Кəсіпорын экономикасы: оқу құралы 9786012473056, 4310020000

Citation preview

Əл-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Р. Т. Дуламбаева

КƏСІПОРЫН ЭКОНОМИКАСЫ Оқу құралы

Алматы ˝Қазақ университеті˝ 2011

ББК 65. 5я7 Д 87 Баспаға əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті экономика жəне бизнес жоғары мектебінің Ғылыми кеңесі; əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы ҚР БжҒМ-нің жоғары жəне жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің Республикалық оқу-əдістемелік кеңесінің гуманитарлық жəне жаратылыстану ғылымдары мамандықтары Секция мəжілісі жəне Редакциялық-баспа кеңесі шешімімен ұсынылған (№ 1 хаттама 28 қаңтар 2011 жыл)

Пікір жазғандар: экономика ғылымдарының докторы, профессор А.Б. Темирбекова экономика ғылымдарының докторы, профессор А.Н. Тулембаева экономика ғылымдарының кандидаты Б.Р. Сырлыбаева

Дуламбаева Р.Т. M 92 Кəсіпорын экономикасы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ Д 87 университеті, 2011. – 192 б. ISBN 978-601-247-305-6 Оқу құралы «Кəсіпорын экономикасы» курсының типтік бағдарламасына сəйкестендіріліп құрастырылған. Мұнда кəсіпорынның негізгі сипаттамасы, функциялары мен ұйымдық-құқықтық формалары, кəсіпкерліктің субъектілері мен түрлері, оның инвестициялық, қаржылық, маркетингтік іс-əрекеті жəне фирма мен кəсіпорынның іс-əрекеттеріне қатысты басқа да сұрақтар қарастырылды. Тапсырмалар мен тест сұрақтары бар. Экономикалық жоғары оқу орындары мен факультеттерінің студенттері үшін арналған. Д 4310020000 - 220

ББК 65. 5я7

460(05) - 11

© Дуламбаева Р.Т., 2011 © Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2011

ISBN 978-601-247-305-6 2

КІРІСПЕ Нарықтық қарым-қатынас шарттарында экономикалық ісəрекеттер орталығы барлық экономиканың негізіне ауысады, ол – кəсіпорын. Себебі тауарды өндіру, қызмет көрсету секілді негізгі қызметтер нақты осы кəсіпорындарда орындалады. Алға қойылған тапсырмаларды шешу үшін жəне белгіленген мақсаттарға жету үшін кəсіпорын өндірістік факторларды қолданады: еңбек ресурстары, техника, табиғи ресурстар, капитал жəне тағы басқалар. Қазіргі таңда нарықтық экономика кезінде кəсіпорындардың жұмыс істеуі көптеген жағдайларға, факторларға жəне қызмет ету нəтижесіне байланысты болып отыр, яғни бизнес-жоспарлардың жасалуы, басқарудың жүзеге асырылуы, маркетингтік зерттеулер мен ұйымдық-техникалық іс-шаралардың жүргізілуі, іс-шараларды енгізудің əлеуметтік-экономикалық тиімділігін есептеу. Кəсіпорын өндірістік-шаруашылық іс-əрекеті қаншалықты тиімді жүзеге асырылса, кəсіпорынның жұмысшылар ұйымы, жалпы қоғамның жағдайы соншалықты жоғары болады. Себебі кəсіпорын өндірістік емес, ең алдымен əлеуметтік бірлік болып табылады. Кəсіпорын – бұл нақты əлеуметтік-экономикалық қарым-қатынас пен қызығушылықтармен байланысты біліктілігі əртүрлі адамдар ұйымы, ал табыс табу барлық жұмысшылар тобының қажеттілігін қанағаттандырудың негізі. Бұл тапсырмаларды шешу үшін терең экономикалық білім керек. Нарықтық экономика шарттарында тек қана нарық конъюнктурасын сауатты жəне нақты анықтайтын, сұранысқа ие тауарды өндіруді жүзеге асыратын жəне ұйымдастыратын, сол арқылы табыстылықты қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізуші субъектілер алға шығады. «Кəсіпорын экономикасы» оқу құралы кəсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-əрекетіне байланысты қабылданатын шешімдерге негізделген теориялық материалдарды нығайту жəне тəжірибе алу мақсатында экономикалық мамандандырылған студенттер үшін типтік оқу бағдарламасына сəйкестендіріліп дайындалған.

3

І. КƏСІПОРЫН – ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРТАЛЫҚ БУЫН

Экономика – бұл барлық экономикалық ғылымдар үшін жалпы объекті болып табылатын жəне адамзат қажеттілігін қанағаттандыруға қызмет ететін, адамзат əрекетінің саласы. Курстың пəні. Көптеген экономикалық ғылымдар арасынан шаруашылық өмірдің маңызды үрдістерін реттеу мен тану үшін неғұрлым өзекті бағыттарды ұсынатын, теориялық жəне қолданбалы экономиканы бөлуге болады. Олардың жиынтығын қысқартып, Ресейде «экономика», ал батыста «экономикс» деп атайды. Теориялық жəне қолданбалы экономика негізін келесілер құрайды:  экономикалық дамуды зерттеу;  жеке кəсіпорындардың (фирмалардың) жəне халық шаруашылығының тұтастай қызмет етуін зерттеу;  экономикалық саясаттың ұстанымдарын зерделеу. Экономикалық өмірдің соңғы, табиғи мақсаты тұтыну болып табылса да, экономиканың маңызды саласы өндіріс болып табылады. Өндірістің дамуынсыз ешқандай нарықтың болуы мүмкін емес, атап айтқанда тек өндіріс барлық тауарды туындатады. Өндірістегі кəсіпорынның барлық шаруашылық қызметін сипаттау мен түсіндіру «Кəсіпорын экономикасы» курсының зерттеу пəні болып табылады. Өндірістік үрдістің заңдылықтарын танудың негізінде өндірістік мақсаттарды іс жүзінде жүзеге асыратын шаруашылық əдістерді зерделеуге мүмкіндік туады. Кəсіпорын экономикасы жəне басқа да экономикалық ғылымдар. Кез келген кəсіпорын өзімен-өзі құрылып, жұмыс істемейді, керісінше бір жағынан, өндірістік факторлар нарығы арқылы, екінші жағынан, өткізу нарығы арқылы экономикамен тұтастай байланысқа түседі. Сондықтан кəсіпорын экономикасын нарықпен, басқа да шаруашылық бірліктермен, жеке кəсіпорындармен қатынаста зерттеу қажет. Осы кезде ол жеке кəсіпорын мүддесі тұрғысынан, сондай-ақ тұтастай шаруашылық үдерісі ретінде қарастырылады.

4

Кəсіпорын экономикасы микро- жəне макроэкономикамен тығыз байланысты, бірақ олармен тең емес. Мысалы, микро-экономикалық талдау жеке кəсіпорыннан емес, жеке кəсіпорынға нарықтың əсерінен шығады жəне, шынында да, кəсіпорын деңгейіндегі өндірісті ұйымдастыру мен экономикасының зерттеуі болып табылмайды. Микроэкономикалық талдау нарықтың екі жағын қарастырады: ұсыныс жəне сұраныс. Басқа жағынан, макроэкономиканы құрайтын мəселелер, мысалы өндіріс факторларына баға белгілеу, ұлттық табысты бөлу мен өндіріс жəне т.б. кəсіпорын экономикасы үшін берілген шама болып табылады. Халық шаруашылығындағы кез келген айнымалы, мысалы тұтыну құрылымындағы өзгерістер, демографиялық қозғалыстар, халық табысындағы өзгерістер, техникалық алға басулар кəсіпорындағы жағдайлардың өзгеруіне əкеледі. Керісінше, кəсіпорын экономикасының зерттеу объектілері, мысалы өндіріс шығындары, макроэкономика үшін зерттеуде ескерілетін мəліметтер болып табылады. Мұндай жағдайда кəсіпорын экономикасының зерттеу пəні – шаруашылық шешімдерді зерделеу мен қабылдау үрдісі. Кəсіпорын қызметі өз бетінше экономикалық пəн болып табылады. Кəсіпорын оның барлық əрекетіне əсер ететін белгіленген кəсіпкерлік ортада қызмет етеді. Кəсіпкерлік орта экологиялық ахуалмен, географиялық ортамен, технологиялық, əлеуметтік-мəдени, құқықтық, экономикалық жəне саяси жағдаймен, сонымен бірге институционалды жəне ақпараттық жүйе жағдайымен сипатталады. Экономикалық жағдай халықтың сатып алу қабілеті мен табысын, жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейін, кəсіпкерлердің экономикалық еркіндігінің дəрежесін, инвестициялау мүмкіндігін, қаржы ресурстарының қолда бары мен қол жетімділігін жəне басқа да экономикалық факторларды анықтайды. Саяси жағдай биліктегі үкіметтің мақсаты мен міндетіне тəуелді. Қандай да бір саясатты жүргізумен, мемлекет сол немесе басқа саладағы, я болмаса аймақтағы кəсіпкерлік белсенділікті шектеуі немесе ынталандыруы мүмкін. Құқықтық орта кəсіпорынның инновациялық жəне инвестициялық саласын, салықты, қаржыны, өндірісті, сауда-саттықты реттейтін, заңдық жəне басқа да нормативтік актілер жүйесімен сипатталады. 5

Географиялық орта кəсіпкерлік жүзеге асырылатын табиғи жағдаймен анықталады, мысалы əуе жəне теңіз жолдарының, темір жолдардың, автокөлік магистралдарының болуы, климаттық жəне мезгілдік шарттар, энергоресурстардың, шикізаттардың қол жетімділігі. Географиялық факторлар дайын өнімді таратуда, шикізатты жеткізу сызбасын жасағанда, кəсіпорынды орналастыру орнын таңдағанда ескеріледі. Экологиялық жағдай қоршаған ортаның жағдайын, экологиялық тəуекелдің дəрежесін, кəсіпорынға əсерінің мөлшері мен бақылау жүйесінің жетілдірілуін, қоршаған ортаның ластануын сипаттайды. Осы жəне басқа да экологиялық факторлар, қолданылатын шикізатқа немесе өндірілетін өнім түріне, технологияны таңдағанда назарға алынады. Институционалды орта өзара іскерлік қатынастарды тағайындайтын, əртүрлі коммерциялық операцияларды жүзеге асыратын, түрлі институттардың (ұйымдардың) болуымен сипатталады. Мұндай институттар қатарына жататындар: банктер, сақтандыру компаниялары, биржалар, əртүрлі кəсіби қызметтер (аудиторлық, бухгалтерлік, заңдық жəне т.б.) көрсететін фирмалар, жарнамалық агенттіктер, еңбекке орналастыру бюросы жəне т.б. Кəсіпорын өз қызметінде тек шаруашылық мəселелермен ғана шектелмейді, сонымен бірге техникалық, құқықтық, əлеуметтік, психологиялық, физиологиялық жəне этикалық сұрақтармен де айналысады. Бұл – кəсіпорын қызметін жүзеге асыру мен ұйымдастыру кезінде ескеру қажет əртүрлі əлеуметтік ғылымдар мен арнайы экономикалық пəндердің зерттеу облысының нəтижелері мен қорытындылары. Курстың мазмұны. Кəсіпорын экономикасының негізгі зерттеу объектілері келесідей:  кəсіпорынның өндірістік құрылымы, өндірістік өнеркəсіптің түрлері, өндірістік кезеңді ұйымдастыру;  кəсіпорынның басқару үдерісін ұйымдастыру;  өнімді өндіру мен өткізу жоспарын жасау, шаруашылық стратегиясын таңдау;  кəсіпорын табысын (пайдасын) жинақтау жəне капиталды қалыптастыру, пайдалану;

6

 өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз ету, шикізаттарды, материалдарды жеткізу, қорларды құру мен оларды тиімді қолдану;  өндірісті техникалық дайындау мен қажетті өндірістік инфрақұрылымды қалыптастыру;  өндіріс шығындарын құру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау, кəсіпорынның бағалық саясаты;  кəсіпорынның қаржылық ресурстары, шаруашылық қызметтің тиімділігі, кəсіпкерліктегі тəуекелді бағалау;  кəсіпорынның инновациялық қызметі, өнім сапасы, кəсіпорынның инвестициялық саясаты, экологиялық мəселелері;  жұмысқа қабылдауға мамандарды іріктеу; еңбекті ұйымдастыру; еңбекақы жүйесі жəне еңбек өнімділігін көтеруге ынталандыру;  кəсіпорынның сыртқы экономикалық қызметі. Зерттеу əдісі. Кез келген басқа экономика ғылымдары сияқты кəсіпорын экономикасының да ерекше мазмұндау жəне зерттеу əдісі бар. Кəсіпорын экономикасы қолданбалы пəн болғандықтан, қолданбалы экономикалық ғылымдар үшін сипатталатын зерттеу əдістерін кеңінен қолданады. Олардың бірнешеуін ғана көрсетелік. Салыстырмалы талдау мен статистикалық бақылау экономикалық зерттеулерде үлкен мəнге ие. Олар ең жақсы нəтижелерді анықтау мақсатымен, жалпы жəне жеке экономикалық көрсеткіштерді жинақтауға жəне салыстыруға, кəсіпорынның динамикасын талдауға, оның қызметінің нəтижесін басқа шаруашылық субъектілерінің көрсеткіштерімен салыстыруға мүмкіндік береді. Кəсіпкерлік шешімді қабылдау кезінде қолданылатын, кəсіпорынның шаруашылық стратегиясын жасау негізінде əртүрлі ықтималдық жəне болжамдау əдістерін қолдану жатыр. Кəсіпорын экономикасын теориялық жəне қолданбалы талдау кезінде математикалық үлгілер, графикалық суреттеу əдістері, экономикалық көрсеткіштердің «мінез-құлқына» экономикалық жағдайлардың əсерін бағалау кеңінен қолданылады. Кəсіпорын экономикасында экономикалық-математикалық үлгілеу əдістерін қолдану кезі, əдетте екі шарттан шығады: біріншісі, кəсіпорын əрқашан пайдасын максималдауға тырысады, екіншісі, кəсіпкер

7

қызмет ететін нарықтық орта, барлық шаруашылық субъектілеріне тікелей əсерін тигізетін белсенді орта болып табылады. Қазіргі жағдайда кəсіпкерлік қызметті табысты жүзеге асыру тек соңғы үш негізгі сəтті ақылды үйлестірген жағдайда ғана мүмкін:  жалпы экономикалық теорияны білу;  нақты экономикалық білім мен дағдылардың болуы;  болжамдарға, талдамалық есептеулерге, кəсіпкерлік есептер үшін əртүрлі сандық əдістерді қолдана білу. «Кəсіпорын экономикасы» курсы – «Кəсіпкерлік экономикасы», «Маркетинг», «Бухгалтерлік есеп жəне шаруашылықты қызметті талдау», «Өнеркəсіпті қаржыландыру», «Өнеркəсіп статистикасы» жəне т.б. пəндермен тығыз байланысты.

1. КƏСІПОРЫНДЫ ҚҰРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ 1.1. Кəсіпорын қызметінің мақсаты, тағайындалуы жəне саласы Қоғамдық өндіріс жүйесінде алғашқы буын болып кəсіпорын (фирма) табылады, яғни ол экономиканы дамытудың барлық кезеңінің негізгі ұйытқысы. Атап айтқанда, кəсіпорында жұмысшы өндіріс құралдарымен тікелей байланысқа түседі жəне өнім өндіру жүзеге асырылады. Өз бетінше жұмыс істейтін өнеркəсіптік кəсіпорын деп, жеке шаруашылық, ұйымдастырушы-əкімшілік жəне өндірістіктехникалық тұтастыққа ие, өндірістік бірлікті айтамыз. Кəсіпорын шығарылған өнімді сатып, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді төлегеннен кейінгі алынған пайданың қалған бөлігі мен өзінің қызметін өздігінше жүзеге асырады. Нарықтық қатынастар жағдайында кəсіпкер негізгі тұлға ретінде көрінеді. Кəсіпкер мəртебесі кəсіпорынды мемлекеттік тіркеу арқылы алынады. Бұл кезде кəсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде жеке азамат, сондай-ақ азаматтардың бірлестігі болуы мүмкін. Кəсіпорын – бұл, заңмен рұқсат етілген қызмет көрсетуден, жұмыс орындаудан, тауар сатудан, мүлігін пайдаланудан жүйелі табыс алуға бағытталған əрекетті өз бетінше тəуекелге бас тіге отырып жүзеге асыратын кəсіпкерлік қызметтің субъектісі. 8

Анықтамаға сəйкес, кəсіпорын қызметінің негізгі мақсаты – қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру жəне пайда табу. Жоғарыда, кəсіпорынның негізгі мақсатының бірі ретінде, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деп атап өттік. «Қазіргі таңда, нарықтық экономикаға көшу жағдайында бұл мақсатты ескермей, тек бір ғана мақсат - барынша максималды пайда алуды қалдыруға болады ма?» деген сұраққа жоқ деп ұйғарамыз. Шынында да, кəсіпкерліктің негізгі мақсаты – пайда табу, бірақ кез келген бағада емес. Өркениетті нарықтық қатынас екі мақсаттың парасатты үйлесуін талап етеді. Əрине, бизнес – бұл кəсіпкердің экономикалық қызметі, олардың өнері мен қабілеті тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ететін, пайданың барлық өспелі көлемін əкеледі. Бұнымен бірге, ашық экономика жағдайында бизнестің дамуы тұтыну нарығын тауарлармен жəне қызметтермен толтыруға көмектеседі, экономиканың құрылымдық қайта құрылуын жандандырады, ғылыми-техникалық жетістіктерді ендіруді ынталандырады, өндіріс тиімділігін жан-жақты көтеруге көмектеседі. Кəсіпорын құруды бастамас бұрын, кез келген кəсіпкердің немесе кəсіпкерлер тобының алдында айқын жəне анық идея болу қажет. Бұл идея өз өнімдеріне немесе қызметтеріне тұрақты тапсырыс алу жүйесімен бекітілуі қажет. Жобаланып шығарылатын өнім немесе көрсетілетін қызмет барлық қажетті материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуі керек. Соңында, жаңа іс бастарда, өз капиталының тұрақты толығу мүмкіндігін ойластырған жөн. Осы сұрақтардың барлығы негізгі құжат – кəсіпкердің бизнес-жоспарында жеткілікті түрде, жан-жақты көрініс беруі қажет. Жағдай өзгерісіне икемді бейімделу қабілеті қазіргі кəсіпорындағы кəсіпкердің маңызды қыры болып табылады. Бұл үшін таңдалған қызмет аясында жетік болып, қажетті мінез-құлықтарды игеру керек: мақсаттылық, өжеттілік, сəтсіздікке дайын болу, өз қателіктерінен қорытынды жасап жəне сабақ алу қабілеті. Сенімді əріптестер мен серіктестерді таңдай алған да дұрыс. Бəсекелестік күреске дайын болу керек. Маркетингті, бейресми байланыстарды қолдай білуді, ал кейінгі кезеңдерде – шикізатты, материалдарды, жартылай фабрикаттарды, қосалқы бұйымдарды жеткізушілермен, сонымен бірге тапсырыс берушілермен, өнімді тұтынушылармен ресми қатынастарды нақты ұйымдастыру қажет. Өндірістік кəсіпорын өндірістік-техникалық, ұйымдық, экономикалық жəне əлеуметтік тұтастығымен сипатталады. 9

Өндірістік-техникалық тұтастық – кəсіпорында қолданылатын шикізаттар мен материалдарды дайын өнімге айналдыратын, өндіріс үдерісінің жекелеген сатыларының өзара əрекеті мен біртұтас технологияны қамтитын, өндіріс құралдарының кешенімен анықталады. Ұйымдық тұтастық – кəсіпорынның жалпы жəне ұйымдық құрылымында өзінің бейнесін көрсететін, бір ғана басшылық пен бір ғана ұжымның болуымен анықталады. Экономикалық тұтастық – сатылатын өнім көлемі, рентабельділік деңгейі, жалпы пайда, кəсіпорын қорлары жəне т.б. жұмыстардың экономикалық нəтижелерінің бірлігімен анықталады жəне ең бастысы, алынған пайда қызметтің негізгі мақсаты ретінде көрінеді. 1.2 Кəсіпорындардың жіктемесі Дегенмен кəсіпорын бəрінен бұрын – өндірістік те емес, экономикалық та емес əлеуметтік бірлік. Кəсіпорын – бұл белгілі бір əлеуметтік-экономикалық қатынастары мен мүдделері байланысқан, əр түрлі маманданған адамдар ұжымы, ал пайда алу негізінен барлық ұжымның қажеттіліктерін (материалдық та, рухани да) қанағаттандыру үшін қызмет етеді. Сондықтан кəсіпорынның маңызды міндеті болып: жұмыс күшінің өнімділігін қамтамасыз ететін, жұмысшыға əлеуметтік əділетті жалақысын төлеу; кəсіби өсу үшін мүмкіндіктер құру жəне демалыс пен қалыпты еңбек жағдайын құру. Кəсіпорын – тек экономикадағы шаруашылық субъектісі ғана емес, сонымен бірге заңды тұлға. Заңды тұлғаға Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 33-бабында келесідей анықтама берілген: «Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар жəне сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша беретін, өз атынан мүліктік жəне мүліктік емес жеке міндеттер мен құқықтарға ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер жəне жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға», - деп танылады. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуы тиіс. Заңды тұлға мемлекеттік тіркелуі тиіс жəне жарғы негізінде, не жарғы мен құрылтайшылардың келісімі негізінде, немесе тек құрылтайшылардың келісімі негізінде ғана жұмыс істейді. Жарғыда кəсіпорынның (фирманың) ұйымдық жəне құқықтық нысаны; атауы; пошталық мекен-жайы; қызмет мақсаты мен заты; 10

жарғылық қоры; пайданы бөлу тəртібі; бақылау органдары; фирма құрамына кіретін, құрылымдық бірліктердің тізімі мен орналасқан жері; тарату мен қайта құру шарттары көрініс береді. Жарғылық қор – кəсіпорынның негізгі жəне айнымалы капиталдарының бекітілген сомасы. Мемлекет, əдетте, жарғылық қордың минималды деңгейін тағайындайды. Фирма – дербес заңды кəсіпкерлік бірлік. Ол ірі концерн де, шағын компания да болуы мүмкін. Əдетте, қазіргі заманғы фирмалар бірнеше кəсіпорындарды біріктіреді. Егер фирма бір ғана кəсіпорыннан тұрса, онда екі ұғым сəйкес келеді. Бұл жағдайда, кəсіпорын жəне фирма екеуі де экономикалық қызметтің бірдей объектісін білдіреді. «Кəсіпорын» мен «фирма» түсінігінің жалпы жəне айрықша белгілері бар жəне фирма неғұрлым үлкен болса, оның ерекшеліктері де соғұрлым көп. Біріншіден, кəсіпорын – жалпы капиталдың (жеке тұлғалық немесе ұжымдық) шеңберіндегі экономикалық қатынастардың субъектісі, ал фирма – əртүрлі «автономды» капиталдар (кəсіпорындар, фирмалар, концерндер) арасындағы экономикалық қатынастардың субъектісі. Сондықтан да, капиталды шоғырланды-ру тұрғысынан, фирма – оның құрылымдық бөлімшелері арасындағы қаржылық тəуелділіктің күрделі жүйесімен сипатталатын корпорация. Екіншіден, «фирма» түсінігінің пайда болуы, батыс экономикасында шаруашылық жүргізудің акционерлік нысаны – акционерлік компанияның кең таралуымен байланысты. Ірі фирманың келесі бір ерекшелігі – оның көп салалы құрылымы. Көп салалы фирманы құру үдерісінің өзі «əртараптандыру» (диверсификация) атауын алды, яғни ірі фирманың құрылуы мен өндіріс концентрациясының қазіргі түрі. Сондықтан өндірісті концентрациялау тұрғысынан, фирма – бұл құрылымдық бірліктері ретінде, экономиканың əр түрлі салаларының кəсіпорындары түсетін, көп салалы концерн. «Кəсіпорын» мен «фирма» түсінігі арасында басқа да айырмашылықтар бар. Фирма, оның құрамына кіретін өндірістік бірліктерге қатынасы бойынша, кəсіпкерлік басқару органы болып табылады. Əдетте, ғылыми-техникалық прогрестің бағытын анықтайтын жəне өсу қарқынын белгілейтін, пайданы бөлуге қатысатын, бəсекелестік күресті жүргізетін, баға саясатын жүзеге асыратын нарықтағы

11

шаруашылық субъектісі ретінде кəсіпорын емес, атап айтқанда фирма көрінетін. Экономикада əртүрлі кəсіпорындар қызмет етеді. Олар бір бірінен бірқатар белгілері бойынша ажыратылады: салалық құралдары бойынша, көлемі, біртекті өнім өндіру ауқымы мен мамандандырылу деңгейі бойынша, өндірісті ұйымдастыру əдісі мен оны максимизациялау мен автоматтандыру деңгейі бойынша, ұйымдыққұқықтық нысаны бойынша жəне т.б. Салалық құралдар белгісіне қатысты кəсіпорын келесідей қызмет атқарады: өнім дайындау кезінде тұтынылатын шикізат сипаты, дайын өнімнің сипаты мен тағайындалуы, өндірістің техникалық жəне технологиялық бірлігі, ағымдағы жылдағы жұмыс уақыты. Тұтынылатын шикізат сипаты бойынша өнеркəсіптік кəсіпорын өндіруші кəсіпорын жəне өңдеуші өнеркəсіп болып жіктеледі. Дайын өнімнің тағайындалуы бойынша барлық кəсіпорындар екі үлкен топқа бөлінеді: тұтыну затын өндіруші жəне өндіріс құралдарын өндіруші. Технологиялық бірлігі бойынша механикалық жəне химиялық өндіріс үдерісін иеленумен, өндіріс үдерісі дискретті жəне үзіліссіз кəсіпорындарға ажыратылады. Ағымдағы жылдағы жұмыс уақыты бойынша мезгілдік жəне жыл бойы қызмет ететін кəсіпорын болып жіктеледі. Көлем белгісі бойынша шағын, орта жəне ірі кəсіпорындарға бөлінеді. Кəсіпорындарды осы топтардың біреуіне жатқызудың ең басты критерийі болып, экономика салалары бойынша түрленетін жұмысшылар саны табылады. Біртекті өнім өндіру ауқымы мен мамандандырылу деңгейі бойынша кəсіпорын: мамандандырылған, əртараптандырылған жəне аралас болып жіктеледі. Қызмет мақсатынан тəуелді кез келген заңды тұлға екі категорияның біреуіне жатады:  коммерциялық ұйым;  коммерциялық емес ұйым. Коммерциялық ұйымның қызметі, оның негізгі мақсаты пайда алуға бағытталған. Коммерциялық емес ұйым пайда алуды көздемейді жəне оны қатысушыларының арасында бөлмейді. Коммерциялық ұйымдар мемлекеттік жəне муниципалды, унитарлы кəсіпорын, өндірістік кооператив, шаруашылық қоғамдар, шаруашылық серіктестіктер түрінде құрылады. 12

Коммерциялық жəне коммерциялық емес ұйымдар ассоциацияларға жəне одақтарға бірігуі мүмкін. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалар ұйымдық-құқықтық нысаны бойынша Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сəйкес келесідей жіктеледі:  шаруашылық серіктестік;  толық серіктестік;  сенім (коммандиттік) серіктестігі;  жауапкершілігі шектеулі серіктестік;  қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;  акционерлік қоғам;  еншілес ұйым жəне тəуелді акционерлік қоғам;  өндірістік кооператив;  мемлекеттік кəсіпорын;  коммерциялық емес ұйымдар: мекеме, қоғамдық бірлестіктер, қоғамдық қор, тұтыну кооперативі, діни бірлестік, заңды тұлғалардың қауымдастық (одақ) нысанындағы бірлестігі. Меншік нысанына тəуелді

Мемлекеттік

Кооператив

Серіктес

Жеке

1.1-сурет. Қазақстан Республикасындағы кəсіпорындар жіктемесі

Кəсіпорындар əр түрлі белгілері бойынша жіктеледі: 1) салалық құралдар бойынша; 2) шаруашылық қызметтің сипаты мен түрі; 3) құқықтық жағдайы бойынша; 4) меншік сипаты бойынша жəне басқа да белгілері бойынша (1.1-сурет). Сондай-ақ кəсіпорындарды жұмысшылар санынан тəуелді топтауға болады. Елімізде кəспорындарды меншік нысанынан тəуелсіз, жұмысшылар саны мен салалық бағыты бойынша шағын, орташа жəне ірі деп топтастырады.

