Қазақ тілі: оқу құралы. Өңд., толықт. 9965408572, 4310020000

Citation preview

К.М. Мұхадиева

К. М. Мұхадиева

ҚАЗАҚ ТІЛІ О қ у

қ ұ р а л ы

203

К.М. Мұхадиева ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

К. М. Мұхадиева

ҚАЗАҚ ТІЛІ О қ у

қ ұ р а л ы

Өңделіп, толықтырылған екінші басылымы

Алматы «Қазақ университеті» 2009 1

Қ а за қ тіл і ББК 81. 2-923 М 92 Баспаға əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология факультетінің Ғылыми кеңесі жəне Редакциялық-баспа кеңесі ұсынған

Пікір жазғандар: биология ғылымдарының докторы, профессор С.С. Айдосова; филология ғылымдарының кандидаты, доцент П. Т. Əуесбай; филология ғылымдарының кандидаты, доцент Д.Ə. Есенжан

М 92

Мұхадиева К.М. Қазақ тілі: оқу құралы. – Өңд., толықт. 2-бас. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 202 б. ISBN 9965-408-57-2 Оқу құралы қазіргі заманға сай ғылыми қазақ тілін биология факультетінің студенттеріне тереңдетіп оқытуға арналған. Мəтіндер мен терминдер жүйелі түрде құрастырылған.

М

4310020000 - 54 077-09 460(05) - 09

ББК 81. 2-923 © Мұхадиева К.М., 2009 © Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2009

ISBN 9965-408-57-2

2

К.М. Мұхадиева

`kҒ{ qӨg Бүгінгі таңда өмірде болып жатқан өзгерістерге байланысты қоғамның шығармашылық əрекет пен шығармашыл тұлғаға мұқтаж екендігі белгілі. Осыған орай университет бітірген жас маманға қойылатын талап та жоғары болып отыр. Алға қойылған талапқа сай болу үшін ол университет қабырғасынан жан-жақты білім алуы шарт. Сол білімнің қайнар көзі – мемлекеттік тілді өз деңгейінде меңгеру жоғары талаптың алдыңғысы болып саналады. Ғылыми тілді дамыта оқыту – мектептегі алған білімнің заңды жалғасы, яғни дамыта оқыту үрдісінде студент оқу əрекетімен шұғыл-данып, теориялық ойлауға икемделеді, білімді өзі меңгеруге мүмкіндік алады. Ғылыми тілді дамыта оқытуды басшылыққа ала отырып, биология факультетінің орыс тілді аудиториясына 2000 жылы шыққан оқу құралын өңдеп, толықтырып құрастырдық. Мұнда студенттің ізденушілік-зерттеушілік əрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Мектеп бітіріп келген студент өз деңгейін байқап, оның əлі де жеткіліксіз екенін сезініп, осы оқулық арқылы білім алуға ынтасы арта түседі. Оқу құралы басты назарда мына қағидаларды ұстайды: 1) оқу мақсаттары нақты қойылады; 2) оны шешудің жолы бірлесе қарастырылады; 3) шешімнің дұрыстығы дəлелденеді. Оқу мақсатын нақты қою дегеніміз – студенттің таңдаған мамандығына қарай мəтіндер таңдалып алынуы. Ал оны шешу жолы студенттердің басқа пəндерімен сəйкестендіріледі, шешудің дұрыстығы термин сөздерден көрінеді. Əр ғылым саласында белгілі терминдер, олардың қалыпты сөздері, сөзжасамдары білікті маман үшін түсінікті болуы шарт. Бір кездері қолданылған клетка, ткань, личинка сияқты сөздер жасуша, ұлпа, дернəсіл деген сөздер арқылы қазақ тіліндегі баламасы беріледі. Демек, ғылыми терминдерді дамыту жолға қойылып келеді, енді ғылыми стиль толықтай теория жүзінде емес іс жүзінде орнығуы қажет. Мəтіндер негізінен ғылыми-көпшілік əдебиеттер мен оқулықтардан алынды. Олардың авторларына алғысымыз шексіз. Оқу құралы биология ғылымының негізгі салалары: өсімдіктер, жан-жануарлар мен биотехнологияны қамтиды. Сонымен қатар өсімдіктер мен жанжануарлар туралы қазақша-орысша сөздік те беріледі. Əрине, оқу құралын құрастыруда бұған дейін шығып, қазақ тілін үйретуде көп маңызды қызмет атқарған оқу құралдары мен академиялық оқулықтар басшылыққа алынды. Кəсіби көмек көрсеткен биология факультетіндегі ұстаздарға ризалығымызды білдіреміз. Оқу құралын қарап, пікір білдірген, дұрыс сын-ескертпе жасаған əріптестерімізге де алғыс айтамыз.

3

Қ а за қ тіл і

1-сабақ Өсімдікте де жұмбақ көп Биолог ғалымдардың есептеуінше, бүгінде Жер шарында өсімдік атаулының 500 мыңнан астам түрі бар көрінеді. Бірақ олардың əлі ғылымға, адам баласына танылмағандары қаншама! Біздің тіршілік əлеміміз қандай кең, қандай шетсіз, шексіз болса, өсімдіктер де сондай көп, сансыз. Дегенмен, 500 мың деген санның өзі аз емес. Өйткені осыншама өсімдіктерді бір-бірлеп көз алдыңыздан өткізбей-ақ, жай отырып бес жүз мыңға шейін санап көріңізші! Демек, осыншама сан алуан қасиетті, сан алуан сынсипатты жəне сыр жұмбақты өсімдік бар деген сөз. Əр өсімдік өзінше бір түр, өзiнше бір тіршілік иесі. Былай қарағанда адам баласына өсімдіктер дүниесін зерттеп қажеті не деп ойлайсың. Ал шын мəнісінде адамзаттың тіршілігі үшін мұның маңызы мен рөлі зор. Адам баласы өсімдіктерді зерттеп тану арқылы өзіне қажетті қорек-азықты алып қана қоймайды, дəру-шипа да табады. Қажет болатын болса, өзінің өмірі үшін де маңызды тіршіліктің талай заңдылықтары мен жұмбақ сырларын ашады. Сондықтан бізге флора əлеміне мүмкіндігінше терең үңіліп зерттеп, оның бойында жатқан сырларды тани беру керек. Соңғы кезде біз тіпті өсімдіктер əлемі азып-тозса, өзіміздің де азып-тозатынымызды сезе бастадық. Соның əсерінен бүкіл адамзаттың алдында экология деген қауіп-қатер пайда болды. Ендеше бізге табиғатты қорғау үшін оның ауқымды да салмақты бөлігі саналатын өсімдіктер дүниесін бұрынғыдан да тереңірек тани беру лəзім. Өсімдіктер демекші, қиыр материкте адам жегіш жауыз өсімдіктің бар екені ғылымға белгілі болып отыр. Жақын кездескен кісіге "оқ" ататын өсімдік те бар. Ол өсімдіктің аты – дорикниум. Бұл өсімдік күн сəулесінен нəр алып, жемісі пісіп жетілгенде, оқ атқандай дыбыс шығарып, дəнін жан-жаққа 4

К.М. Мұхадиева

атады екен. Тұқымын неғұрлым алысқа атса, соғұрлым өркен жая түседі. Қарап отырсақ, бұл да - өсімдіктің қызық бір қасиеті. Ғалымдардың айтуынша, көлемі жағынан иненің көзіндей болатынынан бастап, салмағы жағынан 75 кг-ға жететін алып картопқа дейінгі өсімдіктер ғалам ғажаптарында жеткілікті. ¾ Сөздік • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

есептеуінше - санауынша өсімдік атаулы - өсімдіктердің барлығы түр - бір типтес адам баласына - адамзатқа танылмағандары - белгілі болмағандары, белгісіздері тіршілік əлемі - өмір сүру ортасы көз алдыңыздан - көзбен көру сан алуан - əр түрлі сын-сипатты - қасиетті сыр-жұмбақты - құпия қорек-азық - тамақ дəру-шипа - ем, дəрі терең үңілу - терең бойлау, жан-жақты азып-тозу - құру, бүліну, жоғалу қауiп-қатер – қорқыныш, үрей ауқымды да салмақты - үлкен нəр алу - жылу, энергия алу тұқым-дəн неғұрлым, соғұрлым - қанша, сонша иненің көзіндей - өте кішкентай алып - өте үлкен ғалам ғажаптары - əлем құпиялары

Тапсырма: 1. 2. 3. 4.

Мəтіндегі жаңа сөздер мен сөз тіркестерін есіңізде сақтаңыздар. Мəтінге жоспар құрыңыздар. Бөлімдерге бөліп, тақырып қойыңыздар. Мəтіннің мазмұнын баяндаңыздар.

1-жаттығу. Сөйлемдердің өзара байланысқан сөздерін табыңыздар.

Біздің тіршілік əлеміміз қандай кең, қандай шетсіз, шексіз болса, өсімдіктер де сондай көп, сансыз. Осыншама өсімдіктерді бір-бірлеп көз алдыңыздан өткізбей-ақ, жай отырып, бес жүз мыңға шейін санап көріңізші! Адам баласы өсімдіктерден қорек 5

Қ а за қ тіл і

заттарды алып қана қоймай, дəру-шипа да табады. Бізге флора əлеміне терең үңіліп, оның бойында жатқан сырларды тани беру керек. Соңғы кезде біз тіпті өсімдіктер əлемі азып-тозса, өзіміздің азып-тозатынымызды сезе бастадық. Бұл да - өсімдіктің қызық бір қасиеті. 2-жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіздер.

Жер шарында өсімдіктің саны қанша? Өсімдік түрлерінің бəрі бірдей ғылымға белгілі ме? Бес жүз мың деген сан аз ба, көп пе? Адам баласына, шынында, өсімдіктер дүниесін зерттеп қажеті жоқ па? Біз флора əлеміне терең үңілу арқылы нені білеміз? Өсімдіктің азып-тозуы неге байланысты? Табиғатты кім қорғайды? "Оқ" ататын өсімдік қалай аталады? Өсімдіктердің көлемі, салмағы қандай? Сіз құпиялы қандай өсімдікті білесіз? 3-жаттығу. Мына сөздерді байланыстырыңыздар.

Өсімдік, атау, 500 мың, астам түр. Олар əлі ғылым, адам баласына танылмаған, өсімдік дүние. Мұны маңызы мен рөлі адамзат тіршілік үшін көмек зор. Сол əсер бүкіл адамзат алды экология деген қауіп-қатер пайда болды.

R

Мақал-мəтелдерді оқып, түсініп, жаттап алыңыздар

Ер – елдің көркі, Орман-тоғай – жердің көркі. Бір тал кессең – он тал ек. Бағбан болсаң бақ өсір, Балама деп тағы өсір. Орман – ел дəулеті, жер сəулеті. Ағаш көркі – жапырақ.

6

К.М. Мұхадиева

Ж. Жабаевтың өлеңін оқыңыздар, мағынасын түсіндіріңіздер. Алатау Тізілген таулары бар Жетісудың, Ішінде орман, тоғай, біткен нудың. Дариядай тулап аққан сол таулардан, Көресің тамашасын аққан судың. Есепсіз тау суреті көз жетпейтін, Жырлауға қазынасы көп тіл жетпейтін, Өрік, алма, алмұрт, жиде-жемістер көп, Бір татсаң аузыңнан дəм кетпейтін. Қарлы тау басы биік мұнар кетпес, Сырласып бұлттарменен болған кептес. Түрлі аңдар мекен етіп, өніп-өсіп, Жүреді бір-бірімен боп тілектес.

Ú

Кеңес береміз

Қой еті жіліктегенде он үш мүшеге бөлінеді. Олар: бас, жамбас, бел, омыртқа, сүбе, қабырға, төс, жауырын, тоқпан жілік, асық жілік, кəрі жілік, бұғана, мойын. Қазақ халқында қонақтарға тартылатын табақ тартудың түрлері көп. Олардың негізгілері бас табақ, қос табақ, сый табақ, күйеу табақ, келін табақ, жастар, жай табақ болып табылады. "Шаңырақ" энциклопедиясынан

$$

7

Қ а за қ тіл і

2-сабақ Жер құнары - өмір нəрі "Ас - адамның арқауы" дейді қазақ мəтелі. Шындығында, тамақсыз, зат алмасуынсыз адамның өмір сүруі мүмкін емес. Əрбір адам өз қуатын сақтап жемісті еңбек етуі үшін тəулік ішінде 3-4 рет тамақтанып, қоректенуі қажет. Сусындық заттар өсімдіктер мен жануарлардың көмегі арқылы, негізінен, өзіміз күнде басып жүрген қара жерден, оның жоғарғы құнарлы қабаты – топырақтан алынады. Топырақ – жер бетіндегі тіршіліктің тірегі, ұясы, асыраушы анамыз, халық қазынасы. Одан сан қилы өсімдіктер, жемістер нəр алып, өніп-өсіп, адам мен жануарларға қорек болады. Адам қоғамы топырақ құнарын осы өсімдіктер мен жануарлар арқылы өз мұқтажына пайдаланады. Сондықтан жер ауыл шаруашылығымыздың қай саласы болсын - егіншіліктің де, мал шаруашылығының да негізі. Жер туралы əңгіме қозғаған кезде тағы бір ескеретін жай: соңғы кезге дейін, дəлірек айтқанда, адам баласы ғарыш кеңістігін игергенге шейін, тіршілік, өркениет тек Жер ғаламшарында ғана емес, тағы басқа ғаламшарларда болуы ықтимал деп болжап келді. Ал одан кейін адам баласы Ғарышқа ұшып, Айда, ал автоматтар Марс пен Шолпанда болды. Сөйтіп оларда ешқандай тіршіліктің жоқ екені анықталды. Біріншіден, ол ғаламшарларда құнарлы топырақ жоқ, топырақсыз өсімдік өспейді, ал өсімдіксіз дем алатын ауа да түзілмейді, органикалық заттар да құралмайды, демек оларсыз тіршілік болмайтыны баршаға мəлім. Сонымен қазіргі күнде адамзатқа белгілі ғаламшарлар ішінде тек Жерде ғана тіршіліктің дамуына мүмкіншілік бар. Сондықтан адамзаттың жерді бағалаудағы көзқарасы тіпті өзгеше болуы заңды. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» дегендей, жер басып жүргенде оның қадірін екінің бірі біле бермейді. Ал жерден қашықтап, басқа кеңістікке тап болсаңыз, жердің қадірін сонда 8

К.М. Мұхадиева

білесіз. Ғарыш кеңістігіне алғаш жол ашқан Ю. Гагарин көкжиектен алғаш жерді көргенде: «Алақай, Жер көрінді, əне, қандай тамаша еді, о Халайық, осы сұлулықты сақтап, арттыра берейік!» дегенi баршаға əйгілі. Соңғы жылдары республикалардың егемендік пен тəуелсіздік алуына байланысты сарқылмас алтын қорымыз, баға жетпес байлығымыз – жерді тиімді пайдалану, оның құнарын арттыру туралы арнайы қаулылар мен заңдар қабылданды. Тек жер емес, сонымен қатар қоршаған ортамыздың барлық табиғи байлықтарын қорғап, əр аймақтың экологиялық жағдайын нашарлатпай, тиімді пайдалану мақсатымен əр ауданнан бастап мемлекеттік дəрежеге дейін Экология жəне табиғатты қорғау министрлігі жəне оның арнайы бөлімшелері ұйымдастырылды. Ескеретін жай, табиғатты қорғау үшін ондағы қорғалушы объектінің сыр-сипатын жақсы білуің керек. Жер, оның үстіңгі майда қабаты – топырақ өз құрамына өсімдіктердің фотосинтезі арқылы ғарыштағы күн сəулесінен көптеген энергия жинайды. Содан кейін кіші биологиялық айналым арқылы үлкен геологиялық айналымнан өмірге қажетті көміртегі, сутегі, оттегі, азот, фосфор, калий, кальций т.б. биофильді элементтерді шоғырландырады. Ал органикалық қосылыстар жер бетіндегі барлық тіршілік пен жан-жануарлар үшін, оның ішінде тіршіліктің ең жоғарғы туындысы - адам үшін өмір өзегі. Осыған орай айтылған қазақтың «Арпа, бидай ас екен, алтын, күміс тас екен» дейтін қанатты сөзі еске түседі. ¾ Сөздік • • • • • • • • • • • •

арқауы - тірегі - өзегі зат алмасуынсыз - орын ауыстыруынсыз қуат - күш құнарлы қабаты - қоректік заттар мол қабаты асыраушы - бағушы қазына - байлық сан қилы - əр түрлі, көп түрлі нəр алу - қоректену мұқтаж - қажет кеңістікті игеру - меңгеру, білу, түсіну өркениет - даму ықтимал - мүмкін 9

Қ а за қ тіл і • • • • • • •

түзілмейді - жасалмайды, пайда болмайды, құралмайды қашықтау - алыстау баршаға əйгілі - көпке белгілі сарқылмас - бітпейтін қазына ескеретін жай - есте ұстайтын жағдай шоғырландырады - біріктіреді өмір өзегі - негізі

Тапсырма: 1. 2. 3.

Мəтінді бөлімдерге бөліп, тақырып қойыңыздар. Мəтіннің негізгі тақырыбын анықтаңыздар. Мəтінді бөлімдер бойынша əңгімелеңіздер.

1-жаттығу. Мəтіндегі негізгі сөздерді теріп жазып, аудармасын беріңіздер. 2-жаттығу. табыңыздар.

Сөйлемдегі

жалғаулар

арқылы

байланысқан

сөздерді

«Ас - адамның арқауы» дейді қазақ мəтелі. Топырақ - жер бетіндегі тіршіліктің тірегі, ұясы, асыраушы анамыз, халық қазынасы. Адам баласы Ғарышқа ұшып, Айда, ал автоматтар Марс пен Шолпанда болды. Сонымен қазіргі күнде адамзатқа белгілі ғаламшарлар ішінде тек Жерде ғана тіршіліктің дамуына мүмкіндік бар. Сондықтан адамзаттың жерді бағалаудағы көзқарасы тіпті өзгеше болуы заңды. Табиғатты қорғау үшін ондағы қорғалушы объектінің сыр-сипатын жақсы білуің керек. 3-жаттығу. Аударыңыздар.

Жер туралы əңгіме қозғаған кезде тағы бір ескеретін жай: соңғы кезге дейін, дəлірек айтқанда, ғарыш кеңістігін игергенге шейін, тіршілік, өркениет тек Жер ғаламшарында ғана емес, тағы басқа ғаламшарларда болуы ықтимал деп болжайды. Жер, оның үстіңгі майда қабаты - топырақ өз құрамына өсімдіктердің фотосинтезі арқылы ғарыштағы күн сəулесінен көптеген энергия жинайды. Содан соң кіші биологиялық айналым арқылы үлкен геологиялық айналымнан өмірге қажетті көміртегі, сутегі,

10

К.М. Мұхадиева

оттегі, азот, фосфор, калий, кальций т.б. биофильді элементтерді шоғырландырады.

R

Мақал-мəтелдерді түсініп, естеріңізге сақтаңыздар:

Сулы жер құрақсыз болмас, Таулы жер бұлақсыз болмас.

Жаңбырменен жер көгерер, Батаменен ел көгерер.

Жолдасын таппаған ер азады, Қордасын таппаған жер азады.

Байлықтың атасы - еңбек. Анасы - жер.

Жері байдың - елі бай.

Жеті тоқсанда жер мұздайды

Тəңірі əуелі жерге береді, Жер елге береді.

$$ 3-сабақ Түрлі-түсті кітаптар Еліміздегі баспаханалардан шығып жатқан мыңдаған кітаптардың мұқабасына назар аударсақ, түр-түс спектрінің барлық бояуын көруімізге болады. Бүгінгі полиграфияның мүмкіншілігі соншалық, бір де бір кітаптың тысын қайталамай шығаруға болады екен. Бұл, əрине - өскелең мəдениетіміздің жоғары талаптарына сай эстетикалық талғамымызға байланысты істеліп жатқан игілікті істердің айғағы. Баспа конвейерінен шығып жатқан кітаптардың ішінде алтынмен апталған, мұқабалары қызыл, жасыл бояумен безендірілгендері де аз емес. Солай бола тұрса да, əлемге əйгілі болған "Қызыл кітап", "Жасыл кітап" жəне біздің елімізде ғана қабылданған "Алтын кітаптардың" қоғамдық символикаға (нышанға) айналғандығын атап айтуға болады. Бұл кітаптардың 11

Қ а за қ тіл і

мұқабасы қызыл, жасыл түсті болып, алтынмен апталуы да мүмкін. Бірақ олардың əлеуметтік мəн-мағынасы басқаша. “Қызыл кітап”. Қазіргі кезде бұл кітапты білмейтін адам жер бетінде кемде-кем. Өйткені ол əрбір мемлекетте тек кейінгі 10-15 жыл беделінде ғана шыға бастаса да, айналамыздағы табиғатты қорғап қалудың игілікті де гуманистік бастамасы ретінде көпшілікке кеңінен танылып отыр. Бұл кітаптың негізгі мақсаты - мүлдем жойылған не жойылып кету қаупі төнген жер бетіндегі өсімдіктердің, жан-жануарлардың, бақашаян, құрт-құмырсқалардың атын тіркеп, соларды қайткен күнде де сақтап қалудың қамын ойлау, олардың өсіп-өніп, қалпына келуіне жағдай жасау. Бірақ кітап өз атына сəйкес, барлық жерде бірдей қызыл мұқабалы болып шығуы міндетті емес. Демек, бұл кітаптың аты болып отырған қызыл түс табиғатты “сақтап қалу, қорғап қалу” деген қамқорлықтың, гуманистік ұранның символына айналып отыр. Бұл ұранға бір ел ғана емес, бүкіл адамзат қоғамы болып үн қосты. Қоғамдық символиканың (нышанның) халықаралық дəрежеге көтерілуі деп осыны айтуға болады. “Жасыл кітап” 1975 жылы Хельсинки қаласындағы көк жасыл бау-бақшаға бөленген Хесперия паркіндегі “Финляндия” деп аталатын ақ мəрмəрлі сарайда Еуропа елдерінің қауіпсіздігі мен өзара достық қарым-қатынасына арналған тарихи Кеңеске қатынасушы 33 Европа мемлекетінің жəне АҚШ пен Канаданың уəкілдері түгел қол қойып, Қорытынды акт жасаған еді. Сол тарихи құжат мұқабасының түсіне байланысты осы күні “Жасыл кітап” (“Зеленая книга”) деп аталады. Алайда ол басында солай аталғанымен, мемлекеттер арасында ұзақ та баянды бейбітшілік орнатудың принциптерін паш етуші халықаралық нышанға айналды. Сол арқылы əлемге əйгілі болып отыр. “Алтын кітап”. Біздің елімізде (барлық республика көлемінде) “Алтын кітап” (“Золотая книга”) деп аталатын құрметті құжат бар. Бұл кітапқа өзінің қажырлы ісімен, ерен еңбегімен ел игілігіне үлес қосып, халық құрметіне бөленген азаматтардың есімі жазылып, ескерткіш ретінде сақталады. 12

К.М. Мұхадиева

“Есімі тарих беттерінде алтынмен (не алтын əріппен) жазылу” деген сөздің бір мəнісін “Алтын кітапқа” ену деген де бере алатын сияқты. Ал осы кітап шын мəнісінде алтын ба? Əрине олай емес. Кітаптың алтынға бағаланып, аса құрметке бөленіп отыруында да үлкен мəн бар. Ол – “ халықтың қалаулысы, елдің елеулісі, еңбек ардагері” деген сөз. Сары алтын, саф алтын ертеден-ақ көп халықтар үшін асылдықтың, абзалдықтың нышаны болып саналады. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

мұқаба - кітаптың тысы, сырты назар аударсақ - көрсек, қарасақ өскелең - өскен, жоғары талғам - талап игілікті - пайдалы апталған - қапталған, тысталған, оранған безендірілген - əрленген, əшекейленген, көмкерілген атын тіркеп - атын жазып демек - қыстырма сөз қамқорлық - қорғаушылық адамзат – барлық халық документ - құжат алайда - бірақ паш етуші – жариялаушы қажырлы - қайратты ерен еңбегімен – адал еңбегімен үлес қосу - пайда келтіру ену - кіру балану - теңелу құрметке бөлену - құрметке ие болу халықтың қалаулысы, елдің елеулісі - халыққа еңбегі сіңген, құрметті саф алтын - таза алтын абзалдық–парасатты – мінездегі қасиет

Тапсырма 1. Мағынасына, құрылысына қарай мəтінді бөлімдерге бөліп, тақырыпшалар қойыңыздар. 2. 3.

Жоспар құрып, əңгімелесіңіздер. Мəтіндегі тірек сөздерді табыңыздар. 13

Қ а за қ тіл і 4.

Тірек сөздерге сипаттама беріңіздер.

1-жаттығу

Басқа тілден енген сөздердің қазақша түсініктемесін сөздіктен табыңыздар.

Спектр, полиграфия, эстетикалық, конвейер, символика, гуманистік, парк, документ, принцип. 2-жаттығу. Мына сөздерді интонация арқылы байланыстырыңыздар.

Кітап, қызыл, документ, негізгі, мақсат, нышан, “Алтын кітап”, адамзат. 3-жаттығу. Мына сөздерді құрылысы жағынан əр түрлі етіп өзгертіңіздер.

Бүгінгі полиграфияның мүмкіншілігі соншалық, бір де бір кітаптың тысын қайталамай шығаруға болады екен. Баспа конвейерінен шығып жатқан кітаптардың ішінде алтынмен апталған, мұқабалары қызыл, жасыл бояумен безендірілгендер де аз емес. Солай бола тұрса да, əлемге əйгілі болған “Қызыл кітап”, “Жасыл кітап” жəне біздің елімізде ғана қабылданған. “Алтын кітаптардың” қоғамдық символикаға (нышанға) айналғандығын атап айтуға болады. Өйткені ол əрбір елде, əрбір мемлекетте тек кейінгі 10-15 жыл беделінде ғана шыға бастаса да, айналамыздағы табиғатты қорғап қалудың игілікті гуманистік бастамасы ретінде көпшілікке кеңінен танылып отыр. 4-жаттығу. Мына сөздердің синонимдік қатарын беріңіздер.

назар аудару – барлық – өскелең – игілікті – іс – көпшілік – қауіп-қатер –

14

К.М. Мұхадиева

R

5. Мына мақал-мəтелдерді жаттап алыңыздар.

Тəтті жеміс - бұтақта, Құттың құты - кітапта.

Білім - арзан, білу – қымбат.

Кітап - білім бұлағы, Білім - өмір шырағы

Қалам ұстаған қол қайыр сұрамайды.

Ú

Оқыңыз, қызық! Кітапты сүю

Персиялық ғалым Уəзір Сахиб – кітапты ерекше сүйген адам. Оның кітапханасында 1170 мыңдай кітап болған. Өзі жорықтарда жүргенде кітапханасын бірге алып жүреді екен. Кітапты 400 түйеге артыпты, түйелер каталог сияқты алфавит тəртібімен тізіліп жүрген. Кітапханашы адамдар Сахибқа керекті кітапты тауып беретін болған.

$$ 4-сабақ Фауна мен Флораны қалай құтқаруға болады? Қазақстанның территориясы (2724,9 мың шаршы шақырым) кең-байтақ жəне оның географиялық жағдайының бірегейлігі себепті табиғаты да алуантүрлілікке бай. Республика территориясында ландшафтардың барлық түрі бар: субтропиктен бастап биік таулы тундралар жəне мұздықтар. Құрлықішілік теңіздер мен көлдер де баршылық: Каспий, Арал, Балқаш, Зайсан, Алакөл т.б. Флора мен Фауна да алуан түрлі. 15

Қ а за қ тіл і

Алайда ұлан-ғайыр территорияны əскери базалар мен сынақ полигондарының, кен өндіру өрісінің жəне ауылшаруашылығының кеңінен есепсіз пайдалануы табиғи ортаның экологиялық жүйесінің жаппай жəне жалпы бұзылуына, шөлейттену процесіне, биологиялық алуантүрліліктің ысырап болуына əкеліп соқтырады. 1988 жыл Біріккен Ұлттар Ұйымының ұйғарымымен Орта Азия аймағында қоршаған ортаны қорғау жылы болып белгіленді. Осыдан-ақ ең жоғары мəртебелі халықаралық ұйымның бүкіл жер шарындағы, оның ішінде Орта Азиядағы тым асқынып бара жатқан экологиялық дағдарысқа байыпты түрде назар аударып отырғанын байқауға болады. Табиғаттың барлық күрделі құбылыстарын адамзат неғұрлым терең зерттеп білген сайын, соғұрлым қоршаған ортаның бүкіл əлемдік мəселелерін бірігіп шешуге кең түрде жол ашылады. Экология жəне табиғи ресурстар – 2030 Қоршаған орта. Су ресурстары 1. Республикада негізгі жылдық өзен су ағыны жүз текше шақырымнан асады, оның 43%-ы Қытайдан, Өзбекстаннан, Қырғызстан мен Ресейден ағып келеді. Республикада сондай-ақ жер асты суының үлкен қоры бар. Оның жылдық мөлшері 16 млн текше метрге жуық. Су қорының тапшылығы басты экологиялық проблема болып отыр. 2. Ауаның ластануы. Атмосфераға тасталатын зиянды заттардың мөлшері жылына 2,5 млн тоннаға жетті. Ауаның ластануы 15 қалада шекті мөлшерден асып кетті. Ластанған ауа ағынының едəуір бөлігі көрші мемлекеттерден де келеді. Ұлттық қызмет жоспарының идеологиясында қоршаған орта мен экономикалық қызмет арасындағы өзара байланыс қарастырылған. Жобалардағы аймақтардың əлеуметтік-экономикалық дамуының жоғарғы маңыздылығы көзделген жəне шартты үш аймаққа тапсырылған. “А” Аймағы – Каспий маңы, мұнда мұнай кеніштерін пайдаланғанда ластануды болдырмау, суды бөлудің аймақтық жүйесін жақсарту. “С” Аймағы – Оңтүстік. Тұрғындар мен ауылшаруа16

К.М. Мұхадиева

шылығын сумен қамтамасыз ету – мемлекетаралық қатынастарды реттеу есебінен шөлейттену процесін болдырмау. Экологиялық құқық бұзушылықты алдын ала болдырмаудың қуатты құралы – мемлекеттік экологиялық сараптау, оған жұртшылық белсене қатыса алады. Ауылшаруашылығынан 150 млн гектарға жуық жер пайдаланылады (55%-дан астам). Жайылымдарды жүйесіз пайдалану жер эрозиясын тудырады. Сонымен қатар Қазақстанда 180 млн гектарға жуық шөлейттенген жер бар. Жарамды жерді жел мен су эрозиясынан, құрғақшылық пен шөлейттенуден қорғау үшін біз тым болмағанда 3 млн гектарға қорғаныш болатын ағаш егістерін отырғызуымыз керек. 40 жыл ішінде тек Семей полигонында 470 ядролық қару жарылған, 711 елдімекенде радиоактивті қалдықтар сақталып отыр. Қазақстан территориясының жартысынан астамын радон қауіптілігінен тексеру керек. Мұнай жəне қоршаған орта Қазақстанда келешекте көміртекті шикізат өндіру артады. Сондықтан əрбір бұрғылау қондырғысының маңындағы 500-800 метр шамасындағы өсімдіктердің 70-80%-ы жойылады. Республикада желдете соғатын газдың 800 млн текше метрден астамы жағылып, ауаға миллиондаған тонна зиянды заттар шығарылады. Жануарлар, өсімдіктер, қорғалатын территориялар Бүгінде Қазақстанда 8 қорық, 4 ұлттық табиғи парк, 60 заказник, 26 табиғат ескерткіші, 3 зоопарк, 5 ботаникалық бақ, халықаралық дəрежедегі 2 су-батпақты жер, мемлекеттік ерекше дəрежелі бірнеше дендропарк, 150 суат бар. Қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық қызмет жоспарының келесі кезеңіне өтуі үшін жағдай жасалынуда. Осы мəселені шешудің ұлттық жəне жергілікті деңгейдегі жоспарлары өзгертіледі. Стратегиялық жоспарлау Бұның 2030 жылға дейінгі төрт басымдық бағыттары таңдалып алынды: экологиялық қауіпсіз қоршаған орта жасау, табиғи қорларды пайдалануды теңестіру, жануарлар мен өсімдіктердің алуантүрлілігін сақтау жəне экологиялық білім беру. Ұзақ мерзімді стратегияда 4 кезең қарастырылған: 199817

Қ а за қ тіл і

2000; 2001-2011; 2011-2020; 2021-2030 жж. Əрбір кезеңнің шешілуі тиіс өз мақсаты бар басымдықтары таңдалып, міндеттері анықталған. Бұл бағдарламаны іске асыру үшін объектілер бойынша жоспар жасалған. Оның басым бағыттары “XXI ғасырдың ұлттық күн тəртібі” бағдарламасының басты міндеттеріне сəйкес келеді. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

шаршы шақырым – кв. километр бірегей - бірдей алуан түрлі - əр түрлі ұлан-ғайыр – кең-байтақ кен өндіру өрісі - кен өндіру көлемі, мөлшері жаппай жəне жалпы – түгелдей, барлық шөлейттену - жердің кебуі ысырап - зая кету əкеліп соқтырады - итереді, жеткізеді ұйғарымымен – шешімімен қоршаған орта - табиғи орта пайыз - % - процент тапшылық - аздық, қат болу зиянды заттар - улы заттар ластанған ауа - уланған ауа едəуір - көп бөлігі жоба - бағдарлама көзделген - белгіленген жүйесі - реті жайылым - мал жайылатын өріс құрғақшылық - сусыздық бұрғылау қондырғысы - мұнай шығаратын құрал суат - ауыз су деңгейдегі - дəрежелі басымдық - негізі табиғи қорлар - табиғи байлық

Тапсырмалар 1. 2. 3.

Мəтінді оқып, түсініңіздер. Мəтіндегі бөлімдерге жоспар құрыңыздар. Мəтіннің бөлімдеріне арнай сұрақтар қойыңыздар.

18

К.М. Мұхадиева 1-жаттығу. Тірек сөздерді тауып, оларға сипаттама беріңіздер.

Үлгі: тірек сөз – ауа. 1. таза ауа 2. ластанған ауа 3. бұзылған ауа 4. сұйытылған ауа 5. тазартылған ауа 2-жаттығу. Тірек сөздерді пайдаланып, мəтін құрыңыздар. 3-жаттығу. Құрылған байланысын табыңыздар.

мəтіннен

сөздердің

жалғаулар

арқылы

4-жаттығу. Сөйлемді жай сөйлемге аударыңыздар.

Ұлан-ғайыр территорияны əскери базалар мен сынақ полигондарының, кен өндіру өрісінің жəне ауылшаруашылығының кеңінен есепсіз пайдалануы табиғи ортаның экологиялық жүйесінің жаппай жəне жалпы бұзылуына, шөлейттену процесіне, биологиялық алуантүрліліктің ысыраптануына əкеп соқтырады. Ластанған ауа ағынының, судың едəуір бөлігі көрші мемлекеттерден: оңтүстік, солтүстік, батыс, шығыстан келеді. 5-жаттығу. Мына сөз тіркестерін оқыңыздар, түсіндіріңіздер.

Бірегейлігі себепті, Біріккен Ұлттар Ұйымы, қоршаған ортаны қорғау, мəртебелі халықаралық ұйым, асқынып бара жатқан, экологиялық дағдарыс, күрделі құбылыстар, бүкілəлемдік мəселе, су ағыны, жер асты суының үлкен қоры, ластанған ауа ағыны, ұлттық қызмет жоспары, экологиялық құқық бұзушылық, мемлекеттік экологиялық сараптау.

Ú

Оқы, қызық!

Грецияда Авар деген бір ғажап өзен бар. Бұл өзен 6 сағат теңізге қарай ағады да, 6 сағат бойы өз арнасымен кері, артқа қарай ағады, яғни тəулігіне өзінің бағытын төрт рет өзгертеді.

19

Қ а за қ тіл і

Ғалымдар табиғаттың бұл құбылысын Эгей теңізіндегі судың тасуы мен қайтуына байланысты түсіндіреді. "Ғалам ғажаптары"

R

Мақал мəтелдер

Жаңбыр бір жауса, Терек екі жауады.

Жаздың бір күні – Қыстың мың күніне татыр.

Бұлт – ала, жер – шала

Батар күннің атар таңы бар.

Қыс қысыларсың, Жаз жазыларсың.

$$ 5-сабақ Қазақстанның топырағы жəне оның негізгі түрлері Топырақ түзуші факторлар. Топырақ - өте күрделі табиғи түзіліс. Топырықтың пайда болуы тау жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Тау жыныстары əлі топырақ емес. Топырақтың түзілуіне, оның қасиетіне түрлі факторлар əсер етеді. Табиғатта жылу мен суықтың, ылғал мен тірі жəндіктердің əрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе бастайды. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары, шіріген бұтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды саңырауқұлақтар мен бактериялар шірітіп, жаңа затқа - шіріндіге немесе қарашірікке айналдырады. Топырақтың түзілуіне жануарлар, топырақта тіршілік ететін əр түрлі құрт-құмырсқалар мен олардың личинкалары да 20

К.М. Мұхадиева

қатысады. Əсіресе жауын құрты органикалық заттарды қопсытып, тау жыныстарының минерал бөлшектерімен араласуына себепші болады. Микроорганизмдердің əрекеті мен судың еріту əсері нəтижесінде топырақтағы химиялық элементтер өсімдіктердің қоректенуіне жарамды əр түрлі химиялық қосылыстар түзеді. Топырақтың түзілуіне жəне оның қасиетіне түрлі факторлар əсер етеді. Солардың ішінде климаттың маңызы зор. Айталық жауын-шашын аз жауып, климаты құрғақ əрі ыстық жерлерде сирек өсетін шөптесін өсімдіктерден шірінді аз түзіледі. Ал еріп, топыраққа сіңбеген тұз жер бетіне жиналып жерді сортаңдандырады. Климаты салқын, ылғалды аймақтарда тұз ерітінділері топырақтың жоғарғы қабатынан төменгі қабатына қарай сіңеді. Топырақтың беткі қабатында шірінді көктем мен қоңыр күзде көбірек жиналады. Мұндағы топырақ кальцийге бай қарашіріктің төменгі қабаттарға шайылып кетуіне тосқауыл жасайды. Топырақтың түзілуіне жер бедерінің де əсері көп. Күн сəулесінің географиялық бір ендікте жатқан қыраттар мен ойпаттарға біркелкі түспеуінен топырақ та бірдей болып түзілмейді. Топырақтың түзілу процесі өте баяу жүреді əрі əр түрлі табиғат аймақтарында əр түрлі өтеді. Топырақты механикалық құрамына қарай айыру. Топырақтың механикалық құрамы əр түрлі болып келеді. Онда өте ұсақ бөлшектерден бастап, біршама ірі түйіршіктер мен минерал үгінділері кездеседі. Топырақ механикалық құрамына қарай сазды, саздақты, құмдауытты жəне құмды болып бөлінеді. Қазақстан аумағындағы топырақ түрлері. Қазақстан аумағындағы топырақ жамылғысы күрделі жəне алуан түрлі. Республика жерінің топырақ түрлері топырақ түзуші факторларға тығыз байланысты келеді, сондықтан да топырақ түрлері географиялық ендік бағыты бойымен созыла орналасқан əр түрлі аймақ түрінде еліміздің солтүстік бөлігінен оңтүстікке қарай алмасып отырады. Қазақстан аумағындағы 4 табиғат зонасына сəйкес жазық жерлерде қара топырақ, қызыл қоңыр топырақ жəне қоңыр топырақ, сұр топырақ түрлері таралған. Құнарлы қара топырақ зонасы республикамыздың солтүстік жəне солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Қара топырақ аймағының жалпы көлемі 21

Қ а за қ тіл і

республика территориясының 9,5%-ын қамтиды. Зонааралық орман-ның сұр топырағы кездеседі. Қызыл қоңыр топырақ аймағы 500 С солтүстік ендіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр, оның жалпы көлемі еліміздің жер көлемінің 34%-ын қамтиды. Қазақстанның шөл жəне шөлейт зонасында құм жəне құмды топырақ таралған. Қазақстанның биік таулы белдеулерінің мал шаруашылығы үшін маңызы зор. Биік таулы шалғындар негізгі мал жайлауы болып табылады. Құнарлығы жоғары қара топырақты аймақта егін шаруашылығы жақсы дамыған. Жер ресурстары. Жер – табиғи ресурстардың бірі. Жер адамзат баласының аса маңызды байлығы, ауылшаруашылығының басты көзі жəне халық шаруашылығының барлық салаларын өркендетудің, орналастырудың негізі болып табылады. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • •

түзуші - жасаушы жыныс - бедер қопсуы - араның ашылуы, үгілу қураған - ескірген шіріген - мүлде ескірген, бұзылған қосылыстар - біріккен ылғалды - сулы шайылып кету - сіңіп кету тосқауыл - кедергі ендік - белдік қыраттар - биіктеу жер ойпат - аласа жер сазды - сулы саздақты - саз бен құрғақ аралас құмдауытты - құмы аздау жамылғысы - беткі қабаты басты көзі - негізі өркендету - дамыту

Тапсырмалар: 1. Мəтінді мəнерлеп оқыңыздар. 2. Мəтінге сұрақтар қойыңыздар. 3. Мəтін бойынша сұхбат құрыңыздар. 4. Мəтінді тақырыптар бойынша əңгімелеңіздер.

22

К.М. Мұхадиева 1-жаттығу. Мəтіннен термин сөздерді тауып жазып, оларға сипаттама беріңіздер. 2-жаттығу. Төменде берілген сөздермен жай сөйлем құраңыздар.

Топырақ, тау жыныстары, табиғат, өсімдік, органикалық зат, шірінді, жануарлар, қоректену, қосылыс, жауын-шашын, тұз, жер беті, қарашірік, тосқауыл, үгінді. 3-жаттығу. Мəтіннен биологиялық термин мен химиялық терминдерді ажыратып, олармен сөйлем құраңыздар. 4-жаттығу. Сөздердің синонимдерін жазыңыздар.

Қасиет, əрекет, зат, тіршілік ету, құрғақ, аумақ, құрамы, алмасу. 5-жаттығу. Мəтіндегі екінші тақырыпшаны түсіндіріңіздер. 6-жаттығу. Сөздікте берілген есім сөздерге сипаттама беріңіздер.

R

Мақал-мəтелдер

Су көп болса, жер азады. Суды шым тоқтатар.

Қара жерден қар кетсе, Жерді көрген бір мұрат.

Жер тоймай, ел тоймайды.

Ú

Кеңес береміз.

Ұн Ұнды илеудің алдында, оны екі рет елеу керек. Сорпаға салатын ұнды жақсы болу үшін кішкене тұздау керек. Бұзылған ұнды алдымен елеу керек, сонан соң духовкада ысыту керек, сонда құрттың тұқымдары жоғалады.

$$ 23

Қ а за қ тіл і

6-сабақ Өсімдіктер дүниесі Бұл топқа, əрине, жер бетінде өсіп-өнетін өсімдік түрлері жатады: пайдалы жəне жабайы шөптер, дақылдар, мəдени өсімдіктер, ағаштар, жеміс-жидектер, гүл-бəйшешектер. Олар саны мен түрі жағынан қаншама көп болса түсі мен реңі, бояуы мен түрі жағынан да соншама көп екені мəлім. Сондықтан өсімдік дүниесінде жəне басқа салаларға қатысты түр-түс атауларын өзара бірнеше топқа жіктеп қарауға да болады. Бірақ оның дəл осы арада қажеті жоқ сияқты. Оларды біз негізгі түр-түс атауларына (ақ, қара, сұр, боз, қызыл, сары, жасыл, көк т.б.) байланысты ғана қарастыруды мақұл көрдік. Ақ: ақ шешек, ақ мақта, ақ бидай, ақселеу, ақ сора, ақ тікен, ақтаспа, аққайың, ақ жалбыз, ақ жуа, ақ жусан, ақ жүгері, ақ жүзім, ақ изен, ақ көгіс, ақ қаңбақ, ақ мия, ақ өлең, ақ сарымсақ, ақ сасыр, ақ шеңгел, ақ гим, ақ шатыр, ақбүйрек, ақбілек, ақжүрек, ақжыл, ақкелін, ақкөбең, аққатпа, аққой т.б. Қара: қарағаш, қара андыз, қара арша, қара бидай, қара бидайық, қара бүлдірген, қара бұрыш, қара жеміс, қара жидек, қара жусан, қара жүгері, қара жүзім, қара қамыс, қара қияқ, қара қоға, қара мойыл, қарақат, қара өлең, қара өрік, қара самырсын, қара тал, қара терек, қара тікен, қара шалғын, қара шие, қараүйеңкі, қарабас шөп, қарабауыр, қара без, қарабұға, қараған, т.б. Боз: боз ағаш, боз жусан, боз арша, боз көде, боз қарағай, боз қараған, боз қонақ, боз қылтық, боз тал, боз тікен, боз шаған, боз шалғын, боз бұға, бозбұғы, бозғалдақ, бозкілем, бозшағыл т.б. Қызыл: қызыл арша, қызыл бидай, қызыл бұрыш, қызыл жыңғыл, қызыл тал, қызыл таспа, қызыл тікен, қызыл шие, қызыл алма, қызыл гүл, қызылбояу, қызылбас, қызылөзек, қызылқат, қызылқұйрық, қызылтамыр, қызылдəрі, қызылша, қызылшөп, қызылағаш т.б. 24

К.М. Мұхадиева

Сары: сарыандыз, сары тал, сары шағыл, сарыбауыр (шөп), сарыкөбең, сарысадақ, сары гүл, сары тал, сары арша, сары шытыр, сары қурай, сары қайың, сарыбуын (шөп), сары қалуен, сары қараған, сарытоқаш (шөп) т.б. Көк: көк бұршақ, көк гүл, көк қамыс, көк желек, көк кекіре, көк қызғалдақ, көк майса, көк өрім, көк пияз, көк тал, көк тамыр, көк терек, көк түйнек, көк тұқыл, көк тікен, көк шай, көк шалғын, көк шешек,, көк шөп, көкбас, көкбас райхан, көкбас шөп, көкдəрі, көлденең, көкемарал, көкжаулық, көкзең т.б. Өсімдік дүниесіне байланысты түр-түс атауларының көбіне- көп қолданылатындары бірінші орында қара түс, екінші орында ақ түс, үшінші орында көк түс екен. Одан кейінгі орындарды қызыл, боз түстер алады. Өсімдік дүниесі болғандықтан біздің көбірек күткеніміз жасыл түс еді. Алайда іс жүзінде олай болмай шықты: жасыл орман, жасыл желек деген бірнеше тіркестерден басқасын біз кездестіре алмадық. Оның себебі: ертедегі түркі тайпаларының соның ішінде қазақ ру-тайпаларының да, жасыл түсті көк түстен ажырата алмайтын дальтоник болуына, осыған орай “жасыл” атауының “көк” атауынан əлдеқайда кейін пайда болуына байланысты болса керек. ¾ Сөздік

• • • •

дақылдар - жемістер жіктеу - бөлу мақұл көру - дұрыс деп табу осыған орай - соған байланысты

Тапсырмалар: 1. Мəтінді оқыңыздар. 2. Өсімдік атауларын биологиялық сөздіктен қарап, мəтін сөздігін жазыңыздар. 3. Алты түрлі: ақ, қара, боз, қызыл, сары, көк - өсімдікке сипаттама беріңіздер. 4. Мəтіндегі өздеріңіз білетін өсімдік атауларын бөліп, оған ғылыми сипаттама жасаңыздар. 5. Бұл өсімдіктерден басқа өздеріңіз білетін өсімдік атауларын беріңіздер. 6. “Қара орман”, “қара жер”, “сары дала”, “жер көктеді” деген тіркестерге түсініктеме беріңіздер. 25

Қ а за қ тіл і 1- жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіздер.

1. Өсімдік түр-түсіне қарай бөліне ме? 2. Өсімдікке байланысты қандай түстер негізгі болып саналады? 3. Ақ түсті өсімдіктер мен қара түсті өсімдіктердің арасында қандай айырмашылық бар? 4. Боз деген қандай түс, өсімдіктер дүниесіндегі түстердің орындары қалай бөлінеді? 5. Жасыл түске байланысты ертедегі қазақтар дальтоник болған деген тұжырыммен келісесіз бе? 2-жаттығу. Сөздерді түр-түсіне қарай орнына қойыңыздар.

Ақ ағаш, андыз, бүлдірген, мойыл көде, қарағай, бұға, шағыл, бұрыш, шие, алма, садақ, тоқаш. Қарашытыр, қайың, садақ, дəрі, бас, бояу, қараған, қонақ, қылтық, жүгері, келін, жүрек, білек. боз - бидай, мақта, шешек, жүзім, сасыр, андыз, бидай, бұрыш. қызыл - шешек, мақта, селеу, тікен, жүгері, бидайық, жидек, қамыс, қоға, мойыл, қат, кілем, шағыл. 3-жаттығу. Түстері əр түрлі болатын өсімдік атауларын бөліңіздер.

Үлгі: ағаш- қара ағаш, боз ағаш, қызыл ағаш, сары ағаш. 4- жаттығу. Сөйлемдерді толықтырыңыздар.

1. ... қаншама көп болса, ... бояуы мен түрі жағынан да соншама көп екені мəлім. 2. ... дəл осы арада қажеті жоқ сияқты. 3. ...байланысты түр-түс атауларынан көбіне-көп қолданылатындары ... қара түс, ... ақ түс, ... көк түс екен. 4. ...жасыл орман, жасыл желек деген бірнеше тіркестерден басқасын біз кездестіре алмадық. 5. ... “жасыл” атауы “көк” атауынан əлдеқайда кейін пайда болыпты. 26

К.М. Мұхадиева 5-жаттығу. Өсімдіктердің биологиялық түсніктемесін беріңіздер.

Ақ мақта, аққайың, ақ ши, қарағаш, қара бүлдірген, қара бұрыш, қарақат, боз қараған, ақ жуа, ақ жалбыз, қызыл алма, қызылша, сары тал, көк пияз, көк тал.

R

Мақал-мəтелдер

Сабағы жаман жемістің, Дəні де жаман.

Сағадағы су ішеді, Аяқтағы у ішеді.

Ағашы аласа болса да, Алмасы тамаша.

Егін ексең тыңға ек, Онан өнер өнім көп.

Мəуелі ағаш майысқақ.

Ú

Кеңес береміз

Сүт Сүт пісіретін ыдыстың түбін майлап немесе оны суық сумен шайып алса, сүт күймейді. Сүт ірімеу үшін оған қант қосады. Сүтті отта ұзақ уақыт қалдыруға болмайды, себебі витаминдері жоғалады.

$$ 7-сабақ Ботаниканың даму тарихы Биология ғылымының классиктері (Ж. Кювье, Ж.Б. Ламарк, Ч. Дарвин, К. Линней, К.Ф. Рулье, Г. Каверзнев, М. Ломоносовтың жəне т.б.) еңбектеріндегі палеонтологиялық деректерге қарағанда 27

Қ а за қ тіл і

адамзат ертеден-ақ өсімдіктер дүниесімен таныс болып, оларды өз қажеттеріне жаратқан. Мысалы: ежелгі тас ғасырындағы (полеолиттегі – осыдан 800 мың жылдан бастап 13 мың жылға дейінгі) адамдардың өздері де жабайы өсімдіктердің тұқымын, жемісін, тамырын жеп күнелткен. Біздің эрамыздан 6 мың жыл бұрын болған Жаңа тас ғасырының (полеолиттің) адамдары жабайы өсімдіктердің тұқымын егіп өсіре бастаған. Бұған неолит заманындағы адамдардың мекен-жайларынан кейінгі кездерде зығыр талшығынан істелген ұлпалардың, жаңғақ пен талшын жемістерінің, алма, алмұрт жəне жүзім тұқымдары қалдығының табылуы дəлел. Біздің эрамыздан 3-3,5 мың жыл бұрын жүзім өсіру кəсібі өрістеген, тегі жағынан біріне-бірі жақын өсімдіктерді өзара телу жəне кесінділеп өсіру əдістері де қолданылған. Осыдан 23 мың жылдар шамасы бұрын біраз жерлерде мақта, əр түрлі дəнді дақылдар жəне бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түрлері өсірілген. Сонымен адам баласы мыңдаған жылдар бойы өсімдіктерді өсіріп, оладың ішінен жақсыларын таңдап, тұқымға қалдырып отырған. Сөйтіп, өсімдікті сұрыптау жұмысы басталған. Көне заманның өзінде-ақ өсімдіктердің мəдени жəне əрі қажетке жарайтын жабайы түрлері көбейе түседі. Ал оларды бір жүйеге салып, зерттеу ісін өмірдің өзі қажет етеді. Осыдан келіп бұларды зерттеуге, қасиеттерін білуге ынта туады. Өсімдіктер дүниесін бір жүйеге келтіру бізге ескі грек философтары мен рим ғалымдарының еңбектерінен белгілі. Көне заман ғалымдары əуелгі кезде өсімдіктерге медициналық (дəрі-дəрмек), азық-түліктік (шаруашылық) тұрғысынан ғана қарады. Сол кездің “ботаниктерін” ризетомдар (тамыр қазушылар) - өсімдік шикізатын жинаушылар, фармакопалдар – дəрідəрмектік өсімдіктерді сатушылар, геоботаниктер (георгиктер) - қажетті өсімдіктер түрлерін өсіруге маманданушылар деп бөлген. Қазақстан жерінің ұшан-теңіз аумағы, табиғи жағдайы, географиялық орны өте ерте заманнан-ақ саяхатшылар мен табиғат зерттеушілерінің назарын аударған.

