, co stanowi dowód na funkcjonowanie tego urzędu pod 363

Zachowana baza źródłowa pozwala na postawienie tezy, że żaden z prefektów praetorio

Orientis lub Illyrici, zarówno za czasów późnych rządów Anastazjusza, jak i panowania Justyna, nie był wcześniej namiestnikiem prowincji. Przebieg kariery Jana, piastujące­

go w 517 roku urząd prefekta Illyrici, nie jest znany - zob.: PLRE II, s. 608; podobnie jest ■

w przypadku Stefana, zajmującego to stanowisko w 521/522 lub 529 roku - zob.: PLRE II, s. 1032. Więcej informacji posiadamy na temat prefektów Orientis: Sergiusz, pełniący ten urząd w 517 roku, był wcześniej adwokatem w officium prefekta Orientis, a także so­ fistą - zob.: PLRE II, ss. 994-995; Apion, wzmiankowany na tym stanowisku w 518 roku,

był przedtem prefektem praetorio vacans - zob.: PLRE II, ss. 110-112; Marinus, będący prefektem dwukrotnie - w latach 512-515 i w 519 roku - pracował wcześniej jako tractator oraz chartularius - zob.: PLRE II, ss. 726-727; Flawiusz Demostenes, prefekt w latach 521-522 był wcześniej prefektem praetorio vacans, a także przypuszczalnie honorowym prefektem Konstantynopola - zob.: PLRE II, ss. 353-354; natomiast Menas, wzmiankowany

na tym urzędzie w 528 roku, był expraefectus urbi Konstantynopola (raczej honorowym) zob.; PLRE II, ss. 754-755.

364 Diehl 1896, s. 50; Prostko-Prostyński 1998, ss. 423-424 - zob.: CJ I.27.1.43: „Haec igitur, quae pro disponendis civilibus iudicibus Africae eorumque officis, id est tam scriniariis amplissimae eius praefecturae quam cohortalibus, per hanc divinam constitutionem statuimus, tua magnitudo cognoscens ex kalendis Septembribus futurae tertiae decimae indictionis

effectui mancipari observarique procuret atque edictis publicis omnibus innotescant”. 365 Prostko-Prostyński 1998, ss. 425-427. 366 CJ I.27.1.10: „Deo itaque auxiliante pro felicite rei publicae nostrae per hanc divinamlegem sancimus, ut omnis Africa, quam deus nobis praestitit, per ipsius misericordiam optimum

suscipiat ordinem et propriam habeat praefecturam, ut sicut Oriens atque Illyricum, ita et Africa praetoriana maxima potestate specialiter a nostra clementia decoretur”.

367 Dig. Tanta 24: „Omnes itaques iudices nostri pro sua iurisdictione easdem leges suscipiant et tam in suis iudiciis quam in hac regia urbc habeant et proponant, et praecipue vir

116

STUDIUM PROZOPOGRAFICZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFRICAE...

koniec 533 roku. W świetle powyższych uwag Archelaos prawdopodobnie został zarządcą Afryki po 15 września 533 roku, czyli po zdobyciu Kartaginy przez wojska Belizariusza; ta data wydaje się właściwsza niż na przykład 15 grudnia 533 roku, gdy stoczono bitwę pod Tricamarum, która stanowiła kres oporu regularnych oddziałów wandalskich, bowiem dystans czasowy pomiędzy tym wydarzeniem a wydaniem Tanta byłby zbyt krótki368. Okres zarządzania prefekturą afrykańską przez Archelaosa nie jest uchwytny w żadnym źródle. Wszystko wskazuje na to, że Justynian powierzył mu misję stworzenia struktur administracyjnych nowej jednostki terytorialnej, co też prefekt rozpoczął niezwłocznie po zajęciu Kartaginy przez armię bizantyńską. Wcześniejsza kariera urzędnicza predestynowała go do podjęcia się takiego za­ dania, a na dworze cesarskim uchodził przypuszczalnie za osobę dysponującą odpowiednią wiedzą i umiejętnościami369370 . Ze względu na wciąż toczące się walki z Wandalami i plemionami berberyjskimi, a także stopniowe opanowywanie terenów’ dawnej diecezji Afryki - łącznie z odległymi obszarami Mauretanii Caesariensis i twierdzą Septem w Mauretanii Tingitana - obszar aktywności pre­ fekta ograniczał się prawdopodobnie do stolicy i ewentualnie prowincji central­ nych, Proconsularis, Byzaceny i Numidii, gdzie powstawała cywilna administracja bizantyńska. Ustawa CJ I.27.1, organizująca struktury cesarskie na zdobytym terenie, była w warstwie administracyjnej raczej zatwierdzeniem istniejącego stanu rzeczy i ewentualną regulacją przede wszystkim płac pracowników’ funk­ cjonującego już w’ jakiejś formie officium, a także stanowiła wytyczne w sprawie organizowania officii namiestników prowincjonalnych ze względu na stosunkowo krótki okres vacatio legis od 13 kwietnia do 1 września 534 roku. Po zrealizowaniu powierzonej mu misji Archelaos został odwołany ze stanowiska przed 1 stycznia 535 roku, gdyż z tym dniem został wydany edykt skierowany do nowego prefekta praetorio Africae, Solomona3 0. Dalszy przebieg kariery Archelaosa oraz data jego śmierci nie są znane.

excelsus huius almae urbis praefectus. Curae autem erit tribus excelsis praefectis praetoriis tam orientalibus quam lllyricis nec non Libycis per suas auctoritates omnibus, qui suae iurisdictioni suppositi sunt, eas manifestare”.

368 Większość badaczy za początek sprawowania tego urzędu przez Archelaosa uważa kwie­

cień 534 roku lub ogólnie cały ten rok - zob.: Diehl 1896, s. 596; Stein 1949, s. 319; PLREII, s. i34;Conant 2015,$. 204; jednak w tym przypadku argumentacja J. Prostki-Prostyńskiego (1998, s. 434), przesuwająca tę datę na 16 grudnia 533 roku lub wcześniej, wydaje się w pełni przekonująca. Podobnie uznał D. Pringle (1981, s. 52), nie podając uzasadnienia. 369 Zob.: Conant 2015, s. 226.