13

1-кесте Кəсіпорындарды жұмысшылар саны мен салалық бағыты бойынша жіктеу Сала немесе қызмет аясы Тау-кен, металлургия жəне химия өнеркəсібі Машина жасау, құрал жасау мен құрылыс Ғылыми қызмет көрсету мен ғылым Ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру жүйесі мен жеңіл жəне тамақ өнеркəсібі, оны əзірлеу мен сақтау Өндірістік емес сала, көтерме жəне бөлшек сауда жəне қызмет көрсету

Шағын

Кəсіпорын Орта

Ірі 2000-нан жоғары 300-ден жоғары 100-ден жоғары

200-ге дейін

201-2000

100-ге дейін

101-300

75-ке дейін

76-100

50-ге дейін

51-200

200-ден жоғары

25-ке дейін

26-50

50-ден жоғары

Қазақстан Республикасының 1993-1995 жж. жекешелендіру мен мемлекет меншігінен алудың (екінші кезеңі) ұлттық бағдарламасын жүзеге асыруда төменде көрсетілген жіктеме негізге алынды (1.2, 1.3-суреттер). Салалық құралдарға тəуелді Басқа да салалар

Құрылыс

Транспорт

Өнеркəсіп

Байланыс

Ауылшаруашылығы

Тұрмыстық қызмет көрсету

1.2-сурет. Cалалық нысанына қатысты

Ұйым ұжым құруды талап ететін айтарлықтай маңызды іс. Кəсіпкерлік қызметтің қатысушыларының біріккен бизнес жүргізу үшін бірігуі серіктестік деп аталады. 14

Ұйым нысанына тəуелді

Акционерлік

Серіктестік

Мемлекеттік

Жанұялық

Жеке

Қожалық

Өзге кəсіпорындар

1.3-сурет. Ұйымдық нысанына қатысты

Серіктестік тек күшті ғана емес, сонымен бірге оның қатысушыларының капиталын да қосуға мүмкіндік береді. Шаруашылық серіктестігін құратын тұлға оның қатысушысы деп аталады. Олардың əрқайсысының серіктестікте белгіленген салымы болады жəне оның қатысушысы болып табылады. Бастапқы салым жарғылық капитал деп аталады. Серіктестік мүшелерінің серіктестік қызметі туралы ақпарат алуға, басқару ісіне қатысуға құқығы бар. Қатысушылар құрылтай құжаттарындағы талаптарды орындауға міндетті. Шаруашылық серіктестік – бұл жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебінен құрылған, сондай-ақ шаруашылық серіктестік өз қызметі үрдісінде өндірген жəне алған мүлік меншік құқығы бойынша серіктестікке тиесілі болады. Толық серіктестік – бұл толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын коммерциялық ұйым. Азамат бір ғана толық серіктестіктің қатысушысы бола алады. Толық серіктестіктің жарғылық капиталының мөлшерін оның құрылтайшылары белгілейді, бірақ ол заң құжаттарында белгіленген ең төменгі мөлшерден кем болмауы керек. Сенім (коммандиттік) серіктестігі – негізгі қатысушылардан жəне жауапкершілігі шектеулі қатысушылардан тұратын серік15

тестік. Негізгі қатысушылар (толық серіктестік) серіктестік қызметіне қатыса алады жəне кəсіпорын міндеттемесі бойынша өзінің мүлкімен толықтай жауап береді. Шектелген құқықтағы (салымдағы) қатысушылардың міндеттері олардың жарғылық қордағы салымдарымен шектеледі. Салымшылар серіктестіктегі кəсіпкерлік қызметке қатысуға қабылданбайды. Сенім серіктестігіндегі жарғылық қордың көлемі толық серіктестікпен анықталады жəне ол заң құжаттарында белгіленген ең төменгі мөлшерден кем болмауы керек. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады; жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді жəне серіктестіктің қызметіне байланысты залалдарға өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тəуекел етеді. Оның қатысушыларының саны жүзден аспауы тиіс. Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық капиталға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда, өздеріне тиесілі мүлікпен оған өздері еселеген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік. Акционерлік қоғам – өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам болып танылады. Құрылтай шарты мен жарғы акционерлік қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады. Бір қатысушы құрған акционерлік қоғамның құрылтай құжаты жарғы болып табылады. Акционерлік қоғамның құрылтай құжаттарын нотариат куəландыруға тиіс. Еншілес ұйым – жарғылық капиталының басым бөлігін басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасындағы жасалған шартқа сəйкес (не өзгедей түрде) негізгі ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешімдерін айқындай алатын заңды тұлға еншілес ұйым болып табылады. Еншілес ұйым өзінің негізгі ұйымның борыштары бойынша жауап бермейді. Тəуелді акционерлік қоғам – егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының жиырма пайыздан астамы, басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғанікі болса, ол тəуелді қоғам деп танылады. Басымырақ (қатысушы) заңды тұлға тəуелді акционерлік қоғам 16

акцияларының тиісті бөлігін сатып алғаны туралы мəліметті заң құжаттарында көзделген тəртіп бойынша дереу жариялауға міндетті. Өндірістік кооператив – азаматтардың бірлескен қызмет үшін мүшелік негізде, олардың өз еңбегімен қатысуға жəне өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік жарналарын біріктіруге негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады. Кооператив мүшелері екіден кем болмауға тиіс. Өндірістік кооператив мүшелерінің міндеттемелері бойынша Өндірістік кооператив туралы заңда көзделген мөлшер мен тəртіп бойынша қосымша жауапты болады. Мемлекеттік кəсіпорындарға: шаруашылық жүргізу құқығына негізделген, оралымды басқару құқығына негізделген (қазыналық) кəсіпорындар жатады. Мемлекеттік кəсіпорынның мүлкі бөлінбейді жəне оны салымдар (үлестер, жарналар) бойынша, соның ішінде кəсіпорын қызметкерлерінің арасында бөлуге болмайды. Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кəсіпорын – өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен жауап береді. Қазыналық кəсіпорын – жедел басқару құқығымен мемлекет мүлкіне ие болған кəсіпорын қазыналық кəсіпорын деп танылады. Ол Қазақстан Республикасының Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша құрылады. Шаруашылық бірлестіктер Қазақстанда «Меншік туралы» заңға сəйкес шетелдік мемлекеттердің, заңды тұлғалардың мүліктерін біріктіруге негізделген мемлекеттік, жеке меншік, сонымен бірге меншіктің аралас нысанындағы кəсіпорындар құрылып, қызмет ете алады. Мемлекеттік кəсіпорындар – негізгі құралдары мемлекет меншігі болып табылатын, ал басқарушысы тағайындалатын немесе мемлекеттік органдармен келісімшарт бойынша жалданатын кəсіпорындар. Егер мемлекеттік кəсіпорын бюджеттік болып табылса, онда ол мемлекет бюджетінің қаржысынан қаржыландырылады. Мемлекеттік органдармен тікелей басқарылатын кəсіпорындар қазыналық деп аталады. Мемлекеттік кəсіпорынның басшысы бірдауыстылық қағидасында қызмет етеді жəне Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес өз əрекеттерінің салдары үшін кəсіпорынның мүлкінің алдында жауап береді. 17

Тəжірибеде біріккен кəсіпорынға кіретін субъектілердің дербестігінің дəрежесінен, олардың қатысушыларының арасындағы шаруашылық қатынастардың сипатынан, бірігу мақсатынан тəуелді бір-бірінен ерекшеленетін бірлестіктердің түрлері қалыптасқан. Олар: картельдер, синдикаттар, пулдар, тресттер, концерндер, өнеркəсіптік холдингтер, қаржылық топтар. Картель – əдетте, біріккен коммерциялық қызметті ұсынатын, бір саланың кəсіпорындарының бірігуі, яғни өткізу шарттарымен, тауарлар бағасымен, орнатылған квоталар көмегімен өнім сатуды реттеу. Картельге келесідей белгілер тəн: - Бірігудің келісімдік сипаты; - Картель қатысушыларының меншік құқын, өз кəсіпорнына заңдық, қаржылық жəне шаруашылықты қамтамасыз ететін дербестігін сақтауы; - Өнім өткізу бойынша біріккен қызмет. Синдикат – қатысушыларының өткізуі керек өнімін, ЖШС немесе АҚ түрінде бір ғана орган арқылы сатуды көздейтін, картельдік келісімнің бір түрі. Бұнда да картельдегі сияқты құқықтар сақталады. Синдикат түрлері тұтас біртекті өнім өндіретін салада кең тараған, мысалы, тау-кен өндірісі, металлургия, химия. Пул – бұл қатысушыларына пайданың ерекше тəртіппен үлестірілуін қарастыратын кəсіпкерлердің бірігуі. Пулдың қатысушыларының пайдасы ортақ «жалпы қазанға» келіп түседі, кейін олардың арасында алдын ала белгіленген үлестері бойынша үлестіріледі. Трест – бұл əртүрлі кəсіпкерлерге тиесілі түрлі кəсіпорындардың өзінің заңдық жəне шаруашылық дербестігін жоғалта отырып, тұтас бір өндірістік кешенге қосылуы. Тресте картель мен синдикаттағыдай кəсіпорынның бір ғана қызметі емес, оның шаруашылығының барлық қырлары бірігеді. Трест нысанын-дағы кəсіпорындарды, аралас кəсіпорындарды ұйымдастыру үшін құрған тиімді, яғни өнеркəсіптің əр түрлі салаларындағы кəсіп-орындарды бір компанияға біріктіру. Концерн – бұл, тығыз өндірістік ынтымақтастық, қаржылық, патенттік-лицензиялық келісім жүйесіне тікелей қатысумен байланысты дербес кəсіпорындардың бірігуі. Концерн, əдетте, «тік» немесе «көлденең» бірігу сипатына ие, əр түрлі сала кəсіпорындары кіретін, өндірістік сипаттағы бірігу болып табылады. Кəсіпорынның тік бағыттағы бірігуі өндіріс үдерісі өзара байланысты өнеркəсіптің əр түрлі салаларының кəсіпорындарын қам18

тиды (мысалы, тау-кен өндірісі, металлургия жəне машина жасау құрылысы). Көлденең бағыттағы бірігу өзара байланысты емес, өндіріс салаларының кəсіпорындарын қамтиды. Концернге біріккен кəсіпорындар АҚ немесе басқа да шаруашылық бірлестіктері түріндегі заңды тұлға болып қалады, алайда, негізгі компания (холдинг) жүргізетін жалпы басшылық болады. Қаржылық өнеркəсіптік топтар – біріккен үйлесімді қызмет жүргізу мақсатымен құрылған, инвестициялық институттар мен қаржы-несие мекемелерінің, ұйымдардың, мекемелердің, кəсіпорындардың шаруашылық бірігуі. Қаржылық өнеркəсіптік топтар əртүрлі кəсіпорындардың мықты тобын өзіне қосады: өнеркəсіптік, сауда, қаржылық, оның ішінде сақтандыру, банктік, инвестициялық институттар. Басқаша айтқанда, қаржылық өнеркəсіптік топтар құраушы бөліктері жалпы стратегиялық мақсатқа жету үшін өзара əрекет жасайтын қаржылықиндустриялды-саудалық кешен. Қаржылық өнеркəсіптік топтардың ерекшелігін сипаттайтын белгілер келесідей: 1. Олардың интеграциясының буынына қаржылық ресурстар мен капиталдар арқылы ғана емес, сонымен бірге кадрлық саясат, техникалық, бағалық, жалпы басқару арқылы да кіруге болады. 2. Ортақ стратегияның болуы. 3. Қатысушылардың заңдық дербестігінің сақталуы мен ерікті қатысуы. 4. Қаржылық өнеркəсіптік топтардың құрылымы көптеген сұрақтарды (оның ішінде қауіпсіздікпен байланысты) басқа ірі кəсіпорындар мен бірлестіктерге қарағанда, аз шығынымен шешуге мүмкіндік береді. Мемлекеттік холдингтік компаниялар. Холдингтік компаниялар – бұл басқа компаниялардың (кəсіпорындардың) пайдағы үлестерін немесе акцияларды бақылау пакеттерін иеленуші ұйым немесе компания. Акцияларды бақылау пакеті – акционерлердің, пай үлесшілерінің жəне басқару мүшелерінің жалпы жиналысында анықталған шешімдерді болдырмау немесе қабылдау құқығын сөзсіз қамтамасыз ететін кəсіпорын капиталына қатысудың негізгі түрі. Акцияларды бақылау пакетінің механизмі холдингтік компанияға əртараптандыру (диверсификация) үдерісін жеделдететін немесе көптеген конгломераттар (корпорациялар, концерндер, трестер) мүддесін 19

сақтау үшін, тұтас бақылауды жүзеге асыру мен біртұтас саясат жүргізуге мүмкіндік беретін – дауыс құқығын береді (Диверсификация – көптеген, бір-бірімен байланысты емес өндіріс түрлерін бір уақытта дамыту, өндірілетін бұйым ассортиментін кеңейту). Сөйтіп, холдингтік компания – еншілес компаниялардан құралған пирамиданың шыңы. Еншілес компаниялардың акцияларды бақылау пакеті холдингтік компанияның активтерінің құрамына кіреді. Қазіргі уақытта, АҚШ пен Батыс Европаның барлық ірі компаниялары өздерінің құрамында холдингтік-компания түріндегі қаржылық орталықтары бар. Қазақстандық тəжірибеде мемлекеттік сектордағы холдингтердің құрылуы көбінесе, ұлттық экономиканың салалары бойынша кəсіпорындардың акцияларының бақылау пакетін біріктіру жолымен жүргізілуде. Қазақстанда мемлекеттік акционерлік кəсіпорындарды құрудың бастапқы кезеңінде, халық шаруашылығының салалары бойынша көптеген холдингтер пайда болды. Кейіннен олар өздерінің өміршеңдігін көрсете алмады жəне Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының болмауы себебінен таратылды. Холдингтік компаниялар өз кəсіпорындарында (олар-дың құрылымына кіретін) орталықтандырылған инвестициялық саясат жүргізгенде ғана тиімді нəтиже бере алады, яғни жаңа ақшалай қаражат тарту мен оларды мақсатты тағайындалуы бойынша қолдану. Кəсіпорындар жіктемесі біртекті кəсіпорындар үшін құжаттарды, технологиялық жəне типтік конструктивті шешімдерді қолдануды, өндірістік құрылым мен басқа да мақсаттарды жасағанда маңызды мəнге ие. Кəсіпорын (фирма) халық шаруашылығының алғашқы буыны болып табылады жəне оның тиімді жұмыс жасауынан халықтың əлауқаты тəуелді. 1.3 Кəсіпорынның ішкі құрылымы Кəсіпорын құрылымы – бұл оның ішкі буындарының қатынасы мен құрамы: тұтас шаруашылық объектісін құрайтын, цехтар, жер телімдері, бөлімдер, лабораториялар жəне басқа да бөлімшелер. Кəсіпорынның жалпы құрылымы дегенде өндірістік бөлімшелер кешені, кəсіпорынды басқару бойынша ұйымдастыру жəне жұмысшыларға қызмет көрсету, олардың саны, шамасы т.б. айтылады. Өндірістік бөлімшелерге қосалқы бұйымдарды, материалдар мен жартылай фабрикаттарды, артық бөлшектерді қолдану үрдісінде жөндеу мен бұйымға қызмет көрсету, технологиялық мақсаттар үшін əртүрлі энергия түрлерін жасайтын, негізгі өнімді сынау, бақылау 20

тексерістері жүргізілетін, дайындалатын цехтар, жер телімдері жəне лабораториялар жатады. Жұмысшыларға қызмет көрсететін бөлімшелерге, коммуналдытұрғынүй бөлімдері, оларға қызмет көрсету, асханалар, буфеттер, санаторийлер, пансионаттар, демалыс үйлері, техникалық оқыту жəне оқу ғимараттары, медициналық қызмет көрсету бөлімдері т.б. жатады. Қазіргі заманғы кəсіпорын – күрделі ұйымдық құрылым. Нарықтық экономика жағдайында өнеркəсіптік кəсіпорындарды ұйымдастырудың үш негізгі бағытының мəні артуда:  өндірістің ғылыми ұйымдастырылуы;  еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы;  басқарудың ғылыми ұйымдастырылуы. Өндірісті ғылыми ұйымдастырудың мақсаты кəсіпорында оңтайлы техникалық-технологиялық жүйені құру. Бұл жұмысшылардың реттелген техникалық-ұйымдық өзара байланысы, өндірістік құрал-жабдықтардың жəне технологиялардың сенімді əрі тиімді жұмыс жасауы. Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың міндеті – жұмысшылар арасында мықты жəне жақсы қатынас тұрғызу. Ол – жоғары өнімді, тиімді шығармашылық еңбек үшін жағдай қалыптастыратын шаралар жүйесінен тұрады. Бірақ еңбекті ғылыми ұйымдастырудың мүмкіндігі кəсіпорынның техникалық-технологиялық жағдайымен, оның қаржылық жəне экономикалық активтерімен шектеулі. Басқаруды ғылыми ұйымдастыру – бұл кəсіпорынның материалдық жəне адамдық ішкі жүйелеріне мақсатты бағытталған əрекетті қамтамасыз ететін, техникалық, экономикалық жəне гуманитарлық құралдар жүйесі. Ол ең жақсы моралды-технологиялық жəне экономикалық тиімділікке жету мақсатындағы олардың өзара əрекетіне көмектеседі. Кез келген кəсіпкерлік акция – бұл адамдар арасындағы өзара байланысты ұйымдастыру. Ол неғұрлым жаңадан жете құрылып жəне ебімен реттелінсе, жұмсалған шығын орнын табысты толтыруға, экономикалық тиімділік алуға соғұрлым үлкен сенім болады. 1.4 Кəсіпорын қызметін құру, қайта ұйымдастыру, тоқтату Жаңа кəсіпорынды құру мен жұмыс істеп тұрғанын кеңейту келесідей факторлармен анықталады: - өнімге (қызметке) қанағаттандырылмаған сұраныстың болуы; - өнім өндірісін ұйымдастыру үшін қажетті ресурстардың болуы; 21

- сала өндірісіне сəйкес келетін ғылым мен техниканың даму деңгейі. Өнімге анықталған сұраныстың бар болуы: егер кəсіпорын өнімі сұраныспен пайдаланылмайтын болса, оған кедейлену қаупі төнеді. Мұндай өнім сатылмай қалады, ал оны дайындауға жұмсалған шығындар қайтарылмайды. Жаңа кəсіпорынды құру туралы шешімді капитал иесі қабылдайды. Бірінші кезеңде капитал – жұмыс күшін жалдау, жеткілікті материал, шикізат қорларын сатып алу, кəсіпорынды ұйымдастыру мен құрылысы үшін керек. Көрсетілген мақсатқа арналған немесе жұмсалған, бастапқы капитал салымдарының негізінде, кəсіпорынның жарғылық қоры құрылады. Жарғылық қорды ұлғайту өндірісті дамыту үшін кəсіпорынға қалдырылған пайда есебінен, ал ерекше жағдайларда – бюджеттен бөлінген қаржы есебінен жүргізіледі. Бұдан басқа, кəсіпорын қаржыны акция мен басқа да бағалы қағаздарды шығару жəне сату есебінен алуы мүмкін, сонымен бірге кейін алынған пайдадан өтелетін несиелер алуы мүмкін, қосымша қаржылар артық мүлікті сатудан алынуы мүмкін. Қосымша ақша қаражаттарын тарту есебінен кəсіпорын өзінің негізгі жəне айнымалы қорларын ұлғайтады, өнім шығаруды арттырады, оның сапасын жақсартады жəне табысын өсіреді. Жаңа кəсіпорынды құрғанда негізінен келесідей мақсаттар көзделеді: - тұтынушылар қажет ететін жəне оны сату есебінен табыс алынатын, өнім шығарылымын көбейту; - еңбекке қабілетті жұмыссыз халықты өндіріске тарту жəне еңбекке орналастырудың əлеуметтік мəселелерін шешу; - қосымша табиғи ресурстарды өндіріске тарту; - ғылым мен техниканың озық жетістіктерін қолданып, өнеркəсіп өнімдерінің мүлде жаңа түрлерін даярлау; - жекелеген азаматтардың немесе адамдар тобының, жеке немесе біріккен əрекет үшін құрылған шағын кəсіпорындардың (серіктестік түріндегі) жеке мүдделерін қанағаттандыру. Кəсіпорынды құру сəйкес құжаттармен бекітіледі. Бəрінен бұрын, негізгі құжат – жаңа кəсіпорынның заңды мəртебесін, міндеттерін, оның құрылуының ұстанымы мен себептерін, құрылтайшыларын (қатысушыларын), олардың мекен-жайын, əрбір қатысушының ақшалай салымдарын, кəсіпорын қызметінің түрі мен мерзімін, оның заңды 22

тұлға ретіндегі құқықтары мен міндеттерін көрсететін кəсіпорынның Жарғысы рəсімделеді. Жарғыда жарғылық капиталдың көлемі мен оның пайда болу көзі белгіленеді, кəсіпорын қызметінің саласы мен түрі көрсетіледі, адамдар денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғауға кепілдік беріледі, кəсіпорын мен оның филиалдарын басқару түрі белгіленеді, жаңа кəсіпорынның мекен-жайы, оның атауы, есептілік пен есеп жүйесі көрсетіледі. Кəсіпорынның жарғысы қатысушыларымен жəне қатысушылардың өтінішімен бірге тіркейтін жергілікті билік органымен бекітіледі. Бұдан кейін кəсіпорын банкте есеп шотын ашуға жəне меншік мөріне құқық алады. Мөрі мен есеп шоты жоқ мекеме, заңды тұлға болып табылмайды жəне кəсіпорын категориясына жатпайды. Егер кəсіпорын құру үшін ақша болмаса, банктен несие алуға болады. Бірақ оны алу оңай емес – аманат, кепіл керек, ең бастысы несиені пайызбен қайтару керек. Жаңа кəсіпорынды құрушы кəсіпкердің, бəрінен бұрын тиімді, пайдалы идеясы болуы керек. Келесі кезең есептеуден тұруы қажет: - істі бастау үшін, қандай жəне қанша құралдар қажет; - бастаған істен жылына қандай сомада пайда алуға болады. Егер есептеулер, ойланған істі жүзеге асырғанда жақсы табыс алуды қамтамасыз ететінін көрсетсе, жұмыс істегісі келетін немесе қаражаты бар жəне оларды кəсіпкерлік іске салғысы келетін адамдарды, серіктестерді іздеу қажет. Адамдарды жақсы ұйымдастырған кезде табысқа жетуге болады – ол үшін жұмыстың жоспарын құрып, оның орындалуына бақылау орнатып, əрбір жұмысшының қызметін анықтап жəне оларды жұмыс орны бойынша орналастыру керек, яғни кəсіпорынды басқару механизмін ұйымдастыру керек. Құрастырушылық идея, адамдардың ұйымшылдығы жəне ретімен ұйымдастырылған олардың жұмысы жоқ ақшаны алмастырады. Жаңа идея – бұл міндетті түрде жаңа тауар немесе жаңа технология болуы шарт емес, ол жалпы табыс үшін біріктіруге болатын ақша ресурстарын, иеленуші адамдардың білімі, т.б. болуы мүмкін. Басқаша айтқанда, жақсы идея – бұл да өз кезегінде табыс əкелуге қабілетті құндылық, бірақ оның жүзеге асырылуы іскерлік бастамамен жəне қажырлы жұмыспен қоса жүруі керек. АҚШ-тағы миллионерлердің мінез-құлқы мен өмірін көптеген жылдар бойы зерттеген, американдық маркетинг маманы – Томас 23

Стенлидің пікірінше, байлық – қаражаттардың байыпты салынуы мен үнемделуіндегі, өзін-өзі тəрбиелеудегі, нақты қойылған мақсатқа ұмтылудағы үлкен күштің жемісі. Шын мəнінде, американдық миллионерлердің 80% əл-ауқаттарын өз күштерінің арқасында құрған. Кəсіпорын қызметін құру, қайта ұйымдастыру, тоқтату. Кəсіпорын қызметін қайта ұйымдастыру немесе тоқтату туралы шешімді, оны құрудағы сияқты, оның иеленушілері немесе егер кəсіпорын банкрот деп танылса, арбитражды сот қабылдайды. 1.5 Кəсіпкерлік қызмет Қызмет мазмұнынан тəуелді кəсіпкерлік қызметтің түрлері келесідей ажыратылады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, делдалдық жəне сақтандыру. Əрбір түрдің өзіндік ерекшелігі, сəйкесінше өз технологиясы болады. Өндірістік кəсіпкерлікке – өнім өндіруге, жұмыс пен қызмет ұсынуға, ақпаратты жинау, өңдеу жəне ұсынуға, рухани құндылықтарды жəне т.б. құруға бағытталған, ары қарай тұтынушыға өткізілуі тиіс қызметтер жатады. Кəсіпкерліктің бұл түріндегі өндірістің қызметі негізгі болып табылады. Өндірістік кəсіпкерлікті құрудың бастапқы элементі – алдын ала маркетингтік зерттеу жүргізуді қажет ететін, қызметтің негізгі облысын таңдау, яғни қаншалықты ұсынылатын тауар немесе қызмет тұтынушыларға қажет, оларға сұраныс тұрақты ма, оның болашақтағы шамасы мен даму тенденциясы, тауардың мүмкін сату бағасы қандай, оның өндірісі мен өткізуге шығындар, ұсынылатын сату көлемі. Өндірістік кəсіпкерлік қызметтің нəтижесі – сатылуы керек өндірілген өнім. Оны өткізу бойынша іс-шаралар, кəсіпкерлік технологияның соңғы сатысы болып табылады. Өндірістік кəсіпкерлік – кəсіпкерлік түрінің ең маңыздысы болғанымен, ең қиыны да болып саналады. Өндірістік қызмет əдетте, 10-12 % кəсіпорын рентабельдігін қамтамасыз етеді. Коммерциялық кəсіпкерліктің мəнін тауарлы-ақша қатынасы, тауарлы-айырбас əрекеті құрайды, яғни тауарлар мен қызметтерді қайта сату. Өндірістік-кəсіпкерлік қызметтен айырмашылығы, мұнда өнім шығару үшін өндірістік ресурспен қамтамасыз ету қажет емес. Технологияның бірінші сатысы – не сатып алу, нені қайта сатуды жəне қай жерде екендігін таңдау болып табылады. Бұл сұрақтарды шешпес бұрын, тауарды өткізу бағасы оны сатып алу бағасынан 24

едəуір жоғары болуы керек; белгіленген ауқымдағы келісімді жүзеге асыру үшін ұсынылатын тауарға сұраныс жеткілікті болуы керек. Коммерциялық кəсіпкерлік технологиясының екінші сатысын тауарлар мен қызметтердің нарығын талдауға бағытталған маркетинг пен нарық конъюнктурасын болжамдық бағалауды зерттеуден тұрады. Қазіргі уақытта көптеген бизнесмендер коммерциямен айналысқанды тиімді санайды. Коммерциялық келісім мақсатты саналады, егер таза пайда шығынның 20-30%-ын құраса. Қаржылық кəсіпкерлік коммерциялық кəсіпкерліктің бір түрі болып табылады. Мұнда, сатып алу-сату объектісі ретінде арнайы тауарлар түседі; ақша, валюта, бағалы қағаздар (акция, облигация, вексель жəне т.б.). Қаржылық кəсіпкерлік келісімінің технологиясы коммерциялық кəсіпкерлік келісім технологиясына ұқсас, айырмашылық тек, мұнда тауар болып, қаржы активтері табылады. Егер бір жылдан көп емес мерзімде, таза пайда келісімнің 5%-нан аз емес жəне ұзақ мерзімді келісім үшін 10-15%-ды құраса, қаржылық келісім мақсатты болып саналады. Делдалдық кəсіпкерлік – тараптардың келісімге өзара қызығушылықтарын біріктіру қызметінде туындайды. Қажетті қызметін көрсеткені үшін кəсіпкер пайда алады. Сақтандыру кəсіпкерлігі – кəсіпкер алған сақтандыру жарнасын, сақтандырылған оқиға орын алғанда ғана қайтаратын, қаржылық кəсіпкерліктің ерекше бір түрі. Қалған жарнаның бөлігі кəсіпкердің табысын құрайды. Көрініп тұрғандай, кəсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған жəне кəсіпкердің экономикалық тəуекелінің əртүрлі дəрежесімен байланысты. Қорытынды 1. Кəсіпорын – қоғамдық қажеттіліктерді қамтамасыз ету жəне пайда табу мақсатында өнімді өндіру, жұмыстарды жүзеге асыру жəне қызметтерді көрсету үшін заңмен орнатылған тəртіп бойынша құрастырылған заңды тұлға құқығы бар жеке шаруашылықтық субъект. 2. Кəсіпорындар қызметтің жағдайлары, мақсаттары жəне сипаты бойынша ерекшеленеді. Олар шаруашылықтық қызметтің түрлері мен сипаты, нысандары, капиталдың қатыстылығы жəне оларды бақылау, құқықтық жағдай жəне басқа да сипаттар бойынша сыныпталады. 25

3. Ірі фирмаларға қарағанда шағын кəсіпорындар біршама артықшылықтарға ие. Шағын кəсіпорындар жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады, халықтық шаруашылықтарды жандандырады, шағын қалалардың экономикалық жəне əлеуметтік дамуына қолдау көрсетеді. 4. Тəжірибеде бірігу мақсаттарына байланыста ерекшеленетін кəсіпорындар бірігуінің типтері қалыптасқан. Олар картельдер, синдикаттар, пулдар, тресттер, концерндер, өнеркəсіптік холдингтер, ҚӨТ. Негізгі терминдер мен түсініктер Кəсіпорын (фирма) Кəсіпкерлік қызмет Заңды тұлға Бизнес Коммерциялық қызмет Толық серіктестік Сенім серіктестігі (коммандиттік серіктестік) Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Акционерлік қоғам Өндірістік кооператив Унитарлы кəсіпорын Шағын кəсіпорын Мемлекеттік кəсіпорын Картель Синдикаттар Пулдар Тресттер Концерндер Өнеркəсіптік холдингтер Қаржылық өндірістік топ Бақылау сұрақтары 1. Кəсіпорындардың негізгі типтерін атаңыз. Қандай классификациялық сипаттар ең маңызды болып табылады? 2. Жеке кəсіпкерліктің негізгі ерекшелігі неде? 3. Кəсіпкерліктің нысаны ретінде серіктестіктің ерекшелігі неде жəне олардың негізгі типтері? 4. Шаруашылық жүргізудің акционерлік нысанының мəні неде? 5. Ашық жəне жабық акционерлік қоғамдарының арасындағы айырмашылық қандай? 6. Сіздің ойыңызша, Қазақстанда кəсіпкерлікті дамытудың қандай мəселелері бар?