28

К.М. Мұхадиева

Көне замандағы, араб жəне қытайда шыққан карталарда бұл аймақтың ауылдары, өзен, көлдері айқын көрсетілмеген, тек қана кейбір негізгі жолдар белгіленген. Ең алғашқы ғылыми экспедиция Солтүстік Қазақстанда болған. Бірақ бұл экспедиция өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, жер бедері жөнінде айтылған деректерден гөрі жергілікті халықтың тіршілік ерекшелігі мен дəстүрлері туралы жалпы мағлұматтар жинаумен шектелген. XVI-XVII ғ. бастап қазақ даласында орыс саяхатшылары, əскери қызметкерлері мен саудагерлері көптеп келе бастады. Олардың күнделіктерінде қазақ жерінің табиғатын сипаттағанмен, жергілікті халықтың тұрмысын, киімін, ерекшелігін мəлімдейтін қолжазбалар басымырақ болды. Алғаш Қазақстан табиғат байлығын зерттеуге арналған экспедициялары І Петр заманынан, Ресей Ғылым академиясының құрылуынан басталады. Қазақстан өсімдігін алғаш зерттеуде П.С. Палластың (1745-1811) еңбектері елеулі орын алады. Ол 1768-1774 жылдары Петербургтен Читаға дейінгі экспедициялық сапарында Орал, Атырау, Павлодар, Семей облыстарындағы өсімдіктерді зерттеп, 281 өсімдік түріне сипаттама берген. XVIII-XIX ғ. Қазақстан өсімдіктерін зерттеуге көптеген орыс жəне шетел ғалымдарының еңбектері елеулі үлес қосты. Олар: Э.А. Эверсман, Э.К. Эйквальд, К.Ледербург, К. Мейер, А. Бунге, С.С. Шылеев, А.И. Левшин, Г.С. Карелин, И.И. Кириллов жəне т.б. Осы көрнекті табиғат зерттеушілерінің еңбектері нəтижесінде Қазақстан өсімдіктері туралы жан-жақты деректер жиналды. Қазақстан жерінде өсімдіктердің түрі мен геоботаникалық ерекшелігін жүйелі түрде зерттеу жұмысы дами бастады. 1932 жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақстан базасы жанында құрылған ботаникалық бақтар мен ботаникалық секторлар (1946 жылдан бастап ботаника институты) республикада ботаниканы дамытуда зор рөл атқарды. Н.В. Павловтың “Орталық Қазақстан флорасы” ( 1828-1935) мен “Қазақстанның өсімдіктер ресурсы” (1917) деген еңбектері жарық көрді. Қазақстандағы ботаникалық зерттеулердің қорытындысы 9 томдық “Қазақстан флорасы” (Н.В. Павлов, А.В. Быков, М.С. Байтенов т.б.) 3 томдық “Қазақстан споралық өсімдіктер флорасы” (М. П. Васячина, М.Н. Кузнецова, Н.Ф. Писарева, С.Ф. Шварцман) деген 29

Қ а за қ тіл і

еңбектерде баяндалып, республикада 5240 гүлді өсімдіктердің барлығы анықталды, олар туралы толық мағлұмат берілді. 1981 жылы Қазақ КСР-ның Ғылым академиясынан Қызыл кітап (2 т.) басылып шықты. Бұл еңбекке енген өсімдіктердің 306 түрінің 20-ның жойылып кету қаупі барлығы, 238-нің сирек кездесетіндігі, ал 48-нің басқа жерлерде көп таралғанымен Қазақстанда аз екендігі айтыла келіп, биологиялық сипаттама беріліп, оларды қорғау жолдары белгіленген. Қазақстан өсімдіктерін ғылыми тұрғыдан, атап айтқанда, биохимия мен генетикадан – Т.Б. Дарханбаев пен Г.Н. Биялиев, цитологиядан – Ф.М. Камалетдинова, флористика мен геоботаникадан – Б.А. Быков, М.С. Байтенов, С.А. Арыстанғалиев, С.А. Бедаров, Л.Я. Курочкина, Е.Н. Ағелеуов, Р.Н. Плисак жалпы экологиядан – А.К. Қылышев, Ф.А. Толымбетова, И.Р. Рахымбаев, В.П. Беденко, Б. Сəрсенбаев, Ж.Ж. Жатқанбаев т.б. ғалымдар жан-жақты зерттеп, ботаника ғылымының дамуына өздерінің үлестерін қосты. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • •

дерек – факт – мағлұмат - мəлімет қажет - керек ежелгі - өте ертедегі күнелткен - күн көрген, өмір сүрген өрістеген - дамыған телу - қосу сұрыптау - екшеу, таңдау ынта – ықылас - қажеттілік назарын аударған - көңілін бөлген мəлімдейтін - сипаттайтын елеулі - ерекше - айтулы сапар - саяхат қауіп - қатер

Тапсырмалар 1. Мəтінді мəнерлеп, түсініп оқыңыздар. 2. Құрылысы мен мазмұнына қарай бөлімдерге бөліңіздер. 3. Мəтінге қарап дерекнама жасаңыздар. 4. Ғылым академиясының Ботаника институты жəне өзіңіз оқитын факультет туралы тағы қандай деректерді білесіздер, сипаттама беріңіздер.

30

К.М. Мұхадиева 5. Биология ғылымының болашағы туралы қандай ойларыңыз бар, əңгімелеңіздер. 6. Өз факультетіңіздегі бір биолог-ғалымнан сұхбат алу үшін сұрақтар дайындаңыздар. 1-жаттығу. Бір түбірден туынды сөздерді жасаңыздар.

Өс, тұқым, ек, бас, іс, кес, ес, көр. 2-жаттығу. Сөйлемдерді жай сөйлемге айналдырып, синтаксистік талдау жасаңыздар.

1. XVI-XVII ғасырлардан бастап қазақ даласына орыс саяхатшылары, əскери қызметшілері мен саудагерлері көптеп келе бастады. 2. Олардың күнделіктерінде қазақ жерінің табиғатын сипаттағанмен, жергілікті халықтың тұрмысын, киімін, ерекшелігін мəлімдейтін қолжазбалар басымырақ болды. 3. Қазақстандағы ботаникалық зерттеулердің қорытындысы 9 томдық “Қазақстан флорасы” (Н.В.Павлов, А.В. Быков, М.С. Байтенов т.б.) 3 томдық “Қазақстан споралық өсімдіктер флорасы (М.С. Васячина, М.Н. Кузнецова, Н.Ф. Писарева, С.Ф. Шварцман) деген еңбектерде баяндалып, республикада 5240 гүлді өсімдіктердің барлығы анықталды, олар туралы толық мағлұмат берілді. 4. Бұл еңбекке енген өсімдіктердің 306 түрінің 20-ның жойылып кету қаупі барлығы, 238-нің сирек кездесетіндігі, ал 48-нің басқа жерлерде көп таралғанымен Қазақстанда аз кездесетіндігі айтыла келіп, биологиялық сипаттама беріліп, оларды қорғау жолдары белгіленген. 5. Қазақстан өсімдіктерін ғылыми тұрғыдан ғалымдар жанжақты зерттеп, ботаника ғылымының дамуына өздерінің үлестерін қосты.

Ú

Оқыңыздар жəне қазақ тіліне аударыңыздар, қызық!

Водяной аккумулятор – скат Электрические скаты – родственники обычных скатов. Они обитают в южных тропических водах и теплых реках. Свое грозное оружия рыба использует и для защиты, и для 31

Қ а за қ тіл і

нападения. У крупных электрических скатов напряжение тока при разряде достигает 800 вольт. Они достигает в длину двух метров, а их электрические органы - это четверть всего веса. Напряжение электрических скатов опасно для жизни человека.

$$ 8-сабақ Табиғатта өсімдік жинаудың ережесі 1. Гербарийге бір, екі жəне көп жылдық шөптесін өсімдіктерді түгел, ал жартылай бұтаны, бұтаның, ағаштардың екі-үш буынаралықты қамтитын өркенін ғана алады. 2. Өсімдік буланбау (шірімеу) үшін өсімдіктерді жаңбырсыз ашық, құрғақ күндері жинайды. 3. Гербарийға зақымдалмаған, бүтін гүлдеп тұрған өсімдіктер жерасты мүшелерімен толық топырақтан қазылып алынады. 4. Өсімдіктің жер асты мүшелері (тамыр, тамыр сабағы, тамыржемісі жəне т.б.) көлемді болса, топырақтан тазаланған соң оны ұзынынан тіліп, тек жартысын немесе белгілі бір бөлшегін ғана алады. 5. Қазып алынған өсімдік тамырын топырақтан тазартқаннан соң, оны ыңғайлап газеттің жеке бетін (парағын) екі бүктеп өсімдікті арасына салады да, оны анықтама қағазбен (этикеткамен) қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда газетті «жабындыға» салынған өсімдік оның сыртына шықпауы шарт. Даярланған гербарийді арнайы ботаникалық «папкаға» салып, оны жіппен тартып байлайды. 6. Газетті «жабындыға» гербарий ретінде өсімдіктің тек бір түрі ғана салынады. Күнделікті тапсырмаға арналған өсімдікті анықтап, морфологиялық талдау жасау үшін полиэтиленді қалтаға қосымша өсімдіктер салынады. Лагерьге келгеннен 32

К.М. Мұхадиева

кейін студент өсімдіктердің солмауын қадағалауы қажет. Сондықтан оларды саяхаттан соң сулы ыдысқа салған жөн. 7. Саяхаттан жинаған өсімдіктердің түрін анықтаған соң, оның тұқымдастығы, туыстығы, түр атауларын, жиналған жерінің экологиялық жағдайын, географиялық атын, жылын, айын жəне күнін анықтамаға (этикетка) жазып, гербариймен бірге сақтайды. Гербарийдің арнайы формат анықтама қағазын (этикеткасын) сиямен немесе тущьпен толтырады. Мұнда негізінен жоғары оқу орнының аты, кафедра, латынша – қазақша тұқымдастығы, туыстығы, түрі, жиналған жері, жинап анықтаушының аты-жөні, жинау мерзімі (айы-күні), жылы көрсетіледі. Толтырылған этикетка гербарийдің оң бұрышына жапсырылады. Этикетка үлгісі: Ботаника кафедрасы Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ____________________________________________________ Тұқымдас_______________________________________________________ Туыс___________________________________________________________ Түр____________________________________________________________ Жинаған аудан аты_______________________________________________ Жинаушы______________________________________________________ Анықтаушы_____________________________________________________ Жиналған мерзімі (айы, күні, жылы)_______________________________________________

Гербарий этикеткасы ғылыми құжат, сондықтан этикеткасы жоқ гербарий оқу құралы ретінде құнсыз. Демек, оны толтыруда аса мұқияттық қажет, жазулары анық, дұрыс болуы шарт. Саяхаттағы жиналған өсімдікті өңдеу (реттеу). Гербарийге арналған өсімдіктерді лагерьге келгеннен соң арнайы “папкадан” шығарып, ботаникалық преске салады. Гербарийді ботаникалық преске салар алдында газетті “жабындыны” ашып, өсімдікті мұқият қарап, бүктелген, жиырылған мүшелерін қайта жөндеп, содан соң престі қайта тартып байлайды. Ескеретін жағдай гербарийге арналған өсімдіктің “жабынын” жинаған күні ауыстыруға болмайды, өйткені қайта ауыстырғанда (көшіргенде) оның мүшелері: жапырақтары, гүлдері бүлінеді. Əрбір гербарий 33

Қ а за қ тіл і

аралығына бос газет салынады. Өсімдіктерді тездетіп кептіру үшін пресс-торға 15-20 гербарийден артық салмаған жөн. Өсімдіктерді ботаникалық преске (сым тор) салып, белдеме жіптерін қатты тартып, жақсы желдейтін биіктікке (0,5-1,0 м) қырынан іліп қояды. Ал егерде гербарийде шырынды (суккулентті) өсімдік болса, онда оны басқа өсімдіктерден бөлек кептіреді. Барлық жағдайда даярланған гербарийдің газеттерін күн сайын ауыстырып, өсімдіктерді сұрыптап, ылғалданған қағазын кептіріп, қайта пайдалануға болады. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • •

түгел - бəрін бұта - неше тармақ - сабақты ағаш тектес өсімдік буынаралық - екі буынның арасы өркен - жас сабақ, жапырақ жəне бүршік бүлінбеу, шірімеу - бұзылмау зақымдалмаған - жарақаттанбаған, сынбаған тіліп - тігінен кесіп ыңғайлап - ыңғайлы етіп шарт - дұрыс даярланған - дайындалған белдеме жіп - белінен байлайтын жіп солмауын - солып қалу қадағалау - қарауы құжат - документ құнсыз - бағасыз мұқияттық - ыждағаттық, ұқыптылық жиырылған - майыстырылған, мыжылған жабынын - сыртқы қабатын

Тапсырмалар: 1. Мəтінді түсініп мəнерлеп оқыңыздар. 2. Құрылысы бойынша тақырыптарға бөліңіздер. 3. Өздеріңіз практикада жинаған, жасаған гербарий туралы айтыңыздар, пікір алысыңыздар. 4. Өсімдік жəне жəндіктен жиналған гербарийлердің айырмасы туралы сипаттама жазыңыздар. 1-жаттығу. Мына терминдерге түсінік беріп жазыңыздар.

34

К.М. Мұхадиева

Гербарий, шөптесін өсімдік, өркен, тамыр, тамыр сабағы, тамыржемісі, морфологиялық, тұқымдастық, туыстық, экология, география, ботаникалық пресс, жабын. 2-жаттығу Сөйлемдерді толықтырып, орыс тіліне аударыңыздар.

Саяхаттағы жиналған өсімдікті өңдеу (реттеу)… ... ... онда оны басқа өсімдіктерден бөлек кептіреді. 3- жаттығу. Сөйлем мүшесіне талдау жасаңыздар.

Қазып алынған өсімдік тамырын тазартқаннан соң, оны ыңғайлап, газеттің жеке бетін (парағын) екі бүктеп, өсімдікті арасына салады да, оны анықтама қағазбен (этикеткамен) қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда газетті «жабындыға» салынған өсімдік оның сыртына шықпауы шарт. Даярланған гербарийді арнайы ботаникалық “папкаға” салып, оны белдеме жіппен тартып байлайды. Газетті “жабындыға” гербарий ретінде өсімдіктің тек бір түрі ғана салынады. Күнделікті тапсырмаға арналған өсімдікті анықтап, морфологиялық талдау жасау үшін полиэтиленді қалтаға қосымша өсімдіктер алынады. Лагерьге келгеннен кейін студент өсімдіктердің солмауын қадағалауы қажет. Сондықтан оларды саяхаттан соң сулы ыдысқа салған жөн. 4-жаттығу. 7,8-пунктердегі сөйлемдерді қайта құрастырыңыздар. 5- жаттығу. Гербарий этикеткасын толтырыңыздар.

R

Мақал-мəтелдер

Жемісті ағаштың басы төмен. Шегірткеден қорыққан егін екпес. Тікеннен-гүл, Заһардан-бал. Жазда шөпті жинасаң, Қыста мал азығы. 35

Қ а за қ тіл і Жазда сөкті жинасаң, Қыста бала азығы. Диқан жауында тынады, Балықшы дауылда тынады.

$$ 9-сабақ Ботаниканың негізгі салалары Ботаника (грек. ботоне - шөп, өсімдік) - өсімдіктердің ішкі жəне сыртқы құрылыс заңдылықтарын, жүйеленуін, тіршілік əрекетін, таралу ерекшелігін, ортамен қарым-қатынасын, өсімдіктер жабынының структурасын (құрылысын) зерттейтін ғылым. Зерттеу мақсатына байланысты ботаника əртүрлі салаларға бөлінеді. Əр салада өзінің бағыты мен зерттеу методикасы болады. Қазіргі таңдағы ботаника көп салалы ғылым. Ботаниканың басты салалары мыналар: I. Морфология (грек. морфе - пішін, бейне; логос - оқу, ілім) өсімдіктердің сыртқы пішіні мен ішкі құрылысын жай көзбен, арнаулы оптикалық құралдармен (лупа жəне микроскоппен) зерттейтін сала (бағыт). Бұл саланы структуралық ботаника деп те атайды. Өз кезегінде өсімдіктер морфологиясы негізгі морфологиялық бірқатар бөлімдерді қамтиды. 1) цитология (грек. цитос – клетка, түтік, логос - ілім) клетка құрылысы жəне тіршілігін зерттейді. 2) гистология (грек. гистос – ұлпа) өсімдіктер ұлпасының құрылысы мен олардың өсімдік мүшелеріндегі орналасуын зерттейді.

36

К.М. Мұхадиева

3) анатомия (грек. анатолео – кесемін, тілгілеймін) микроскоп көмегімен өсімдік құрылысын зерттейді. 4) эмбриология (грек. эмбрион – ұрық) ұрықтың пайда болуын жəне оның бастапқы даму кезеңдерін зерттейді. Морфологияның негізгі зерттеу тəсілі – бақылау мен бейнелеу (суреттеу). Бірақ морфологияны тек бақылау мен бейнелеу ғылымы деп санау жеткіліксіз, өйткені ол кең түрде сыртқы ортаның өсімдік құрылысына тигізер əсерін тəжірибе арқылы зерттейді. Морфологияда маңызды орын алатын бағыт – салыстырмалы тəсіл, яғни қазіргі таңдағы өсімдіктер мен оның байырғы тектестерінің құрылысын салыстыру. Бұл тəсіл өсімдіктердің əр түрлі түрлерінің құрылыстық ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі. Өсімдіктердің құрылысы олардың жеке жəне тарихи дамуында зерттеледі. ІІ. Өсімдіктер физиологиясы (грек. физис – табиғат) олардың өздеріне тəн тіршілік құбылыстарын (зат алмасу, өсу, даму жəне басқа да заңдылықтарын) зерттейді. Физиология физика мен химияның зерттеу тəсілдерін кең түрде қолданады (пайдаланады). ІІІ. Өсімдіктер систематикасы (грек. систем - қосу) бірбіріне өзара тығыз байланысты екі мақсатты қамтиды: 1) Өсімдіктерді туыстық топтарға жіктеу (классификациялау). 2) Өсімдіктердің эволюциялық дамуының тарихи тізбегін анықтау. Бұл мақсаттарға жету жолында өсімдіктер систематикасы морфологиялық, анатомиялық талдау ғана емес, басқа да ботаникалық салалардың ғылыми жетістіктерін пайдаланады. IV. Палеоботаника (грек. палаиос – ертедегі) өсімдіктердің геологиялық кезеңдердегі жалпы заңдылықтарын зерттейді. Бұл ғылыми бағыттың мəліметтері, өсімдіктер əлемінің тарихи дамуының заңдылығын анықтауға біршама өз əсерін тигізеді. V. Фитоценология (грек. фитон – өсімдік, ценоз – жалпы) қауымының қалыптасуын жəне даму заңдылықтарын зерттейді. Фитоценоз табиғатта белгілі құрылымы бар, біршама тұрақты 37

Қ а за қ тіл і

(тұрақталған) жəне заңды түрде қайталанатын, орман, дала, шөл, батпақ, тундра, тау өсімдіктерін құрайды. VІ. Өсімдіктер географиясы (грек. гео – жер) өсімдіктердің жəне олардың сыртқы ортамен қарым-қатынасын зерттейді. Демек, ботаниканың бұл бағыты өсімдіктер морфологиясына тығыз байланысты. Ботаниканың басты бөлімдері бір–бірінен онша шартты ерекшеленіп бөлінбейді, сондықтан да оларды жекелей бөлу – тек шартты түрде ғана. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • •

жүйеленуін - бір жүйеге түсуін бағыты - беті қазіргі таңдағы - қазіргі заман өз кезіндегі - өз уақытында жеткіліксіз - жетпейді əсерін – ықпалын тəсіл - əдісін байырғы – ежелгі, бұрынғы, бастапқы тектес - арғы тегінен туыстас тізбек - сабақтастық біршама - бірталай қауымы - өсімдік түрі құрылымы - құрылуы

Тапсырмалар: 1. Мəтіннің мазмұнына қарап түрін анықтаңыздар. 2. Стильдік жағынан мəтіннің түрін анықтаңыздар. 3. Құрылысына қарай бөлімдерге бөліңіздер. 4. Мəтіндегі негізгі хабар мен қосымша хабарды бөліп айтыңыздар. 5. Мəтіннің мазмұнын əңгімелеңіздер. 1-жаттығу. Мəтіннен бастауыштарды тауып, қай сөз табынан екенін анықтаңыздар. 2-жаттығу. Мына үзіндіден биологияның қандай салалары кездесетінін салыстырыңыздар.

Оңтүстік Оахака қаласына жақын Санта-Марияда Тула деген деревняда өсіп тұрған кипарис 5 мың жыл жасаған. Бұл 38

К.М. Мұхадиева

ағаштың жуандығы 16 метрге жетеді. Батыс Африкада баобаб ағашы 6 мың жыл жасаған. Мексика кипаристері 4 мың жыл тіршілік етеді. Ал Кавказда өсетін тисс ағашы 3 мың жыл жасайды. ... Жер шарында 1200 жыл тұрған қарағай мен мың жылдан астам өмір сүрген жөке ағашы бар. Қайың – 500 жыл, терек – 400 жыл, үйеңкі – 250 жыл, шырша – 100 жылға дейін тіршілік етеді. 3-жаттығу. Сөйлемдердегі бастауыштардың орнын схемаға түсіріңіздер.

1. Ботаника – өсімдіктердің ішкі жəне сыртқы заңдылықтарын зерттейтін ғылым. 2. Зерттеу мақсатына қарай ботаника əр түрлі салаларға бөлінеді. 3. Өсімдіктердің сыртқы пішіні мен ішкі құрылысын жай көзбен, оптикалық құралдармен көруге болады. 4. Өсімдіктер ұлпасының құрылысын гистология зерттейді. 5. Морфологияның негізгі зерттеу тəсілі – бақылау мен бейнелеу. 4-жаттығу. құрыңыздар.

Мəтіндегі

5-жаттығу. көрсетіңіздер.

Бастауыш

терминдермен болып

тұрған

ғылыми

стильде

сөздердің

сөйлемдер

жасалу

жолын

1. Өз кезеңінде өсімдіктер морфологиясы негізгі морфологиялық бірқатар бөлімдерді қамтиды. 2. Морфологияда маңызды орын алатын бағыт – салыстырмалы тəсіл. 3. Бұл өсімдіктердің əр түрлі түрлерінің құрылыстық ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі. 4. Өсімдіктердің құрылысы олардың жеке жəне тарихи дамуында зерттелуі қажет. 5. Сондықтан да оларды жекелей бөлу – тек шартты түрде ғана.

Ú

Оқыңыз, қызық!

Бабочки, которые кричат Они живут на острове Ява, а также в Европе. Эту бабочку называют “мертвая голова” потому что на ее спинке есть 39

Қ а за қ тіл і

рисунок напоминающий череп. “Мертвая голова” кричит звонко. Зоолог Прелл в 1920 году установил, что для голосовых связок играет особую роль нарост на верхней губе. Среди насекомых эти бабочки единственная в своем роде.

$$ 10-сабақ Биолог-ғалымдар Ұлы табиғаттанушы И.В. Мичурин (1855-1935 жж.) Орыстың ұлы ғалымы, көрнекті биолог И.В. Мичурин жеміс шаруашылығы жөнінде еңбек еткен. Еліміздің құлпырған баубақшаларындағы алма, алқоры, шие, жүзім жəне басқа түрліше жеміс миуаларының Мичурин шығарған сорттары ғалымға мəңгі ескерткіш болып қалады. Мичурин өз өмірінде өсімдік тұқымдарын асылдандыру ісіне көп еңбек сіңірді. Ұдайы 62 жыл бойы жүргізген зерттеу жəне тəжірибе материалдарын пайдаланып, қиыншылықтарды жеңе жəне олардың себептерін айқындай отыра, Мичурин жеміс- жидектердің жаңа сорттарын шығару жөнінде жаңадан өз оқуын жасады. Сондықтан Мичуринді табиғатты жаңартушы ұлы ғалым деп атайды. Қазақстанның мичуриншылары жемістердің кейбір көне сорттарын жаңартып, бірсыпыра жаңа сорттар алды. Солтүстік Қазақстан облысынан И.И. Охришенко сол жердің қатал ауа райы жағдайында Қытайдың киіз шиесі мен бүлдіргенінен жақсы өнім алды. Шығыс Қазақстан облысында Панкратьев Өскемен қаласының айналасындағы жерге бүлдірген, таңқурай, шие, жүзім, алма жемістерін егіп өсірді. Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданында Мичуриннің жəне оңтүстіктің ірі 40

К.М. Мұхадиева

жемісті алма сорттарына жататын түрлерін егіп шығарады. Ақтөбе облысында Позычелюктың еңбегінің арқасында бүлдірген, таңқурай, қарақат жəне жүзім молынан егіліп жүр. Сорттарды жақсарту жөніндегі Мичурин əдістерін Алматының ғылыми институттары жалғастыруда. Сөйтіп, Мичуриннің ісін біздің халқымыз өз қолына алып, одан қалған мұраны көзінің қарашығындай сақтап келеді. Чарльз Дарвин Чарльз Дарвин Англиядағы Шрюсбери дейтін жерде 1809 жылы туған. Дарвин сөзге сараң, салмақты, сабырлы адам болған. Атақ алып, атын шығаруды ол кісі ұнатпайды екен. Біреумен айтысып-тартысуға бармайтын, одан ат-тонын ала қашатын. Дарвиннің денсаулығы нашар болған. Осыған қарамай өмір бойы қажымай-талмай есепсіз көп еңбек істеуі таңданарлық нəрсе. Дарвин бала күнінен-ақ əр түрлі ұсақ жəндіктерді, түрлі өсімдіктерді жиып сақтайтын. Дарвин оқуға түскенде, профессорлардың оқыған лекцияларына тіпті аз баратын; табиғатты өз бетімен бақылап, өз бетімен зерттеуге, философиялық терең мəселелерге көп көңіл бөлген. Дарвин сөзге өте сақ, сараң болды. Аз сөйлеп, көп іс тындыратын. Дарвиннің шығармаларындағы келтіретін дəлелдері де, түйінді шешетін жолдары да басқа оқымыстылардікіндей емес, бір түрлі бөлек, ерекше болып келеді: əңгіме айтып отырғандай оқушының өзіне білдірмей, қуаттап, пікіріне адамды еріксіз қосып əкетеді. Дарвиннің үлкен шығармаларының ішіндегі ең əйгілісі "Адамның тегі жəне жыныстық екшелу" (1871 ж.), əсіресе ұлы мағыналы еңбегі "Түрлердің пайда болуы" (1859 ж.). Бұл соңғы шығармасын əрбір екі жылда қайта бастырып, өле-өлгенше кемкетігін толықтырып, түсініксіз жерлерін түсіндіріп келген. Алманиязов Ағыбай 1914 жылы 24 қыркүйекте Қызылорда облысы, Қазалы ауданында дүниеге келген. Кеңес цитологы, өсімдік селекционері, биология ғылымдарының докторы (1953 ж.), профессор, (1953 ж.) Қаз. КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1962 ж.) 41

Қ а за қ тіл і

1944 жылдан КПСС мүшесі. Ташкент ауылшаруашылығы институтын бітірген (1936 ж.) 1938-1953 жылдары қазіргі Бүкілодақтық қоза селекциясы жəне оның тұқымын өсіру ғылыми-зерттеу институтында аспирант, аға ғылыми қызметкер болды. 1953-1959 жылдары Ташкент ауылшаруашылығы институтында өсімдік селекциясы жəне оның тұқымын өсіру кафедрасының меңгерушісі, 1984 жылдан сонда профессорконсультант болып істеді. Негізгі еңбектері ауылшаруашылық дақылдары, əсіресе жоңышқа жəне қоза цитологиясына, эмбриологиясы мен селекциясына арналған. Аппасов Рəсим Низамұлы 1911 ж. 11 мамырда қазіргі Талдықорған облысы, Қапал ауылында туылған. Кеңес паразитолог-протистологы, биология ғылымдарының докторы (1969 ж.). Ұлы Отан соғысына қатысқан. Алматы зоотехника-малдəрігерлік институтын бітірген (1933 ж.) 1949 жылдан ҚазКСР ҒА-ның Зоология институтында протозоология лабораториясының меңгерушісі, аға ғылыми консультант. 1975 жылдан ғылыми кеңесші болды. Негізгі еңбектері протозоология мəселелеріне арналған жылқы гемоспоридиозын, шошқа мен мамық терілі ақ банантидиозын жəне энташебиозын зерттеп, олардан арылу шараларын ұсынды. Ахматуллина Нəзира Бəдретдинқызы 1930 ж. 9 қарашада Көкшетау облысы, Степняк қаласында дүниеге келген. Кеңес вирусологы, биология ғылымдарының докторы (1985 ж.), 1964 жылдан КПСС мүшесі. Қазіргі Алматы мемлекеттік медицина институтын (1954) жəне ҚазКСР ҒА-ның аспирантурасын (1958 ж.) бітірген. 1958 жылдан сол академияның микробиология жəне вирусология институтында вирустар генетикасы лабораториясының кіші, аға ғылыми қызметкері, 1973 жылдан бері меңгерушісі болып істейді. Негізгі ғылыми еңбектері молекулалық генетика мəселелеріне арналған мужант вирустарын сұрыптау əдісін, вирус бөлінуін тездететін жаңа тəсіл ұсынды. Грипп микровирустарының биологиясын зерттеді.

42

К.М. Мұхадиева

1974 ж. ҚазКСР-нің Мемлекеттік сыйлығын, 7 авторлық куəлік алған. Биғалиев Айтқожа Биғалиұлы 1942 жылы 25 желтоқсанда Куйбышев облысы, Кинельчеркасск ауданы, Рабочий поселкесінде туған. Кеңес генетигі, биология ғылымдарының докторы (1980), про-фессор (1981 ж.), 1974 жылдан КПСС мүшесі. Алматы зоотехника-малдəрігерлік институтын (1965 ж.) жəне КСРО ҒА жалпы генетика институтының аспирантурасын (1969 ж.) бітірген. 1969-1971 жылдары ҚазКСР ҒА-ның эксперименттік биология институтында ғалым-хатшы, 1971-1985 жылдары Ақтөбе медициналық институтында биология жəне генетика кафедрасының меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1985 жылдан Қарағанды мемлекеттік университетінің проректоры əрі ботаника, өсімдіктер генетикасы мен селекциясы кафедрасының меңгерушісі. Негізгі ғылыми еңбектері өсімдіктер мен жануарлар генетикасына арналған. Биохимия жəне радиациялық мужагенездің теориялық мəселелерін ауыр металл тұздарының тұқым қуалауға (адамға) тигізетін əсерін зерттеді. Қалымбетов Бердіқұл Қалымбетұлы 1920 жылы 15 наурызда Қызылорда облысы, Сырдария ауданы, “Октябрь” колхозында туып, 1978 жылы 16 ақпанда қайтыс болған. Кеңес ботаник-микологы, фитопотолог, биология ғылымдарының докторы (1963 ж.), профессор (1967 ж.). Ұлы Отан соғысының ардагері. САГУ-ді бітірген (Ташкент, 1949 ж.) 1951 жылдан ҚазКСР ҒА-ның Алматы ботаника бағының аға ғылыми қызметкері, меңгерушісі. 1972-1978 жылдары Қазақ ауылшаруашылық институтының фитопотология кафедрасын басқарды. Негізгі ғылыми еңбектері микология мəселелеріне (Қазақстан мен Түркістан микрофлорасы) арналған. Б. Қалымбетов саңырауқұлақтардың ғылымға беймəлім 100 түрін ашқан. 2дəрежелі Отан соғысы, Қызыл жұлдыз ордендерімен жəне медальдарымен марапатталған.

43

Қ а за қ тіл і

Хұсаинова Нағима Замалеевна (21.10.1911 ж. Қазан -17.11.1971 ж. Алматы) Гидробиолог, биология ғылымдарының докторы (1958 ж.), профессор (1959 ж.), Қазан университетін бітірген (1932 ж.). ҚазМУ-да 1935-1939 ж. жəне 1940-1945 ж. зоология кафедрасының доценті, 1939-1940 ж. ғылыми жұмыс жөніндегі проректордың көмекшісі; 1945-1948 ж. биология факультетінің деканы; 1949-1951 ж. ғылыми жұмыс жөніндегі проректор; 1954-1961 ж. гидробиология жəне ихтиология кафедрасының доценті; 1961 жылдан меңгеруші болды. Негізгі ғылыми еңбектері гидробиология мəселелеріне арналған. Хұсаинова Арал теңізі мен Талас өзенінің бассейніндегі көлдердің фаунасын зерттеп, оларда азық қорын жақсарту жолдарын белгілеп берді. Іле өзенінің алқабындағы көлдердің биологиялық өнімділігін анықтады. Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет Белгісі” ордендерімен жəне медальдарымен марапатталған. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • •

•

құлпырған - жайнаған асылдандыру - жоғары сортқа жеткізу ұдайы - үнемі, ылғи қатал ауа райы - суық климат əдіс - тəсіл сөзге сараң - көп сөйлемейтін ат-тонын ала қашатын - алыс жүретін сақ, сараң - абай болу, байқау түйінді - ең негізгіні оқымысты - өте білімді, ғалым адам бөлек - басқа арылу - құтылу

Тапсырмалар 1. Өмірбаяндық үзінділердің əрқайсысын мəнерлеп оқыңыздар. 2. Өздеріңіз білетіндерден хабарлама жасаңыздар. 3. Мəтіннің стилі бойынша түрін анықтаңыздар. 4. Мəтін бойынша сұрақтар қойып, əңгімелеңіздер. 1-жаттығу. Сөйлемдерден толықтауыштарды тауып, қай сөз табынан болғанын ажыратыңыздар.

44

К.М. Мұхадиева

1. Еліміздің құлпырған бау-бақшаларындағы алма, алқоры, шие, жүзім жəне басқа түрліше жеміс миуалардың Мичурин шығарған сорттары Мичуринге мəңгі ескерткіш. 2. Мичурин өз өміріндегі өсімдік тұқымдарын асылдандыру ісіне көп еңбек сіңірді. 3. Қиыншылықтарды жеңе жəне олардың себептерін айқындай отыра, Мичурин жеміс-жидектердің жаңа сорттарын шығару жөнінде жаңадан өз оқуын жасады. 4. Сондықтан Мичуринді табиғат жаңартушы ұлы ғалым деп атайды. 5. Сөйтіп, Мичуриннің ісін біздің халқымыз өз қолына алды. 6. Одан қалған мұраны көзінің қарашығындай сақтайды. 2-жаттығу. Төмендегі толықтауыш болып тұрған сөздермен сөйлем құраңыздар.

Жемістерді, атын шығаруды, айтысты, еңбек істеуді, оқытуды, профессорға, мəселелерге, оқушының өзіне, пікіріне. 3-жаттығу. дайындаңыздар.

А.А. Алманиязов туралы үзіндіні оқыңыздар, сұрақ

4-жаттығу. Академик А.Б. Биғалиевтан сұхбат алу үшін сұрақ дайындаңыздар. Сұрақтардағы тірек сөздер толықтауыш мəнін білдірсін.

R

Мақал–мəтелдерді түсініп, есте сақтаңыздар.

Жеті – жұрттың тілін біл, Жеті түрлі білім біл.

Дана, Дананы да туған ана.

Ғылым –теңіз, білім қайық

Алтын алма, ақыл ал.

Еңбегі жоқ ғалымЫстығы жоқ жалын.

Ердің атын аты шығарар, Ғалымның атын хаты шығарар

Ғылым гауһарБағасы жоқ. Надандық кесел – Дауасы жоқ.

Ұлы адамның ойында Ұлы іс жүреді, Ұлы зергер бойында Алтын, күміс жүреді.

$$ 45

Қ а за қ тіл і

11-сабақ Өсімдіктерді реттеу Түр, жік, тұқымдас деп нені айтады? Түр бір өсімдіктің түрін көрсетеді. Өсімдіктердің бəрі бір түрде болмайды. Қара қарақат, қызыл қарақат, қаражусан, боз жусан, арқаржусан, алақарын тары, қарабас тары, ақшабақ бидай, жалпақ жапырақты алабота, жырық жапырақты алабота, киізтерек, ақ терек, ақ қайың түрі сықылды. Сымбатына қарай əрқайсысы – түрі болмаса, екеуі де қарақат. Бірақ ретке салып, өсімдік тілімен яки жалпы жануарларды тексерген табиғат тілімен айырғанда қара қарақат өз алдына бір түр, қызыл қарақат өз алдына бір түр болып, қызыл қарақаттың да, қара қарақаттың да ішінде үлкен-кішісі, жақсыжаманы, ащысы-тəттісі болады. Мынау үлкен, мынау кіші, мынау тəтті, мынау ащы деп бөлген ең соңғы бөлікті сұрыптау дейді. Түрді түспен араластыруға болмайды. Малдың түсі қара да, ақ та, қызыл да болады. Оны түр демейміз, түсі дейміз. Сиыр – өз алдына бір түр, жылқы – өз алдына бір түр, қара сиыр, көк сиыр, боз ат – түр болмайды, түс болады. Түрдің өзі бірнеше болады. Қаражусан өз алдына бір түр, боз жусан өз алдына бір түр, арқаржусан өз алдына бір түр, үшеуінің жалпы аты жусан деп аталады. Осы жусан деген сөз жік болады. Алақарын тары, алабас тары, əрқайсысы өз алдына бір түр. Бірақ жалпы аты – тары. Міне, осы тары бір жік болады. Осы сияқтанып əр түрлі бидайлар да, алаботалар да, теректер де, қайыңдар да əрқайсысы өз алдына бір жік болады. Бидайлар, қарабидайлар, арпалар, тарылар, жаман бидайықтар - əрқайсысы бірнеше түрден қосылған жіктер. Осы жіктердің бірінің тұқымы біріне ұқсас. Жалпы шешектердің құрылысы бір-біріне жақын, тұқымдары ұқсас болғандықтан бəрін бір тұқымдас дейді. Өсімдіктерді тексеріп реттеу үшін ең керекті болған өсімдіктердің өсуі мен тамақтануы. Өсімдіктің тамақтанатын заттарында əр түрлі айырма болса да жерден, ауадан, судан 46

К.М. Мұхадиева

тамақ алып, бойына тарайтын мүшелерінде айырмасы аз болады. Тамыр, жапырақ, сабақ өсімдіктің көбінде бар. Ішкі түзілісінде де өсімдіктер бір-біріне жақын, бұл жағынан реттеп айыруға болмайды. Өсімдіктердің өсу жағынан шешегінің аталығында, аналығында, одан қабында, желегінде, тұқымында, жемісінде айырма көп болады. Бидай мен алма, қауын мен қарақат бірдей емес. Қызғалдақтың шешегі мен жоңышқаның шешегі бірдей емес, түсі де түзілісі де айқын, ашық, басқа ретте екенін көрсетіп тұрады. Осы басқалықты пайдаланып, өсімдіктерді реттеу үшін ең мықты айырушы шешегі болады. Аталығы нешеу, аналығы қалай түзілген, желектері қанша, түсі қандай – осы жақтарын тексеріп, тұқымдастарға бөледі. Өсімдіктердің тұқымдастықтан басқа бөлінетіндері бар ма? Жалпы өсімдік екіге бөлінеді: шешекті жəне шешексіз. Шешексіз өсімдіктердің шешегі болмайды, оның орнына шаңы болады. Сондықтан шаңды өсімдік дейді. Шешекті өсімдіктер де екіге бөлінеді: жабық тұқымды өсімдік, ашық тұқымды өсімдік. Жабық тұқымды өсімдік те екіге бөлінеді: екі жақты дəнді өсімдіктер, бір жақты дəнді өсімдіктер. Екі жақты өсімдік үшке бөлінеді. Бір жақты дəнді өсімдіктер төменгі түйінді, жоғары түйінді болып екіге бөлінеді. Тұтас желекті өсімдіктер төменгі түйінді, жоғары түйінді болып, бұлар да екіге бөлінеді. Жалпы түзілісі мынандай болады: Өсімдік шешекті-шешексіз шешексізден – ашық тұқымды, жабық тұқымды жабық тұқымдыдан – бір жақты дəнді, екі жақты дəнді бір жақты дəндіден – жоғары түйінді, төменгі түйінді төменгі түйіндіден – желекті шешек желекті шешектен – жоғарғы түйінді жоғарғы түйіндіден – төменгі түйінді екі жақты дəндіден – желекті шешек, түйінсіз шешек түйінсіз шешектен – тұтас желек тұтас желектен – жоғары түйінді жоғары түйіндіден – төменгі түйінді. 47

Қ а за қ тіл і

Дара жарнақты өсімдіктерді реттеу 1. Бидай тұқымдас өсімдіктер өте көп деп айтуға болмайды 2. Сарымсақ тұқымдас өсімдіктер 3. Қоға тұқымдас өсімдіктер 4. Құрма тұқымдас өсімдіктер Қосжарнақты, жеке желекті өсімдіктер 1. Қырыққабат (капуста) тұқымдас өсімдіктер 2. Бұршақ тұқымдас өсімдіктер 3. Апиын тұқымдас өсімдіктер 4. Зығыр тұқымдас өсімдіктер 5. Теміртікен тұқымдас өсімдіктер 6. Сəбіз тұқымдас өсімдіктер 7. Асқабақ тұқымдас өсімдіктер 8. Жусан тұқымдас өсімдіктер 9. Картоп тұқымдас өсімдіктер 10. Жалбыз тұқымдас өсімдіктер 11. Қарашық тұқымдас өсімдіктер 12. Шырмауық тұқымдас өсімдіктер Сəбіз тұқымдас өсімдіктер Сəбіз тұқымдас өсімдіктердің көбі шөп яки бұташалар, сабағы тік қурайлар болады. Жапырағы жалғыз. Жапырақшасы болмайды. Жапырағы шашақты, ұсақ тілме жапырақтың сабағымен үлкен сабақтың айырылған буыны буынқаппен қапталған. Шешегі көп шатырлы келіп, тостағаншасы белгісіз яки болар болмас бес бөлік қиықша болады. Желегі бесеу, ішіне қарай кемерленіп тұрады. Аталығы бес, желекпен қатарласып біткен түйіні төмен, екі ұясы бар əр ұяда төмен салбырап тұратын бір-бір тұқымы бар. Аналық мойны екеу болады. Тұқымы жеміссіз, ұсақ, сəбіз тұқымдас өсімдіктердің көбі жабайы болып, біразы қолдан өсіріледі. Сəбіз – екіжылдық қолдан өсіретін өсімдік. Қызыл не сары, ақшабдар түсті келіп, бір қабат жер астында тамыр сабағы болады. Жапырағы шашақты, шешегі ақ түсті, шешегін орап тұратын жапырақшасы, тұқымның сыртында тікенегі болады. 48

К.М. Мұхадиева

Сəбіз – шаруаға керекті өсімдіктің бірі. Сəбіз жеген сиырдың сүті қою келіп, тəтті болып, майының түсі сары болады. Сəбіз тұқымдас өсімдіктердің жабайысы: кеше шайыр, май шайыр, сары сасыр, бəрпи, балдырған, өңшең ақ қурай, тағы басқалар. Сəбіз тұқымдас өсімдіктер 257 жікке бөлінеді. Жіктің əрбірінде 50-60 түр болады. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • •

жырық - тілік сымбат - сыр, бой яки - яғни түр – бейне түс - өңі жік - шеті шешек - шашақ жайын - жайлы, туралы түзіліс - құрылыс желек - жапырақ тостағанша - тостаған тəрізді кемерленіп - жиектеніп

Тапсырмалар: 1. Мəтінді биологиялық терминдер сөздігін пайдалана отырып, мəнерлеп оқыңыздар. 2. Өсімдік атауларының сөздігін жасаңыздар. 3. Аталған өсімдіктердің қандай түр, жік, тұқымдасқа жататынын ажыратыңыздар. 4. Дəптерлеріңізге термин сөздердің (мəтін бойынша) сөздігін жазыңыздар. 1-жаттығу. Сөйлемдердегі анықтауышты тауып, сипаттаңыздар.

1. Қызыл қарақаттың да, қара қарақаттың да ішінде үлкенікішісі, жақсы-жаманы, ащы-тəттісі болады. 2. Қара сиыр, көк сиыр, боз ат – түр болмайды, түс болады. 3. Қара жусан өз алдына бір түс, боз жусан өз алдына бір түр. 4. Осындай жалпы өсімдік тұқымы шешегінің ұқсастығына қарап өсімдік жайын тексерушілер бірнеше тұқымдастарға бөледі. 5. Өсімдіктің тамақтанатын заттарында əр түрлі айырма болса да жерден, ауадан азық алып, бойына тарайтын мүшелерінде айырмасы аз болады. 49

Қ а за қ тіл і 2-жаттығу. Сөйлемдерді жай сөйлемге айналдырыңыздар.

1. Қызғалдақтың шешегі мен жоңышқаның шешегі бірдей емес, түсі де түзілісі де айқын, ашық басқа ретте екенін көрсетіп тұрады. 2. Аталығы нешеу, аналығы қалай түзілген, желектері қанша, түсі қандай – осы жақтарын тексеріп, тұқымдастарға бөледі. 3. Шешекті өсімдіктер де екіге бөлінеді: жабық тұқымды өсімдік, ашық тұқымды өсімдік. 4. Осы ерекшелікті пайдаланып, өсімдіктерді реттеу үшін ең мықты айырушы шешегі болады. 5. Шешекті өсімдіктердің шешегі болады, одан тұқым өседі, шешексіз өсімдіктердің шешегінің орнына шаңы болады. 3-жаттығу. Төмендегі сөздердің сипаттамасын беріңіздер.

Қарақат, жусан, тары, бидай, терек, қайың, қарағай, таңқурай. 4-жаттығу. Сөздердің синонимдерін беріңіздер.

Тəтті, жақсы, сұлу, сабырлы, ұзын бойлы, алыс, кең-байтақ. 5-жаттығу. Сөздердің антонимдерін беріп, сөйлем құраңыздар.

Ақ, қысқа, суық, тар, түзу, таза, сөзшең, көркем бейнелі адам.

R

Мақал-мəтелдердің сақтаңыздар.

мəнін

түсініп,

есте

Өзі жақсы кісіге, Бір кісілік орын бар.

Жақсы əйел теңі жоқ жолдас, Түбі жоқ сырлас.

Таудың басын көр де, Түбіне барма; Жақсының өзін көр де, Үйіне барма.

Ай жарығы – əлемге, Шам жарығы – түбіне.

$$ 50

К.М. Мұхадиева

12-сабақ Өсімдіктердегі сезім, қозғалу, жүру Өсімдік пен жануарлардың айырмасы қимылдап жүруде, қозғалуында деп ойлаушылар да аз емес. Мұнан біраз бұрынырақ жылдарда өсімдікті қозғалмайды, жүрмейді, дыбыс шығармайды, сырты дірілдеп, сезінбейді деген ұғым болатын. Сондықтан дыбысы жоқ затты жансыз деп айтуға болмайды. Жай көзге көрінбейтін, көрінсе де дыбысы сезілмейтін, су ішінде де ұсақ жəндіктер болады. Олардың дыбысы жоқ болғаннан кейін жансыз деп айтуымыз қате болады. Жəндіктердің де ішінде орнынан қозғалмай, жүрмей, өмір бойы жерде тұрып өсіп-өніп азықтана беретіні көп болады. Моншаға барғанда жуынатын жөке сықылды күмпиіп, көтеріліп тұратын нəрсе болады. Бұл өсімдік емес – жəндік, бір жерден қозғалмайды. Мысалы, үлкен теңіздерде ағаш сықылды түбі жерге жабысып, жоғарғы жағы шелек сықылды, сырты шұбар, аузы ашылып тұрған жəндікті байқауға болады. Мұны өсімдік деп айтуға бола ма ? Əрине, болмайды. Қозғалмай бір орында тұратын, тамыр ағаш, шөп сияқты жануарлар да көп. Жануарлар сияқты бір жерден екінші жерге қозғалып жүретін, көзге көрінетін, көрінбейтін өсімдіктер де көп. Өсімдіктердің арасында мимоза (ұялшақ) деген өсімдік бар. Оңтүстік Америкада өседі. Тұқымын тауып алса, жылы жерге қолдан өсіруге де болады. Мимозаның айырмасы сол – жапырағының бір жеріне болар-болмас тиіп кетсең, дереу жапырағының бəрін қомдап, жиып ала қояды. Қашан тынышталып, тиген нəрсе басылғанша, тигізген нəрсені қайтадан тартып алса, біраздан кейін мимоза əбден тыныққан соң жапырағы жайыла бастайды. Егер мимозаны қаттырақ ұстаса, жапырағын жиып қана қоймайды, жапырағын жиған күйінде бұтақтарын да төмен салбыратып , түсіріп жібереді. Бұтағы жапырағымен сабағына жасырынып жабысады. Жауын жауса да жапырағын жиып ала қояды. Күн батысымен мимоза жапырағын жиып алып ұйықтайды. 51

Қ а за қ тіл і

Таңертең күн шыққан кезде жапырағын ашады. Бұл нені көрсетеді? Өсімдіктердің арасында сезімнің барлығын анық, ашық көрсетеді. Сезім жалпы өсімдіктерде, жануарларда шаршамаған кезде күшті болады. Егер шаршаса, ақырындап баяулай береді. Мимозаға қайта-қайта тиіп, жапырағын жидыра берсе, біраздан кейін жапырағын жимай қояды. Бұл əдет жалғыз мимозада емес, жануарларда да бар. Қойдың сауырынының жүніне тисе, жүнін дірілдетеді. Жақындатып таяқты қайта-қайта тигізе берсе, қой да терісін жиырып, жүнін дірілдеткенін қояды. Бұл нені көрсетеді? Бұл өсімдіктер де, жануарлар да аздан кейін шаршайды яки қытығы кетіп, үйренеді. Өсімдіктердің тынығуы, ұйықтауы Өсімдіктердің бəрі де ұйықтайды, өсімдіктердің ұйықтағаны қыстыгүні аз өседі яки жөнді өспейді. Сабағы, жапырағы күздігүні қураған өсімдіктің тамыры жер астында өспей, қурамай жатып алады. Ағаштар болса, күздігүні жапырағы сарғайып түскеннен кейін жазға дейін мұздап, бір қалыпты тұра береді. Бұл өсімдіктердің ұйықтағаны. Мысалы: тасбақа, жылан, жарқанат, аю, суыр, борсықтар қалай жатып ұйықтаса, өсімдіктер де сондай ұйықтайды. Өсімдіктерді қолдан ұйықтатуға болады. Ауру адамды жарып, бір жерін кесу үшін хлороформ деген дəріні иіскетеді. Дəрінің иісіне мас болған адам ұйықтайды. Ұйықтағаннан кейін сезімі жоғалады. Яғни, жарып, кесіп жатса да білмей ұйықтап жата береді. Мимозаның үстіне бір сауыт төңкеріп, сауыттың астына мақтаны хлороформмен сулап қойса, мимоза жапырағын жия алмайды. Жапырағы қалай болса солай бет-бетімен кетеді. Оған ағаш, қол тигізсе де жия алмайды. Бұл – мимозаның адам сияқты дəріге мас болып ұйықтағаны. Біраздан кейін бетін жапқан сауытты, хлороформ мен мақтаны алып, таза ауамен желпіп қойса, мимоза оянады, əбден есін жиып, қытықтанады. Бұл тəжірибе өсімдіктерді қолдан ұйықтатуға болатынын көрсетеді. Өсімдіктердің жануарлардан айырмасы Өсімдіктердің ішінде сондай өсімдіктер бар: ұшып жүрген жəндіктерді тірідей жеп қояды. Солтүстік Америкада шыбынжер 52

К.М. Мұхадиева

деген өсімдік өседі, сезімі мимозадан күштірек болады. Жапырағының ұшында жалпақ жиегі тіс-тіс иректі, ортасы шұқырлау, қанаты, жапырағы болады. Жапырағы қызыл күрең түсті болып құбылып тұрады. Құбылған түсті жапыраққа тамақ іздеп шыбын-шіркей, маса, соналар келіп қонады, алғашқы қонған кезде шыбынжер қимылдамай тұра береді, əбден қонып болған соң қақпан сияқты иіліп, жапырағы жылдам жабылады. Ал жапырақтың ішінде жəбірленуші қала береді. Бір-екі күннен кейін жапырағы қайтадан ашылады. Жеуге келмейтін қанатын, аяғын шығарып тастайды. Желімтүк (росянка) деген өсімдік солтүстік жақта өседі. Жапырағы тегіс түкті болады. Тамақ іздеп жүрген ара, көбелек, шыбын жарқырап тұрған желімді көріп, балдың суы екен деп алданып, ұшып келіп қонады, аяғы, тұмсығы желімге жабысады. Қайта тартып ала алмайды. Ара “далбырлайды” оған желімтүктің бар жапырақтары қозғалады. Жапырақ əбден қозғалған соң, желімтүк сезіп, жапырағын жауып алады. Содан тұзды су жиналып, ішінде қалған араны тез ерітіп, керекті нəрселері желімтүктің бойына тарайды. Керексіз қанат, сирақ сияқты нəрселерін екі-үш күннен кейін шығарып тастайды. Бұл шыбынжер мен желімтүктің не жейтінін анық көрсетеді. Осыған қарағанда өсімдіктердің де ет жейтіні анық, бұл жағынан өсімдік пен жануарлардың айырмасы жоқ деуге болады. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • •

дірілдеу - селкілдеу сезбеу - сезінбеу ұғым - түсінік жайы келсе - тура келсе, мүмкіндігі болса өмір бойы – тіршілікте - өмір сүрген уақытта күмпиіп - ісініп қомдап - жиырып салбыратып - төмен жіберіп қытығы - рефлекске ұқсас сауыры - жамбастың сырты жөнді - жақсы, дұрыс сауыт - ыдыс төңкеру – төмен қаратып орналастыру, жабу түгіл - басқа 53

Қ а за қ тіл і • • • • • • • • • • •

иректі – ара жүзді шұқырлау – тереңге ұқсас қызыл күрең - баклажаннан ашығырақ түсті құбылу - түсінің өзгеріп тұруы көну - мойынсұну қақпандай - қақпан секілді (жабайы аңдарды ұстау құралы) иіліп - майысып жəбірленушісі -тұтқындалушы деген мағынада сіңу – қорытылу (ас, су) алдану - аңқау болу далбырлау - əрекет ету

Тапсырмалар: 1. Мəтінді оқып, түсініңіздер. 2. Мазмұны жағынан мəтіннің түрін анықтаңыздар. 3. Мəтінге жалпы жоспар құрып, əңгімелеңіздер. 4. Өздеріңіз білетін өсімдіктер өмірі туралы, жануар-жəндік туралы қызықты этюд-əңгіме жазыңыздар. 1-жаттығу. табыңыздар.