370 Nov. 36 z 1 stycznia 535 roku.

II. SYMMACHUS

(536-539)

117

II. Symmachus (536-539) 1. Symmachus pojawia się w tylko jednym źródle - narracji Prokopiusza z Ceza­ rei, który zapisał jego imię w formie „Euppayoę”371, brakuje natomiast łacińskiej wersji imienia, którą można by powiązać bezpośrednio z prefektem praetorio perAfricam, pomimo że występowało ono często w zachodniej części imperium, a także w Konstantynopolu. 2. Prokopiusz określa go wraz z dowódcą piechoty Dominikiem mianem „x y 0ovXf|(;”372, co wskazuje jednoznacznie na przynależność do stanu senatorskiego, a więc elity społecznej Cesarstwa Wschodniego. Natomiast jego pochodzenie regionalne jest niepewne. Oczywistą wskazówką w tej materii jest typowo ła­ cińskie imię Symmachus, posiadające konotację z arystokratycznym rodem rzymskim, którego znaczenie w V i VI wieku było stosunkowo duże373. Ponadto osoby (osoba?) stanu senatorskiego piastujące wysokie funkcje i noszące to miano poświadczone są w Konstantynopolu w VI wieku374, co obok przynależności do senatu konstantynopolitańskiego, a także faktu wysłania ekspedycji do Kartaginy w 536 roku właśnie z miasta nad Bosforem, może dowodzić stołecznego pocho­ dzenia prefekta praetorio Afryki. Powyższe przesłanki pozwalają jednak wyłącznie na hipotetyczne twierdzenie o konstantynopolskim pochodzeniu Symmachusa375.

3. Autor De bello Vatidalico nie wymienia stanowisk piastowanych przez Symmachusa przed wysłaniem do Afryki, traktując jego postać dość lakonicznie. Wydawcy Realencyclopadie der classischen Altertuniswissenschaft w haśle dotyczą­ cym tej postaci umieścili sugestię, że może być on utożsamiany z wysłannikiem 371 Prokopiusz, BV IV.16.2; IV.i9.i.

372 Prokopiusz, BV.i6.z. 373 Członkami tego rodu byli między innymi Aurelius Anicius Symmachus, prokonsul Afryki w 415 roku i prefekt Rzymu w latach 418-420 - zob.: Seeck 1931, col. 1158-1159, nr 21; PLREII, ss. 1043-1044; konsul z 446 roku, posiadający tę godność wspólnie z Flawiuszem Aecjuszem -

zob.: Seeck 1931, col. 1160, nr 29; PLRE II, ss. 1042-1043; Q. Aurelius MemmiusSymmachus,

konsul w 485 roku, patrycjusz i praefectus urbi Rotnae w latach 476-491 - zob.: Seeck 1931, col. 1160, nr 30; PLRE II, ss. 1044-1046; Flawiusz Symmachus, brat Flawiusza Boecjusza i konsul w 522 roku - zob.: Seeck 1931, col. 1161, nr 35; PLRE II, s. 1044. Wszystkie powyższe

osoby miały związek z Italią i ogólnie z Pars Occidentis, możliwe związki prefekta Afryki

Symmachusa z nimi dostrzega J. Conant (2015, s. 205): „[...] one cannot but imagine that he may have had some connection to the western Symmachi [...]”.

374 Dom w Konstantynopolu, utracony w powstaniu Nika w 532 roku, posiadał był}' konsul Symmachus - zob.: Chronicon Paschale, a. 532: „ó l Iy l | Zvppdxou t l u dnó undrwv óp6ivap(o)v”. Martindale (PLRE III, s. 1212) identyfikuje tę postać z Q. Aureliusem Memmiusem Symmachusem, konsulem z 485 roku. Oprócz wspomnianego powyżej ze stolicą

Cesarstwa Wschodniego można łączyć również patrycjusza i magistra officiorum z lat

519-520 - zob.: Seeck 1931, col. 1161, nr 36; PLRE II, s. 1043. 375 Przypuszczenie takie wysuwa również J. Conant (2015, s. 204).

118

STUDIUM PROZOPOGRAFICZNE PREFEKTÓW PRAETORIO AFRICAE...

do Rzymu w 519 roku, jednak bez podania jakiejkolwiek argumentacji376377 , nato­ 378

miast J.R. Martindale owego wysłannika zidentyfikował jako przypuszczalnego magistra officiorum i patrycjusza poświadczonego źródłowo w latach 519-52037'. Powstaje zatem pytanie, która z powyższych identyfikacji jest poprawna? Cie­ kawą perspektywą wydaje się uznanie, że obie są właściwe - mianowicie poseł cesarza Justyna do króla Gotów, magister officiorum i patrycjusz wspominany przez papieża Hormizdasa orazpraefectuspraetorio Africae w latach 536-539 to ta sama osoba. Abstrahując od hipotetyczności wywodu, należy zastanowić się nad kilkoma aspektami, które przemawiałyby lub nie za takim tokiem rozumowania. Prokopiusz odnotował, że Symmachus był senatorem w trakcie ekspedycji do Afryki, podobne przypuszczenie można wysunąć względem legata cesarskiego do króla Gotów Teodoryka, posiadającego rozległe wpłpvy w zachodnim basenie Morza Śródziemnego - w tym przypadku ranga senatorska posła była bardzo

prawdopodobna. Tym bardziej dotyczyło to osoby piastującej urząd magistra officiorum i posiadającej tytuł patrycjusza. Ponadto zasadne wydaje się uznanie, że Justynian w 536 roku wysłał do Afryki urzędnika o dużym autorytecie, z do­ świadczeniem administracyjnym, gdyż jego zadaniem było przejęcie istniejących struktur, nadwerężonych w wyniku buntu Stotzasa, a także zaopatrywanie walczą­ cej z rebeliantami armii Germanusa. Dystans czasowy pomiędzy wydarzeniami z lat 519—520 a epizodem afrykańskim w karierze Symmachusa także nie jest dyskwalifikujący. Stanowisko prefekta praetorio, jako najwyższe w wertykalnie rozpatrywanej strukturze administracji cywilnej, bywało zazwyczaj swego rodzaju ukoronowaniem kariery urzędniczej i piastowały je także osoby w podeszłym wieku - również w prefekturze afrykańskiej3'8. Przeciwko tezie o identyczności wymienionych wyżej postaci przemawia natomiast dość istotna okoliczność -

376 O. Seeck (1931), col. 1161, nr 36: „Vielleicht derselbe, der 519 ais Gesandter des Orients in

Rom war”. Informacje o wschodnim wysłanniku w Rzymie przekazał Kasjodor w swojej

Chronica, 1364: „Eo anno multa vidit Roma miracula, editionibus singulis stupente etiam Symmacho Orientis legato divitias Gothis Romanisąue donatas. dignitates cessit in cu-

riam. Muneribus amphitheatralibus diversi generis feras, quas praesens aetas pro novitate miraretur, exhibuit. cuius spectaculis voluptates etiam exquisitas Africa sub devotione

transmisit. cunctis itaque eximia laude completis tanto amore civibus Romanis insederat, ut eius adhuc praesentiam desiderantibus Ravennam ad gloriosi patris remearet aspectus. ubi iteratis editionibus tania Gothis Romanisque donna largitus est, ul solus potuerit

superare quem Romae celebraverat consulatum”. 377 PLREII, s. 1043. W tym przypadku autor prozopografii również nie podaje uzasadnienia dokonanej identyfikacji.