26

Есептер 1-есеп. Келесі мəліметтер бойынша негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнын (НӨҚ), НӨҚ жыл соңындағы құнын, енгізу жəне шығару коэффициенттерін табыңыздар, млн теңге: НӨҚ жыл басындағы құны – 210. 1 мамырдан бастап жаңа НӨҚ енгізу – 15. 1 тамыздан бастап физикалық тозумен байланысты НӨҚ шығарылуы – 12. 2-есеп. Келесі мəліметтерге сүйене отырып амортизациялық аударымдардың жылдық сомасын жəне амортизация нормасын анықтаңыз: Сатып алған кездегі құрал-жабдықтардың құны, мың теңге – 25. Қызмет ету мерзімі – 10. Амортизациялық мерзім ішіндегі жаңартуға кеткен шығғындар, мың теңге – 3. Құрал-жабдықтың қалдық құны, мың теңге – 1,5. 3-есеп. 1-кестеде берілген мəліметтер бойынша жоспарлық жəне есептік қор қайтарымын, қор сыйымдылығын табыңыздар. НӨҚ пайдаланудың тиімділігіне баға беріңіз. Көрсеткіштер Өнімді шығару, мың тг НӨҚ орташа жылдық құны, мың тг. Жұмысшылардың саны, адам

27

Жоспар 300 120 100

Есеп 315 125 90

ІІ. ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТТІҢ РЕСУРСТАРЫ МЕН ФАКТОРЛАРЫ

2. НЕГІЗГІ ҚОРЛАР 2.1 Негізгі қорлардың түсінігі, құрамы жəне құрылымы Еңбек құралдары (машина, құрал-жабдық, ғимарат, траспорттық құралдар) еңбек бұйымдарымен (шикізат материалдар, жартылай өнім, отын) бірге өндіріс құралдарын құрайды. Құндылық формада көрсетілген өндірістік қорлар – кəсіпорынның өндірістік қорлары болып табылады. Өндіріс процесіне, олардың құндарын дайын өнімге апару жəне еңбек құралдарын қайта өндіру сипатына байланысты негізгі жəне айналмалы құралдар болып бөленеді. Негізгі қорлар – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың бағалануы. Осыған байланысты қорлар – өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай айналдырады, яғни негізгі қорлардың ең маңызды аңықтаушы белгісі ретінде құндылықты өнімге айналдыру əдісі: өндіріс циклдер кезінде сатылай айналдырады; ал тозу дəрежесіне қарап бөлшектеніп айналдырады. Негізгі қорлардың тозуы амортизацияның белгіленген нормалары бойынша есептелінеді. Амортизацияның сомасы өнімнің өзіндік құнына тең болады. Өнімді өткізгеннен кейін, есептелген тозу жаңа капиталдық салымдар үшін арналған ерекше амортизация қорында есептеледі. Сонымен бірге жарғылық қорға берешекке беріліп, тұрақты айналым жасайды. Бұл негізгі қорлардың экономикалық мəні болып табылады. Қолданылып жүрген топтастыруға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік жəне өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің, байланыстың, сауданың жəне басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары. Өндірістік емес негізгі қорлар тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, білім беру, мəдениет, спорт салаларына арналған. Өнеркəсіптің негізгі өндірістік қорлары бұл өзінің біркелкілігіне қарамастан мақсаты жəне қызмет ету мерзімімен ерекшеленетін 28

еңбек құралдары болып табылады. Осыдан, негізгі қорларды өндірістік мақсаты бойынша топтарға бөлу қажеттілігі туындайды. Табиғи заттық құрамына байланысты негізгі қорлар мыналардан тұрады: ғимараттар, құрылыстар, қондырғылар, жұмыс жəне күш машиналары, жабдықтар, өндірістік шаруашылық құрал саймандар, жұмыс істейтін жəне өнім беретін мал, көп жылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты кəсіпорындардың, мекемелердің меншігіндегі жер телімдері. Негізгі қорлардың ерекшелік топтардың жалпы жиынтығы негізгі қорлардың өндірістік құрылымын көрсетеді. Қоғам өзінің қаражаттарын негізгі қорлардың қай тобына салу мəселесі өте маңызды болады. Ол, яғни негізгі қорлардың активті бөлігін оптималды арттыруында қызығушылық көрсетеді. Өндіріс процесіне қатысу дəрежесінде негізгі қорлар актив жəне пассив болып бөлінеді. Актив бөлігі (машиналар, жабдықтар) тікелей өндіріске, өнімнің мөлшері мен сапасына (қызметіне) ықпал етеді. Пассив элементтер (ғимарат, құрылыс) өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды. Негізгі өндірістік қорлардың құнында жабдықтар үлесі жоғары болған сайын өнім шығарылымы да, қор қайтарымдылығы да жоғары болады. Сондықтан да негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жақсартуы өндіріс жəне қор қайтарымдылық көрсеткішін жақсаруына, өзіндік құнның төмендеуіне, кəсіпорынның ақшалай жинақтарының ұлғаюына əкеледі. Негізгі өндірістік қорлардың құрылымы өндірістің əркелкі салаларында бірдей емес. Мысалы, негізгі қорларда ғимараттар үлесі жеңіл жəне азық-түлік өнеркəсібінде жоғары болып келеді 44%, отын энергетика кешенінде құрылғылар үлесі 17%, машина құру кешенінде жабдықтар жəне машиналар үлесі 45% артық болып келеді. Негізгі қорлар құрылымының динамикасы өте инерционды болып табылады. Тұрақты экомика жағдайында ол жиі өзгереді. Солай соңғы 50 жыл бұрынғы Кеңес Одағының өндірісінде ол тұрақты болды. Актив жəне пассив бөліктерінің жиынтығы аз өзгеріске ұшырады, өйткені ең бастысы өндіріске салынған инвестициялардың маңызды ағымы іс-əрекеттегі құрылым жəне технологиялық процестерін көшірме сияқты жаңа кəсіпорындардың құрылысына жұмсалған. Қазіргі Қазақстан өндірісіндегі негізгі қорлардың құрылымы Кеңес Одағында қалыптасқан ерекше топтардың жиынтығынан өзгешелеу болып табылады. Бұл, біріншіден жабдықтар жəне машиналар 29

үлесінің кемуінде, сəйкесінше транспорттық құралдар жəне басқа да негізгі қорлар үлесінің артуында көрінеді. Қорлардың пассивті бөлігінің шамалы өсімі байқалды. Əрине, бұл жылдары өнеркəсіптің бірнеше салаларында өндірістік қуаттылықтың нақты төмендеу, станоктарды экономиканың басқа секторларына өткізілу процестері орын алды. Сонымен қатар құрылымның өзгеруіне негізгі қорларды қайта бағалау жəне қолданылған əр түрлі бағытталған индекстер жүйесі əсер етті. Негізгі өндірістік қорлар құрылымына əсер ететін ең маңызды келесі факторлар болып табылады: шығарылған өнім сипаттамасы, шығарылым көлемі, автоматизация жəне механизация деңгейі, кəсіпорынның географиялық жəне климаттық жағдайы. Бірінші фактор əсері ғимарат құнында жəне көлемінде, транспорттық құралдарында көрініс табады. Өнім шығарылымы жоғары болған сайын жабдықтардың жəне арнайы прогрессивті жұмыс машиналарының үлестік мөлшері артық болады. Географиялық жəне климаттық жағдайларына байланысты ғимараттардың үлестік құны тəуелді болып келеді. Негізгі өндірістік қорлардың құрылым элементтерінің жұмыс атқару сапалығын арттыру үшін төмендегі іс-əрекеттер мүмкіндік береді:  құрал-жабдықтардың сапалығын арттыру жəне модернизациялау;  машиналар жəне станоктардың үлестік құнын жоғарылату;  бос алаңдарда қосымша құралдар орнату;  құрылыс проектілерінің дұрыс құрылуы;  артық жəне бос құралдарды ликвидациялау. 2.2 Негізгі қорларды бағалау əдістері Негізгі қорларды есептеу жəне жоспарлау табиғи жəне ақшалай формада жүргізіледі. Табиғи бағалау кезінде машиналар саны, олардың өнімділігі, қуаттылығы; өндірістік алаңдар көлемі жəне тағы басқа сандық көрсеткіштер есептелінеді. Бұл мəліметтер саланың жəне кəсіпорынның өндірістік қуаттылығын, бағдарламаның жоспарлануын, жабдықтардың өнімділігін арттыру резервтерін, жабдықтар балансын есептеу үшін қолданылады. Бұл мақсатпен жабдықтардың инвентаризациясы жəне паспортизациясы, келу жəне шығу есебі жүргізіледі. 30

Ал ақшалай есебі кезінде негізгі қорлар бағасы өндіріс көлемін арттыруын жобалау, тозу деңгейін жəне амортизация аударымдарын, жекешелендіру көлемін есептеу үшін қолданылады. Өндіріс процесіне ұзақ қатысуымен жəне сатылы тозуымен байланысты негізгі қорларды бағалаудың бірнеше түрі бар: бастапқы, қайта құру жəне қалдық құндары бойынша бағалау. Негізгі қорларды толық бастапқы құн бойынша бағалау еңбек құралдарын қалыптастыру немесе иемденумен байланысты пайда болған нақты шығындарды есептеу болып табылады, яғни ғимараттар мен құрылыстарды салу, машиналар мен жабдықтарды сатып алу, орнықтыру жəне монтаж т.б. іс-əрекеттер. Бастапқы құн бойынша негізгі қорлар кəсіпорынның балансында орын алады, жəне де ол еңбек құралдардың қызмет ету мерзімінің барлық кезеңінде өзгеріссіз болады жəне тек қайта бағалау кезінде қайтадан қарастырылады. Негізгі қорлардың амортизациясы да толық бастапқы құн бойынша есептеледі. Негізгі қорлардың ағымдық бағасы жəне тарифтері сұраныс жəне ұсыныс, инфляция т.б. факторлар əсерінен өзгеріске ұшырайды. Уақыт өткен сайын бастапқы құнда қарама қайшылықтар жинақтала бастайды. Сол бір машинаның немесе станоктың өзі əртүрлі жылдарда иемденсе, əртүрлі құн бойынша есептелінеді. Негізгі капиталдың бастапқы құны ағымдық шаруашылық іс-əрекет жағдайында оның нақты құнын көрсете алмайды. Негізгі қорларды қайта өндіру процесін басқару қиынға соғып, кəсіпорынның коммерциялық шаруашылығының қалыпты іс жүзеге асыруына бөгет жасайды. Қорлардың бастапқы құнымен есептелген көрсеткіштер (капитал қайтарымдылығы, рентабельділік, төлем қабілеттілік, ликвидтілік т.б.) нақты деңгейді көрсетуді тоқтатады. Амортизацияны, өзіндік құнды басқаруында қиыншылықтар пайда болады, сəйкесінше табыс пен салықтарға кері əсерін тигізеді. Сонымен, бірдей құндылық көрсеткішке əкелу үшін негізгі қорларды қайта бағалау қажеттілігі туындайды. Қайта құру құны негізгі қорлардың ағымдағы қайта бағалау нəтижесіндегі бағасын көрсетеді. Бұл баға қайта бағалау объектілердің сатып алуына немесе құруына кеткен нақты шығындарын көрсетеді. Негізгі қорлардың қалдық құны бастапқы немесе толық қалпына келтірілген құнымен аударылған тозу арасындағы айырмашылықты көрсетеді, яғни белгілі мерзімге дайындалатын өнімге апарылмаған еңбек құралдардың ақшалай көрінісі. Қалдық құны арқылы қорлардың тозу дəрежесі туралы мəлімет береді. Қорларды қайта бағалау кезінде 31

еңбек құралдардың əрбір бірлігіне есептелген тозу көлемі анықталады. Сонымен қатар, тозу есебімен қайта құру күні белгіленеді. Ол бухгалтерлік есеп негізіндегі құрылған мəліметтерге сүйене отырып толық қайта құру құнына пайыздық түрде есептелген. Баланстық құн бойынша бухгалтерлік мəліметтерге қозғалысы негізделген негізгі қорлар кəсіпорынның балансында есептеледі. Кəсіпорын балансында негізгі қорлардың құны аралас бағада есептеледі: қайта бағаланған объектілер белгілінген мерзімге қалпына келтіру құны бойынша есепке алынады, ал қайта бағаланудан кейін сатып алынған еңбек құралдары бастапқы құн бойынша есепке алынады. Əдетте, кəсіпорынның практикалық жұмысында жəне əдістемелік метериалдарда баланстық құн бастапқы сияқты қаралады, өйткені қалпына келтіру құны соңғы қайта бағалау мезетінде бұл күнге белгіленген бастапқы құнға сəйкес келеді. Негізгі қорларды қайта бағалау əдістері. Негізгі қорларды қайта бағалау екі əдіс арқылы іс жүзеге асуы мүмкін: экспертті жəне бағалардың индекстік жүйесі арқылы. Эксперттік əдіс кезінде салалар мен кəсіпорындарда тəжірибелі жəне маманданған инженерлер мен экономистерден тұратын арнайы комиссия топтары құрылады. Бұрынғы Кеңес Үкіметінде негізгі қорларды қайта бағалауы (олар үшеу болған 1925 ж., 1960 жəне 1972 ж.) эксперттік түрде өткізілген. Əдістемелік құжаттар жəне басқару материалдары ортақтандырылған сипатта құрылған. Осылай, 1972 жылдың 1 қаңтарына машина жəне құрал-жабдықтарға 122 бағалар жəне ғимараттар мен құрылыстарды бағалау үшін 37 көрсеткіштер жинағы тіркелген. Бұл материалдар дайындау үрдісіне 150 ғылыми институттар жəне 47 өндірістік министрліктер қатысқан. Негізгі қорлардың қайта бағалау құнын еңбек құралдардың əр объектісі бойынша инвентаризация арқылы жүргізілетін эксперттік əдіс анықтау еңбек сыйымды жəне қымбат шара болып табылады. Индекстік əдіс кезінде қайта бағалау объектінің баланстық құны негізгі қорлардың берілген тобы үшін тағайындалған баға индексіне көбейтіндісі болып табылады. Мүліктік бағалауды өткізетін ұйымдар. Экономиканың нарықтық кезеңінде, яғни əрбір игілік, соның ішінде еңбек құралдар бағасы сұраныс жəне ұсыныс əсері арқылы белгіленген кезде негізгі қорларды қайта бағалауды директивті басқару, реформалардың жалпы бағыттарына қайшы келеді. Еркін бағалар жағдайында кəсіпорынның меншігінің бағалауын орталықтандырылған түрде басқару логикаға сай келмейді. Сонымен қатар қайта бағалаудың белгіленген индексі 32

əрбір кəсіпорынның мүліктік жəне əрбір объектінің құнының ерекшелігін көрсете алмайды. Кəсіпорындар өз бетінше қайта бағалау əдісін таңдауға құқығы бар: белгіленген баға индекстері арқылы немесе əрбір объектінің тікелей құны бойынша. Кəсіпорындар негізгі қорларды қайта бағалауды өз күшімен немесе тəуелсіз эксперт бағалаушылар көмегімен жүргізе алады. Қайта бағалау нəтижелері сəйкес құжаттармен жəне қайта бағаланған объектілердің нарықтық құны туралы эксперттік нəтижелерімен дəлелденуі керек. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде арнайы эксперт бағалаушылар қызметі ХХ ғасырдың орталарында қалыптасқан. АҚШ-та елдегі бағалау іс-əрекетін қадағалайтын арнайы өкіметтік ұйым құрылған. Маманданған бағаларға жəне тəжірибелі бағалаушыларға қойылатын талаптардың біркелкі стандарттарын дайындайтын баға Қоры орналған. Ал Англияда бағалау іс-əрекеттің стандарттары Корольдік бағалау институтымен тағайындалады. 1981 жылы Мүліктік Бағалау Стандарттары бойынша Халықаралық комитеті халықаралық стандарттарды құру мақсатында қалыптасқан. Бұл комитет сегіз стандарт жобалаған, соның ішінде төртеуі іс жүзіне асырылуда: а) баға базасы ретіндегі нарықтық құн; б) нарықтық құннан басқа баға базасы; в) қаржылық есеп жəне сметалық құжаттар мақсатындағы баға; г) ссудалық қамтамасыз ету, қарыз берешектер бағасы. Халықаралық стандарттары бойынша объектілердің нарықтық құны əрқайсысы басқа нарықтық мүмкіндіктерді жəне альтернативтік нұсқауларды зерттеуге қажетті уақытқа ие бола отырып, сатып алушы мен сатушы арасындағы келісім жасаған уақыт мезетіне сəйкес келетін баға ретінде анықталады. Нарықтық құн түсінігі жетілген бəсеке нарығындағы келіссөздер арқылы белгіленген баға ретінде қарастырылады. Сонымен қатар стандарттарда есептеудің нарықтық емес əдістерге негізделген бағалар қолданылады. Ұсынылған бағалар жүйесін қолдану тəртібі жəне мазмұны анықталады: инвестициондық, сақтандырылатын, салық салынатын, ликвидтік, амортизациондық, арнайы, эффективті, əділетті т.б. 2.3 Негізгі қорлардың тозуы жəне амортизациясы Негізгі қорлардың кез келген объектілері табиғи жəне сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен техникалық жəне экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа əкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. 33

Табиғи тозу түсінігінің астында негізгі қорлардың тек қана қызмет ету ғана емес, сонымен қатар əрекетсіздік (сыртқы əсерлер, атмосфера қысымы, коррозияға ұшырау мүмкіндіктері) нəтижесінде өзінің бастапқы құнының сатылай жойылуы түсіндіріледі. Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың сапасына, техникалық жетілдіруіне (конструкциялар, материалдардың түрі жəне сапалылығы, ғимараттардың құрылыс сапасы жəне станоктардың монтаждығы); қызмет ету уақытына (жылдық жұмыс күн саны, тəуліктегі сменалар саны, сменадағы жұмыс сағаттары); негізгі қорларды сыртқы жағдайлардан қорғау деңгейіне (ыстық, суық, ылғалдық, жауын шашын); жұмыскерлердің мамандануына байланысты болып келеді. Табиғи тозу негізгі қорлардың бірдей элементтерінде де бірқалыпты жүрмейді. Негізгі қорлардың толық жəне жартылай тозуын қарастырады. Толық тозу кезінде іс-əрекеттегі қорлар жойылады немесе жаңа қорлармен орын ауыстырады. Ал жартылай тозу кезінде негізгі қорларды жөндеу арқылы қалпына келтіру болып табылады. Негізгі қорлардың табиғи тозуы нақты қызмет ету мерзімінің нормативтік мерзіміне қатынасы ретінде есептелу мүмкін. Ең дұрыс əдісі – бұл заттың толық тексерілуі. Сапалық тозуы бұл машиналар мен жабдықтардың құнының олардың қайта өндіруіне кететін қоғамдық қажетті шығындардың кемуі (бірінші түрдегі сапалық тозу); олардың құнының жаңа жəне экономикалық тиімді машиналар жəне жабдықтардың еңгізуі арқылы кеміту (екінші түрдегі сапалық тозу). Бұл сапалық тозу формаларының əсерінен негізгі қорлар өзінің техникалық сапалылығы жəне экономикалық тиімділігі бойынша артта қалып кетеді. Конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан, негізгі қорларды – əсіресе, олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы сапалық тозу болып табылады. Кəсіпорынның негізгі міндеті болып саналатыны ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу (əсіресе, активтік бөлігі), себебі, олар жеке жəне сапалық тозуының деңгейі жəне кəсіпорынның жұмысының нəтижесі осыған байланысты болады. Нарықтық қатынастарға өтпелі кезеңде негізгі қорларды жаңарту шығындарының қайнар көзі болып кəсіпорынның өзіндік қаражат34

тары болып табылады. Олар амортизациондық аударымдар ретінде негізгі қорлардың қызмет ету мерзім ішінде жинақталады. Негізгі қорлардың табиғи жəне сапалық тозуы олардың құнының экономикалық орнын толтыру амортизациялық аударым түріндегі өнім өндіруге кеткен шығындарға қосылады. Сонымен, амортизация бұл шығарылатын өнімге негізгі өндірістік қор құнының бірте-бірте ауысуы ақшалай қаражаттың қорлану мақсатында негізгі қорлардың толық жəне ішінара қалпына келтіру үшін іске асырылады. Амортизациондық аударымдар сомасы негізгі қорлардың құнына, олардың эксплуатация кезеңіне, модернизация шығындарына байланыстырылып келеді. Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшері кəсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғары деңгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бəсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшері де азаяды. Сол себепті кəсіпорынның экономикалық дамуының ауқымды деңгейі қысқарады. Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі қорды сатып алуға құрылған қаржының айналым мерзімін ұзартады. Ал бұл олардың ескіріп калуына əкеп соғады. Міне, осының салдарынан, бəсекеге жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады. Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне жəне өзінің балансында тұрған негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құнына сəйкес кəсіпорын ай сайын жасап отырады. Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың құнын өтеудің жылдық проценті болып табылады жəне өтелім мөлшерінің жылдық сомасын анықтайды. Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері – бұл жылдық амортизациялық аударымның негізгі өндірістік қорлардың құнына процент есебіндегі қатынасы. Амортизациялық аударымның нормасы олардың қызмет мерзімін есепке алғанда бастапқы негізгі қорлардың құны амортизацияның нормасымен анықталады. Осыған байланысты амортизацияның нормасы мына төмендегі формуламен есептеледі:

На

нқ

нқ

нқ Фбаст

қызм

Фбаст Фжой

35

100%,

мұндағы: На – негізгі қорлардың жыл ішіндегі амортизация нормасы, (%); Фнқ баст – негізгі қорлардың бастапқы құны; Фнқ жой – жойылу құны; t қызм – негізгі қорлардың қызмет мерзімі. Негізгі қорлардың толық құнын қалпына келтіретін қажетті амортизациондық аударымдар сомасын келесі формула арқылы есептеуге болады: На

Фнқ орт ,

мұндағы: Аа – амортизационды аударымдар; На – амортизация нормасы; Фнқ орт – негізгі қорлардың орташа жылдық құны. Амортизация нормасы негізгі қорлардың құнын өтеудегі жылдық проценті болып есептеледі. Ол экономикалық тұрғыдан негізделіп, негізгі қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде мақсатқа сəйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет:  негізгі қорлардың төзімділігі;  сапалық тозу;  техникамен қайта жарақтандырудағы келешекке арналған жоспар;  жабдықтау балансы;  жаңғырту жəне күрделі мүмкіндігі. Кəсіпорын негізгі қорлар жөнінде пайдаланатын есептеу техникаларын, жаңа үдемелі материалдар, аспаптар мен жабдықтарды шығаруды ұлғайту үшін тездетілген төлемді қолдануы мүмкін, ал ескірген техникаларды жалпылама өзгертетін жағдайда өнімдерді экспорттауды кеңейту. Амортизациялық аударымдар практикада екі əдіспен есептеледі: пропорционалды жəне регрессивті. Пропорционалды əдіс өзінің қызмет ету мерзімі ішіндегі жыл сайын амортизациондық аударымдардың негізгі қорлардың бастапқы құны бойынша бір нормамен есептелетінін сипаттайды. Амортизациялық аударымдардың пропорционалды əдісіне түзу сызықты 36

бірқалыпты; еңбек құралдарының белгіленген қызмет ету мерзіміне байланысты тозуды есептеу; өндірілген жұмыс көлеміне байланысты амортизацияны есептеу. Амортизациондық аударудың бірқалыпты əдісі көптеген елдерде негізгісі болып саналады. Сонымен қатар амортизациондық аударымдар сомасын есептеу келесі сатылар бойынша іс жүзіне асырылады: 1. Негізгі қорларды амортизацияның бірдей нормасына ие топтарға бөлу; 2. Негізгі қорлардың топ бойынша орташа жылдық құны; 3. Амортизация сомасын норманың қорлардың орташа балансталған құнына көбейтіндісі арқылы табу. Негізгі қорлардың орташа жылдық құны келесі формула арқылы есептеледі: Фнқ орт

Фнқ Фнқ жосп еңг 12

Фнқ шығ

12 12

қызм

мұндағы: Фнқ орт – негізгі қорлардың бастапқы құны; Фнқ жосп – негізгі қорлардың жоспарлы немесе есеп беру уақытындағы орташа жылдық құны; Фнқ еңг – есеп беру уақытындағы негізгі қорлардың енгізу құндары; Фнқ шығ – есеп беру уақытындағы негізгі қорлардың шығару құны; қызм – есеп беру уақытындағы еңбек құралдардың қызмет ету айлары. Бұл əдістің артықшылықтары: амортизациялық қорға түсетін аударымдардың бірқалыптылығы, тұрақтылық жəне пропорционалдық, есептеулердің қарапайымдылығы жəне нақтылығы. Басқа пропорционалдық əдістер еңбек құралдардың бөлек түрлерінің қызмет ету шарттарының ерекшелігін есепке ала отырып, бірқалыпты əдіс болып табылады. Өндірілген жұмыс көлеміне байланысты тозу есебі, ең бастысы жылжымалы автомобильдер жəне қалалық транспорт құрылымы бойынша жүргізіледі. Тау-кен өнеркəсіп салаларында амортизация есебі нақты алынған пайдалы қазбалар жəне нормалардан шыға отырып есептелінеді. Пропорционалдық əдістердің кемшіліктері: олар əрқашанда негізгі қорлардың толық құнын өндірілген өнім құнына өткізуді қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан да еңбек құралдардың толық амортизациясы жүрмейді де, тікелей шығын əкелу мүмкін. Белсенді сапалық тозу əсеріне ұшыраған еңбек құралдардың тездеттірілген 37

ауыстыруына қажетті ресурстардың концентрациясын қамтамасыз ете алмайды. Негізгі қорлардың тездетілген əдістерді қолдануына сəйкес амортизацияның ынталандыру рөлі жоғарылайды. Əлемдік тəжірибеде регрессивті жəне прогрессивті əдістердің көптеген түрлері қолданылады. Соның ішінде негізгілері үшеуі болып табылады: еңбек құралдардың қызмет ету мерзімінің қатаң белгілену əдісі; тұрақты пайыз əдісі; кумулятивтік əдіс. Бірінші əдіс кезінде негізгі капиталдың амортизациондық қорға аудару мерзімі белгіленеді. Егер де 5 жыл мерзім белгіленсе, онда жыл сайын өнімнің өзіндік құнына капиталдың 20%-ы аударылады. Алғашқы рет бұл əдіс 1940-1945 жылдары əскери өндіріске жеке капитал салымдарын ынталандыру үшін қолданылған. Қазіргі кезде бұл əдіс таза күйінде кем қолданылады. Тұрақты пайыз əдісінің мəні амортизация мөлшері негізгі қорлардың қалдық құнының қосарланған норма бойынша (бірқалыпты əдіспен салыстырғанда) есептеледі. Мысалы: тұрақты пайыз əдісі бойынша есептелетін құралдар құны 24 млн тг-ні құрайды. Амортизация нормасы түзу сызық əдіс кезінде – 7%. Тозуды есептеу 1 жылы – 24 миллионның 14% (қосарланған құн бойынша) = 3.36 млн тг. 2-ші жылы – 20.64 (24-3.36) миллионның 14% = 2.89 млн тг. 3-ші жылы – 775 (20.64-2.89) миллионның14%=2.49 млн теңгені құрайды. Іс-əрекеттегі еңбек құралдарының құны бастапқы жылдарында аударылады, бұл аударымдар амортизацияның маңызды бөлігін жаңа капитал салымдарына жəне құралдарды жаңартуға мүмкіндік береді. Дегенмен бұл əдіс көп жылдарға созылып кетеді. Кумулятивті əдіс немесе сандар сомасы құрамында бастапқы екі əдіс біріктіріледі. Еңбек құралдарының қызмет ету мерзімі нормаланады жəне эксплуатацияға еңген бастапқы жылдарында тозу нормасы көбейеді. Мысалы: 2-кесте Қызмет ету жылдары 1 2 3 4 5 6 6 жыл

Кері тəртіпте жазылған жылдар 6 5 4 3 2 1 21 бөлік 38

Амортизация нормасы 6/21 5/21 4/21 3/21 2/21 1/21 21/21

Кумулятивті əдіс амортизациондық еңбек құралдар құндарының олардың нормативтік қызмет ету соңғы мерзіміне толық өтелуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар амортизациондық аударымдардың маңызды үлесі бірінші, екінші жылдарында аударылады. Амортизацияның ынталандыру рөлі артады. 2.4 Кəсіпорынның негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштерін талдау Негізгі қорлардың пайдалануын жақсарту өндіріс тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымы кең экономикалық проблемаларды шешуді көздейді: өнім шығарылымының артуы, еңбек өнімділігінің өсімі, өзіндік құнның төмендеуі, капитал салымдарының үнемделуі, пайда жəне капитал рентабельдігін арттыру т.б. Негізгі капитал пайдалануын сипаттау үшін жалпы, құндық, қатынастық жəне заттай көрсеткіштерінің жүйесі қолданылады. Нарықтық экономика қатынастар жағдайында кəсіпорын іс-əрекетінің тиімділігін сипаттайтын жалпы көрсеткіші болып рентабельдік табылады, яғни пайданың негізгі жəне айналым капиталдардың авансталған орташа жылдық құнына қатынасы. Бұл көрсеткіш негізгі қорлар қатынасы ретінде анықталуы жəне динамика ретінде құрылуы мүмкін. Негізгі қорлардың құрылымы жəне техникалық деңгей мəліметтеріндегі өнім шығарылымын арттыру, өзіндік құнының төмендеуі жəне кəсіпорын жинақтарының өсімі тікелей пайдалану деңгейіне байланысты. Барлық пайдалану көрсеткіштері үш топқа біріге алады:  Негізгі өндірістік қорлардың уақыт бойынша пайдалану деңгейін көрсететін экстенсивті көрсеткіштері (жабдықты пайдаланудың экстенсивті көрсеткіші, ауыстырымдылық коэффициенті, енгізу т.б. коэффициенттері).  Өнімділігі бойынша пайдалану деңгейін көрсететін интенсивті көрсеткіштер.  Экстенсивті жəне интенсивті факторлардың жиынтығын есепке алатын интегралдық көрсеткіштер. Экстенсивті коэффициенті құралдың нақты қызметінің оның жоспарланған қызмет сағаттарына қатынас ретінде анықталады, яғни Кэкст.=t нақ./ t жос

39

мұндағы: t нақ. – құралдың нақты жұмыс уақыты, сағ. t жос. – жоспарланған жұмыс уақыты, сағ. Интенсивті коэффиценті негізгі технологиялық құралдардың нақты өнімділігінің оның нормативті өнімділігінің қатынасы ретінде анықталады, яғни келесі формула арқылы Кинт =Ө нақты /Ө норм. мұндағы: Өнақты – құралдың бірлік уақыттағы нақты өнім шығарылымы; Өнорм. – құралдың бірлік уақыттағы техникалық негізделген өнім шығарылымы. Интегралдау коэффициенті келесі формула арқылы есептелінеді: К интегр= Кэкст Кинт Негізгі капиталдың пайдалану деңгейін көрсететін жалпы көрсеткіштерге қор қайтарымдылық жəне қор сыйымдылық жатады. Қор қайтарымдылығы – бұл жыл ішіндегі немесе басқа уақыт мерзімінде өндірілген өнімнің негізгі өндірістік қорларды орташа жылдық құнына қатынасы ретінде анықталады. Қор сыйымдылығы қор қайтарымдылығына кері көрсеткіш болып табылады, яғни орташа жылдық құнының өндірілген өнімге қатынасы ретінде анықталады. Бұл көрсеткіштерді есептеген кезде капиталдың орташа жылдық құны орташа жылдық бағалар есебінен шығуы керек. Қор қайтарымдылық іс-əрекеттегі негізгі капиталдың əр теңгесінен алынған қанша өнім алынғанын көрсетеді; ал қор сыйымдылығы өнімнің берілген көлемін өндіру үшін қажетті негізгі капиталдың құн көлемін көрсетеді. Қор қайтарымдылық көрсеткіштері негізінен іс-əрекеттегі қорлардың пайдалану деңгейін талдау үшін қолданылады; ал қор сыйымдылық көрсеткіштері ең бастысы перспективалы жобалау кезінде негізгі қорларға жəне капитал салымдарына деген қажеттіліктерін жоспарлау үшін қолданылады. Жоғарыда айтылғанға сəйкес қор қайтарымдылық көрсеткіші мына формуламен есептелінеді: Ққ = Фөө ⁄Фнқ орт , 40

мұндағы: Фөө – жыл ішінде өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн есебімен; Фнқ орт – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны. Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану деңгейін егжейтегжей талдау үшін пайдаланылады. Ол өндірім мен еңбек қордың жарақаттанғандығының арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақаттанған қорға қарағанда өндірімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа болып есептеледі. Өйткені осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең жоғары дəрежеге жетеді. Қор қайтарымның қарсы көрсеткіші – өнімнің қор сыйымдылығы. Бұл өнімнің өлшемін шаққандағы негізгі қордың құнын сипаттайды. нқ Қс = Фөө тау /Форт ,

мұндағы: Фөө тау – жыл ішінде өндірілген өнімнің тауарлы немесе қалыпты бөлігінің құны, теңге; Фнқ орт – негізгі өндіріс қордың орташа жылдық құны, теңге. Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы жəне өнімнің қор сыйымдылығының төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше болатынын көрсетеді. Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың жүктеме деңгейлерін, əсіресе олардың активтік бөлігін арттыру, қорларды жаңарту, үдемелі жабдықтарды, қазіргі технологияны, билікті, қызметкерлерді пайдалану қажет. Негізгі өндірістік қордың нəтижелілігін арттырудың аса маңызды факторларының бірі жабдықтардың пайдалануын жақсарту. Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэффициентін көбейту жолымен қол жетеді. Сонымен қатар келесі факторларға назар аудару қажет:  Құралдардың жұмыс істеу сменаларының ауыстыру коэффициенттерін арттыру;  Қуаттылық жəне уақыттың пайдалануын арттыру;  Қайтадан енгізілген жаңа қуаттылықтарды игеруді тездету;  Қолмен орындалатын еңбекті машинамен ауыстыру;  Қайта енгізілген, жөнделген, құрылған қуаттылық бірліктер құнын төмендету т.б. 41

Сонымен қатар негізгі қорларды пайдалану деңгейі жəне көлемі кəсіпорынның өндірістік өнімділігін анықтайды. Кəсіпорынның өндірістік өнімділігі – бұл уақыт бірлігіндегі барлық өндірістік құралдардың толық пайдалану кезіндегі өнімнің заттай түрдегі жəне жоспарланған номенклатура бойынша мүмкін болатын максималды шығарылымы. Өндірістік өнімділік берілген өнімнің жоспарланған өндіріс бірліктерінде есептейді (тонна, бірлік, метр). Кəсіпорын өндірістік өнімділігі жетекші өндірістік цех, алаң жəне агрегаттар бойынша анықталады. Жетекші цех, алаң, агрегат болып берілген өнім өндірудегі ең маңызды жəне массалық операцияларды орындағандар табылады. Қара металлургияда мұндай жетекші цех домен, мартен, болат еріткіш цехтары; түрлі-түсті металлургияда электролиздік ванналар; текстильде тоқу жəне жіп иіру өндірісі; машина құрылыс зауыттарында механикалық жəне жинақтау цехтары болып табылады. Кəсіпорын өндірістік өнімділік мөлшерін анықтайтын элементтер:  Құралдар құрылымы жəне түрлер бойынша мөлшері;  Машиналар мен жабдықтарды қолданудың техникалық экономикалық көрсеткіштері;  Жабдықтардың жұмыс істеу уақыт қоры;  Кəсіпорынның өндірістік алаңдары;  Берілген жабдықтар құрамы кезіндегі өнімнің еңбексыйымдылығына əсер ететін жобалаған номенклатура жəне ассортименті;  Жетекші өндірістің өндірістік өнімділігін мына формула арқылы анықтауға болады: Өө

 ЖҚж.у.макс , Не.с.