Төмендегі

сөйлемдерден

айқындауыш

өмірі

мүшелерді

1. Жəндіктердің ішінде де орнынан қозғалмай, жүрмей, өмір бойы жерде тұрып өсіп-өніп тамақтана беретіні көп болады. 2. Үлкен теңіздерде болады, ағаш сықылды түбі: жерге жабысып, жоғары жағы шелек сықылды, сырты шұбар, аузы ашылып тұрады. Қозғалмай бір орында тұратын, тамыры көп, шөп сықылды жəндіктер көп. 4. Жəндіктер сықылды бір жерден екінші жерге қозғалып жүретін, көзге көрінетін, көрінбейтін өсімдіктер де көп. 5. Қашан тынышталып, тиген нəрсе басылғанша, тигізген нəрсені қайтадан тартып алса, біраздан кейін мимоза əбден тыншыққан соң жапырағы жайыла бастайды. 2-жаттығу. Мəтіндегі тірек сөздерді теріп жазып, оған сипаттама беріңіздер.

Үлгі: Өсімдік үйде өсетін өсімдік бақшада өсетін өсімдік субтропиктік өсімдік 54

К.М. Мұхадиева

суда өсетін өсімдік теңізде өсетін өсімдік дəрілік өсімдік улы өсімдік шөлде өсетін өсімдік тасқа шығатын өсімдік 3- жаттығу. Төмендегі сөз тіркестерінің мағынасын ашыңыздар.

Жай көз, жаны жоқ, өсіп-өну, аузы ашық, қытығы келеді, жөнді өспейді, жер асты, қолдан ұйықтату, иіске мас болу, сезімі жоғалу, бет-бетімен кетеді, дəріге мас болу, тірідей жеп қою, тіс-иректі, көр-жері, бойға сіңіру, тұзды су, бойына тарату. 4-жаттығу. атаңыздар.

Төмендегі

сөйлемдерді

айқындаушы

мүшелермен

1. Өсімдіктердің бəрі де ұйықтайды ... . 2. Ағаштар болса, күздігүні жапырағы сарғайып түскеннен кейін жаңадан жапырақ шығармай ... . 3. Ұйықтағаннан кейін сезімі ... . 4. Мимозаның үстіне бір сауыт төңкеріп, ... . 5. Мимоза жапырағын жия алмайды, ... .

$$ 13-сабақ Өсімдіктер мен жануарларды қорғау "Қызыл кітап" Қорықтар мен қорықшалар Жүздеген жылдар бойы шаруашылық мақсаттар үшін ағаштарды кесуге, құстарды, сүтқоректілерді, балықтарды жыртқыш55

Қ а за қ тіл і

тықпен аулауға шек қойылмады. Мұндай жағдай жер бетіндегі өсімдіктер түрлерін, кəсіптік жануарлар санын күрт азайтты. Кейбір түрлер мүлдем жойылып кетті. Халқымыз ежелден-ақ өсімдіктер мен жануарлардың табиғаттағы, адам өміріндегі қадір-қасиетін, маңызын жақсы білген. Жас ұрпақтың көкейіне құйып, оларды сақтап, қорғауға баулып, тəрбиелеген. «Ер – елдің көркі, орман – тоғай жердің көркі», «Бір тал кессең, он тал ек», «Дəрі – шөптен шығады, дана – көптен шығады», «Қорада малың болсын, көшеңде талың болсын», «Тау бұлағымен көрікті, бұлақ құрағымен көрікті», «Дала көркі - мал, өзен көркі – тал», «Мал өсірсең – қой өсір, өнімі оның көл-көсір» деген сияқты мақал-мəтелдер бұған толық дəлел. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасында бидай масағы мен қанаттанған пырақ бейнеленген. Бұл – туған жерімізге деген терең сүйіспеншілік. Өсмдіктер мен жануарлар əлемін қадірлеп құрметтеуден туындаған. Халқымыздың өз ұрпағын табиғатты аялап, сақтауға тəрбиелейтін алуан түрлі өсиеттері бар. Солардың бірі – тыйым салатын сөздер: «Көк шөпті жұлма, таптама», «Көктемде жанжануарларға тиіспе», «Үйге кірген жыланға ақ құйып шығар», «Құс ұясын бұзба» жəне т.б. «Қызыл кітап» сирек кездесетін жəне жойылып кету қаупі бар өсімдіктер мен жануарлар түрлерін қорғау мақсатымен жазылған. Қазақстанда «Қызыл кітап» тұңғыш рет 1978 жылы шықты. Онда омыртқалы жануарлардың сиреп бара жатқан түрлері тіркелді. Екінші басылымы 1991 жылы, үшінші басылымы 1996 жылы шықты. Мұнда балықтардың 16, қосмекенділердің 3, жорғалаушылардың 10, құстардың 56, сүтқоректілердің 40 түрі енгізілген. Өсімдіктерге арналған Қазақстанның «Қызыл кітабы» 1981 жылы жарық көрді. Бұл кітапта өсімдіктердің 303 түрі сипатталған. Қорықтар 1. Алматы мемлекеттік қорығы (Іле Алатауы). 2. Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығы (Талас Алатауы).

56

К.М. Мұхадиева

3. Барсакелмес мемлекеттік қорығы (Арал теңізінің солтүстік батыс бөлігі, ондағы құландар Алтынемел мемлекеттік табиғи ұлттық саябаққа əкеліп жіберілді). 4. Қорғалжын мемлекеттік қорығы (Ақмола облысының субатпақты аймағы). 5. Наурызым мемлекеттік қорығы (Қостанай далалы аймағы). 6. Марқакөл мемлекеттік қорығы (Оңтүстік Алтай). 7. Үстірт қорығы (Маңғыстау). 8. Батыс Алтай қорығы (Шығыс Қазақстан). 9. Алакөл қорығы (Алматы облысы, Талдықорған). Бұлардан басқа өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген түрлерін қорғау мақсатында 57 қорықша, 7 ұлттық саябақ (Алтынемел, Баянауыл, Көкшетау, Іле Алатауы, Қарқаралы, Катонқарағай, Шарын) ұйымдастырылған. Табиғат қазынасы сарқылмас қор емес. Адам игілігіне пайдалану, қайта қалпына келтіру ісі адамның қамқорлығының арқасында жүзеге асады. Қорғауға алынған жануарлар Биология. Ботаника. Зоология. «Қызыл кітап». Қорықтар 1. Биология ғылымы, оның негізгі салалары туралы əңгімелеңдер. 2. Ғылымға еңбегі сіңген ғалымдарды атаңдар. Олардың қандай еңбегі бар? 3. Қорық деген не? 4. Еліміздегі басты қорықтарды атаңдар. Өзіңіз қайсысында болдыңыз?

$$

57

Қ а за қ тіл і

14-сабақ Тірі ағзалар қасиеттері, маңызы Тірі ағзалардың қасиеті. Неліктен тірі ағзалар делінеді? Себебі олар тыныс алады, қоректенеді, көбейеді, өседі, дамиды жəне зат алмасу жүреді. Тірі ағзалар өзін қоршаған сыртқы ортамен тығыз байланысты жəне оған бағынышты. Ағзалар айналадағы ауамен тыныс алады, суды сіңіреді, сыртқы ортаға көмірқышқыл газы мен оттегін бөледі. Тірі ағзалардың денесі жасушалардан тұрады, тіпті денесі бір ғана жасушадан тұратын түрлері бар. Жерде тірі ағзалардың қанша түрі тіршілік етеді деген сұраққа мамандар 5-6 миллиондай дейді. Кейбір ғалымдар бұл санды 25-30 млн-ға жеткізеді. ХХ ғасырда 40 мыңдай қарапайымдар, 2 миллиондай жануар, 0,5 миллионға жуық өсімдік жəне 100 мыңнан астам саңырауқұлақ түрлеріне сипаттама берілген. Ғалымдар жыл сайын екі мың бунақденелілердің жаңа түрлерін ашады; сол сияқты балықтардың, құрттардың, саңырауқұлақтардың тізімдері де жаңа түрлермен толығып жатады. Бірақ құстар мен сүтқоректілер арасында мұндай жаңалықтар өте сирек кездеседі. 1938 жылы В.А. Селевин басқарған зоологиялық экспедиция Бетпақдала өңірінен тышқан тəрізді кемірушілердің бірі - жалманды тапқан. Оның бесеуін ұстағанда бұл аса елеулі жаңалық болып қабылданды жəне оны əрі қарай зерттеуге жол ашты. Жалман Бетпақдала шөлі, Балқаш көлінің солтүстігі, Алакөл, Зайсан ойпаттары өңірінде өте сирек ұшырасады. Қазақстанда ғана кездесетін, жүні майда, жібектей сусылдаған, қалың, құлағы түтік болып қусырылатын, алақан тəрізді жазылатын кішкене ғана аң. Ол көшпелі шегірткені сүйіп жейді; көбелек, қоңыз сияқты бунақденелілермен де қоректенеді; өте сирек болғандықтан, ол қорғауға алынған.

58

К.М. Мұхадиева

Тірі ағзалардың таралуы, сан алуандығы Тірі ағзалар жер шарында кең таралған. Олар қорегі мен ылғалы мол далаларда, ыстық шөлдерде, мұз бен қар басқан асқар тауларда кездеседі. Тірі ағзалар жер қойнауында, жарық түспейтін мұхит түбіндегі қазан шұңқырларда тіршілік етеді. Ағзалардың сан алуандығы суреттерде көрсетілген. Тірі ағзалардың табиғаттағы жəне адам өміріндегі маңызы Ағзалар - табиғаттың аса маңызды бөлігі. Олар бір-бірімен тығыз байланыста тіршілік етеді. Басқа ағзалар тіршілігінде өсімдіктер зор рөл атқарады. Өсімдіктер болмаса жануарлар да, адам да тіршілік ете алмайды. Барлық тірі ағзалар ауадағы оттегімен тыныс алып, көмірқышқыл газын бөліп шығарады. Жасыл өсімдіктер қоректенгенде ауадағы оттегімен өсімдіктердің өздері де, басқа ағзалар да тыныс алады. Жануарлардың көптеген түрлері өсімдіктермен қоректенеді. Өсімдіктер топырақты қарашірікпен байытып, құрылымын жақсартады. Ауаны шаң мен улы газдан тазартады. Ауру тудыратын майда ағзаларды жояды. Аптап ыстықты, қақаған аязды бəсеңдетеді. Осының бəрі – бүкіл тірі ағзалардың тіршілік етуіне мүмкіндік беретін аса маңызды жағдайлар. Көбелектер, аралар, қоңыздар өсімдіктерді тозаңдандырады. Шұбалшаңдар топырақтың құрылымын жақсартады. Бунақденелілермен қоректенетін жануарлар өсімдіктердің зиянкестерін азайтып, пайда келтіреді. Жануарлар өсімдік тұқымдары мен жемістерін таратады. Микроорганизмдер өсімдік қалдықтары мен жануарлардың өлексесін шірітіп, топырақты қарашірікпен байытады. Адам өміріне қажетті киім, тағам, құрылыс материалдарының көпшілігін өсімдіктер мен жануарлардан алады. Тірі ағзалар. Тіршілікке тəн қасиеттер (белгілер). Сұраққа жауап беріңіздер: 1. Тірі ағзаларға не жатады? Оларды неліктен "тірі" дейді? 2. Тірі ағзалардың тіршілік үшін қандай маңызы бар?

59

Қ а за қ тіл і

¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

тірі ағзалар - жан-жануарлар қоректену - тамақтану сыртқы орта - қоршаған орта тығыз байланысты – бір-біріне қатысты бағынышты - бағынған, мойынұсынған суды сіңіру - судың бойға тарауы көмірқышқыл газы - химиялық термин жасуша - б.т. қарапайымдылар - б.т. саңырауқұлақ - б.т. бунақденелілер - б.т. түр - б.т. сүтқоректілер - б.т. өңір - аймақ кемірушілер - б.т. сирек ұшырасу (ұшырау) - кездесу жібектей сусылдаған (сусылдау) - жібек секілді түтік - іші қуыс ыдыс қусырылатын (қусырылу) - жиырылу көшпелі шегіртке - б.т. жер қойнауы - кен, жер байлығы қазаншұңқырлар - теңіз деңгейінен төмен, қазан секілді қарашірік - б.т. құрылымы - құрылысы шаң - топырақтың бұрқырауы улы газ - х.т. ауру тудыратын - ауру тарататын аптап ыстық - күннің қатты қызуы қақаған аяз - ауа райының қатты сууы бəсеңдетеді (бəсең) - баяулану тозаңдандырады (тозаң) - б.т. көбелек – б.т. ара – б.т. қоңыз – б.т. шылаушын – б.т. зиянкес - зиян келтіруші таратады (тарау) - басқа жаққа жеткізу қалдық - қалған, керексіз заттар өлексе - өлген жан-жануардың денесі шірітіп (шіру) – бұзылу

60

К.М. Мұхадиева

Тапсырмалар: Сөздікті пайдаланып, мəтінді оқыңдар. 1. Ағзаларға қысқаша сипаттама беріңіздер: Үлгі: Тасбақаның сыртқы қабаты қатты тостағаншамен көмкерілген. Одан басы мен аяқтары көрініп тұр. Оның тостағаншасы əдемі өрнекпен əшекейленген. 2. Сұрақтарға жауап беріңдер: а) Тірі ағзаларға не жатады? ə) Тірі ағзалардың саны қанша? б) Ғалымдардың ашқан жаңалығы - жалман қандай аң? в) Тірі ағзалардың таралу аймағы қандай? г) Ағзалар табиғатта қандай рөл атқарады? ғ) Ағзалардың тыныс алуы қандай? д) Өсімдіктер мен тірі ағзалардың өзара байланысы қандай? е) Топырақты құнарландыруда тірі ағзалардың маңызы қандай? ж) Адам өміріне тірі ағзалардың тигізетін пайдасы қандай? 3. Мəтінді бөлімдерге бөліп əңгімелеңіздер. 4. Мəтіннен термин сөздерді тауып, жазыңыздар. 5. Етістіктерді тауып морфологиялық талдау жасаңыздар. Үлгі қоректенеді: түбірі – қорек - зат есім, тен-етістік тудырушы жұрнақ, яғни бұйрық райдың екінші жағы, еді - ауыспалы келер шақ жұрнағы.

$$ 15-сабақ Қазақстандық жəне шетелдік биолог ғалымдар Биология ғылымының əр саласында еңбек еткен қазақстандық ғалымдарды көптеп атауға болады. Мысалы, 1920-1930 жылдары "Өсімдіктану" оқулығын жазған ғалым - Ж. Күдерин. Биология ғылымдарының докторы, академик Н.В. Павлов Қазақстан Республикасының өсімдіктерін зерттеді. Өсімдіктердің жаңа 130 түрін ашты. Өсімдіктер туралы "Қазақстан Республикасының 61

Қ а за қ тіл і

Қызыл кітабын" В.П. Голоскоков, М.С. Байтенов жазған. А.Ы. Жандеркин, Б.М. Мусин, К. Мыңбаев, Қ. Дүйсембин жəне т.б. ғалымдар биология ғылымына көп еңбек сіңірді. Х. Досмұхамедов "Жануарлар" оқулығын жазды. А. Бекенов, В.А. Грачев, М.И. Исмагилов, А.Ф. Ковшарь, А.А. Слудский, К. Ысқақова жəне басқа да ғалымдар еліміздің жануарлар əлемін зерттеді. Қазақстандағы жануарлардың таралуы, биологиясы, арнайы шаралар қолданылып қорғауға алынуы тиіс түрлері туралы еңбектер жазды. Сиреп кеткен жəне жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктерді тіркеп, сипаттау "Қазақстан Республикасының Қызыл кітабының" жарыққа шығуына негіз болды. Елімізде молекулалық биология, биохимия, генетика, т.б. ғылым салаларынан жүргізілген зерттеулердің мəні зор. Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа іріктемелері мен малдың асыл тұқымдарын шығаруда зор көмегін тигізеді. Осы салада еңбек еткен, еңбектеніп жүрген ғалымдар көп. Ғылымда аты жарқ етіп шыққан М.Ə. Айтхожин, Т.Б. Дарханбаев, М.Ə. Ермеков, К.У. Медеубеков сияқты академик ғалымдардың еңбектерін біліп, мақтан тұтуға əбден лайық. Биология ғылымын дамытуға шетелдік ғалымдардан С.Г. Навашин (өсімдіктің ұрықтануын ашқан), К.А. Тимирязев (фотосинтезде хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған), т.б. өз үлестерін қосты. Жұмақан Маусымбайұлы Күдерин (1891-1938) Қазақстаннан шыққан тұңғыш биолог-ғалымдардың бірі. "Өсімдіктер" атты оқу құралын (127. 1930) басып шығарды. Ол жиырма жасында ауыл шаруашылық мектебін бітіріп, егіс жəне ауыл шаруашылығының маманы атанды. Халел Досмұхамедұлы Досмұхамедов (1883-1939) Тұңғыш рет ана тілінде жаратылыстану ғылымы бойынша оқу құралын жазды. Солардың бірі "Жануарлар" 1922 жылы Ташкентте жазылып шықты. Абдулғазиз Ыбырайұлы Жандеркин (1905-1983) Зоотехник, биология ғылымдарының кандидаты, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Қазақтың арқар-меринос қойын, жүндес ешкі қолтұқымын шығаруда ғылыми еңбек еткендердің бірі. 62

К.М. Мұхадиева

Бағрам Мұсаұлы Мусин (1906-1978) Зоотехник, ауыл шаруашылық ғылымдарының кандидаты, Қазақстанның еңбек сіңірген зоотехнигі. Малдың жаңа қолтұқымы қазақтың ақбас сиырын жетілдіруге қатысқаны үшін Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағын алған. Биология ғылымдары Адамдар ертеден-ақ тіршілік əрекетінің табиғатпен, тірі ағзалармен тығыз байланысты екенін жақсы түсінген. Табиғатта қандай өсімдіктер, жануарлар бар, олардың құрылысы, тіршілігі қандай екенін білуге ұмтылған. Пайдалыларын сақтап, көбейтуге, зияндыларының санын азайтуға тырысқан. Осылайша тірі ағзалар туралы адамның білімі молайып, биология ғылымдары қалыптасты. Биология (грекше: "биос" - тіршілік, "логос" - ғылым) - тірі ағзалар туралы көп салалы ғылым. Ботаника (грекше: "ботанэ" - шөп, өсімдік) - өсімдіктер əлемін, зоология (грекше: "зоо" - жануар, "логос"- ғылым) - жануарлар əлемін зерттейтін ғылымдар биология саласына жатады. Биологияның белгілі бір саласы арнайы оқу орнында оқытылады. Оны бітірген адам осы саланың маманы болып шығады. Мысалы, ботаник, зоолог, дəрігер, зоотехник, агроном жəне т.б. Кез келген адам өзінің туған жерінде кең таралған тірі ағзалар, олардың тіршілігі жайлы білуі керек. Сонда ғана адам табиғат қорғау ісіне белсенді қатысады. Туған жеріне, табиғатына зор пайда келтіреді. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • •

тіршілік əрекеті - өмір сүру қызметі білуге ұмтылған (ұмтылу) - білуге тырысқан зиянды – зиянын тигізуші азайтуға тырысқан (тырысу) - кемітуге ұмтылған осылайша - бұлайша сала - тарам белсенді қатысады (қатысу) - жиі əрекет ету арнайы шаралар - белгілі іс-əрекет қорғауға алынуы тиіс - қорғалуы керек сиреп кетуі - азаюы жойылып кетуі - қырылып бітуі 63

Қ а за қ тіл і • • • • • • •

қауіп (қаупі) - қатер дақыл - дəн іріктемелері - таңдалып алынған асыл тұқымдар - жетілген тұқымдар мақтан тұту – мақтан ету əбден лайық - өте дұрыс, жарайды ұрықтану - көбею жолы

Тапсырмалар 1. Сөздікті пайдаланып, мəтінді оқыңыздар. 2. Биология ғылымына еңбегі сіңген тағы да басқа ғалымдарды еске түсіріңіздер. 3. Биология пəнінен қандай шығармаларды білесіздер, еске түсіріңіздер. 4. Сұрақтарға жауап беріңіздер. а). Адамдар қай кезден бастап табиғат əлеміне назар аударған? ə) Биология ғылымы қалай қалыптасты? б) Биология ғылымы қандай салаларға бөлінеді? в) Қазақстандық қандай ғалымдармен таныстыңыздар? Яғни, биология ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдар кімдер? 6. Биология, биохимия, генетика, биотехнология, экология ғылымдарының мəніне шолу жасаңыздар. 7. Мəтінді бөлімдер бойынша əңгімелеңіздер.

$$ 16-сабақ Өсімдіктер Жасуша – ағзалардың тіршілігі мен құрылысының ең кіші өлшем бірлігі. Өсімдік ұлпалары Тірі ағзалардың ортақ белгісі денесі жасушадан (клеткадан) тұрады. Кез келген ағзаның тіршілік белгілерін сақтайтын ең кіші құрылымдқ бөлшегі – жасуша. Көлемі кіші болғанмен, 64

К.М. Мұхадиева

мыңдаған қосылыстар, жүздеген заттар жасушада ұдайы түзіліп, реакция тізбегіне қатысады. Жасушада тірі ағзаларға тəн зат пен энергия алмасу органикалық қосылыстардың түзілуі, өсу, көбею, тыныс алу жүреді. Жасушаның ашылу тарихы микроскоптың шығуымен байланысты, 1590-1610 жылдардың арасындағы оптика шеберлері голландиялық əкелі-балалы Янсендер жарық жасушасын зерттеу мүмкіндігін тудырады. 1665 жылы алғаш рет ағылшын ғалымы Роберт Гук өсімдік қабығының жұқа кесіндісін микроскоппен қараған. Ол майда ұяшықтарды көріп, оны жасуша деп атаған. Əдетте біз жасушаны жай көзбен көре алмаймыз. Оның мөлшері миллиметрдің мыңнан бір бөлігімен өлшенеді. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінде денесі бір ғана жасушадан тұратын өте қарапайым ағзаларды бір жасушалылар дейді. Бір жасушалылар көпжасушалы ағзалар сияқты тіршілік етеді. Микроскоптың құрылысы Микроскоп (грекше: “микро” - ұсақ, “скопэ” – қарапайым) өте ұсақ заттарды 100-ден 2000 есеге дейін үлкейтіп көрсететін күрделі құрал. Микроскоптың негізгі бөлігі - үлкейтіп көрсететін əйнектері бар көру түтігі. Көру түтігінің жоғары жағына 2 линзасы (əйнек) бар окуляр (латынша: “окулус”- көз) кигізілген. Төменгі жағына бірнеше линзасы бар объектив (латынша: “объектум” – зат) орналасқан. Көру түтігінің екі жағында бұрандасы бар. Бұранда арқылы көру түтігі жоғары көтеріп, төмен түсіруге болатын тұтқаға (штативке) бекітіледі. Көру түтігінің дəл астында ортасы тесік заттық үстелше орналасады. Заттық үстелшенің астында жарық қабылдайтын айналмалы айнасы бар. Микроскоптың барлық бөлшектері орнықты тұру үшін табанға бекітіледі. Затты тек жарықтың көмегімен көретіндіктен жарық микроскобы деп аталады. Көретін затты неше есе үлкейтетінін білу үшін окуляр мен объективте жазылған сандарды бір-біріне көбейтеді. Мысалы, окулярда 15×, ал объективте 40× болса, 15 × 40 = 600 есе үлкейтіледі. 65

Қ а за қ тіл і

Микропрепарат дайындау Микроскопқа қажетті құрал-жабдықтар: заттық əйнек (заттық шыны), жабын əйнек, су, сапты ине, тамызғы (пипетка). Кез келген затты микроскоппен қарау үшін алдымен препарат (микропрепарат) дайындайды. Ол үшін заттық шыныға тамызғымен 1-2 тамшы су тамызып, оған көретін затты салады. Үстін жабын шынымен жауып, заттық үстелшеге орналастырылады да микроскоппен қарайды. Көретін затты еш уақытта сусыз қарауға болмайды. Өсімдік жасушасының ішкі құрылысын микроскоппен қарауға ең ыңғайлысы пияздың мөлдір қабығы – пияз өңі. Препарат жасауға аршылған пияз аламыз. Оның шырынды қабатының дөңес жағынан жұқа мөлдір қабықшасын сылып аламыз. Препаратты микроскоппен қарағанда, бір-біріне тығыз орналасқан ұзынша пішінді жасушалар көрінеді. Жасушаның қабықшасы, цитоплазмасы мен ядросы анық көрінеді. Судың орнына йодтың судағы əлсіз ерітіндісін тамызса, ядросы қоңыр түсті болып айқын көрінеді. Микроскоппен жұмыс істеу тəртібі: 1. Микроскоппен тек отырып жұмыс істеу керек. Оны үстелдің шетіне (5-8 см қашықтықта) орнықты етіп қояды. Жұмыс істеп болғанша микроскопты орнынан қозғамайды. 2. Қарайтын заттың дайын препаратын микроскоптың үстелшесі ортасындағы тесікке дəл келтіріп орналастырады. 3.Қозғалмалы айна арқылы заттық үстелшедегі препаратқа жарық түсірілуі тиіс (жарықтың түскен-түспегенін окулярға қарап бақылайды). 4. Бұрандамен зат анық көрінгенше көру түтігін ептеп қана жоғары немесе төмен қозғайды. 5. Объективтен көретін заттардың ара қашықтығы мөлшермен 1 см-дей болғанда, зат анық көріне бастайды. Жұмыс істеп болған соң микроскопты қабына салу қажет. 6. Микроскопты түрлі химиялық реактивтермен қатар қоюға болмайды, бөлек таза шкафта сақталады. Микроскоптан басқа майда затты (3-5 есе) сəл үлкейтіп көрсететін, құрылысы қарапайым құрал - ұлғайтқыш қол əйнегі (лупа). Оның негізгі бөлімі – екі жағы бірдей дөңес шыны 66

К.М. Мұхадиева

(линза). Қолдануға ыңғайлы болу үшін шынының айналасы құрсауланған, қолмен ұстайтын сабы бар. Ұлғайтқыш əйнектің сабынан ұстап, заттың бейнесі анық көрінгенше затқа біресе жақындатып, біресе алыстатып қарайды. Ұлғайтқыш қол əйнегінен күрделірек тұтқалы ұлғайтқыш əйнек болады. Ол затты 10-25 есе үлкейтеді. Тұтқалы ұлғайтқыш əйнектің табаны (микроскоптікіндей), зат қоятын үстелшесі (тұтас тұнық əйнектен жасалған), қозғалмалы айнасы бар. Көру түтігін қозғайтын бұрандасы болады. Қарапайым көру түтігінің бір жағы – окуляр, екінші жағы – объективі. Затты көру тəртібі микроскоптағыдай. Жасушаның ашылу тарихы. Ұлғайтқыш құралдар. Микроскопқа қажетті құрал-жабдықтар. Микроскоппен жұмыс істеу. 1. Жасушада қандай процестер жүреді? 2. Ұлғайтқыш құралдардың түрлерін атап, айырмашылығын талдап көрсетіңіздер. 3. Микроскопқа қажетті жабдықтарды атаңдар. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

өлшем бірлігі – м.т. өсімдік ұлпалары – б.т. ұлғайтқыш құралдар – б.т. ортақ белгі –ортақ қасиеттер сақтайтын (сақтау) – кейінге қалдыру, күту құрылымдық бөлшегі – б.т. қосылыстар – х.т. ұдайы түзіліп (түзілу) – үнемі пайда болу жұқа кесінді – қалың емес кесінді майда құрал – кішкентай аспап күрделі құрал – бірнеше бөлшектері бар аспап кигізілген (кию) – сыртынан қаптау бұранда – бекітуге арналған бөлшек бекітіледі (бекіту) - орнату тесік – тесілген, саңылау қабылдайтын (қабылдау) – өзіне алу айналмалы айна – б. құрал орнықты тұру – нық тұру есе үлкейтетін (үлкен) – ұлғайту құрал-жабдықтар – аспаптар заттық əйнек - шыны 67

Қ а за қ тіл і • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

сапты ине – құрал тамызып ( таму) – тамшы етіп төгу жабын əйнек (шыны) – б. құрал ыңғайлысы – қолайлы мөлдір қабығы – пияздың мөлдір қабаты пияз өңі – пияздың сырты аршылған пияз (аршу) – қабығы алынған шырынды қабат – сулы бөлігі дөңес жағы –сыртқа шығыңқы жағы жұқа қабықша – пияздың қабығы сылып аламыз (сылу, алу) – аршып алу ұзынша пішінді – ұзынырақ əлсіз ерітінді – тұз т.б. суға аз мөлшерде салынуы қоңыр түсті – қоңыр бояулы қозғалмайды (қозғау) – жылжымайды түсірілуі (түсу) – жарық түсіру ептеп қана – жай ғана ара қашықтық – екі заттың арасы құрсауланған (құрсау) – сыртынан құрсау салынған сап (сабы) –ұстауға арналған бөлігі жақындату (жақын) – жақын қою алыстату (алыс) – алыс қою тұтқалы ұлғайтқыш əйнек – б. құрал Қарбыз жұмсағының жасушасы Пияз қабықшасының жасушасы Жапырақ жұмсағының жасушасы Жаңғақ сүйегінің жасушасы Жапырақ жұмсағының жасушасы Жапырақ түгінің жасушасы

Жасуша қабықшасы. Цитоплазма. Ядро. Пластидтер. Вакуоль. А 1. Пияздың мөлдір өңінен жасаған препараттардан жасушаның анық көрінген бөліктерін атаңдар. 2. Жасуша қабықшасының атқаратын қызметі қандай? 3. Саңылау дегенді қалай түсінесіңдер, оның қызметі қандай? В 1. Цитоплазманың қасиеті жəне оны неге тірі зат дейді? Ядроның цитоплазмаға қарағанда айырмашылығы жəне жасушаға не үшін қажет? 3. Вакуоль қандай қызмет атқарады? С 1. Тек өсімдіктерге тəн денешіктерді атап, оның түрлерінің қайда кездесетінін сызбанұсқа (схема) немесе кесте сызып 68

К.М. Мұхадиева

толтырыңыздар. 2. Жасуша қабықшасының қасиетін талдаңыздар. 1. Жасуша құрылысымен пияз өңінен препарат жасап талдадыңдар. 2. Жасуша пішіндерінің түрліше болуы неліктен деп ойлайсыңдар? Біліміңді тексер. Атқаратын қызметіне байланысты тұсына жасуша бөліктерінің атын жазып, кестесінің бос орнын толтырыңдар. Жасуша пішіндері Жасушаның құрылысы (бөліктер) 1 2 3 4 5

Атқаратын қызметі Жасушада жүретін барлық тіршілік əрекеттеріне қатысады. Жасушаны қоректендіреді, жасуша ішіндегі сұйықтықтың қысымын реттейді. Органикалық зат түзуге, қор жинауға қатысып, өсімдікті түрлі түске бояйды. Көбеюге қатысады. Жасуша бөліктерін зақымдаудан қорғайды.

Зертханалық жұмысты ойша жасап көріңіздер, қолданған сөздеріңізді атаңыздар. Пияз қабықшасының өңі мен бөлме өсімдіктерінің жапырағының көлденең кесіндісін микроскоппен қарау. Тапсырмалар: 1. Пияз қабығының өңінен жасалатын препараттың микроскоптағы көрінісін дəптерге жазу, жасуша пішініне көңіл аудару. 2. Жеке жасушаның бөліктерінің атын жазып, салыстырып талдау. 3. Бөлме өсімдігі жапырағының жұқа көлденең кесіндісінен препарат жасап, жасыл пластидтердің пішіні мен түсіне көңіл аудару (жапырақтары түксіз өсімдіктер алынады). Тіпті жапырақ өңін аз ғана жұмсағымен сылып алып қараса пластидтер көрінеді.

69

Қ а за қ тіл і

17-сабақ Өсімдік ұлпалары Шығу тегі жəне құрылысы, атқаратын қызметі ұқсас жасушалар тобын ұлпа дейді. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ұлпаларынан мүшелер, ал мүшелерден ағза түзіледі. Жасушалар тобы → ұлпа → мүше→ ағза Өсімдіктердегі ұлпалардың түрлері: түзуші, жабын, негізгі (қоректік жəне фотосинтездеуші), тірек, өткізгіш жəне бөліп шығарушы. 1. Түзуші ұлпа (меристема, грекше “меристос” – бөлінетін, бөлуші) барлық ұлпалардан бұрын түзіледі. Сабақтың, тамырдың ең ұшына орналасқан түзуші ұлпа жасушалары ерекше болады: өте ұсақ, қабықшасы жұқа, вакуольдері де ұсақ, ядросы жасушаның дəл ортасына орналасады. Ұдайы бөлінуге қабілетті, бір-бірімен тығыз жанасқан тірі жасушалардан тұрады. Түріне қарай түзуші ұлпалар өсімдіктің əр жерінде (сабақ, тамыр ұшында, жас жапырақтың негізінде жəне т.б.) кездеседі. Жасушалары ұдайы бөлінетіндіктен өсімдік өседі, бүршік жарады. Бітеу гүлдер ашылады, тұқымнан жаңа өсімдік өсіп шығады. Өсімдіктердің ұзарып өсуі, ағаштың жуандауы, жас жапырақтардың үлкеюі түзуші ұлпаға қатысты. Сылынған қабық пен сынған ағаштарды қайта қалпына келтіреді. Тек түзуші ұлпаның жасушалары ғана бөлінуге қабілетті. Басқа ұлпалардың барлығы осы ұлпадан түзіледі. 2. Жабын ұлпа өсімдік мүшелерінің сыртын қаптап, кеуіп кетуден, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан сақтайды. Ол ұлпа өң, тоз, қыртыс деп бөлінеді. Өң жасушалары тірі, бір-бірімен тығыз жанасқан, алғаш өсу кезеңінде гүлдің бөлімдері, жапырақты, жемісті, сабақты жəне тамырды сыртынан қаптап тұрады. Өң өсімдік мүшелері суды артық мөлшерде буландыруынан, зақымдануынан қорғайды. Тоз – көп жылдық өсімдіктердің өңінің орнын басатын қабат. Жасушалары алғашында тірі болғанмен, біртіндеп 70

К.М. Мұхадиева

қабықтары қалыңдап, қоңырлау түсті өлі жасушаларға айналады. Бұл су мен улы газдарды, жылуды, дыбысты ішке өткізбейтін, шірімейтін тығыз көп қабатты болады. Қыртыс – ең соңынан түзілетін қабат. Ағаш діңдерінде, бұтақтарында, тамырларында жаңа қабаттар пайда болып қыртыс түзіледі. Қыртыс жасушалары өлі болғанмен тереңіректегі, тірі жасушалар бөлініп, діңнің көлденеңін ұлғайтады. Қыртыстың сыртқы қабаты “жыртылып” біркелкі тегіс болмай сайлы, қабыршақты, кедір-бұдырлы болады. Мұны (емен, қарағаш, шаған) жуан ағаштардың қабығынан көруге болады. Қалың қыртыс ағаш діңдерін өрттен, температураның күрт ауысуынан, күн сəулесінің күйдіруінен, зиянды микробтардан қорғайды. Қыртыс жыл сайын тоздың пайда болған жаңа қабаттарынан қалыңдай береді. 3. Негізгі ұлпа. Өсімдіктердің барлық мүшелерінде кездесетіндіктен негізгі ұлпа деп аталады. Барлық ұлпалардың ішінде де болады. Жасушалары тірі, пішіндері атқаратын қызметіне қарай домалақ, цилиндр, эллипс тəрізді əр түрлі. Жасуша қабықшасы жұқа, цитоплазмасы қабықшаны астарлай орналасады. Жасуша аралық кеңістіктері өте кең болады. Атқаратын қызметіне байланысты негізгі ұлпалар – фотосинтездеуші, қор жинаушы, су жинаушы, ауа жинаушы деп бөлінеді. Фотосинтездеуші ұлпа жасушаларының қабығы жұқа, жасуша аралықтары кең, хлоропластары көп болады. Хлоропластары бір-біріне кедергі жасамайтындай белгілі ретпен орналасады. Бұл ұлпада өсімдікті органикалық заттар жəне энергиямен қамтамасыз ететін фотосинтез реакциясы жүреді. Қор жинаушы ұлпалар өсімдік сабағында, пиязшығында, жапырағында, жемтамырында, тамырсабақта кездеседі. Қор жинаушы ұлпада нəруыздар, көмірсулар, майлар жəне т.б. артығы қорға жиналады. Энергияға бай қосылыстар өсу кезінде қорға жиналып, өсімдіктің өсуі мен дамуына жұмсалады. Су жинаушы ұлпаның жасушаларының қабығы қалың, ірі болады. Вакуолінде желімтік, созылғыш заттар бар, ол ылғалды сақтап тұрады. Су жинаушы ұлпа шырынды (кактус, бозкілем, семізот, алоэ, агава) жəне сортаң (тұзы көп) жерде өсетін

71

Қ а за қ тіл і

өсімдіктерде (сораң, сарсазан) болады. Алоэ суды шырынды жапырағына, кактус өркеніне (сабағына) жинайды. Жасушалар арасындағы кеңістіктер ауаға толы болады. Іші ауаға толы жасушалар, əсіресе сулы жəне батпақты жерде өсетін өсімдіктерде кездеседі. Олар ұлпаларды оттегімен қамтамасыз етеді. Су өсімдіктерінің жапырақтарын көмірқышқыл газымен байытып, суда қалқуын жеңілдетеді. Негізгі ұлпа → сіңіру → фотосинтездеуші → қорға жинаушы → газ алмасу қызметін атқарады. 4. Тірек ұлпасы жасушаларының қабығы қалың, қатты, өсімдіктің сабақтарында, жапырақтарында, жемістерінде болады. Сабаққа, жапырақ сағағына, жүйелеріне беріктік қасиет беріп, тірек қызметін атқарады. Нəзік сабақтар қатты дауыл соқса да сынбайды. Тақтасы үлкен жапырақтардың қатты желге жыртылмай, керіліп, сабақтан үзіліп кетпеуі тірек ұлпасына байланысты. Алмұрт, шетен, беже (айва) жемістерінің жұмсақ етіндегі қатты қиыршық жасушалар – тірек ұлпа. Жаңғақ, шие, өрік, алхоры, шабдалы жемістеріндегі қатты сүйегі тірек ұлпасына жатады. Су өсімдігін судан шығарып алса тез солып қалады, себебі тірек ұлпасы жетілмеген. Жаңа өсіп келе жатқан жас мүшелерде тірек ұлпасы бірден жетілмейді. Жас, тірі жасушалардың сыртындағы қабықшасы тығыз, əр түрлі кедергілерге төтеп бере алады. Мүшелердің дамуына байланысты тірек ұлпалары да жетіледі. Əлі піспеген көк өрік, шие жəне т.б. сүйекті жемістерді жарып көрген боларсыңдар. Олардың ішіндегі тұқымының сыртындағы сүйегі өте жұмсақ, ақ түсті. Өрік пісуге таяғанда сүйегі қатайып, қоңыр түске айналады. Тұқымды зақымданудан қорғау үшін алғашында тірек ұлпаларындағы жасушалар тірі болады. Кейін əбден қалыптасқанда, қабығы қалыңдап, цитоплазмасы кеуіп, өлі жасушаға айналады. Атқаратын қызметіне байланысты бұл жасушалардың қабықшалары сүректеніп, өсімдікке тірек болады да, тін талшығына айналады. Мұндай тін талшықтары əр түрлі ұзындықта кездеседі. Зығырдың тін талшығының ұзындығы 4-60 мм, қара сорада (конопля) 8-40 мм, қалақайдікі 5-55 мм-ге дейін жетеді. Бұлар өте мықты болғандықтан себет, 72

К.М. Мұхадиева

бас киім, т.б. тоқу үшін пайдаланылады. Жануарлар денесіндегі сүйектерден түзілген қаңқасы тірек болса, өсімдіктерде тірек ұлпасы “қаңқасы” болып саналады. Өсімдік мүшелеріндегі тірек ұлпаларының орналасуында белгілі заңдылықтар бар. Осы заңдылықты зерттеп, құрылыста пайдаланылады. Зəулім үйлерді, биік мұнараларды, шағын бағаналарды, көпірлерді, аспалы жолдарды тірек ұлпаның орналасуы тəртібін қайталап отырып жасайды. Мұндай құрылыстар бірнеше жүздеген жыл өтсе де бұзылмайды, сақталып тұра береді. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

ұлпа - ткань түзуші – жасаушы жабын - сыртқы қабаты тірек - негізгі өткізгіш - өткізетін бөліп шығарушы – айырушы ең ұшы – ең соңы қабықшасы жұқа – қалың емес ұдайы - əрқашан, үнемі бөлінуге қабілетті – бөліне алатын тығыз жанасқан - өте қатты жабысқан бүршік жарады (жару) – бүршік ашады бітеу – ашық емес жуандау (жуан) - семіз сылынған қабық – аршылған қабық сынған (сыну) – қақ бөліну қаптап (қап) - дағарға салу өң – бейне, сыртқы түр жанасқан (жанасу) - қатарласу өсінді (өсу) – б.т. түк – майда қыл буландыру (бу) – буға айналу зақымдану (зақым) – бүліну, жарақаттану тоз - б.т. дің – ағаштың сабағы қыртыс – қатпар-қатпар ұлғайтады (ұлғаю) – үлкею жыртылып (жырту) – айыру кедір–бұдыр – тегіс емес күрт – тез, жылдам күйдіруінен (күю) – жандыру 73

Қ а за қ тіл і • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

пішін – күй домалақ – дөңгелек астарлай – ішкі жағын ала, жұмбақтай кеңістік – аумақ кедергі – бөгеу пиязшық – б.т. жемтамыр – б.т. тамырсабақ – б.т. нəруыз (ақуыз) - б.т. қор – қазына желімтік – жабысқақ созылғыш – созылуға бейім ылғал – дымқыл қалқу – су бетіне шығу жеңілдетеді - жеңіл сіңіру – бату сағақ – алқым жүйке – а.т. берік – мықты нəзік – əлсіз дауыл - боран керіліп (керу) – созылу қиыршық – жұмыр солып (солу) – нəрсіз қалу жетілмеген (жету) – жетілу төтеп беру – қарсы тұру

Ұлпаның анықтамасы. Түзуші ұлпа. Жабын ұлпа. Негізгі ұлпа. Тірек ұлпа Ескерту: Зертханалық жұмыста түзуші ұлпамен танысу үшін сабақтан 10-12 күн бұрын бидай өскінін өсіруді ұмытпаңдар.

А 1. Ұлпаға анықтама беріп, өсімдік ұлпаларын атаңдар. 2. Түзуші ұлпа өсімдіктің қай жерінде болады жəне қандай қызмет атқарады? 3. Жабын ұлпа нешеге бөлінеді, əрқайсысын жеке сипаттаңдар. В 1. Неліктен қор жинаушы ұлпа дейді, өсімдіктің қандай мүшелерінде кездеседі? 2. Су жинаушы жасушалар қандай ұлпаға жатады, олар қандай өсімдіктерде болады, атқаратын қызметін түсіндіріңдер. 3. Тоз бен қыртыс қандай ұлпаға жатады, ерекшелігі қандай? 74

К.М. Мұхадиева

С 1. Негізгі ұлпалар қаншаға бөлінеді, əрқайсысына толық тоқталып атаңдар. 2. Түзуші ұлпаның басқа ұлпадан ерекшелігі қандай? 3. “Біліміңді тексер” айдарымен берілген тапсырмаға жауап қайтарыңдар.

Ú

Біліміңді тексер

Ұлпадан түсінгендеріңді берілген сұрақтың тұсына қай ұлпаға жататынын, ұлпаның бас əрпін қою арқылы жауап қайтарыңдар. “Т” – түзуші; “Ж” – жабын; негізгі ұлпадан “Қ” – қоректік; “Ф” – фотосинтез “ТҰ” – тірек ұлпасы. 1. Жасушалар арасындағы ауа кеңістіктері 2. Өрік, шие, шабдалы, жаңғақ сүйектері 3. Сабақ пен тамыр ұшында орналасады. 4. Жарақаттанған жердің қалпына келуі 5. Хлоропластары бар тірі жасушалар тобы 6. Судың артық булануынан сақтайды. 7. Тін талшықтары 8. Бүршіктің жарылуы 9. Жапырақ тақталарының керіліп, дауыл соқса да төтеп беруі 10. Көмірсулар, нəруыздардың қорға жиналуы.

$$ 18-сабақ Өткізгіш жəне бөліп шығарушы ұлпалар Өткізгіш ұлпа – қоректік заттарды өсімдіктің бір мүшесінен екінші мүшесіне өткізеді. Тамырдың сорып алған минералды тұздарының судағы ерітіндісін жер үсті мүшелеріне жеткізеді. Жапырақта түзілген органикалық заттарды жер асты мүшесі 75

Қ а за қ тіл і

тамырға өткізеді. Атқаратын қызметіне байланысты өткізгіш ұлпа жасушаларының пішіндері де түрліше болып өзгерген. Ұзынша жасушасының қабырғасы ағаштанған (сүректенген) қалың. Жұқарған жерлері (саңылауы) арқылы қоректік ерітінді сүзіліп екінші жасушаға өтеді. Жапырақтағы түзілген органикалық заттарды барлық мүшелеріне жеткізетін тірі жасушалар сүзгілі түтіктер деп аталады. Бұл жасушалардың қабырғаларында өте көп сүзгі тəрізді ұсақ саңылаулар болады. Сүзгілі түтік жасушалары ағаштар мен бұталарда 3-4 жылдан кейін бітеліп, өлі жасушаға айналады. Өсімдікте өткізгіш ұлпа, тірек ұлпасы, қоректік ұлпа бірлесіп, өткізгіш шоқ немесе түтікшелері талшықты шоқ түзеді. Өткізгіш шоқтардың екі ұшы сүйірленген ұзынша жасушалары сүректе орналасады. Сүзгілі түтік жасушаларының топтасқан бөлімі қабықта болады. Сондықтан органикалық заттар қабықтағы өткізгіш ұлпалармен қозғалады. Минералды тұздардың судағы ерітіндісі сүректегі өткізгіш ұлпалармен қозғалып, өсімдік мүшелеріне жеткізіледі. Күзде сүзгілі түтік жасушаларының саңылаулары уыз тəрізді затпен бітеліп, органикалық заттардың өтуі (қозғалуы) тоқталады. Өсімдік тыныштық күйге көшеді. Көктемде уыз тəрізді заттар еріп, жолдар ашылып, органикалық заттар қозғалысы қайта басталады. Бөліп шығарушы ұлпа. Өсімдіктің жануарлар сияқты керексіз заттарды бөліп шығаратын арнаулы мүшелері болмайды. Өсімдікте орналасуына байланысты бөліп шығарушы ұлпа жасушаларының пішіндері əр түрлі. Жасуша қабықшасы қажетсіз заттарды бөліп шығару үшін жұқа күйінде ұзақ сақталады. Керексіз заттар жасушада шектен тыс артық жиналғанда цитоплазмасы жойылып, қабықшасы қатайып, қалыңдап тозданады. Керексіз заттар өсімдіктің зақымданған жерінен шайыр түрінде қабықтары сылынған кезде түгелімен сыртқа шығарылады. Сондықтан бөліп шығарушы ұлпа дейді. Бөліп шығарушы ұлпалар өсімдік мүшелерінің əр жерінде шашыранды орналасқан. Өсімдікте зат алмасудың нəтижесінде бөлінетін қатты жəне сұйық заттардың бөліп шығарылуы ұлпалардың қатысуымен жүзеге асады. Бөлінген заттар өсімдікті ауру тудыратын микробтар мен зиянды жəндіктерден, малға жем болудан сақтайды. 76

К.М. Мұхадиева

Бөлінетін заттардың біразы өсімдіктің ішінде қалса, біразы сыртқа шығарылады. Сондықтан олар ішке бөлетін жəне сыртқа шығаратын ұлпалар деп екіге бөлінеді. Заттарды ішке бөліп шығарушы ұлпалар – шайыр жолы, эфир майы өзегі, сүт жолдары. Сүт жолы өсімдіктің барлық мүшесінде орналасқан. Сүтті шырын ақ жəне сары түсті қоймалжың сұйықтық. Оның құрамында көмірсулар, майлар, нəруыздар бар. Заттарды сыртқа бөліп шығарушы ұлпалар: домалақ басты түктер, жабысқақ ( безді) қабыршақтар, шірнеліктер. Домалақ басты түктер жабын ұлпаның өңінен пайда болады, эфир майын бөледі. Сондықтан өсімдік хош иісті. Мысалы, қазтамақ (пеларгония) өсімдігінің жапырақтары мен сабақтарындағы түктер эфир майын көп бөледі. Мəдени түрде өсіріледі. Эфир майын иіссудың, сабынның, бетке жағатын майдың, шаш жуатын сұйық сабындардың құрамына қосады. Жабысқақ (безді) түктер мен безді қабыршақтар – көп жасушалы. Бөлінетін заттар жасуша қабықшасы арқылы сыртқа шығарылады. Безді жасушаларда тез ұшқыш эфир майы жиналады. Мысалы, мандарин, апельсин, лимон қабықтарын қолмен қысып қалса, эфир майы шашырап шығады. Осы жиналған эфир майына сіріңке жақса, дереу жалын пайда болады. Безді жасушалар шайқурай, эвкалипт, дəмжапырақ (лавр), магнолия жапырақтарында, шүйгіншөптің (валерьяна) тамырларында, қабықта көп. Шірнеліктер гүл тостағаншасы, күлтесінің түбіне, аналық жатынның қабырғасында, гүл табанына орналасқан. Пішіні мен құрылысы əр түрлі (түтік, шырынды өсінді, күлте тəрізді жалпақ жəне т.б.). Шірнеліктерден бөлінетін шірненің құрамындағы қант, витамин, минералды заттардың ерітіндісі, хош иісі бунақ денелілерді еліктіреді. Сұрақтарға жауап беріңіздер? Өткізгіш ұлпа. Бөліп шығарушы ұлпа А 1. Өткізгіш ұлпа деп неліктен аталады жəне қандай қызмет атқарады? 2. Бөліп шығарушы ұлпа дегенді қалай түсінесіңдер? 77

Қ а за қ тіл і

В. 1. Бөліп шығарушы ұлпалар өсімдіктің қай жерінде (мүшесінде) кездеседі? 2. Өткізгіш ұлпа жасушаларының қандай ерекшеліктері бар? С. 1. Бөліп шығарушы ұлпа қандай заттарды бөледі, ол заттарды қайдан алады? 2. Бөлінген керексіз заттар өсімдіктен сыртқа қалай шығарылады? Топсеруен 1. Сендер топсеруенге табиғатқа шықсаңдар, түк басқан өсімдіктерге зер салыңдар. Ол қандай түк (жабысқақ, домалақ басты, ұзын, қысқа, т.б.) екенінің себебін түсіндіруге тырысыңдар, қай ұлпаға жататынын ажыратыңдар. 2. Түктердің бөліп шығарушы ұлпаға жататынын бөліп жазыңдар. 3. Сүт бөліп шығаратын өсімдіктерді тауып, сүттің түсіне, қою-сұйықтығына көңіл аударып, қай ұлпаға жататынын жəне маңызын түсіндіріңдер. 4. Алма мен алмұрт жемісін ортасынан екіге бөліп, жұмсағында қандай айырмашылық бар екенін салыстырып қараңдар. Қай ұлпаға жататынын еске түсіріңдер.