378 Przykładem takiego urzędnika jest Atanazjusz, który w latach 539-542 był prefektem

praetorio Italiae, a w latach 545-548 prefektem praetorio Africae; w okresie piastowania tego drugiego stanowiska był juz starszym człowiekiem - zob.: Prokopiusz, BV IV.26.33; Koryppus, lohannidos, IV.237,239; VII.202, 204, 208.

II. SYMMACHUS (536-539)

119

w możliwych do rekonstrukcji karierach urzędniczych w Pars Orientis w VI wie­ ku sytuacja, w której były magister officiorum, a więc właściwie najważniejszy minister pałacowy, stawał na czele jakiejkolwiek prefektury, była rzadka, choć możliwa379. Argumenty przemawiające za przyjęciem sformułowanej hipotezy są więc przeważające, ale nie decydujące. 4. Z narracji Prokopiusza wynika, że Justynian na wieść o wypadkach w Kar­ taginie i okolicy niedługo po Wielkanocy 536 roku (23 marca), a także o śmierci wodzów cesarskich w Numidii w wyniku buntu ich własnych oddziałów, wysłał Germanusa wraz z Symmachusem i Dominikiem do Kartaginy380381 . Nominacja na prefekta nastąpiła więc prawdopodobnie w połowie 536 roku w Konstan­ tynopolu, choć za formalny moment objęcia urzędu należy uznać przybycie Symmachusa do stolicy Afryki, zabezpieczonej wcześniej przez Belizariusza. Jak wskazuje historyk z Cezarei, głównym zadaniem nowego zarządcy prefektury było przede wszystkim utrzymanie i zaopatrywanie armii, której za cel posta­ wiono stłumienie rebelii Stotzasa, pełnił więc funkcję kwestora exercitus * 1. Jego aktywność w początkowej fazie pracy w Afryce łączyła się zatem ściśle z działa­ niami magistra militum Germanusa - tak było do momentu bitwy pod Scalae Veteres w pierwszej połowie 537 roku382. Po stłumieniu buntu Symmachus zajął się prawdopodobnie odtwarzaniem systemu poboru podatków i funkcjonowaniem administracji cywilnej. Z pełnionej funkcji został odwołany wraz z Germanusem i Dominikiem w trzynastym roku panowania Justyniana, a więc w 539 roku;

jego miejsce zajął Solomon, dla którego była to druga kadencja na stanowisku prefekta po dymisji w 536 roku383. Dalszy przebieg kariery Symmachusa oraz data jego śmierci są nieznane. 379 Analizując fasti prefektów praetorio Orientis, Illyrici i Africae, a także magistrów officio-

rum w pierwszej połowie VI wieku, trudno doszukać się osób, które w swojej karierze pełniły funkcje zarówno prefekta, jak i magistra officiorum - zob.: PLRE II, ss. 1248-1252, 1257-1258; PLRE III, ss. 1473-1475, 1481-1482. Wyjątkiem jest Basilides, który piastował urzędy prefekta praetorio Orientis przed 528 rokiem, prefekta praetorio Illyrici rok później,

następnie od 532 roku był kwestorem sacri palatii, a w latach 536-539 magistrem officiorum zob.: PLRE III, ss. 172-173. Jednak w przypadku Basilidesa kariera na dworze Justyniana

rozpoczęła się już po okresie sprawowania zarządu nad prefekturami. Dla porównania w wie­ ku IV na 32 urzędujących magistrów officiorum aż 10 (bądź 8) uzyskało następnie godność prefekta praetorio (jeden z nich wyłącznie eksprefekta) - zob.: Olszaniec 2007, ss. 119-125.

Zatem można zauważyć, że w wieku VI ogólna praktyka była już dalece odmienna. 380 Prokopiusz, BV IV.i6.2.

381 Prokopiusz, BV IV.i6.2: „xopqyóę Tfję 6andvqę ćoopEvoę”. 382 Prokopiusz, BV IV.17.3-34. Pokonanie Stotzasa oznaczało zakończenie działań wojennych

na większą skalę, co prawdopodobnie umożliwiło Symmachusowi skupienie uwagi na zarządzie nad całością prefektury.

383 Prokopiusz, BV IV.19.11 „Ieppavóv £vv t x Zuppttycp Kai Aopvlx

v • v

Appeviotę y | u | Az • u { arpaTąyóę, Kai ZoXópa>v, óę iqv BeAioapiou śneiponeuE aTpair|Yiav(6opeoTiKov t l v t l v KaXouai 'Paipaioi)” - zob.: Diehl 1896, s. 17 - francuski bizantynista

uważał, że Solomon jako domesticus był „nous dirions pour chef detat major”, jednak

analizując relację Prokopiusza z przebiegu kampanii afrykańskiej, trudno doszukać się działań przyszłego prefekta Afryki, które uprawdopodobniałyby wysuniętą przez badacza 739 740

tezę. Zob.: Nagi 1927, col. 941; Stein 1949, s. 320; PLRE III, ss. 1168-1169. Prokopiusz, BV III.19.13-29.

Prokopiusz, BV III.24.19: „Kai ZoXópiuv napa PaoiXea, ‚ l t x XXx t l ".

ó udc ,

dyYEiXp ra nenpaYpćva,

Dokładna data opuszczenia Kartaginy przez Solomona nie jest pewna.