мұндағы: Өө – цех, алаң берілген бірлік өлшеміндегі өндірістік өнімділік; n – цехтағы жетекші құралдардың бірлік саны; ЖҚж.у.макс – жетекші құралдың максималды мүмкін болатын жұмыс уақыт қоры; Н е.с. – жетекші құралдағы өнімді қайта өңдеудегі еңбек сыйымдылығының прогрессивті нормасы. Қорытынды 1. Кəсіпорынның негізгі қорлары – тозу барысында өз құнын өнімге бөлшектеп аударатын еңбек құралдарының құндық өлшемі. 42

Өндіріске енгізілген негізгі капитал құны еңбек құралдарының толық жаңару мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып толық қалпына келуі негізгі капитал қалпына келуінің заңы болып табылады. 2. Негізгі қорлар өндірістік жəне өндірістік емес деп бөлінеді, олардың активті жəне пассивті бөліктерін қалыптастыратын түрлер бойынша классификацияланады. 3. Негізгі қорларды басқаруда құндық бағалаудың дифференциалданған жүйесі пайдаланылады, бастапқы, қалпына келу жəне қалдық құн ең негізгілері болып табылады. 4. Негізгі қорларды қайта бағалау эксперттік немесе индекстік əдіспен жүзеге асырылады, кəсіпорын өз күшімен немесе тəуелсіз эксперттік ұйымдардың мамандарын жалдай отырып жүргізуі мүмкін. 5. Еңбек құралдарының қызмет ету мерзімін жəне амортизация нормасын қалыптастыратын физикалық жəне моральдік тозуын бөліп көрсетеді. Амортизация – қор құнын өнімге аудару үрдісі. 6. Амортизациялық қор – өндірісті жаңартуға арналған ерекше ақша қоры. Кəсіпорын оны пайдалану құқығын өзі иемденеді. Негізгі терминдер мен түсініктер Кəсіпорынның негізгі қорлары Негізгі қорлардың классификациясы Негізгі қорлардың тозуы Активтерді бағалау Пайдалы қолдану мерзімі Амортизация Амортизация əдістері Жеделдетілген амортизация Қор қайтарымы Қор сыйымдылығы Бақылау сұрақтары 1. Негізгі қорлардың мəні неде? Олардың қалыпқа келуі заңдылықтары жəне көрсеткіштері қандай? 2. Негізгі қорлардың құрылымы мен құрамы қалай сипатталады? 3. Негізгі қорларды классификациялаудың мəні неде? 4. Негізгі қорларды бағалаудың қандай əдістері бар? 5. Негізгі қорларды қайта бағалаудың қандай əдістері бар? 6. Еңбек құралдары тозуының қандай түрлері бар? Амортизация жүйесінде қорларды ескерудің маңыздылығы неде? 7. Амортизация есептеудің қандай түрлері бар? 8. Амортизациялық қорды пайдаланудың реті қандай? 9. Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін жоғарылатудың қандай қорлары бар? 43

Есептер 1-есеп. Төмендегі көрсеткіштер бойынша, жалдық төлемге қосылатын жылдар бойынша амортизациялық аударылымдардың сомасын анықтаңыз: Жалға берілетін мүліктің атауы Станок 1 Станок 2 Станок 3

Баланстық құны, теңге 11500 22000 7500

Қалдық құны, теңге 9250 14400 520

Амортизация нормасы,% 10,0 12,0 9,0

2-есеп. Құрал қызмет етудің нормативтік уақыты – 9 жыл; құралдың құны – 5 мың теңге; көлік дайындау шығындары – 510 теңге; құралдың жойылу құны – 62 мың теңге; құралдың қалдық құны – 267 теңге. Амортизациялық аударылымдардың (жылдық) нормасын анықтаңыз. 3-есеп. Сатып алу кезіндегі станоктың құны – 5 мың теңге; қызмет ету уақыты – 10 жыл; амортизация кезіндегі жаңарту шығындары – 1,2 мың теңге; жойылу құны – 0,7 мың теңге; Амортизацияның (жылдық) нормасын жəне сомасын анықтаңыз. 4-есеп. Өнімнің жылдық шығару көлемі – 9 млн теңге; НҚ орташа жылдық құны – 420 мың теңге; орта жылдық саны – 2,2 мың теңге. НҚ пайдалану көрсеткіштерін анықтаңыз: қор сыйымдылығы, қор қайтарылымы, қормен жарақтандыру. 5-есеп. 1. Кəсіпорын А бір жыл ішінде 3 млн теңгеге тауарлы өнімді шығарды. НҚ орташа жылдық құны 490 мың теңге. 2. Кəсіпорын В бір жыл ішінде 2700 мың теңгеге тауарлы өнімді шығарды. НҚ орташа жылдық құны 800 мың теңге. Қандай кəсіпорын неғұрлым тиімді түрде НҚ қолданды?

44

3. АЙНАЛМАЛЫ ҚОРЛАР 3.1 Айналмалы қаражат түсінігі, сыныптамасы, құрамы жəне құрылымы Айналмалы қаражат – бұл өндіріс жəне өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру жəне пайдалану үшін авансталған ақшалай қаражат жиынтығы. Рыноктық жағдайда айналым қаражатына деген қажеттілікті көбіне пайдалану қажеттіліктері немесе қаржы-пайдалану қажеттіліктері (ҚПҚ) деп те атайды. Көптеген батыс жəне американдық зерттеулерде ағымдық активтер мен ағымдық пассивтер арасындағы айырманы «жұмыс жасаушы капитал» деп атайды. Кəсіпорынның жарғылық қорын (капитал) реттеуде өндіріс процесіне негіздеп айналмалы қаражатының қажетті мөлшерін жоспарлайды. Кəсіпорынның айналмалы қаражатына деген қажеттілігі өндірістің маусымдық ерекшелігіне, жіберілген өнімге төленетін ақшаның жоспарлы уақыттан кешіктіріліп төленуі жəне т.б. факторларға байланысты жыл ішінде ауытқып отырады. Айналмалы қаражатының құрамын, сыныптамасын жəне құрылымын бірнеше белгісі бойынша қарастырамыз. Айналмалы қаражатының негізгі қорлардан айырмашылығы сонда, ол тек бір өндірістік кезеңде ғана жұмыс жасайды жəне өзінің құнын толығымен жаңадан дайындалған өнімге береді. Сондықтан да оны кейде айнымалы капитал деп атайды. Айналым қаражаты

Меншікті айналым қаражаты

Айналым қаражатына сəйкес жарғылық капитал

Айналым қаражатын қаржыландыруға бағытталған пайда

Қарыздық айналым қаражаты

Тұрақты пассивтер

Банк несиелері

Несиегерлік берешек

3.1-сурет. Кəсіпорынның айналмалы қаражатын қалыптастыру

45

Басқа да қаражаттар

Қалыптастыру көзіне байланысты айналмалы қаражаты меншікті жəне қарыздық (тартылған) болып бөлінеді (3.1-сурет). Айналмалы қаражатының түрлері

Өндірістік айналмалы қорлары (70%)

Айналыс қорлары (30 %)

Айналмалы қаражатының құрамы 1. Өндірістің босалқы қоры (70%) 1.1. Шикізаттар, негізгі материалдар жəне сатып алынған жартылай фабрикаттар 1.2. Көмекші материалдар 1.3. Жылу 1.4. Ыдыс 1.5. Жөндеуге қажетті қосымша қор 2.Аяқталмаған өндіріс (25%) 3. Болашақ кезеңдегі шығындар (5%) 4. Қоймадағы жəне рəсімдеуге жіберілген дайын өнімдер (31%) 5. Ақшасы төленбей тұрып артылған тауарлар (30%) 6. Кассадағы жəне банктің есебіндегі ақшалай қаражаттар 7. Дебиторлық берешек (14%) 8. Басқа да есептердегі қаражаттар (25%)

Жіктелу белгілері

Нормаланатын айналмалы қаражаты (80%)

Нормаланбаған айналмалы қаражаты (20%)

3.2-сурет. Айналмалы қаражатының сыныптамасы жəне құрамы

Кəсіпорынның өндірістік айналмалы қорлары үш бөліктен тұрады: - өндірістік босалқы қорлар; - кəсіпорындағы аяқталмаған өндіріс жəне жартылай фабрикаттар; - болашақ кезеңдердің шығындары. Өндірістік айналмалы қорлары өз қозғалысында айналыс қорларымен өте тығыз байланыста болады. Айналыс қорларына қоймалардағы дайын өнімді, жолдағы тауарларды, ақшалай қаражаттар, көбіне дебиторлық берешектер кіреді. Айналмалы қаражаттарының жекелеген элементтері арасындағы пайыз түріндегі қатынас айналмалы қаражатының құрылымы деп аталады. Кəсіпорынның айналмалы қаражатының құрылымын46

дағы айырмашылық өндіріс процесін ұйымдастыру ерекшеліктері, жинақтау жəне шығындалу шарттары, жабдықтаушылар мен тұтынушылардың мекен-жайлары, материалды ресурстарды үнемдеу сияқты көптеген факторларға негізделеді. Айналмалы қаражаттарына деген қажеттілікті жоспарлау кезінде үш əдіс қолданылады: талдамалық, коэффициенттік жəне тікелей шот əдісі. Талдамалық жəне коэффициенттік əдістер кемінде бір жылдан астам уақыт тұрақты түрде жұмыс жасап жүрген кəсіпорындарда қолданылады. Талдамалық əдіс кəсіпорынның орташа қалдықтарының мөлшеріне байланысты айналмалы қаражатына деген қажеттіліктерді анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар кəсіпорынның келер жылғы нақты жұмыс шартын ескеру қажет. Бұл əдіс айналмалы қаражатының елеулі бөлігін материалды құндылықтарға жұмсайтын кəсіпорындарда қолданылады. Коэффициенттік əдіс кезінде босалқы қорлар мен шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне тікелей тəуелді (шикізаттар, материалдар, аяқталмаған өндіріске шығындар, қоймадағы дайын өнім) жəне оған тəуелді емес (бөлшектер, арзан жəне тез тозатын заттар, болашақ кезең шығындары) болып бөлінеді. Бірінші топта айналмалы қаражатына деген қажеттілік базисті жыл мен келер жылдағы өндіріс өнімінің өсу темпінің мөлшеріне байланысты анықталады. Екінші топта айналмалы қаражатына деген қажеттілік бірнеше жылдардың орташа қалдықтары негізінде жоспарланады. Қажетті жағдайда талдамалық жəне коэффициенттік əдістерді қатар пайдалануға болады. Алдымен талдамалық əдіс пен өндіріс көлеміне тəуелді айналмалы қаражатына қажеттілікті, содан кейін коэффициенттік əдіс көмегімен өндіріс көлеміндегі өзгерісті анықтауға болады. Тікелей шот əдісі айналмалы қаражатының əр элементі бойынша босалқы қорларын есептеуге негізделген. Тікелей шот əдісі жаңа кəсіпорынды ұйымдастыруда, жұмыс жасаушы кəсіпорынның айналмалы қаражатына қажеттілігін кезеңдік нақтылауда қолданылады. Бұл əдіс еңбексыйымдылығы жоғары болып табылады. Оның құрамында келесідей кезеңдер қамтылады: 1. Жекелеген маңызды тауарлы-материалды құндылықтар түрлері бойынша босалқы қор мөлшерін дайындау. Ол өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін айналмалы қаражатының əр элементі бойынша есептелінеді. 47

2. Материал құндылығының нақты түріне байланысты орташа күндік шығындарды есептеу. 3. Ақшалай көріністегі меншікті айналмалы қаражатының нормативін анықтау. 3.2 Айналмалы қаражатын пайдалану көрсеткіштері Айналмалы қаражатын пайдалану экономикалық көрсеткіштермен сипатталады. Айналмалы қорларының айналмалы жылдамдығы айналмалы қаражатын тиімді пайдаланудың маңызды көрсеткіші болып табылады. Ол өзара байланысты келесідей көрсеткіштердің көмегімен анықталады: бір айналмалының тəулік ішіндегі ұзақтығы, айналмалылық жəне айналмалы қаражатын жүктемелеу (загрузки оборотных средств) коэффициенттері. Бір айналмалының тəулік ішіндегі ұзақтығы (Ұайн) келесі формуламен анықталады: Ұайн немесе

АҚқалд Фөө ⁄

к.с.

= (АҚқалд

к.с. )/Фөө

tжос= Tжос / Кайн, мұндағы: АҚқалд – қалдық айналмалы қаражаты (орташа жылдық немесе жыл соңындағы кезеңге), Фөө – өнімнің өзіндік құны, к.с. – есептік кезеңдегі күндер саны, tжос – жоспарлы кезең, Тжос – жоспарланған кезең ұзақтығы, Кайн – айналымдылық коэффициенті. Айналымдылық коэффициенті (Кайн) бір жыл ішінде айналым қаражатымен жүзеге асырылған айналым санын көрсетеді жəне төмендегідей формула көмегімен анықталады:

немесе

КАҚ айн

Фөө /АҚқалд

КАҚ айн

Фөө /АҚққ орт ,

мұндағы: Фөө – өткізілген өнімнің құны; АҚққ орт – қарастырылып отырған кезең аралығындағы орташа қолма-қол айналым қаражаты. Айналым қаражатының жүктемелілік коэффициенті (АҚжүк) – айналымдылық коэффициентінің кері көрсеткіші. Ол өнімнің бір 48

бірлігіне жұмсалатын айналым қаражатының мөлшерін сипаттайды жəне келесідей формуламен анықталады: КАҚ жк

АҚқалд /Фөө .

Айналым қаражаттарын қысқартудың екі түрі бар: абсолютті жəне салыстырмалы. Айналым қаражаттарын абсолютті қысқарту айналым қаражаттарының қалдықтары нормативтен аз болған жағдайда орын алады. Кəсіпорында өндіріс көлемінің өсуі есебінен айналым қаражаттарының айналымдылығы жылдамдаған жағдайда айналым қаражаттарын салыстырмалы қысқарту жүргізіледі. Айналым қаражатының қолданылу деңгейін айналым қаражатының қайтарымдылық көрсеткішімен анықтауға болады. Ол өнімді өткізуден түсетін пайданың (П) қалдық айналым қаражатына (АҚқалд ) қатынасымен анықталады: АҚқайт = П / АҚқалд . 3.3 Айналмалы қаражатты нормалау Айналым қаражатының нормативі – бұл кəсіпорынның өндірістік қызметіне қажетті ең аз ақшалай қаражаттар сомасы. Айналым қаражатының нормасы – бұл өндірістің бірқалыпты жүргізілуін қамтамасыз ететін, салыстырмалы шамамен (күнмен немесе пайызбен) сипатталатын тауарлы-материалды құндылықтардың жекелеген түрлеріне деген қажеттілік. Айналым қаражатының мөлшері тауарлы-материалдық құндылықтардың ең аз босалқы қорын сипаттайды. Айналым қаражатының нормативі заттай жəне ақшалай көрсеткіштермен есептелінеді. Айналым қаражатының нормативі оның элементтерінің қосындысына тең: НАҚ= Нб.қ. + Наяқталмаған ө. + Нд.ө. + Нбол.шығ. мұндағы: Нб.қ. – өндірістің босалқы қорлар нормативі; Наяқталмаған ө. – аяқталмаған өндіріс нормативі; Нд.ө. – дайын өнімнің босалқы қор нормативі; Нбол.шығ. – болашақ кезең шығындарының нормативі. 49

Айналым қаражатының нормативі бойынша келесідей жолмен анықталады:

жекелеген

элементтері

HАҚ = З Қб.орт , мұндағы: HАҚ – нақты элемент бойынша айналым қаражатының нормативі; З – нақты элемент бойынша орташа бір күндік шығын; Қб.орт – нақты элемент үшін айналым қаражатының босалқы қорының орташа мөлшері. Шикізат, негізгі материалдар мен сатылып алынған жартылай фабрикаттар бойынша орташа босалқы қор нормасы ағымдық қорды сақтауға кететін уақытты (У), сақтық қорын (С), транспорттық қорды (Т), технологиялық қорды (Тех) жəне дайындалып жатқан қорды (Д) біріктіреді. Тəуліктегі қор мөлшері = У + С + Т + Тех +Д. Бұдан: Нс = H

(У + С + Т + Тех + Д ).

Болашақ шығындардағы айналым қаражатының нормативі: Нбол.шығ. = Зжос + Залд – Зөө бол.кез. , мұндағы: Зжос – жоспарланған кезеңнің басына тиесілі болашақ шығындар сомасы; Залд – алдағы жылға тиесілі болашақ кезең шығындары; Зөө бол.кез. – алдағы жылдағы өнімнің өзіндік құнына тиесілі болашақ кезең шығындары. Дайын өнімнің қалдықтарына айналым қаражатының нормативі (Нөқ) төмендегідей формула көмегімен анықталады: Нөқ Ш⁄ к.с. Т, мұндағы: Ш – өндірістік өзіндік құн бойынша келер жылдың 4-ші кварталындағы тауарлы өнім шығарылымы; к.с. – кезеңдегі күндер саны; 50

Т – дайын өнімге айналым қаражатының нормасы, күндер. Ақшалай көріністегі айналым қаражатына қажеттілік (АҚқажет) келесі формуламен есептелінеді: АҚқажет = Зматер tз, мұндағы: Зматер – өндіріске жұмсалатын бір күндік материалды шығындар, tз – айналым қаражатының мөлшері, артық күндер. Аяқталмаған өндіріске айналым қаражатының нормативі төмендегідей формуламен анықталады: НАҚ аө



Төц

Кү / Tжос,

мұндағы: Q – жоспарланған кезеңде өнім шығару; Төц - өндірістік цикл ұзақтығы; Tжос - жоспарланған кезеңнің ұзақтығы, Kү – шығынның үдеу коэффициенті. Шығынның үдеуі коэффициенті аяқталмаған өндірістегі өнім дайындылығының деңгейін көрсетеді: Кү = (Зе + 0,5 Зп ) / ( Зе + Зп ), мұндағы: Зе жəне Зп – өндіріске жұмсалған біржолғы шығындар. Айналым қаражатын басқару негізгі мақсат айналым қаражатының барынша аз мөлшерімен өндіріс процесі мен өнімді өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Демек, кəсіпорынның айналым қаражаттары айналымның барлық сатысы бойынша барынша аз, бірақ жеткілікті мөлшерде бөлінуі керек. Айналым қаражаты əрқашанда біруақытта айналымның үш сатысында қолданылады жəне ақшалай қаражат, материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім түрінде көрініс табады. Қорытынды 1. Айналмалы қаражат – бұл өндіріс жəне өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру жəне пайдалану үшін авансталған ақшалай қаражат жиынтығы.

51

2. Кəсіпорынның өндірістік айналмалы қорлары үш бөліктен тұрады: өндірістік босалқы қорлар; кəсіпорындағы аяқталмаған өндіріс жəне жартылай фабрикаттар; болашақ кезеңдердің шығындары. 3. Айналмалы қаражаттарына деген қажеттілікті жоспарлау кезінде үш əдіс қолданылады: талдамалық, коэффициенттік жəне тікелей шот əдісі. 4. Айналым қаражатының нормативі – бұл кəсіпорынның өндірістік қызметіне қажетті ең аз ақшалай қаражаттар сомасы. 5. Айналым қаражатының нормасы – бұл өндірістің бірқалыпты жүргізілуін қамтамасыз ететін, салыстырмалы шамамен (күнмен немесе пайызбен) сипатталатын тауарлы-материалды құндылықтардың жекелеген түрлеріне деген қажеттілік. 6. Айналым қаражатын басқару негізгі мақсат айналым қаражатының барынша аз мөлшерімен өндіріс процесі мен өнімді өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі терминдер мен түсініктер Айналмалы қаражат Айнымалы қаражаттардың қажеттілігі Бір айналмалының тəулік ішіндегі ұзақтығы Айналымдылық коэффициенті Айналым қаражатының қайтарымдылық көрсеткіші Дайын өнімнің қалдықтарына айналым қаражатының нормативі Айналым қаражатын басқару Бақылау сұрақтары 1. Айнымалы қаражаттардың мəні неде? 2. Айнымалы қаражаттардың құрылы мен құрамы қандай? 3. Айнымалы қаражаттардың қажеттілігін жоспарлаудың қандай əдістері бар? 4. Айнымалы қаражаттарды пайдаланудың қандай көрсеткіштерін білесіз?

Есептер 1-есеп. Келесі көрсеткіштер бойынша, өткен жылмен салыстырғанда, есеп-айырысу жылдағы айналымдылықты жеделдетудің үнемдеуін анықтаңыз: Көрсеткіштер

Өткен жылы

Сатудан түскен пайда, мың теңге Айналым қорлардың орташа мөлшері, мың теңге

8250 1300

52

Есеп-айырысу жылы 11450 1500

2-есеп. Егер айналым саны бірге жоғарыласа, жоспарланған жылда өнімнің қосымша көлемін анықтаңыз. Берілгендер: базистік жылдағы өнімді шығару көлемі – 32 мың теңге; базистік жылдағы айналым қорлардың орташа көлемі – 14 мың теңге. 3-есеп. Жоспар бойынша, бір тоқсанда тауарлы өнімнің шығару көлемі – 52 мың теңге, айналым нормасы – 7 күн. Бір тоқсанға есептелген дайын өнімнің айналым қордың нормативін анықтаңыз. 4-есеп. Бір жыл ішіндегі өнімді шығару көлемі – 8 млн теңге; айналым корлардың орташа шамасы – 1,3 млн теңге; Айналым қорлардың айналу жылдамдығын жəне айналым коэффициентін анықтаңыз. 5-есеп. Келесі материалдар бойынша, бір жылға есептелген аяқталмаған өндірістің айналым қорлардың нормативін есептеңіз: Атауы

Дайындау уақыты

Жоспарлы өзіндік құн бойынша, жалпы өнімнің көлемдегі үлес салмағы

А Б В

32 7 15

0,40 0,45 0,15

4. КƏСІПОРЫНДАҒЫ ЕҢБЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 4.1 Кəсіпорын кадрлары: құрылымы, басқару Кəсіпорын кадрлары дегеніміз – кəсіпорында қызмет атқаратын жəне тізім құрамына кіретін əртүрлі маман иелерінің жиынтығы. Тізім құрамына кəсіпорынның негізгі жəне негізгі емес іс-əрекетімен байланысты жұмысқа алынған барлық қызметкерлер кіреді. Келесі түсініктерді ажырату керек: «мамандар», «қызметкерлер», «кəсіпорынның еңбек ресурстары». «Кəсіпорынның еңбек ресурстары» – кəсіпорынның əлеует (потенциал) жұмыс күшін сипаттайды, «қызметкерлер» – тұрақты 53

жəне уақытша жалға алынған мамандар жəне қарапайым жұмысшылар, «кадрлар» – мекеменің тұрақты мамандары болып табылады. Кəсіпорындағы жұмысшылар құрамы, жеке топтар жəне категориялардың сапалық қатынасы кадрлар құрылымын сипаттайды. Өнім (қызмет) өндірісімен тікелей байланысты мамандар өнеркəсіптік-өндірістік қызметкерлері болып табылады. Мысалы: негізгі, көмекші, жанама цех жұмысшылары, т.б. Сауда жəне қоғамдық азықпен қамтамасыз ету орталықтарының, тұрғын үй-шаруашылық, медициналық, оқу, мəдени мекемелердің жұмысшылары кəсіпорынның өндірістік емес қызметкерлер тобына кіреді. Өнеркəсіп-өндірістік жұмысшылары 2 негізгі топқа бөлінеді: жұмысшылар жəне қызметкерлер, өз кезегінде қызметкерлер: басшылық, мамандар жəне қызметкерлер болып бөлінеді. Басшылық – бұл басқару шешімдерін қабылдау жəне олардың жүзеге асырылуын қадағалау құқықтары бар тұлғалар. Мамандар – инженер-техникалық, экономикалық, бухгалтерлік, заң бөлімдерінің қызметкерлер. Қызметкерлер – құжаттарды дайындайтын, есеп жəне бақылауды жүзеге асыратын, шаруашылық қызмет көрсететін жұмысшылар. Еңбек түрінің сипатына байланысты кəсіпорын жұмысшылары мамандық, кəсіп, мамандық-біліктілік дəрежесі бойынша бөлінеді. Кəсіп – белгілі теориялық жəне практикалық білімді қажет ететін еңбек түрі. Мамандық – кəсіп шегіндегі қосымша білімді қажет ететін еңбек түрі. Əрбір кəсіп жəне мамандық иесі біліктілік дəрежесі бойынша ажыратылады. Біліктілік – жұмысшылардың белгілі бір кəсіп немесе мамандықты игеру дəрежесін көрсетеді, сонымен қатар тариф разрядтары мен категориялар жұмыс түрінің күрделілігін сипаттайды. Жұмысшылардың біліктілік дəрежесі олардың теориялық жəне практикалық дайындығына сəйкес келетін разрядтар арқылы анықталады. Қызметкерлердің білікті мамандандырылған құрылымы штат кестесінде орын табады. Кəсіпорын жəне бюджет сферасының штат кестесі – бұл жыл сайын кəсіпорын басшылығымен бекітілетін құжат. Бұл құжатта қызметкерлердің жұмыс істейтін бөлімдері мен атқаратын лауазымдары, алатын жалақылары көрсетілген.

54

Кадрларды (қызметкерлерді) басқару – кəсіпорынның еңбек ресурстарымен байланысқан менеджмент бөлімі. Ол кəсіпорын мақсаттарына қол жеткізу үшін жұмысшылар əлеуетін барынша тиімді қолдануға бағытталған функционалдық қызметтің ерекше формасы болып табылады. Оның негізгі мақсаттары:  кəсіпорынның мамандарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру;  кадрлардың кəсіби-біліктілік жəне лауазымды жоғарылауын, тиімді орналастырылуын қамтамасыз ету;  кəсіпорынның еңбек əлеуетін тиімді қолдану жəне т.б. Кəсіпорын кадрларын тиімді пайдалану қағидалары:  жұмысшылар санының орындалатын жұмыс көлеміне сəйкестігі;  жұмысшы біліктілігінің оның еңбек функцияларының күрделілік дəрежесіне сəйкестігі;  кəсіпорын қызметкерлері құрылымының өндірістің объективті факторларымен шартталуы;  жұмыс уақытын пайдаланудың максималды тиімділігі;  жұмысшылардың өндірістік профилінің кеңеюі мен біліктілігінің үнемі жоғарлауына шарттар жасау. Персоналдық дамуы мен қозғалысы кадрлық саясатты əзірлеу мен жүзеге асырумен байланысты. Ол келесі бөлімдерді қамтиды:  жұмыс күшін жоспарлау, тарту, жалдау жəне орналастыру;  жұмысшыларды кəсіби оқыту, даярлау жəне қайта даярлау;  мансапты жоспарлау, қызмет бойынша жоғарылау жəне персоналды босату;  еңбек жағдайы мен еңбекақы, ұжымда қолайлы психологиялық климаттың орнауы. Кəсіпорынды мамандармен қамтамасыз ету қызметі тек қана жұмысшылар санын ғана емес, сонымен қатар оны жұмыс күшімен, айналым бағасымен, кадрлар ағымымен, қосымша қажеттілікті немесе кадрлар артықшылығын да анықтайды. Кадрлар ағымы белгілі уақыт аралығында өз қалауы бойынша немесе еңбек дисциплинасын бұзғаны үшін жұмыстан шығып кеткендер санын осы аралыққа сəйкес орташа тізім санына қатынасы арқылы анықталады: Ка=(Са-Сорт), 55

мұндағы: Ка – кадрлар ағымы; Са – өз қалауы бойынша немесе еңбек дисциплинасын бұзғаны үшін жұмыстан шығып кеткендер саны; Сорт – жұмысшылардың орташа тізім саны. 4.2 Еңбек өнімділігі: түсінігі, көрсеткіштері Еңбек өнімділігі – еңбек шығындарының тиімділігін, нəтижелігліін сипаттайды жəне жұмыс уақытының бірлігіне сəйкес келетін өндірілген өнім санымен немесе өндірілген өнім бірлігіне кеткен еңбек шығындарымен анықталады. Еңбек өнімділігі тірі жəне қоғамдық (жиынтық) еңбек өнімділігі болып бөлінеді. Тірі еңбек өнімділігі əрбір жеке өндірісте жұмыс уақыт шығындарымен анықталады, ал қоғамдық (жиынтық) еңбек өнімділігі тірі жəне заттық (өткен шақ) еңбектен құралады. Қоғамдық еңбекті есептеу өте күрделі болып табылады. Бұл барлық халық шаруашылығына тиесілі материалдық өндірістегі бір жұмысшыға келетін ұлттық өнім үлесі ретінде анықталады. Кəсіпорындарда (мекемелерде) еңбек өнімділігі тек тірі еңбек шығындарының тиімділігі ретінде анықталады жəне өнімнің еңбек сыйымдылығы (Ес) мен шығарылым (Ш) көрсеткіштері арқылы анықталады. Шығарылым (Ш) – жұмыс уақыт бірлігінде өндірілген немесе белгілі уақыт аралығында орташа тізім жұмысшыға сəйкес келетін өнім саны. Ол келесі формула арқылы анықталады: Ш=Qөө /Т немесе Ш=Qөө /Жс, мұндағы: Ш – шығарылым; Qөө – өндірілген өнім көлемі; Т – өнім өндіруге кеткен уақыт; Жс – орташа тізімдегі жұмысшылар саны. Сəйкесінше бір жұмысшыға келетін сағаттық жəне бір күндік шығарылым анықталады: Шс=ӨӨай/Тсағ;