Ú

Біліміңді тексер.

1. а) өсімдіктерді əр түрлі қолайсыз жағдайлардан қорғайды; ə) жасушалары жас, ұдайы бөлінеді; б) өсімдікте органикалық зат түзуге қатысады; в) жер асты жəне жер үсті мүшелерінде қоректік заттарды қорға жинайды; г) өсімдікті жуандатып өсіреді; ғ) жапырақтың жұмсақ бөлігіне күн сəулесін еркін өткізеді; д) өсімдіктің зақымданған жерін қайта қалпына келтіреді; д) сыртқы ортамен қатынас жасап, газ алмасу, су булануды реттейді; ж) құрғақшылық жерде өсетін өсімдіктердің жасушаларында су жинайды. 2. а) өсімдікті мал жеуден қорғайды; ə) жапырақ тақтасын керіп тұрады; б) сүт жолы мен шайыр жолы болады; в) хош иіс, тəтті шырын бөледі; г) қоректік заттар қозғалысын қамтамасыз етеді; ғ) жасушалары қатты, қиыршықты; д) тін талшығы жақсы, қабырғасы сүзгі тəрізді ұсақ саңылаулы; ж) тамырдың топырақтан алған тұздарының ерітіндісін жер үсті мүшелеріне жеткізеді. 78

К.М. Мұхадиева

Тиянақтау үшін берілген қорытынды кестеге зер салып, көрсету. Өсімдік ұлпалары № 1 2 3 4 5 6

Ұлпалардың құрылысы жəне маңызы Жасушалары жас, ұдайы бөлінетіндіктен өсімдік өседі, бүршіктер мен гүлшанақтары ашылады. Тұқымнан жас өсімдіктер өсіп шығады. Жасушалары бір-біріне тығыз жатады, сондықтан өсімдіктерді сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан сақтап қорғайды. Жасуша қабықшалары қалың, мықты, тірек қызметін атқарады. Сабаққа, жапыраққа мықтылық қасиет беріп, сынудан, майысудан қорғайды. Жасушаларында хлоропластары көп болғандықтан органикалық зат түзеді. Су, ауа жинаушы жасушалары болады. Жасушалары өте ірі, онда қоректік заттар қоры жиналады. Жасушалары ұзын, түтік тəрізді, қорек заттар мен су əр мүшелеріне өтеді. Жасуша пішіндері əр түрлі, қабықшасы жұқа, біртіндеп қалыңдайды, сүтті шырын, эфир майы, шірне бөлінеді.

Ú

Біліміңді сына

1. Микроскопты ойлап тапқан ғалымдар – 2. Ең күрделі ұлғайтқыш құрал – 3. Жасушаны ашқан ғалым – 4. Микроскоптың ең негізгі бөлігі – 5. Микроскоптың 2 линзасы бар бөлігінің атауы – 6. Микроскоптың көру түтігін жоғары, төмен түсіретін бөлігінің атауы – 7. Жасушаның тығыз, сыртында 2 қабат қабықшасы бар бөлімі – 8. Жасуша қабықшасының жұқарған жері – 9. Тек өсімдік жасушасына тəн денешік – 10. Өңді құрайтын ұлпа – 11. Жасушалары ұдайы бөлінетін ұлпа – 12. Алмұрттың жұмсақ етіндегі қатты түйіршіктердің ұлпасы – 13. Түтікше пішінді ұзынша жасушасы бар ұлпа – 14. Өсімдіктердегі керексіз заттарды шығаратын ұлпа – 15. Өсімдікті өрттен, күн сəулесінің қыздыруынан қорғайтын ұлпа – 16. Жасушасына су жинаушы ұлпа – 17. Жапырақта түзілген органикалық заттарды жер асты мүшесіне жеткізетін ұлпа – 18. Өсімдік “қаңқасын” құрайтын ұлпа – 19. Сабақтың ең ұшында болатын ұлпа – 20. Жасушада қор жинауға қатысатын түссіз пластид – 21. Жасуша ішіндегі сұйықтықтың қысымын реттейтін бөлігі – 79

Қ а за қ тіл і 22. Микроскоптың бірнеше линзасы бар бөлігінің атауы – 23. Микроскоптың барлық бөлшектері бекінетін орын – 24. Затты неше есе үлкейтетінін білу үшін микроскоптың окуляры мен объективінде көрсетілген сандарды бір-біріне… 25. Микроскоптың жарықты қабылдайтын бөлігі – 26. Жасушаның ішіндегі желім тəрізді созылмалы қоймалжың сұйықтық – 27. Өсімдікке жасыл түс беретін пластид – 28. Гүл күлтелеріне, жемістерге түрлі түс беретін пластид – 29. Көп жылдық өсімдіктерде өңінің орнын басатын қабат –

¾ Сөздік • • • • • • • • • • • • • • • •

сүректенген – сүрленген жұқарған (жұқа) мата сүзіліп (сүзілу) – елгезектен өткізілген сүзгілі түтіктер – сүзгіш ыдыстар саңылау – тесік бітеліп (бітелу) – жабылу шоқ гүл-бірнеше гүл жинағы сүйірленген (сүйір) ұш – үшкір уыздай ұю - уыз секілді, тату тыныштық орнады – тым-тырыс болу күй – заттың күйі сылынған (сылыну) тері – аршылған шашыранды халық – сирек орналасқан халық қоймалжың зат – сұйық емес шірнеліктер – б.т. жатын бөлме – ұйықтайтын бөлме

$$

80

К.М. Мұхадиева

19-сабақ Өсімдіктердің өсімді (вегетативті) мүшелері Ұлпалардан өсімдік мүшелері құралады. Мүше - өзіндік құрылысы бар белгілі бір қызмет атқаратын ағзаның бір бөлігі. Жоғары сатыдағы өсімдіктер тіршілікке қажетті, əр түрлі қызмет атқаратын мүшелерден тұрады. Өсімдіктің мүшелері өсімді (вегетативті) жəне көбею (генеративті) болып екіге бөлінеді. Өсімді мүшелеріне – тамыр, сабақ, жапырақ жатады. Өсімді мүшелер Қоршаған орта жағдайларының əсеріне байланысты ұзақ жылдар бойы өсімдіктер біртіндеп жеке-жеке мүшелерге жіктеледі. Өсімді мүшелер тек гүлді өсімдіктерде жақсы дамыған. Өсімді мүшелер екі түрлі жүйе құрайды: өркендер жүйесі (сабақ, жапырақ), тамырлар жүйесі (тамыр). Олар өсімдікке өсу, қоректену, көлемін ұлғайту жəне тіршілігін сақтап қалу үшін қажет. Тамыр жəне тамыр жүйесі Тамыр - өсімдіктің жер асты мүшесі. Қызметі: а) тамыр – топырақтан сіңірілген суды жəне онда еріген минералды тұздарды сабаққа өткізеді; ə) өсімдікті топыраққа берік орнықтырады; б) қоректік заттарды қорға жинайды (сəбіз, қызылша, шалқан, шомыр жəне т.б.); в) көбеюге қатысады. Тамырлар шығу тегіне қарай негізгі, жанама, қосалқы деп бөлінеді. Негізгі тамыр тұқымның ұрық тамыршасынан дамиды. Ол төмен қарай бағытталып, топыраққа тереңдей береді. Негізгі тамырдың жан-жағынан жанама тамырлар таралады. Топырақтан қоректік заттарды соруға қатысады. Қосалқы тамырлар сабақ пен жапырақтан өсіп шығады. Өсімдіктің топыраққа берік орнығып, қоректенуін күшейтеді.

81

Қ а за қ тіл і

Тамыр жүйесі деп бір өсімдікте болатын əр түрлі тамырлардың (негізгі, жанама, қосалқы) жиынтығын айтады. Тамыр жүйесі кіндік жəне шашақ тамыр болып екіге бөлінеді. Кіндік тамыр жүйесінде негізгі тамыр өте жақсы жетіледі. Одан жан-жағына жанама тамырлар тарайды (мысалы: асбұршақ, асқабақ, қауын, күнбағыс, жоңышқа жəне т.б.). Дамуының алғашқы сатысында тамыр сабаққа қарағанда тез ұзарады. Себебі суды топырақтың терең қабатынан соруға тура келеді. Шашақ тамыр жүйесінде негізгі тамыр болмайды. Болған күнде де өте нашар дамып, жуандамай, басқа тамырлармен бірдей өседі. Жуандығы біркелкі жанама немесе қосалқы тамырлар шашаққа ұқсап топталып тұрады. Мысалы, пияз, бидай, жүгері, арпа, сұлы, тары, күріш, сарымсақ жəне т.б. Тамыр жүйесіндегі тамырлардың бірі – тірек, екіншісі – өсу, үшіншісі – сору сияқты əр түрлі қызмет атқарады. Ол сабақ сияқты ұшынан шектеусіз өсе береді. ¾ Сөздік • • • • • • • • • • • • • • •

түзеді (түзу) – бой түзеді жасуша – б.т. ұлпа – б.т. жіктелу – бөліну құрау – бірігу ұлғайту – үлкейту жер асты мүшесі – өсімдіктің тамыры сіңірілген (сіңірілу, сіңіру, сіңу) – тамақ сіңді еріген (еру) – мұздың еруі, берік – мықты, діні берік шалқан – өсімдік атауы шомыр – өсімдік атауы сору – суды сорды, кəмпитті сорды шашақ – жүгерінің шашағы шектеусіз – шексіз, шектеусіз іс-əрекет

Сұрақтарға жауап жазыңыздар: А 1. Мүше дегенді қалай түсінесіздер? Қандай мүшелер болады? 2. Неліктен вегетативті мүшелер дейді? Вегетативті мүшелерді атаңыздар. 3. Вегетативті мүшелер өсімдікке не үшін қажет? 82

К.М. Мұхадиева

В 1. Тамырдың қызметін атаңыздар. 2. Тамырлар шығу тегіне қарай нешеге бөлінеді, олар қайдан пайда болады? 3. Негізгі, жанама, қосалқы тамырлардың жиынтығы нені құрайды? Олардың айырмашылығы жəне қандай өсімдіктерде болады? 3. Жоспар бойынша мəтінді əңгімелеңіздер 4. Жаттығулар а) Термин сөздерді теріп жазыңыздар ə) Сөз тіркестерінің сыңарлары қай сөз табынан екенін ажыратыңыздар: атқаратын қызмет, өсімдіктің мүшелері, қоршаған орта, жағдайлардың əсері, мүшелерге жіктеледі, көлемін ұлғайту, тіршілігін сақтап қалу. б) Мəтіннен қатыстық сын есім арқылы жасалған сөз тіркестерін тауып, сөйлем құрастырыңыздар. в) Мына заттардың сыртқы түріне сипаттама беріңіздер: сəбіз, қызылша, шалқан, шомыр, асбұршақ, асқабақ, қауын, күнбағыс, жоңышқа, пияз, бидай, жүгері, арпа, сұлы, тары, күріш, сарымсақ.

$$ 20-сабақ Өркендер мен бүршіктер Жапырағы мен бүршігі бар бұтақтанбаған жас сабақты өркен дейді. Өркеннің негізгі орталық тірек бөлімі – сабақ. Оның тамырдан айырмашылығы жапырақ шығарады, буын жəне буынаралығы болады. Сабақтың жапырақ өсетін жуандау жерін буын, ал бір буын мен екінші буынның арасын буынаралығы дейді. Буынаралығы ұзын болса, ұзарған өркен, қысқа болса, 83

Қ а за қ тіл і

қысқарған өркен деп аталады. Жапырақтың сабаққа орналасқан жерін жапырақ қолтығы дейді. Бүршіктің түрлері. Бүршіктер орналасуына қарай төбе бүршік жəне қолтық бүршік деп бөлінеді. Төбе бүршік ұрықта қалыптасады, одан болашақта өркеннің барлық мүшелері түзіледі. Төбе бүршіктен өсімдік ұзарып өседі. Қолтық бүршік (жанама бүршік деп те атайды) жапырақ қолтығында орналасады. Өсімдік түріне қарай бір жапырақтың қолтығында бір немесе бірнеше бүршіктер (сарымсақ, қарабүлдірген) болады. Қолтық бүршіктен жан-жаққа бұтақтар өсіп таралады. Бүршіктің жəне бір түрі қосалқы бүршік деп аталады. Қосалқы бүршіктердің ерекшелігі олар өсімдіктің кез келген жерінен: тамырдан, тамырсабақтан, сабақтан, жапырақтан дамиды. Мысалы, қалуеннің (осот) тамырынан жер бетіне қаулап өсетін атпалар (тамыр атпасы), кескен ағаштың томарының айналасында өсетін шыбықтар жəне т.б. Көптеген өсімдіктердің жапырақтарында дамитын қосалқы бүршіктер əсіресе бөлме өсімдіктерінде анық байқалады. Мысалы, бриофиллюм (каланхое) жапырақ тақталарының жиегінде қаз-қатар тізіліп қосалқы бүршіктер шығады. Ол бүршіктердің əрқайсысы жапырақтан ажырап түсіп, өзінше жас өркендерінің бастамасын береді. Көпжылдық өсімдіктерде ұсақтау қолтық бүршіктер, мен қосалқы бүршіктер ашылмай тыныштық күйге ауысады. Ол бұйыққан бүршік делінеді. Бұйыққан бүршіктер тіршілік қабілетін ұзақ уақыт сақтап, өте баяу өседі. Бұйыққан бұталарынан басқа көп жылдық шөптесін өсімдіктерде де болады. Əсіресе бұталардың түптенуі осы бүршікке байланысты. Ағаштардың зақымдануы, басқа бүршіктердің өсуі баяулаған кезде бұйыққан бүршіктер дереу белсенді өсе бастайды. Оған ағаш діңінің кесілген бұтақтары мен кесілген ағаш түбінен өскен өркендер мысал болады. Бүршіктің ішкі құрылысы. Көктемде кез келген ағаштың бүршігін дəл ортасынан ұзыннан теңдей 2-ге бөліп, ұлғайтқыш əйнекпен қараймыз. Бүршіктің сыртын қалың, тығыз қабыршақтар қаптайды. Қабыршақтың саны өсімдік түріне қарай 1, 2, 3 жəне одан да көп болады. Қабыршақ – түрі өзгерген сыртқы жапырақтар. 84

К.М. Мұхадиева

Қабыршақтар құрғақ, жабысқақ, шырышты, түкті, қоңыр, қызғылт, сарғылт түсті болады. Қабыршақтарының түкті, жабысқақ болуы су булануын азайтып, үсуден, құстардың шоқып зақымдануынан қорғайды. Əдетте бүршіктердің пішіндері мен қабыршақтарының ерекшеліктеріне қарап, өсімдік түрлерін оңай ажыратуға болады. Бальзамды теректің бүршік қабыршақтары өзінен бальзам бөлетіндіктен жылтыр, өткір иісті. Қолмен ұстағанда саусаққа желім сияқты жабысады. Сыртында қабыршағы болмайтын ашық бүршікті өсімдіктерге морт сынғыш итшомырт жатады. Ашық (қабыршағы жоқ) бүршіктердің сыртын төбешік жапырақтар, жапырақ қынабы жауып тұрады. Бүршіктің ішкі жағында дəл ортасынан біркелкі тығыз ақшыл сары түсті бастапқы сабақты көреміз. Оның жанжағынан бастапқы жапырақшалар көрініп тұрады. Бастапқы сабақтың ұшы өсу нүктесімен бітеді. Бүршік көктемде өсімдіктің тамырында, сабағында жиналған қоректік заттар қорымен қоректеніп, ісінеді. Сыртындағы қалың қабыршақтары үзіліп түскен жерінде сақина тəрізді дөңгелек із қалады. Сол ізден бастап өлшегенде өркеннің бір жылда қанша мөлшерде екені анықталады. Əдетте ең ірі төбе бүршіктері мен жанама бүршіктері ғана ашылып, өркен дамиды. Барлық өсімдіктерде өркеннің түріне қарай 2 түрлі бүршік болады: өсу бүршігі жəне гүл бүршігі. Өсу бүршігі тек ұзарған өркенде ғана орналасады. Одан ұзарған өркен мен жапырақ өсіп шығады. Гүл бүршігі тек қысқарған өркенге орналасады. Ұзыннан жарып қарағанда бастама сабақтың жан-жағына гүлшанақтар (ашылмаған гүлдер) бекиді. Гүлшанақ гүл шығарып, жеміс береді. Бірі - өсу, екіншісі - көбею бүршігі. Бүршік бастама сабақтан, бастама жапырақтан тұратындықтан өркен дамиды. Бүршік өсу бүршігі

гүл бүршігі

бастама сабақ бастама жапырақ

бастама сабақ гүлшанақ 85

Қ а за қ тіл і

¾ Сөздік • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

бұтақтанбаған (бұтақ) – бұтақшалар, өркендер шықпаған өркен - б.т. сабақ - б.т. буын (буынаралық) – екі буынның арасы жапырақ қолтығы – б.т. бүршік (төбе, қолтық) – ағаш бүршігі томар – ағаштың түбірі шыбық – ағаштың жіңішке сабағы тізіліп – қаз-қатар тізілген ажырату – айыру, орнынан ажырату, түсін ажырату тыныштық күй – қозғалмай тұрған қалпы бұйыққан бүршік – жиырылған бүршік үшқат - өсімдік атауы сары қараған - өсімдік атауы ырғай – қураған немесе кептірілген ұзын сабақ тобылғы – өсімдік атауы түптену – топыраққа өсімдіктің бекуі зақымдануы – бүліну, жарақаттану баяуланған (баяу) – ақырын қозғалған, жылжыған дереу – тез, бірдемде ағаш діңі – б.т. жабысқақ – шайыр, кілегей шырышты – жабысқақ, шайыр түкті – түгі бар үсу – тоңу, мұздау, үсікке шалыну шоқып (шоқу) – қарғаның шоқуы жылтыр – жалтыр өткір – ұстараның жүзі, пышақтың өткірлігі морт сынғыш – сынуға бейім, тез сынғыш итшомырт – өсімдік атауы төбешік – кішкене төбе

Өркен, ұзарған жəне қысқарған өркендер. Бүршіктің түрлері. Бүршіктің ішкі құрылысы. Өсу бүршігі мен гүл бүршігі. Сұрақтарға жауап беріңіздер: А 1. Бүршік неліктен бастапқы өркен деп аталады, ішкі құрылысы бойынша дəлелдеп беріңіздер. 2. Буын, буынаралық дегенді қалай түсінесіздер?

86

К.М. Мұхадиева

Ə 1. Ұзарған өркен мен қысқарған өркеннің айырмашылығы неде, олар қандай қызмет атқарады? 2. Өсу бүршігі мен гүл бүршігінің айырмашылықтарын талдаңыздар. Б 1. Қосалқы бүршіктер қайдан дамиды, қызметі қандай? 2. Бүршіктер нешеге бөлінеді?

Ú

Біліміңді тексер.

Берілген түсініктеменің тұсындағы санын тиісті бүршіктің астына жазыңыздар. Бүршіктердің атауы Төбелік

1. 2. 3. 4.

Қолтық

Қосалқы

Бұйыққан

Тыныштық күйге ауысқан бүршік. Өркеннің ең ұшына орналасқан бүршік. Кез келген мүшесінің əр жерінен дамыған бүршік. Жапырақ қолтығына орналасқан бүршік.

$$ 21-сабақ Сабақтың түрлері, құрылысы Сабақтың қызметі мен түрлері: Сабақ - өсімдіктің жер асты мүшелері мен жер үсті мүшелерін жалғастырып тұратын орталық тірек. Қызметі: 1) сабаққа – бүршік, жапырақ, гүл,

87

Қ а за қ тіл і

жеміс бекінеді: 2) қоректік заттар сабақ арқылы қозғалады; 3) органикалық заттар қорға жиналады; 4) көбеюге қатысады. Өсімдік сабақтары шөптекті, ағаштекті немесе сүректі болып бөлінеді. Сабақтың түрлері өсу бағытына байланысты тік, жатаған, шырмалғыш, өрмелегіш, жабысқақ, қысқарған сабақ деп бөлінеді. Тік сабақты өсімдіктерге жүгері, бидай, терек, емен, қайың жəне т.б. жатады. Жатаған сабақтар (желі сабақ) өте əлсіз жұмсақ. Жер бауырлап жатады. Мұртшалары арқылы ұзарып өседі. Мұртша да желі сабақ тобына жатады. Мұртшаның желі сабаққа қарағанда буынаралықтары ұзын жəне топыраққа жанасқан жерінен қосалқы тамыр шығады (құлпынай). Желі сабақтың буынаралықтары қысқа. Топыраққа жанасқан жерінен тамыр шықпайды (асқабақ, қияр, қауын, қарбыз). Шырмалғыш сабақтар нəзік болғандықтан айналасындағы өсімдіктерге шырмалып өседі (шырмауық, құлмақ), мұртшалары болмайды. Өрмелегіш жəне жабысқақ сабақтар. Өрмелегіш сабақтар – мұртшасы арқылы басқа өсімдікке жабысып, өрмелеп өседі (асбұршақ, жабайы бұршақ, жүзім жəне т.б.). Бұлардың сабақтары өсімдікке тығыз жанаспайды. Жабысқақ сабақты өсімдіктер ілмешегі, емізікше өскінділері, жабысқақ түктері арқылы сүйенетін өсімдігіне тығыз жанасады. Сүйенетін өсімдіктен ажырату қиын. Мысалы, плющ, жабысқақ қызыл бояу (подмаренник цепкий) жəне т.б. жатады. Сабақтары жеңіл əрі жіңішке, ұзын болғандықтан шырмалғыш, өрмелегіш сабақты, өсімдіктерді лианалар дейді. Қысқарған сабақты өсімдіктердің сабағы өте қысқа. Мысалы, (бақбақ, жолжелкен, пияз, ақ қауындар, қырыққабат жəне т.б.). Сабақтың ішкі құрылысы Сабақтың ішкі құрылысын ағаш діңінің көлденең кесіндісінен көреміз. Ішкі құрылысы 4 қабаттан тұрады: қабық, камбий, сүрек, өзек.

88

К.М. Мұхадиева

1. Қабық – сабақтың ең сыртқы қабаты. Қабық - өң, тоз, тін қабатынан тұрады. Өң - түссіз (мөлдір), жас сабақтардың сыртын қаптайды. Үлкен ағаштардың өңі түлеп түсіп, орнын тоз алмастырады. Тоз қалың болса да ішкі жасушалардың тыныс алуына оттегін өткізеді. Тозда тыныс алуға қатысатын пішіні төмпешікке ұқсаған жасушаларды жасымықша дейді. Жасымықшалар өркендердің сыртынан бұртиып айқын білінеді. Тоздың ішкі жағында қабыққа беріктік (мықтылық) қасиет беретін тін қабаты орналасқан. Кендір, зығыр, мақта өсімдіктерінде қабықтың тін талшықтары жақсы дамыған. Тін талшықтарынан өндірісте түрлі маталар, бұйымдар тоқылады. Қабық

өң (ішке күн сəулесін өткізеді); тоз (ішке оттегін өткізеді); тін (беріктік, мықтылық қасиет береді).

Қабық өсімдікті сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды. 2. Камбий – қабықтан кейінгі орналасатын қабат. Жас бұтақтың қабығын сылып тастаса камбий жасушаларының қабықшасы жыртылады (бұзылады). Қабықшасы жыртылған жасуша ішіндегі цитоплазма мен шырыны ағып кетеді. Сылынған жерді саусақпен сипаса, шырышты дымқыл байқалады. Камбий ағаштардың бір жылдық өркенінде, а) қабықтан кейінгі сары түсті қабат пайда болады. Камбий жасушалары ұшы сүйірленген ұзынша пішінді. Бірнеше қабат жасушалардан түзіліп, камбий аймағын құрайды. Барлық жасушалары бөлінуге қабілетті. Камбий жасушалары қыста бөлінбейді. Көктем шығысымен қарқынды бөліне бастайды. Камбий жасушаларының бөлінуінен ағаштар жыл сайын жуандай береді. Камбийден жылдық қабаттар (шеңберлер) түзіледі. Шеңбер саны арқылы ағаштардың жасын ажыратуға болады. 3. Сүрек - сабақтың едəуір бөлігі алып жататын камбийден кейін орналасатын қабат. Жасушаларының пішіндері мен мөлшері біркелкі емес. Ұзын, жіңішке жасушалары қосылып, түтіктер құрайды. Түтіктердің айналасын беріктік қасиет беретін қалың қабықшалы сүрек талшықтары қоршайды. Камбий 89

Қ а за қ тіл і

жасушалары демалыссыз бөлінетіндіктен, ағаш діңі жуандап өседі. 4. Өзек - сабақтың орталық бөлімі. Жас өркен жасушалары тірі болғандықтан, органикалық заттар қорға жиналады. Өзек жасушалары өзек сəулелерін құрайды. Өзек сəулелерінің жасушалары сабақтың барлық бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады. Қоректік заттар өзек сəулелері арқылы сабақтың басқа қабаттарына жеткізіледі. Өзек сəулелері де камбийден түзіледі. Кесте Сабақтың ішкі құрылысы

Қабық

өң

тоз

Камбий

Сүрек

өзек

тін

¾ Сөздік • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

тірек – тірек сөз жалғастырып тұратын (жалғау, тұру) – байланыстырушы бекінеді (беку) – мықты бекінеді шөптекті – б.т. ағаштекті – б.т. сүректі – б.т. тік – түзу, тік мінез, тіке жүру жатаған – жерге төселген сияқты шырмалғыш – оратылғыш, шырмауық өрмелегіш – жоғары көтерілгіш, бауырымен жоғары жылжу жабысқақ – жабысқақ, шайыр қысқарған – жұмыс орны, кесілген желі сабақ – б.т. бауырлап - жатаған мұртша – ұсақ түк жанасқан (жанасу) – қатарласу шырмауық – өсімдік атауы құлмақ – өсімдік атауы ілмешек – ілінгіш емізікше – емізік секілді

90

К.М. Мұхадиева • • • • • • • • • • • • • • • •

өсінді – жаңадан өсіп шыққан түк – майда қылпық ақ қауданды қырық қабат – өсімдік атауы дің – б.т. өң - б.т. тоз - б.т. тін - б.т. жасымықша – б.т. кендір - өсімдік атауы зығыр - өсімдік атауы мақта – өсімдік атауы сылып (сылу) – қабығынан ажырату сүйірленгіш – үшкірленгіш қабілетті – бейім, қабілетті адам қарқынды – белсенді, екпінді түтікше – кішірек қуыс

Сұрақтарға жауап беріңіздер! А 1. Сабақ қандай қызмет атқарады? 2. Сабақтың түрлерін атаңыздар Ə 1. Сабақтың ішкі құрылысындағы қабаттарды сипаттаңыздар. 2. Жасымықша қай қабатта орналасқан, қандай қызмет атқарады? Б 1. Өзек қандай қызмет атқарады? 2. Қабық бөлімдерін, атқаратын қызметін талдаңыздар.

Ú

Біліміңді тексер

Берілген өсімдік тізімінен сабақтың қай түріне жататынын анықтап, тұсындағы санын тиісті бағанына жазыңыздар. Т ік

1. 2. 3. 4. 5.

Жатаған

Өрмелегіш

Шырмалғыш

Қияр Жабайы бұрыш Құлмақ Пияз Қайың 91

Қысқарған

Қ а за қ тіл і

6. Бақбақ 7. Үрмебұршақ 8. Күріш 9. Шырмауық 10. Асқабақ Зертханалық жұмыс Сабақтың ішкі құрылысымен танысу Көрнекілігі: қарағаш, емен, терек ағаштарының 20 см ұзындықтағы жас өркендері, ұлғайтқыш қол əйнегі, ағаштың жуандау (2-3 жылдық) діңінің көлденең кесіндісі (қалыңдығы 5-8 см). Орындалатын тапсырмалар: 1. Əртүрлі ағаштардың (қарағаш, емен, қайың, терек, тал т.б.) жас бұтақтарынан (ұзындығы 20 см) сыртқы қабығының түсіне, қабығын жарып шыққан (шұбарланған) жасымықшаларына, оның пішініне көңіл аударып, лупамен қарап суретін салыңыздар. 2. Кез келген ағаштың көлденең кесіндісінен сабақтың ішкі құрылысының қабаттарын ажырату. Əр қабаты қанша көлемді алып жатқандығын (қалыңдығын) ажыратып, түсіне көңіл аудару. Өзек жасушаларының ерекшеліктерін бақылап көру.

$$ 22-сабақ Сабақтың бойлап жəне жуандап өсуі Сабақтың бойлап өсуі ең ұшынан басталады. Сабақ пен бұтақтары ұшынан ұзарып өседі. Өсімдіктің ұзарып өсуі – төбе бүршігіне, жан – жағына жайылып өсуі жанама бүршіктеріне байланысты.

92

К.М. Мұхадиева

Өсу - тіршіліктің белгісі. Өсу жылдамдығы барлық өсімдіктерде бірдей емес. Мысалы, ағаштар баяу өссе, бамбук (ол ағаш емес) өте тез өседі. Сабан сабақтың əрбір буынаралықтарының түбінде түзуші ұлпа болады. Өсуі күндіз де, түнде де қарқынды жүреді. Өсімдіктердің ішіндегі ең ұзын сабақ ротанг пальмасынікі, биіктігі 200-300 м; шырша 60 м; қайың 30-35 м; үйеңкі 25 м; бамбук 20-25 м; банан 3-3,5 м; ең аласа сабақты өсімдіктерге австралия орхидеясы (1-2 мм) мен вольфия (1-2 мм) жатады. Егер сабақтың ұшын кесіп тастаса (өсу нүктесі алынса), ұзарып өсу тоқталады. Қолтық бүршіктерден бұтақтар (жанама өркендер) дамиды. Үлкен қалаларда, демалыс орындарында ағаштар мен бұталардың ұштарын шырпып белгілі пішінге келтіреді. Жеміс ағаштарын, гүлдейтін өркендерді көбірек дамып, мол өнім беру үшін көктемде шырпиды. Бөлме өсімдіктерін шырпу арқылы гүлдейтін өркендерін көбейтуге болады. Сабақтың жуандап өсуі. Камбий түзуші ұлпаға жатады. Камбийдің бір маусым ішінде бөлінген жас жасушалары қабық пен сүрекке қарай ығысады. Сүрек бөліміне ығысқан жасушалар тобы көбірек болғандықтан сүрек қабаты қалыңдау болады. Бұл құбылыс жыл сайын қайталанатындықтан сабақ жуандай береді. Ағаштағы бүршіктер мен жапырақтар зақымданбаса, камбий жасушалары да тез бөлінеді. Камбий жасушаларының бөлінуінен сүректе жыл сайын сүрек қабаты пайда болады. Оны жылдық шеңбер немесе жылдық қабат деп атайды. Ағаш діңінің көлденең кесіндісіндегі жылдық шеңберден тіршілік жағдайының қолайлы немесе қолайсыз болғандығын аңғаруға болады: 1) жылына бір шеңбер түзілетіндіктен, жылдық шеңберге қарап, өсімдіктің жасын анықтайды; 2) жылдық шеңбердің өсу қарқыны мен еніне жауын-шашын мөлшері, температура, жарық қатты əсер етеді. Егер жылдық шеңбердің ені жуан болса ауа райы қолайлы, жіңішке болса қолайсыз болғандығын көрсетеді; 3) кейде бір жылда түзілген жылдық шеңбердің ені жуан, жартысы жіңішке болады. Жылдық шеңбердің ені жарық мол түскен жағында жуан, аз түскен жағында жіңішке; 4) жылдық шеңберге қарап, оңтүстік пен солтүстікті анықтайды. Оңтүстікке қараған жағының шеңбері 93

Қ а за қ тіл і

– жуан, солтүстік жағы жіңішке болып келеді. Ағаштарда сабақ қалыптаса бастағанда-ақ тұтасқан камбийлі шеңбер түзіледі. Ағаш діңінің жуандауы камбий жасушаларының бөлінуіне байланысты. Мəтіннің жоспары: Сабақтың бойлап өсуі. Сабақтың жуандап өсуі. Камбий қызметі. Жылдық шеңбер.

Ú

Сұрақтарға жауап беріңіздер: А 1. Өсу нүктесі қайда болады, қай ұлпаға жатады, қандай қызмет атқарады? 2. Сабақтың ұшынан өсуін дəлелдейтін тəжірибені түсіндіріңдер. 3. Сабақтың бойлап өсуін тоқтатуға бола ма, болса қандай шаралар қоладанылады? Ə 1. Шырпуды қай кезде, қандай мақсатта жүргізеді? 2. Ағаш дінінің сүрек қабаты басқа қабатына қарағанда қалың болу себебі неліктен? 3. Сабақтың жуандауы қандай ұлпаға байланысты? Б 1. Жылдық шеңбер қалай түзіледі? 2. Жылдық шеңберден қандай құбылыстарды байқауға болады? 3. Бұтақтарға жылу, жарық, ылғал жетіспейтін себебі неліктен? Тапсырмалар. 1. Сабақтың ішкі құрылысын көрсететін көрнекі құрал дайындап əкеліңдер. Ол үшін жуандығы əр түрлі ағаштардан қалыңдығын 10 см көлденең кесіндісін алыңдар. 2. Үйлеріңнің айналасында өскен бұталарды қалаған пішініне келтіріп шырпуға əдеттеніңдер. 3. Жеміс ағаштарды шырпу тəсіліне көңіл аударып (ретсіз өскен, бір–біріне кедергі жасайтын бұтақтар мен қураған, зақымданған бұтақтарды), кесу əдісін үйреніңдер. 4. Кез келген ағаштардың (терек, тал, үйеңкі, т.б.) жапырағы бар жас өркенін кесіп алып (ұзындығы 20 см), ыдыстағы боялған суға салып қойыңдар. Бөлме өсімдігінің өркенін алуға да болады, нəтижесін көресіңдер.

¾ Сөздік • • • • •

сабан – шөп шырпып – қырқу зақымданбаса (зақым) – бүліну, жарақаттану қолайлы – ыңғайлы қолайсыз – ыңғайсыз

94

К.М. Мұхадиева • •

аңғаруға (аңғару) - байқау тұтасқан – ұйысқан

$$ 23-сабақ Сабақ бойымен қоректік заттардың қозғалуы. Су мен минералды тұздардың қозғалуы Тамырдың топырақтан сорған минералды заттары тамырда қалып қоймай сабақ бойымен көтеріліп жер үсті мүшелеріне барады. Су мен минералды заттар сабақтың қай қабаты арқылы қозғалатынымен танысалық. Өткен сабақта берілген төртінші тапсырмадағы тəжірибені талдайық. Тəжірибеден бояу суға салынған өркеннің жапырағы мен гүлінің боялғандығын көреміз. Сабағын ұстарамен көлденеңінен жəне ұзыннан теңдей екіге қақ жарып қараңдар. Сабақтарына су жəне онда еріген заттарды жинайды, жасыл түсті болғандықтан органикалық заттар сабақтарына түзіледі. Қауданды (кочан) қырыққабат түрі өзгерген, үлкен, алып бүршікке жатады. Жан - жағындағы қоршап жатқан шырынды жапырақтарының ішкі жағында орналасқандары ашық түсті. Қауданның дəл ортасынан қақ жарып қарасақ, алып бүршік екенін ажырату қиын емес. Қырыққабат екі жылдық өсімдік, бірінші жылы қаудан түзсе, екінші жылы ұзын сабақ, гүл шығарып, жеміс береді. Жемісі құрғақ, бұршаққын деп аталады, сондықтан қырыққабаттың қауданы жеміс емес. Түрі өзгерген жер асты өркендер Тамырсабақ, түйнек, пиязшық түрін өзгерткен жер асты өркендерге жатады. Тамырсабақ – жапырақ шығармайтын көп 95

Қ а за қ тіл і

жылдық жер асты өркен. Тамырсабақтың тамырдан айырмашылығы: 1) тамырсабақтың ұшында – бүршік, ал тамыр ұшында оймақша болады; 2) тамырсабақ буын жəне буын аралығынан тұрады. Буынында жетілмеген түссіз қабыршақтары (жапырақ қалдығы) орналасады. Тамырда буын, буынаралық, жапырақ болмайды; 3) қабыршақ қолтығындағы бүршіктерден келешекте жер асты жəне жер үсті өркендері дамиды. Тамырда бүршік болмайды; 4) буыннан қосалқы тамырлар шығады. Жер астында дамығандықтан, ашық жасыл түсті емес. Тамырға ұқсас қоңырқай, күңгірт түсті болғандықтан тамырсабақ деп аталған. Тамырсабақтың буын аралығының ұзын немесе қысқа болуына байланысты ұзын тамырсабақты, қысқа тамырсабақты өсімдіктер деп бөлінеді. Тамырсабақтар – жатаған (бидайық, қоңырбас, бетеге), қысқарған (бүлдірген, шырша), шырынды (қырлышөп, құртқашаш), түйнек тəрізді (канна) деп бөлінеді. Тамырсабақта өнеркəсіп пен медицина пайдаланатын əр түрлі заттар қорға жиналады. Мысалы, бояғыш заттар (риян), эфир майы мен ұшқыш қышқылдары бар шүйіншөп (валерьяна), қант (бидайық), крахмал (кендір) жəне т.б. Түйнек – сабақтың түп жағындағы жер асты бүршіктен дамитын өркеннің ұшындағы бүршік. Бүршік білеуленіп, жуандап өсіп түйнекке айналады. Түйнектің бүршік қолтығында түссіз жетілмеген жапырақтары майда қабыршақ тəрізді. Жетілмеген жапырағында қурап түсіп қалғандағы ізін көзше дейді. Түйнектегі бүршіктер сабақтағы сияқты кезектесіп орналасады. Түйнектің жер асты өркенге жалғасқан жерін – негізі, оған қарама-қарсы жағын төбесі дейді. Жапырақ ізі (көзшесі) мен бүршіктер төбе жағында жиірек орналасады. Түйнектің сыртын тоз қабық қаптайды. Картоп өсімдігін көбірек үйіп түптесе, соғұрлым түйнектер көбірек түзіледі. Картопты көбінесе түйнектері арқылы көбейтеді. Түйнектен жер үсті өркендері дамиды. Уақыты жеткенде гүлдеп жеміс түзіледі. Жемістерінің үстіндегі шиедей жидек жеміс деп аталады. Картоп жемісі – жидек жеміс, жер асты түйнегі түрін өзгерткен өркен. Жер асты түйнекке жер алмұрты (топинамбур) жатады.

96

К.М. Мұхадиева

Пиязшық (жуашық) – түрін өзгерткен шырынды, қысқарған жер асты өркен. Жер асты пиязшықты өсімдіктерге пияз, сарымсақ, сүмбілшаш, (гиацинт), лалагүл, жабайы жуа, қызғалдақ, бəйшешек, қазжуа жатады. Пиязшықтың төменгі ұшындағы тығыз жерін қысқарған сабақ немесе түбіртек дейді. Түбіртектен шашақталып көптеген қосалқы тамырлар шығады. Жапырақтары да түрін өзгерткен. Пиязшықтың сыртындағы кебу, жарғақ тəрізді қабыршақтары ішкі бөлімдерін қорғайды. Ішкі жапырақтарына қант, т.б. заттар қорға жиналатындықтан қалың, жұмсақ шырынды. Бір біріне қабатталып өте тығыз жанасады. Төбе, қолтық бүршіктерінен жер үсті жасыл өркендер дамиды. Пиязшықты өсімдіктер көбінесе далалы, шөлді, шөлейтті аймақтарда өседі (тауда да өседі). Ерте көктемде гүлдеп, жеміс пен тұқым дамып үлгереді. Себебі пиязшығындағы қоректік заттармен қоректенеді. Өсу дəуірі қысқа болғанмен жыл мезгілінің қолайсыз жағдайына жақсы бейімделген. Пиязшықтары қысы-жазы жапырақта болады. Пиязшықты өркенге жатқызатын себебі: 1) қысқарған сабағы (түбіртегі ); 2) қосалқы шашақ тамырлары; 3) төбе жəне қолтық бүршіктері бар. Пиязшықтан жер бетіне өркендер шығып, гүлдеп жеміс береді. Пияздың жемісі – құрғақ жаңғақша. Түрі өзгерген жер үсті сабақтар: сояу, шырынды сабақтар, қырыққабат қауданы. Жер асты өркендер – тамырсабақ, түйнек, пиязшық. Түйнек пен тамырдың айырмашылығы Түйнек 1. Түйнектің сыртында жапырақ іздері 2. Бүршіктері кезектесіп орналасады. 3. Жарық түссе, түйнек дереу жасыл түске боялады. • • • •

Тамыр 1. Тамыр ешқашан жапырақ шығармайды 2. Бүршіктері болмайды 3. Қанша жарық түссе де тамырдың түсі өзгермейді.

бүршік – б.т. оймақша – кішкене оймақ қоңырқай – қоңырлау күңгірт – түс 97

Қ а за қ тіл і • • • • • • • • • • • • •

бидайық – өсімдік атауы қоңырбас - өсімдік атауы бетеге - өсімдік атауы бүлдірген – өсімдік атауы шырша – өсімдік атауы қырлышөп – өсімдік атауы құртқашаш – өсімдік атауы лалагүл – өсімдік атауы жабайы жуа – өсімдік атауы қызғалдақ – өсімдік атауы бəйшешек - өсімдік атауы қаз жуа – өсімдік атауы түбіртек – бастапқы түр

Сұрақтарға жауап беріңіздер: А 1. Шырынды сабақтар өсімдікте қандай қызмет атқарады? 2. Қырыққабаттың алып бүршік екендігін қалай дəлелдейсіздер? 3. Жер асты өркендерді атаңыздар, неліктен жер асты өркендер дейді, түрін өзгертуіне не себеп ? Ə 1. Тамырсабақтың тамырдан айырмашылығын кестеден талдаңыздар. 2. Тамырсабақты қандай белгілерге қарап өркен деп атайды? 3. Қандай пиязшықты, тамырсабақты, түйнекті білесіздер? Б. 1. Пиязшықтың құрылысын талдап беріңіздер. 2. Түйнектің құрылысын талдап өркен екендігіне көз жеткізіңіздер. 3. Картоптың түйнегі мен жуаның пиязшығын жеміс деп атауға бола ма? Дəлелдеңіздер, олардың жемістері қалай аталатынын түсіндіріңіздер. Тапсырма 1. Биология кабинетінде өсетін (бар болса) тамырсабақты, пиязшықты, түйнекті өсімдіктердің аты, шыққан жерімен танысу үшін бөлме өсімдіктеріне арналып жазылған қосымша əдебиеттерді тауып оқыңыздар. 2. Бақшада, оқутəжірибе учаскесіндегі жер асты өркендері бар өсімдіктерді себу əдісімен танысыңыздар, өздеріңіз көбейтіп үйреніңіздер. 3. Пиязды тек түбіртегі ғана батып тұратындай етіп ыдыстағы суға салып тамырлары мен бүршіктері

98

К.М. Мұхадиева қанша күнде дамып шығатынын бақылаңыздар. Тамыр жүйесін анықтаңыздар (кіндік пе, шашақ па).

Ú

Біліміңді тексер:

Мына өсімдіктердің жер асты мүшелерінің қайсысы бар екендігін анықтап, тұсына əр өркеннің бас əрпін қойыңыздар: тамырсабақты –“ТС”, түйнекті “Т”, пиязшықты –“П” 1. Картоп 2. Қызғалдақ 3. Шырша 4. Сарымсақ 5. Жер алмұрты 6. Құртқашаш 7. Қазжуа 8. Лалагүл 9. Бидайық 10. Қамыс

$$ 24-сабақ Жапырақ Жапырақ – өсімдіктің өсу мүшесі. Қызметі: 1) ауадан көмірқышқыл газы мен су буын сіңіріп, жарықтың əсерінен органикалық зат түзу (фотосинтез); 2) жасушадағы артық суды буландыру; 3) газ алмастыру; 4) органикалық заттарды қорға жинау; 5) көбеюге қатысу. Өркен мен жапырақ бірге дамиды. Алдымен жапырақ тақтасының ұшы, содан соң негізгі, соңында сағағы өседі. 99

Қ а за қ тіл і

Жапырақтың сыртқы құрылысы. Жапырақ тақтадан (алақаны) жəне сағақтан тұрады. Жапырақтың кеңейген (жалпақ) бөлімі тақтасы, сабаққа бекінетін жіңішке бөлігі сағағы деп аталады. Сағағы болмайтын жапырақтарды сағақсыз жапырақ дейді. Фотосинтез, су булану, газ алмасу, органикалық заттарды қорға жинау жапырақ тақтасында жүреді. Сағағы жапырақты жұлынып түсуден сақтайтын берік тірек қызметін атқарады. Сағақ жапырақ тақтасын жарыққа қарай бағыттап, бұрып қозғалтады. Сабақтан сағақ арқылы қоректік заттар жапырақ тақтасына өтеді. Асбұршақ, итмұрын, раушан, беде, қараған жəне т.б. өсімдіктердің жапырақ сағағының түбінде орналасқан əр түрлі пішінді майда жапырақшаларды бөбешік жапырақша дейді. Ол жапырақ тақтасынан бұрынырақ өсіп, бүршікті зақымдаудан қорғайды. Бүршік ашылған соң қурап қалады. Жапырақ тақтасының негізі ұзарып өсіп, сағақтың орнына түтік тəрізді қусырылады. Оны қынап дейді. Қынапты жапырақтар – бидайда, жүгеріде, қамыста, балдырғанда, күріште жəне т.б. болады. Жапырақ тақтасының пішіні. Өсімдік түріне қарай жапырақ тақтасының пішіндері əр түрлі. Қарағай, шырша жəне т.б. ине тəрізді; бидай, қарабидай, жүгері, арпа таспа тəрізді. Жөке, гүлшетен жүрек пішінді; құсық шөп бүйрек пішінді; шырмауық жебе тəрізді. Жапырақтың өсуі, тіршілік ету ұзақтығы. Жапырақ ағаштың бір жылдық өркенінде түзіледі. Алдымен жапырақ ұшынан өседі. Өсуі 30-40 күнге созылады. Жапырақтың тіршілік ету ұзақтығы 2-4 жыл; Кавказ самырсыны 9-13 жыл; Тиса қылқаны 6-10 жыл; шыршада 5-12 жыл; тозды меңде 1-2 жыл, қаражидекте 1-4 жыл. Жай жəне күрделі жапырақтар Бір ғана тақтасы бар жапырақты жай жапырақ дейді (мысалы, терек, қарағаш, қайың, жөке ағаштары, т.б.). Бір сағақта 2, одан да көп майда жапырақшалар болса күрделі жапырақ дейді. Жапырақшаларының əрқайсысы өз алдына жеке-жеке түседі. Жапырақшаларының орналасуына

100

К.М. Мұхадиева

қарай: үш құлақты күрделі, саусақ салалы күрделі, қауырсын тəрізді күрделі деп бөлінеді. 1. Үш құлақты күрделі жапырақ сағағында 3 жапырақша болады, мысалы: беде, соя жəне т.б. 2. Саусақ салалы күрделі сағақта 5-7, одан да көп жапырақшалар саусаққа ұқсап бір жерден таралып, орналасады, мысалы: атбас талшын, бөрібұршақ, қарасора. 3. Қауырсын тəрізді күрделі жапырақшалар негізгі сағақты бойлай екі жағына бірдей құс қауырсыны тəрізді орналасады. Жапырақ саны жұп болса, жұп қауырсынды, тақ болса, тақ қауырсынды күрделі жапырақ дейді. Жұп қауырсындылар – асбұршақ, сары қараған, чина, қоянбұршақ; тақ қауырсындылар – қызыл мия, ақ мия, итмұрын, ақ қараған, шаған, шетен, грек жаңғағы. Жай жапырақтардан тағы бір ерекшелігі ағаштың күрделі жапырақтары күзде тұтас үзіліп түспейді. Алдымен жапырақшалары, соңынан сағағы үзіліп түседі. Шөптекті өсімдіктердің күрделі жапырақтары тұтас қурап түседі. Жапырақтың жүйкеленуі. Жүйкелену деп өткізгіш шоқтардың жапырақ тақтасына орналасуын айтады. Жүйкелердің қызметі: 1) жапырақ қабаттарына су мен онда еріген минералды тұздар жеткізіледі; түзілген органикалық заттар басқа мүшелеріне таралады; 2) жапыраққа беріктік қасиет береді. Жүйкелену бірнеше типке бөлінеді: 1) қауырсын тəрізді торлы жүйкелену; 2) саусақ салалы; 3) параллель ( қатарласа) жүйкелену; 4) доғалы жүйкелену. 1. Қауырсын тəрізді торлы жүйкелену негізгі орталық жүйкенің жан-жағынан жанама жүйкелер теңдей таралады. Майда жүйкелері торланып (мысалы, тал, терек, алма, алмұрт ағаштарының жапырақтары). 2. Саусақ салалы жүйкелену орталық жүйке бір жерден басталып, жапырақ жиегіне дейін саусақ тəрізді салаланып таралады. Мысалы, үйеңкі, үпілмəлік (кенедəн), бегония жапырақтары. Жапырақтың жүйкеленуі 3. Параллель (қатарласа) жүйкеленуде жүйкелер жапырақтың ұшына дейін қатарласа созылады (бидай, жүгері өсімдіктер).

101

Қ а за қ тіл і

4. Доғалы жүйкелену (доға тəрізді) жапырақ тақтасының түбінен қатарласа шыққан жүйкелер жапырақ ұшына жеткенде доға тəрізді бір – бірімен түйіседі ( інжугүл, жолжелкен). Жапырақтардың сабаққа орналасуында белгілі бір заңдылықтар бар. Бұрын шыққан жапырақтары кейінгілеріне көлеңке түсірмейтіндей ретпен бекінеді. Сондықтан жапырақ тақталары қанша көлемді болғанымен, бəрі күн жарығымен қамтамасыз етіледі. Бекінудің 3 түрі бар: кезектесе, қарама-қарсы жəне топтана орналасу Сабақтың əр буынында бір жапырақ болса, кезектесіп орналасу дейді. Қарама-қарсы орналасу – сабақтың əр буынына екі жапырақтан бір-біріне қарама-қарсы бекінуі (үйеңкі, гүлшетен, қалампыр, жалбыз). Егер бір буынында 3 немесе одан да көп жапырақтар болса, оны топтанып орналасу дейді (сарыағаш, қызылбояу, талгүл (олеандр), қарғакөз). Жапырақтың сыртқы құрылысы. Тақтасының пішіні. Жай жəне күрделі жапырақтар. Жүйкеленуі. Сабаққа орналасуы. Сұрақтарға жауап беріңіздер: А 1. Жапырақ қандай қызмет атқарады? 2. Жапырақтың сыртқы құрылысы қандай бөлімдерден тұрады? Əр бөлімі қандай қызмет атқарады? Ə 1. Жүйкеленудің түрлері жəне атқаратын қызметі қандай? 2. Жапырақтың сабаққа орналасуының түрлерін талдаңдар. Б 1. Жай жапырақ жəне күрделі жапырақтарды ажыратып, мысал келтіріңдер. 2. Параллель жүйкелену мен доғалы жүйкеленудің айырмашылығы қандай?