W.E. Kacgi (1965, s. 34, p. 53) sugerował, że podróż podjął pod koniec września 533 roku,

I. SOLOMON (534?-53ó, 539-544)

215

późnej pory roku (podróż morska w okresie jesiennym nie należała do najbez­ pieczniejszych z powodu licznych sztormów) jest wysoce prawdopodobne, że domesticus Belizariusza spędził zimę przełomu 533 i 534 roku w stolicy cesarstwa. W tym miejscu następuje widoczny zwrot w jego karierze - przestał on być jednym z ludzi podlegających wodzowi armii wschodniej i przeszedł do grona osób bezpośrednio związanych z władcą. Gdy Belizariuszowi udało się schwytać Gelimera, co zakończyło ostatecznie wojnę z Wandalami, został on oskarżony przed Justynianem przez kilku oficerów, którzy wysłali do Konstantynopola wia­ domość na ten temat, o dążenie do uzurpacji74’. Zdaniem Prokopiusza monarcha nie dał wiary tym denuncjacjom lub uznał, że ewentualny zamysł wodza może ulec jeszcze zmianie i wiosną 534 roku wysłał Solomona z powrotem do Kartaginy, aby ten dał Belizariuszowi możliwość wyboru pomiędzy przybyciem do stolicy z Gelimerem i Wandalami a odesłaniem jeńców i pozostaniem w Afryce742. Fakt, że to Solomon miał przekazać cesarską wiadomość, jest interesujący - teoretycz­ nie był on zaufanym człowiekiem dowódcy ekspedycji, jednak w Konstantyno­ polu za sprawą cesarza przypuszczalnie uniezależnił się w pełni spod wpływu byłego mocodawcy; ponadto Justynian w zamian za przekonanie magistra militum per Orientem do zachowania lojalności względem cesarstwa mógł zaofe­ rować Solomonowi władzę cywilną i wojskową nad Afryką - czyli połączenie urzędów magistra militum i prefekta praetorio. Było to zjawisko do tej pory niespotykane na najwyższym szczeblu administracyjnym, gdyż od czasów reform Dioklecjana i Konstantyna rozdział funkcji cywilnych i militarnych był podsta­ wowym elementem rzymskiego systemu administracyjnego (praktykowanym także w Afryce względem następców Solomona, z wyjątkiem krótkotrwałej po naprawie murów Kartaginy przez Belizariusza (Prokopiusz, BV III.23.19-20), co da­

wało pewność utrzymania miasta w razie kontrofensywy zbiegłego na granicę prowincji Proconsularis i Numidii Gelimera. 741 Prokopiusz, BV IV.8.i-3. Belizariusz miał rzekomo dążyć do przejęcia władzy nad Afryką

1 ewentualnie utworzenia tam własnego królestwa, jednak nie można wykluczyć, że mogło

chodzić (w relacji wspomnianych oficerów) również o próbę zdobycia władz}*1 nad całym

cesarstwem - magister militum per Orientem był pierwszym dowódcą rzymskim, któremu udało się pokonać Wandalów w walnej bitwie od momentu ich pojawienia się w Afryce w 429 roku, a na mentalność żołnierzy bizantyńskich szczególnie wpływała klęska floty rzymskiej, dowodzonej przez Bazyliskosa, w 468 roku (Prokopiusz, BV III.6.1-24), zatem zwycięstwo nad niepokonanym dotąd ludem barbarzyńskim mogło otworzyć dowódcy

drogę do tronu. Justynian z kolei miał zapewne w pamięci bunt Witaliana (którego prawdo­ podobnie kazał zamordować za rządów swojego wuja Justyna w 520 roku) w czasach panowania Anastazjusza - zob.: Jones 1986, ss. 234-236, 268-269; PLRE II, ss. 1171—1176; Lee 2007, ss. 56-57; Cameron 2007b, s. 64; Twardowska 2010, ss. 121-123. 7,2 Prokopiusz, BV IV.8.4: „EoXópu)va 6x 7TĆp\|/aę ctfp£Oiv BsAioapią) napśox£TO £Xśa0ai órtOTŚpav av auico 0ovAopśvą) Etą, nÓTEpa ^uv reACpept t x Kai Bav6(Xotę śę Bv (z v t fl v

fjK£iv, q auiou pśvovTi ŚKEivovę OTEiAai”.

216

STUDIUM PROZOPOGR AFICZNE MAGISTRÓW MILITUM...

kadencji jego bratanka Sergiusza), dopuszczającym wyjątki wyłącznie na po­ ziomie prowincji - na przykład w Izaurii. Wydaje się zatem, że zdobycie przez omawianą postać jej nadzwyczajnej pozycji miało miejsce już w Konstantyno­ polu zimą 533/534 roku (Solomon prawdopodobnie wracał do Kartaginy jako jej nominalny zarządca, który miał otrzymać władzę od Belizariusza, gdy ten będzie odjeżdżał do stolicy); wpływ tu mieć mogły z jednej strony domniemana możliwość uzurpacji magistra militum per Orientem, z drugiej natomiast umie­ jętności wojskowe i administracyjne zdobyte przez Solomona w trakcie jego wcześniejszej kariery na froncie perskim, uznane przez dwór za wystarczające do zarządzania nowo utworzoną prefekturą. Powyższe wnioski mają jednak wymiar jedynie hipotetyczny, gdyż w najważniejszym źródle dotyczącym tych wydarzeń - narracji Prokopiusza z Cezarei - nie znajdziemy żadnej sugestii która by pozwoliła na taką interpretację biegu wypadków, choć ze względu na pozytywmy stosunek autora De bellis zarówno wobec Belizariusza, jak i Solomona można uznać za zasadne argumentowanie ex silentio. 4. Moment objęcia przez Solomona funkcji głównodowodzącego wojsk bi­ zantyńskich w Afryce jest stosunkowo dokładnie wyznaczony w źródłach. Prokopiusz z Cezarei podaje, że po wybuchu powstania Maurów, spowodowanego między innymi wyjazdem Belizariusza do Konstantynopola (latem 534 roku), ten ostatni nie mógł już zawrócić z drogi, zatem: „SoXópcuvi 5e 6ieneiv t l Aipvqę KpdioęnapEiycio oddając mu ponadto większość własnych bucellariuszy i przybocznych oficerów; Zastosowane przez autora De bellis sformułowanie, że to magister militum per Orientem powierzył władzę nad Afryką swojemu byłemu podwładnemu, jest oczywiście bardzo nieprecyzyjne, gdyż nie posiadał on takich kompetencji i jedynie cesarz mógł podjąć taką decyzję. Uprawdopodobnia to teorię, że awans na zarządcę Afryki Solomon uzyskał już w trakcie swojego pobytu w Konstantynopolu zimą 533/534 roku, wtedy też cesarz nadał mu tytuł magistra militum - jeszcze przed przybyciem do Kartaginy7’’1. Próba datowania jego nomi­ nacji na urząd praefectuspraetorio Africae napotyka natomiast pewne trudności 743 Prokopiusz, BV IV.8.23. Na temat daty odpłynięcia Belizariusza - zob.: Diehl 1896, ss. 36-37;