Шк= ӨӨай/Ткүн

мұндағы: ӨӨай – ай (тоқсан, жыл) аралығында өндірілген өнім; 56

Тсағ, Ткүн – бір ай (тоқсан, жыл) аралығындағы барлық жұмысшылардың жұмыс істеген адам-сағат, адам-күн саны. Шығарылымды анықтаудың үш əдісі бар: табиғи (шарттытабиғи), құндылық жəне нормаланған жұмыс уақыт бойынша. Еңбек өнімділігінің табиғи көрсеткіштері нақты жəне толық өлшем, бірақ бұл көрсеткіштерді қолданатын аймақ шектеулі болып табылады. Шығарылымды анықтау кезіндегі табиғи көрсеткіштер келесі салаларда қолданылады: газ, көмір, мұнай, электроэнергетика, орман т.б. Ал шартты-табиғи көрсеткіштер тоқыма, цемент, темір, минералды тынайтқыштар салаларында қолданылады. Табиғи көрсеткіштермен салыстырғанда шығарылымды анықтаудың құндылық əдісі тек тірі еңбек шығындарының өзгерісін есептеп қана қоймай, сонымен қатар өндіріс бағдарламасындағы құрылымдық өзгерістерді, өндірілген өнімнің материал сыйымдылығын, бағалар əсерін т.б. факторларды есептейді. Аталған көрсеткішті қолдану саласына байланысты шығарылымның ақшалай түрде жалпы, тауарлық, өткізіліп жатқан жəне таза өнім арқылы көрсетілу мүмкін. Нормаланған жұмыс уақыт бойынша еңбек өнімділігін өлшеудің əдісі өнімнің өлшеуіші ретінде еңбек сыйымдылығы көрсеткішін қолдануды қарастырады. Көп жағдайда өнімнің өлшеуіші ретінде жыл басына сəйкес келетін технологиялық нормаланған еңбек сыйымдылығы шамасы қолданылады. Еңбек сыйымдылығы (Ес) – өнім бірлігіне сəйкес келетін тірі еңбек шығыны болып табылады. Бұл көрсеткіш шығарылыммен салыстырғанда көп артықшылыққа ие. Ол өнім көлемі мен еңбек шығындары арасында тікелей байланысты келесі формула арқылы анықтайды. Ес = Т/Qзат.өн., мұндағы: Т – барлық өнім көлемін өндіруге кеткен уақыт; Qзат.өн. – заттай күйіндегі өнім көлемі. Еңбек сыйымдылығы құрамына енгізілетін еңбек шығынының құрылымына тəуелді өнімнің технологиялық еңбек сыйымдылығы, өндіріске қызмет көрсетудің еңбек сыйымдылығы, өндірістік еңбек сыйымдылығы, өндірісті басқарудың еңбек сыйымдылығы, толық еңбек сыйымдылығы түрлері ажыратылады. 57

Технологиялық еңбек сыйымдылығы (Естехн) негізгі тұрақты (Естұр) жəне уақытша (Есуақ) жұмысшылардың тірі еңбегін көрсетеді: Естехн = Естұр + Есуақ. Өндіріске қызмет көрсетудің еңбек сыйымдылығы (Есқк) – негізгі өндірістің көмекші бөлімшелері (Есқ) мен барлық өндіріске қызмет көрсететін бөлімшелер (жөндеу, энергетикалық т.б.) (Есқ’) шығындарының жиынтығы болып табылады. Есқк = Есқ + Есқ’. Өндірістік еңбек сыйымдылығы (Есө) негізгі жəне барлық көмекші жұмысшылардың еңбегін есептейді Есө = Естехн + Есқ’. Өндірісті басқарудың еңбек сыйымдылығы (Есб) негізгі жəне көмекші (Есқз.к), сонымен қатар кəсіпорынның жалпызауыттық (Есзқ) қызметкерлерінің (басшылық, мамандар) тірі еңбегін есептейді: Есб = Есқз.к + Есзқ. Толық еңбек сыйымдылығы (Ест) – кəсіпорынның барлық категорияларындағы өнеркəсіптік-өндірістік қызметкерлердің еңбек шығындары: Ест = Естехн + Есқк + Есб. Шығынның сипатына жəне бағытына байланысты еңбек сыйымдылығының аталған көрсеткіштері жобалы, нормативті, жоспарлы жəне нақты бола алады. Еңбек өнімділігінің өзгеру факторлары:  өндірістің техникалық деңгейінің өзгеруі;  басқарудың, өндріс пен еңбекті ұйымдастырудың жетілдірілуі;  өндірістің көлемі мен құрылымының өзгеруі жəне т.б. Еңбек өнімділігінің жоғарылау резервтері:  өнімнің еңбек сыйымдылығының төмендеуі;  жұмыс уақытын қолданудың жақсаруы;

58

 жұмыс күшін тиімді қолдану, кадрлар біліктілігінің жоғарылау, құрылымның жақсару резервтері;  материалды ресурстарды үнемдеу, ақауды жою. 4.3 Еңбек өнімділігін жоспарлау. Есептеу əдістері. Еңбектің шекті өнімділігі Еңбек өнімділігін арттыру дегеніміз – өнім өндірісіндегі тірі еңбек үлесінің азаюы, ал өткен шақ (заттық) еңбегінің артуы, сонымен бірге өнім бірлігіне кететін тірі жəне заттық шығындардың абсолютті шамасының қысқаруы. Белгілі уақыт аралығындағы еңбек өнімділігінің өзгеруі (Іет индексі) шығарылым (Ш) жəне еңбексыйымдылығы (Ес) арқылы анықталуы мүмкін: Іет=Ше/Шб немесе Іпт= Есб / Есе , ЕТ=( Ше/Шб ) х100 немесе ЕТ=( Есб / Есе)х100, Δ ЕТ=[( Ше-Шб )/ Шб]х100 немесе Δ ЕТ=[( Есб -Есе)/ Есб]х100, мұндағы: Ше жəне Шб – есептік жəне базалық уақытқа сəйкес келетін өнім шығарылымы; Есб жəне Есе – есептік жəне базалық уақыттағы өнім еңбек сыйымдылығы; ЕТ – еңбек өнімділігінің өсу темпі, %; Δ ЕТ – еңбек өнімділігінің өсімше темпі, %. Бөлімшелер, жұмыс орындары бойынша еңбек өнімділігін жоспарлау жоғарыда көрсетілген формула бойынша тікелей əдіс арқылы жүзеге асады. Жалпы кəсіпорын бойынша еңбек өнімділігін жоспарлау негізгі техникалық-экономикалық факторлар арқылы келесі тəртіпте орындалады: – еңбек өнімділігін арттыруда əрбір іс шараны құру жəне енгізудің сандарын үнемдеуі анықталады (Үі); – барлық технологиялық-экономикалық факторлар жəне іс шаралардың əсерінен болған сандардың сомалық үнемдеуі анықталады (Үс=∑ Үі); – барлық факторлар мен іс шаралар əсерінен пайда болған еңбек өнімділігінің өсімшесі (Δ ЕТ) келесі жолмен анықталады: 59

Δ ЕТ= ҮС х 100/(Сж – ҮС ), мұндағы: Сж – базалық уақыттағы шығарылымды сақтауға қажет болған өнеркəсіп-өндірістік қызметкерлердің саны, адам. Кəсіпорындағы еңбек өнімділігінің деңгейі жəне оны арттыру мүмкіншілігінің өсуіне бірқатар факторлар мен резервтер əсер етеді. Өсу факторлары деп деңгейдің өзгеруін қамтамасыз ететін себептер аталады. Өсу резервтері еңбек ресурстарын үнемдеудің қолданбаған нақты мүмкіншілігін қарастырады. Еңбек өнімділігінің өсу факторлары кəсіпорынның салалық ерешеліктеріне жəне тағы басқа бірқатар себептерге тəуелді, дегенмен келесі факторлар тобын ажыратуға болады: – өндірістің техникалық деңгейлерін арттыру; – еңбек жəне өндіріс ұйымдастырушылығын арттыру; – өндірістің көлемі мен құрылымының өзгеруі; – сыртқы, табиғи ортаның өзгеруі; – тағы басқа факторлар. Шаруашылықтың нарықтық жағдайларында еңбектің шекті өнімділігі деген түсінігі кең қолданады. Бұл түсінікке сəйкес жұмысшылар санының қосымша өсуі шекті өнімнің азаюна əкеледі. Сонымен қатар еңбектің шекті өнімділігі кəсіпорынның бір қосымша жұмысшыны жалға алғанына сəйкес келетін қосымша өнім деп қарастырылады. Шекті өнімді оның бағасына көбейту арқылы шекті өнімнің ақшалай көрінісін немесе соңғы жұмысшының жұмысқа алынғанынан шекті табысын көреміз. Еңбектің шекті өнімділігі жалақы төлемдерінің шекті шығындарынан артық болған жағдайда жұмысшылар санын көбейту қажет, сонда кəсіпорынның жалпы пайдасы жұмысшылар өсуімен бірге өсу керек. Ал кері жағдайда, яғни еңбектің шекті өнімділігі шекті шығындардан аз болса, онда пайда соңғы алынған жұмысшымен бірге азаяды. Сонымен, пайданы максимизациялау соңғы жұмысшыны жұмысқа алу нəтижесіндегі шекті пайда оның жалақысын төлеуге кеткен шекті шығынға тең болған жағдайда мүмкін.

60

4.4 Кəсіпорын жұмысшыларының санын жоспарлау. Жұмыс уақыт бюджетін есептеу Сандық норма (Нс) – бұл белгілі өндірістік, басқару қызметтерін жəне жұмыс көлемін орындауға қажет анықталған кəсіп-мамандық құрылымының жұмысшылар саны. Сандық нормалар бойынша кəсіптер, мамандық, жұмыс топтары, құрылымдық бөлімшелерге кететін шығындар анықталады. Сандық норма тізімдік, жұмысқа келгендер, ортатізімдік жұмысшылар санымен анықталады. Кəсіпорын жұмысшыларының тізімдік нормасы – белгілі күнге немесе уақытқа сəйкес келетін барлық жұмысшылардың тізімдік саны. Жұмысқа келгендер – құрамы белгілі күнге сəйкес жұмысқа шыққандар, сонымен қатар қызмет сапарында болған тізімдік жұмысшылар саны. Кəсіпорын жұмысшылардың орташатізімдік саны белгілі уақыт аралығындағы жұмысшылардың орташа тізімі болып табылады. Қызметкерлерге деген сандық қажеттілікті анықтау үшін өндірістік бағдарламалардың еңбек сыйымдылықтарын, шығарылым нормаларын, қызмет көрсету нормаларын, жұмыс орындарын есептеу қолданылады. Жұмысшылардың нормативтік санын өндірістік бағдарламалардың еңбек сыйымдылығы арқылы анықтау келесі формула арқылы жүзеге асады: Нс= Е сж /(Бн  Кож), мұндағы: Есж – өндірістік бағдарламалардың жоспарлы еңбек сыйымдылығы, норма-сағ; Бн – бір жұмысшының жылдық жұмыс уақытының нормативтік балансы; Кож – жұмысшылардың уақыт нормасын орындау коэффициенті. Жұмысшылар санын шығарылым нормасы бойынша анықтау: Нс=Qжос/(Нш  Кож), мұндағы: Qжос – белгілі уақыт аралығындағы жоспарлы өнім көлемі; Нш – осы уақытқы сəйкес келетін шығарылым нормасы. 61

Аппараттық үрдістерге қатысатын негізгі жұмысшылар мен қызмет көрсету (Нқк) нормалары бар көмекші жұмысшылар санын жоспарлау жұмыс кезегін есепке ала отырып барлық қызмет көрсету объектілерінің санын анықталуына түрлендіріледі: Нс=Сқж/Нқк  Ж  КТ , мұндағы: Сқж – орнатылған құрал-жабдық саны; Ж – жұмыс кезектерінің саны; Кт – жұмысшылардың келген сандарының тізімдік санға айналдырылуы; Нқк – қызмет көрсету нормасы (бір жұмысшымен қызмет көрсететін құрал-жабдық саны). Қызмет көрсету нормалары мен жұмыс көлемі орнатылуға мүмкіндік жоқ көмекші жұмысшылар саны жұмыс орны арқылы анықталады: Нс=ЖО  Ж  Кт , мұндағы: ЖО – жұмыс орын саны. Қорытынды 1. Еңбек қатынастары – мемлекет пен еңбек етушілер, кəсіпорындар (фирмалар) мен жұмысшылар, жұмыс беруші мен жұмысшылар арасындағы қарым-қатынастардың көпқырлы жүйесі. Олар кəсіпорын (фирма) қызметі үшін маңызды, себебі одан жекелеген жұмысшылар мен тұтас ұжымның еңбек өнімділігі деңгейі, капиталды қолдану, кəсіпорынның (фирманың) нарықтағы бəсекеге қабілеттілігі байланысты. 2. Еңбек нарығының маңызды элементі болып кəсіпорындардағы (фирмалардағы) кадрлық жұмыс саналады. Ол жұмыс күшін жалдау, еңбекті ынталандыру, кадрларды кəсіби дайындау мен қайта даярлау үрдістерінен тұрады. 3. Кəсіпорын кадрлары жұмысшылар, басшылар, мамандар мен қызметкерлерге топтастырылады. Басымдылықты басшыларға беру қажет. Кəсіпорын жұмысының тиімділігі 70-80%-ға кəсіпорын басшысына тəуелді екені зерттеулер жəне тəжірибелермен дəлелденді. 62

Негізгі терминдер мен түсініктер Кəсіпорын кадрлары Басшылық Мамандар қызметкерлер Біліктілік кадрларды басқару Еңбек өнімділігі Еңбектің шекті өнімділігі Еңбек сыйымдылығы Шығарылым Бақылау сұрақтары 1. Кадрлар құрылымы дегеніміз не? 2. Кəсіпорындағы кадрлық саясат қандай? 3. Кəсіпорын кадрларын басқару қалай жүзеге асырылады? 4. Еңбек өнімділігі дегеніміз не? 5. Кəсіпорындағы еңбек өнімділігін есептеудің қандай тəсілдерін білесіз?

Есептер 1-есеп. Өнімді шығарудың қосымша көлемін немесе НҚ жəне қор қайтарылымы құнының өзгеруінен өнімді шығару шығындарын анықтаңыз: Көрсеткіштер Өнімді шығару көлемі, мың теңге НҚ орташа жылдық құны, мың теңге Қор қайтарылымы, теңге

420,0

Есепайырысу 545,0

340,0

375,0

+35

1,25

1,50

+0,25

Жоспар

Нəтиже +125

2-есеп. Төмендегі кестедегі көрсетілген көрсеткіштер бойынша, қор сыйымдылығын, қор қайтарылымын, қормен жарақтандырылуын анықтаңыз: Көрсеткіштер Өнімді шығару көлемі, мың теңге НҚ орташа жылдық құны, мың теңге Орташа жойылу саны, адам Өткізуден түсетін пайда, мың теңге

50,2 52,0 124 13

3-есеп. Келесі көрсеткіштер бойынша, НҚ тозу жəне жарамдылық коэффициенттерін анықтаңыз: НҚ бастапқы құны – 352 мың теңге; пайдалану кезіндегі амортизация сомасы – 50 мың теңге. 63

4-есеп. Келесі көрсеткіштер бойынша, жылдық амортизация нормасы жəне сомасын анықтаңыз: НҚ бастапқы құны – 295 мың теңге; НҚ жою шығындары – 13,3 мың теңге; НҚ қалдық құны – 5 мың теңге; қызмет етудің нормативті уақыты – 4 жыл. 5-есеп. Келесі көрсеткіштер бойынша, НҚ орташа жылдық құнын анықтаңыз: НҚ бастапқы құны: жылдың басында – 502 мың теңге; енгізілген жаңа НҚ сомасы (01.03) - 67 мың теңге; НҚ физикалық тозу себебінен шығуы: 01.11 – 52 мың теңге; 01.12 – 36 мың теңге. 6-есеп. Келесі көрсеткіштер бойынша, НҚ пайдаланудың тиімділігін анықтаңыз: Көрсеткіштер НҚ орташа жылдық құны, мың теңге Қызметкерлердің саны, адам Еңбек өнімділігі, мың теңге / адам

650

Есеп – айырысу 730

158 105

154 117

Жоспар

Нəтиже 112,3 97,5 111,4

5. КƏСІПОРЫНДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ ЖҮЙЕСІ 5.1 Еңбекақының мəні жəне негізгі атқарушы қызметтері Нарықтық қатынастарға көшу процесінде көп деңгейлік экономиканың құрылуы нəтижесінде еңбекақының экономикалық табиғаты мен мəні түбегейлі өзгерді. Нарықтық жағдайда экономикалық заңдарға сəйкес еңбекақы жұмысшының ұлттық табыстағы үлесінен бір жағынан мемлекетпен, екінші жағынан кəсіпорын табыстарымен кепілденетен, жұмыс күшінің қайта өндірілуіне кететін, өндіріс шығындарының құрамдас бөлігі ретінде шығындарына айналады. Нəтижесінде еңбек ақының нарықтық моделі бекітілген еңбек ақының минимумының негізінде құрылатын «жұмыс күші» деген арнайландырылған тауардың жұмыс күшінің біліктілігі мен еңбек күрделілігіне, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс, кəсіпорын қызметінің нəтижелерін есепке ала отыра, бағасы ретінде анықталады. 64

Еңбекақы əрбір мемлекет, ұжым, адамның əлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі факторы болып табылады. Еңбекті ынталандыру жағдайында да басты орынды алады. Еңбекақы еңбек етушілер табыстарының 30-70% құрайтындықтан, бұл олардың əл-ауқатын арттырудың басты қайнар көзі болып табылады. Еңбекақы – бұл жұмысшы нақты орындаған қызметіне, сонымен қатар, жұмыс уақытына енгізілген кезеңдер үшін ақшалай жəне/немесе натуралды нысандағы ақылар жиынтығы. Еңбекақының ең маңызды қызметтері төмендегідей:  Ұдайы өндірістік қызмет тұтынудың əлеуметтік қалыпты деңгейінде жұмыс күшінің ұдайы өндірісі мүмкіндігін қамтамасыз етуге негізделген, яғни жұмыс күшінің қалыпты ұдайы өндірісі жағдайын қамтамасыз етуге, басқаша айтқанда, жұмысшының өмір жағдайларын қамтамасыз ету жəне жақсарту, жұмыстан дем алу жəне күш жинақтауға мүмкіндік беретін еңбек ақының абсолютті деңгейін анықтау. Бұл қазіргі кезде ерекше маңызға ие болды, өйткені қазіргі кезде еңбекақы мəселелерінің барлығы өмірдің лайықты деңгейін қамтамасыз етугі бағытталған.  Ынталандырушы қызмет кəсіпорын басшылығы тарапынан маңызды болып табылады: жұмысшыны еңбек белсенділігіне, барынша жақсы жұмыс істеуге, еңбек тиімділігін арттыруға ынталандыру керек. Еңбекақы көлемінің жұмысшының жеке еңбек қуатынан едəуір ерекшеленуі еңбекақының еңбектік негізін, еңбекақының ынталандырушы қызметін, адамның талабы мен еңбек ынтасын төмендетеді. Жұмысшы өз біліктілігін жоғарылатуға мүдделі болуы керек, өйткені жоғары кəсіп жоғары марапатталады. Ал кəсіпорындар еңбек өнімділігін арттыру, өнім сапасын арттыру үшін жоғары кəсіби мамандарды тартуға тырысады. Ынталандырушы қызметті жүзеге асыру еңбектің нəтижелерін бағалауға жəне еңбекті төлеу қоры (ЕТҚ) өлшемінің кəсіпорын қызметінің тиімділігіне байланысына негізделген еңбекті төлеудің нақты жүйелері арқылы кəсіпорын басшылығымен жүзеге асырылады. Еңбекақы жүйесін жетілдірудің негізгі бағыты ретінде еңбек ұжымдарының шаруашылық қызметінің нəтижелеріне еңбекақының қатаң жəне тікелей тəуелділігін қамтамасыз ету болып табылады.  Реттеуші қызмет жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арақатынасына, қызметкерлерді құру (жұмысшылардың саны жəне олардың мамандық-кəсіби құрылымы) жəне олардың жұмысбастылық дəрежесіне ықпалын тигізеді. Бұл қызмет жұмыс берушілер мен 65

жұмысшылар арасындағы тепе-теңдік қызметін атқарады. Бұл қызметті жүзеге асырудың тиімді негізі ретінде жұмысшылар топтары, қызметтер артықшылығы жəне басқа да сипаттамаларға негізделе отыра, еңбек ақыны дифференциациялау, яғни өндірістің нақты жағдайларында жұмысшылардың əр түрлі топтарының еңбекақы деңгейін орнатудың нақты саясаты болып табылады. Бұл əлеуметтік серіктестердің арасындағы еңбек қатынастарын реттеудің пəні болып табылады жəне ұжымдық келісім шартта орын табады. 5.2 Еңбекақыны ұйымдастыру қағидалары Еңбекақы ұйымдастыруының негізгі мақсаты – еңбекақыны оның ұжымы мен əр жұмысшының салымына тəуелді ету, соның нəтижесінде əр салымның ынталандырушы қызметін арттыру. Еңбекақыны ұйымдастыру қамтиды: - кəсіпорын жұмысшыларының еңбегін төлеу нысандары мен жүйелерін анықтау; - кəсіпорынның бөлек жұмысшылары мен мамандарының бөлек жетістіктеріне қосымша төлемдердің мөлшері мен критерийлерін анықтау; - қызметкерлер мен мамандардың лауазымдық ақыларының жүйесін жасау; - қызметкерлерге сыйақы төлеу жүйесі мен көрсеткіштерін анықтау. Еңбекті ұйымдастыру мəселелері мемлекеттің əлеуметтік-экономикалық саясатында басты орындардың бірін алады. Нарықтық экономика жағдайында еңбекақыны ұймдастыруды жетілдіру шаралары бірқатар экономикалық заңдарға (жұмыс күшін ұдайы өндіру шығындарының орнын толтыру заңы, құн заңы) негізделген бірқатар қағидалар негізінде жүзеге асырылуы тиіс: - жоғарыда аталған заңнан шығатын шығындар мен нəтижелерді төлеу қағидасы. Ұзақ уақыт бойы еңбекақыны ұйымдастырудың бүкіл жүйесі экономиканың қазіргі даму деңгейінің талаптарына сəйкес келмейтін еңбек шығындары бойынша бөлуге бағытталған еді. Қазіргі кезде тек шығындар бойынша ғана емес, еңбек шығындары мен нəтижелері бойынша төлеу қағидасы қатаңырақ болып келеді; - артушы еңбек өнімділігі мен қажеттіліктердің артушы заңына негізделген өндіріс тиімділігінің өсіміне негізделген еңбекақы деңгейін арттыру қағидасы. Бұл заңдардан шығатыны, жұмыс66

шының еңбекақысының өсімі өндіріс тиімділігінің артуы негізінде ғана жүзеге асырылуы керек; - еңбектің артушы өнімділігі заңынан шығатын қоғамдық жұмыс өнімділігінің еңбекақы деңгейінің өсіміне қарағандағы шапшаңырақ өсім қағидасы. Ол қажет сақтаулар мен өндірістің əрі қарайғы дамуын қамтамасыз етуі қажет; - құн заңы мен еңбектің артушы өнімділігі заңынан шығатын еңбек тиімділігінің артуына материалдық мүдделілік қағидасы. Еңбектің нақты нəтижелеріне материалдық мүдделілікті ғана емес, жұмысшының еңбек тиімділігін арттыру мүдделілігін қамтамасыз ету керек. Еңбекақының ұймдастырудағы бұл қағиданы жүзеге асыру барлық шаруашылық механизм жұмысындағы нақты сапалық өзгерістердің пайда болуына əкеледі. Еңбекақы еңбек өнімділігімен тығыз байланысты. Еңбек өнімділігі – еңбек процесі тиімділігінің маңызды көрсеткіші, нақты еңбектің уақыт бірлігінде өнімнің нақты санын өндіру қабілетін көрсетеді. Ал еңбекақы жұмысшыға орындалған жұмыс үшін ақшалай марапатқа жатады. Еңбекақы мəселелерін қарастырғанда, ақшалай жəне номиналды еңбекақыны бөліп қарастыру керек. Номиналды еңбекақы – сағат, күн, аптасына алынған ақша сомасы. Нақты еңбекақы – номиналды еңбекақыға сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтер сомасы, бұл номиналды еңбекақының «сатып алу қабілеттілігі». Нақты еңбекақы номиналды еңбекақыға жəне сатып алынатын тауарлар мен қызметтердің бағаларына байланысты болады. Номиналды еңбекақы өскен сайын, азық-түлік, тұрғын үй, киім-кешек жəне басқа да бірінші қажеттіліктегі тауарлардың құны арта түседі. Республикадағы нарықтық қатынастардың дамуына байланысты еңбекақының ынталандырушы жəне ұдайы өндіруші ролінің төмендеуі пайда болды. Нəтижесінде еңбек өнімділігі төмендеп, еңбекақы мен жұмыс нəтижелері арасында байланыс төмендеді, өндірістік емес шығындар артып, шығарылатын өнімдердің бағасы шамадан тыс артты, кəсіпорындардың өнеркəсіптік қызметінің тиімділігі бəсеңдеді. Өнеркəсіпті басқаруда еңбек өнімділігінің төмендеуіне материалды өндіріс жұмысшыларының, əсіресе мемлекеттік кəсіпорындарындағы нақты еңбекақының тұрақты төмендеу əлеуеті тəн болған. Еңбекақының төмендігі жəне оның салалар бойынша дифференциациялануы еңбекақы мен еңбектің саны мен сапасы арасындағы байланыстың үзілуіне əкелді. Нəтижесінде көптеген кəсіпкерлер 67

еңбекті ұйымдастыруға, еңбекті нормалау мен ұйымдастыру мəселелеріне нашар қарады. Нарықтық қатынастарды құру жылдарында еңбек өнімділігінің өсім қарқыны мен еңбекақының арасындағы арақатынас бұзылды. Егер əкімшілік жүйе кезінде еңбек өнімділігі орташа еңбекақы өсімін артта қалдырса (еңбек өнімділігінің 1% өсіміне орташа еңбекақы 0,60,8% өскен). 1992 ж. номиналды еңбекақы мен еңбек өнімділігі өсімінің арақатынасы 0,098% құрады. 2000 ж. бұл көрсеткіш жақсарып, 0,35 құраған. 5.3 Еңбекақы нысандары мен жүйелері Барлық категориялардағы жұмысшыларға еңбекақы есептеудің тəртібі еңбекақының əртүрлі нысандары мен жүйелерін анықтайды. Еңбекақы нысандары мен жүйелері – бұл еңбек саны мен сапасы арасында, яғни еңбек өлшемі мен оны төлеу арасында тəуелділікті бекіту əдісі. Бұл үшін еңбек нəтижелері мен нақты істелген жұмыс уақытын көрсететін əртүрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Басқа сөзбен айтқанда, еңбекті төлеу нысаны еңбек төлеген кездегі оның бағалануын анықтайды: нақты өнім бойынша, жұмсалған уақыт немесе қызметтің жеке жəне ұжымдық нəтижелері бойынша. Кəсіпорында еңбек нысанының пайдалануына байланысты еңбекақы құрылымы тəуелді болады: онда шартты-тұрақты (тариф, қойылым) немесе айналмалы бөлігінің (келісімді қосымша табыс, сыйақы) басым болуы. Бригада, участок, цехтың бөлек жұмысшыларының қызмет көрсеткіштеріне материалды марапаттау ықпалы сəйкес əртүрлі болады. Тарифтік жүйе – күрделілігіне байланысты əртүрлі топтар жəне категориялардағы жұмысшылардың еңбекақы деңгейін реттеу жəне дифференциациялау жүзеге асырылатын нормативтер жиынтығы. Тарифтік торға енетін жəне оның негізгі элементтері болып табылатын негізгі нормативтерге тарифтік торлар мен қойылымдар, тарифтік-біліктілік анықтамалары жатады. Еңбекті төлеудің тарифтік торлары – күрделілігіне (біліктілігіне) байланысты еңбекақы саралау құралы. Ол жұмысшылардың əртүрлі топтарының разрядтар саны мен оларға сəйкес келетін тарифтік коэффициенттерді қамтитын еңбекақы қатынастар шкаласын анықтайды. Разрядқа сəйкес тарифтік қойылымды (Тқ,і) 1-разрядтың тарифтік қойылымын (Тқ) сəйкес разрядтың тарифтік коэффициентіне (Кті) көбейту арқылы анықтайды, яғни 68

Тқ,і =Тқ  Кті . Тарифтік қойылым мөлшері бір мəндегі бекітілген шама немесе шекті мəндерді анықтаушы нысанда орнатылуы мүмкін. Жұмысты тарифтеу немесе тарифтік-біліктілік разрядтарды қабылдау үшін тарифтік-біліктілік анықтамалар қолданылады, оларға тарифтік-біліктілік сипаттамалар кіреді: олар сəйкес мамандықтағы жұмысшы разрядына, білім деңгейіне, жұмыстар сипаттамаларына, жиі кездесетін мамандықтар мен біліктілік разрядтарына қойылатын талаптаптарды қамтиды. Жұмысшылар уақыт бойынша, келісімді немесе еңбекті төлеудің басқа жүйелері бойынша төленеді. Төлем жұмыстың жеке жəне ұжымдық нəтижелері үшін жүзеге асырылуы мүмкін (5.1-сурет). Еңбекақы нысандары мен жүйелері

Келісімді еңбекақы

Уақыттық еңбекақы

Тікелей келісімді еңбекақы

Қарапайым уақыттық

Келісімді сыйақылық еңбекақы

Уақыттық-сыйақылық

Жанама келісімді еңбекақы

Сағаттық

Аккордтық

Апталық

Өсуші келісімді

Айлық

Кəсіпорын қызметінің

Жеке

Ұжымдық 5.1-сурет. Еңбекақы нысандары мен жүйелері

Қазіргі таңда еңбекақының дəстүрлі нысандарына кəсіпорындардың тəжірибесінде кең қолданылатын уақыт бойынша жəне 69

келісімді түрлері жатады. Сонымен қатар бұрын келісімді жүйелер бойынша төлемдер басты орын алса, қазірде жеке (шағын) кəсіпорындарда уақыт бойынша төлемдер (қойылымдық жүйелер) кең қолданылып келеді. Еңбекақыны төлеудің уақыт бойынша нысаны – жұмысшының негізгі ақысы нақты істелген жұмыс үшін бекітілген тарифтік ақы немесе тарифтік қойылымға байланысты есептеледі, яғни негізгі еңбекақы жұмысшының біліктілік деңгейі мен істелген уақытына тəуелді болады. Еңбекақының уақыт бойынша төлемін қолдану жұмысшы өндірістік процестердің қатаң белгіленуі нəтижесінде өнім шығарылымына əсер ете алмаған жағдайда, қызметі бақылауға негізделген, өнім шығарудың сандық көрсеткіштері жоқ болған, уақыттың қатаң есебі ұйымдастырып жүргізілген, жұмысшылар еңбегі тарифтеліп, қызмет көрсету мен санының нормалары пайдаланған кезде маңызды болады. Уақыт бойынша еңбекақы қарапайым жəне уақыттық-сыйақылық болуы мүмкін. Еңбекақының қарапайым уақыт бойынша жүйесі кезінде еңбекақы мөлшері тарифтік қойылым мен істелген уақытқа тəуелді болады. Уақыттық-сыйақылық еңбекақы жүйесі кезінде жұмысшы еңбекақының (тариф, қызмет ақы) үстіне нақты істелген уақытына қосымша сыйақы алады. Ол жалпы кəсіпорынның немесе оның бөлімдерінің нəтижелілігіне жəне еңбектің жалпы нəтижелеріне жұмысшының салымдарына байланысты болады. Еңбекақыны есептеу əдісіне қарай бұл жүйе үш түрге бөлінеді: сағаттық, күндік жəне айлық. Сағаттық еңбекақы есептеу сағаттық тарифтік қойылым немесе жұмысшының нақты істеген сағаттарына байланысты есептеледі. Күндік еңбекақыны есептеу нақты айлық еңбекақылар (қойылымдар), жұмысшы ағымдағы айда нақты істеген жұмыс күндері санына жəне берілген айдағы жұмыс графигімен ескерген жұмыс күндері санына байланысты жүзеге асырылады. Еңбекақы сағат үшін тарифтік қойылымға жəне жұмыс уақытының есебі табельдерінде нақты істелген уақытқа байланысты есептеледі. Кейін тарифтік қойылымның негізінде уақыт бойынша еңбекақы есептеледі. Айлық еңбекақы кəсіпорын бойынша бұйрық арқылы штаттық күнтізбеде бекітілген ақыларға, жұмысқа нақты келу күндер санына сəйкес есептеледі. Осылайша кəсіпорында инженерлік-техникалық жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысы төленеді. 70