Ú

¾ Сөздік • • • • • •

сіңіріп (сіңіру) – суды сіңіру сағақ – жүгеннің сағағы тақтадан (алақаны) - тақтаға жазу бағыттап (бағыттау) – оңтүстікке бағыттау асбұршақ – өсімдік атауы итмұрын – өсімдік атауы

102

К.М. Мұхадиева • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

раушан – өсімдік атауы беде – өсімдік атауы қараған – өсімдік атауы бөбешік – бөбек қынап – сауыт, пышақтың қынабы қамыс - өсімдік атауы балдырған – жас шөп жөке – өсімдік атауы гүлшетен – өсімдік атауы құсықшөп – өсімдік атауы жүйкелену – салалану шырмауық – өсімдік атауы жебе – қару, садақтың жебесі қалқан – қару, ық самырсын – өсімдік атауы тозды емен – өсімдік атауы қаражидек – өсімдік атауы соя – өсімдік атауы атбас талшын – өсімдік атауы бөрібұршақ – өсімдік атауы қарасора – өсімдік атауы үпілмəлік (кенедəн)- өсімдік атауы доғал – қисық сызық інжугүл – өсімдік атауы

$$ 25-сабақ Жапырақта органикалық заттардың жарықта түзілуі. Фотосинтез Жапыраққа күн сəулесі түскенде хлоропластар ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді. Жарықтың əсерінен хлоропластарда күрделі процесс жүреді. Көмірқышқыл газы мен тамырдан келген су қосылып, алдымен қант (глюкоза) түзіледі. 103

Қ а за қ тіл і

Бөлінген оттегі өңдегі жанаспалы жасушалардың саңылауы арқылы ауаға таралады. Қант хлоропластарда өзгеріп крахмалға айналады. Қараңғыда крахмал қайтадан қантқа айналып, суда еріп, басқа мүшелерге тарайды. Өсімдіктерде қанттың түзілуі жарық, су, көмірқышқыл газының қатысуымен тек хлоропластарда болады. Ауаны көмірқышқыл газынан тазартып, оттегімен байытады. Күн энергиясының қатысуымен болатын құбылысты фотосинтез дейді. күн сəулесі

Фотосинтез: көмірқышқыл газ + су

→ қант (глюкоза) + оттегі жасыл өсімдік

Фотосинтездің ашылу тарихы 1630 жылдан басталады. Голландиялық Ван Гельмонт өсімдіктер органикалық заттарды топырақтан алмай өздері түзетінін дəлелдеген. Фотосинтездегі хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған атақты орыс ғалымы Климент Аркадьевич Тимирязев (1843-1920). Жарықта қанттың жапырақта түзілуін тəжірибе арқылы дəлелдеуге болады. Кез келген бөлме өсімдігін (жапырақтары қалың, жылтыр болса тəжірибе шықпайды) əбден суарып, екі тəулік қараңғы жерге қояды. Жапырақта бұрыннан түзілген крахмалдар тамырға кетіп, жапырақтар крахмалсызданады. Екі тəуліктен соң өсімдікті қараңғы жерден алады. Екі–үш жапырағының біраз бөлігін жарық өтпестей етіп қара қағазбен екі жағынан жабады ( жапырақ тақтасы қара қағазбен тұтас жабылмай, біраз бөлігі ашық қалуы керек). Бір тəулік жарық жерге қояды. Бір тəулік өткен соң жапырақты кесіп алады. Қара қағаздан босатып, алдымен ыстық суға бір минуттай салу (қайнату) керек (крахмал дəндері ісінеді), Судан алып жапырақ түссізденгенше спиртте қайнатылады (спирт құйылған ыдысты суы бар ыдысқа орналастыру қажет, (су ваннасы) ыдыстағы су қайнаған кезде спирт те қайнайды). Түссізденген жапырақты алып суық сумен шайып, жайпақ ыдысқа салады. Бүктелген жерлерін сапты инемен түзетіп үстіне йодтың əлсіз ерітіндісін тамызады. Бір-екі минуттан кейін жапырақтың жарық түскен жері (жабылмай қалған) көгереді. Қараңғылап жабылған жері өзгеріссіз қалады. Демек, қант жапырақта тек жарық түскенде ғана түзіледі. 104

К.М. Мұхадиева

Тапсырмалар: Фотосинтез кезінде оттегі бөлінеді. Оны дəлелдеу үшін мына тəжірибені жасап көруге болады: бөлме өсімдігі тра-десканцияның кішкене 2 өркенін алып, ішіне аздап су құйылған шыны ыдысқа салады. Екі ыдыстың ішіне жанған май шамды сөнгенше ұстайды. Майшам сөнген кезде ыдыстың бетін əйнекпен жабады. Біреуін жарық жерге, екіншісін қараңғы жерге қояды. Бір аптадан соң тағы да ыдыстың ішінде жанған шырақты ұстайды. Жарыққа қойған ыдыста шырақ жануын тоқтатпайды. Қараңғыға қойылған ыдыстағы шырақ тез сөніп қалады. Жасыл өсімдік оттегін тек жарықта ғана бөлетіні белгілі болды.

Сұрақтарға жауап беріңіздер: А 1. Фотосинтез қандай процесс? 2. Қант жапырақтың қай бөлімінде түзіледі? Ə 1. Фотосинтез кезінде ең алғаш қандай зат түзіледі, содан соң қандай затқа өзгереді? 2. Қанттың жарықта түзілуін қандай тəжірибемен дəлелдейсіздер? 3. Жапырақтың фотосинтез жүретін бөлімі қандай ұлпаға жатады? Б 1. Фотосинтез кезінде оттегі бөлінетінін дəлелдейтін тəжірибені түсіндіріңдер. 2. Фотосинтездің тəжірибесін сызбамен түсіндіріңдер (ретін сақтаңдар). Сиырқұйрық өсімдігін түгелдей ұзын, киіздей тұтасып кеткен қалың түк басқан. Ұйысқан түктер судың булануынан сақтайды. Сортаңдау құмды жерлерде өсетін құм қарағаны (қоянсүйек) мен шеңгел бұталарының жапырақтары майда. Күмістей жылтыр түктер болатындықтан суды аз буландырады. Су жеткілікті болса жанаспалы жасушаларының арасындағы саңылаулары ашылып артық су буланады. Сұрақтарға жауап беріңіздер: А 1. Өсімдіктер үшін судың маңызы қандай? 2. Жапырақтың суды буландыруын көрсететін тəжірибені түсіндіріңіздер. Ə. 1. Жапырақ ылғалды климатқа қалай бейімделген? 2. Ыстық күндері орман іші неге салқын? Б 1. Суды буландырудың маңызын түсіндіріңіздер. 2. Шөл, шөлейтті жерлерге өсімдік жапырақтары қалай бейімделген?

$$ 105

Қ а за қ тіл і

26-сабақ Жапырақтың түрөзгерістері Түрін өзгерткен жапырақтар: тікен, мұртша, қабыршақ, шырынды жапырақ, бунақденелілерді (жəндіктерді) ұстау құралына айналғандар. Тікенге айналған жапырақтарда жапырақ жүйкелерінің ұшы тақтасының жиегі тікенекті болады. Мысалы, түйетікен, шағыртікен жəне т.б. жатады. Жапырақ тақтасы түгелдей тікенге айналғандар: сарыағаш, кактус, кəріқыз, қарлыған. Жапырақ түптері тікенге айналған өсімдік – итмұрын. Тікенекті жапырақтың өсімдік тіршілігіндегі маңызы: малға жем болудан қорғану; суды аз буландыру. Мұртшаға айналған жапырақтар. Асбұршақ, үрмебұршақ жəне т.б. өсімдіктердегі жапырақтарының орталық жүйкесі мен майда жапырақшалары мұртшаға айналған. Мұртшалары əлсіз сабақтарының жарыққа қарай көтеріліп өсуіне сүйеніш. Қабыршаққа айналған жапырақтар. Бүршіктердің сыртындағы қабыршақтар, тамырсабақтағы қабыршақтардың барлығы түрін өзгерткен жапырақтар. Бүршіктің, пиязшықтың ішкі бөліктерін зақымданудан, улы газдардың зиянды əсерінен қорғайды. Орамға айналған жапырақтар жүгері собығының сыртын орап тұрады. Шырынды жапырақтар. Пияз, қырыққабат өсімдіктерінің жапырақтары қоректік заттарды қорға жинайтындықтан қалың, шырынды. Қор заттары өркендерінің дамуына жұмсалады. Бозкілем, сарысалма, түбіртектің шырынды жапырақтарында су қоры жиналады. Құрғақшылық болғанда шырын, қор заттарын пайдаланып, тіршілік етеді. Бунақденелілерді (жəндіктерді) аулау құралына айналған жапырақтар. Бунақденелілермен қоректенетін өсімдіктердің жапырақ тақтасы ұстағыш құралға айналған. Сазда, батпақта, тоқтау суларда, көлдерде азот пен минералды тұздар жетіспейтін жерлерде өседі. Қажетті элементтерді бунақденелі106

К.М. Мұхадиева

лердің денесінен сіңіреді. Жапрықтарының бөліп шығарушы ұлпасы тəтті шырын бөліп, бунақденелілерді еліктіреді. Өсімдік түріне байланысты: ұстағыш құралдары бірінде сағағы жалпақ, тақтасы қақпақты құмыра (ыдыс тəрізді) болып өзгереді. Екіншісінде екі қалақшаға бөлінген қаусырмалы. Əрбір қалақшаның бетінде сезімтал түктер бар. Үшіншісінде жабысқақ шырын бөлетін түкті. Мұндай өсімдіктерге шықшылдық, шыбынжер жəне т.б. жатады. Теңге жапырақты шықшылдық Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарының шымтезекті, сазды жерлерінде өседі. Дөңгелек жапырақтары сабақтың түбін айнала орналасады. Жапырақ тақтасының үстіңгі беті мен жиектерінде қармалағыш безді түктері бар. Түктерінің ұшы жабысқақ сұйықтыққа толы. Тəуліктің кез келген мезгілінде жапырақтарынан мөлдір тамшылар шығады. Жапырақ бетіне қонған бунақдене (шыбын, маса) безді түкке жабысып қалады. Құтылу үшін қимылдаған сайын безді түктер тітіркеніп, жапырақ тақтасы қусырылады. Тапсырмалар Мəтінді оқып, сұрақ қойыңыздар. Өздеріңіз білетін өсімдік құпияларымен бөлісіңіздер.

$$ 27-сабақ Батыс бағын жасаудың жаңа жолдары Бүгінгі күнде батыс бағының жағдайы жайлы білгіңіз келе ме? Ендеше, Батыстық бақ өзінің қайталанбас ерекшеліктерімен есте қалады. Мəселен, ондағы қыш құмыралар мен ұсақталған 107

Қ а за қ тіл і

мəрмəр тастар көзге бірден түсері анық. Сондай-ақ, бүгінгі біз сөз етіп отырған батыстық композицияға егілетін өсімдіктер қатарын білгеніңіз артық етпес. Олар - жіңішке жəне ұсақ жапырақты бөріқарақат, дала юккасы, бозаршаның аласа бойлы түрлері жəне жерге жайыла өсетін ала, көк сары жəне жасыл қылқанды арша, жайыла өсетін бұтақты ырғай, қабыржық, жəмшит т.б. Айта кететін жай, аталған гүлдердің көпшілігі мəңгілік жасыл өсімдіктер жəне аласа бойлы болғаны жөн. Тіпті, өсімдіктердің бойы биік болған жағдайда да оларды қырқып белгілі пішінде өсіруге болады. Алдымен өсімдік егетін жерді қазып, тырмалайды. Топырақты шіріген көңмен қамтамасыз еткен жөн. Неге десеңіз, топырақ бетін кейінірек тор жəне тастармен жасырып тастағандықтан, өсімдіктерді қоректендіру қиынға соғады. Қазылған топырақты тырмалағанда қатты топырақтарды ұсатып, тас жəне басқа да артық заттардан арылту қажет. Топырағы тегістелген жерге өсімдіктерді ыңғайына қарай орналастырып алыңыз. Мəселен, коника қылқанының қасына жерге жайыла өсетін көк аршаны орналастырғандарыңыз орынды. Ал, қабыржық немесе жəмшит өсімдіктерінің түрлерін композицияның шетіне егу керек. Себебі, аталған өсімдіктерді белгілі пішінге келтіріп, жыл сайын қырқып отырған жөн. Топырақ бетіне түбегімен уақытша орналастырған өсімдіктерді кезегімен еге бастаймыз. Егу үстінде əр өсімдіктің тамырын жерге дүрыс орналастырыңыздар. Өсімдіктерді отырғызғаннан кейін топырақты қайта тегістеп, артық-кем жерлерін реттейді. Сосын жұмсақ торды өсімдіктердің арасымен топырақ бетіне орналастырамыз. Тордың артық шеттерін кесіп алып тастаймыз. Артық тор жиырылып топырақ пен тастың əрін кетіреді. Осылайша орнатылған тор бетіне ұсақ мəрмəр тастарды бір шетінен бастап төгеміз. Мəрмəр тастарды дереу қолымызбен тегістеп, өсімдіктердің түбіне де салынуын қадағалаймыз. Мəрмəр тастың неғұрлым мол салынғаны жақсы. Уақыт өте келе олар өздігімен басылып, азайып кетеді. Өсімдіктерді тор бетіне мəрмəр тас салынып болғаннан кейін ғана суғару керек. Себебі, суғарылған топырақ бетінде жұмыс жасау қиынға соғады. Өсімдіктерді суғарғанда суды мəрмəр тастың бетімен 108

К.М. Мұхадиева

ағызыңыз. Сонда тас та жуылып, жылтырай түседі. Бұл композицияны жаз кезінде күн сайын суғарыңыз. Жаздың аптап ыстығында мəрмəр тас күнге қызып, өсімдіктердің астыңғы бұтағын күйдіріп жүберуі мүмкін. Батыс бағының бұл үлгісінде шағын қыш құмыра жəне ұсақ бақ мүсіндерін қоюыңызға болады. Шайқурайды халық "99 ауруға ем" дейді (Hypericum perforatum) Шайқурай (Зверобой продырявленный) - көп жылдық дəрілік өсімдік. Далалы жерлерде, шабындықтарда өседі. Сабағының биіктігі 30-60 см-дей. Жоғарғы жағы бұтақтанып кетеді. Гүлінің түсі сары. Маусым, шілде айларында гүлдейді. Халық шайқурайды "99 ауруға ем" деп санайды. Қолданылуы Халық медицинасында шайқурайды асқазан, ішек, бүйрек, жұтқыншақ қабынғанда, бауыр ауырғанда, іш өткенде, бронх (өңеш) демікпесі, өкпе туберкулезі кезінде, жөтелгенде қолданады. Сондай-ақ, ол іріңді ісіктерге, жараларға, жарақаттарға, бөрткен мен шиқанға, ревматизмге қарсы пайдаланылады. Шайқурай ғылыми медицинада да аз қолданбайды. Одан бірнеше дəрідəрмектер жасалынып (мəселен, иманин т.б), оларды күйік, жара, тері ауруларын емдеуге жұмсайды. Дайындалуы Дəрілік мақсатқа өсімдіктің жер үсті бөлігі пайдаланылады. Өсімдік əбден гүлдеп біткен кезінде сабағының жоғарғы бөлігі (жапырақтары мен гүлдері қоса) орылып алынады да, жел қағатын, көлеңке жерге жайып кептіріледі. Кепкен шөп қағаз, кенеп қаптарға, ағаш жəшіктерге салынып, құрғақ жерде сақталынады. Пайдаланылу тəсілдері: 1. Адам ағзасының ішкі ауруларына қолдану үшін 1 ас қасық шөпті 1стақан суға салады да, 10 минут қайнатып сүзеді. Тұнбаны тамақтан жарты сағат бұрын күніне 3/1 стақаннан 3 рет ішеді.

109

Қ а за қ тіл і

2. Өкпе туберкулезін емдеу үшін шайқурайдың бір уыс кепкен гүлдерін алып 1 литр ақ шарапқа салады да, шамамен 15 минут қайнатады. Суығаннан кейін сүзіп, науқас адамға күніне 2 рет тамақтан 1-3 сағат бұрын 50 грамнан ішкізеді. 3. Бауыр мен өкпеге байланған тасты емдеу үшін шайққұрайды қызылтаспамен, шайшөппен, түймедағымен, жостер қабығымен араластырады. Содан соң қоспаның 4 ас қасығын 1 литр суық суға салып, 12 сағат бойы тұндырады да, 7-10 минут қайнатып алады. Оны күніне 1 рет аш қарынға 200 грамм мөлшерінде ішеді. 4. Əйелдің қынап ауруын емдеу үшін (дəрі жіберіп, шаю үшін) 1-2 уыс шөпке 2 литр су құйып, 20 минут қайнатады. Тұнбаны екі рет сүзгеннен кейін тұндырып, шамалы ыстықтау етіп қынапты шаяды. 5. Тіс етінің қабынуын емдеу үшін, ұнтақталған 1 ас қасық шайқурай шөбіне 5 есе етіп спирт құяды да, 7 тəулік сақтайды. Сүзгеннен кейін тұнбаны тістің етіне жағуға болады. Болмаса жарты стақан суға 30 тамшы тұнбаны тамызасыз да, аузыңызды шайқайсыз. 6. Күйікке, жараға, жарақатқа жағу үшін, шайқурайдың, шашыратқының бір уыс жас жапырағын алады да, оларды шошқа, борсық, жылқы майына араластырып түйеді. Қатты сығып аузы жабылатын шыны ыдысқа салады да, шетінен пайдаланады. 7. Егер буындарыңыз ауырса, шайқурай жапырағын күнбағыс, мақта, зығыр, зəйтүн майларының біріне тұндырады да, оған аздап скипидар құяды. Содан кейін ауырған буындарға жағуға болады. "Шипа" айдарының тұрақты жүргізушісі: Байынқол Қалиұлы Өсімдіктер мен гүл атауларына байланысты ғылыми еңбектердің авторы, профессор. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Хош иісі масаны жолатпайды Кептірілген лавандула гүлінің жұпар иісі жаныңызға жағымды болуымен қатар, кешкі салқында жақын жолдастарыңызбен демалып отырған сəтте мазаңызды алатын масаны 110

К.М. Мұхадиева

маңыңызға жолатпайды. Ол үшін хош иісті лавандула гүлінің сабақтарын селитра сұйықтығына 30 минут салып қойыңыз. Бұған 2 шəй қасық селитра жəне жылы су болса жетіп жатыр. Осыдан кейін лавандуланы жақсы кептіріп, вазаға немесе жағуға ыңғайлы арнайы ыдысқа салыңыз. Лавандуланың сабағы тез жанады. Сондықтан да айналаңызға иісін шығарып отыру үшін, бір кешке бірнеше лавандула сабағын дайындап алғаныңыз жөн. Селитра сұйықтығына малып, мұнан кейін кептіріп алсаңыз, тез жанып кетпейді. Қылқан жапырақты өсімдіктерді өздеріңіз көбейте аласыздар Қылқан жапырақты ағаштарды көбейту үшін шыдам керек. Бұларды тұқымы арқылы өсіргіңіз келсе, үлкен өсімдік болып өскенше қаншама жылдар өтеді. Сондықтан да, сабақтарынан қалемшелер дайындау арқылы көбейткеніңіз əлдеқайда тиімді. Қалемше дайындау үшін сабақтың жоғарғы жағын алған жөн. Қылқан жапырақты ағаштардан қалемше алу үшін кесіп алмай, қолмен сындырып алған дұрыс. Мұндай жағдайда ішінде қалатын тілі арқылы тез тамырланады. Тамыр салатын топырағының құрамында құм болсын, суды тез өткізеді. Қалемшелерді дайындау шілде немесе тамыз айларында жүргізіледі. Олардың бетін жұқа қағазбен (пленка) немесе əйнекпен жапқан жөн. Жылы жерге немесе жылыжайға қойыңыз. Арасында желдетіп те тұру керек. Қыркүйек айының соңында қалемшені түпкілікті орнына отырғыза аласыз. 1. Қалемшені кесуге болмайды, сындырып алыңыз. 2. Топыраққа отырғызыңыз, жарық жерге қойыңыз. 3. Шыны банкі жылуды əрі ылғалдылықты сақтайды.

$$

111

Қ а за қ тіл і

28-сабақ Аулаңыздың ахуалы қалай? Сіздің арманыңыз орындалды. Сіз бау-бақ өсіретін жер учаскесін сатып алдыңыз. Енді қажетті өсімдіктерді сатып алу үшін барғалы тұрсыз. Бірақ, асықпаңыз, өзіңізге ұзақ уақыт қызмет жасайтын өсімдіктерді сатып алмас бұрын, жеріңіздің жоспарын жасап алыңыз. Ең əуелі, жеріңіздегі бұрыннан бар өсімдіктерді реттеңіз, тіпті өсімдік жоқ болса да жер алаңыңызға дайындық жұмысын жүргізу керек. Демек, өз жеріңізге неғұрлым тиянақты қарасаңыз, соғұрлым сəнді болатыны сөзсіз. Жеріңіз бен үйдің аралығын өлшеп, қай жерге не салатыныңызды анықтағаннан кейін ғана, ойларыңызды қағазға түсірген дұрыс. Сіз жеріңізде бұрыннан өсіп тұрған өсімдіктермен қоштасуға асықпаңыз. Ол сіздің бағыңызға көп сəн беріп тұр. Əрине, ағашыңыз өте үлкен немесе кəрі болса, сөз жоқ, қоштасасыз. Ал жаңадан алған өсімдіктеріңіздің жетілуі үшін көп уақыт керек. Енді бағыңыздан өзіңіз көргіңіз келетін армандарыңызды, ойларыңызды қағазға түсіріп барып, сатып алуға барғаныңыз жөн шығар. Аулаңыздың көздің жауын аларлықтай əсемдігі - үй иесінің демек сіздің іскерлігіңізді танытса керек (визит карточкасы). Бау-бақтың сахнасына əрине, ең əуелі өсімдік, мұнан кейін бақ ішін бір-бірімен жалғастыратын аралық жол, əр алуан тастар, ағаш астында демалыс орнына арнайы жер болуы керек. Бақшаға арнайтын жеріңіз күн көп түсетін жағында болғаны дұрыс. Əрине, бағыңыз сəнді, əрі шаршап келгенде көңілкүйіңізді көтеретін болғанын қаласаңыз көпжылдық шөптесін өсімдіктер мен раушан гүлдерінен жасалған кішігірім бірнеше гүл алаңы керек. Бағыңызға қатысты қандай да жұмысты бастамас бұрын отбасыңыздың мүшелерімен ақылдасқан орынды болар. 1. Ауланы жоспарлау.

112

К.М. Мұхадиева

2. Бақ сахнасында басты рөл атқаратын сəндік үшін өсіретін ағаштар немесе жеміс ағаштарын қайда орналастыратыныңыз ойыңызда болсын. 3. Қысы-жазы жасыл бақ болып тұратын қылқан жапырақты ағаштарды əсте ұмытуға болмайды. 4. Əрине, аулаңыз кең болса, келешекте үлкен орынды алатын биік ағаштарды егу ойыңызда болар. 5. Ал аулаңыз кіші болса, шырмалып өсетін өсімдіктерді өсірсеңіз, əлдеқайда тиімді болатыны сөзсіз. 6. Аулаңыздың бір жақ бағыты көлік көп жүретін көше болса, көше шуылынан тірі өсімдіктен жасалған (изгород) қоршау қорғай біледі. 7. Гүл шығаратын бұтақты өсімдіктер аулаңызды ерекше сəндендіре түседі. 8. Аулаңыздың мүмкіндігіне қарай гүл алаңын жасауды ұмытпаңыз. Гүл композициясына ұзақ гүлдейтін біржылдық өсімдік жарамды. Гүлдер деген бітпейтұғын жыр аңыз... Сөзге қарағанда гүл түсінің айтары мол Сиялы күлгін түс - осы түспен адамгершілікті, адалдықты, тұрақтылықты жалғастыруға болады. Егер сізге үш түсті көбелекгүл (анютиный глаз) мен көк сүңгіден (мускаридан) құралған бір шоқ гүл сыйланса, сенімді болыңыз! Махаббатта да, достықта да гүл сыйлаушы адаммен сізді жылылық, кішіпейілділік байланыстыра түседі. Сиялы күлгін түсін таңдаған адам екі жақты адамгершілік қарым-қатынасты терең сезінетін жəне соны қадірлей білетін, дұрыс бағытпен жүретін адам. Есіңізде болсын ол кісі сізге жəне өзінің айналасындағы адамдарға тек мейірбандылықпен қарайды. Ашық күлгін түс - бұл түс сізге үміт пен нəзіктікті білдіреді. Ашық күлгін түс жұпар иісі аңқыған таушымылдық (пион) гүлін қабылдау сіздің оған деген сеніміңізді арттыра түседі. Тіпті осындай сый қабылдаған адамның өзі өзінің жандүниесінде сол адамға деген сүйіспеншілік пен ризашылық көңіл-күйде тұрғанын аңғарады. Осындай түсті гүл сыйлайтын 113

Қ а за қ тіл і

адам əдетте романтик, терең сезіне білетін жан болуы тиіс. Ол сізге қашанда нəзіктікпен, қайрымдылықпен қарайтынын ұмытпағайсыз. Ашық қызғылт сары түс - бұл түс өмірде өзіне деген сенімді көзқарасты білдіреді. Есіңізде болсын, осындай түсті раушан гүлін сыйлаған адам - өмірдің қандай жағдайында да өзін ерекше белсенді сезінетін жəне жасына қарамай қашанда өзін балаша ұстай білетін ақ көңіл тұлға. Қызғылт сары түсті жүрек пішінді дайындалған гүл - сізге деген тазалықты, ерекше жақсы көрушілікті аңғартады. Өмірдің барлық кезеңін тек сізбен өткізсем, бақытты боламын деген терең сенімділікті, қимас жақындықты білдіреді. Сары түс - сізге күн нұрының шуағы, таза ауа қаншалықты қажет болса, соншалықты көздің жауын алатындай гүлдің көркем əдемілігімен, əсемдігімен ерекше көңіл-күй сыйлайтын түс. Тіпті осы түспен сыйлыққа гүл алған Сіз өзіңіздің балаша шаттанып тұрғаныңызды байқамауыңыз да мүмкін. Сары түс екі жастың арасындағы нəзіктікті жалғастыратын ғашықтықтың дəнекері. Ал егер Сізге күнбағыстан жасалған шоқ гүл сыйласа, онда түсіне беріңіз, бұл адамның ерекше қасиеттері – отырыстарда тым көңілді жан, өзім деген адамға ақкөңіл, мұнымен қатар байыптылығы мен тапқырлығын айтпай кетуге тағы болмас. Ақ түс - тазалық пен пəктіктің бояуы. Жолдасыңыздың сізге деген асқан сергектігін, шынайы сыйласымдылығын жəне ыстық ілтипатын білдіреді. Бұл адам сізден өзіне де ерекше көңіл бөлгеніңізді, сүйіспеншілікпен қарағаныңызды қалайды. Ақ түс арманыңызға айқара жол ашады. Ал қызыл түс - ұнатқан адамыңызға "мен сені жақсы көремін" - дегенді айтқыңыз келсе, ең əуелі ал қызыл раушан гүлін (роза) немесе желайдардан (анемон) жасалған шоқ гүлді сый етіңіз. Ал қызыл гүлдерді сыйға берген Сізге сол жанның əлемдегі барлық жақсылықты, əсемдікті ыстық ықыласпен тілейтінін сезініңіз. Ал қызыл түс - адамдар арасындағы асыл қасиеттің анасы - шынайы сүйіспеншілік сезімін білдіреді.

$$ 114

К.М. Мұхадиева

29-сабақ Өсімдіктердің жер талғауы немесе географиясы Жер бетінде өсіп тұрған жасыл өсімдіктердің түрлері, құрамы жағынан əр алқапта əртүрлі болып келеді. Осыған орай, ғалымдар өсімдіктердің жер бедеріне байланысты, құрылымына, өсу ерекшеліктеріне, орналасуына, түрлерінің бейімделгіштігіне, экологияның əр түрлілігімен ерекшеленетіндігін зерттеп "өсімдіктер географиясы" атты ғылым саласын ашты. Айналадағы өсімдіктеріміз өздігінен өніп өскенімен олардың белгілі бір жерге топталып өсуінің өз заңдылығы бар екендігіне ғалымдар көз жеткізді. Мысалы, дала өсімдіктері мен орманды алқап өсімдіктерінің əртүрлі екендігі ғылыми түрде дəлелденген. Дала аймағында тек далаға тəн өсімдіктер өседі - ол боз бетеге (ковиль). Жаз ортасында желмен тербеліп, боз бетеге сияқты теңселіп, дала сəнін беріп тұрады. Бетегеден басқа да дала жерінде қоңырбас, көде секілді астық тұқымдастарға жататын шөптесін өсімдіктер бар. Дала аймағы солтүстік жер шарында Еуразия мен солтүстік Америка жерінде де үлкен аумақты жерлерді алып жатыр. Еуразияда Венгриядан Қытайға дейін дала аймағын өсімдіктер алып жатыр. Еуропаның кей жерлерінде, Батыс Сібірде солтүстіктен оңтүстікке қарай ені 600 шақырымға дейін далалы жерлер бар. Красноярск өлкесінде Шығыс Сібір өлкесінде дала арал тəріздес болып келеді. Бұл форма Моңғолия мен Қытай жерлерінде де жалғасын табады. Сібірлік жазық дала Еуропа жеріндегі жазық далаға ұқсас. Тек айырмашылығы - бөлек-бөлек арал тəрізді болып келеді. Сібір жерінде ойпатты, шалғынды жерлердің көп болуына байланысты дала өсімдіктерінің экологиясы күрделі жағдайда батпақты, сор, сортаңдау топырақтары өсімдіктердің түрлеріне ауысуына əкеледі. Еуропа даласына қарағанда, Сібір дала өсімдіктері Моңғолия өсімдіктері түрлерімен ауысады.

115

Қ а за қ тіл і

Дала аймағы оңтүстікке қарай боз бетегелі болғанымен, олардың бойы аласарып, сиреп, құрғақшылық пен аңызаққа бейімдеу өсімдік түрлеріне ауысады. Шөпсіз тақыр жерлерде де көбейе бастайды. Олардың орнына "бөртежусан" деп аталатын жатаған ермене, хош иісті түймедақ, қызғылт түсті ұсақгүлді кекіре кездесе бастайды. Дала аймағында кездесетін барлық шөп шөпқоректі жануарларға азық болады. Ауа райы құрғақ болған кездерде, тереңде жатқан сумен бірге ілесе шыққан тұз топырақтың жоғарғы қабатына дейін көтеріледі де даланың үстіңгі бетінің топырағы сортаң бола бастайды. Сор жəне сортаң жерлердің өсімдіктері де өзгеше болады. Бұл жерлерде боз бен көде сиреп, жусан көбейеді. Алдымен қара жусан пайда болады. Оны майқара деп те атайды. Енді аласа бұта көкпек пен теріскен көптеп өседі. Дала аймағында қыстыгүні боранды дауыл қарды үрлеп ойпаттарға апарады. Сондықтан ойпат жерде ылғал мол болады да осы жерде өскен өсімдіктердің бойы биік жəне бір-біріне тығыз орналасады. Шөптері көпке дейін көтеріліп қурамай тұрады. Олар - арпабас, бидайық, еркекшөп. Осы өсімдіктер тамыр сабағы арқылы жақсы көбейе алады, ондай жерден пішен шабу тиімді. Көктемі жылы, жазы жаңбырлы болып келген жылдары астықтұқымды шөптер қалың жəне биік болып өседі. Мұндай жерлерде, əсіресе, біздің елде көбінесе қой бағылады. Мұндай алқаптарда, яғни жусанға семірген қойдың еті дəмді болады. Дала аймағының ауа райы құрғақ болғандығынан, дəнді дақылдардан алынатын өнім аз болады. Егер ол жерлерді суландырса, олардан мол өнім алуға болар еді.

$$

116

К.М. Мұхадиева

30-сабақ Піл құлағы ауа райын болжайды. Alocasia Піл құлағы (Алоказия) гүлінің отаны - Оңтүстік Америка. Жалпы 70-тен аса түрі бар. Жапырақтары сəнді, жұмыртқа немесе жүрек пішіндес, еттілеу болып келеді. Өсімдіктің орталық сабағы үлкен, қалың. Ірі жапырақтары бірден ұзын сабақтарымен жалғасады. Гүлдерінің пішіні егіннің дəнді собығы секілді жəне еркек, ұрғашы гүлдері болады. Үйде піл құлағын өсіргіңіз келсе, ауырмаған, жапырақтары зақымданбағанын таңдағаныңыз жөн. Сау өсімдіктің жапырақтары ашық жасыл болады. Жапырақтары сарғыш тартқандары өсімдік ыстықтан немесе судың жетіспеушілігінен болмаса жел өтінде қалғаннан ауырғанда пайда болады. Өсімдік алакөлеңкені ұнатады. Жыл бойына жаз айларында 18-24 градус жылылықта сақтаса, қыс кездерінде 15 градус жылылықтан төмен түспеуі керек. Суғаруы. Жаздың ыстық күндерінде аптасына екі рет суғарып, жапырақтарына су бүріккен дұрыс. Керісінше күз айларында суғаруды сирету керек. Көктем жəне күз айларында тыңайтқыш қосу керек. Көбейтуі. Ең оңай түрі үлкен өсімдіктің жанынан өсіп шыққан кішкене өсімдікті бөлектеу арқылы жүргізіледі. Ал мұндай жас піл құлағы өсімдігін жеке өсіру үшін ыдыстағы құм араласқан құнарлы топыраққа отырғызған жөн. Өсіп кеткен піл құлағы өсімдігін басқа үлкен ыдысқа негізінен наурыз, сəуір айларында отырғызады. Екіншіден тұқымы арқылы да көбейтуге болады. Піл құлағының үлкен ақ тамыры өзінің үлкендігіне қарамай тиянақты, нəзік күтіммен қарағанды қажет етеді. Ауруы. Ең басты жауы өсімдік биті, олармен күресудің жолы қалақайдың қайнаған суын себу арқылы немесе басқа да химиялық жолмен жоюға болады. Есте сақтайтын жай, alocasia сиреа түрінің жапырақтары тым үлкен, болар-болмас жасыл 117

Қ а за қ тіл і

дағы бар қола түстес, шамамен ұзындығы 25-35 см, сабағының ені 30 мм болады. Ал Alocasia indica түрінің жапырақтары үш бұрыштылау, жапырақтарының ұзындығы 15-18 см болады, түсі қою жасыл, сабағының ені 40-60 мм болады. Alocasia macrorrhiza түрінің биіктігі 2-3 метрге дейін жетеді. Піл құлағының емдік қасиеті де бар. Халық арасында піл құлағы жайында "ауа райын болжағыш" деп те атайды. Расында жауын жауар кезде жапырағынан тамшы тамады. Табиғат таңғажайыптары Кейбір кактустар емдік қасиетімен бағалы. Үнділіктер ежелден-ақ көптеген кактустардың емдік қасиеттерін біліп, оларды кең пайдаланған. Мысалы, Опунция кактусының діңін ортасынан бөліп, қайнатып, соққыдан көгерген жерге басады немесе жүйке ауруларына пайдаланады. Кейінгі жылдары Мексикада өсетін кактустар күн санап азайып барады. Ең бастысы кактустардан сабын жасайтын зат, витаминдер басқа да қажетті заттар алынады. Кактустардан коллекциялары бар əуесқойлар осы өсімдіктің əлемдегі барлық түрін жинап алсам деп армандайды. Бірақ ол мүмкін емес. Дүние жүзінде оның 3 мыңдай түрі бар екен. Кактусты өсіріп өндіруге қолайлы деген елдердің өзіндегі ботаникалық бақтарда кактустың толық коллекциясы жоқ көрінеді. Ал енді кактус жылына бір рет гүлдейді де, қайтып шықпайды деген сөз дұрыс емес. Ол кактустың нашар күтімінің нəтижесі. Асқабақ туралы Шығыстың аса білімпаз ғалымы Əбу Ибн Сина (Авиценна) асқабақтың емдік қасиетін жоғары бағалаған. Жүрек, атеросклероз ауруы бар, тым толысып кеткен кісілер үшін асқабақ өте пайдалы көрінеді. Ал медицинада оны несеп айдайтын дəрі ретінде де қолданады. Асқабақтың шопағы -ішектегі ұзын құртты түсіруде бірден–бір жақсы ем. Ол əрі май мен белокқа да бай. Асқабақтың шопағының майы 55, қанты 19 пайызға дейін жетеді. Оның құрамындағы пектин адам организміне түскен у 118

К.М. Мұхадиева

мен зиянды микротоптарды жояды. Асқабақта организмнің өсуіне жағдай жасайтын əрі көзге пайдалы А витамині (каротин) бар. Мал азығы асқабағын жеген сиырдың сүті молаяды. Ескі дəн көгеріп шықты 1980 жылдың көктемінде археологтар қазба жұмысы кезінде диаметрі бір сантиметрге жақын тұңғиық дəндерін тауып, биологтарға берді. Алғашқыда ғалымдар, биологтар оны тас болып қалған шығар деп ойлаған болатын. Алайда Осакадағы табиғат тарихы музейінің қызметкерлері жаңағы дəнді жерге еккеннен кейін бес күн өткенде көгеріп шыққанын көріп, таңтамаша қалды. Бір жыл өткенде тұңғиық күш алып, оның сабақтары бір жарым метрге жетті. Жер астында 600 жыл жатқан дəндер көгеріп, бой көтеруі шынында ғажап емес пе? Гүл сағат Немістің Циттау қаласының орталығында 1907 жылы орнатылған гүл сағат бар. Гүлмен көмкерілген сағаттың минуттық тілі 180, сағаттық тілі 130 сантиметр. 1965 жылы Циттау сағатшылары оған музыкалық үн бітірді. Қазір əр жарты сағат сайын əуезді қоңырау музыка үнін шығарып тұрады. Сағаттың гүлі жылына үш рет жаңартылады. Қатар өсе алмайтын өсімдік Өздерінің өну, өсу қасиеттері жағынан қарама-қайшы өсімдіктер табиғатта жиі кездеседі. Егер олар қатар егілсе, біріне-бірі зиянды əсерін тигізіп, қалыпты өсуіне кедергі келтіреді. Мысалы, картопты күнбағыс, қызанақ, асқабақ, қиярмен көршілес орналастырса, оның сабағы қарайып, жапырағы шіріп кетеді. Алма ағаштарының арасына еккен картоп та жөнді өнім бермейді. Картоппен қатар өсе алатын өсімдіктер -пияз, қызылша, сəбіз, қырыққабат. Ал картопты бір жерге жыл сайын еге берсеңіз де, оның өнімі азайып, тым ұсақтанып кетеді. Бір жерге қатар егілген жағдайда бір-біріне зиянды əсер ететін гүлдер де көп. Мəселен, шашақгүлмен (резеда) қатар егілген раушанның жұпар иісі шашақгүлді зақымдап, өсірмей тастайды. Раушан гүлі қалампыр 119

Қ а за қ тіл і

гүлімен қатар өскенімен екеуі де жұпар иісінен айрылады. Хош иісті ақ гүлімен қатар өскен кез келген гүл солып қалады. Өсімдік атауларының сөздігі азия ботагөзі –незабудка азиатская айдаршөп –шток роза айлаулық -оносма айрауық – вейник айыр –аир ақбасқурай- желтушник акация, мамыргүл –акация ақ ши – чий блестящий ақ шеңгел- шенгил серебристый ақбас шырмауық –вьюнок ақезу бəрпі – аконит белоустый ақжелкек – хрен ақжелкен, петрушка-петрушка ақ тамырдəрі –чемерица белая ақшайыр –сушенница ақшыл сепкілгүл -рябчик бледноцветковый аласа ұлпабас – пушица низкая аласа құртқашаш – касатик (ирис) низкий алматы кекіресі – остролодочник алматинский алтай жуасы – лук алтайский алтай күнгелдісі – купальница алтайская алтай қасқыржидегі, усойқа – волчеягодник сибирский алтай сибиркасы – сибирка алтайская алтай шегіргүлі – алтайская фиалка алатау бəйшешегі- шафран (крокус) алатавский алхор – слива альберт құртқашашы - касатик альберта альберт сарғалдағы – лютик альберта альпі астрасы – астра альпийская альпі термопсисі – термопсис альпийский андыз –девясил аратіс дриада –дриада острозубатая, курапаточья трава арша – можжевельник аршагүл - вереск арыстанқұйрық, сасықшөп – пустырник асаймұсай – абелия щитковидная аскөк –укроп асқабақ –тыква аталық жыланбас – змееголовник тычиночный атбасталшын – каштан конский ашық құндызшөп- прострел раскрытый или сон трава

120

К.М. Мұхадиева ащы жусан –полынь горькая аюқұлақ –аконит əлпеншек –рододендрон, азалия əріпдəрі –буквица лекарственная əрем-зопник-фломис əсел, дəстүргүл –маргаритка əсем астрагал- красивый астрагал əсем шөлмасақ – пустынноколосник красивый бабажапырақ, қатыран –катран бадам – миндаль бақбақ, пия –одуванчик бақытгүл-хризантема барқытшөп, барқытгүл –бархатцы батпақ тасжарған –камнеломка болотная балшытыр, жоңышқабас-медуница бəден – анис бəрпі-алмас аконит бəйшешек –подснежник бегония –бегония бем қызғалдағы – тюльпан бемовский бетеге, боз қау – ковыль лессинговский, ковылек биік андыз – девясил высокий блудов құртқашашы - касатик блудова бозғалдақ, қызғалдақ – тюльпан бозкілем – очиток ботакөз, балықкөз –незабудка бояу қызылтамыр –макротомия красящая бөденшөп – вероника бөрібұршақ – люпин бөрікгүл –артишок будан полигала – истод гибридный будан бозкілем - очиток гибридный бузовский қызғалдағы – тюльпан бузовский бунге хориспорасы – хориспора бунге бұйра лалагүл – саранка, царские кудри, кудрявая лилия бұршақ, лобия – фасоль бұрыш жалбыз – мята перечная бұрыш таран-горец перечный бүлдірген – земляника бүрген – калина гельцер қалампыры – гвоздика гельцера гималай қоңыраушасы – бубенчик гималайский гмелин оносмасы – оносма гмелина горчаков айдаршөбі – хохлатка горчакова грейг қызғалдағы, -тюльпан грейга 121

Қ а за қ тіл і гүлзардақ, түркістан жалынгүлі -горицвет туркестанский гүлкекіре, кекірегүл – василек гүлтəжі-амарант гүлшетен, сирень – сирень дала жоңышқасы- люцерна степная или румынская дала қырықбуыны – хвощ полевой дəрі мəрпі –аконит (борец) противоядовитый дəрілік календула, тырнақгүл-календула лекарственная дəрілік қырлышөп –купена лекарственная дəрілік қырмызы – календула лекарственная дəрі жөтелшай- буквица лекарственная дəрмене – цитварная полынь долана –бояршник дөңгелек жапырақ алмұртшөп – грушанка круглолистая дөңгелек жапырақты қайың – ерник, береза круглолистная дөңгелек жемісті бөріқарақат – барбарис круглоплодный ементоғай бөденешөп –вероника дубравная или дубровка еңкіш түйетікен – чертополох поникающий еңілік, еңлікгүл,эдельвейс –эдельвейс емен – дуб есінекгүл – львиный зев етжапырақ бадан – бадан толстолистный жағалық қияқөлең – осока береговая жалбыз – шалфей жалбызтікен – алтей жалған бөденешөп – вероника ненастоящая жалпақ жапырақты иваншəй – широколистный иван чай жалпақ тостағанша шөлмасақ – пустынноколосник широкочашечный жалтыршөп – ожика жанаргүл – адонис жантақ – верблюжая колючка жапырақ теңге – манжетка жасаң – молодило жасаң – зайчья капуста жасыл күнгелді – купальница лиловая жатаған қызғалдақ – тюльпан поникающий желайдар – анемона жетісу недзвецкиясы – недзвецкия семиреченская жиде – лох жирен майдажелек - мелколепестник оранжевый жолжелкен – подорожник жоңғар аюқұлағы, сиырқұйрық - коровяк джунгарский жоңғар циномориі – циномории джунгарский жөке – липа жуашықты қоңырбас – мятник луковичный

122

К.М. Мұхадиева жусан – полынь жұмырбас лақса – мордовник шароголовый жұлдызшөп, жылаңқышөп – звездачатка жұмыршақ - пастушья сумка жүгері –кукуруза жүзжылдық –алоэ жылантаран, шаянмойын таран – горец змеиный жіңішке жапырақ иваншəй – узколистный иван чай зеравшан аршасы – можжевельник зеравшанский зире, зере –тмин зирек, бөріқарақат, сарыағаш – барбарис зиягүл крестовник зығыр –лен имек астрагал - астрагал согнутый имек қызылтаңдай – ремерия отогнутая индер шырышы – эремурус индерский ирис, құртқашаш –ирис итбүлдірген, қызамық, қаражидек– брусника тікенді раушан, бүрген- шиповник иглистый итошаған, үштармақ – череда трехраздельная кавказ таудаған - каркас кавказский кəдімгі адыраспан – гармала обыкновенная, адраспан кəдімгі бетеге – типчак, овсяница бороздчатая емен – дуб жантақ - верблюжья колючка, жантак кəдімгі қарағай – сосна обыкновенная кəдімгі мыңжапырақ – тысячелистник кəдімгі сарыраушан- золотарник обыкновенный кəдімгі тарғақшөп – ежа сборная кəдімгі таушымылдық – марьин корень, пион уклоняющийся кəдімгі шəңкіш – калина обыкновенная кəдімгі шолпанкебіс – башмачок настоящий келлер кестежусаны – пиретрум келлера кеш қызғалдақ – тюльпан поздний киікоты, жұпаргүл – душица киікшөп,кəдімгі жұпаргүл – душица обыкновенная корольков құртқашашы - касатик королькова қотыр қайың - береза повислая, береза бородавчатая көбелекгүл, меруертгүл - анютины глазки көк бұта – вереск көкжалбыз – котовник көктем жанаргүлі –адонис (горицвет) весенний көктікен - козелец неприметный көкшіл жуа –лук голубой көкшіл көкшегүлі – синюха голубая 123

Қ а за қ тіл і көрікті островския – островския великолепная көкжидек – голубика көкнəр –мак көктерек – тополь дрожащий, осина крашенинников наголоваткасы –наголоватка крашенинникова кушакевич шиқылдағы - юнона кушакевича күймесгүл-ясенец күмəн тегеурінгүл – живокость спутанная күмəнді торсылдақ – монтице сомнительная күймесгүл, ақшаған – ясенец күнбағыс-подсолнечник күнгелді- купальница кіші секпілгүл – рябчик малый қазанақ - багульник қазжуа – гусиный лук қазтабан – лапчатка қазтамақ – герань қайың – береза қалампыргүл, қалампыр –гвоздика каланхоэ – каланхоэ қалтагүл – калужница қанат дəн шырыш –эремурус неравнокрылый қандағаш – ольха қанжапырақ –физалис қар қазтабан – лапчатка снежная қара сексеуіл – саксаул черный қарандыз – девясил высокий сауырағаш – кипарис қара жидек – черника қалақай – крапива қарақат – смородина қарақұмық – гречка қарақызыл жуа – лук черно – красный қаратау жуасы – лук каратауский қаратау көбенқұйрығы –кузиния каратауская қаратау сасыры – ферула каратауская қаршыл кекіре – остролодочник приснежный қасқыржем-спаржа кауфман қызғалдағы – тюльпан Кауфмана қашқаргүл – астра қиғаш шоқшабас папоротник – гроздовник полулунный қияқ өлең - осока қоқан салпысы - морина кокандская құлқайыр – мальва құлмақ – хмель құрғақ айрауық – вейник наземный

124

К.М. Мұхадиева таспажапырақ, құртқашаш – касатик узколистный құсықшөп – копытень қызғылт семізот – радиола розовая, золотой корень қызыл қайың – граб қызыл қойжелкек – козлобородник красный қызыл жүзгін – жузгун безлистый қызыл жыңғыл – гребенщик (тамариск) многоветвистый қызылтаспа құстаран – горец птичий қызылмия – солодка қызылша – свекла қымыздық – щавель айланшөп таран – горец почечуйный қынагүл – бальзамин қырғыз жебіршөбі – чабрец киргизский қырыққабат – капуста саумалдық – кислица лавр жапырағы – лавровый лист інжу гүлі, қынжыгүл, меруертгүл – ландыш лалагүл – лилия лақса – мордовник лапыз – безвременник ледебур айдаршөбі – хохлатка ледебура леманн күшаласы, ит күшала – эминиум леманна ливен жалған бозкілем – ложноочиток ливена ломонос кодонопсисі – кодонопсис ломонос максимович рауғашы – ревень максимовича май інжугүлі, меруертгүл – ландыш майский майлышөп – мшанка майтамыр – окопник маралоты – василистник мəңгі жасыл биік ағаш – эвкалипт мускат шалфей – мускат шалфей мушкетов түйесіңірі – курчавка мушкетова мүйіз көкнəр – глауциум мүйізшөп – ясколка мыңжапырақ – тысячелистник мыңжылқы көбенқұйрық – кузиния мынжелкенская нарғызгүл – георгин нарқайсар – вербена нарқалуен шмальгаузениясы – шмальгаузения гнездистая наурыз шешек, наурызгүл – примула оймақгүл – наперстянка қоңыраугүл – колокольчик ольга зығыры – лен ольги оралған шренкия – шренкия обвернутая 125

Қ а за қ тіл і орман қазтамағы – герань лесная орта патриния – патриния средняя или каменная валериана орыс гүлкекіресі – василек русский островский қызғалдағы – тюльпан островского отсабын – лихнис ошаған – репейничек өгейшөп – мать –и- мачеха пияз, саржа, жуа – лук рауғаш – ревень регель қызғалдағы – тюльпан регеля сақалсыз жыланбас – змееголовник безбородный салаубас – бессмертник, цмин самарқанд салаубасы – цмин самаркандский самырсын – кедр сарымсақ – чеснок саумалдық – кислица саумалдық шөп, шпинат – шпинат сауыршөп – весенник сельдерей – сельдерей сиверс астрагалы – астрагал сиверса сиверс алмасы – яблоня сиверса сиректүк сиыржоңышқа – горошек маловолосистый сора, кенепшөп – конопля сортаң цистанхэ – цистанхэ солончаковая сүйсін шиқылдақ – юнона орхидная сүттіген – молочай супияз – пролеска суық көкгүл – горечавка холодная суық примула – первоцвет холодный сылдырмақша қандыгүл – мытник погремковый сібір аршасы – можжевельник сибирский сібір балқарағайы – лиственница сибирская сібір қарағайы – сосна сибирская, сосна кедровая сібір құртқашашы – касатик (ирис) сибирский сібір самырсыны – пихта сибирская сібір тасжарғаны – камнеломка сибирская сібір ушырмауығы – княжик сибирский тал – ива тамыр жусан – полынь белоземельная тары – просо тасжарған – пимпинелла бедренец камнеломковый таспатамыр қазтамақ – герань поперечноклубневая жебір – тимьян татар ұшқаты – жимолость татарская татар шөпжияры – ликсиолирион татарский

126

К.М. Мұхадиева тауалға, сиверцов корольковиясы – корольковия сиверса қылша – эфедра таран – горец таушыл жуа – лук горолюбивый таушымылдық – пион темекі – табак арпа – ячмень терістік линнея – линнея северная тоққұдыс, батпақ қайызғақшөп – чистец болотный тораңғы, түрлі жапырақты тораңғы – туранга или тополь разнолистный торсылдақ сылдыршөп – смолевка широколистая тоты көкнəр – мак павлиний тұшала, қарлыған – крыжовник төрт қалқан риндера-риндера четырехщиткова шомыр, шалқан – редька түйежоңышқа – донник лекарственный түймешетен – пижма түймедақ – ромашка кəдімгі түймешетен – пижма обыкновенная түркістан примуласы – первоцвет туркестанский тырса, қылтан селеу, садақбоз қау – ковыль волосатик или тырса сарықалуен – бодяг итшомырт шырғанақ – облепиха крушинов тянь-шань шиесі – черешня тянь-шаньская тянь-шань шетені – рябина тянь-шаньская уқорғасын – аконит дала қырықбуын – хвощ полевой сүйелшөп – чистотел усасыр – щитовник ұзын желайдар – ветреница вытянутая ұзынтамыр қандыгүл – мытник длиннокорневой ұсақ гүлді жалынгүл – горицвет мелкоцветный ұсақ торлы жуа – черемша, лук мелкосетчатый үйеңкі – клен үрме қияқөлең – осока вздутая федченко эдельвейсі – эдельвейс федченко інжір – инжир, фиговое дерево цистанхэ – цистанхэ шайқурай, тобылғы – таволга зверобоелистая шалғын қоңырбасы – мятлик луговой шалқан – репа шашыратқы – цикорий шатырша толғақшөп – золототысячник зонтичный убалдырған – болиголов шашылған шегіргүл – фиалка разобщенная шегіргүл – фиалка шегіршөп, лабазник – лобозник 127