Kaegi 1965, s. 37; Pringle 1981, s. 22. Po przybyciu do stolicy cesarstwa magister militum per Orientem odbył triumf, a przywiezieni przez niego jeńcy wandalscy zostali skierowani na front perski, gdzie utworzono z nich pięć numerii jazdy (2000 żołnierzy), nazwanych Vandali lustiniani, natomiast ich były władca, Gelimer, otrzymał posiadłość w Galacji -

zob.: Prokopiusz, BV 9.13-14; BP 21.4; por. Jones 1986, s. 659; Pringle 1981, s. 22, p. 1; Meier 2019, ss. 724-727. O przejęciu przez Solomona dowództwa nad wojskami bizantyńskimi w Afryce Prokopiusz wspominał również w innym miejscu: „SoXópu)v Ók t l • v Aipuf] napaXapd)v orpaiEupa” (BV IY.fl .f ). 744 PLRE III, s. 1169 - tam sugestia, że możliwe jest otrzymanie tego tytułu przez Solomona

przed latem 534 roku. C. Diehl (1896, s. 596) na podstawie narracji Prokopiusza wy­

sunął przypuszczenie, że naczelną komendę nad armią Solomon uzyskał we wrześniu

I. SOLOMON

(534?-53ó» 539-544)

217

interpretacyjne. Ustawę CJ I.27.1 z 13 kwietnia 534 roku skierowano jeszcze do Archelaosa, natomiast Solomon na stanowisku prefekta występuje po raz pierwszy 1 stycznia 535 roku jako adresat noweli 36, dotyczącej rewindykacji majątków skonfiskowanych w czasach wandalskich. D. Pringle uznał, że połączenie władzy cywilnej i wojskowej nastąpiło szybko i rozwiązanie kryzysu militarnego z drugiej połowy 534 roku było zasługą Solomona, występującego już w podwójnej roli, natomiast C. Diehl zauważył, iż opuszczenie Afryki przez Belizariusza i dymi­ sję Archelaosa prawdopodobnie dzielił pewien dystans czasowy745. Zadaniem ustępującego prefekta było najpewniej zorganizowanie administracji cywilnej zgodnie z wytycznymi Justyniana zawartymi w ustawie CJ I.27.1, co nie oznacza, że proces tworzenia tychże struktur nie rozpoczął się wcześniej, bezpośrednio po zajęciu Kartaginy i bitwie pod Tricamarum, czyli jeszcze w 533 roku. Wydaje się zatem, że Archelaos piastował swój urząd przynajmniej do końca ustawowego okresu vacatio legis, przypadającego na 1 września 534 roku, i po tym terminie udał się do Konstantynopola. Ze względu na ograniczenia dotyczące zimowych podróży morskich jest mało prawdopodobne, aby jego dymisja nastąpiła pod koniec wspomnianego roku, gdyż spowodowałoby to konieczność pozostania w Kartaginie przynajmniej do wiosny 535 roku, w momencie gdy prefektem był już Solomon. Z tego względu należy uznać hipotetycznie, że magister militum, prowadzący już kampanię przeciwko Maurom w Byzacenie, jesienią 534 roku został cywilnym zarządcą prefektury i przejął zorganizowany przez swojego poprzednika aparat administracyjny. Pierwszy okres sprawowania przez Solomona funkcji magistra militum i prefekta praetorio per Africam (lata 534-536) był zdominowany przez walki z Maurami w prowincjach Byzacena i Numidia. Do pierwszego wystąpienia ludności autochtonicznej doszło już latem 534 roku, a sygnałem do rebelii był wyjazd Belizariusza. Ze względu na fakt, że oddziały bizantyńskie w prowincjach były nieliczne (i składały się przede wszystkim z oddziałów comitatenses armii inwazyjnej), powstanie w szybkim tempie objęło Byzacenę oraz Numidię, na co wskazuje przytoczona przez Prokopiusza z Cezarei relacja o śmierci Aigana oraz Rufina z Tracji - bucellariuszy Belizariusza746. Reakcją magistra militum na te 534 roku. Ogólnie ten rok jako moment objęcia urzędu wskazali D. Pringle (1981, s. 52) i J. Conant (2015, s. 202).

745

Diehl 1896, s. 48; D. Pringle (1981, s. 22, p. 2) sugerował, że pomiędzy odpłynięciem

Belizariusza a opuszczeniem przez Archelaosa urzędu „there was an interval", jednak w sporządzonym przez siebie zestawieniu prefektów datował moment objęcia urzędu przez Solomona jeszcze na 534 rok (Pringle 1981, s. 52); podobne założenie przyjął J. Conant (2015, s. 204), natomiast w PLRE III (s. 1170) przyjęto 535 rok jako termin rozpoczęcia

przez niego służby na tym stanowisku, sugerując się datą wydania noweli 36. 7v t u >v śni 0pdKqc KaTaoTqadp£voę śę ZiKeXiav euBuę enepą/E...”; Jordanes,

Romana, 385: „quasi benivolus contra Totilanem Sicilia cum Libero patricio properavit". Naczelnym dowódcą wojsk w całej Italii, a więc przełożonym Artabanesa, został Ger-

manus - zob.: Prokopiusz, BG 711.39.9. Na temat przebiegu kampanii - zob.: Stein 1949» ss. 592-597893 Prokopiusz, BG VIII.24.1-2: „ApTapdvqę 6x , t l u t l paoiXEl ÓE6oypEvov, 7tavTÓpa(u)v oipaiou". 894 895 896 897

Hisloriae, I.11.3. Agatiasz, Hisloriae, I.15.8-10,18.1-3; zob.: Kozina 2018, ss. 61-62. Agatiasz, Hisloriae, II.2.3-3.8; zob.: PLRE III, s. 130; Kozina 2018, s. 63. Agatiasz, Historiae, II.4.4, 6.1; zob.: Stein 1949, s. 608.

Agatiasz,

VI. JAN TROGLITA (546-550/552)

255

dowodzili lewym skrzydłem armii rzymskiej, które miało uderzyć z ukrycia na frankijską piechotę, związaną walką przez centrum cesarskiej formacji - starcie to zakończyło się całkowitym sukcesem Narsesa, który następnie powrócił do Rzymu, przypuszczalnie w towarzystwie Artabanesa898. Ten w trakcie służby w Italii początkowo posiadał tytuł magistra militum per Thracias, jednak nie jest pewne, czy zachował go również po objęciu przez Narsesa dowództwa nad całością sił bizantyńskich - być może służył pod jego komendą jako magister militum vacans899. Ostatnie wzmianki o Artabanesie można znaleźć u Agatiasza data oraz miejsce śmierci tego wodza pozostają nieznane.