Келісімді еңбекақы – бұл жүйе кезінде жұмысшының негізгі еңбекақысы орындалатын жұмыстың немесе жасалған өнімнің бірлігіне (өндірістік операцияларда даналарда, килограмдарда, куб метрлерде, бригада-комплектерде көрсетіледі) бекітілген өлшемге тəуелді болады. Келісімді еңбекақының негізі болып өнім, жұмыс, қызмет бірлігіне (Ркеліс) сəйкес келетін келісімді баға табылады жəне келесі формула арқылы анықталады: Ркеліс = Тқ/Нш сағ немесе

Ркеліс=( Тқ

Ткез)/ Нш кез ,

мұндағы: Тқ – сағаттық тарифтік қойылым; Ткез – бір кезектің жұмыс уақыты; ш Нш сағ жəне Нкез – жұмыс уақытының сағатына, кезегіне сəйкес шығарылым нормасы. Келісімді еңбекақы нысаны еңбекақыны есептеу əдісі бойынша: - тікелей келісімді; - жанама келісімді; - келісімді аккордтық; - өсуші келісімді болуы мүмкін. Есептеу объектісіне байланысты ол жеке жəне ұжымдық болуы мүмкін. Тікелей жеке келісімді жүйеде жұмысшының еңбекақысының мөлшері нақты уақыт кезеңінде өндірілген өнім немесе операция мөлшерімен анықталады. Жұмысшының барлық шығарылымы осы жүйе бойынша бір тұрақты келісімді ақы бойынша төленеді. Сондықтан жұмысшының еңбекақысы оның шығарылым мөлшері тікелей пропорционалды түрде өседі. Бұл жүйе бойынша ақыны анықтау үшін жұмыс разрядына сəйкес келетін күндік тарифтік қойылым кезегіне немесе шығарылым нормасына өндірілген өнім бірліктерінің санына бөлінеді. Ақы жұмыс разрядына сəйкес келетін сағаттық тарифтік қойылымды сағаттармен көрсетілген уақыт нормасына көбейту арқылы табылады. ЕА к= Ркеліс

Ш,

мұндағы: ЕА к – келісімді еңбекақы; Ш – өндірілген өнім шығарылымы. 71

Ал жанама келісімді жүйеде жұмысшы еңбекақысы жеке шығарылымға емес, қызмет көрсетуші жұмысшылар нəтижелеріне тəуелді болады. Бұл жүйе бойынша негізгі өндіріске қызмет көрсетуші жөндеушілер, жабдықтарды жөндеушілер сияқты қосымша көмек көрсетуші жұмысшылар еңбегі төленеді. Жанама келісімді еңбекақысының есебі жанама есептеу жəне қызмет көрсетуші жұмысшылар өндірген өнімдер санына байланысты жүзеге асырылуы мүмкін. Жанама есепті алу үшін жанама келісімді жүйе бойынша төленген жұмысшының күндік тарифтік қойылымы бекітілген қызмет көрсету нормасы мен қызмет көрсетуші жұмысшылар шығарылымына бөлінеді. Келісімді-сыйақылық жүйе кезінде еңбекақы тікелей келісімді есептеулер бойынша төлемдерге ғана емес, бекітілген сандық жəне сапалық көрсеткіштердің орындалуы жəне шамадан тыс орындалуы үшін төленетін сыйақыға тəуелді болады. ЕАкс = Е к + СА немесе ЕАкс = ЕА к  (1+Пс/100), мұндағы: ЕАкс – келісімді-сыйақылық жүйе кезіндегі еңбекақы; СА – орнатылған жұмыс көрсеткіштерін орындаған үшін төленетін сыйақы; Пс – сыйақы көрсеткіштерін орындаған үшін берілетін сыйақының пайызы. Аккордтық жүйеде еңбекақы мөлшері бөлек операцияға емес, барлық алдын-ала бекітілген, орындау мерзімі анықталған жұмыстар кешеніне бекітіледі. Бұл жұмыстар кешенін орындау үшін еңбекақы сомасы мен оны орындау мерзімі жұмысты бастамас бұрын, алдын ала жарияланады. Егер аккордтық тапсырманы орындау үшін ұзақ уақыт мерзімі қажет болатын болса, берілген есептік мерзімде нақты орындалған жұмыстар үшін аралық төлемдер жүргізіледі, ал ақырғы есеп барлық жұмыстар аяқталып, наряд бойынша жұмыстарды қабылдаудан кейін жүзеге асырылады. Аккордтық жұмыс уақытында істелмеген жағдайда, келісімдегілер мен мерзімдіктердің еңбек интенсивтілігі бойынша қойылым саралауы кезінде келісімдегілердің қойылымдары бойынша емес, уақыт қойылымдары бойынша төлемдер жүзеге асырылады. Аккордтық төлемнің міндетті шарты болып жұмысты орындау нормасының бар болуы болды. Өсуші келісімді жүйе тікелей келісімдіге қарағанда, жұмысшылардың еңбекақысы бекітілген бастапқы норма (негіз) шектерінде 72

өзгермейтін ақылар бойынша жүзеге асырылады, ал осы негізден артық шығарылым осы шығарылым нормаларының шамадан тыс орындалуына байланысты өсімді артатын есептеулер бойынша төленеді. Нормадан артық өндірілген өнім бірлігіне қосымша пайыздар түрінде көрсетілген есептеу өсімі бірнеше қадамдардан тұратын нақты шкалада көрсетіледі. Қадамдар саны өндірістік шарттарға байланысты əртүрлі болады. Жұмысшы нормадан артық өндірген өнімге есептеулердің прогрессивтік артуы өнім бірлігіне келетін басқа шығындар үлесін төмендету есебінен жүйелі түрде төмендеуі негізінде, яғни жұмыстардың өзіндік құны жалпы түрде артпай, өсуі қамтамасыз етілуі керек. Келісімді-прогрессивті жүйелерді пайдалану еңбек өнімділігін арттыруының қажеттілігі туындаған кезде, кəсіпорын бойынша өнім шығарылымын шектеуші учаскелерде, яғни өндірістің «тар орындарында» пайдаланылуы тиімді болып табылады. Сонымен қатар шығарылым нормаларының пайызын, яғни прогрессивті қосымша төлемдерді дұрыс есептеу үшін, жұмыс уақытын дұрыс есепке алу керек. Прогрессивті келісімді жүйе кезінде жұмысшы еңбекақысы оның шығарылымына қарағанда шапшаңырақ өседі. Бұл жағдай оның жаппай жəне тұрақты пайдалану мүмкіндігін жоққа шығарады. Өнеркəсіпте еңбекақының келісімді сыйақылық еңбекақы төлеу нысаны орын алды. Еңбекақы сомасы орындалған жұмыс көлемі мен осы жұмыстардың есептемелеріне тікелей тəуелді болады. Бұл нысан еңбек өнімділігі мен жұмысшы біліктілігінің артуына ынталандырады. Жұмысшы көп жұмыс жасаған сайын оның еңбекақысы жоғары болады, жұмыс есептемелері есептік жолмен орнатылады. Ұжымдық-келісімдік еңбекақы жүйесі – əр жұмысшының еңбекақысы барлық бригада, учаске жұмысының нəтижесіне тəуелділікке қойылған. Ұжымдық-келісімді жүйе жұмыс күшін өнімді пайдалануына, мамандарды бірігіп қолдануды кең түрде енгізуге, жабдықтарды пайдалануды жақсартуға, жұмысшылардың ұжымдық рухын көтеруге, өзара көмекшілікке, еңбек тəртібін бекітуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар өнім сапасын жақсартудың ұжымдық жауаптылығы пайда болады. Еңбекақының бұл жүйесіне көшкеннен кейін жұмыстарды «пайдалы» жəне «пайдалы еместерге» бөлу жойылады, өйткені əр жұмысшы бригадаға жүктелген барлық жұмысты орындауға материалды түрде мүдделі болады. Ұжымдық келісімді еңбекақы кезінде жұмысшылардың еңбекақысы не жеке келісімді ақылар немесе жалпы бригадаға орнатылған ақылар, яғни ұжымдық ақылар негізінде орнатылуы мүмкін. 73

Ортақ тапсырманы орындаушы əр жұмысышының еңбекақысы қатаң түрде бөлінген болса, жеке келісімді ақыны қолдану тиімді болады. Бұл жағдайда əр жұмысшының еңбекақысы орындалған жұмыс пен конвейерден шығарылған жарамды өнім санына байланысты анықталады. Жұмысшының еңбекақысы ұжымдық келісімді ақы негізінде есептелгенде, бригаданың шығарылымына, жұмысшылардың біліктілігіне, əр жұмысшы істеген жұмыс уақытына жəне ұжымдық еңбекақыны бөлу əдісіне байланысты анықталады. Еңбекақыны бөлудің негізгі мақсаты – əр жұмысшының еңбектің жалпы нəтижелеріндегі салымын дұрыс анықтай білу. Бригада мүшелері арасында ұжымдық еңбекақыны бөлудің екі əдісі қолданылады. Бірінші əдіс кезінде еңбекақы ұжым мүшелері арасында тарифтік қойылымдар мен істелген жұмыс уақытына байланысты анықталады. Екіншісінде «еңбектік қатысу коэффициенті» арқылы есептеледі. Тарифсіз еңбекақыны есептеу жүйесінде барлық жұмысшылардың еңбекақысы əр жұмысшының еңбекақы қорындағы үлесі ретінде көрсетіледі. Тарифтік емес есептеу жүйесі нарықтық экономика жағдайында пайдаланылады, əр кəсіпорын бойынша маңызды көрсеткіш болып өткізілген өнім мен қызметтер көлемі болып табылады. Шығарылған өнім көлемі неғұрлым жоғары болған сайын, бұл кəсіпорын тиімді жұмыс істеген деген сөз, яғни еңбекақы өндіріс көлеміне байланысты дұрысталады. Бұл жүйе қосымша жұмысшылар, уақыт бойынша еңбекақы жұмысшыларына байланысты қолданылады. Тарифтік емес еңбекақы жүйесінің түрі контрактілік жүйе болып табылады. Жұмысшыларды контрактілік жалдау кезінде еңбекақыны есептеу контракт шарттарына байланысты жүргізіледі, онда қарастылатын мəселелер: еңбек шарттары, құқықтар мен міндеттер, жұмыс режимі мен еңбекақы деңгейі, нақты тапсырмалар, келісім шартты мерзімінен бұрын бұзған жағдайдағы нəтижелер. Контрактіге кəсіпорын басшысы мен жұмысшы қол қояды. Ол барлық еңбек дауларын шешудің негізі болып табылады. Тарифтік еңбекақыдан басқа əрекет етуші заңнамамен еңбектің нақты жағдайларынан бас тартудың қосымша төлемдері болып табылады. Бұл қосымша төлемдерге түн жəне мерзімнен тыс жұмыс уақыты үшін қосымша төлемдер, мейрамдар мен демалыс күндері, жоқ қызметшінің міндеттерін уақытша орындау, бригаданы басқару, одан да жоғары біліктілікті талап ететін жұмыстарды орындау, шопырлар кластығы мен басқалары кіреді. Əртүрлі қосымша төлемдердің есептеу тəртібі əртүрлі болады. Төлемдердің мөлшері мен шарттары ұжымдық келісімшартта анықталады. 74

5.4 Қазіргі жағдайларда еңбекақының қалыптасу факторлары Нарықтық экономика жағдайында еңбекақының шамасына бірқатар нарықтық жəне нарықтық емес факторлар əсер етеді, нəтижесінде еңбекақының белгілі деңгейі қалыптасады. Еңбекақы қойылымы мен еңбек нарығының конъюнктурасына ықпалын тигізетін нарықтық факторлардың ішінде келесілерді бөліп көрсетуге болады (5.2-сурет). Яғни нарықтық жəне нарықтық емес факторлар қарастыруға болады. Еңбекақы қойылымына жəне еңбек нарығының конъюнктурасына əсер ететін нарықтық факторларға келесілер кіреді: баға бойынша еңбек сұранысының икемділігі, ресурстардың өзара ауыстырымдылығы, тұтынушылық тауарлар мен қызметтерге бағалардың өзгеруі, кəсіпорын үшін ресурстардың тиімділігі жəне еңбек нарығынды қалыптасушы сұраныс пен ұсыныс. Нарықтық емес факторлар: 1. Еңбекақының минимумын, заңнамамен кепілденген компенсациялық қосымша төлемдер деңгейін бекітумен байланысты мемлекеттік реттеу шаралары. 2. Кəсіподақтар саясаты еңбекақы қойылымы мен жалға алу жағдайларына едəуір ықпалын тигізуі мүмкін. 3. Кəсіпорын қызметінің түпкілікті нəтижелері мен жұмысшының жеке еңбек салымы – бұл фактор еңбекақы көлеміне тікелей байланысты. 5.5 Еңбекақы нысандары мен жүйелерін пайдаланудың халықаралық тəжірибесі Шетелдерде еңбекақы жүйелерінің алуан түрлерін пайдаланудың бай тəжірибесі жинақталған. Əртүрлі мемлекеттердің төлем жүйелері алуан сипаттамалармен ерекшеленеді: Германия – өндіріс өсімін ынталандырумен, Жапония – жұмыс стажы мен рационализациялау үшін төлеммен, АҚШ – кəсіпкерлік үшін төлеммен, Ұлыбритания – жеке келісім шарттар бойынша төлемдерімен, Франция – еңбекақыны жекешелендірумен, Италия – салалық тарифтік қойылымға жеке жəне ұжымдық қосымша төлемдер мен өмір құнының өсуімен байланысты қосымша төлемдермен ерекшеленеді. Бір уақытта еңбекақы жүйелерінің өндіріс тиімділігінің артуына бағыттылығы байқалады.

75

76

Ресурстардың өзара ауыстырымдылығы

Еңбек нарығында қалыптасушы сұраныс пен ұсыныс

Тұтынушылық тауарлар мен қызметтерге бағалардың өзгеруі

Баға бойынша еңбек сұранысының тиімділігі

Кəсіподақтар мен жұмыс берушілер арасындағы күштердің арақатынасы

Еңбекақыны мемлекеттік реттеу шаралары

Кəсіпорын қызметінің түпкілікті нəтижелері жəне жұмысшының жеке жұмыстық салымы Келісімді-прогрессивті

Нарықтық емес факторлар

5.2-сурет. Еңбекақының қалыптасу факторлары

Кəсіпорын үшін ресурстың тиімділігі

Нарықтық факторлар

Еңбекақы

Экономикасы дамыған мемлекеттерде жеке жұмыс істеуге байланысты еңбекті төлеудің дəстүрлі нысандарынан бас тартады. Себебі ҒТП жағдайларында бір жағынан, жалпы өндірістік процеске əрбір жеке жұмысшының жеке салымын анықтау қиын бола түседі, екінші жағынан, еңбек ұжымының ішінде өзара жұмысты, жаңалықтарды қабылдау, өнім сапасына жауаптылық мəселелері алға шығарылады. Осыдан еңбекті уақыт бойынша төлеуге бағыттылық анықталады, оның негізінде машиналарды пайдалану, шикізат пен энергияны үнемдеу, жұмыстағы қажырлық, яғни топ пен жалпы фирма ұжымы деңгейінде табыстылық көрсеткіштерінің есебі жатады. Алайда таза уақыт бойынша төлем қолданылмайды. Еңбекті уақыт бойынша төлеудің барлық жүйелері нормативті түрде негізделеді де, бұл олардың нəтижелілігін арттырады. Ал келісімді нысан сақталған жағдайда, еңбекақының өзгермелі бөлігінің жалпы азаюы байқалады. Жұмыс күші сапасын арттыруды (қызметкерлерді дамыту) ынталандыру бағытталады: 1) жалдау кезінде кадрларды тарту жəне таңдау; 2) кадрларды жүйелік аттестациялау; 3) кəсіпорындарда кадрларды тұрақтандыру; 4) кəсіпорындарда сəйкес ұйымдық-техникалық жəне əлеуметтік-экономикалық еңбек жағдайларын құру; 5) жұмысшылардың кəсіпкерлік мамандық деңгейінің үздіксіз өсімін материалды ынталандыру. Қызметкерлерді дамыту механизмі еңбекті төлеудің, қосымша төлемдердің нақты жүйелерінде жүзеге асады. Ерекше маңызды орын жұмысшы кəсіпорыннан алатын табыстардың қосымша қойылымдарына бөлінеді. 1) Кəсіпорынға жұмысшыларды тарту мақсатында, мысалы жас адамдар үшін еңбекақының материалды ынталандыруды қажет етпейтін бастапқы жоғары қойылымдары орнатылуы мүмкін. Жапонияда жас адамдар үшін арнайы отбасылық қосымша төлемдер бар, оның мөлшері жұмысшының стажы мен жасы, яғни кəсіби мамандық деңгейінің артуымен негізгі еңбекақының өсуімен бірге төмендеп отырады. 2) Шетелдерде аттестация əдістері кеңінен қолданылады, яғни біліктілігі, лауазымы бірдей жұмысшылар өздерінің қабілеттері, тəжірибесі, мақсаттарына байланысты əртүрлі нəтижелерге жетуі мүмкін. Кəсіпорындарда сіңірген еңбекті бағалау қызмет бойынша 77

алға жылжытуда, еңбекақыны жоғарылату (төмендетуде), кəсіби дайындау (қайта дайындауда), келісімшарт мерзімін қайта бастауда (тоқтатуда), жұмыстан шығаруда шешім қабылдауда пайдалануы мүмкін. 3) Кəсіпорында кадрларды бекіту еңбекақының əрекет етуші жүйелері, əлеуметтік төлемдер, дивидендтер төлеу арқылы жүзеге асырылады. Еңбекақы жүйесі арқылы кадрларды бекіту жүйесі Жапонияда ерекше қолданылады, мұнда алғаш жұмысқа қабылданғанның еңбекақысы бұл кəсіпорында жұмысын аяқтап келе жатқанның еңбекақы қойылымына қарағанда 3,5-4 есе төмен болады. «Өмір бойғы жалдау» жүйесі жұмысшының жасы артуымен қатар, еңбекақының автоматты түрде өсуін қамтамасыз етеді, сонымен қатар жетістіктер үшін қосымша төлемдер де бар. Еңбекақы жүйесінде көліктік, тұрғындық жəне тағы да басқа өмір қажеттіліктерін қамсыздандыратын «өмірлік қосымша төлемдер» қарастырылған, олардың жалпы мөлшері еңбекақының 9-10% артпайды, дегенмен жұмыс беруші жұмысшының барлық өмірлік қажеттіліктерін есепке алып отырғандығы жайында ой туғыздырады. 4) Кəсіпорындарда ұйымдық-технологиялық жағдайлардың қажет деңгейін құру техника мен технологиялардың жүйелі түрде жаңаруы, еңбек жағдайларын жақсарту түрінде көрініс табады, басқа бірдей жағдайлар кезінде кадрларды тарту жəне бекітуге көмек көрсетеді. Өндірістің жоғары ұйымдық-технологиялық ұйымдасуы еңбек өнімділігінің артуына, өнім сапасының артуына, жұмыс уақытын босқа өткізуді төмендетуге жағдай жасайды. Ал еңбектің əлеуметтік-экономикалық шарттарына оны материалды жəне рухани марапаттау əдістерін қарастырады. Оның ішінде қойылымдар мен ақыларды орнату жəне реттеу əдістері маңызды болып табылады: еңбекақының бірегей қойылымдары, еңбекақыны автоматты түрде жоғарылату, жетістіктерді бағалау нəтижелері бойынша қойылымдарды өзгерту. Бұл бөлек өндірістер мен жұмысшылар топтарының арнайы жақтарын есепке алуға мүмкіндік береді. 5) Кəсіпкерлік деңгейін үздіксіз артуын ынталандыру білімді, кəсіпкерлікті, мамандықты біріктіруді төлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Білімді төлеудің мазмұны жұмысшыға жұмыс орнында жасағанына ғана төлеп қоймай, сонымен қатар білім сомасын иеленген кезде жүзеге асыра алатындарын да есепке алады. Бұл жүйе өндірістің шапшаң жаңаруы, жаңа өнімді шығаруға көшу кезінде тиімді болып келеді.

78

Классикалық нарықтағы шетелдердің (мысалы Франция, Германия, Швеция, Жапония жəне т.б.) тəжірибесі ерекше маңызды болып саналады, еңбекақыны реттеудің негізгі нысандары болып табылады: - мемлекеттік реттеу – ең төмен еңбекақыны, инфляция кезеңінде оның өсімінің шекті мөлшерін орнату, салықтық саясат; - жалпы ұлттық жəне салалық деңгейде келісім шарттық реттеу – табыстарды индексациялау, еңбекақының жүйелері мен нысандары, оның деңгейін бір реттік арттыру, əлеуметтік төлемдер жəне жеңілдіктер көлемінің жалпы тəртібі үкімет, салалар басшылары мен кəсіподақтар арасында келісім шарт негізінде жүзеге асырылады; - фирмалық келісімшарттар – фирмалар тарифтік қойылымдар мен ақылар, қосымша төлемдер мөлшерін, табысқа қатысу жүйесін бекітеді; - жұмыс күші нарығы – орташа еңбекақыны анықтайды жəне т.б. Жоғарыда қарастырылған нысандар өзара тығыз байланысқан, еңбекақыны реттеудің бірегей механизмін құрады. Кейбір дамыған шетелдердегі еңбекақыны ұйымдастыру мен реттеу құралдарының ерекшеліктерін қарастырайық. Франция тəжірибесі. Еңбекақыны мемлекеттік реттеу үш бағыт бойынша жүзеге асырылады: салық жүйесі, заңнама жəне еңбек бойынша келісімдер, еңбекті төлеу қоры өсімінің инфляция динамикасына тəуелділігі (оның көлемінің 18%-ы). Еңбекті төлеу қорымен кəсіпорындардың басқа да салықтық төлемдері байланысты болады. Қордың 2,6%-ы кадрларды қайта дайындаумен айналысатын мемлекеттік ұйымдарға аударылады (егер кəсіпорынның ондай орталығы болмаса), 1% – тұрғын үйлерді салумен айналысатын арнайы ұйымдарға (өз құрылысы болмаса). Яғни еңбекті төлеу шығындарын аз ғана арттыру кəсіпорынның таза табысының айтарлықтай төмендеуіне əкеледі. Бұл төмендеуге жоғары технологияларды, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа əдістерін енгізу арқылы жол бермеуге болады. Еңбекақы қорының өсімін реттеудің орталық бөлігі болып кəсіподақтар, министрліктер, кəсіпорындар мен нақты жұмысшылар арасындағы мəселелер бойынша келісім қатынастары мен еңбек туралы кодекс табылады. Парламент қабылдайтын еңбек кодексі жұмысшылардың негізгі əлеуметтік кепілдемелерін орнатады: минималды еңбекақы деңгейі, жұмыссыздық жəрдемақыларының шарттары, зейнетақы мөлшері мен оны алуға қажетті еңбек өтілі, 79

еңбекті төлеу қоры жəне əлеуметтік сипаттағы шығындардың құрылуына тікелей немесе жанама ықпалын тигізе алатын басқа да мəселелер шешіледі. Салалық кəсіподақтардың министрліктермен келісімдерінде (ұлттық еңбек келісімшарттары) экономика салалары үшін бірегей, əр разряд ішіндегі төлем аралығы кең тарифтік жүйелер орнатылады. Мысалы екі жылдан кейін жұмысшының еңбекақысы жылдық оң аттестация кезіндегі 2% қойылымға арттырылуы мүмкін. Кəсіпорындар деңгейінде жасалатын еңбекақы мəселелері бойынша келісімдер ұжымдық жəне еңбек келісім шарттары нысанында құрылады. Ұжымдық келісімшарт кəсіпорындар мен жұмысшылар арасында жергілікті кəсіподақпен келісе отыра жасалады. Еңбек келісімшарты жұмысшы мен кəсіпкер əкімшілігі арасында жасалады, онда еңбекақының нақты мөлшері мен еңбекті төлеудің басқа шарттары айқындалады. Еңбек тиімділігі мен сапасына байланысты жұмысшыларға жылдық сыйақы (он үшінші еңбекақы) төленіп отырады. Табыстарға қатыстылық туралы арнайы келісімнің негізінде үш жылдың ішінде бір рет алынған табысқа сыйақы төленіп отырады, ол 1,5 тарифтік қойылымнан аспайды. Осы мерзімнің аралығында банктегі арнайы шотқа есептеледі, оның пайыздарына салық салынбайды, бұл кəсіпорын жұмысындағы мүдделілікті арттырады. Инфляцияға байланысты еңбекақы қорын реттеудің механизмі бар, кəсіпорын конфедерациясы мен қаржылық əкімшілік алдағы жылға еңбекті төлеудің қорының сомасын анықтайды, бірақ оның өсімшесі инфляция өсімшесінен артық болмауы тиіс. Швеция тəжірибесі. Еңбекақының деңгейін анықтаудың жүйесі күрделі əлеуметтік-экономикалық дамуының «швед моделінің» бір элементі болып табылады. Еңбекақы саласында «тілектес еңбекақы» саясатының негізі болып келесі қағидалар табылады:  Бірдей еңбекке бірдей төлем – əртүрлі кəсіпорындардың бірдей білітіліктегі, бірдей жұмыс атқаратын жұмысшылары кəсіпорынның шаруашылық қызметіне байланыссыз бірдей еңбекақыны иеленеді. Егер он кəсіпорындардың үшеуі жоғары табыс, бесеуі орташа деңгейде, екеуі төмен табыс əкелетін болса, жұмысшылары бірдей деңгейде, яғни салалық келісімде анықталған орташа деңгейде бірдей төлемге ие болады. Бұл əкімшілікті не өндірісті жаңартуға немесе оны жабуға итермелейді. Бірдей еңбекақы саясаты сала 80

үшін орташа қалыпты деңгейден артық деңгейде алынған табыс бөлігін алуға құқық бермейді. Ал шамадан тыс табыс есебінен жұмысшылар қорлары құрылады.  Максималды жəне минималды еңбекақы мөлшерлері арасындағы айырмашылықты төмендету – ұжымдық келісім шарттарды қайта жасасқан шақта кəсіподақтар төмен жалақы алатын жұмысшылардың еңбекақысының алдын алатын өсім тептері жайындағы арнайы баптарды қосуды талап етеді. Салықтардың есептелуінің нəтижесінде Швеция халқының барлық таптарының еңбекақыларының арасындағы қатынас 1:2 аспайды. Басқа еш елде еңбекақының мұндай аз ерекшеленуі байқалған емес. Жапония тəжірибесі. Еңбекті төлеудің жапониялық жүйесі өмір бойлық жалдау, бедел мен жұмыс орнындағы дайындыққа негізделген. Алайда қазіргі кезде жапониялық жүйе америкалық жүйеге ұқсас бола түсіп, оның негізгі элементі – жұмыстар топтастырылуына қарай көңіл бөле бастады. Алайда Жапонияда бұл əдіс шектеулермен қолданылады. Біріншіден, жұмыс класы бұл еңбекақыны анықтаудың бір ғана жəне негізгі критерийі ғана емес. Жапониялық жүйенің тағы да ерекшелігі тəжірибеде жұмыстарды бағалау жұмысшы қабілеттерін бағалауға айналады. Сараптаушылар жұмысты топтастырмайды, олар оны орындайтын жұмысшы неге қабілетті бола алатындығын анықтайды. Жапониялық жүйе тарификацияның жаңа түрін жасады, ол жұмысшының нақты сипаттамалары, еңбектегі жеке көрсеткіштері, оның еңбегін басқаларынан ерекшелейтін кəсіпкерліктің арнайы сипаттамаларымен байланысты болады. Еңбекақының негізі болып еңбек тарифтік қойылымы (сиготокю) табылды, ол жұмысшының еңбек сипаттамалары мен еңбекті нақты ынталандыруға бағытталған еңбекақы рөлін арттыруға бағытталған. Жұмысшының еңбек əлеуетін анықтайтын көрсеткіштерге жататындары – өз міндеттерін орындау қабілеті (компаниялардың 68,1%), əр міндеттеменің маңыздылығы (компаниялардың 25,3%), біліктілік деңгейі мен мамандық категориясы (компаниялардың 34,8%), еңбек қызметінің нəтижелілігі (компаниялардың 36,5%), жұмыс мəртебесі (компаниялардың 47,5%). Негізгі еңбекақы мөлшері төрт көрсеткіш бойынша анықталады: жас, еңбек өтілі, біліктілік разряды, еңбек нəтижелілігі. Жеке тарифтік екі бөліктен тұрады, біреуі жаспен, екіншісі жұмысшының еңбек өтілімен анықталады. Тарифтік тор былайша құрылады: 81

көлденеңнен жас, тігінен еңбек өтілі бойынша анықталған жеке қойылым мəндері анықталады. Еңбек тарифінің де мөлшері екі көрсеткішке тəуелді болады – жұмысшы еңбегінің нəтижелілігі жəне біліктілік деңгейі. Осыған сəйкес еңбек қойылымдарының мəндері көлденеңінен біліктілік разрядтары, ал тігінен еңбек нəтижелілігі бойынша ерекшеленеді. Көп жағдайларда (1000 жəне одан да көп адам жұмыс істейтін ірі кəсіпорындарда) интеграцияланған тор қолданылады. Ол жұмысшылардың барлық топтарына ортақ болады, оның мақсаты – «компания адамдарының» көңілі үшін мəртебедегі ерекшеленуді жұмсарту. Сонымен қатар ортақ тордың шектерінде əр топтың өзінің, разряд бойынша қабылданған орындары болады: жұмысшылар үшін – біріншіден бесіншіге дейін, басқарушы қызметкерлер үшін – жетіден тоғызға дейін. Жұмысшының еңбекақысының мөлшері тарифтік тор бойынша бір разрядтан басқасына көшкен кезде көлдеңеннен артады. Бұл өту сəйкес мамандық дайындыққа байланысты болады. Басқа разрядқа көшу жұмысшының жаңа мамандықты игеру шапшаңдығына, бірнеше жұмыстарды орындау қабілетіне байланысты болады. Жұмысшының еңбек салымын тарифтік жүйеге енгізудің маңызы зор болып табылады. Жұмыс нəтижелері жыл сайын үш баллдық жүйе бойынша бағаланады. Алынған бағаға байланысты ол жыл ішінде бір, екі немесе үш бағанға тігінен орын ауыстыруы мүмкін. Еңбек тарифтік қойылымды пайдалану еңбекақының біліктілігі мен еңбек салымына байланыссыз автоматты түрде өсуіне жол бермейді, яғни марапаттау мен еңбек нəтижелерінің арасындағы тəуелділікті арттырады. Еңбекақыны ұйымдастыруда көптеген жапондық фирмалар дəстүрлі, жас бойынша жəне жаңа еңбек тарификациясының элементтерін қарастыратын синтезделген жүйелерді жасап шығару жолымен келе жатыр. Əрине, біздің экономикамызға швед, жапондық немесе басқа тəжірибені сол қалпында көшіру мүмкін емес. Алайда оны талдау маңызды болып табылады. Ол қазіргі жағдайларда еңбекақыны реттеу мен ұйымдастыру модельдеріне жаңа жолдарды іздестіру жұмысын ынталандыра түседі. 5.6 Еңбекақыны реттеу Еңбекақы еңбек өнімділігін ынталандыруға кері əсерін тигізуші фактор ретінде əрекет етуі мүмкін. Баяу жұмыс үстеме төлемдермен марапатталады. Ағымдағы жылдағы өз сметасын шамадан тыс 82

шығындаған бөлімдер болашақ жылдағы сметаның артуына əкеледі. Уақыттың ірі шығындары ірі жұмыс орындауларының көрсеткіші болып табылмайды, алайда еңбекақы схемалары осыған негізделген. Іс-əрекеттің барлығы өнімділіктің өсуіне жағдай жасау қажет. Еңбекақыны ұйымдастыруда кəсіпкерге толық еркіндік сирек беріледі. Əдетте еңбекақы сəйкес мемлекеттік органдармен реттеледі жəне бақыланады. Еңбекақыны реттеу мемлекеттік əсер ету мен келісімшарттар жүйе шараларының бірігіп əрекет етуі негізінде жүзеге асырылады. Еңбекақыны мемлекеттік реттеуге кіреді: - ҚР еңбекақының минималды мөлшерін заңнамалық бекіту жəне өзгерту; - кəсіпорындармен еңбекақыға бағытталатын қаражаттарды жəне жеке тұлғалардың табыстарын салықтық реттеу; - аймақтық коэффициенттер мен қосымша төлемдерін бекіту; - еңбекақыны төлеу бойынша мемлекеттік кепілдемелерді бекіту. Келісімшарттар мен келісімдердің негізіндегі реттеу басты, территориялық, ұжымдық, жеке келісім шарттармен (контрактермен) қамтамасыз етіледі. Табыстар мен еңбекақы саласында саясаттың үш түрі бар: - салықтар мен фискалдық шаралар көмегімен инфляцияны бақылау; - мемлекеттік ережелер мен қаулылылар негізінде табыстарды реттеу; - үш жақты қатынас саясаты. Бұл элементтердің барлығы Қазақстанда орын алған. Алайда еңбекақылардың шамадан тыс шоғырлануының нəтижесінде еңбекақы саласындағы орталықтандырылған саясат жақсы нəтижелер əкелмейді. Табыстарды салықтық реттеуге бағыттылық көлеңкелі нарықты ынталандыруы мүмкін. Сондықтан басты мақсат – икемді жəне əділетті еңбекақы деңгейін қамтамасыз ету болып табылады. 3-кесте 2000-2005 жж. Қазақстан Республикасындағы еңбекақы

Айлық орташа е/ а, тг.