Қ а за қ тіл і шетен, шəңкіш – калина шоғыр қоңыраугүл – колокольчик сборный шөмішгүл – водосбор шөптесін кеуел – каперцы травянистые шренк астрагалы – астрагал шренка шренк қызғалдақ –тюльпан шренка шренк тобылғыгүлі – таволгоцвет шренка тянь-шань шыршасы – ель тянь-шаньская шүйгіншөп – валериана шытырлақ – недотрога шырғанақ – облепиха шырмауық құсықшөп – кирказон ломоносовидный шырыш – эремурус сепкілгүл – рябчик шілтер жапырақ шəйқурай – зверобой продырявленный или обыкновенный шымған ұлықбекиясы – улугбекия чимганская ырғай – бузина іле жуасы – лук илийский ірі юринея – наголоватка мощная ірігүл көкгүл – горечавка крупноцветковая ярослав сүттігені – молочай ярослава

$$

31-сабақ Қазақстандағы жануарлар əлемі Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан. Оның жер көлемі 2 млн. 715 мың шаршы шақырым. Қазақстанның батысында Каспий теңізінен, шығысында Алтай тауларына дейін 2925 шақырым, солтүстігінде Батыс Сібір жазықтығының оңтүстігі мен Орал тауларының сілемдерінен, оңтүстігінде Тянь-Шань биік таулы жоталары мен Қызылқұм шөлдеріне дейін 1600 шақырымға созылып жатыр. Осыған байланысты Қазақстанның табиғат жағдайлары да əртүрлі. Мұнда жазықтық жерлердің сан алуан түрлері солтүстігінде орманды далалардан басталып, оңтүстіктегі шөл - шөлейттерге, 128

К.М. Мұхадиева

құмды, сазды, тасты сортаңды шөлдерге жалғасады. Таулы– тасты жерлері аласа таулы жоталардан басталып, Алтайдың тайгалы ормандары мен Тянь-Шанның қарлы шыңдарына ұласады; сулары – Каспий, Арал теңіздері, Балқаш, Зайсан, Марқакөл көлдерінен жəне Жайық, Сырдария, Шу, Іле, Қаратал, Ертіс, Есіл, Тобыл сияқты тасқынды өзендер. Мұнда омыртқалы жануарлардың 835 түрі бар. Соның ішінде сүтқоректілердің 178 түрі: құстың – 500-ге жуық, бауырымен жорғалаушылардың – 49, қосмекенділердің – 12, балықтың – 104, дөңгелек ауыздылар немесе балықтəрізділердің 3 түрі тіршілік етеді. Атап айтқанда кез келген адамға таныс аю, қасқыр, түлкі, қоян, кірпі, үйрек, тырна, қаз, аққу, бүркіт, қараторғай, бұлбұл, улы сұр жылан, бақа, алабұға, шортан жəне тағы басқалар кездеседі. Тақыр батбаты Тақыр батбаты – орташа пішінді кесіртке (денесінің ұзындығы 6см). Жалпақ жапырылған денесі сыртынан əр түрлі кедір-бұдырлы мүйізді қабыршақпен қапталған, арқасы сұр немесе қоңыр сұр түсті, көлденең қоңыр дақтары бар. Мойнының екі шетіндегі бір-бірден қызыл дағы ақшылкөгілдір түспен көмкерілген. Құрсақ жағы ақ, тек құйрығының төменгі жағы қызыл түсті. Тақыр, сортаң, балшықты, тастақты жəне басқа əртүрлі тығыз топырақты шөлдерде жəне шөлейтті жерлерде кең таралған. Қысқы ұйқыдан наурызда шығып, қазанда қайта ұйқыға кетеді. Күндіз белсенді. Ашық ыстық күндері аз қашықтыққа өте қатты жүгіреді, тіпті үрейлі кезінің өзінде 10-20 метрден кейін тығылады. Тақыр жерде көзден лезде жоқ болады. Бұлтты күндері немесе таңертең ерте салқын болғанда, олар өте жай қозғалады, сөйтіп кез-келген жыртқышқа жем болады. Таңертең жəне кешке белсенді. Ұсақ омыртқасыз жануарлар жəне сарышаяндармен қоректенеді. Аналығы мамырдың ортасынан маусымның аяғына дейін бірнеше рет жұмыртқа салады. Жасыл құрбақа Жасыл құрбақа Қазақстанда кең таралған қосмекенді. Дала, шөл, шөлейттерді мекендейді. Бақадан айырмашылығы уақытының көбін судан тыс жерде өткізеді, суға тек көбею кезінде, яғни 129

Қ а за қ тіл і

уылдырығын шашатын кезде барады. Денесінің ұзындығы 7-14 см. Терісі кедір-бұдырлы, үсті сұр немесе сұр жасыл түсті. Ымырт пен түнде белсенді ұшып жүрген жəндіктерді, əсіресе қатты қанаттыларды ұзын тілімен ұстап қоректенеді. Кеміргіштер інінде, тас астында жəне басқа да баспаналарда қазанқарашадан наурызға дейін қыстайды. Күйлеу кезінде аталығы əн салады, құс дауысына ұқсас ұзақ құбылған дыбыс шығарады. Аналығы мамыр - маусымда тоспа суларда 12 мың уылдырық шашады. Шыққан итшабақтары балықтар ғана емес, басқа да жануарлар үшін қорек. Сондықтан итшабақтардың шамалысы ғана кішкене құрбақаға айналады, бірақ соның өзі, əсіресе шөлдегі құрғап жатқан шалшықтарда көп болады. Құрбақа - өте пайдалы жануарлардың бірі. Қызылаяқ бақа Қызылаяқ бақа - жалпы келбеті мен дене пішіні жағынан (ұзындығы 8 см) сүйіртұмсық бақаға ұқсас, бірақ денесінің төменгі жағы ашық қызыл дақты (көктемде-қызғылт). Қазақстанда тек Балқаш су қоймасында, сол сияқты Шу өзенінің салаларында таралған, соңғы 50 жыл ішінде оның саны азайып, таралуы қысқарды. Сондықтан бұл "орталық азия бақасы" деген атпен Қазақстан Қызыл кітабына енгізілді. Мұның санының төмендеуі - көлбақаның оны ығыстырып шығаруына байланысты деп есептейді. Уақытының көбін құрлықта өткізеді. Күндіз белсенді. Жəндіктермен қоректенеді. Аналығы сəуірде таяз суаттарда 600-1200 уылдырық салады. Қазаннан наурызға дейін су өсімдіктері бетін жапқан терең емес су қоймаларының түбінде қыстайды. Сарышаян Сарышаян - жердегі буынаяқтылардың ежелгі отрядының өкілі. Қазақстанда 5 түрі: Кавказ жəне шұбар сарышаян тіршілік етеді. Саны көп. Сарышаянның түрі елдің бəріне таныс. Бұл аяқтарында үлкен қысқыштары бар, құйрығы тік көтерілген, оның ұшында бүгілген іспегі бар ұзыншақ буынаяқты. Денесінің ұзындығы 20 см. Сарышаяндар туралы аңыздар мен қияли ертегілерде құйрығындағы улы іспегімен қорқытады. 130

К.М. Мұхадиева

Сарышаянның шағуы - шабуылы немесе қорғанысы. Тірі жемтікпен қоректенеді, егер ірі де белсенді жəндікті ұстаса, алдымен улы іспегімен жансыздандырады. Əдетте жəндіктерді, ұсақ сүтқоректілерді жəне құстарды сарышаян уы өлтіреді, бірақ адамның өлгені туралы мəлімет өте аз. Бұларды құрғақ шөлді аймақтан кездестіруге болады. Ымырт пен түнде белсенді. Бірнеше жыл өмір сүреді. Құмырсқа арыстаны Құмырсқа арыстаны - торқанаттылар отрядының əдемі жəндігі, далалы жəне шөлді аймақтарда жиі кездеседі. Ересек түрлерінің сыртқы пішіні инелікке ұқсайды, бірақ ұзын шоқпар тəрізді мұртшаларымен оңай ерекшеленеді. Бұл жəндіктердің бұлай аталуы жыртқыш дернəсілінің тіршілігіне байланысты. Олар шұңқыр қазып, құрғақ жерде тіршілік етеді. Дернəсілдері (құлық деп атайды) шұңқыр түбіндегі топыраққа көміліп, тек жақсы жетілген жақтарын сəл қалқалап, шұңқыр үстінде қалдырады. Ұсақ жəндіктер қасынан өтіп бара жатып, қабырғасы құлап тұрған шұңқырға түсіп, шыға алмай қалады. Осы жерде олар өзгеше "арыстан" жемтігіне айналады.

$$ 32-сабақ Бекірелер Қазақстанда бұл отрядтың 7 өкілі: қортпа, сүйрік балық, бекіре, сібір бекіресі, шоқыр, мекіре, тас бекіре тіршілік етеді. Бекірелер сүйекті-шеміршекті балықтар, басқа балықтардан сыртқы пішіні жəне құрылысымен ерекшеленеді. Денесі ұзынша ұршық тəрізді, бес қатар сүйекті өсінділермен жабылған (бір қатары арқасында, екеуі екі бүйірінде жəне екеуі екі құрсағында), осы қатарлардың ортасында ұсақ сүйекті түйіршектер 131

Қ а за қ тіл і

мен тақтайшалар бар. Басы конус тəрізді созылған жəне тұмсығы күрек тəрізді. Төменгі жақта тісі жоқ. Бекірелер ұзақ өмір сүретін, кеш жетілетін балықтар, əр түрінің аталықтары 513-тен 8-18 жаста, ал аналықтары 8-12-ден 16-21 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Сонымен қатар, дене пішіндері өте үлкен болады. Мысалы, қортпаның салмағы 1 тоннаға дейін, ұзындығы 4-4,5 метрге дейін жетеді, 2 тонналық балықты ұстаған жағдайлар да белгілі. Тасбекіре 40 см-ден артық өспейді. Олар уақытының көбін теңізде өткізеді (Каспий жəне Арал теңіздері), ал ұрығын шашу үшін өзенге көтеріледі. Барлық бекірелер бағалы, жоғары сапалы еті жəне қара уылдырығы үшін əрқашанда көп ауланған. ХХ ғасырдың аяғында саны азайып кетті, сондықтан бұл кəсіптің уақытын реттеуге тура келді. Қазіргі кезде бекіре балығын ұстау үшін арнайы рұқсат керек, кей түрлері Қазақстан Қызыл кітабына енгізілді (тас бекіре мен мекіре) жəне ұстауға тиым салынды. Қазақстанда қортпа, бекіре, шоқыр - Каспий теңізі мен Жайықта; Сібір бекіресі -Бұқтырма су қоймасы мен Ертісте; сүйрік бекіре -Жайық, Ертіс, Тобыл өзендерінде; мекіре – Каспий теңізі мен Жайықта, ертеректе ол Арал теңізінде кездесетін, қазір Балқаш су қоймасында жерсіндірілген, ал тасбекіре - Сырдария өзені мен оның суармалы каналдарында таралған. Каспий тілтістісі Каспий тілтістісі дөңгелек ауыздылар класының өкілі. Балықтəрізді жануардың ұзындығы 55 см, салмағы 200 г дейін. Ауызы түтік тəрізді, көптеген мүйізді тістері болады, оны сорғыш ретінде пайдаланады. Уақытының көбін Каспий теңізінің тұзды суында өткізеді, ал уылдырық шашу үшін Жайық өзеніне көтеріледі. Су температурасы төмендегенде көбею үшін қоныс аудару басталады. Уылдырығын өзеннің құмды, топырақты таяз жерлеріне шашады. Уылдырық шашудың ауыр жолын игеру үшін жолға шығар алдында денесінің 34%-ы май болады. Бұрын бұл жануарларды ұстап, кептіріп, майын жарық үшін пайдаланатын болған, қазір тамақ үшін пайдаланады.

132

К.М. Мұхадиева

Құбылмалы форель немесе бахтах Бұл балықтың Отаны - Солтүстік пен Орталық Америка. Форель албырттарға жатады. Бағалы қызғылт түсті еті үшін адамдар бұл балықты кең таратуға тырысты. Нəтижесінде бұл балық тоған балық шаруашылығының нысаны болды, дүние жүзінде көптеген елдерде жерсіндірілді. Ол Қазақстанда Шелек өзені су қоймасында тіршілік етеді. Бұл - орташа пішінді (ұзындығы 0,5метрдей, салмағы 6кг), арқасы сұр түсті, бүйірінде жарқыраған теңбілдері мен қызыл (аталықтары уылдырық шашу кезінде) бүйір жолақтары бар балық. Өзінің "құбылмалы" деген атын кей түрлерінің ашық боялғандығынан алынған. Қоректенуі алуан түрлі - бентос, ұсақ балықтар, жəндіктер жəне тағы басқалар. Форельге жақын балық - албырт. Қазақстанда 2 түрлі Каспий жəне Арал албырттары тіршілік етеді, олар Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.

$$ 33-сабақ Сүтқоректілердің маңызы жəне оларды қорғау Сүтқоректілердің табиғатқа келтіретін пайдасы мен зияны. Сүтқоректілер жер шарының түкпір-түкпіріне таралып, суда да, құрлықта да, əуеде де кездесетін болғандықтан, олардың табиғатқа келтіретін пайда, зияны орасан зор. Жер жүзіндегі жан-жануарлардың барлығына дерлігі өсімдіксіз тіршілік ете алмайды. Ал өсімдіктер топырақта өседі, сондықтан топырақ құнарлы болуы тиіс. Табиғатта сүтқоректілер де (көртышқандар, шұбалшаңдар, соқыртышқандар) тəрізді топырақты тыңайтады. 133

Қ а за қ тіл і

Олар ін қазып, топырақты қопсыта жүріп қорегін ғана тауып қоймай, топырақтың астын үстіне аударып, тыңайтады. Мəселен, 18 шаршы метр жердегі бір ғана көртышқанның қазған інінің ұзындық тармақтарын біріне-бірін жалғап, созса 50 метрге жетеді екен. Демек, көртышқандар, басқа да жертесерлер тəрізді табиғаттағы топырақтың сапасын арттыруға көп үлес қосады. Өсімдіктердің жан-жаққа таралуына да сүтқоректілердің тигізер əсері бар. Сүтқоректі жануарлардың сабақталған жүніне жабысқан өсімдік тұқымы өзі өскен жерден əлдеқайда алысқа таралады. Табиғаттың тазалығын сақтаудағы сүтқоректілердің əрекеті де назар аударарлық. Өлексемен қоректенетін шибөрі жəне басқа жануарларды табиғат тазалығын сақтаушы жануарлар деуге əбден болады. Тіпті жыртқыш сүтқоректі - қасқыр да кез келген жануарларды емес, ауру немесе əлсіздерін ғана жəукемдеп, жеміне жаратумен бірге ауыл шаруашылығындағы пайдалы өсімдіктерге зиянды кемірушілерді жеп, көп пайда келтіреді. Өсімдік қоректі сүтқоректілер шөл жəне шөлейт даладағы өзі аз өсетін өсімдіктерді жеп зиянын тигізсе, кемірушілер мəдени өсімдіктерді жойып жіберуге дейін барады. Сондай-ақ жыртқыш сүтқоректілер басқа жануарларды жеп, олардың санын ретке келтіреді, табиғаттағы тепе-теңдікті сақтайды. Демек, сүтқоректілерді тек пайдалы немесе тек зиянды деп шектеудің жөні жоқ. Сүтқоректілердің адамға тигізетін пайдасы мен зияны Кемірушілердің басым бөлігі адамға зиянды. Ірі жəне ұсақ малдар, жылқы, түйе, үйқоян, шошқа, ит, мысық тəрізді сүтқоректілердің адам үшін пайдасы мол. Олар-дан ет, жүн, май, мүйіз, шуда өндіріледі, жыртқыш аңдар жəне кемірушілер аулауға пайдаланылады. Үлпек жүнді терісі, үлбірі үшін өсірілетін немесе ауланатын да сүтқоректі жануарлар бар. Ондай жануарларға арнаулы фермалар ұйымдастырылып, аң шаруашылықтары құрылған. Қазақстанда аң фермасы 1946 жылдан құрыла бастады. Бұл фермаларда күмісқара, көк түлкілер, қара күзен, саз құндызы өсіріледі. Жабайы сүтқоректілердің көпшілігі əр түрлі мақсатта ауланып, еті, терісі, үлбірі пайдаға асырылады. Бұлан, құдыр, елік, 134

К.М. Мұхадиева

доңыздың еті бағалы деп есептеледі. Қоян спорттық мақсатта ауланады. Майы жəне терісі үшін кит, итбалық, түлен аулау ісі жолға қойылған. Сүтқоректілерді қорғау Сүйікті ақынымыз Сұлтанмахмұт Торайғыров “Табиғат адам үшін жаралыпты, бар қызық табиғаттан таралыпты” деп жырлағанда табиғатты шашау шығармай қорғау қажеттілігін болашақ ұрпаққа өсиет еткен. Сүтқоректі жануарлар да табиғаттың ажырамас бір бөлігі. Сондықтан жер бетіндегі пайдалызиянды жан-жануарлардың барлығын да қорғап, сақтап қалуға міндеттіміз. Осы мақсатта кəсіптік маңызы бар сүтқоректілерді аңшылық жасап аулауға шек қойылған. Табиғатта сирек кездесе бастаған жануарлар арнаулы қорықшаға бекітіліп, кейбіреуі өсу мүмкіндігі бар жерлерге жерсіндірілуде. Бұған Барсакелмес қорығынан Қапшағай қорықшасына жерсіндірілген 21 құланды мысал ете аламыз. Қорықшадағы аңдар арнайы рұқсатпен ауланады. Табиғатта сан алуан түрлері кездесетін құстардан тек оны ғана, бунақденелілерден тек біреуі ғана қолға үйретілгенде сүтқоректілердің 15-тен астам түрінің қолға үйретілуі сүтқоректілерді қорғауға адамзаттың ерекше назар аударатынын көрсетеді. Бұрынғы КСРО-да табиғатты қорғауға 1919 жылдан-ақ кірісіп, “Аң аулау мерзімі жəне аңшылық қаруды ұстауға еріктілік туралы” қаулы жарық көрді. 1980 жылы бұрынғы КСРО-да “Жануарлар əлемін қорғау жəне пайдалану туралы” Заң қабылданды. Адамның табиғаттан алған тірі мұрасының есебін жүргізу енді ғана басталды. Осы мақсатта ХТҚО Қызыл кітабына сүтқоректілердің 62 түрі тіркелді. Соңғы кезде табиғатта сирек кездесетін жəне жойылып кету қаупі бар жануарлардың саны арта түскені байқалады. Соның нəтижесінде 1984 жылы жарық көрген бұрынғы КСРО-ның Қызыл кітабында сүтқоректілердің 94 түрі мен түп тармақтары тіркелген. Қазақстанда мекендейтін сүтқоректілердің 31 түрі республикамыздың Қызыл кітабына тіркеліп, арнайы қорғауды қажет етіп отыр. Мұндай сирек кездесетін жəне жойылып кету қаупі бар жануарлар сүтқоректілердің қолқанаттылар, жəндікқорек135

Қ а за қ тіл і

тілер, кемірушілер, жыртқыштар, тақтұяқтылар жəне жұптұяқтылар отрядына жатады. Атап айтқанда: қалқанқұлақты қатпар ерін жарқанат, жұпар тышқан, жайра, көксуыр, жалман, бесбашпайлы ергежей қосаяқ, майқұйрықты қосаяқ, алып соқыртышқан, қызыл қасқыр, қабылан, құлан т.б. қажет етеді. Біздің негізі мақсатымыз - табиғи бірлестіктің тұтастығын қаз қалпында сақтай отырып, жер бетіндегі сүтқоректілер түрін табиғи еркіндікте қорғай білу. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

түкпір-түкпір – барлық жер орасан – өте дерлік – бірдей түлетеді – жаңартады сабақталған – ескірген, ұзарған, балаң жүндері өлексе - өлген жан-жануар жəукемдеп – ұстап, бөлшектеп мəлім – белгілі егеуқұйрық – крыса жұқтыруы – таратуы, жабыстыруы күрт – кенет, тез шуда – түйе жүні үлпек – майда жүн өсиет – өнеге, нақыл шек – тиым лауазымына – дəрежесіне жерсіндірілуде – белгілі бір жер жағдайында үйретілуде демек – яғни ғаламшар – жер шары жойылып кету – құрып кету түр тармақтары – түрдің ішкі салалары сирек – аз қаз қалпында – бұрынғы түрінде

Тапсырмалар: 1. Мəтінді мəнерлеп, түсініп оқыңыздар. 2. Мəтінге жоспар құрыңыздар. 3. Жоспар бойынша əңгімелеңіздер. 4. Сүтқоректілердің өзіңіз қалаған бір түріне ғылыми сипаттама беріңіздер. 5. Мəтіндегі сүтқоректілердің қазақша-орысша сөздігін жасаңыздар.

136

К.М. Мұхадиева 1-жаттығу

Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыздар.

1. Сүтқоректілер жер шарының түкпір-түкпіріне таралып, суда да, құрлықта да, əуеде де кездесетін болғандықтан, олардың табиғатқа келтіретін пайда-зияны орасан зор. 2. Жер жүзіндегі жан-жануарлардың барлығы өсімдіксіз тіршілік ете алмайды. 3. Ал өсімдіктер топырақта өседі, сондықтан топырақ құнарлы болуы тиіс. 4. Олар ін қазып, топырақты қопсыта жүріп қорегін тауып қана қоймай, топырақты астын үстіне аударып, тыңайтады. 5. Демек, көртышқандар басқа жертесерлер тəрізді табиғаттағы топырақтың сапасын арттыруға көп үлес қосады. 6. Өсімдіктердің жан-жаққа таралуына да сүтқоректілердің тигізер əсері бар. 7. Табиғаттың тазалығын сақтаудағы сүтқоректілердің əрекеті де назар аударарлық. 8. Өлексемен қоректенетін шибөрі жəне басқа жануарларды табиғат тазалығын сақтаушы жануарлар деуге əбден болады. 9. Сондай-ақ, жыртқыш сүтқоректілер басқа жануарларды жеп, олардың санын ретке келтіреді, табиғаттағы тепе-теңдікті сақтайды. 10. Демек, сүтқоректілерді тек пайдалы немесе тек зиянды деп шектеудің жөні жоқ. 2-жаттығу. Пысықтауыштарды табыңыздар.

1. Қай жылдары сұртышқан қаптап кеткенде жайылым мен шабындықтың түсімі күрт төмендеп, 1 гектар жерден 10-30 центнер пішен кем шабылатыны анықталды. 2. Құс фермасы бар шаруашылыққа түлкінің қаншалықты зиянды екенін дəлелдеудің қажеті бола қоймас. 3. Қазақстанда аң фермасы 1946 жылдан құрыла бастады. 4. Бұл фермаларда күмісқара көк түлкілер, қара күзен, сазқұндыздары өсіріледі. 5. “Табиғат адам үшін жаралыпты, бар қызық табиғаттан таралыпты” деп ақын жырлағанда табиғатты шашау шығармай қорғау қажеттігін болашақ ұрпаққа өсиет еткен. 6. Табиғатта сирек кездесе бастаған жануарлар арнаулы қорықшаға бекітіліп, кейбіреуі өсу мүмкіндігі бар жерлерге жерсіндірілуде. 3-жаттығу. Терминдерді орыс тіліндегі терминдермен салыстырыңыздар.

137

Қ а за қ тіл і

Сүтқоректілер, шұбалшандар, жертесерлер, кемірушілер, өсімдікқоректі, оба, жабайы сүтқоректі, қорықша, қорық, бунақденелілер, қолқанаттылар, жыртқыштар, тақтұяқтылар, жұптұяқтылар, қалқанқұлақты қатпар ерін. 4-жаттығу. Пысықтауыш түрлеріне мысал ретінде мəтіннен сөйлемдерді теріп жазыңыздар, түрін ажыратыңыздар.

Мақал-мəтелдердің мағынасын түсініп, тақырыптық мəнін ажыратыңыздар. Малды бақсаң қойды бақ, Май кетпейді шарадан. Ит асырасаң сырттаннан Қой бермейді қорадан.

Жапанда өскен жапалақ Көл қадірін білмейді Ербең құлақ еркек қой Төл қадірін білмейді.

Тəңір асыраған тоқтысын Қасқыр жемейді.

Жылқы атасы – Қамбар ата, Сиыр атасы – Зеңгі баба.

Жылан жылы – жылыс, Жылқы жылы – ұрыс, Қой жылы – тыныс.

Қара құрт жеген қой семіреді, Қан соқта жеген ит семіреді, Пара жеген би семіреді.

$$ 34-сабақ Түлкі Түлкі қасқырмен бір тұқымдасқа жатады, дене мөлшері кішілеу (денесінің ұзындығы 70-77 см, салмағы 6-7 кг) жəне құйрығы ұзын (55 см-ге дейін) үлпілдек, ұшы ақ, аяқтары қысқалау болып келген. Түлкінің терісінің бояуы – ашық сары түстен сұр қызыл қошқыл түске дейін өзгереді. Үлкен құлақтарының сырт жағы қара не қоңыр қошқыл түсті. Түлкі 138

К.М. Мұхадиева

Қазақстанда барлық жерде таралған. Жұптасып тіршілік етеді, ұйығу уақыты – қаңтар-ақпан айлары. 50-60 күннен кейін аналығы арнайы апанда 15-ке дейін (көбіне 4-5) жəутігін дүниеге əкеледі. Бұлар ұсақ кеміргіштермен, көбіне тышқандармен қоректенеді, сонымен қатар жерде ұялайтын құстардың ұяларын бұзады, майда құстарды ұстайды (ірі қаздар мен тырналарға əлі жетпейді). Қоңыр күз бен қыста жануарлар қорегі аз болғанда, əр түрлі жеміс пен шырынды өсімдіктерді жейді. Мысалы, қант қызылшасының қалған түбіртегін кеміреді. Осал жері аяғының қысқа болуы. Сондықтан қыста, қар қалың болғанда, омбылап тез шаршап қалады. Қазақтың қыста құс салып, мылтықсыз аң аулауы осыған байланысты. Жақсы ат пен қамшы болса, қар қалың түскенде, бірнеше түлкіні соғып алуға болады. Түлкі терісі бағалы аң. Қазақтың атақты бас киімі “тымақ” түлкі терісінен жасалады. 50-60 жыл бұрын Қазақстанда жылына 100 мың түлкі терісі дайындалатын, ал 1985 жылы 2 мыңнан аспады. Бозсуыр Бозсуыр немесе дала суыры Қазақстандағы суыр туысының 4 түрінің бірі. Бұл – Қазақстанның солтүстігіндегі ақ селеулі, кейде алуан шөптесінді далаларын мекендейтін ірі кеміргіш (денесінің ұзындығы 60 см, салмағы 8 кг). Қалған 3 түрі таулы жерлерді мекендейді. Терең, тармақталған ұяда топтанып қоныстанады. Қауіп төнген жағдайда ересегінің ысқыруымен түгел лезде інге кіреді. Шөппен қоректенеді. Аналығы 35-40 күн буаздықтан кейін, 4-6 ұрпағын дүниеге əкеледі. Суырлар 20 жылға дейін өмір сүреді, бірақ мұндай жасқа бірлі-жарымы ғана жетеді. Бұлардың жауы қасқыр, түлкі жəне бүркіт. Бірақ бұларға үлкен қауіп адамнан туады, себебі оны майы жəне терісі үшін көптеп аулайды, сонымен қатар, жер жырту кезінде бозсуырды ежелгі тіршілік ету мекенінен айырады. Дала шақылдағы Дала шақылдағы – Қазақстанда кездесетін 5 түрдің ішіндегі ең ұсағы (денесінің ұзындығы 15см, салмағы 100 г). Далалы жəне орманды далалы аймақтарда бұталы тоғайлардың ішінде 139

Қ а за қ тіл і

жасырын тіршілік етеді. Құс дауысына ұқсайтын жіңішке ысқырығын жиі естігенімен, өзін көру мүмкін емес. Ымырт кезінде белсенді. Шөппен қоректенеді, қысқы қорын шөмеле (45 кг) етіп жинайды. Сондықтан бұларды пішен салғыштар деп те атайды. Жылына екі рет, көкек пен тамыз айлары аралығында, аналығы 3-13 ұрпағын береді. Олар келер жылдың көктемінде көбейеді. Жаулары өте көп: аққалақ пен ақкіс, қарсақ, түлкіге дейін, сонымен қатар, кез келген қанатты жыртқыштар – бөктергі, күйкентай жəне одан да ірілері. Үлкен сарышұнақ Үлкен сарышұнақ Қазақстандағы 6 түрдің бірі. Сарышұнақ кескіні – далада тұрған “діңгек” сияқты, бұл кез-келген адамға таныс. Сарышұнақтың орысша аты тіпті ағылшын тілінен (“Суслик”! “Суслик”! деп ағылшын туристері шөп арасындағы тірі діңгекті көрген кезде айғайлайды) еніп отыр. Салмағы 100150г кеміргіш, шөп пен тамырдан басқа, астық тұқымдарымен қоректенеді, сөйтіп зиянкестік жасайды. Інде тіршілік етеді. Жылына бір рет 6-дан 14-ке дейін ұрпақ береді. 6-дан 9-айға дейін қысқы ұйқыда болады. Сарышұнақ кез келген жыртқыштың күткен олжасы, себебі барлығының күші жетеді. Қазақстанда жылында 2 млн-ға жуық сарышұнақ терісі дайындалады. Орқоян Орқоян - қоянтəрізділер отрядының өкілі, бұл отрядқа қояннан басқа, шақылдақтар жатады. Қоянның Қазақстанда 3 түрі кездеседі. Орқоян –осылардың ішіндегі ең үлкені (денесінің ұзындығы 50-70см, салмағы 4-6кг). Басқа қояндар сияқты мұның да артқы аяқтары алдыңғысына қарағанда ұзынырақ, сондықтан секіріп жүгіреді. Жылдамдығы сағатына 70 шақырымға жетеді, қуғыннан қашқанда көбіне кілт бұрылыстар жасап, бұлтыңдап қашады. Жазда терісінің түсі сұр, ал қыста қатты ағарады, бірақ ақ қояннан айырмасы, құйрығының үсті қысы-жазы қара жолақты. Құлағының жоғарғы жағында жалпақ қара жолақ болады. Ымыртта жəне түнде белсенді, қыста кейде күндіз де белсенді. 12 жылдай өмір сүреді. Аналығы жылына екі рет, 4446 күн буаздықтан кейін 6 көжектен дүниеге əкеледі. Көжектері 140

К.М. Мұхадиева

көздері ашық, денесін жүн жапқан, өзінше қозғала алатындай ширақ болып туылады. Негізгі жаулары – қасқыр мен түлкі, кейде дала қыраны мен бүркіт те қоян алады. Қазақстанда аңшылар жылына 3000-дай қоян аулайды. Сасық күзен Сасық күзен – сусарлар тұқымдасының кішілеу жыртқышы (денесінің ұзындығы 53 см, салмағы 2кг). Күзеннің ұзын, иілгіш денесі құйрығынан 2 есе ұзын. Қоңырқай жұмсақ үлпілдек терісі əдемі, ол аң терісі кəсібінде жоғары бағаланады. Күзен – епті, батыл жəне өжет жыртқыш, қоян немесе тауық тəрізді олжасын оңай ұстайды. Ымырт пен түнде белсенді. Жылына бір рет көбейеді. Ақпан айында шағылысып, мамырда аналығы 4-тен 20-ға дейін ұрпағын береді, олар өсіп-жетілгенше інінде болады, сүтпен қоректендіреді. Інінен шыққаннан кейін де анасы қоректендіріп, əрі қорегін ұстау əдістеріне үйретеді. Табиғаттағы кез келген жыртқыш сияқты ауру, əлсіз т.б. жануарларды ұстау арқылы табиғи сұрыптауда маңызды қызмет атқарады. Құс фермасы үшін - қауіпті зиянкес. Қазақстанда жылына күзеннің 1000 терісін дайындайды.

$$ 35-сабақ Қосаяқтар (үлкен, секіргіш, тақылдағыш, тікқұлақ) Қосаяқтар - қосаяқтылар тұқымдасына жататын онша ірі емес кеміргіштер тобы. Бұлардың қысқа денесінде үлкен басы, үлкен құлағы жəне үлкен шығыңқы көздері болады. Артқы аяқтары алдыңғы аяғынан 3-4 есе ұзын, ірі қосаяқтар 3 метрге дейін секіреді, жүгіру жылдамдығы 10м/сек. Ұзын құйрығының 141

Қ а за қ тіл і

ұшы ақ шашақпен бітеді, оны мамандар “жалау” деп атайды. Біздегі қосаяқтылардың денесінің ұзындығы 26 см, құйрығы30см Қосаяқтардың бəрі - түн жануарлары, адам көзіне тек автомобиль жарығынан түседі, жарықтан біраз уақыт шыға алмай тұрады да, жол шетіне секіріп шыққаннан кейін, кілт бұрылып, қараңғыға сіңіп жоқ болады. Күндіз індерінде болады. Інді өздері қазады, қысқы ұйқыны да осында өткізеді, ұрпағын да осы жерде шығарады. Жылына екі рет 2-8 ұрпақтарын береді. Өсімдіктер жəне жəндіктермен қоректенеді. Өздері түнгі қанатты жəне төрт аяқты жыртқыштар үшін маңызды қорек болып табылады. Қосаяқтардың 30 түрі бар, мұның 3 тұқымдасқа жататын (ергежейлі, тікқұлақ жəне үшсаусақты қосаяқтар) 16 түрі Қазақстанның шөл жəне далалы жерлерінде тіршілік етеді. Ергежейлі қосаяқтарға (денесінің ұзындығы небары 4-5 см, салмағы 14-46 г) жататын бессаусақты ергежейлі қосаяқ (Cardiocranius туысы) Солтүстік Балқаш маңы тастақты шөлінде жəне жақын түрі үшсаусақты ергежейлі қосаяқ (Salpingotus туысы) Арал маңы, Балқаш маңы құмдарында жəне Зайсан шұңқырында мекендейді. Сонымен қатар, өсіп келе жатқан шағылдарда, басқа типтегі құмдарда тарақсаусақ, жүнбалақ, Лихтенштейн (немесе шөл) қосаяқтары мекен етеді. Кең таралған тақылдағыш қосаяқ та құмда тіршілік етеді. Ірі қосаяқтар (денесінің ұзындығы 19-22 см, салмағы 440г), керісінше сазды, майдатасты, сортаңды, тіпті тақыр шөлдерде де мекендейді. Бұлар –үлкен жəне кіші қосаяқтар, Северцов қосаяғы, секіргіш қосаяқ, тақылдағыш жəне май құйрықтылар – майқұйрық пен Житков қосаяқтары. Жалман Жалман – Қазақстан шөлінің эндемигі. Тышқанға ұқсас кішілеу кеміргіш (денесінің ұзындығы 8-10 см, құйрығы 6-8 мм, салмағы 20-30 г). Ол ғылымға 65 жыл бұрын ғана əйгілі болды. Осы уақыт аралығында ғалымдар қолына небары 50 жалманды ғана ұстаған болар. Алғаш рет бұл кеміргіштің сүйегін Бетпақдала шөлінен жас зоолог Виктор Алексеевич Селевин тапқан болатын, көп ұзамай кеміргіштің өзін де ұстады. Бірақ сол жылы жас ғалым қаза болып, оның əріптестері ғылымда 142

К.М. Мұхадиева

сүтқоректінің жаңа түрін ашқаны үшін оны зерттеуші ғалымның құрметіне Selevinia betpakdalensis деп, ғалымның ата тегі мен шөлдің атын біріктіріп атады. Ұзақ уақыт бойы жалман тек Бетпақдала шөлінде мекендейді деп есептелді. Бірақ уақыт өте оны Солтүстік Балқаш маңы, тіпті Зайсан шұңқырынан да кездестіреді. Ғалымдар үшін оның тіршілік жағдайы жұмбақ болып отыр, ол туралы мəліметтер тірнектеп жиналуда. Сирек эндемик, əлі зерттелмеген түр ретінде Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Мұның атымен Қазақстан зоология журналы аталып отыр, онда жаңа жəне аз зерттелген жануарлар туралы мақалалар жарияланады.

$$ 36-сабақ Жиекдуадақ немесе жорға дуадақ Жиекдуадақ немесе жорға дуадақ – дуадақтар тұқымдасының өкілі. Дене пішіні орташа (салмағы 1-2,5 кг), дуадақтан жағасындағы ақ-қара қауырсындарымен ерекшеленеді. Шөлде онша көзге түсе бермейді, ұшқан кезде көзге бірден байқалады. Қанатында ақ жəне қара жолақтары бар, ірі құс. Əсіресе сəуірдің басында таңертең аталықтың ойнақ салуы таңқаларлықтай көрініс: жайылған ақ-қара жағасы құстың артына тастаған басын жасырып тұрады, шұғыл дірілдеген қозғалыс, бұл көріністің ғажайыптылығын одан əрі күшейтеді. Сондықтан өзінің екінші аты – сұлу дуадақты – осынысы үшін алған болар. Ал үшінші атын бұлтақтап қашатындықтан алған жəне жылдамдығы 40км/сағатқа дейін жетеді. Жиекдуадақтың ең сүйікті мекендейтін жері - балшықты жазықтықтың құммен шектескен жиегі. Бірақ ол құмның ортасында, Бетпақдала мен Үстірттің ортасындағы тақырда да мекендейді. Қазақстанда ұялайтын жиекдуа143

Қ а за қ тіл і

дақтар қыста Арабия, Иран, Ирак, Пакистан шөлдеріне ұшып кетеді. Ол жақта олар атақты араб қыран аң аулаушыларының қызығушылық нысаны болады. Осы аулаудың зардабынан бұл құстың саны азайып, Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Соңғы жылдары араб аңшыларының Орта Азияға келуі жиілеп кетті. Ал 2001 жылы Қазақстанда арнайы үкімет қаулысы бойынша, мұндай аң аулауға арнайы ерекше жер бөлініп берілген, олар “қорықты аймақтар” деп аталады. Бұл жерде жиекдуадақтар көбейтіліп, жəне басқа аңшылардан қорғалады. Азия жəне үлкен тұмсықты шүрілдек Азия жəне үлкентұмсықты шүрілдек – бұл шөл балшықшылары. Екеуінің де дене пішіні бірдей (салмақтары 90-100 г). Бұларды орнитолог маманның өзі де оңай айыра алмайды. Екеуінің де дене пішіні, қылықтары-шүрілдектерге тəн, олар тез жүгіреді, жер бетіне жақын екпіндей ұшады. Екі шүрілдектің де денесінің үсті сұр-сарғылт, төменгі жағы ақ түсті. Үлкен тұмсықты шүрілдектің жемсауынан көлденең жалпақ сары жолақ өтеді, ал көзінің айналасында үлкен қара дағы бар. Азия шүрілдегінің (бұны тағы Каспий шүрілдегі деп те атайды) көзінің айналасында қара дағы жоқ, ал сары жолағы жалпақтау, жемсауын ғана жауып қоймай, кеудесінің алдыңғы жағын жауып, сыртынан қара жолақпен көмкерілген. Ең негізгі айырмашылығы – тұмсығында: бірінші түрде жуандау, екіншісінде екі есе жіңішкелеу. Екі шүрілдек те судан алыс, шөл ортасында тіршілік етеді. Жеке жұп болып қоныстанады, үш шұбар жұмыртқаларын аналығы мен аталығы кезектесіп басып шығарады. Балапандары ұясында екі күн болып, содан кейін ересектерімен бірге үлкен топқа қосылып, шөлді су қоймаларына ұшып кетеді. Мұнда екі түрі араласып кездеседі. Қазақстанда наурыздан қыркүйекке дейін болады. Екеуінің де тіршілігі толық зерттелмеген. Қарабауыр жəне ақбауыр бұлдырық Қарабауыр жəне ақбауыр бұлдырық - бұлар кептерге ұқсас құстар (салмағы 300-450г), шындығында кептердің алыс туыстары. Орнитолог мамандар бұлардың əртүрлі тұқымдасқа, 144

К.М. Мұхадиева

ал кейбіреулері тіпті əртүрлі отрядқа жатқызады. Бұлдырықтар тұқымдасы – нағыз шөл құстары, сусыз, əрі ыстық жағдайларға үйренген. Бұлдырықтар алғашқыда ағаш құстары болған. Қазақстанда бұл тұқымдастың үш түрі бар, оның екеуі бұлдырық туысына жатады. Ұшып жүрген қара бауыр бұлдырықтың дауысы “бұлдырық” деп шығады. Ол ірілеу, құрсағында қара дағы бар. Ақбауыр бұлдырықтың қара дағы жоқ, шығаратын дыбысы да басқаша, ұзақтың дыбысына ұқсас: “га...га!”. Қара бауыр бұлдырық əртүрлі шөлдерде – Зайсан шұңқырынан Каспий маңына дейін, ал ақбауыр бұлдырық Арал теңізі маңынан Балқаш көлінің батыс жағалауына дейін таралған. Екі бұлдырық та ешқандай төсенішсіз, жердегі шұңқырға 2-3 шұбар жұмыртқаларын салады, аталығы мен аналығы кезектесіп басып шығарады. Мамықты балапандары бірінші күннен бастап, көлеңкеге кетуге тырысады, бірақ көбіне бірнеше сағат бойы ыстық күн астында қалады. Ата-анасы оларға тек қорек қана емес, құрсақ қауырсындарымен су да əкеледі. Бұл қауырсындарының ұшқанда суды көп ұстап тұратын өзіндік ерекше қасиеті бар. Суды бірнеше шақырымнан тасиды. Бұрын бұлдырықтардың, əсіресе ақбауыр бұлдырықтардың саны өте көп болған, суатқа ұшып келген тобы “күн көзін жауып ” қалатын. ХХ ғасырдың 70-ші жылдары бұлдырықтың саны азайып кетті, сондықтан сақтап қалу мақсатында Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Қылаң төс бұлдырық немесе қылқұйрық Қылаң төс бұлдырық немесе қылқұйрық - бұлдырықтардың жақын туысы, бір тұқымдасқа жатады. Денесі кішілеу (салмағы 200-250 г). Бұлдырықтарға тəн дене пішіні мығым емес, денесі ұзынша, құйрығындағы өте ұзын қауырсындары одан əрі ұзартып көрсетеді. Бұлдырықтардан айырмашылығы: алдына бағытталған 3 саусағы бірігіп өскен, құмдағы қалған ізі аңның ізіне ұқсайды. Ұшқан кезде құрсағындағы қара дағы жақсы көрінеді, бірақ қара бауыр бұлдырықтікіндей үлкен емес. Құйрығындағы ұзын қауырсындары, ұзын үшкір қанаттары жəне жеңіл де тез ұшуы еріксіз назар аудартады. Бұлдырықтардан негізгі айырмашылығы - дауысы. Бірнеше рет қайталайтын “тук-тук-туктук” деген қатаң дыбысынан ұшып жүрген қылқұйрықты кез 145

Қ а за қ тіл і

келген қашықтықтан қателеспей білуге болады. Қоректенуі, суаттағы тіршілігі, көбеюі басқа бұлдырықтарға ұқсас. Сонымен қатар, соңғы жылдары санының төмендеуіне байланысты Қазақстан Қызыл кітабының (1991 жылы) екінші басылымындағы тізімге енгізілді.

$$ 37-сабақ Борша тышқан Борша тышқан - кеміргіштер отряды, тиіндер тұқымдасына жататын ұсақ аң (денесінің ұзындығы 12-15 см, құйрығы 10-12 см, салмағы 70-100 г). Ұзын, үлпілдеген, жолақты құйрығымен тиінді еске түсіреді. Қалбы Алтайы мен Алтай қылқан жапырақтары жəне аралас ормандарда мекендейді. Күндіз белсенді аң, ағашта жақсы өрмелейді, бірақ жердегі інде ұялайды. Қыркүйек – қазаннан сəуір – мамырға дейін ұйқыда болады. Дəндермен, жидектермен, саңырауқұлақтармен, жəндіктермен қоректенеді. 2-8 кг-ға дейін қор жинайды. Мамыр-маусымда аналығы 4-6 ұрпақ əкеледі, олар келер жылдың көктемінде ересекке айналады. Борша тышқан – сусарлар тұқымдасының көптеген аңдарының ең сүйікті қорегі. Ұшар Ұшар - ұшарлар тұқымдасының дене мөлшері кішілеу кеміргіші (денесінің ұзындығы 12-17 см). Сырт пішіні кішілеу тиінді еске түсіреді (кейбір мамандар ұшарды тиіндер тұқымдасына жатқызады), бірақ денесі жалпақтау, құйрығы қысқалау. Бұл аңның ең негізгі ерекшелігі – алдыңғы жəне артқы аяқтарының арасында қалың жүнмен жабылған жалпақ тері қатпары сияқты ұшу жарғағы болады. Шағын домалақ басындағы үлкен 146

К.М. Мұхадиева

жалтыраған қара көздері моншаққа ұқсас. Кішкентай жалпақ құлағында шашағы жоқ. Ағашта тіршілік етуге жақсы бейімделген, оның өткір қисық тырнақтарымен табанындағы күсі жақсы жетілген. Көбіне ағаштан басы төмен қарай салбырап тұрғанын көруге болады. Ұшқалы отырған ұшардың келбеті үшбұрыш тəрізді болады, себебі алдыңғы аяқтарын алшақ қойып, артқы аяқтарын біріктіріп отырады. Отырықшы, жыл бойы белсенді. Тəулік белсенділігі –түнде. Ағаш қуыстарын паналайды. Маусымда 1-4 шала ұрпағы дүниеге келеді. 6-шы күні денесін түк басады, 17-ші күні көзін ашады. Аналығы өз ұрпағын жауынан ерлікпен қорғайды. Ұшарлар негізінде қарағайдың бүршігі жəне жас сабақтармен, ақ қайыңның жапырағы жəне сырғаларымен, саңырауқұлақтарымен, жидектермен қоректенеді. Терісі - бағалы аң. 30-50-ші жылдары Қазақстанда жылына 900 ұшар терісі дайындалған. Бұлғын Бұлғын - сусарлар тұқымдасының ең бағалы өкілі. Бұл кішірек (денесінің ұзындығы 45 см, құйрығы 15 см, салмағы 1 кг), əдемі аң, сусарға ұқсас. Қалың жібектей терісі ақшыл сары түстен қара түске дейін боялған. Ол Қазақстанда тек Алтай қылқан жапырақты ормандарында тіршілік етеді. Сонымен қатар аң фермаларында өсіріледі. 50-ші жылдары Алматыға жақын Солтүстік Тянь-Шань шыршалы ормандарында жерсіндіруге тырысқан еді, олар бұл жерге көндіге алмады. Бұлғын негізінен кеміргіштермен, кейде құстармен, сонымен қатар қарағай жаңғағы жəне жидектермен де қоректенеді. Маусым-тамызда күйлейді, 8-9 айдан кейін аналығы 2-3 (7-ге дейін) төлін дүниеге əкеледі, олар тек 2-3 жылдан кейін ғана ересекке айналады. Бұлғын – бағалы аң терісі кəсібінің нысаны. Қазақстанда жылына 1500 тері даярланады. Сарыкүзен Сарыкүзен – сусарлар тұқымдасының тағы бір өкілі. Бұлғыннан кəдімгідей кіші (денесінің ұзындығы 25-30 см, құйрығы 13-21 см, салмағы 800 г). Шығыс Қазақстан обылысындағы өзен аңғарлары, тау бұлақтары мен жылғалардың жағасын 147

Қ а за қ тіл і

мекендейді. Ағаш қуысын, кеміргіштер мен басқа аңдардың індерін паналайды. Түнгі аң. Негізінен кеміргіштер мен құстар, сонымен қатар, бауырымен жорғалаушылар жəне бақалармен қоректенеді. Сəуірде күйлейді, маусымда 4-6 (12-ге дейін) ұрпағын береді. Барлық жерде тұқымы аз. Құну Құну - сусарлар туысындағы жыртқыш сүтқоректі. Бұл аңның шомбал денесі борсықты еске түсіреді, бірақ құну ірілеу (денесінің ұзындығы 1м, салмағы 30кг), аяқтары ұзындау, құйрығы қысқалау. Қара қоңыр ұзын қылшық жүнді, денесінің екі шетінде ақшыл жолағы болады. Қалың тайгада кең тараған аң. Қазақстанда тек Алтай тауы ормандарында кездеседі. Жеке тіршілік етеді. Тұяқты жəне басқа жануарларды түнде аулайды. Өлекселерді, жазда жидектерді жейді. Маусым-шілдеде күйлейді. Аналығы ақпан-сəуірде 2-3 төлін дүниеге əкеледі. Алтай шақылдағы Алтай шақылдағы – Қазақстандағы қоянтəрізділер отряды, шақылдақтар тұқымдасындағы бес түрдің бірі (денесінің ұзындығы 25см, салмағы 420г). Басқа шақылдақтар сияқты қысқа шөп үйіп, қор жинайды, сондықтан бұларды пішен салғыштар деп те атайды. Алтай шақылдағының аяғы қысқа, қысқа дөңгеленген құлақтары жəне байқалмайтын құйрығы болады. Басқа шақылдақтарға қарағанда ірілеу жəне табаны қара немесе қоңыр түсті. Қазақстанда тек Алтайда, ірі тасты шөгінділерде мекендейді. Жыл бойы белсенді. Қыста жазда дайындалған пішенмен қоректенеді. Сəуірде күйлейді. Жылына 2-4 ұрпақтан туып, бірнеше рет көбейеді. Олар келер жылы ғана ересекке айналады. Шақылдақтың жауы – барлық сусарлар (бұлғын, сарыкүзен, сарғыш күзен, ақкіс, аққалақ жəне басқалар) жəне де күндізгі қанатты жыртқыштар мен жапалақтар. Бұраубас немесе момақан Бұраубас немесе момақан - кеміргіштер отряды, аламантəрізділер тұқымдасы, бұраубас тұқымдас тармағының жалғыз өкілі. Бұл едəуір ірі (денесінің ұзындығы 27 см, салмағы 700 г) 148

К.М. Мұхадиева

кеміргіш, жер асты тіршілігіне ыңғайланған: оқтау сияқты денесі, қысқа алдыңғы аяқтарының ұшында ұзын орақ сияқты иілген тырнақтары, өте кішкентай көзі, қалың терісінен байқала бермейтін құлағы болады. Арқасы қоңыр, екі бүйірі ақшыл, ал құрсағы ақ түсті болады. Ұрпақтарының терісі сұр түсті. Қазақстанда тек Алтай, Қалбы Алтайы, Тарбағатай жəне Шыңғыстауда тіршілік етеді. Бұраубас бүкіл өмірін жер асты шытырман иірімді індерінде өткізеді, оның бар екендігін тек жер бетіне тастаған топырағынан білуге болады. Қыста қар астында шытырман жолдар жасайды. Өсімдіктің жасыл жəне жер асты бөліктерімен қоректенеді. Жыл бойы тəуліктің кез келген уақытында белсенді. Аналығы наурыздың соңында 3-5 жалаңаш əрі соқыр ұрпағын əкеледі. Сəуірде олар өсіңкіреп, жиі жер бетіне шығып, көк шөппен қоректенеді. Бұраубастың жауы – сасық күзен. Ол бұлардың ініне еркін кіре береді. Кейде бұлардың інін аю қазып тастайды. Бұраубастың бағалы терісін жылына алпыс мыңға дейін даярлаған. Қазіргі кезде даярламайды.

$$ 38-сабақ Ақбөкен Ақбөкен – көптен Қазақстан табиғатының белгісі болып табылады. Сүтқоректілердің жұп тұяқтылар отряды, қуыс мүйізділер тұқымдасының өкілі (денесінің ұзындығы 150 см, шоқтығының биіктігі 80 см, салмағы 50 кг-ға дейін), шөл мен шөлейт ландшафтысының əдеттегі өкілі. Жүздеген жыл бұрын Қазақстан жерінен Қара теңізге дейінгі қуаң далаларды мекендеген. 60-70 –ші жылдары ақбөкеннің саны кенеттен өсіп, бір миллионға жеткен, дегенмен ХХІ ғасырдың басында оның саны мен мекен ететін жері күрт азайып, Каспий маңы мен 149