VI. Jan Troglita (546-550/552) 1. W źródłach określano go w różnoraki sposób: Prokopiusz nazywał go „’Iu)dvvqpa] MaKEÓoviaę” - jednak jest mało prawdopodobne, aby Jan urodził się na tej wyspie, będącej w VI wieku pod kontrolą Ostrogotów i Wandalów.

256

STUDIUM PROZOPOGRAFICZNE MAGISTRÓW MILITUM...

eram”, zatem zasadne jest przyjęcie tezy, że Jan w istocie mógł być w 533 roku jednym z trackich oficerów magistra militum per Orientem903. Określenie pozycji społecznej przyszłego wodza wojsk w Afryce również nastręcza pewnych trud­ ności interpretacyjnych. Jan był synem Evanthesa, o którym jednak nic więcej nie wiadomo904, natomiast jego niewymieniona z imienia żona, jak wskazuje Koryppus, była „córką króla” - być może była potomkinią przywódcy któregoś z plemion barbarzyńskich, jednak raczej niewiele znaczącego politycznie905. Data i miejsce zawarcia małżeństwa są nieznane - jeżeli doszło do tego przed wyprawą Belizariusza przeciwko Wandalom, można pokusić się o hipotezę, że Jan Troglita wywodził się z rodziny mającej pewne lokalne znaczenie w Macedonii (być może regionalnej arystokracji), gdyż córka wodza plemiennego prawdopodobnie nie zostałaby wydana za osobę pozbawioną określonego statusu społecznego. Syn Jana, Piotr, był w 546 roku jeszcze chłopcem, który jednak umiał już czytać, zatem przypuszczalnie przyszedł na świat pod koniec lat trzydziestych VI wieku, ale poza Afryką (gdyby prefektura była miejscem narodzin syna magistra militum, to najprawdopodobniej wzmianka taka znalazłaby się u Koryppusa); można w takim razie przyjąć, że żona wodza nie pochodziła z któregoś z plemion berberyjskich, a pozycja Jana w Afryce jako dowódcy wojskowego w randze spectabilis uzasadniałaby możliwość zawarcia małżeństwa z przedstawicielką królewskiego rodu jednego z ludów barbarzyńskich. Niemniej jednak wskazanie społecznego pochodzenia Troglity na podstawie tak wątłych przesłanek nie jest możliwe przy obecnym stanie bazy źródłowej. 3. Początek cursus honorum Jana nie jest możliwy do rekonstrukcji. Pierwsze wzmianki na jego temat dotyczą wyprawy Belizariusza przeciwko Wandalom w 533 roku - Koryppus używał wobec niego określenia dux, jednak w lohan­ nidos nie ma ono technicznego i formalno-prawmego znaczenia, bowiem autor obdarzał nim wszystkich oficerów' rzymskich w randze powyżej trybuna, a także dowódców mauretańskich sprzymierzeńców906. Jeżeli teza o tym, że Troglita był

903 Prokopiusz, BV IV.11.9-10; Koryppus, lohannidos, I.380. D. Pringle (1981, s. 34) suge­

rował, że Jan mógł być jednym z dowódców foederati w trakcie kampanii wandalskiej zob.: PLRE III, s. 644 - zatem przypuszczalnie został wymieniony w opisie bitwy pod Ad Decimum i następnie Tricimarum jako jeden z wodzów’ zmuszonych do odwrotu przez Gelimera - zob.: Prokopiusz, BV III.19.13-22, IV.3.4. 904 Koryppus, lohannidos, VIII.576. 905 Koryppus, lohannidos, I.203: „mater quoque filia regis” - sformułowanie użyte w kon­ tekście Piotra, syna Jana Troglity. Na temat interpretacji tej informacji - zob.: PLRE III, s. 644; Kołoczek 2016, s. 14, p. 35. 906 Koryppus, lohannidos, I.380, III.13-20, 281-289; zob.: Kołoczek 2016, s. 19, p. 51. Wska­ zywanie Jana jako jednego z dowódców foederati w 533 roku zostało ogólnie przyjęte w’ literaturze naukowej: Diehl 1896, s. 363; Stein 1949, s. 554; Pringle 1981, s. 34; PLRE III,

ss. 644-645; Conant 2015, s. 207.

VI. JAN TROGLITA (546-550/552)

257

wtedy jednym z wodzów foederati, ma pokrycie w rzeczywistości, przypusz­ czalnie mógł on posiadać tytuł comes rei militaris (lub zbliżony), jednak takie sugestie mają wymiar wyłącznie hipotetyczny. Po zakończeniu działań wojennych i wyjeździe Belizariusza Jan pozostał w prefekturze i powierzono mu zarząd wojskowy nad prowincją Trypolitania lub Byzacena - uzyskał zatem awans na stanowisko dux provinciae, osiągając tym samym rangę spectabilis (o ile nie po­ siadał jej wcześniej)907. Jego kadencja na tym urzędzie rozpoczęła się w okresie pełnienia funkcji prefekta praetorio i magistra militum przez Solomona, a więc w 534 roku, natomiast co do wyznaczenia terminus antę quem jej zakończenia istnieją w dyskursie naukowym różnice interpretacyjne, które wskazują na 537 lub 539 rok908. Według Koryppusa Troglita podejmował w tym czasie zakończone sukcesami akcje zbrojne przeciwko plemionom berberyjskim - między innymi stoczył bitwę pod Leukadą, walczył pod dowództwem Solomona przeciwko Jaudasowi oraz brał udział w starciu z buntownikami Stotzasa pod Membressą909. Następnie wziął udział w ostatecznym stłumieniu rebelii w trakcie bitwy pod Cellas Vatari w 537 roku - tam bił się pod rozkazami magistra militum Germanusa, jednak w tym przypadku relacje Prokopiusza i Koryppusa różnią się

907

Podstawą takiego wnioskowania jest następujący passus z Koryppusa (lohannidos, I.469-