2000

2001

2002

2003

2004

2005

14374

17303

20323

23128

28329

34066

83

Номиналды Нақты Минималды Минималды еңбекақы Өмір сүру минимуның көрсеткіші

121,2 107,1 102,9

120,4 111,1 130,0

117,5 110,9 120,0

113,8 107,0 119,6

122,5 114,6 132,0

120,5 112,0 139,4

2680

3484

4181

5000

6600

9200

4007

4596

4761

5128

5427

6014

Өмір сүру минимумы – адам денсаулығы мен оның өмір сүру қабілетін сақтай алатын материалды игіліктер мен қызметтерді тұтынудың минималды көрсеткіші болып табылады. Өмір сүру минимумы минималды еңбекақы сомасын, кəрілік бойынша зейнетақы жəне жұмыссыздық бойынша жəрдемақы мен стипендияларды анықтау үшін қолданылады. Қазақстан Республикасындағы өмір сүру минимумы 2005 жылдың соңында 6014 тг. құрады. Бұл 2000 ж. салыстырғанда, 1,5 есе артық. Минималды еңбекақы – біліктілігі жоқ жұмыс күші құнының төменгі шегін көрсетеді, еңбектің қалыпты жағдайларында қарапайым жұмыстарды орындағаны үшін немесе жалға алынған жұмысшыларға айлық ақшалай төлемдер нысанында есептеледі. Еңбекақының минималды мөлшері мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктері мен өмір құнын есепке ала отыра есептеледі. Минималды еңбекақы көлемі жан басына шаққандағы өмір сүру минимумының 40% төмен болмауы тиіс. 2006 ж. 1 қаңтарында минималды еңбекақы 9200 тг көлемінде бекітілген. Минималды еңбекақы қойылымы еңбекақының минималды мөлшеріне негізделеді. Өз қызметтерін орындаған жұмысшының минималды еңбекақысы еңбекақының минималды мөлшерінен төмен бола алмайды. Еңбекақының минималды мөлшеріне қосымша төлемдер, марапаттар жəне басқа да сыйақылық төлемдер қосылмайды. Жұмысшылардың еңбекақысының минималды мөлшерін анықтаған кезде жұмыс беруші оны минималды еңбекақы мөлшерінен жоғары деңгейде орнатуы керек. Бюджеттік сала жұмысшыларының еңбекақысын реттеу үшін Бірегей тарифтік тор пайдаланылады, ол тарифтік жүйенің негізі болып табылады. Ол разрядтық жұмысшыдан кəсіпорын басшысына дейін барлық категориядағы жұмысшылардың еңбекақысын төлеу мен тарификациялау шкаласын көрсетеді.

84

Бюджеттік емес сала жұмысшыларының еңбекақысы (муниципалды, жеке ұйымдар, акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер жəне т.б.) келісімшарттар мен контрактерде бекітілген, салалық жəне арнайы келісімдердің заң жүзінде бекітілген минималды төлем мөлшеріне қарай кəсіпорынның иегерімен анықталады жəне кəсіпорын табысына əрекет етуші салық салу жүйесімен реттеледі. Нарықтық экономика жəне еңбекті төлеу саласында ұйым құқықтарын кеңейту жағдайында марапаттау жүйелерінің қойылымдар мөлшері мен еңбек еткен уақыт үшін марапаттарды төлеу шарттары ұжымдық келісімшартта анықталады. Еңбек келісімшарттарында ұжымдық келісімшарттарда қарастырған еңбекақыдан жоғары қойылым ұсынылуы мүмкін. Марапат төлемдерінің нақты мөлшерлері жұмысшы еңбегінің нəтижелеріне байланысты жұмыс берушімен анықталады. Жұмысшыларға еңбекақыны төлеу кəсіпорынның салық төлегеннен кейін басқа төлемдерге қатысты бірінші ретте жүргізіледі. Қорытынды 1. Кəсіпорындардың нарықтық қатынастарға өтуімен олар еңбекақы жүйесін таңдауда үлкен тəуелсіздікке ие болды. Талдау көрсеткендей, кəсіпорындар осы кезеңде еңбекақының уақыттықсыйақылық жəне тарифсіз жүйелерін, сонымен қатар еңбекті келісімшарт арқылы төлеуді қолдана бастады. 2. Еңбекақы төлеуде теріс жақтары да анықталды: – кейбір кəсіпорындарда минималды еңбекақы алатын жұмысшылар мен кəсіпорын басшылары мен орынбасарлары алатын еңбекақы арасындағы тым үлкен үзілісі байқалды; кей жерлерде бұл қатынас 1:15, 1:20 дейін барды; – көптеген кəсіпорындарда, əсіресе ірі жəне орта, еңбекақы төлеуді кідірту басталды жəне натуралды төлем қолданыла басталды. 3. Кадрлар, еңбек өнімділігі жəне еңбекақы – өзара тығыз байланысқан түсініктер. Əр кəсіпорында еңбек пен еңбекақы бойынша жоспар əзірленуі тиіс, оның мақсаты – жұмыс күшін қолдануды жақсарту бойынша резервтерді іздеу жəне осы негізде еңбек өнімділігін жоғарылату. Бұл жағдайда жоспар еңбек өнімділігінің өсу қарқыны орташа еңбекақының өсу қарқынын асатындай етіп құрылуы қажет. Негізгі терминдер мен түсініктер Еңбекақы Номиналды еңбекақы 85

Нақты еңбекақы Еңбекақы нысандары мен жүйелері Келісімді еңбекақы Уақыттық еңбекақы Өмір сүру минимумы Минималды еңбекақы Бақылау сұрақтары 1. Еңбекақының негізгі атқарушы қызметтері қандай: 2. Еңбекақыны ұйымдастырудың басты қағидалары. 3. Номиналды еңбекақының нақты еңбекақыдан айырмашылығы қандай: 4. Еңбекақы жүйесінің элементтерін атаңыз. 5. Қандай жағдайларда еңбекақының уақыттық жəне келісімді формаларын қолдану тиімді?

Есептер 1-есеп. Маусымдық кəсіпорын 17 мамырда қызметін бастады. Тізім бойынша, қызметкерлердің саны (адам) – 400; 18 мамыр – 430; 19 мамыр – 460; 21 мамыр- 31мамыр – 480; 01 маусым – 31 маусым – 500; Қызметкерлер санының тізімін мамыр, І, ІІ, ІV тоқсан, жыл бойынша анықтаңыз. 2-есеп. Бірінші қазанда кəсіпорында тізім бойынша, қызметкерлер саны – 750 адам болды. 13 қазанда – 10 адам əскерге шақырылды, 18 қазанда – 12 адам жұмысқа қабылданды, 22 қазанда – 7 адам өздерінің қалауларымен жұмыстан шықты. Қазан айы бойынша, қызметкерлер санының орташа тізімін, бірінші қарашада қызметкерлер санын, ағымдық коэффициентін анықтаңыз. 3-есеп. Бірінші ақпанда кəсіпорын қызметін бастады. Ақпан айындағы қызметкерлердің орташа тізімі – 845 адам, наурызда – 890 адам. Наурыздан кейін кəсіпорын жабылды. І тоқсан жəне бір жыл бойынша, қызметкерлердің орташа тізімін анықтаңыз. 4-есеп. Токарьлық жұмыстардың нормативті еңбек сыйымдылығы – 260 норма-сағат; нормаларды орындау коэффициенті – 1720; жылына бір токарьдың орташа жұмыс сағаттары – 1650. Токарьлық 86

жұмыстардың жоспарлық еңбек сыйымдылығын жəне токарьлардың қажетті санын анықтаңыз. 5-есеп. Зауытағы қызметкерлердің саны – 2900 адам; бір адамның жұмыс уақытының жылдық қоры – 1850 сағат. Жоспарланған жылда 420 адам-сағатты қысқарту жұмысы жоспарланған. Жұмыс күшін үнемдеумен ерекшеленген, зауыттағы еңбек өнімділігінің жоспраланған өсуін анықтаңыз. 6-есеп. Кəсіпорын еңбек шығындарын 8% қысқартуды жоспарлады. Базистік жылдағы бір қызметкердің жұмысты орындау деңгейі – 6900 мың теңге. Жұмысты орындау деңгейінің өсу пайызын жəне жоспарланған жылда бір қызметкердің бір жылдық жұмысты орындау деңгейін анықтаңыз. 7-есеп. Цехта 50 станок орнатылған; жұмыс күнтізбесі 3 – ауысым; қызмет көрсету нормасы – бір қызметкерге 10 станок; Қызметкерлердің жұмысқа шықпаудың жоспарланған деңгейі – 10%. Қызметкерлердің тізімдік жəне жұмысты орындау тізімін анықтаңыз. 8-есеп. Бір жұмыс орнының жұмыс істеу нормасы – 1,6 сағат; жұмыс ауысымның ұзақтылығы – 9 сағат. Бір қызметкер үшін, бір жұмыс орнының жұмыс істеу нормасын анықтаңыз. 9-есеп. Бір қызметкер үшін жұмыс бірлік уақытының нормасы 3 адамсағат; 8-ауысымдық қызметтің жұмысты орындау нормасы – 4 бірлік. Ұйымдық шаралардан кейін, уақыт нормасы 5% қысқартылды. Уақыттың жаңа нормасын, жұмысты орындау нормасын, жұмысты орындау нормасының өсу пайызын анықтаңыз. 10-есеп. Өндірістік аймақта бір жыл ішінде 50 мың құралды өңдеу қажет. Жұмысты орындаудың ауысымдық нормасы – 22 құрал, жұмысты орындаудың орташа нормасы – 120%. Аймақтағы қызметкерлердің санын анықтаңыз (егер бір жылда 226 жұмыс күні бар болса). 87

11-есеп. Кəсіпорын өзінің қызметін 1 ақпанда бастап, 15 наурызда жойылды. Кəсіпорындағы қызметкерлердің орташа саны – 120 адам. Ақпан, наурыз, І тоқсан, бір жыл бойынша, қызметкерлердің орташа санын анықтаңыз. 12-есеп. Машинаның түйінін дайындау жұмысының технологиялық еңбек сыйымдылығы – 235 норма-сағат, соның ішінде ІІІ разряд бойынша 81 норма-сағат, ІV разряд бойынша – 142 норма-сағат, V разряд бойынша -18 норма-сағат; Егер, бір ағаттық тарифтік мөлшерлеме І разряд бойынша – 0,500 тг; ІІІ разряд – 1,3 тг; ІV разряд бойынша – 1,352 тг; V разряд бойынша – 1,6 тг, онда орташа таритік коэффициенті жəне орташа тарифтік мөлшерлемені анықтаңыз. 13-есеп. Төмендегі көрсеткіштер бойынша, қызметкерлердің орташа разряды бойынша орташа тарифтік коэффициенті жəне еңбек сыйымдылығын анықтаңыз:

Разряд І ІІ ІІІ ІV V VІ

Тарифтік коэффициент

Қызметкерлердің саны

1,0 1,087 1,190 1,352 1,536 1,789

4 5 18 15 3 2

Əрбір разряд бойынша жұмыстың еңбек сыйымдылығы, нормасағат 80 107 420 315 136 86

14-есеп. І разрядтың бір сағаттық тарифтік мөлшерлемесі 0,5 тг; тарифтік тордың диапазоны – 1,9. Еңбектің қиын жəне қауіпті жағдайларға байланысты, тарифтік мөлшерлемеге 12% қосылды. Еңбектің жақсы жəне қауіпті жағдайларда жұмыс істейтін ІV разрядты қызметкерлер үшін, бір сағаттық мөлшерлемені анықтаңыз. 15-есеп. Кесімді – сыйақы еңбекақы жүйесі бойынша, бір қызметкердің еңбекақысын анықтаңыз: еңбекақы шығындарының нормасы – бір 88

бұйымға 0,5 адам-сағат; Бұйымдарды бағалау – 0,42 тг; Жасалғаны – 176 адам-сағат; Өндірілген бұйымдар – 495. Сыйақының 100 % бөлінеді, нормаларды орындау 10 %; артық жасалған жұмыстың əр пайызы үшін – кесімді еңбекақының 1,5 %. 6. ӨНІМДІ ӨТКІЗУ МЕН ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ 6.1 Шығын, жалпы табыс жəне пайда түсінігі Əрбір кəсіпорын, фирма өнім өндіруді бастамас бұрын, оның қандай табыс, қандай пайда алатынын анықтайды. Кəсіпорынның, фирманың пайдасы екі көрсеткішке тəуелді: өнімнің бағасы жəне оны өндіруге жұмсалатын шығын. Нарықтағы өнім бағасы сұраныс пен ұсыныстың өзара əрекетінің салдары. Еркін бəсеке жағдайындағы нарықтық баға белгілеу заңының əсерімен, өнімнің бағасы сатушының немесе сатып алушының қалауы бойынша, жоғары немесе төмен болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде тегістеледі. Өнім өндірісі шығындар – өндіріс шығындары басқаша сипатталады. Олар тұтынылатын еңбек немесе материалдық ресурстардың көліміне, техниканың деңгейіне, өндірісті ұйымдастыру мен басқа да факторларға тəуелді өсуі немесе азаюы мүмкін. Сəйкесінше, өндіруші байыпты басқару əрекетіне əкелетін, шығындарды төмендетудің көптеген тұтқаларын орналастырады. Жалпы табыс, пайда жəне өндіріс шығындары дегенде нені түсінеміз? Жалпы түрде, өткізу жəне өндіріс шығындары (өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны) – өнім (жұмыс, қызмет) өндіру үдерісінде қолданылатын, табиғи ресурстардың, шикізаттардың, материалдардың, жылудың, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының жəне басқа да шығындардың құндық бағасын көрсетеді. Өнімді өткізу мен өндіру шығындарына келесілермен байланысты шығындар кіреді:  өндірісті ұйымдастырумен жəне технологияның себебімен, тікелей өнімді өндірумен;  табиғи шикізатты пайдаланумен;  өндірісті даярлау жəне игерумен;  өндірісті ұйымдастыруды жəне технологияны жетілдірумен, сондай-ақ өнім сапасын жақсартумен, оның сенімділігін

89

арттырумен, ұзақ мерзімді жəне басқа да қасиеттерінің (капиталды емес сипаттағы шығындар) қолданылуымен;  өнертабыстық жəне тиімділікті арттыратын, тəжірибелікэксперименталды жұмыстарды жүргізумен, үлгілерді мен модельдерді дайындаумен жəне сынаумен, авторлық сыйақыларды төлеумен жəне т.б.;  өндіріс үдерісіне қызмет көрсетумен: өндірісті шикізатпен, материалдармен, жылумен, энергиямен, құралдармен, еңбек заттарымен, басқа да құралдармен қамтамасыз етумен, санитарлық-гигиеналық талаптарды орындаумен, жұмыс жағдайындағы негізгі өндірістік қорларды қолдаумен;  техникалық қауіпсіздікті жəне қалыпты еңбек жағдайын қамтамасыз етумен;  өндірісті басқарумен: фирманы, кəсіпорынды басқару аппаратында жұмысшыларды ұстаумен жəне олардың құрылымдық бөлімшелерімен, іс-сапарлармен, басқаруды техникалық құралдармен қамтамасыз ету жəне оны ұстаумен, кеңес беретін, ақпараттандыратын жəне аудиторлық қызметтерге төлемдермен, өкілеттілік шығындармен, фирмалардың, кəсіпорындардың коммерциялық қызметімен байланысты жəне т.б.;  мамандарды даярлау жəне қайта даярлаумен;  мемлекеттік жəне мемлекеттік емес əлеуметтік сақтандыруға жəне зейнетақымен қамтамасыз етуге аударымдармен;  міндетті медициналық сақтандыру бойынша жəне т.б. аударымдармен байланысты шығындар. Əрине, фирмалардың, кəсіпорындардың қызметтерінің нəтижесі (пайда немесе зиян) өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан болған қаржылық нəтижеден, кəсіпорындардың негізгі құралдары мен басқа да мүліктерінен жəне негізгі қызметтен тыс жүргізілген табыстан, осы операциялар бойынша шығындар сомасының азаюынан құралады. Соңғы нəтиже акциздер мен қосылған құнға салықсыз əрекет етуші бағадағы, өнімді сатудан түскен түсім мен оны өткізу мен өндіруге жұмсалған шығындар арасындағы айырмамен анықталады. Сондай-ақ жалпы табыс жəне жалпы пайда түсініктері ажыратылады. Жалпы табыс – бұл еңбекақыға шығындарынан басқа, өзіндік құнға кіретін, өнімді өткізу мен өндіруге жұмсалған барлық шығындарды есептеу жолымен жалпы түсімнен жəне сатудан тыс əрекеттердің (акциздер мен қосылған құнға салықсыз) нəтижелерін 90

қоспағандағы кəсіпорынның, фирманың өндірістік немесе коммерциялық қызметінің соңғы нəтижесін сипаттайтын көрсеткіш. Жалпы пайда – барлық міндетті шығындарды алып тастағаннан кейінгі қалған, кəсіпорынның жалпы табысының бөлігі. Ол өнімдерді, негізгі қорларды, басқа да кəсіпорын мүліктерін сатудан жəне сатудан тыс əрекеттен болған табыстан, осы əрекеттер бойынша шығындар сомасына азайған пайданы көрсетеді. 6.2 Шығындар жіктемесі жəне өзіндік құнды жоспарлау Əдетте, шығындар ретінде тұтынылған ресурстар немесе ақшалар түсініледі. Қазақстан 1990 ж. басынан бастап экономикада түбірімен өзгерістер жүргізді, кəсіпорындардағы шаруашылық жүйесі толықтай өзгерді, енді бұрынғыдай шаруашылықтың негізгі көрсеткіштері бойынша əкімшілік жоспарлау жоқ жəне кəсіпорындар өздерінің даму стратегияларын өз беттерінше жасайды. Кəсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып өнімнің өзіндік құны табылады, яғни ол өз кезегінде өндірістің барлық тиімділігін анықтайды, өнімді өткізудегі жəне өндірудегі, шығындардың жиынтығын, ақшалай нысанда көрсетеді. Өзіндік құнның экономикалық тағайындалуы – жұмсалған шығындарды өтеу мен өндірістің барлық элементтерінің (өндірістік қорлар мен жұмыс күші) қайта өндірісін қамтамасыз ету. Осыдан кəсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері амортизация, шығындалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы – шығындардың негізгі баптары болып табылады. Осы кезде кəсіпорын басқа да шығындарды жүзеге асырады: өз жұмысшыларына сыйақылар төлейді, банктік несиелерге пайыздарды қайтарады, əлеуметтік бағытталған нысандарды ұстайды, бюджеттен тыс қорларға аударымдарды жүзеге асырады – бұл шығындар кəсіпорынның қосымша шығындарын бейнелейді. Өнеркəсіптің дамуының жекелеген кезеңдерінде бұл шығындарды өтеу көздері өзгерді. Олар не өнімнің өзіндік құнына қосылды, не кəсіпорынның басқаруында қалған, пайда есебінен жүзеге асырылды немесе бюджеттен төленді. Сөйтіп, өнімнің өзіндік құнының құрамына кіретін шығындар тұрақты өзгереді. Бұл өзгерулердің негізгі мақсаты – өндірістік қатынастардың дамуының берілген кезеңдегі шығындарды қайнар көздері; өзіндік құн мен пайда бойынша шектеудің негізділігін қамтамасыз ету. 91

Шығындар құрамының өсуі екі фактордың есебінен болатын (бағаның өсуі мен өнімнің өзіндік құнының төмендеуі) пайданың көлемін анықтайды. Соңғы фактор анағұрлым тиімді болып табылады, сондықтан қалаулы. Пайда бюджетке түсімдерді анықтайды, сондықтан мемлекет, нарықтық экономикасы дамыған елдерде, өнімнің өзіндік құнына кіруі мүмкін шығындардың нақты түрлерінің тізімін жариялайды. Өнімнің өзіндік құны – кəсіпорын қызметінің барлық жақтарын бір тұтастықта жəне өзара байланыста сипаттайтын, жинақтаушы, жалпылама көрсеткіш. Өнімнің өзіндік құны – кəсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің сапалы көрсеткіші. Оның деңгейі мен динамикасы бойынша өндірістік технология мен техниканың, еңбекақыны төлеу мен еңбекті ұйымдастырудың, жоспарлаудың, басқарудың деңгейі туралы талқылауға болады. Өзіндік құн пайда мен рентабельділік сияқты маңызды көрсеткіштердің тиімділігінің динамикасы мен деңгейін анықтайды. Өзіндік құнның мəні, ол орындайтын функциялармен де анықталады: 1. Өнім құнындағы неғұрлым үлкен бөлік өзіндік құн болып табылады. Оған жалпы өндірістік шығындардың шамамен 4/5 шоғырланған, яғни өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс құралдарының жұмсалуы қамтамасыз етіледі. Өзіндік құн өндірістің маңызды жинақтаушы көрсеткіші ретінде көрінеді. Онда кəсіпорындағы шаруашылық қызметтің бейнесі тікелей көрініс береді. 2. Өзіндік құн көтерме баға белгілеудің негізі болып табылады, оның қатысуынсыз негізделген баға белгілеу мүмкін емес. 3. Өзіндік құнның негізінде жекелеген бұйымдардың пайдасы, рентабельділігі есептелінеді, яғни оларды өндірудің мақсаттылығы белгіленеді. Өнімнің өзіндік құнына назарды азайтуға болмайтындығын барлығы айтады. Өзіндік құн деңгейіне кəсіпорыннан тəуелді жəне тəуелсіз факторлар əсер етеді. Мысалы, табиғат жағдайы кəсіпорын жұмыс жасайтын, өнімді тұтынушылар мен шикізат көзінен аумақтық қашықтығы, шикізатқа, жылуға, құрал-жабдыққа, электр энергиясы мен транспорт тарифтеріне баға деңгейі – кəсіпорыннан тəуелсіз. Өнімнің өзіндік құнын құраушы шығындар, негізгі екі белгісі бойынша жіктеледі: 1. Шығындардың бастапқы элементі бойынша. 2. Пайда болу мен тағайындалу сипаты бойынша.

92

Экономикалық элементтері бойынша шығындар жіктемесі өндірістегі шығындардың сметасын жасағанда қолданылады. Бұлай жіктеудің маңыздылығы, шығынның əрбір элементі өзіне, жиынтығында өнімнің өзіндік құнын құрайтын, шығындардың біртекті экономикалық сипатын қосады. Осыған сəйкес, шығындардың келесі элементтері ажыратылады: - материалдық шығындар (қайтарылған қалдық құнын шегергендегі); - еңбекақы шығындары; - əлеуметтік сақтандыруға аударымдар; - мемлекеттің жұмысбастылықты қолдау қорына аударымдар; - амортизация; - басқа да шығындар. Шығындардың қарастырылған тобы өнім өндірудегі барлық шығындар сомасын анықтауға, заттандырылған жəне қол еңбегінің арақатынасын орнатуға мүмкіндік береді. Шығындардың бұл тобы өз кезегінде таза өнімді есептеу үшін қажет, материалдық шығындардың сомасын анықтау мен айналым қорларын жоспарлау үшін қолданылады. Шығындарды калькуляция баптары бойынша жіктеу, олардың өнімді өткізу мен өндіру үдерісіндегі пайда болу орнына, өндірістік тағайындалуы бойынша топтасуын көрсетеді. Экономикасы дамыған елдердің тəжірибесінде, əсіресе АҚШта, өндірістік шығындарды жіктеу шығын баптарына топтастырумен шектеледі, ал экономикалық элементтері бойынша топтастыру оларда жоқ. Бұл өндірістік шығындарды калькуляция баптары бойынша құрастыруға мүмкіндік беретін, шығындар орталығы бойынша есеп жүргізуге негізделінуімен байланысты. Калькуляция баптары бойынша шығындарды жіктеудің мəні, мұнда тікелей шығындар біртекті экономикалық элементтер түрінде шығын баптарында өз бетінше жеке бөлінеді, ал жанама шығындар шығындар баптарында кешенді түрде көрсетіледі: - шикізаттар мен материалдар; - технологиялық мақсаттағы қосымша материалдар мен жартылай фабрикаттар, сатып алынған қосалқы бұйымдар; - қайтарылатын қалдықтар (шегеріледі); - технологиялық мақсаттағы жылу мен энергия; - негізгі жəне қосымша өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы; - əлеуметтік сақтандыруға аударымдар; 93

- өндірісті даярлау мен игеруге шығындар; - цех шығындары; - жалпы өндірістік шығындар; - жалпы шаруашылық шығындары; - коммерциялық шығындар. Шығындарды калькуляция баптары бойынша топтастырудың тағы бір ерекшелігі, оның негізінде əртүрлі өнім түрлерінің бірлігінің өзіндік құны есептелінеді. Ол əртүрлі өндіріс аумағындағы өзіндік құнды азайтудың резервтерін айқындауға мүмкіндік береді. Өнімге баға белгілеудің бастапқы нүктесі, өзіндік құнды калькуляциялау болып табылады. Өнеркəсіптің əр түрлі салаларында шығындар құрылымы біркелкі емес жəне шығындар құрылымы бойынша өндіріс салалары келесідей топтарға ажыратылады: еңбексыйымды, материал сыйымды, энергосыйымды, қор сыйымды өндіріс. Негізгі жіктеу жүйесінен басқа, барлық шығындарды келесідей белгілері бойынша топтауға болады. 4-кесте

Шығындар жіктемесі Негізгі жіктеме Экономикалық мазмұны бойынша

Шығын түрлері Қол еңбегіне, еңбек затына, еңбек құралына шығындар Негізгі жəне үстеме

Технологиялық үдеріске қатынасы бойынша Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тəсілі бойынша Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша Құрамы бойынша Өндіріс үдерісіндегі орны бойынша Нормалауды қамтуы бойынша

Тікелей жəне жанама Тұрақты жəне өзгермелі Кешенді жəне жай Өндірістік жəне өндірістен тыс Нормаланатын жəне нормаланбайтын

6.3 Өнімді өндіру мен өткізудегі шығындарды төмендету жолдары Алдында айтып өткеніміздей, кəсіпорынмен, фирмамен өндірілген өнім бағасы еркін бəсеке жағдайында, автоматты түрде орнатылады. Оған нарықтық баға белгілеу заңы əсер етеді. Осы уақытта, əрбір кəсіпкер мүмкіндігінше максималды пайда алуға ұмтылады. Өндірілетін өнім көлемін толтырылмаған нарыққа қозғалтқанда, факторлар өседі жəне т.б. осы өнімді өндірумен бірге өткізуге жəне өндіруге жұмсалатын шығындарды төмендету мəселесі, өндіріс шығындарын азайту туындайды. 94

Шығындарды төмендетудің дəстүрлі түрдегі маңызды жолы, өндірісте қолданылатын, барлық ресурстарды үнемдеу болып табылады: еңбекті жəне материалдарды. Сонымен, өндіріс шығындарының құрылымында еңбекақы айтарлықтай үлесті алады (Ресейдің өнеркəсібінде – 13-14%, дамыған елдерде – 20-25%). Сондықтан əкімшілік-қызмет көрсетуші қызметкерлердің санын қысқарту, еңбек өнімділігін арттыру, өндірілетін өнімнің еңбек сыйымдылығын төмендету өзекті міндет. Өнімнің еңбек сыйымдылығын төмендетуге, еңбек өнімділігін арттыруға əр түрлі əдістермен қол жеткізуге болады. Олардың неғұрлым маңыздысы – өндірісті механизациялау мен автоматтандыру, озық, жоғары өнімді технологияны жасау жəне қолдану, ескі құрал-жабдықтарды жетілдіру жəне алмастыру. Алайда бір ғана аяқталған техника мен технологияны қолдану бойынша іс-шаралар, еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жақсартпай, қажетті қайтарымды бермейді. Қымбат тұратын құрал-жабдықты, оның қолданылуына дайындалмай, жалға немесе сатып алатын кəсіпорындар аз емес. Нəтижесінде мұндай құрал-жабдықты пайдалану коэффициенті өте төмен. Құралды сатып алуға жұмсалған шығын күтілген нəтижеге əкелмейді. Еңбек өнімділігін арттыру үшін маңызды нəрсе, оның ұйымдастырылуына тиісті: жұмыс орнын даярлау, оны толықтай қолдану, еңбектің озық тəсілдері мен əдістерін қолдану жəне т.б. Материалдық ресурстардың өнім өндірісіне жұмсалатын шығындардағы алатын үлесі 3/5 құрайды. Бұл ресурстарды үнемдеудің, оларды тиімді қолдану мəні осыдан-ақ түсінікті. Мұнда бірінші жоспар ретінде, ресурс жинақтаушы технологиялық үдерісті қолдану көрінеді. Жабдықтаушылардан келіп түсетін, шикізаттар мен материалдарға, қосалқы бұйымдар мен жартылай фабрикаттар сапасына бақылау енгізуді барлық жерде қолдану жəне талап-тілектерді жоғарылатудың маңызы аз емес. Негізгі өндірістік қорлардың амортизациясы бойынша шығындарды азайтуға, оларға максималды жүк артып, ол қорларды жақсы пайдалану жолымен жетуге болады. Шетелдік кəсіпорындарда, сонымен бірге өнім өндірісіне жұмсалатын шығындарды азайтудың факторы ретінде, өнім өндірісіне жіберілетін серияның оңтайлы шамасын, сатып алынатын материалдардың партиясының оңтайлы шамасын сақтау мен анықтау, қосалқы бұйымдарды немесе жекелеген құрушыларды басқа өндірушілерден сатып алуы немесе өзінің өндіруі туралы шешімді қарастырады. 95

Сатып алынатын шикізаттардың, материалдардың партиясы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым қордың орташа жылдық шамасы да үлкен жəне сол шикізаттар мен материалдарды (қоймалық орынға жал төлемі, ұзақ сақтау кезіндегі жəне инфляциямен байланысты жоғалтулар жəне т.б.) қоймалаумен байланысты шығындар көлемі де үлкен болады. Шикізаттар мен материалдарды ірі партиялап сатып алудың да өз артықшылығы бар. Сатып алынатын тауарларға тапсырыстың орналастырылуымен, ол тауарларды қабылдаумен, есептеулердің жүргізілуін бақылаумен байланысты шығындар төмендейді. Мұндай жағдайда, сатып алынатын шикізаттар мен материалдардың оңтайлы шамасын анықтау міндеті пайда болады. Қорытынды 1. Өнімнің өзіндік құны маңызды экономикалық категория болып табылады жəне өнім өндірісі мен өткізуге кеткен кəсіпорын шығындарын сипаттайды. Ол, сонымен қатар, кəсіпорын жұмысының маңызды сапалық көрсеткіші болып табылады, себебі кəсіпорын қарамағындағы барлық ресурстарды (тұрақты жəне айналмалы капитал) қолданудың деңгейін сипаттайды. 2. Соңғы жылдары өнеркəсіптің жекелеген салаларындағы өнімнің өзіндік құны құрылымы қатты өзгерді. Оның өзгеруіне келесі факторлар əсер етті: инфляция; негізгі өндірістік қорлардың жаңартылу қарқынының күрт баяулауы; коммерциялық банктер несиелері бойынша пайыз қойылымадрының жоғарылауы; жарнама шығындарының өсуі, т.б. 3. Кəсіпорында өнім өндірісі мен өткізу шығындарын минимизациялау мақсатында басқару кəсіпорынды жалпы басқарудың құрамдас бөлігі болып табылады. кəсіпорында шығындарды басқару ең алдымен: – максималды пайда алу; – фирманың қаржылық жағдайын жақсарту; – кəсіпорын мен өнімнің бəсекеге қабілеттілігін жоғарылату, т.б. үшін қажет. 4. Кəсіпорындағы өніснің өзіндік құнын маңызды төмедетуге тек шығындарды төмендетудің кешенді бағдарламасын əзірлеу жəне жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге болады. Негізгі терминдер мен түсініктер Шығын Жалпы табыс Жалпы пайда 96

Өнімнің өзіндік құны Шығындар жіктемесі Бақылау сұрақтары 1. Өнімнің өзіндік құны дегеніміз не жəне ол экономикалық категория ретінде қандай функцияларды атқарады? 2. Өнімнің өзіндік құны мен бəсекеге қабілеттілігі арасындағы байланыс қандай? 3. Өнімнің өзіндік құны мен кəсіпорын қызметінің қаржылық нəтижелері арасындағы байланыс қандай? 4. Кəсіпорында өнімнің өзіндік құнын қалай жəне ненің арқасында төмендетуге болады: 5. Өнім өндірісі жəне өткізу шығындары қалай жəне қай белгілер бойынша топтастырылады?