Қ а за қ тіл і

Қазақстанның қуаң аймақтарында (100 мыңнан аз) сақталған. Төлдеу орны - Орталық Қазақстанда. Ақбөкендер қыстау үшін Бетпақдала шөлінен Арысқұм, Қарақұм, Үстірт жəне ЕділЖайық өзен аралық оңтүстік аймақтарына кетеді. Үйір болып тіршілік етеді, əр аталықта бірнеше аналық болады. 10-12 жыл өмір сүреді, аталығы бір жарым, ал аналығы жарты жылда жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы бес айлық буаздықтан кейін 1-2 (сирек 3) төлін дүниеге əкеледі, шөлдің қатаң жағдайынан біреуі ғана тірі қалады. Ақбөкен үшін жұт өте қауіпті –қалың қар мен көк мұздың əсерінен қорексіз қалады. Көптеген аталықтар күздегі күйлеуден кейін əлсірейді, көпшілігі жыртқыштарға жем болады. Ақбөкен үшін қауіпті жау - қасқыр, оның саны Қазақстан шөлінде əлсін-əлсін өсіп отырады. Дегенмен, ақбөкен санының күрт төмендеуіне адамның əсері өте көп, Тибет медицинасында бағаланатын мүйізі үшін, еті үшін ешқандай шараға қарамай қырып жібереді. Браконьерлер бір аулағанда 50-70 бөкенді алады. Қызылорда обылысында 200-250 ақбөкен тиеген жүк машинасын, аэропортта тонналаған ақбөкен мүйізін кеден қызметкерлері ұстаған жағдайлар белгілі. Қазақстан фаунасындағы бұл керемет аңды тек шұғыл шаралардың ғана құтқаруы мүмкін. Қарақұйрық Қарақұйрық - сымбатты жіңішке аяқтары бар, əсем жұптұяқты жануар (денесінің ұзындығы 1 м, шоқтығының биіктігі 60-75 см). Аталығының басында ұзындығы 40 см жіңішке мүйізі болады, аналығы мүйізсіз. Шөл өміріне жақсы бейімделген жəне ұзақ уақыт бойы су ішпей жүре береді, бірақ түйемен салыстыруға болмайды. Көктемде жəне жаздың бірінші жартысында аздаған топ болып жүреді, күзге жақын, қыста үлкен үйір бірнеше жүздеген бас болып жиналады. 5-6 ай буаздықтан кейін, əдетте мамырдың басында, аналығы 1-2 төлін дүниеге əкеледі. Төлі алғашқы күндері суық пен бөтен көзден бұталардың ығы мен ой-шұңқырларға тығылады. Қарақұйрықтың жаулары – қасқыр, түлкі. Төлдерін кейде қыран, бүркіттер алады, дегенмен ең үлкен қауіп - мылтықты адам. Əсіресе түнде машина жарығымен қарақұйрықты аулау – кең таралған қаскерлік (браконьерлік) аң аулау əдісі. Жарыққа көздері 150

К.М. Мұхадиева

шағылысқан жануарлар дəрменсіз болып, бір орнында тұрып қалады. Осылай қарақұйрықтың саны күрт азайып, ұлттық қана емес, Халықаралық Қызыл кітапқа да енгізілді. Соңғы жылдары Қазақстанда бұл жануардың саны жайлап өсіп келеді. Құдыр Құдыр - біздің еліміздегі бұғылар тұқымдасының ішіндегі ең кішкентай (денесінің ұзындығы 85-100см, салмағы 10-15 кг) өкілі. Бұл жүні қара қоңыр түсті əсем бұғы, шоқтығы 50-60см-ге жетеді, бірақ денесінің артқы жағы алдыңғы жағынан биік. Жастары шұбар түсті. Аталығының ерекше белгісі - иегінен төмен түсіп түратын ұзын иілген (7 см-ге дейін) азу тісі. Мүйізі жоқ, оның орнын тұрып тұрған құлақтары ауыстырғандай. Аталықтарында мускус бездері болады, сол үшін құдырды аулайды (мускусты парфюмерия өндірісінде пайдаланады). Тау ормандарында тіршілік етеді, Қазақстанда тек Оңтүстік Алтайда кездеседі. Негізінен жер жəне ағаш қыналарымен қоректенеді. Қараша –желтоқсанда күйлейді де, мамырда 1-2 төлін əкеледі. Бір жарым жылда жынысты жетіледі. Қазақстанда саны аз. Қоңыр аю Қоңыр аю Тянь-Шань аюынан едəуір ірі (ұзындығы 2 м, салмағы 250 кг), қара қоңыр түсті. Мінезі де басқаша. Алтай аюының адамға шабуылы жиі кездеседі, ал Тянь-Шань аюының мұндай мінезі жайында мəліметтер жоқ. Алтайда аю ауланады, сондықтан жаралы аю өте қауіпті. Алтай аюы қазан –қарашадан наурыз – сəуірге дейін ұйқыда болады, ал маусым – шілдеде күйлейді. 7 айдан кейін аналығы апанында 1-2, кейде 3 қонжық туады. Олар толық жетілмеген, салмағы 500 г, көздері жабық, құлақ тесіктері терімен жабылған болады. Апаннан шығатын уақытта қонжықтарының дене пішіні орташа итпен (салмағы 37 кг) бірдей болады. Аналығы 2-3 жылда бір рет туады. Ересек аюға үш жылдан кейін айналады. 30 жыл өмір сүреді. Өсімдік жəне жануар тектес қорекпен қоректенеді. Аюлар шөп жегенде, сиыр сияқты жайылады. Көру қабілеті төмен, сондықтан есту мүшесіне сүйенеді. Аюдың табиғи жауы өте аз, кейде барыстың шабуыл жасауы мүмкін (2 барыстың аюға шабуылы белгілі), ал 151

Қ а за қ тіл і

қонжықтар үшін қасқыр қауіпті. Қазақстанда аюды терісі, еті, кейде өті (емдеу қасиетіне байланысты) үшін ұстайды. Қазіргі кезде арнайы рұқсатпен аулайды. Үстірт арқары Үстірт арқары - дене пішіні орташа, ұзын аяқты жабайы қой (аталығының денесінің ұзындығы 160 см, аналығы-140 см, аталығының салмағы 70, аналығы-40 кг). Ол Үстірттің ойпатқа бағытталған жыраларында –Қарынжарық құмы мен Кендірлісор шөлді жазықтығында, сонымен қатар, Маңқыстау түбегінің ойпаты мен түбегінде мекендейді. Аталықтарының қыста басына дейін жететін, мойны мен кеудесіндегі ұзын (30 см), қалың жүндері жақсы жетілген, оны “жағасы” деп атайды. Жоғарғы жағы ақ түсті, ал төменгі жағы қара түске боялған. Басын еңкейткенде осы “жағасы” жерге тиеді. Кəрі аталықтарының мүйізі толық бұрама құрайды, ал аналықтарында – кішілеу доға тəрізді мүйіз. Үстірт арқары – өте елгезек, ол тік жардан тез түсіп, тез шығады, биік жерден төменге оңай секіреді, жоғарыға 1 метр биіктікке секіре алады. Мардымсыз шөл өсімдіктерімен қоректенеді, ащы жəне тұщы суларды ішеді. Таңертең жəне кешке белсенді. Қазаннан желтоқсанға дейін күйлейді, осы кезде аталықтары мен аналықтары аралас үйір құрайды. Қозылары, əдетте сəуірде туылады, аналықтары оларды қазанға дейін сүтімен қоректендіреді. Жылдың көп маусымында үйір болып жүреді, басшысы жауынан қорғайды. Негізгі жаулары – қасқырлар жəне браконьерлер. Қазақстандағы сирек кездесетін бұл түрді қорғау үшін Үстірт қорығы жəне екі зоологиялық қорықша құрылды, ал Үстірт арқары Қазақстан Қызыл кітабына енгізілді.

$$

152

К.М. Мұхадиева

39-сабақ Шибөрі Шибөрі - дене пішіні кішілеу (ұзындығы 80-90 см, салмағы 9-12 кг) қасқыр тұқымдас, құйрығы қысқа, денесінің ұзындығының 1/3 бөлігіне зорға жетеді. Орта Азияны түгел мекендейтін Қазақстанның оңтүстік түрі, тек Сырдария өзенінің алабы мен Арал теңізі жағалауында кездеседі. Бірақ соңғы 30 жылда ол Тянь-Шань таулары мен шөл өзендерінің тоғайларынан Бетпақдала мен Оңтүстік Балқаш маңы шөлдеріне қоныстана бастады. Тоғайлы ормандар мен ну қамыс ішінде тіршілік етеді. Ақпаннаурызда ұйығады, ал сəуір-мамырда 4-7 күшігін дүниеге əкеледі. Негізінен түнде белсенді. Қырғауыл, үйрек, ондатр, құм қояндарын ұстап, оларға біршама зиян келтіреді. Шұбар күзен Шұбар күзен - сусарлар тұқымдасының орташа пішінді жыртқышы (денесінің ұзындығы 35-38 см, салмағы 650-680 г). Сырт пішіні күзенге ұқсас, бірақ арқасы алабажақ, құрсағы қара түсті, басының ортасынан көлденең үлкен ақ жолақ өтеді. Күзенге тағы бір ұқсастығы – арқасын доға тəрізді иіп, секіріп қозғалуы. Қорыққанда немесе ызаланғанда, өзіне тəн қимылымен шашақталған құйрығын арқасына тастап, басын көтеріп, тісін сірестіріп, ит сияқты ырылдаған дыбыс шығарады. Каспийден Ертіске дейін шөлді жерлерді мекендейді. Ол сарышұнақтар, құмтышқандар, жерде ұялайтын құстармен қоректенеді. 15 жыл өмір сүреді. Інде ұялайды. Маусым-шілдеде ұйығады, 5 айдан кейін інінде 3-8 ұрпағы пайда болады. Құлақты кірпі Құлақты кірпі кəдімгі кірпінің көшірмесі, тек дене пішіні кішілеу (ұзындығы 20 см, салмағы 600 г). Қазақстанда биік таулардан басқа жердің бəрінде кездеседі. Ну бұталар арасы мен бөтен ұяларды паналайды. Ымыртта жəне түнде белсенді. 153

Қ а за қ тіл і

Жəндіктер, құрттар, бақалар, кеміргіштер, жыландармен қоректенеді. Олардың уынан инелері қорғайды Қыста ұйқыға кетеді. Жылына бір рет 3-6 ұрпақтарын береді, бұлар келер жылы ғана ересек кірпіге айналады 6 жыл өмір сүреді. Қара кірпі Қара кірпі Қазақстанда тек Маңқыстау түбегі мен Үстірттің батыс шоқысын бойлай мекендейді. Денесінің ұзындығы 2025 см, салмағы 550-750 г. Құлақты кірпіден айырмашылығы денесі ірілеу, инелері ұзын (40мм) жəне басында маңдайынан шүйдесіне дейін созылған жіңішке сына тəрізді инесіз бос жері болады. Бұл кірпінің қара жəне ақшыл түрлері болады: ақшыл түсті кірпінің инелері ғана емес, денесінің екі шетіндегі түктері де ақ болады (қара түсті кірпінің бояуы керісінше). Түнде белсенді, күндіз інінде болады. Іні 1метр тереңдікте жəне бірнеше шығу тесігі болады. Əдетте, кірпі шығу тесігіне жақын жатады, сондықтан сырттан көрініп тұрады. Мамыр –маусымда 3-4 ұрпақтарын береді, олар тез өседі (бақылаудағы кішкентай кірпілердің 18 тəулікте салмағы 11 есе өсті). Негізінен жəндіктермен (қоңыз, шегіртке) қоректенеді, күніне 110 жəндік, сирек бауырымен жорғалаушылар жəне кеміргіштерді де жейді. Негізгі жаулары - түлкі, қарсақ, сасық күзен, қыран, үкі, қарғалар. Шағыл мысығы Шағыл мысығы кішірек жабайы мысық (денесінің ұзындығы 40-50 см, құйрығы 20-30 см, салмағы1,5-3 кг). Қызылқұм шөлі мен Каспий теңізі маңында шағыл құм төбелерді мекендейді. Жемтігін түнде, суық кезде күндіз аулайды. Ақпаннаурызда мауығады. Сəуірдің аяғы мен мамырда 8 марғауға дейін туылады, жыл аяғында олардың салмағы үлкен мысықтың салмағымен бірдей болады. Тышқан тəрізді кеміргіштер мен ұсақ құстар, сирек бауырымен жорғалаушылар жəне жəндіктермен қоректенеді. Негізгі жемтігі - құмтышқандар. Мысықтың санының артуы мен таралуы – құмтышқанның көп болуына тығыз байланысты. Шағыл мысығы сирек кездесетін түр ретінде Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (1978, 1991, 1996).

154

К.М. Мұхадиева

Қарсақ Қарсақ - түлкіге өте ұқсас, бірақ едəуір кіші (денесінің ұзындығы 45-60 см, құйрығы 35 см, салмағы 1,7-3,2 кг). Қазақстанның шөл жəне шөлейттерінде кең таралған. Өмірлерінде бір рет қана жұп құрып, сөйтіп қалған өмірінде жалғыз болады. Сарышұнақ, суырлардың індерін пайдаланады, өзі інді сирек қазады. Кеміргіштер мен құстарды аулайды. Ымыртта белсенді. Қаңтар-ақпанда ұйығады, наурыз-сəуірде аналығы 16-ға дейін, көбіне 3-6 жəутігін туады. 5-6 жыл өмір сүреді. Терісі жұмсақ жəне үлпілдеген, бірақ аса бағаланбайды. Қазақстанда жылына 15 мың қарсақ терісі дайындалады.

$$ 40-сабақ Құмқоян Құмқоян – Қазақстанда мекендейтін үш қоянның ішіндегі ең кішкентайы (денесінің ұзындығы 50 см, салмағы 2,5 кг). Қазақстанның оңтүстік бөлігінде биік тау белдеулеріне дейін көтеріледі, дегенмен шөл жəне шөлейт аймақтарда кең таралған түр. Ін қазбайды, күндіз демалу үшін таяз сайларды өздері қағатын бұта түбіндегі таяз шұңқырларды пайдаланады. Жатқанда жүні ұйпаланбай жəне бөтен дыбыстарды есту үшін басын желге қаратып жатады, жел бағыты ауысқан сайын, бұл да бағытын ауыстырып отырады. Басқа қояндар сияқты бұл да жылына 4 рет көбейеді, бір көбейгенде 3-7 көжек туады. Көжектері үстін қалың жүн басқан жəне көздері ашық болып туады. Аналығы алғашқы кезде көжектерінің қастарынан ешқайда кетпей, қамқор болады. Құмқоян – қасқыр, түлкі, дала мысығы жəне ірі қанатты жыртқыштар – бүркіт, кезқұйрық, тілеміш, тіпті шөл қарғасының да негізгі қорегі болып табылады. Үкі 155

Қ а за қ тіл і

қояндарға көп зиян келтіреді. Аң аулау кəсібінің нысаны болып табылады. Қазақстанда жылына 85 мың құмқоян терісін даярлайтын болған. Қабылан Қабылан - мысық тұқымдасындағы əдемі, ірі жыртқыштардың бірі (денесінің ұзындығы 120-130 см, құйрығы 60-70 см, салмағы 40-50 кг). Бұл ұзын сирақты мысық, ең жылдам жер сүтқоректісі. Қысқа қашықтықта жемтігіне түскенде, 115 шақырым/сағ жылдамдықпен кең адыммен секіріп, шоқырақтап жүгіреді. Қабылан Қазақстанда Маңқыстау түбегіндегі шөлді жерлерді мекендеген. Негізгі жемтігі –Үстірт арқары, қарақұйрық. Соңғы 25 жылда бұл аң Каспий маңынан кездеспейтін болды. Қабылан қазір Қазақстан Қызыл кітабының бірінші дəрежелі тізімінде (“жоғалып кетуге жақын” топ), мұның дұрыстығын тексеру үшін, арнайы ғылыми зерттеулер керек, əйтпесе оның орны жоғалып кеткен түрлердің қара тізімінде болады. Соңғы жағдайда Қазақстан фаунасында бұл аңды зоопарктегі басқа түрлерден қайтадан қалпына келтіру мəселесін шешу керек. Құмтышқандар Құмтышқандар – дене пішіні орташа (денесінің ұзындығы 11-20 см, салмағы 20-200 г дейін), мамандар жеке тұқымдас тармағына бөлген. Барлық құмтышқандарға тəн белгі: сүйір тұмсық, үлкен көз жəне ұшында шашағы бар ұзын құйрығы; жоны сарғыш не қарасұр түсті болады. Қазақстанда 4 түрі (үлкен, қызыл құйрық, кіші, жыңғыл құмтышқандары) бар. Бəрі шөл жəне шөлейтті жерлерде таралған, топ болып, шоғыр құрып бірнеше шығу тесігі бар күрделі індер салады. Кей жерлерде құмтышқан ұясының шығу тесігінің көптігінен жаяу не машинаның жүруіне өте қауіпті. Адам үшін өте үлкен қауіп құмтышқан топтарында бүргелердің көп болуы, олар оба, лейшманиоз жəне қайталама сүзек ауруларын таратушылар болып табылады. Құмтышқан – көптеген мамандардың, зоологтар мен эпидемиологтар жұмысының негізгі нысаны. 156

К.М. Мұхадиева

Бірнеше ондаған жылдар бойы Қазақ обаға қарсы ғылыми зерттеу институты жəне арнайы обаға қарсы стансалар мен бөлімдер осы қауіпті аңның санының өсуін реттеп келеді. Қарақұлақ Қарақұлақ едəуір ірі мысық (денесінің ұзындығы 70-80 см, құйрығы 20-32 см, салмағы 8-12 кг), сілеусіннен шамалы кіші. Сыртқы түріне, яғни құлағындағы шашағы, қысқа құйрығы жəне ұзын аяқтарына, қысқалау тұлғасына қарап, ”шөл сілеусіні” деп атауға болады. Терісі ақшыл, сарғыш, тек құлағының артқы жағы мен шашағы қара түсті. Шығыс Каспий маңы шөлді аймақтары – Маңқыстау, Бозашы, Үстірттің батыс жағында мекендейді. Солтүстік Қызылқұмда сирек кездеседі. Түнде тіршілік етеді. Қыста күндіз белсенді. Күшті жəне епті жыртқыш. Ертеде Шығыс халқының кейбірі оны аулағыш аң ретінде пайдаланған (тіпті қарақұйрықтарды ұстаған). Кейде қой мен қозыларға шабуыл жасайды. Бөтен індер мен ну тоғайларды қоныстайды. Сəуір-мамырда 2-4 марғаулары туылады, күзде ересектермен бірдей болады. Сирек кездесетін түр ретінде Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Ала жертесер Ала жертесер – алуан түрге боялған кішірек (денесінің ұзындығы 6-7 см, салмағы 9-10 г) тышқанды еске түсіреді, бірақ кеміргіш емес, жертесерлерге жақын, жəндікпен қоректенетін жануар. Денесінің жоғарғы жағы қара, ортасында үлкен сопақша ақ дағы бар, ал төменгі жағы ақ түсті. Терісінің түгі қалың, жұмсақ жəне барқыт тəрізді. Барлық жертесерлер сияқты басы үлкен, тұмсығы сүйір болып келеді. Орта Азия мен Қазақстанэндемигі. 1996 жылға дейін Қазақстан Қызыл кітабына (1978, 1991) енгізілген болатын. Ала жертесер – құмды дала мекендеушісі. Негізінен жəндіктермен, кейде ұсақ кесірткелермен қоректенеді. Басқа ұсақ жертесерлер сияқты өте қомағай: күніне өз салмағынан 1,5 есе артық жем жейді. Ымырт жəне түнде белсенді, күндіз ұясында отырады. Баяу жүгіреді, сондықтан

157

Қ а за қ тіл і

түнгі жыртқыштардың жемтігіне жиі айналады. Сəуірден тамызға дейін бірнеше рет 5 ұрпақтан береді.

$$ 41-сабақ Құлан Құлан - ат пен есектің жабайы туысы. Еліміздегі тақтұяқты сүтқоректілер отрядының жалғыз өкілі. Бұл - мықты, кішілеу келген ат (денесінің ұзындығы 2 м, шоқтығының биіктігі 125 см), ашық сарғыш сұр түсті, жотасын бойлай қара жолағы, үлкен басында ұзын құлақтары жəне қысқа тіке тұратын жалы бар. Құлан осыдан 100 жыл бұрын Қазақстан мен Орта Азияның барлық шөл жəне шөлейтті жерлерінде, Каспийден Ертіске дейін мекендеген ең үлкен территорияны Қазақстан құланы алып жатқан. 50-ші жылдарға дейін бұл жануар Қазақстанда болмаған. Тек 1953 жылы Арал теңізіндегі Барсакелмес аралына Оңтүстік Түркмениядан құланның басқа түрінің бірнешеуі əкелінген. 1982 жылы Аралдан көбейген құландарды басқа жерлерге: алғашқыда Қапшағай су қоймасының солтүстік жағалауына, одан кейін Бетпақдала шөліне жəне Маңқыстау облысындағы Бозашы түбегіне əкеліп жіберілді. Қазір осы жерлерді бірнеше жүздеген құландар мекендейді. Олар кішілеу үйір болып (50 басқа дейін) жүреді, үйірді айғыр басқарады. Мамыр-маусымда күйлейді, 11 айлық буаздықтан кейін, сəуірде бір төлі –қодық туылады. Құлан Қазақстан жəне Халықаралық Қызыл кітаптарына енгізілген. Дала құладыны Дала құладыны – далалы аймақтың ең өжет қанатты жыртқыштарының бірі. “Құладындай ақ” деп қалыптасқан сөз, 158

К.М. Мұхадиева

осы дала құладынына қатысты айтылған. Ол - өз туыстарының ішіндегі ең ақшылы. Аналығы мен жас құстардың ересек аталықтарынан айырмашылығы – беліндегі қара бояуында ақ таңғышы болады. Ұзын құйрықты жəне үшкір қанатты құладындар тышқан тəрізді кеміргіштер мен ұсақ құстарды қарап, жерге жақын, шусыз ұшады. Дала құладыны - Қазақстанда кездесетін 5 құладынның ішіндегі ең ұсағы (ұзындығы 40 см, салмағы 0,5 кг). Соңғы кезде барлық жерде осы құладынның саны азайып барады, сондықтан қорғауды қажет етеді. Атына қарамай, əдетте, ашық далада емес, ылғалды жерлерде - өзен алқабы немесе дала көлдерінің маңында мекендейді. Сəуірде ұшып келеді, қыстауға (Африка мен Азияның оңтүстігінде) қыркүйек –қазанда ұшып кетеді. Аналығы жерде шөп арасында орналасқан ұясына мамырда 4-7 ақшыл жұмыртқаларын салып, өзі 30 күн ішінде басып шығарады. Аталығы осы уақытта аналығына жем тасиды, əдетте ауада өз аяғынан аналығының аяғына береді (немесе тастаған кезде аналығы тосып алады). Тəжірибесіз балапандар көбіне дала жолдарында машинаның астына түсіп өледі. Ең пайдалы, ұсақ, қанатты жыртқыштардың бірі. Дала қыраны Дала қыраны –Қазақстандағы кəдімгі қырандардың бірі. Дегенмен, басқа қырандармен бірге Қызыл кітапқа енгізілген. Соңғы жылдары барлық дала аймағында осы құстың санының едəуір өскендігі байқалады. Бүркіттен шамалы кіші (қанатының құлашы 2 м, салмағы 2,5-3 кг), дала қыраны ашық жəне түрлітүсті қауырсынданған. Бірақ бұл айырмашылықтар онша біліне бермейді, сондықтан қырандарды айыру үшін жақсы еңбек дағдысы керек. Барлық далалы жəне шөлейтті аймақтарды мекендейді. Қазақстанда наурыздан қыркүйекке дейін кездеседі, суық түсе Оңтүстік Азия мен Араб елдеріне ұшып кетеді. Дала қыранының негізгі қорегі –кіші сарышұнақ. Қырандар бір-біріне 1 км қашықтықта орналасады. Ұяларын құз шыңның шоқысына жəне шоқы баурайларында, бірақ жазықтықта жерге салады. Мұндай бірнеше жыл бойы салынған ұялары қолайсыз үлкен болады, далада бірнеше км жерден көрінеді. 1-3 шұбар жұмыртқаларын салып, аналығы басып шығарады, балапандарын 60 күн 159

Қ а за қ тіл і

екеуі қоректендіреді. Ауада қалықтап жүріп қорегін қарайды. Балапандары ұядан ұшқаннан соң, бірнеше ондаған дала қырандары бір жерге жиналады. Дала қыраны дала ландшафтының əшекейі болып табылады.

$$ 42-сабақ Қамыс сарыторғайы Қамыс сарыторғайы –жағасында өсімдігі бар жазықтық су қоймаларында кең таралған құс. Торғай пішіндес шұбар құс, бірақ құйрығы ұзындау, жиі теңбілді қоңыр қауырсынды. Жазда аталығының басы, тамағы жəне жемсауының жағы қара түсті, арқасы теңбіл сарғыш, төменгі жағы ақ түсті. Ұясын жерде шөп, қамыс, бұта арасына, тіпті ағашқа да салады. 4-6 қоңыр сызықпен шимайланған жұмыртқалар салады. Жəндіктер жəне өсімдік дəндерімен қоректенеді. Балапандарын жəндіктермен асырайды. Қазақстанның барлық жерінде тіршілік етеді. Солтүстіктен қыстауға ұшып кетеді, оңтүстіктен жыл бойы кездестіруге болады. Үлкен суқұзғыны Үлкен суқұзғыны – ірі (ұзындығы 1 метрдей, салмағы 22,5 кг) ақшыл беті мен ілмек тəрізді тұмсығы бар қара түсті құс. Төрт саусағы да жүзу жарғағымен байланысқан, сондықтан жақсы жүзеді, сүңгиді. Бірқазандармен туыс. Жас суқұзғынының денесінің төменгі жағы –ақшыл күңгірт. Қазақстанның барлық жерінен кездестіруге болады, тек солтүстік бөлігінде аз ұялайды жəне сирек кездеседі. Кез келген балығы көп су қоймаларында тіршілік етеді. Үйірлі құс ұясын əр түрлі жерге салады: қамысты жерге, жоғарғы жағы тереңдетілген сазды 160

К.М. Мұхадиева

мұнаралар, қамыстың кептелген жерінде, тіпті ағашқа да салады. Көбіне бірқазан, жалбағай, құтандармен бірігіп, топ құрайды. Ағаштағы топтарында, əсіресе балапандары қанатымен, мойнымен, құйрығымен көмектесіп, бұта-бұтаға оңай шығады. 3-5 жұмыртқасын аталығы мен аналығы кезектесіп, бір ай басады. Балапандарын жемсауында жартылай қорытылған балықпен қоректендіреді. Ересектері кейде күніне 2кг балыққа дейін жейді. Ұясын тастаған балапандары топқа қосылып, қорегі көп су қоймаларына қоныс аударады. Наурызда ұшып келіп, қазанда ұшып кетеді. Біразын қыста Сырдариядан да кездестіруге болады. Жалпақтұмсық үйрек Жалпақтұмсық – барылдауық үйректен ұсақ (салмағы 600800 г). Аталығының ұялау кезіндегі реңі өте ашық – ақ кеудесінен жəне қызыл қоңыр құрсағынан жасыл түс араласқан қара басы жақсы көрінеді. Аналығы, аталығы жəне балапандары жазда басқа үйректер сияқты қорғаушы шұбар түсті болады. Бұлардың тұмсығы ұшына қарай қатты жалпаяды, сол арқылы суды сүзеді. Суда басы иығының ішіне кіріп кеткендей қысқа мойынды болып көрінеді. Маңқыстау мен Үстірттен басқа Қазақстанның барлық жерінде кездеседі, тауға көтерілмейді. Ұясын суға жақын, бұта мен шөптің астын паналап, ортақ жаудың пайда болғанын шуымен білдіретін, шағала мен шалшықшылардың тобына жақын жерге салады. Мамық төселген ұясындағы 7-11, көбіне 8-9 жасыл сұр жұмыртқаларын аналығы басып шығарады. Балапандарын аналығы қатайып, есейгенше қалың қамысты бөлігіне алып кетеді. Жалпақ тұмсықтылар жануар тектес жеммен, молюскалар, шаянтəрізділер, су жəндіктері мен олардың дернəсілдерімен, кейде балық шабақтарымен қоректенеді. Барылдауық үйректен кейін наурызда ұшып келеді, қазанда ұшып кетеді. Біразы Оңтүстік Қазақстанда қыстайды. Алтай ұлары Алтай ұлары – сырт пішіні басқа ұларларға ұқсас,(мысалы, қарақұрсақты ұларға) бірақ бұл аққұрсақты ұлар. Қазақстанда 161

Қ а за қ тіл і

Оңтүстік Алтайдың биік тауларында, көбіне шөгінділермен кезектескен тік жартастарда кездеседі. Дауысы – сазды ысқырық, қарақұрсақты ұлар дауысын еске түсіреді. Бұл ұлардың мінезі бір–біріне ұқсас. Əдетте жартастан ұшады. Тегіс жерде екпіндей ұшады. Басқа тауықтар сияқты, шаңға аунағанды ұнатады. Өсімдіктің дəнімен, көк шөппен, гүл қауызымен жəне тамырымен қоректенеді. Сəуірдің ортасынан тамыздың аяғына дейін көбейеді. Ұядағы тіршілігі зерттелмеген. Қазақстанда бұл құстың бір де бір ұясы табылмаған. Таралу аймағы тар, аз кездесетін құс болғандықтан, Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Сақалды жапалақ Сақалды жапалақ - ірі (қанатының құлашы 148 см, салмағы 1200 г) жапалақ. Қазақстандағы 3 жапалақтың ішіндегі ең ірі жəне қара түстісі. Түнде ғана емес күндіз де белсенді. Дауысы – қатаң, “ху-ху-ху” деп үн шығарады. Кеміргіштермен жəне құстармен қоректенеді. Тайга ормандарының шалғай жерлерін ұнататын құстар. Қазақстанда тек Алтайдан табылған, мұнда да өте сирек.

$$ 43-сабақ Алқалы татрең Алқалы татрең – дембелше, мығым денелі, дене пішіні сайрауықтікіндей (80-90 г). Қазақстанда Алтай, Сауыр биік тауларында өсімдігі тапшы, тегіс, шағыл тасты алаңдарында ұялайды. Көрші Тарбағатайдың ең биік жерлерінде ұялауы мүмкін. Жоғарғы жағы қоңыр түсті, көкірегінен көлденең қоңыр, ақ, қара жолақтар өтеді, ал ақшыл түсті құрсағында қара 162

К.М. Мұхадиева

дағы болады. Жерде шүрілдек сияқты əлсін-əлсін жүгіреді. Топқа тез жиналады, бірақ сирек топтанып ұялайды. 2-4 шұбар жұмыртқасын аналығы жалаң шұңқырға салады, аталығы жұмыртқасын басып шығарады жəне балапандарын ертіп жүреді. Аналықтары жиналып топ құрып, оны бастап оңтүстікке ұшып кетеді. Қазақстанда 4-5 ай, сəуір-мамырдан тамыз- қазанға дейін болады. Аз зерттелген құс. Тундра шілі Тундра шілі - құрлар тұқымдасының өкілі, ормансыз Алтай биік тауларын мекендейді. Ол Оңтүстік Алтайда шағыл тасты жəне қалың шалғынды жерлерде ұялайды, мұнда ақ шіл де тіршілік етеді. Өзіне ұқсас ақ шіл сияқты төмен түсіп, қоныс аудармайды. Қар қалың болған қыста, жел тау басынан қарды ұшырып, құстарға өсімдік жəне бұталармен қоректенуге мүмкіндік туғызады. Жаздағы шұбар түсі өсімдік арасынан байқалмайтындай етеді, ал қыстағы аппақ түсі, оларды ақ қардан байқалтпайды. Қара тоқылдақ Қара тоқылдақ - Қазақстанда мекендейтін 8 тоқылдақтың ішіндегі ең ірісі (салмағы 300-400 г). Осылардың ішінде жалғыз осы ғана түгелдей қара түсті, тек басында ашық қызыл түсті “телпегі” бар. Қазақстанда Алтай ормандарында жəне республикамыздың солтүстігінің кей жерлерінде тіршілік етеді. Биік діңді қылқан жапырақты ормандарды таңдайды, оның қатты мұңды “кли-и-и-и-а” деген айғайын немесе ерекше “дабылының даңғыр-дүңгірін” жиі естуге болады. Жеке болып жүреді, тек ұялау кезінде ғана жұптасады. Өздері көп кездеспейді. Қарағай діңін ұңғылап тесіп, ұя жасайды. Ұясының шығу тесігі созылған тік бұрыш сияқты. Қазақстанда тіршілігі зерттелмеген. Кіші тоқылдақ Кіші тоқылдақ - тоқылдақтар ішіндегі ең кішісі (салмағы небары 24-32 г). Шұбар тоқылдақтар туысына жатады, оның 5 түрі (үлкен, орта, кіші, ақжон, аққанат) бар. Кіші тоқылдақ шұбар тоқылдақтың кішірейтілген көшірмесі. Қазақстанда тек 163

Қ а за қ тіл і

үш жерде: Алтайда, Жайық өзенінің алқабында жəне Көкшетау ормандарында кездеседі. Жапырақты ормандар, ақ қайыңды жəне көк теректі ормандарды ұнатады. Өте белсенді. Тоқылдақтарға тəн ағаш діңін іздейді, кейде көк шымшықтарға ұқсап, жіңішке бұтақтың ұшына ілініп жəндіктерді ұстап жейді. Ұясы ағаш қуысында. Мамырда жұмыртқа салады, маусымның соңы шілденің басында балапандары ұясынан ұшып, көк шымшықтар тобымен бірге қоныс ауыстырып ұшып жүреді. Бұл тоқылдақтың Қазақстанда биологиясы толық зерттелмеген. Орман үшін ең пайдалы құстардың бірі. Боз тоқылдақ Боз тоқылдақ - Қазақстандағы жасыл тоқылдақтар туысының жалғыз өкілі. Бір түсті сұрғұлт жасыл, сұр түсті басында қызыл “телпегі” бар. Дене пішіні орташа (салмағы 115-130 г). Бұйығы жəне тұйық. Қазақстанда тек Алтайда аралас орманды таңдап ұялайды. Көктемде тұмсығымен ағаш діңін ұзақ ұңғылайды. Тоқылдаққа тəн даңғыр-дүңгір дыбысын шығарады. Қазақстанда тіршілігі зерттелмеген. Шетен сайрауығы Шетен сайрауығы қаражемсаудан шамалы ірі, кəдімгі сайрауық (салмағы 100-120 г), арқасы мен иығы сарғылт, тамағы мен жемсауы қара қызғылт шұбар түсті. Шақыру үні шыңқылдаған, тіпті əдемі сырнай əні араласады. Қазақстанда Алтай мен Ертіс маңындағы ылғалды, көбіне жайылма ормандарда ұялайды, сонымен қатар солтүстікте орманды дала аймақтарында кездеседі. Қылықтары əдеттегі сайрауықтардікі, бірақ басқалардан айырмашылығы көбіне топ болып, бірнеше ондаған жұп болып ұялайды. Тіпті бір ағаштың өзінде бірнеше ұя салуы мүмкін. 5-7 қоңыр дақты жасылдау көгілдір жұмыртқаларын аналығы 12-14 күнде басып шығарады. Екеуі ұясында осынша уақыт балапандарын асырайды. Жылына 2 рет балапан шығарады. Жəндік жəне жидектермен қоректенеді. Қыста Қазақстанның оңтүстігіне ұшып кетеді.

$$ 164

К.М. Мұхадиева

44-сабақ Бұрмамойын немесе дүпілдек Бұрмамойын немесе дүпілдек - тоқылдақтар тұқымдасының өкілі. Бұл кішілеу (салмағы 35-50 г), торғайдан шамалы үлкен, реңі ұсақ жапалақтар мен тентекқұс бояуы сияқты: сұр түсті, қауырсындары сирек қара түсті ұзыншақ жіңішке сызықты. Күндіз белсенді. Жалпы сыртқы пішіні мен мінезі торғай тəрізді құстарға ұқсайды жəне жерде қоректенеді. Бұрмамойын қауіп төнген жағдайда ағаш діңіне жабыса отырып, тына қалады, реңі ұқсас болғандықтан байқалмай қалады. Қазақстанда негізінен Алтай ормандары мен Жайық өзені алқабында ұялайды. Жəндіктермен қоректенеді. Ұясы ағаш қуысында. 6-12 ақ жұмыртқасын аналығы 11-12 күнде басып шығарады. Ұясында балапандармен бірге жатқан аналығы, қауіп төнген жағдайда, жыланның ысылдағанындай қорқынышты дыбыс шығарады. Бұл – тоқылдақтар ішіндегі жалғыз жыл құсы. Сəуір-мамырда ұшып келеді, қыркүйек – қазанда Қазақстан жерінен ұшып кетеді. Балықшы тұйғын Балықшы тұйғын - едəуір ірі (қанатының құлашы 167 см, салмағы 1,5 кг) қыран. Келбетті жыртқыш құс, дене пішіні əсем де сымбатты. Денесінің жоғарғы жағы қара, төменгі жағы ақ түсті, осыдан оңай тануға болады. Бұл балыққа маманданған құс, тек қана балықпен қоректенеді. Дүние жүзіндегі көптеген халықтың тілінде “балықшы қыран” деп аталады. Бұрын Қазақстанның балығы көп өзендерінде ұялаған. Соңғы жылдары бұл тұйғынның саны күрт азайып кетті, сондықтан Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген. Негізгі ұялары Оңтүстік Алтай (Марқакөл көлі) мен Қара Ертіс өзенінен белгілі. Африка мен Оңтүстік Азияда қыстайды. Балықты ауада ұшып жүріп көріп, тұйғын бір сəтке тоқтайды да, қанаттарын қағып, содан кейін екпіндеп суға құлайды да, алдына қарай созылған аяқтарымен балықты ұстайды. Кейде осылай суға да батып кетеді, тек өзінің күшті қанаттарын қағуымен судан босанып шығады. Тығыз, 165

Қ а за қ тіл і

қатты қауырсындары, саусақтарының өткір тырнақтары жəне де алдыңғы үш саусағының біреуін артқа бұру қабілеті арқылы балық аулайды. Ұясын су маңындағы ағашқа салады. 2 шұбар жұмыртқасын аналығы мен аталығы кезектесіп, 35 күнде басып шығарады. Балапандары ұясында екі айдай жетіледі. Қазақстанда наурыздың соңынан қазанның соңына дейін болады. Меңіреу құр Меңіреу құр - біздің фаунамыздағы тауық тəрізділер отряды, құрлар тұқымдасындағы ең ірі (салмағы 4-6 кг) құс. Аталығы құлпырған қара түсті, аналығы сары шұбар түсті. Орман құстары. Қазақстанда тек Алтай мен Қалбы Алтайының қылқан жапырақты ормандарында мекендейді. Ұялау үшін жидекке бай бұталарды таңдайды. Қыста тіпті мұз қатқан бұталармен де оңай қозғала береді, себебі саусақтарының төменгі жағында ерекше мүйізді төмпешіктері бар. Жерден басқа тауықтар сияқты қанаттарын қатты қағып, ал ағаштан шусыз ұша қояды. Өсімдіктермен қоректенеді. Əдебиеттерде меңіреу құрдың əйгілі құс ойнағы туралы бірнеше рет жазылған: аталығы ойнағын ағаш үстінде бастайды, қанаттарын жайып, құйрығын тарқатып, басын шалқайтады, осылай бұтақтан -бұтаққа жүреді де біртіндеп төмендей береді. Сөйтіп ойнаған жерде аяқтайды да: "текеке-теке" деген дыбыс шығарады, содан кейін сауысқан сияқты шиқылдайды. Осы уақытта ол қысқа мерзімге есту қабілетінен айырылады. Сондықтан "меңіреу" құр деп атайды. Жердегі шөп арасындағы ұясында 7-15 шұбар жұмыртқасын салады. Ұялау тіршілігі толық зерттелмеген. Балапандарына деген қамқорлықтың бəрін аналығы атқарады. Ал аталығы бірнеше аналықпен шағылысады. Аулау нысаны. Самырсын құс Самырсын құс -торғайтəрізділер отряды, қарғалар туысына жатады. Дене мөлшері орташа (салмағы 150-200 г) құс. Бұл туыс өкілдері үшін сирек түске боялған: ересектері тамшы тəрізді ақ дақтары бар қоңыр түсті, басында қара "телпегі", қысқа құйрығында жақсы байқалатын ақ жиегі бар. Қазақстанда Алтай мен Тянь-Шаньның тек қылқан жапырақты ормандарында тіршілік етеді. Ұялау кезінде жасырынып, көзге түсе бермейді. Тамызда балапандарын ұшырғаннан кейін, шырша бүрімен ұшып жүр166

К.М. Мұхадиева

генін көруге болады, жиі өзіне тəн "рррра-рррра-рррра" деген созылмалы айғайын естуге болады. Бұл құстың ұялауы толық зерттелмеген. Жазда жəндіктермен, ал қыста қылқан жапырақты ағаштардың дəндерімен қоректенеді. Жазда қысқа қор жинайды. Құстар қорын түгел жеп бітірмейтін болғандықтан, кейбір тұқымдары өсіп шығады, сөйтіп самырсын құс қылқан жапырақты орманның таралып өсуіне жағдай жасайды.

$$ 45-сабақ Көкқұйрық бұлбұл Сайрауықтар тұқымдасына жататын көкқұйрықтар туысының Қазақстандағы жалғыз өкілі. Бұл Оңтүстік Сібір құсы Қазақстанда тек Оңтүстік Алтайдың таулы ормандарында кездеседі. Кішірек (салмағы 20 г) қүс, дене мөлшері мен қылықтары отқұйрық жəне шыбыншы торғайларды еске түсіреді. Аталығының арқасы көк, екі бүйірі қызғылт сары, құрсақ жағы ақшыл түсті, мұндай рең біздің құстарымыздың ішінде сирек кездеседі. Аналығының арқасы сарғылт сұр, құйрық үсті көгілдір, екі бүйірі ақшыл түсті. Шақыру үні — қысқа сазды "фить". Қазақстанда тіршілігі зерттелмеген. Тақуа тауқұдірет Тақуа тауқұдірет — тауқұдірет тұқымдасының денесі орташа (салмағы 130-150 г) балшықшысы. Тек Алтайдан небары 2 ұясы мен бірнеше балапаны табылған. Қазақстанның басқа таулы аудандарында, мысалы, Тянь-Шаньда ол тек қыстау кезінде кездестірілген. Дегенмен біздегі ең жақсы зерттелген құс. Барлық уақытта жалғыз жүреді, сондықтан осылай аталып отыр. Кəдімгі тауқұдіретінен ірілеу, əрі ақшылдау. Үріккен кезде, дыбыссыз баяу ұшады, шетке қарай шұғыл. 167

Қ а за қ тіл і

Сұр құр Сұр құр меңіреу құрдан кəдімгідей кіші (салмағы 300500 г). Сұр түсті қауырсынына қара жəне сары таңбалар кезектесіп орналасқан. Басында кішілеу айдары болады. Аталығының қара тамағы ақ жолақпен көмкерілген, ал аналығының тамағы шұбар түсті. Меңіреу құр мекендейтін жерде бұл да жүреді. Уақытының көбін орманды жерде өткізеді, егер қауіп төнсе, ағашқа ұшып кетуге тырысады. Дауысы баяу, сазды ысқырық. Аталықтары күйлеу кезінде осы дыбысымен бір-бірін тауып алып, төбелестер шығарады. Аңшылар осы кезде, алдамшы аталық дыбысын шығарып, оңай ұстап алады. Ұясы жерде. Жұмыртқа басып, балапандарын шығару, қамқорлық жасау бəрі аналығының мойнында, тек кейде аталығын сол маңнан көріп қалуға болады. Ағаш бүрлері, сырғалары, жидектер, дəндер жəне жəндіктермен қоректенеді. Қыста құрлар сияқты қар қуыстарында түнейді, ал өте аязды күндері осы жерде күндізгі уақыттарын да өткізеді. Аң аулау нысанасы. Қара дегелек немесе қара лəйлек Қара дегелек немесе қара лəйлек - көпке таныс ақ лəйлектің көп жағынан қарама-қайшылығы болып табылады. Басы, мойыны үстіңгі жағы түгел қара түсті. Үйдің үстін ұялайтын ақ лəйлектен айырмашылығы, адамдармен көршілікті көтермейді. Ұясын қалың өскен ормандарда немесе биік тау құздарына салады. Ұялау үшін су 10-15 шақырымнан қашық болмау керек. Қазақстанның барлық аймақтарында таралған, əсіресе Алтайда қара лəйлек жақсы сақталған, ал Марқакөлде көп кездесетін құс. Жекелеген жұп болып қоныстайды. Аумақты ұяларын жартастарда немесе биік ағаштарда салады. 2-5, кейде 6 ақшыл жасыл жұмыртқасын аналығы мен аталығы кезектесіп, 40 күнде басып шығарады, содан кейін 2 ай асырайды. Балықтар, бақалар, кеміргіштер жəне жыландармен қоректенеді. Тіршілігі толық зерттелмеген. Сирек кездесетін құс ретінде Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.

$$ 168

К.М. Мұхадиева

46-сабақ Құс шаруашылығын дамытуда пайдаланылатын асыранды құстар тұқымдарының сан алуандығы Үй құстары – құс шаруашылығының негізі. Адамзатқа маңызды азық-түліктік өнімдері – ет жəне жұмыртқа, қауырсын жəне мамық беретін асыранды құстар үй құстары деп аталады. Үй кұстары да үй хайуанаттарына жатады. Осындай жоғары сапалы өнім беретін тауық, үйрек, қаз, күркетауық тəрізді елімізде кең тараған құстарды өсіретін шаруашылықтар, мал шаруашылығының бірінен саналатын құс шаруашылығы болып табылады. Өз қажетіне қарай адам үй құстарын сапасы бойынша тұқымдарға бөледі. Тұқым дегеніміз – белгілі бір асыранды жануардан сапасы мүлде басқа жаңа тұқым алу, яғни сұрыптау арқылы алынған асыранды жануардың түр өзгерісі. Үй құстары тұқымының сан алуандығы Халықты үй құстарынан алынатын тағамдық өнімдермен үздіксіз қамтамасыз етуде құсшаруашылық өндірісі үй құстары қолтұқымының сан алуан түрлерін пайдаланады. Қазір республикамызда құс шаруашылығы жүйесінде 28 құс фабрикасы, 6 ет өндіретін құс фабрикасы, 6 қолтұқым өсіретін кəсіпорын, 2 үйрек өсіретін фабрика, күркетауық өсіретін 2 кəсіпорын жəне 16 инкубатор стансалары, жиыны 60 кəсіпорын жүмыс істейді. Қолтұқым шығаратын тəжірибе фабрикалары мен ғылыми институттар үй құстарының жаңа тұқымын шығарып, жетілдірумен шұғылданады. Тағамдық азық-түлікте тауық жұмыртқасы жоғары бағаланатыны мəлім. Аулада «қыт-қыттап», аяғымен жер тарпып, жемін іздейтін асыранды тауықтың арғы тегі – жабайы банкив тауығы. Жабайы тауықты адамның қолға үйреткеніне де 4 жарым мыңнан астам жыл өтті, қазір тауықтар бастапқы тегінен мүлде өзгеріп, көп жүмыртқалайды, салмағы да ауыр, мінез169

Қ а за қ тіл і

қылығында, түр-түсінде де өзгерістер өте көп. Адамдар қолдан сұрыптау арқылы тауықтардың сан алуан тұқымдарын шығарды. Мысалы орыстың ақ тауығы жəне леггорн тауығы бір жылда 200240 жұмыртқа береді, тіпті 300 жұмыртқа салатын да кездері болады. Ал кохинхин деп аталатын тұқымның қоразы 5 кг, мекиені 4,5 кг тартады, бұл – етті тауықтар тұқымы, жылына 130-150 жұмыртқадан артық бере алмайды. Нью-гемпшир, род-айланд, орловтық тауықтардың қоразы 4,5 кг, мекиені 3 кг тартады да бір жылда 160-200 жұмыртқа береді (етті-жүмыртқалы тұқым). Тауықтардың сəндік үшін өсірілетін (феникс), сондай-ақ төбелескіш (тапалтақ төбелескіш) тұқымдары да бар. Сөйтіп тауық тұқымдары жұмыртқалағыш, етті, етті-жұмыртқалы, төбелескіш, сəндік үшін өсірілетін тұқымдарға жіктеледі. Тауықтəрізділерге жататын күркетауық – асыранды құстардың ең үлкені. Оның аппақ балғын еті кімді болса да тұшындырмай коймайды. Асыранды күркетауықтың арғы тегі – солтүстік америкалык жабайы күркетауық. Бізде мəскеулік ақ күркетауық пен кола реңді күркетауықтардың қолтұқымдары тараған, олардың қораздарының салмағы 10-16 кг, мекиені 6-8 кг тартады. Күркетауықтардың басы мен мойын бөлігінде қауырсын жоқ, сондықтан бұдыр-бұдырлы қатпарланған терісі көзге оғаш көрінеді. Тұмсығының үстіңгі жағынан етті өсінді салбырап тұрады, ол аталығында едəуір ұзын болады. Мекиені көп жұмыртқа бермегенмен (жылына 30-50 жұмыртқа), тауық пен үйректің жұмыртқасын басып, балапандарын өрбітуге жəрдемін тигізеді, яғни жұмыртқа басатын күрік ретінде пайдалануға болады. Үйрек те – пайдалы құстардың бірі. Жұмыртқасы онша дəмді болмағанымен еті, қауырсыны мен мамығы шаруашылыққа көп пайда келтіреді. Асыранды үйректің арғы тегі – жабайы барылдауық үйрек. Үйректің аталығы кежек деп аталады. Жабайы үйректің аналығы ұя жасағанда өз төсінен мамық жұлып төсейді де, жұмыртқа басқан кезде, өзі үядан кеткенде жұмыртқаларды мамықпен орайды, сөйтіп жұмыртқа жылуын сақтап қалады. Асыранды үйректің барлық тұқымдары жабайы барылдауық үйректен шығарылды. Ең көп таралған үйрек қолтұқымы – пекиндік үйрек. Ол тез семіріп, шапшаң өседі, кежегінің тірілей салмағы – 4 кг, аналығы – 3-3,5 кг болады. Қаз – үйрек тəрізді суда жүзетін құс. 170

К.М. Мұхадиева

47-сабақ Жылқының түр-түсі Жылқы малы - қазақтар үшін төрт түлік ішіндегі ең қастерлісі, қасиеттісі. Сондықтан да болу керек, жылқы малының жасына, тұрмысына, жынысына, мінез-құлқына, тісіне, дене бітіміне, арық – семіздігі, іс-əрекетіне т.б. толып жатқан ерекшеліктерімен қатар, түр-түсіне байланысты да көптеген атаулар пайда болып, сөз қорымыздан орын алады. Байқап отырсақ, жылқы малына тəн түр-түс атаулары тек оларды бір-бірінен айыру, ажырату үшін ғана емес, сонымен қатар олардың сынын, сыр-сипатын анықтауда да, жақсы-жаман қасиеттерін білдіруде де белгілі қызмет атқарады екен. Жылқы жайын жақсы білетін атбегілердің айтуына қарағанда, жылқының түр-түсі, сырт көрінісі маңызы зор белгілердің біріне жатады. Жылқының түр-түсіне қойылатын дəстүрлі шарттар мен талғам-талаптар жайында ел арасында аңыз-əңгімелер де жоқ емес. Мəселен, Қазақстан жылқышыларының арасында болып, жылқышы қауыммен сұқбаттасқанда Кеңес Одағының маршалы М.С. Буденный айтты деген бір əңгіме мынадай: жақсы ат он бес түрлі үш қасиеттен тұратын бес төркінге барып саяды. Жақсы ат сынының бірінші төркіні - ер мінезді еркек те, одан алынатын үш белгіге: жайдары мінез, күш жəне шыдамдылық жатады, жақсы ат төркінінің екіншісі - сұлу əйел де, одан алатын үш белгі - салыңқы кең кеуде, əсем де ыңғайлы қозғалыс жəне əдемі түсі. Əйел көркі - оның шашы, қас-кірпігі əдемі болса, аттың түрі де сондай көзтартарлық көркем болу керек. Демек, кекілінің, құйрық -жалының бітімін, түгінің түсажарын жақсы жылқы əйел сипатынан алуға тиіс екен. Жақсы ат сынының үшінші төркіні – қоян болып саналады да, одан алынатын қасиеттерге етсіз дене, жеңіл басы мен кең ашылған көзі жəне ұшқырлығы жатады. Төртінші төркінге – түлкі жəне оның үш белгісі: оқтай тік жүріс, дұрыс біткен кең құлақ, түбі жуан, ұшына қарай бір тегіс жіңішкере біткен сұлу құйрық 171

Қ а за қ тіл і

жатады. Бесінші төркін - есек, есек тұлғасынан алатын сипаттарға оның етсіз жақ сүйегі, тік біткен төрт аяғы, қобыланып біткен дөңгелек тұяғы жатады. Шынында, жылқы малы - үй хайуанаттарының ішіндегі ең сұлуы. Оның сырт тұлғасы мен түр-түсін сұлу əйелге балау халық дəстүріне жат емес. Атақты Құлагерді "Атығай – Қарауылға олжа салған, Бота тірсек, қыз сағақ, сандал керік" деп сипаттаудың да мəнісі, міне, осыған байланысты болса керек. Қазақ тілінде жылқы малының түр-түсіне байланысты арнайы атаулар мен оған қатысты сөздер, сөз тіркестері көп-ақ. Сонымен қатар жылқы малының күрделі түр-түсін, небір көркем бейнесін суреттеу қажет болған жағдайда жаңа атаулар жасап алуға тіліміз өте бейімді. Жылқы малының түр-түстерін сөз етуге байланысты ескеретін тағы бір жағдай: оның түр-түсі жасына байланысты өзгеріп, құбылып отыратындығы. Жылқының құлын, тай кезіндегі түсі құнан, дөнен шыққанда, бесті болғанда өзгеріп кетуі ықтимал. Мəселен көк тай өсе келе боз дөнен болуы мүмкін т.с.с. Сондықтан түр-түстің жылқы жасына да қатысы бар екен. Қазақ дəстүрінде жылқы малының түр-түсін үш топқа бөліп қарау бар. Олар: қылаң, баран жəне ала түстер. Мəселен, этнограф - ғалым Х.Арғынбаев қылаңға: ақ боз, боз, бурыл, көк бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құла кер, нар қызыл, қызыл, сары қызыл түстерді, баранға: торы, қара, қара көк, қара сұр, алаға: көк ала, кер ала, қара ала, қоңыр ала, күрең ала т.б. жатқызады. Сонымен қатар ол алыстан қарағанда жылқының денесіндегі бозғыл түстер басым болса, баранға қосылып кететінін ескертеді. Осы түрлердің бəрінен ерекше жəне сирек кездесетін түс - шұбар. Ол өз ретінде боз шұбар, көк шұбар, қара шұбар т.б. болып өзгереді. Сонымен жылқы малының түр -түсін мағына жəне тұлға жағына қарап, бір сөзден тұратын жалаң атаулар жəне екі, үш не одан да көп сөзден тұратын күрделі атаулар деп үлкен екі топқа жіктеуге болатын сияқты. Жалаң атаулардың да, күрделі атулардың да анықтайтыны жалпы жылқының түсі болғандықтан, ол сөз ыңғайына қарай, нақты түрде: құла жылқы, торы айғыр, жирен құнан, көк дөнен, қаракер бие, 172

К.М. Мұхадиева

шабдар байтал, көктеңбіл ат, ала тай т.б. деп те, кейде бұл атаулар заттанып бəйге торы, боз жорға, сандал көк, көк шолақ, сары қасқа т.б. болып та қолданыла береді. ¾ Сөздік

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

төрт түлік – үй жануарларының төрт түрі: түйе, жылқы, қой, сиыр қастерлі – құрметті қорымыз – байлығымыз байқау – бақылау, қарау тəн – меншікті айыру, ажырату – бөлу сынын – белгісін, сапасын атбегі – атты күтіп-баптаушы аңыз – əңгіме-халыққа тараған əңгіме қауым – қоғам, ел төркін – негіз, ана болған қыздың өз жұрты саяды – тіреледі жайдары – сабырлы шыдамдылық – төзімділік салыңқы – түсіңкі түгі – сыртқы қылшық, жүні көзтартарлық – қызығатындай көмескі – бұлыңғыр, ескі мүсін – тұлға-бітімі, бойы ұшқырлық – жүйріктік дұрыс біткен – дұрыс орналасқан тегіс – тең қобыланып – дөңестеніп хайуан – жануар балау – теңеу жат емес – бөтен емес олжа – жеңіс, пайда құбылып – құлпыру, əр түрлі реңге боялу ықтимал – мүмкін қылаң – басқа түстерге қарағанда ашық түсі көбірек баран – қанық түсі көбірек ала – басқа түстермен ақ түсі аралас келуі шұбар – секпіл тұлға – құрылысы жіктеу – бөлу жалаң – дара күрделі – көп сөзден тұру 173

Қ а за қ тіл і

Тапсырмалар 1. Мəтінді мəнерлеп, түсініп оқыңыздар. 2. Мəтінді мазмұнына қарай түрін анықтаңыздар. 3. Орыс тіліне сөздіктің көмегімен аударыңыздар. 4. Бөлімдерге бөліп, тақырып қойыңыздар. 5. Өздеріңіз білетін жылқы малы туралы мəліметтерді айтыңыздар. 6. М.С. Буденный айтқан аттың сынына сіздер қандай сипаттама қосар едіңіздер? 7. Абайдың "Аттың сыны" атты өлеңін жаттап алыңыздар. 1-жаттығу. Сөйлемдердегі бірыңғай мүшелерді талдаңыздар.