474): „tu nempe, Johannes, quem novit Massyla manus Solomonis iniqui tempore, dux

nostris fueras qui proximus oris vicinaeque maris quondam servator harenae”. W związku

z tym, że słowa te wypowiadał poseł wodza berberyjskiego z Byzaceny, Antalasa, w dys­ kursie naukowym przyjęto, że Jan w istocie posiadał funkcję duksa w którejś z pobliskich prowincji, a kwatera dowództwa znajdowała się w nadmorskim mieście: dux Byzacenae rezydował w Hadramentum, natomiast jego trypolitański odpowiednik w Leptis Magna zob.: Diehl 1896, s. 363 - francuski historyk wskazał jednoznacznie na Trypolitanię, zaś

D. Pringle (1981, s. 34) uważał, że obie możliwości są prawdopodobne, zbliżone stanowisko

znajdziemy w PLRE III (s. 645) i w pracy J. Conanta (2015, s. 207), natomiast B. Kołoczek (2016, s. 23, p. 67) powraca do pierwotnej tezy C. Diehla. Niemniej jednak należy mieć

na uwadze fakt, że jest to wyłącznie interpretacja słów Koryppusa, zatem także przyjęcie stwierdzenia, że Jan w ogóle był duksem prowincjonalnym, może mieć charakter jedynie 908

hipotezy badawczej. C. Diehl (1896, s. 363) i E. Stein (1949, s. 554) uważali, że Jan Troglita przebywał w Afry­ ce, pełniąc funkcję duksa, do 539 roku, czyli opuścił prefekturę wraz z Germanusem. D. Pringle (1981, s. 34) nie sprecyzował dokładnie tej kwestii, natomiast J. Conant (2015,

s. 207) stwierdził, że Jan pozostawał na stanowisku „at least until the eruption ofStotzas rebelion”. J.R. Martindale (PLRE III, s. 645) z kolei przyjął lata 534-537 jako okres spra­

wowania przez Troglitę funkcji duksa, gdyż po raz ostatni pojawia się on w narracjach

dotyczących pierwszej kadencji Solomona przy okazji bitwy pod Cellas Vatari w 537 roku. 909

Koryppus, lohannidos, III.294-314. Leukada jest miejscem niezidentyfikowanym. J.R. Mar­ tindale (PLRE III, s. 645) sądził, że Jan walczył tam z Maurami w 534 lub 535 roku, nato­

miast B. Kołoczek (2016, s. 54, p. 130) uznał, że tę lokalizację należy powiązać z walkami z okresu kampanii wandalskiej.

258

STUDIUM PROZOPOGRAFICZNE MAGISTRÓW MILITUM...

w ocenie efektów działania Jana. Według historyka z Cezarei dowodził on grupą jednostek na prawym skrzydle armii rzymskiej, która została rozbita i rzuciła się do ucieczki w wyniku szarży doborowych oddziałów Stotzasa, tracąc przy tym sztandary i odsłaniając centrum cesarskiej formacji, natomiast afrykański poeta stwierdził jedynie: „te Cellas Vatari miro spectabat amore” - słowa te mają zdecydowanie pozytywny wydźwięk910. Wspomniana przez Koryppusa bitwa pod Autenti, która według niego miała miejsce wcześniej niż starcie pod Cellas Vatari, mogła zostać stoczona w czasie buntu Stotzasa lub też w trakcie kampanii Solomona przeciwko Maurom z Byzaceny w 535 roku911. Jan przebywał w Afryce do momentu ustabilizowania sytuacji w prefekturze, po czym został odwołany i udał się prawdopodobnie do Konstantynopola912. W 541 roku Troglita jest wzmiankowany jako dux Mesopotamiae (nomi­ nacja mogła nastąpić rok lub dwa lata wcześniej) - zatem został przeniesiony przez cesarza na front perski i wziął udział w wojnie z królem Chosroesem, toczonej w latach 540-545913. Bezpośrednio po rozpoczęciu operacji przeciwko Persom, w 541 roku, Jan schwytał tłumacza posłów króla Gotów, Witigesa, pod Konstantyną, a następnie pod Nisibis zlekceważył rozkaz Belizariusza, w efekcie czego poniósł klęskę w starciu z obrońcami miasta, dowodzonymi przez Nabedesa, i jedynie interwencja samego magistra militum uratowała tę część armii przed zagładą914. Zupełnie inaczej przebieg kariery Jana na Wschodzie przedstawił jego panegirysta, Koryppus. W ramach retrospekcji opisał rozważania cesarza Justy­ niana dotyczące wyboru wodza, którego ma wysłać do Afryki. W tej narracji Jan Troglita pod Nisibis odniósł zwycięstwo nad Nabedesem i ścigał go aż do bram miasta, następnie oswobodził oblężony Teodozjopol, a niedługo później zniszczył perską armię pod twierdzą Dara - będącą siedzibą duksa Mesopotamiae - i wziął do niewoli jej wodza, Mermerosa915. Pomimo tego, że dwa późniejsze wydarzenia

910 Prokopiusz, BV IV.iz6,16-17; Koryppus, lohannidos, III.317. Generalnie autor z Cezarei jest krytyczny wobec Jana Troglity, w przeciwieństwie do jego panegirysty. W tym przypadku

wydaje się, że wiarygodniejsza jest narracja Prokopiusza, zawierająca pełny obraz bitw)' gdyby Jan wykazał się w jej trakcie niezwykłymi czynami, przypuszczalnie znalazłoby to odbicie w słowach Koryppusa, który jednak przemilczał ewentualną utratę sztandarów, tak jak cały przebieg starcia.

911 PLRE III, s. 645; Kołoczek 2016, s. 55, p. 137. 912 Koryppus, lohannidos, III.28-31. 913 Prokopiusz, BP II.14.12 określił go jako ,,’Ia)dvvqę, óę t u )v

•v

MeoonoTapią urpaTiarniw

HPXEV”> Prokopiusz, BP II.18.16: „Tleipoc 6x Iaidvvqv ŚTaipioapEvoę, óę t l fv KaiaXóya>v apxa)v poipav ov .:sca agresy: ję­ zykowej w Kodeksie Teodozjusza. .V..—Pcsitecdozjańskich : Konstytucjach Sirmondiańskich, Kraków. M. Stachura (2016): Wojna Justyniana z V - • - p-zxklad I ■. •■^-- -r.ego?, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagtc omktcgo Pr ss. 629-643. D. StathakopOUlos (2007): Cr * •>. > • • ••■■ Jh-- Pługu.- n pire, 341-749 [w.] Plague c i ■ V» •/«•/» lh>-prI..K. Little, Cambridge. ee -.« • .n 1 u' 11 (ftte•.... .. .