1. Сондықтан да болу керек, жылқы малының жасына, тұқымына, жынысына, мінез-құлқына, тісіне, дене-бітісіне, арық-семіздігіне, іс-əрекетіне тағы басқа толып жатқан ерекшеліктерімен қатар, түр-түсіне байланысты да атаулар пайда болып, сөз қорымыздан орын алады. 2. Атбегіміздің айтуына қарағанда, жылқының түр-түсі, сырт көрінісі маңызы зор белгілердің біріне жатады. 3. Жылқының түр-түсіне қойылатын дəстүрлі шарттар мен талғамталаптар жайында ел арасында аңыз əңгімелер де жоқ емес. 4. Одан алынатын үш белгіге: жайдары мінез, күш жəне шыдамдылық жатады. 5. Сонымен қатар жылқы малының күрделі түртүсін, небір көркем бейнесін суреттеу қажет болған жағдайда жаңа атаулар жасап алуға тіліміз өте бейімді. 2-жаттығу. Сөйлемдерді аударыңыздар.

Жылқы малының түр-түстерін сөз етуге байланысты ескеретін тағы бір жағдай: оның түр-түсі жасына байланысты. Қазақ дəстүрінде жылқы малының түр -түсін үш топқа бөліп қарау бар. Олар: қылаң, баран жəне ала түстер. Мəселен, этнограф ғалым Х.Арғынбаев қылаңға: ақ боз, боз, бурыл, көк бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құла кер, нар қызыл, қызыл, сары қызыл түстерді, баранға: торы, қара, қара көк, қара сұр, алаға: көк ала, кер ала, қара ала, қоңыр ала, күрең ала т.б. жатқызады. Сонымен қатар ол алыстан қарағанда жылқының денесіндегі бозғыл түстер басым болса, баранға қосылып кететінін ескертеді. Осы түрлердің бəрінен 174

К.М. Мұхадиева

ерекше жəне сирек кездесетін түс - шұбар. Ол өз ретінде боз шұбар, көк шұбар, қара шұбар т.б. болып өзгереді. 3-жаттығу. Сөздіктегі сипаттама беріңіздер.

зат есім сөздерді

тірек

сөз етіп оларға

4-жаттығу. Сөйлемдерді жай сөйлемдерге айналдырыңыздар.

1. Байқап отырсақ, жылқы малына тəн түр-түс атаулары оларды бір-бірінен айыру, ажырату үшін ғана емес, сонымен қатар олардың сынын, сыр-сипатын анықтауда да, жақсы-жаман қасиеттерін білдіруде де белгілі қызмет атқарады екен. 2. Мəселен, Қазақстан жылқышыларының арасында болып, жылқышы қауыммен сұхбаттасқанда Кеңес Одағының маршалы М.С. Буденный айтты деген бір əңгіме мынандай: жақсы атта он бес түрлі белгі бар екен. 3. Жаңа атаулардың да, күрделі атаулардың да анықтайтыны жалпы жылқының түсі болғандықтан, ол сөз ыңғайына қарай, нақты түрде: құла жылқы, торы айғыр, жирен құнан, көк дөнен, қара кер бие, шабдар байтал, көк теңбіл ат, ала тай т.б. деп те, кейде бұл атаулар заттанып бəйге торы, боз жорға, сандал көк, көк шолақ, сары қасқа т.б. болып та қолданыла береді. 5-жаттығу. Мəтіндегі жылқының түр-түсіне байланысты сөздер мен сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыздар.

Халық ұғымында əр малдың пірі, киесі бар деп түсіндіріледі, жұмбақтың жауабынан шыққан түйе атасы – Ойсыл қара, сиыр атасы – Зеңгі баба, жылқы атасы – Қамбар ата дей отырып, атамыз қазақ: түйе -байлық, қой-мырзалық, ешкі-жеңілдік, жылқысəндік, сиыр-ақтық, -деп төрт түлік малдың қадір-қасиетін білген. Ішсек - сусын, жесек - тамақ, тұтынса - бұйым екендігін мысал келтіре отырып, түсіндірген.

R

Мақал-мəтелді жаттап алыңыздар.

Сиырлы кісі - сыйлы кісі, Түйелі кісі - күйлі кісі.

175

Қ а за қ тіл і Көшпенді елге түйе - қол, Жылқылы елге бие - қол. Малды бақсаң, сиыр бақ, Сүт кетпейді шарадан.

Ырымдар мен тиымдар Сейсенбі күні түнде қонаққа мал соймайды, мал санамайды. Атты басынан ұрмайды. Атты сыйлағанда, не сатқанда ноқта - жүген бермейді.

Жұмбақтар Ертеменен айқайлап, қайда екен деп ақылдым, Аухау -аухау аухаулап, қай төлді мен шақырдым? (сиыр ) Шұнтыңдаған неме деп, қойса жақсы келсе деп, Шөре-шөре шөрелеп, қай төлді мен шақырдым? (ешкі) Құйрық-жалы суылдап, тез жетсін деп зуылдап, Құру-құру құрулап, қай төлді мен шақырдым? (жылқы ) Басына өскен тарбиып, Жапырақсыз бұтағы. Ал одан қан құйып, Емге шипа бұл дағы. (бұғы) Мүйізінен таралған, Жанға шипа дəрі алған. (марал) Жақпар тастың өркешіне, Секіреді құламай. Қия құздың өр төсіне, Орғып шығар ол оңай. (таутеке) Есек емес, Жылқы емес, Екеуінің ұқсастығы Береді тұрқы елес. (құлан)

176

К.М. Мұхадиева Жез бейнелі өзі, Кең дала еркесі, Мөп-мөлдір көзі. (киік) Түрі жылқы бейнесі, Жолақ-жолақ жейдесі (зебр) Төрт тағанды бойы бар, Момындық дұрыс ойы бар. Кербезденіп жүрмейді, Айналдырған тоны бар. (қой) Екеуі елеңдеп келеді, Төртеуі төбелесіп келеді. (жылқының екі құлағы, төрт аяғы) Екі ошаққа бір көсеу. (сиырдың танауы мен тілі)

177

Қ а за қ тіл і

Құстар тізімі Қазақстан құстарының қазақша – орысша атауларының тізімі (Э.И. Гаврилов бойынша, 1999) Маймаққазтəрізділер отряды Маймаққазтектестер тұқымдасы 1. Қызылжемсаулы гагара Краснозобоя гагара 2. Қаражемсаулы гагара Чернозобая гагара Сұқсыртəрізділер отряды Сұқсыртектестер тұқымдасы 3. Кішкене сұқсыр Малая поганка 4. Қарамойын сұқсыр Черношейная поганка 5. Қызылмойын сұқсыр Красношейная поганка 6. Сұржақ сұқсыр Серощекая поганка 7. Үлкен сұқсыр Большая поганка

8. Қызғылт бірқазан 9. Бұйра бірқазан

Ескекаяқтылар отряды Бірқазандар тұқымдасы Розовый пеликан Кудрявый пеликан

Суқұзғындары тұқымдасы 10.Үлкен суқұзғын Большой баклан 11. Кішкене суқұзғын Малый баклан Дегелектəрізділер отряды Құтантектестер тұқымдасы 12. Үлкен көлбұқа Большая выпь 13. Кішкене көлбұқа Малая выпь 14. Бақылдақ құтан Кваква 15. Сары құтан Желтая цапля 16. Сарықұйрық құтан Египетская цапля 17. Үлкен аққұтан Большая цапля 18. Кішкене аққұтан Малая цапля 19. Көкқұтан Серая цапля 20. Қошқыл құтан Рыжая цапля

178

К.М. Мұхадиева 21. Жалбағай 22. Қарабай 23. Ақ дегелек 24. Қара дегелек

25. Қоқиқаз

Тырнақұтантектестер Колпица Каравайка Дегелектер (лəйлектер) тұқымдасы Белый аист Черный аист Қоқиқазтəрізділер отряды Қоқиқаздар тұқымдасы Обыкновенный фламинго

Қазтəрізділер отряды Үйректектестер тұқымдасы 26. Қарашақаз Черная казарка 27. Қызылжемсаулы қарашақаз Краснозобая казарка 28. Сұр қаз Серый гусь 29. Ақмаңдайлы қаз Белолобый гусь 31. Шиқылдақ қаз Пискулька 32. Қырманқаз Гуменник 33. Ақ қаз Белый гусь 34. Ақбас қаз Горный гусь 35. Қытай қазы Сухонос 36.Сыбырлақ аққу Лебедь-шипун 37. Сұңқылдақ аққу Лебедь-кликун 38. Кіші аққу Малый лебедь 39. Италақаз Пеганка 40. Барылдауық үйрек Кряква 41. Ысылдақ шүрегей Чирок-свистунок 42. Қырылдақ шүрегей Клоктун 43. Қоңыр үйрек Серая утка 44. Сарыайдар үйрек Свиязь 45. Бізқұйрық үйрек Шилохвость 46. Даурықпа шүрегей Чирок-трескунок 47. Жалпақтұмсықты үйрек Широконоска 48. Мəрмəр шүрегей Мраморный чирок 49. Қызылтұмсық сүңгуір Красноносный нырок 50. Көк сүңгуір Голубая чернеть 51. Алакөз сүңгуір Белоглазая чернеть 52. Айдарлы сүңгуір Хохлатая чернеть 53. Теңіз сүңгуірі Морская чернеть 179

Қ а за қ тіл і 54. Ұшқыр үйрек 55. Сусылдақ 56. Мамыққаз 57. Қара тұрпан 58. Дөңтұмсық тұрпан 59. Кəдімгі тұрпан 60. Ақбас үйрек 61. Кіші бейнарық 62. Секпілтөс бейнарық 63.Үлкен бейнарық

Морянка Обыкновенный гогол Гага-гребенушка Синьга Горбоносый турпан Обыкновенный турпан Савка Луток Длинносый крохаль Большой крохаль

Сұңқартəрізділер отряды, не Күндізгі жыртқыш құстар Балықшы тұйғындар тұқымдасы 64. Балықшы тұйғын Скопа Сұңқартектестер тұқымдасы 65. Аражегіш Обыкновенный осоед 66. Айдарлы аражегіш Хохлатый осоед 67. Қара кезқұйрық Черный коршун 68. Түз құладыны Полевой лунь 69. Дала құладыны Степной лунь 70. Шалғын құладыны Луговой лунь 71. Саз құладыны Болотный лунь 72. Қаршыға Тетеревятник 73. Қырғи Перепелятник 74. Үлкен мықи Европейский тювик 75. Мықи Тювик 76. Айнақанат тілеміш Зимняк 77. Жүнбалақ тілеміш Мохноногий курганник 78. Кəдімгі тілеміщ Обыкновенный курганник 79. Жамансары Обыкновенный канюк 80. Жыланжегіш бүркіт Змеед 81. Бақалтақ бүркіт Орел- карлик 82. Қырғи бүркіт Ястребиный орел 83. Дала қыраны Степной орел 84. Шаңқылдақ қыран Большой подорлик 85. Қарақұс Могильник 86. Бүркіт Беркут 87. Кезқұйрықты субүркіті Орлан- долгохвост 88. Аққұйрықты субүркіті Орлан белохвост 89. Сақалтай Бородач 180

К.М. Мұхадиева 90. Жұртшы 91. Тазқара 92. Ақбас құмай 93. Құмай

Стервятник Черный гриф Белоголовый сип Кумай

Сұңқартектестер тұқымдасы 94. Ақ сұңқар Кречет 95. Ителгі Балобан 96. Лаггар Лаггар 97. Бидайық Шахин 98. Лашын Сапсан 99. Жағалтай Чеглок 100. Тұрымтай Дербник 101. Бөктергі Кобчик 102. Дала күйкентайы Степная пустельга 103. Кəдімгі күйкентай Обыкновенная пустельга

104. Ақ шіл 105. Тундра шілі 106. Құр 107. Меңіреу құр 108. Сұр құр

Тауықтəрізділер отряды Құртектестер тұқымдасы Белая куропатка Тундряная куропатка Тетерев Глухарь Рябчик

Қырғауылтектестер тұқымдасы 109. Гималай ұлары Гималайский улар 110. Алтай ұлары Алтайский улар 111. Кекілік Кеклик 112. Дала шілі Пустынная куропатка 113. Сұр шіл Серая куропатка 114. Сақалды шіл Бородатая куропатка 115. Бөдене Перепел 116. Қырғауыл Фазан Тырнатəрізділер отряды Тырналар тұқымдасы 117. Ақ тырна Стерх 118. Сұр тырна Серый журавль 119. Қызылсирақ тырна Даурский журавль 120. Қара тырна Черный журавль 181

Қ а за қ тіл і 121. Ақбас тырна

Красавка

Сутартартектестер тұқымдасы 122. Сутартар Постушок 123. Тартар Погоныш 124. Кішкене тартар Малый погоныш 125. Титтей тартар Погоныш- крошка 126. Шəукілдек Коростель 127. Қызылқасқа сутартар Камышница 128. Көңмаңдай Султанка 129. Қасқалдақ Лысуха Дуадақтектестер тұқымдасы 130. Дуадақ Дрофа 131. Безгелдек Стрепет 132. Жиек дуадақ не тоқдуадақ Джек

133. Тырду

Татреңтəрізділер отряды Тырдулар тұқымдасы Авдотка

Татреңтектестер тұқымдасы 134. Маусымқұс Тулес 135. Қошқылқанат татрең Азиатская ржанка 136. Алтынжон татрең Золотистая ржанка 137. Шүрілдек торғай Галстучник 138. Шаушүрілдек торғай Малый зуек 139. Үлкентұмсықты шүрілдек торғай Большеклювый зуек 140. Моңғол шүрілдегі Монгольский зуек 141. Сарысағақ шүрілдегі Каспийский зуек 142. Шығыс шүрілдек торғайы Восточный зуек 143. Теңіз шүрілдек торғайы Морской зуек 144. Алқалы татрең Хрустан 145. Тарғақ Кречетка 146. Қызғыш Чибис 147. Аққұйрықты тарғақ Белохвостая пигалица 148. Тасшарлақ Камнешарка Бізтұмсықтектестер тұқымдасы 149. Ұзынсирақ балшықшы Ходулочник 150. Бізтұмсық Шилоклювка 182

К.М. Мұхадиева Қарала балықшылар тұқымдасы 151. Қарала балықшы Кулик- сорока 152. Орақтұмсық Серпоклюв Тауқұдіреттектестер тұқымдасы 153. Бұлыңғыр балшықшы Черныш 154. Бөрте балшықшы Фифи 155. Үлкен балшықшы Большой улит 156. Шөпілдек Травник 157. Тəкілдек балшықшы Щеголь 158. Бұлақшы Поручейник 159. Мамырқұс Перевозчик 160. Қайқытұмсық балықшы Мородунка 161. Ақжағал қалытқы Плосконосый плавунчик 162. Ақтамақ қалытқы Круглоносый плавунчик 163. Күжіркей Турухтан 164. Құмғақша Кулик- воробей 165. Қызылмойын құмдауық Песчаник-красношейка 166. Ұзынсаусақ құмдауық Длиннопалый песочник 167. Аққұйрық құмдауық Белохвостый песочник 168. Қызылтөс құмдауық Краснозобик 169. Қаратөс құмдауық Чернозобик 170. Бізқұйрық құмдауық Острохвостый песочник 171. Құмқұс Песчанка 172. Тұмбашы Грязовик 173. Шаушалшық Гаршнеп 174. Тауқұдірет Бекас 175. Орман маңқысы Лесной дупель 176. Азиялық тауқұдірет Азиатский бекас 177. Тау маңқысы Горный дупель 178. Маңқы Дупель 179. Жылқышы Вальдшнеп 180. Құртамыш шалшықшы Кроншнеп-малютка 181. Нəзіктұмсықты шалшықшы Тонкоклювый кроншнеп 182. Үлкен шалшықшы Большой кроншнеп 183. Қасқа шалшықшы Средний кроншнеп 184 Үлкен шырғанақ Большой веретенник 185. Кішкене шырғанақ Малый веретенник 186. Тарбақ шырғанақ Азиатский веретенник

183

Қ а за қ тіл і Қарақастектестер тұқымдасы 187. Жүгіргіш балшықшы Бегунок 188.Шабындық қарақасы Луговая тиркушка 189.Дала қарақасы Степная тиркушка Құрақтұмсықтар тұқымдасы 190. Орта құрақтұмсық Средний поморни 191. Қысқақұйрық қаратұмсық Короткохвостый поморник Шағалатектестер тұқымдасы 192. Қарабас өгізшағала Черноголовый хохотун 193. Мойнақ не алакөз шағала Реликтовая чайка 194. Қарабас шағала Черноголовая чайка 195. Кіші шағала Малая чайка 196. Көл шағаласы Озерная чайка 197. Теңіз шағаласы Морской голубок 198. Бозшағала Клуша 199. Сібір бозшағаласы Восточная клуша 200. Өгізшағала Хохотунья 201. Дуанбас Бургомистр 202. Көк шағала Сизая чайка 203. Үшсаусақты шағала Моевка 204. Қара қарқылдақ Черная крачка 205. Аққанат қарқылдақ Белокрылая крачка 206. Ақжағал қарқылдақ Белощекая крачка 207. Қаратұмсық қарқылдақ Чайконосая крачка 208. Үлкен қарқылдақ Чеграва 209. Айдарлы қарқылдақ Пестроносая крачка 210 Өзен қарқылдағы Речная крачка 211. Кіші қарқылдақ Малая крачка Кептертəрізділер отряды Бұлдырықтар тұқымдасы 212. Қарабауыр бұлдырық Чернобрюхий рябок 213. Ақбауыр бұлдырық Белобрюхий рябок 214. Қылқұйрық бұлдырық 215. Дыркептер 216. Түз кептері 217. Қоңыр кептер

Кептертектестер тұқымдасы Вяхирь Клитхун Бурый голубь 184

К.М. Мұхадиева 218. Көк кептер 219. Құз кептер 220. Ақтөс кептер 221. Сақиналы түркептер 222. Кəдімгі түркептер 223. Үлкен түркептер 224. Кіші түркептер

225. Кəдімгі көкек 226. Меңіреу көкек

Сизый голубь Скалистый голубь Белогрудый голубь Кольчатая горлица Обыкновенная горлица Большая горлица Малая горлица

Көкектəрізділер отряды Көкектер тұқымдасы Обыкновенная кукушка Глухая кукушка

Жапалақтəрізділер отряды Жапалақтектестер тұқымдасы 227. Ақ жапалақ Белая сова 228. Үкі Филин 229. Құлақты жапалақ Ушастая сова 230. Саз жапалағы Болотная сова 231. Маубас жапалақ Сплюшка 232. Қылаң жапалақ Буланая совка 233. Орман байғызы Лесной сыч 234. Байғыз Домовой сыч 235. Байғызша Воробьиный сыч 236. Қаршығарең жапалақ Ястребиная сова 237. Кəдімгі жапалақ Серая неясыть 238. Кезқұйрық жапалақ Длиннохвостая неясыть 239. Сақалды жапалақ Бородатая неясыть Тентекқұстəрізділер отряды 240. Кəдімгі тентекқұс Обыкновенный козодой 241. Қылаң тентекқұс Буланый козодой Ұзынқанаттəрізділер отряды Ұзынқанаттар тұқымдасы 242. Қылқұйрық ұзынқанат Иглохвостый стриж 243. Қара ұзынқанат Черный стриж 244. Ақбел ұзынқанат Белопоясный стриж 245. Ақбауыр ұзынқанат Белобрюхий стриж

185

Қ а за қ тіл і

246. Көкқарға 247. Зымыран

Көкқарғатəрізділер отряды Көкқарғалар тұқымдасы Сизоворонка Зымырандар тұқымдасы Обыкновенный зимородок

Боздақтар тұқымдасы 248. Сары боздақ (аражегіш) Золотистая щурка 249. Жасыл боздақ (аражегіш) Зеленая щурка

250. Бəбісек

Бəбісектəрізділер отряды Бəбісектер тұқымдасы Удод

Тоқылдақтəрізділер отряды Тоқылдақтектестер тұқымдасы 251. Дүпілдек Вертишейка 252. Боз тоқылдақ Седой дятел 253. Қара тоқылдақ Желна 254. Үлкен тоқылдақ Большой дятел 255. Аққанат тоқылдақ Белокрылый дятел 256. Ақжон тоқылдақ Белоспинный дятел 257. Кіші тоқылдақ Малый дятел 258. Үшсаусақты тоқылдақ Трехпалый дятел Торғайтəрізділер отряды Қарлығаштар тұқымдасы 259. Жар қарлығашы Береговая ласточка 260. Сұр қарлығаш Бледная ласточка 261. Құз қарлығашы Скальная ласточка 262. Қыстау қарлығашы Деревенская ласточка 263. Секпілтөс қарлығаш Рыжепоясничная ласточка 264. Қала қарлығашы Воронка Бозторғайлар тұқымдасы 265. Айдарлы бозторғай Хохлатый жаворонок 266. Кіші бозторғай Малый жаворонок 267. Нəзіктұмсық бозторғай Тонкоклювый жаворонок 268. Сұр бозторғай Серый жаворонок 269. Сор бозторғайы Солончаковый жаворонок 186

К.М. Мұхадиева 270. Дала бозторғайы 271. Қостеңбелді бозторғай 272. Аққанат бозторғай 273. Қара бозторғай 274. Құлақты бозторғай 275. Орман бозторғайы 276. Шабындық бозторғай 277. Үнді бозторғайы

Степной жаворонок Двупятнистый жаворонок Белокрылый жаворонок Черный жаворонок Рогатый жаворонок Лесной жаворонок Полевой жаворонок Индийский жаворонок

Қаратамақ шымшықтар не наурызектектестер тұқымдасы 278. Дала жадырағы Степной конек 279. Түз жадырағы Полевой конек 280. Орман жадырағы Лесной конек 281. Жасыл жадырақ Зеленый конек 282. Шиаяқ жадырақ Луговой конек 283. Қызылтөс жадырақ Краснозобый конек 284. Америка жадырағы Американский конек 285. Тау жадырағы Горный конек 286. Сары наурызек Желтая трясогузка 287. Қарабас наурызек Чрноголовая трясогузка 288. Сарымаңдай наурызек Желтолобая трясогузка 289. Сарыбас наурызек Желтоголовая трясогузка 290. Тау наурызек Горная трясогузка 291. Ақ наурызек Белая трясогузка 292. Қарамойын наурызек Маскированная трясогузка Тағанақтар тұқымдасы 293. Сібір тағанағы Сибирский жулан 294. Қашғар тағанағы Кашгарский жулан 295. Қызылқұйрық тағанақ Туркестанский жулан 296. Жасылбас тағанақ Обыкновенный жулан 297. Кезқұйрық тағанақ Длиннохвостый сорокопут 298. Кіші тағанақ Чернолобый сорокопут 299. Үлкен тағанақ Серый сорокопут 300. Мысықторғай

Сарғалдақтар тұқымдасы Иволга

Қараторғайтектестер тұқымдасы 301. Қараторғай Обыкновенный скворец 302. Алаторғай Розовый скворец 303. Сарыжағал қараторғай Майна 187

Қ а за қ тіл і Қарғатектестер тұқымдасы 304. Орманқарға Кукша 305. Жорғаторғай Сойка 306. Сауысқан Сорока 307. Маңғол жорғаторғайы Монгольская сойка 308. Сексеул жорғаторғайы Саксаульная сойка 309. Самыркеш Кедровка 310. Қызылтұмсық шауқарға Клушица 311. Сарытұмсық ұзақ Альпийская галка 312. Ұзақ Галка 313. Даур ұзағы Даурская галка 314. Ақтұмсық қарға(таған) Грач 315. Қара қарға Черная ворона 316. Ала қарға Серая ворона 317. Шөл құзғыны Пустынный ворон 318. Құзғын Обыкновенный ворон 319. Самырқұс

Самырқұстар тұқымдасы Свиристель

Сушылқаралар тұқымдасы 320. Кəдімгі сушылқара Обыкновенная оляпка 321. Қоңыр сушылқара Бурая оляпка Тарғылтайлар тұқымдасы 322. Тарғылтай (үңгірек) Крапивник Содырғылар тұқымдасы 323. Сұржон содырғы Алпийская завирушка 324. Қаратұмсық содырғы Гималайская завирушка 325. Боз содырғы Бледная завирушка 326. Сібір содырғысы Сибирская завирушка 327. Қаратамақ содырғы Черногорлая завирушка 328. Орман содырғысы Лесная завирушка Сандуғаштектестер тұқымдасы 329. Жалпаққұйрық бұлбұлша Широкохвостка 330. Бұлбұлүн шырылдақ Соловьиный сверчок 331. Өзен шырылдағы Речной сверчок 332. Сайрауық шырылдақ Певчий сверчок 333. Кəдімгі шырылдақ Обыкновенный сверчок 334. Теңбіл шырылдақ Пятнистый сверчок 335. Шитұмсық айқабақ Тонкоклювая камышевка 188

К.М. Мұхадиева 336. Ұшқалақ айқабақ 337. Жолақбас айқабақ 338. Қызғылтсары айқабақ 339. Бақ айқабағы 340. Саз айқабағы 341. Қамыс айқабағы 342. Ақбауыр айқабақ 343. Шырылдауық айқабақ 344. Жасыл айқабақ 345. Үлкен міңгірлек 346. Оңтүстік міңгірлегі 347. Əжуан 348. Шөл əжуаны 349. Қаршығарең сандуғаш 350. Сайрағыш сандуғаш 351. Қарабас сандуғаш 352. Бақ сандуғашы 353. Сұр сандуғаш 354. Боз сандуғаш 355. Тау сандуғашы 356. Ақмұртты сандуғаш 357. Шөл сандуғашы 358. Көктем сарықасы 359. Саяшыл сарықас 360. Сайрауық сарықас 361. Тал сарықасы 362. Жасыл сарықас 363. Арай сарықасы 364. Əсем сарықас 365. Қоңыр сарықас 366. Үнді сарықасы 367. Жуантұмсық сарықас 368. Айналғыш мақтанторғай 369. Сарыбас шөже 370. Əсем шымшық

Вертлявая камышевка Камышевка –барсучок Индийская камышевка Садовая камышевка Болотная камышевка Тростниковая камышевка Туркестанская камышевка Дроздовидная камышевка Зеленая пересмешка Северная бормотушка Южная бормотушка Бледная бормотушка Большая бормотушка Ястребиная славка Певчая славка Черноголовая славка Садовая славка Серая славка Славка –завирушка Горная славка Ьелоуская славка Пустынная славка Пеночка – весничка Пеночка- теньковка Пеночка- трещетка Пеночка-таловка Зеленая пеночка Пеночка –зарничка Корольковая пеночка Бурая пеночка Индийская пеночка Толстоклювая пеночка Скотоцерка

Шөжелер тұқымдасы Желтоголовый королек Расписная синичка

Шыбыншылар тұқымдасы 371. Жұмақ шыбыншы Райская мухоловка 372. Теңбіл шыбыншы Мухоловка-пеструшка 189

Қ а за қ тіл і 373. Ақмойын шыбыншы 374. Кіші шыбыншы 375. Сұр шыбыншы 376. Сібір шыбыншысы

Мухоловка-белошейка Малая мухоловка Серая мухоловка Сибирская мухоловка

Сайрауықтектестер тұқымдасы 377. Жағал шақшақ Луговой чекан 378. Қарабас шақшақ Черноголовый чекан 379. Үлкен шақшақ Большой чекан 380. Қара шақшақ Черный чекан 381. Кəдімгі тасшымшық Обыкновенная каменка 382. Қасқа тасшымшық Каменка –плешанка 383. Испан тасшымшығы Испанская каменка 384. Қара тасшымшық Черная каменка 385. Қараалқымды тасшымшық Черношейная каменка 386. Шөл тасшымшығы Пустынная каменка 387. Шыбжың тасшымшық Каменка – плясунья 388. Тоғай бұлбұлы Тугайный соловей 389. Алабажақ сайрақ Пестрый дрозд 390. Көк сайрақ Синий дрозд 391. Бозбас отқұйрық Седоголовая горихвостка 392. Кəдімгі қызылқұйрық Обыкновенная горихвостка 393. Қошқыл қызылқұйрық Горихвостка – чернушка 394. Қызылжон қызылқұйрық Красноспинная горихвостка 395. Қызылбауыр қызылқұйрық Краснобрюхая горихвостка 396. Таңшымшық Зарянка 397. Оңтүстік бұлбұлы Южный соловей 398. Кəдімгі бұлбұл Обыкновенный соловей 399. Қызылтамақ бұлбұл Соловей –красношейка 400. Қаратөс бұлбұл Черногрудая красношейка 401. Алабұлбұл Варакушка 402. Көк бұлбұл Синий соловей 403. Көкқұйрық Синехвостка 404. Ақмойынды бұлбұл Соловей –белошейка 405. Қызылжемсаулы сайрақ Краснозобый дрозд 406. Қаражемсаулы сайрақ Чернозобый дрозд 407. Сарғышқызыл сайрақ Бурый дрозд 408. Шетен сайрағы Рябинник 409. Ақжемсаулы сайрақ Белозобый дрозд 410. Қара сайрақ Черный дрозд 411. Аққабақ сайрақ Белобровик 190

К.М. Мұхадиева 412. Əуезшіл сайрақ 413. Қылғытпа сайрақ 414. Шұбар сайрақ 415. Көкқұс 416. Ақсирақ құс

Певчий дрозд Деряба Земляной дрозд Синяя птица Белоножка

Ғажап шымшықтар тұқымдасы 417. Мұртты шымшық Усатая синица 418. Кезқұйрық шымшық Длиннохвостая синица Құрқылтайлар тұқымдасы 419. Кəдімгі құрқылтай Обыкновенный ремез 420. Қарабас құрқылтай Черноголовый ремез 421. Қамыс құрқылтайы Тростниковый ремез Көкшымшықтектестер тұқымдасы 422. Қарабас шөже Черноголовая гаичка 423. Күреңбас шөже Буроголовая гаичка 424. Ақжағал шөже Джунгарская гаичка 425. Қыраубас шөже Сероголовая гаичка 426. Шөре шымшық Московка 427.Қарамаңдай шымшық Рыжешейная синица 428. Көкшіл шымшық Обыкновенная лазоревка 429.Сарытөс шымшық Желтогрудая лазоревка 430. Ақ шымшық Белая лазоревка 431. Сарыбауыр шымшық Большая синица 432. Сұр шымшық Бухарская синица Көктекетектестер тұқымдасы 433. Орман көктекесі Обыкновенный поползень 434. Үлкен көктеке Большой поползень 435. Жарқұс Стенолаз Шиқылдақтар тұқымдасы 436. Кəдімгі шиқылдақ Обыкновенная пищуха 437. Тау шиқылдағы Гималайская пищуха Тоқымашылар тұқымдасы 438. Үй торғайы Домовый воробей 439. Қылаң торғай Индийский воробей 440. Қаратөс торғай Испанский воробей 441. Сексеуіл торғайы Саксаульный воробей 191

Қ а за қ тіл і 442. Жауторғай 443. Тас торғайы 444. Қар құнақ

Полевой воробей Каменный воробей Снежный вьюрок

Қунақтектестер тұқымдасы 445. Жаурауық Зяблик 446. Құнақ Юрок 447. Қызылтелпекті құнақ Красношапочный вьюрок 448. Жасылтуылжық Обыкновенная зеленушка 449. Сары шымшық Чиж 450. Кəдімгі пайыз Обыкновенный щегол 451. Бозбас пайыз Седоголовый щегол 452. Шоңайнақ Коноплянка 453. Тау шəкілдегі Чечетка горная 454. Шекілдек Обыкновенная чечетка 455. Күл шекілдек Пепельная чечетка 456. Аршашыл құнақ Гималайский вьюрок 457. Інжурең құнақ Жемчужный вьюрок 458. Бұлдыр құнақ Сибирский вьюрок 459. Қызылқанат құралай Краснокрылый чечевичник 460. Шөл суықторғайы Пустынный снегирь 461. Моңғол суықторғайы Монгольский снегирь 462. Шөл құнақ Буланый вьюрок 463. Кəдімгі құралай Обыкновенная чечевица 464. Жолаққанат құралай Сибирская чечевица 465. Арша құралайы Арчовая чечевица 466. Қызғылт құралай Розовая чечевица 467. Үлкен құралай Большая чечевица 468. Жартас құралай Скальная чечевица 469. Кезқұйрық самыр Урагус 470. Орман қызылқұнағы Щур 471. Шыршашыл қайшауыз Клест-еловик 472. Аққанатты қайшауыз Белокрылый клест 473. Кəдімгі суықторғай Обыкновенный снегирь 474. Боз суықторғай Серый снегирь 475. Кəдімгі ементұмсық Обыкновенный дубонос 476. Арша ементұмсығы Арчовый дубонос Сұлыкештер тұқымдасы 477. Тарышыл сұлыкеш Просянка 478. Кəдімгі сұлыкеш Обыкновенная овсянка 479. Ақбас сұлыкеш Белошапочная овсянка 192

К.М. Мұхадиева 480. Татрең сұлыкеш 481. Тау сұлыкеші 482. Годлевский сұлыкеші 483. Қызылқұлақ сұлыкеш 484. Қамыс сұлыкеші 485. Поляр сұлыкеші 486. Құрқылтайрең сұлыкеш 487. Шөже сұлыкеш 488. Бозбас сұлыкеш 489. Еменшіл сұлыкеш 490. Бақ сұлыкеші 491. Жартас сұлыкеші 492. Қарабас сұлыкеш 493. Сарғалдақ сұлыкеш 494. Жолторғай 495. Ақторғай

Овсянка стюарта Горная овсянка Овсянка годлевского Красноухая овсянка Тростниковая овсянка Полярная овсянка Овсянка-ремез Овсянка-крошка Седоголовая овсянка Дубровник Садовая овсянка Скальная овсянка Черноголовая овсянка Желчная овсянка Подорожник Пуночка

ҚАЗАҚСТАН СҮТҚОРЕКТІЛЕРІНІҢ ТІЗІМІ Насекомжегіштер отряды – отряд насекомоядные Кірпілер тұқымдасы – семейство ежовые Кəдімгі кірпі – обыкновенный ёж Құлақты кірпі – ушастый ёж Қара кірпі – длинноиглый ёж Көртышқандар тұқымдасы – семейство кротовые Алтай көртышқаны – алтайский крот Жұпар тышқан тұқымдасы – семейство выхухлевые Жұпар – выхухоль Жертесерлер тұқымдасы – семейство землеройковые Кəдімгі жертесер – обыкновенная бурозубка Тянь-Шань жертесері – тянь-шанская бурозубка Тундра жертесері – тундровая бурозубка Тегістісті жертесері – равнозубая бурозубка Орташа жертесер – средняя бурозубка Кіші жертесер – малая бурозубка Ергежейлі жертесер – крошечная бурозубка Су жертесері – водянная кутора Кіші ақтісті жертесер – малая белозубка 193

Қ а за қ тіл і Сібір ақтісті жертесері – сибирская белозубка Аққұйрықты ақтісті жертесер – белохвостая белозубка Көптісті жертесер – многозубая белозубка Ала жертесер – путорак Қолқанаттылар отряды – отряд рукокрылые Тағатұмсықты жарқанаттар тұқымдасы – семейство подковоносы Кіші тағатұмсық жарқанат – малый подковонос Үлкен тағатұмсық жарқанат – большой подковонос Бұқар тағатұмсық жарқанат – бухарский подковонос Жалтыртұмсықты жарқанаттар тұқымдасы – семейство обыкновенные летучие мыши Үшкірқұлақты жарқанат – остроухая ночница Тоған жарқанаты – прудовая ночница Су жарқанаты – водяная ночница Мұртты жарқанат – усатая ночница Брандт жарқанаты – Брандт ночница Иконников жарқанаты – ночница Иконникова Қоңырқұлақты жарқанат – обыкновенный ушан Сұрқұлақты жарқанат – серый ушан Азия жалпаққұлақты жарқанаты – азиатский широкоух Кіші кешкі жарқанат – малая вечерница Қызғылт жарқанат – рыжая вечерница Ергежейлі жарқанат – карлик-нетопырь Тоғай жарқанаты – лесной нетопыр Жерорта теңізі жарқанаты – средиземноморский нетопырь Солтүстік жарқанаты – северный кожанок Бобринский жарқанаты – Бобринский кожанок Кəдімгі жарқанат – обыкновенный кожанок Шөл жарқанаты – пустынный кожанок Гоби жарқанаты – гобийский кожанок Қостүсті жарқанат – двухцветный кожанок Ақбауыр жарқанат – белобрюхий стрелоух Кеңқұлақты жарқанат – широкоухий складчатогуб Кеміргіштер отряды - отряд Грызунны Тиіндер тұқымдасы – семейство беличьи Кəдімгі тиін – обыкновенная белка Ұзынқұйрық сарышұнақ – длиннохвостый суслик Реликті сарышұнақ – реликтовый суслик Кіші сарышұнақ – малый суслик Зорман – суслик-песчаник 194

К.М. Мұхадиева Балпақ – большой суслик Қызылұрт сарышұнақ – краснощёкий суслик Дала суыры – сурок-байбак Сұр суыр – серый сурок Көк суыр – сурок Мензбира Қызыл суыр – длиннохвостый сурок Борша тышқан – бурундук Тараққұйрық – тонкопалый суслик Ұшарлар тұқымдасы – семейство летяги Кəдімгі ұшар – летяга Құндыздар тұқымдасы – семейство бобры Құндыз – бобр Жайралар тұқымдасы – семейство дикообразы Жайра – дикообраз Саз қамшаттары тұқымдасы – семейство Нутрии Саз қамшаты – нутрия Қарақастар тұқымдасы – семейство соневые Орман қарақасы – лесная соня Жалмандар тұқымдасы – семейство селевинии Жалман - селевиния Тышқандар тұқымдасы – семейство мышовки Дала тышқаны – степная мышовка Орман тышқаны – лесная мышовка Сұр тышқан – серая мышовка Алтай тышқаны – Алтайская (рыжая) мышовка Тянь-шань тышқаны –Тянь-Шаньская мышовка Қосаяқтар тұқымдастары – семейство тушканчиковые Бессаусақты ергежейлі қосаяқ – пятипалый карликовый тушканчик Үшсаусақты ергежейлі қосаяқ – трёхпалый карликовый тушканчик Бозтүсті ергежейлі қосаяқ – бледный карликовый тушканчик Үлкен қосаяқ – большой тушканчик Северцов қосаяғы – тушканчик Северцова Секіргіш қосаяқ – тушканчик-прыгун Кіші қосаяқ – малый тушканчик Бобринский қосаяғы – тушканчик Бобринского Тікқұлақ қосаяғы – тарбаганчик Майқұйрық қосаяқ – толстохвостый тушканчик Житков қосаяғы – тушканччик Житкова Жүнбалақ қосаяғы – мохноногий тушканчик 195

Қ а за қ тіл і Тақылдағыш қосаяқ – емуранчик Тарақсаусақты қосаяқ – гребнепалый тушканчик Лихтенштейн қосаяғы – тушканчик Лихтенштейна Соқыр тышқандар тұқымдасы – семейство слепыши Алып көртышқан – гигантский слепыш Қаптесерлер тұқымдасы – семейств мышиные Үнді н/е тақтатісті егеуқұйрық – пластинчатозубая крыса Сұр егеуқұйрық – серая крыса Қара егеуқұйрық – чёрная крыса Түркістан егеуқұйрығы – Туркестанская крыса Қаптесер – домовая мышь Дала қаптесері – полевая мышь Азия орман қаптесері – Азиятская мышь Орман қаптесері – лесная мышь Кішкентай қаптесер – мышь-малютка Аламантəрізділер тұқымдасы – семейство хомяковые Жоңғар атжалманы – джунгарский хомячок Роборовский атжалманы – Роборовский хомячок Дауыр атжалманы – Даурский хомячок Сұр атжалман – серый хомячок Аламан – обыкновенный хомячок Эверсман атжалманы – хомячок Эверсманна Жыңғыл құмтышқаны – тамарисковая песчанка Қызылқұйрық құмтышқан – краснохвостая песчанка Кіші құмтышқан – малая песчанка Үлкен құмтышқан – большая песчанка Ондатр – ондатра Жирен орман тоқалтісі – рыжая полевка Тяньшань орман тоқалтісі – Тянь-Шанская лесная полевка Қызыл тоқалтіс – красная полевка Қызғылтсұр тоқалтіс – красно-серая полевка Европалық тоқалтіс – Европейская полевка Алтай тоқалтісі – Алтайская полевка Күмістүсті тоқалтіс – серебристая полевка Жалпақбасты тоқалтіс – плоскочерепная полевка Арша тоқалтісі – Памирская полевка Сүйірбасты тоқалтіс – узкочерепная полевка Табынды тоқалтіс – общественная полевка Кəдімгі тоқалтіс – обыкновенная полевка Шабындық тоқалтіс – пашенная полевка Су тоқалтіс – полевка-экономка Қырғыз тоқалтісі – Киргизская полевка 196

К.М. Мұхадиева Су тышқаны – водянная крыса Дала алақоржыны – степная пеструшка Сары алақоржын – жёлтая пеструшка Кəдімгі соқыртышқан – обыкновенная слепушонка Шығыс соқыртышқаны – восточная слепушка Алтай бұраубасы – Алтайский Цокор Қоянтəрізділер отряды – отрядь зайцеобразные Қояндар тұқымдасы –семейство зайцевые Ақ қоян – Заяц -беляк Ор қоян – Заяц-русак Құм қоян –Заяц-песчаник Шақылдақтар немесе түйеқұлақтар тұқымдасы – семейство пищуховые Қалқанқұлақ шақылдақ – большеухая пищуха Қызыл шақылдақ – красная пищуха Алтай шақылдағы – Алтайская пищуха Монғол шақылдағы – Палласова пищуха Дала немесе кіші шақылдағы – Степная (малая) пищуха Жыртқыштар отряды – отрядь хищные Иттер тұқымдасы – семейства псовые Қасқыр – волк Шүйебөрі – шакал Түлкі – лисица Қарсақ – корсак Жанат тəрізді ит – енотовидная собака Қызыл қасқыр – красный волк Аюлар тұқымдасы – семейства медвежьи Қоңыр аю – бурый медведь Жанаттар тұқымдасы – семейства енетовые Жанат - енот-полоскун Сусарлар тұқымдасы - семейства куньи Ақкіс – горностай Аққалақ – ласка Сары күзен – колонок Сарғыш күзен – солонгой Европа қара күзені – Европейская норка Америка күзені – Американская норка Бұлғын – соболь Орман сусары – лесная куница Тас сусары – каменная куница 197

Қ а за қ тіл і Құну – росомаха Борсық – барсук Итаю - медоед Қамшат – выдра Шұбар күзен – перевязка Мысықтар тұқымдасы – семейство кошачьи Шұбар мысық н/е дала мысығы – степная кошка Қамыс мысығы – камышовый кот Сілеусін – рысь Қарақұлақ – каракал Сабаншы – манул Шағыл мысығы – барханная кошка Барыс – барс Қабылан – гепард Жұптұяқтылар отряды – отрядь парнокопытные Қуысмүйізділер тұқымдасы – семейство полорогие Қарақұйрық – джейран Ақбөкен н/е киік – сайга Таутеке – Сибирский козерог Арқар – архар Жабайы дала қойы н/е үстірт арқары – муфлон Марал – марал Елік – косуля Бұлан – лось

Бұғылар тұқымдасы – семейство олени

Құдырлар тұқымдасы – семейство кабарожьи Құдыр – кабарга Жабайы шошқалар тұқымдасы – семейство свиньи Жабайы шошқа н/е доңыз – кабан Тақтұяқтылар отряды – отряд непарнокопытые Жылқылар тұқымдасы – семейство лошади Құлан - кулан Ескекаяқтылар отряды – отряды ластоногие Итбалық тұқымдасы – семейство настоящие тюлени Каспий итбалығы – Каспиская непра

198

К.М. Мұхадиева ƏДЕБИЕТТЕР 1. «Гүлстан» журналы. 2005. - № 1. – 2006. - №4. 2. Қайым Қ., Сəтімбеков Р. т.б. Биология. – А.: Атамұра, 2007. 3. Жұмалиев М., Есжанов Б. Жануарлар əлемінің алуантүрлілігі. - А., 2007. 4. Бегенов Ə., Мұхитдинов Н., Айдосова С. Табиғат жағдайында өткізілетін өсімдіктану практикасы. 5. Биғалиев А.Б. Жер құнары – өмір нəрі. 6. Қайдаров Ə. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. 7. Қожабеков М., Қожабекова Г. Дəрілік өсімдіктер. - А., 1982.

199

Қ а за қ тіл і МАЗМҰНЫ АЛҒЫ СӨЗ .............................................................................................3 1-сабақ. Өсімдікте де жұмбақ көп ....................................................................... 4 2-сабақ. Жер құнары - өмір нəрі ......................................................................... 8 3-сабақ. Түрлі-түсті кітаптар ............................................................................... 11 4-сабақ. Фауна мен Флораны қалай құтқаруға болады? ................................. 15 5-сабақ. Қазақстанның топырағы жəне оның негізгі түрлері ........................... 20 6-сабақ. Өсімдіктер дүниесі ................................................................................ 24 7-сабақ. Ботаниканың даму тарихы .................................................................. 27 8-сабақ. Табиғатта өсімдік жинаудың ережесі .................................................. 32 9-сабақ. Ботаниканың негізгі салалары ........................................................... 36 10-сабақ. Биолог-ғалымдар ................................................................................ 40 11-сабақ. Өсімдіктерді реттеу. ........................................................................... 46 12-сабақ. Өсімдіктердегі сезім, қозғалу, жүру ................................................... 51 13-сабақ. Өсімдіктер мен жануарларды қорғау. "Қызыл кітап" ....................... 55 14-сабақ. Тірі ағзалар қасиеттері, маңызы ........................................................ 58 15-сабақ. Қазақстандық жəне шетелдік биолог ғалымдар............................... 61 16-сабақ. Өсімдіктер ............................................................................................ 64 17-сабақ. Өсімдік ұлпалары ............................................................................... 70 18-сабақ. Өткізгіш жəне бөліп шығарушы ұлпалар .......................................... 75 19-сабақ. Өсімдіктердің өсімді (вегетативті) мүшелері .................................... 81 20-сабақ. Өркендер мен бүршіктер .................................................................. 83 21-сабақ. Сабақтың түрлері, құрылысы ............................................................. 87 22-сабақ. Сабақтың бойлап жəне жуандап өсуі ................................................ 92 23-сабақ. Сабақ бойымен қоректік заттардың қозғалуы. Су мен минералды тұздардың қозғалуы ..................................................................... 95 24-сабақ. Жапырақ .............................................................................................. 99 25-сабақ. Жапырақта органикалық заттардың жарықта түзілуі. Фотосинтез ........................................................................................................... 103 26-сабақ. Жапырақтың түрөзгерістері ............................................................... 106 27-сабақ. Батыс бағын жасаудың жаңа жолдары......................................... 107 28-сабақ. Аулаңыздың ахуалы қалай? .............................................................. 112 29-сабақ. Өсімдіктердің жер талғауы немесе географиясы ........................... 115 30-сабақ. Піл құлағы ауа райын болжайды. Alocasia ...................................... 117 Өсімдік атауларының сөздігі .................................................................120 31-сабақ. Қазақстандағы жануарлар əлемі ....................................................... 128 32-сабақ. Бекірелер ............................................................................................. 131 33-сабақ. Сүтқоректілердің маңызы жəне оларды қорғау ....................133 34-сабақ.Түлкі....................................................................................................... 138 35-сабақ. Қосаяқтар (үлкен, секіргіш, тақылдағыш, тікқұлақ) .......................... 141 36-сабақ. Жиекдуадақ немесе жорға дуадақ .................................................... 143 37-сабақ. Борша тышқан ..................................................................................... 146 38-сабақ. Ақбөкен ................................................................................................ 149 39-сабақ. Шибөрі .................................................................................................. 153 40-сабақ. Құмқоян ................................................................................................ 155

200

Қ а за қ тіл і

Оқу басылымы

Мұхадиева Келиман Мадиханқызы

ҚАЗАҚ ТІЛІ Оқу құралы Шығарушы редакторы Керімше Сəбит Компьютерде беттеген Тұраш Сапарова

ИБ № 4761 Басуға 29.12.2009 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 12,625 б.т. Офсетті қағаз. RISO басылыс. Тапсырыс № 90. Таралымы 120 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы. 050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды

202

К.М. Мұхадиева 41-сабақ. Құлан .................................................................................................... 158 42-сабақ. Қамыс сарыторғайы ............................................................................ 160 43-сабақ. Алқалы татрең .................................................................................... 162 44-сабақ. Бұрмамойын немесе дүпілдек .......................................................... 165 45-сабақ. Көкқұйрық бұлбұл................................................................................ 167 46-сабақ. Құс шаруашылығын дамытуда пайдаланылатын асыранды құстар тұқымдарының сан алуандығы ............................................................... 169 47-сабақ. Жылқының түр-түсі ............................................................................. 171 Құстар тізімі .......................................................................................................... 178 Қазақстан сүтқоректілерінің тізімі ....................................................................... 193

Əдебиеттер ...........................................................................................199

201