*.e~ 4

■

‘

. •

•. •.!••««« ł> ./uif.i•).; ••• • '.•< * n.. .. t h«K.iią;ouXx» Pe’*»•

• >.• -..i . K>. it

32>

32 2

BIBLIOGRAFIA

P. Trousset (2002): Eepoąue Byzantine. Les limites sud de la rćoccupation byzantine, „Antiquitć Tardive” 10, ss. 143-150. S. Turlej (2011): Justiniana Prima. Niedoceniany aspekt polityki kościelnej Justyniana, Kraków. K. Twardowska (2010): Rzymski Wschód w latach 395-518 [w:] Świat rzymski w V wieku. Praca zbiorowa, red. R. Kosiński, K. Twardowska, Kraków, ss. 79-128. A. Urbaniec (2015): Wizerunek papieża Wigiliusza w brewiarium Liberatusa z Kartaginy i kronice Wiktora z Tonnunny, „Zeszyt}' Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 142(1), ss. 25-43. A. Urbaniec (2020): Cywilna administracja prowincjonalna bizantyńskiej prefektury praetorio Afryki w latach 533-590, „Res Gestae. Czasopismo Historyczne” 11, ss. 154-171. A. Urbaniec (2021): Kariera Archelaosa - prefekta praetorio Orientis, Illyricum oraz Africae - wczasach panowania Justyna I i w początkach rządów Justyniana, „Piotr­ kowskie Zeszyty Historyczne” 22(3), ss. 9-24.

M. Vallejo Girves (1996): The treaties between Justinian and Athanagild and the legality _ft he Byzantinepossessions on the Iberian peninsula, „Byzantion” 66(1), ss. 208-218.

M. Vallejo Girves (1999): Byzantine Spain and the African Exarchate: An Administrative Perspectire, „Jahrbuch der Ósterreichischen Byzantinistik” 49, ss. 13-23. A. Vasiliev (1950): Justin the First, An Introduction to the Epoch ofJustinian the Great, Cambridge.

K. Vóssing(2Oio): Africazwischen Yandaleti, Mauren und Byzantinern (533-548 n. Chr.), „Zeitschrift fur Antikes Christentum” 14, ss. 196-225. M. Whitby (1985): Justinianś Bridge over the Sangarius and the Datę of Procopius „De aedificiis”, „Journal of Hellenie Studies” 105, ss. 129-148. M. Whitby (1988): The Emperor Maurice and His Historian. Theophylact Simocalta on Persian and Bałkan warfare, Oxford.

J. Wiewiorowski (2007): Stanowisko prawne rzymskich dowódców wojsk prowincjonal­

nych - duces w prowincjach Scythia Minor i Moesia Secunda, Poznań. J. Wiewiorowski (zoioa): Administracja cywilna późnorzyniskiej diecezji Tracji za Justyniana Wielkiego (527-56$) * „Przegląd Nauk Historycznych” 9(2), ss. 21-43. J. Wiewiorowski (zoiob): Organizacja Cesarstwa Rzymskiego w V stuleciu: cesarz armia - prawo [w:] Świat rzymski w V wieku. Praca zbiorowa, red. R. Kosiński, K.

Twardowska, ss. 211-276.

M. Wilczyński (1994): Zagraniczna i wewnętrzna polityka afrykańskiego państwa Wandalów, Kraków. M. Wilczyński (2001): Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w. n.e. Studium historyczno-prozopograficzne, Kraków. M. Wilczyński (2011): Królestwo Swebów - regnum in extremitate mundi, Kraków. M. Wilczyński (2016): Gejzeryk i „czwarta wojna punicka", Oświęcim. E. Wipszycka (1982): Metrologia [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, 1.1, red. E. Wipszycka, Warszawa. E. Wipszycka (1999): Źródła normatywne świeckie [w:J Vademecum historyka starożyt­ nej Grecji i Rzymu, t. 3: Źródłoznawstwo czasów późnego antyku, red. E. Wipszycka, Warszawa, ss. 585-617.

K.B. Wolf (1999): Conąuerors and Chroniclers of Early Medieval Spain, Liverpool.

OPRACOWANIA

T. T.

323

Wolińska (1998): Stosunki papieża Grzegorza Wielkiego z dworem cesarskim i ad­ ministrację bizantyńską, Piotrków Trybunalski. Wolińska (1999): Spisek Artabana i Arsacesa przeciwko Justynianowi I Wielkiemu,

„Eos” 86, s. 137-152. T. Wolińska (2000): Związki rodzinne w polityce personalnej Justyniana I, „Folia Historica” 67, ss. 23-44. Wolińska (2002): Armeńscy współpracownicy Justyniana Wielkiego, cz. 1: Dezerterzy z armii perskiej w Bizancjum, „Przegląd Nauk Historycznych” 1(2), ss. 5-31. J. Wood (2010): Defending Byzantine Spain: Frontiers and Diplomacy, „Early Medieval Europę” 18(3), ss. 292-319. E Wrede (1886): Ober die Sprache der Wandalen, Strasburg. D. Zołoteńki (2010): Królestwa barbarzyńskie w V wieku [w:] Świat rzymski w V wieku. Praca zbiorowa, red. R. Kosiński, K. Twardowska, Kraków, ss. 129-208. D. Zołoteńki (2011): Galia u schyłku panowania rzymskiego. Administracja cywilna i wojskowa oraz jej reprezentanci w latach 455-486, Kraków. C. Zuckerman (2002): La haute hierarchie militaire en Afriąue byzantine, „Antiquite

T.

Tardive” 10, ss. 169-175. C. Zuckerman (2007): Armia [w:] Świat Bizancjum, 1.1: Cesarstwo Wschodniorzymskie 330-641, red. C. Morrisson, przeł. A. Graboń, Kraków, ss. 169-214. E. Zwolski (1984): Jordanes, O pochodzeniu i czynach Gotów [w:] Kasjodor i Jordanes. Historia gocka, czyli scytyjska Europa, Lublin, ss. 91-154.

il®^) •_ (dioljjiMjji ® iSjsńaąisg;

ÓM3a°Jinek Komisji OWfegjs; Wz@iĄ^k^L(8Wi^@§@ o, Stowarzy•torycznego.

©gj@gfc«§l

©w

■"'-i " ''i1^ ' ; T?' . ’

'

@16^7 i°©§fe@śia & ©ŚSStSÓi© ®j@ś@ j£§fi feiiaw^ni fssnoąg .pleksowym stuiy® ©świisfete©)^^© isteriiW^ (°r