Есептер 1-есеп. Сатуға дайын өнімнің құны – 47,6 мың теңге; көрсетілген қызметтің құны – 12,3 мың теңге; аяқталмаған өндірістің құны: жылдың басында – 17,2 мың теңге; жылдың соңында – 5,6 мың теңге. Қоймадағы дайын өнімнің (қалдықтар) құны: жылдың басында – 14,0 мың теңге; жылдың соңында – 19,7 мың теңге. Жалпы, тауарлы жəне өткізілген өнімнің құнын есептеңіз. 2-есеп. Сатуға арналған өнімнің құны – 50 мың теңге; көрсетілген қызметтің құны – 2 мың теңге; өткізуге арналған жартылай өнімнің құны – 1,2 мың теңге; өздерінің қажеттіліктері үшін өндірілген жартылай өнімнің құны – 19 мың теңге; өздерінің қажеттіліктері үшін жасалған құралдың қалдығы: жылдың басында – 4 мың теңге; жылдың соңында – 5 мың теңге. Жалпы, тауарлы жəне өткізілген өнімнің құнын есептеңіз. 3-есеп. Төмендегі көрсеткіштер бойынша, жалпы, тауарлы жəне өткізілген өнімнің құнын есептеңіз: Көрсеткіштер Сатуға дайын өнім Қоймадағы қалдықтар: Жылдың басында Жылдың соңында Аяқталмаған өндіріс

Сомасы, мың теңге 594 42 95,7

97

Жылдың басында Жылдың соңында Дербес кəсіпорындарға көрсетілген қызмет Өздерінің қажеттіліктері үшін өндірілген жартылай өнімдер

37 14,0 12,0 10

4-есеп. Пештің реттік сыйымдылығы – 120 шикі материалдар; пайдалы өнімнің өндіру көлемі – барлық шикізаттан 0,5 %. Бір циклдің ұзақтығы – 8 сағат. Агрегаттың қызметі үзілмелі. Агрегаттың өндірістік қуатын анықтаңыз. 5-есеп. Бригада қызметкерлеріңің орташа саны – 40 адам. Бір жылдағы жұмыс күндері – 260; 1м² еңбек сыйымдылығы – 0,98 адам-күн; жұмысты орындау коэффициенті – 1,3. Бригаданың жылдық өндірістік қуатын анықтаңыз (1м²-та). 6-есеп. Бірінші қаңтарда цехтің өндірістік қуаты – 12 мың бұйым. Қайта жөндеу жұмыстарға байланысты, 1 сəуірден бастап цехтің қуаты 1 мың бұйымға, тамыздан бастап 400 бұйымға жоғарылайды. Кірістік, шығыстық жəне орташа жылдық өндірістік қуатты есептеңіз. 7-есеп. Цехтің жалпы көлемі – 900 м²; бір бұйымды шығаруға қажетті көлемі – 110 м; бір бұйымды шығару уақыты – 48 сағат; цехтің жұмыс істеу тəртібі – жылына 256 күн: 2 ауысым, əрқайсысы 8 сағаттан; өндірістік бағдарлама – жылына 670 бұйым. Цехтің қуатын жəне өндірістік қуатты пайдалану коэффициентін анықтаңыз. 8-есеп. Цехтің жұмыс істеу тəртібі – жылына 268 күн; 2 ауысым, əрқайсысы 8 сағаттан. Жоспарлы қайта жөндеуден уақыт шығындары – 3%. Цехта 45 станок бар. Өнім бірлігін жасаудың еңбек сыйымдылығы – 30 мин. Цехтің бұйымды жасау жоспары – жылына 80 мың дана. Цехтің қуатын жəне бұйымды қосу коэффициентін есептеңіз. 9-есеп. Бір бұйымды жасау уақыттың нормасы – 4 сағат. Қызметкерлер жұмыс нормасын 110 %- ға артық орындайды. Цехта 27 станок бар. 98

Əр станоктың жұмыс істеу тəртібі – жылына 260 күн: 2 ауысым, əрқайсысы 8 сағаттан. Жоспар бойынша уақытты жоғалту шығындары – 4 %. Цехтің өндірістік қуатын анықтаңыз. 10-есеп. Келесі көрсеткіштер бойынша, кəсіпорынның өндірістік қуатын есептеңіз: кəсіпорынның жұмыс істеу тəртібі үзілмелі; жоспарлы жұмыстарда тоқтау уақыты – жылына 12 күн; 3 ауысым, əрқайсысы 7 сағаттан; құрал-жабдықтың бірлігінің техникалық өнімділігі – бір бұйымға 30 мин; құрал-жабдықтың саны – 16. 11-есеп. Бригададағы қызметкерлер саны – 17 адам; жұмыс уақытының жоспарлық қоры – 242 күн; ауысымның ұзақтылығы – 7 сағат. Құрамында 4 қызметкері бар бригаданың жұмыс істеу нормасы – 0,4 м/сағат. Бригаданың жылдық өндірістік қуатын анықтаңыз. 12-есеп. Төмендегі көрсеткіштер бойынша, құрал-жабдықты пайдаланудың интегралды, интенсивті, экстенсивті коэффициентін есептеңіз. Көрсеткіштер Өнім өндіру көлемі, мың теңге Құрал-жабдықпен жасалған машинасағаттары, мың.

Жоспар 10500 250

Есеп-айырысу 10908 242

7. КƏСІПОРЫННЫҢ МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТІ 7.1 Кəсіпорындағы маркетингтің түсінігі, түрлері жəне функциясы Əртүрлі фирмалардың əрқайсысы маркетингтің əртүрлі нысаны мен əдістерін қолданады, сондықтан бұл түсінікке біртекті анықтама беру өте қиын. «Қолданбалы экономика» оқулығының американдық авторлар ұжымы оның əмбебап, бірақ тым жалпылама анықтамасын келтіреді: «Егер нарық – сатушылар мен сатып алушылар кездесетін орын болса, онда маркетинг – оларды кездесуге көмектесуші қызмет. Ағылшындық профессор А. Хоскинг маркетингтің бір емес, бірнеше анықтамасын береді: 99

«Маркетинг – бұл біздің жасап шығарғанымызды өткізу емес, біздің сату мүмкіндігімізді құру». «Маркетинг – бұл өнімге немесе қызметке сатып алушылардың сұранысын анықтау үдерісі, пайда алу үшін олардың сатылымын ынталандыру жəне соңғы тұтынушыларға үлестіру». «Маркетинг – бұл ғылыми зерттеу мен жобалау-құрастырушылық жұмыстарды жүргізу, сауданы дамыту мен сатып алушылардың талабы мен қажеттіліктерін бағалау арқылы жұмысбастылықты арттыру мақсаты бар, осы қажеттіліктер мен талаптарды қанағаттандыруға бағытталған менеджменттің шығармашылық функциясы». Мынандай да анықтама бар: «Маркетинг – бұл сұранысты қолданып дұрыс баға тағайындайтын, өткізу арналарын іріктейтін жəне компанияның жарнамасын ұйымдастыратын тауарлар мен қызметтерді тұтынушыларға ұсыну өнері. Маркетингті бағалаудағы мұндай əртүрлі анықтамалардың əрқайсысының маңызы бар жəне ол нарықтың жағдайына, кəсіпорын алдына қойылған мақсаттар мен өнім түрлеріне, маркетингтік зерттеулердің бағыты мен мазмұнына тəуелді болуымен түсіндіріледі. Мысалы, жиһаздық фабрика, жылу электр станциялары мен ерлер киімін тігетін шеберхана маркетингті мүлдем əртүрлі ұстанымда қарастырады. Жылу электр станциясы іс жүзінде жарнаманы қажет етпейді, себебі жылу мен электр барлығына қажет. Тауардың табиғи сипаты барлығына белгілі жəне кəсіпорынның қызмет көрсету аумағы өте шектелген, себебі ыстық суды үлкен территорияға беруге болмайды, əйтпесе олар өз қасиеттерін жоғалтады. Бұл жағдайда маркетинг, тауардың сапасы мен пайдалылығына емес, тауарды сатып алушы, жергілікті клиенттерге қызмет көрсету мəселелеріне жұмылдырылады. Тігін шеберханасында маркетинг өнім сапасы мен оның артықшылығын көрсетуге жұмыс жасайды, яғни тауарды сатқан-нан кейінгі қызмет көрсетуге аса мүдделі емес. Ал жиһаз фабрикасында маркетинг анағұрлым ерекшеленеді. Жиһаздарды сату географиясы шектелмейді. Егер жылу мен электр адамдардың күнделікті қажеттілігі болып табылса, ал жаңа жиһаз туралы бұлай айта алмаймыз. Мұнымен қоса, жиһаз дайындалатын материал, оның бағасы, тағайындалуы, құрастырылуы мүлдем əртүрлі. Осылармен байланысты маркетингтік зерттеудің көлемі мен оларды жүргізуге шығындардың ауқымы едəуір артады. 100

Америкалық зерттеушілердің деректеріне сəйкес жиынтық маркетинг шығындары АҚШ нарығындағы көптеген тауарлардың соңғы бағасының жартысына жуығын құрайды. Батыс Европа мен Жапония нарықтары үшін де осындай жағдай. Маркетингтің функциялары Маркетингтің негізгі функциялары болып келесілер табылады: – нақты нарықты кешенді зерттеу, оның мəселелері мен перспективалары; – өзінің мүмкіндіктерін жəне нарықтық талаптарды ескерумен кəсіпорынның өз тауарының ассортиментін жоспарлауы; – өзінің мүмкіндіктерін нарықтық талаптармен барынша сəйкестендіру мақсатымен, өткізуді ынталандыру бойынша іс-шараларды жүргізу жəне сұранысты қалыптастыру; – өткізу операцияларын жоспарлау; – маркетингтік қызметті бақылау мен басқару. Əрбір келесі функцияны алдыңғысынсыз жүзеге асыру мүмкін емес. 7.2 Нарықты сегменттеу мен тұтынушыларды зерттеу Əрине, ешқандай кəсіпорын тауар айырбасы нарығының барлық сферасын қамти алмайды, сондықтан ол өзіне нарықтың неғұрлым қол жетімді бөлігін (сегментін) таңдайды. Нарықты сегменттеудің бұрыннан бар жүйесінде, нарықты негізгі белгілері бойынша бөлу қолданылады: тауарлы-салалық (мысалы, азық-түлік, мұнай, автокөлік т.б.) жəне географиялық (мысалы, Шығыс, Батыс, Оңтүстік, Солтүстік, Орталық Қазақстан т.б.). Одан ары сегменттеу тұтынушылар тобы бойынша жүреді: 1) өндіруші тұтынушылар; 2) мемлекеттік сатып алулар; 3) делдалдар; 4) тұрғындар, оның ішінде келесілерден тəуелді: a) жас мөлшерінен (жастар, орта жас, қарттар); b) жынысынан (ер, əйел); c) мүліктік əл-ауқатынан (ауқатты, кедей, орта тап); d) ұлтынан (ұлттық дəстүр мен таңдауды ескергенде); e) нарықтың мезгілдігі бойынша (жыл мезгілдері бойынша). Сегменттеуге тек ішкі нарық қана емес, сонымен бірге сыртқы нарық та жатады. Нарықтық сегменттердің əрқайсысында сатусатып алу жағдайы əртүрлі. Мысалы, азық-түлік нарығындағы жағдай ауылшаруашылығы өнімінің өнімділігінен тəуелді шұғыл 101

өзгеруі мүмкін, ал киім нарығында мерзімдік сəн үлгілері маңызды рөл ойнайды, машина жасауда – жаңа өнертабыстар, озық техникалық шешімдер т.б. Əртүрлі нарыққа шығу үшін қажетті, бастапқы капиталдың сомасы да салыстыруға келмейді. Ауыр өнеркəсіпте, мысалы, бұл үшін миллиондаған қаражаттар қажет етіледі, ал пайда түріндегі қайтарымды тек бірнеше жылдан кейін ғана күтуге болады, ал қызмет көрсету саласында 10-20 мың қаражат жеткілікті болуы мүмкін (мысалы, жолаушыларды тасымалдау үшін автокөлік сатып алу) жəне пайданы бірнеше күннен кейін алуға болады, бірақ бұл сала үшін өте қатты бəсекелестік тəн. Барлық мүмкін нарық сегменттерін зерттеу, берілген кəсіпорын үшін оның алдына қойған мақсаты мен əлеуетін ескере отырып, ең қолайлысын таңдау мақсатымен жүргізіледі. Кейін өндіріс жоспарына ендіруге жататын, бұйымдарды іріктеу мен нарықтағы өнімнің бəсекеге қабілеттілігіне талдау жүргізіледі. 7.3 Кəсіпорынның стратегиялық жарнамасы Маркетингтік стратегияның негізін əдетте келесідей категориялар құрайды: баға, қалау, құрал, дереу өзгешелік. Бағаға негізделген стратегия, əдетте, тауарлардың көп саны өндірілгенде, коммерциялық табысқа жету мақсатында төмен орнатылған бағаның қолданылуын талап етеді. Қалауға негізделген стратегия жұмыс пен тауардың сапасына бəсекеге қабілетті фактор ретінде келесілерді қолдануды ұйғарады: дизайн, фирмалық стиль, орау, сервистік қызмет көрсету, келісімшарттық міндеттемелерді сақтау жəне тауар мен қызметті жеткізудің сенімділігі. Құралға негізделген стратегия, іс жүзінде баға белгілеу, тарату, тауарлық саясат саласындағы бəсекелестік əрекеттерді қайталауға негізделген. Дереу өзгешелікке негізделген стратегия бəсекелес тауардан кəсіпорын тауарының профилі бойынша дереу өзгешеленуін талап етеді. Маркетингтік функцияларды жүзеге асыру маркетингтің басқару үрдісімен байланысты: – кəсіпорынның нарықтық мүмкіндігін талдау; – мақсатты нарықтарды іріктеу; – нарыққа шығудың кешенді іс-шараларын жасау; – дəстүрлі нарыққа бұрыннан бар тауарды неғұрлым тереңірек енгізу (мысалы, тауарды өндіруді ұлғайту есебінен); – жаңа тауармен дəстүрлі нарыққа шығу; 102

– бұрыннан бар тауармен жаңа нарыққа шығу; – жаңа тауармен жаңа нарыққа шығу. Маркетингтік зерттеулер келесілермен тікелей байланысты болады: – кəсіпорынның өндірістік əлеуетімен; – өндірістік қуаттың құрылымымен жəне икемділігімен; қаржы ресурстарымен. Жарнама тұтастай екі функцияны орындайды: – əлеуетті сатып алушыларды қолда бар тауарлар туралы хабарлау, сондай-ақ тауардың ерекше қасиеттері мен оның сипаты туралы да ақпараттандыру; – сату көлемін ұлғайту əрі сатып алушыларды тарту мақсатымен тауарды насихаттау. Жарнаманың құралдарына арнайы плакаттар, кино, радио, теледидар бойынша ақпараттандырулар, бұйымдар көрмесі, жəрмеңке, өндірістік маркалар мен тауарлық белгілер, дүкендердегі витриналар жəне т.б. жатады. Жалпы тұрақты жарнама: – нарықтағы тауарды жылжытуға; – сату көлемін кеңейтуге; – нарықта тауарды ұстауға арналады. 7.4 Өнімнің бəсекеге қабілеттілігін арттыру Өнімнің сапасы қоғамдық жəне жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруы қажет. Шығарылатын өнімнің сапасы мен саны елдің ұлттық байлығының қайнар көзі болып табылады. Өнімнің жоғары сапасы – бұл ұлттық байлықты өсірудің интенсивті факторы. Қазіргі жағдайда кез келген фирманың өмір сүре алуы, оның тауар мен қызметтер нарығындағы тұрақты жағдайы, өнімнің сапасымен жəне бағасымен байланысты тауардың бəсекеге қабілеттілігімен анықталады. Қазіргі уақытта халықаралық нарықта салыстырмалы орташа бағадағы жоғары сапалы тауарларға сұраныс бар. Төмен сапалы тауарлар, əдетте, төмен бағада болса да өткізу нарығын таба алмайды. Бұл жағдай өнім сапасын басқару бойынша жұмысты ұйымдастыру үшін үлкен маңызы бар. Өнім сапасы – бұл өнім қасиеттерінің жиынтығы, яғни анықталған қажеттілікті өзінің тағайындалуымен сəйкес қанағаттандыруға негізделген. 103

Өнім қасиеті – бұл оны құруда, қолдануда немесе тұтынғанда көрінетін, объективті ерекшелігі. Өнім сапасын құраушы қандай да бір қасиеттің пайда болу дəрежесіне тəуелді, оны бағалау өзгереді. Өнімнің əрбір қасиетінің пайда болу дəрежесі сапа көрсеткіштері деп аталатын сипаттамалар арқылы бағаланады. Сапа көрсеткіші – тауарды құруда, қолдануда немесе тұтынуда белгіленген жағдайға қатысты қарастырылатын, оның сапасының құрамына кіретін, өнім қасиеттерінің сандық сипаттамасы. Көрсеткіштер атауын сипатталатын қасиеттер анықтайды: беріктілігі, мықтылығы, сенімділігі жəне т.б. Сапа көрсеткіштерінің сандық мəні өлшенетін жəне өлшенбейтін шамаларда есептеледі. Өнім қасиетінен тəуелді сапа көрсеткіштері екі топтың біреуіне жатуы мүмкін: – объективті құралдармен өлшенуі мүмкін – қуаттылық, жылдамдық, салмақ жəне т.б. – өнімнің дəмін, сыртқы түрін, иісін жəне т.б. объективті құралдармен анықтауға болмайды. Өнім сапасын бағалау мақсатына тəуелді өнім сапасының əртүрлі жіктемесі бар. Жіктеменің белгілері болып келесілер табылады: сипатталатын қасиет, көрсету тəсілі, сипатталатын қасиеттердің саны, көрсеткіштер мəнін анықтау кезеңдері. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасына келесілерді жатқызуға болады: бекітілген көрсеткіштер, ресурстарды (шикізат, материалдар, жылу, энергия) үнемді қолдану көрсеткіштері, сенімділік (тоқтамай жұмыс істеуі, ұзақ қолданылуы, жөндеуге жарамдылығы, сақталынуы), экономикалық жəне эстетикалық көрсеткіштері, технологиялық көрсеткіштер, тасымалдауға қолайлылығы, стандарттау жəне үйлесімділігі, патенттік-құқықтық, экологиялық жəне қауіпсіздік көрсеткіштері. Бəсекеге қабілеттілік ұғымы «техникалық деңгей» жəне «өнім сапасының деңгейі» ұғымдарымен тығыз байланысты. Өнімнің техникалық деңгейін немесе сапасын бағалау туралы сөз болғанда, біртекті бұйымдар ғана салыстыруға жатады. Бəсекеге қабілеттілікті бағалау ұстанымы тұрғысынан, салыстыру базасына нақты қажеттілікті алғанда, біртекті емес тауарларды салыстыру да мүмкін, себебі олар қажеттіліктерді қанағаттандырудың əртүрлі əдістерін көрсетеді. Кəсіпорын өнімінің бəсекеге қабілеттілігі нақты нарықтағы алған үлесімен – уақытша мерзімдегі бəсекелестік күрестің нəти104

жесімен анықталады. Оны натуралды жəне өнім сапасы мен бағасының дифференциациясы кезіндегі нақтырақ көрінетін, құндық бірлікте өлшеуге болады. Өткізу нарығы үшін бəсекелестік күрес нəтижесі бойынша, берілген кəсіпорын өнімінің бəсекеге қабілеттілігі сол кəсіпорын өнімінің көлемі бойынша нарықтағы үлесінің басқа да кəсіпорындардың нарықтағы алған өнімдерінің бəсекелес үлесіне қатынасымен анықталуы мүмкін. 7.5 Маркетингтің құралдары Маркетингтің негізгі құралдарына есеп, сұранысты болжамдау, нарық конъюнктурасын талдау, жарнама жатады. Есеп – бұл басқару үдерісін тиімді ұйымдастыру үшін тұтас ақпарат алу мақсатында, шаруашылық қызметті көрсету үшін қолданылатын, мəліметтерді тіркеу жүйесі. Үш негізгі есеп түрі бар: жедел, бухгалтерлік жəне статистикалық. Сұранысты болжамдау – алдын ала көрудің ғылыми нысаны, келешекті арнайы зерттеудің нəтижесі. Болжамдау енжар (баяндау, бақылау) жəне белсенді болуы мүмкін. Белсенді болжамдау өзіне алдын ала қойылған, анықталған мақсаттарға жету үшін тəжірибелік əрекеттер бағдарламаларын қосады. Болжамдау келесідей ұсыныстарды жасауға көмектеседі, мысалы, өнімді жасау, нарықты зерттеу, баға қою, сервис қызметін кеңейту, басқарудың тиімділігін арттыру. Уақыт бойынша болжамдау қысқа мерзімді, орта мерзімді жəне ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Нарық конъюнктурасын талдау – анықталған мерзімде жəне нақты орында əлеуметтік-экономикалық, тауарлы-ұйымдастырылған аймақта жəне басқа да жағдайларда өнімді өткізуді талдау. Фирманың табысы өнім мен қызметтің жоғары сапасымен, оларды тұрақты жетілдіруімен жəне жаңартумен, бағаны ғылыми негіздеп орнатумен, тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылармен жəне өнімді тұтынушылармен қызмет ету барысында нығаяды. Жарнама – бұл тауарлар мен қызметтерді өткізудегі жəне оларға сұраныс қалыптастырудағы соңғы мақсатқа жету үшін бағытталған тəсілдер мен құралдардың кешені. Ол сатушы мен əлеуетті сатып алушы арасында, соңғысының ұсынылған тауарды сатып алуға көндіру мақсатында байланыс орнатуды ұсынады. Өнімді жарнамалау нақты мақсаттарға ие: өнім өткізу нарығын құру мен кеңейту, кəсіпорын имиджін құру, өзіндік өндірісті ұйымдастыру деңгейін көтеру (фирма ішілік жарнама). Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін клиентке əсер етудің сəйкес əдістері іріктеледі. 105

Жарнама – əлеуетті тұтынушыға дейін өнімнің қасиетіндегі аргументтерді жеткізуі, оны сатып алу мен пайдаланудың қажеттігіне көз жеткізуі, нақты сол өнімді сатып алу туралы шешімнің дұрыстығын бекітуі керек. Жарнаманың неғұрлым кең тараған əдістері: тікелей пошталық жарнама, өзіне тапсырылған ақпараттық хат; кəсіпорынның басшылары мен мамандарының өздерінің семинарларға қатысып, сөз сөйлеуі; теледидар мен радио бойынша, бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнамалар. Жарнама тек сауда мəселесін ғана шешпейді. Ол өнімді ұсынатын фирмаға ғана емес, сонымен бірге мемлекетке де құрмет пен сенімнің іргетасын қалыптастырады. Егер жарнама бірінші деңгейде сатып алушылардың сенімін алдаса, онда ешқандай да жарнама өнімді екінші рет сатуға көмектесе алмайды. Мұндай жағдайда жарнама жұмысында неғұрлым көп тербеліс болса, соғұрлым көп шығын болады. Жарнама табысқа жеткізсін десек, ол жарнамаланатын тауар иеленетін қасиеттер мен сапаны ғана бөліп көрсетіп жəне шынында да соған сəйкес болуы керек. Қорытынды 1. Маркетинг – бұл ғылыми зерттеу мен жобалау-құрастырушылық жұмыстарды жүргізу, сауданы дамыту мен сатып алушылардың талабы мен қажеттіліктерін бағалау арқылы жұмысбастылықты арттыру мақсаты бар, осы қажеттіліктер мен талаптарды қанағаттандыруға бағытталған менеджменттің шығармашылық функциясы. 2. Барлық мүмкін нарық сегменттерін зерттеу, берілген кəсіпорын үшін оның алдына қойған мақсаты мен əлеуетін ескере отырып, ең қолайлысын таңдау мақсатымен жүргізіледі. Кейін өндіріс жоспарына ендіруге жататын, бұйымдарды іріктеу мен нарықтағы өнімнің бəсекеге қабілеттілігіне талдау жүргізіледі. 3. Өнім сапасы – бұл өнім қасиеттерінің жиынтығы, яғни анықталған қажеттілікті өзінің тағайындалуымен сəйкес қанағаттандыруға негізделген. 4. Өнім қасиеті – бұл оны құруда, қолдануда немесе тұтынғанда көрінетін, объективті ерекшелігі. 5. Сапа көрсеткіші – тауарды құруда, қолдануда немесе тұтынуда белгіленген жағдайға қатысты қарастырылатын, оның сапасының құрамына кіретін, өнім қасиеттерінің сандық сипаттамасы. Көрсеткіштер атауын сипатталатын қасиеттер анықтайды: беріктілігі, мықтылығы, сенімділігі жəне т.б. 106

6. Маркетингтің негізгі құралдарына есеп, сұранысты болжамдау, нарық конъюнктурасын талдау, жарнама жатады. Негізгі терминдер мен түсініктер Маркетинг Нарықты зерттеу Жарнама Өнім сапасы Сапа көрсеткіші Өнімнің бəсекеге қабілеттілігі Бақылау сұрақтары 1. Кəсіпорын қызметінде маркетингтің экономикалық құбылыс ретінде маңыздылығы. 2. Маркетингтің атқаратын негізгі қызметтері. 3. Маркетинг бағыттылығы. 4. Жарнаманың кəсіпорын қызметіне əсері. 5. Маркетингте қолданылатын негізгі құралдар жəне оның түрлері. 6. Жарнама – кəсіпорынның табыс көзі ретінде.

Есептер 1-есеп. Есеп-айырысу жылдағы нақты өзіндік құны – 770 мың теңге; соның ішінде еңбекақы қоры – 160 мың теңге; есеп-айырысу жылдағы өндіріс қызметкерлердің саны – 145 адам; жоспарланған жылдағы еңбекақы қоры – 220 мың теңге; жоспарланған жылдағы өндіріс қызметкерлердің саны – 185 адам; өткен жылмен салыстырғанда жоспарланған жылдың еңбек өнімділігінің өсуі – 21%; еңбек өнімділігінің жəне еңбекақының өсу деңгейіне байланысты өнімнің өзіндік құнының қатысты өзгеруін анықтаңыз. 2-есеп. Шартты-тұрақты шығындар – 600 мың теңге; шартты-ауыспалы шығындарда өнімнің 1 тоннаның өзіндік құны – 35 мың теңге; өнімнің сату бағасы – 1 тонна үшін 55 мың теңге; кəсіпорынның пайдалылық зонасына ену үшін өнімнің минималды көлемін графикалық түрде көрсетіңіз. 3-есеп. Өнімнің көлемі – 5 мың бірлік; өнімнің 1 данасының өзіндік құны – 5 мың теңге; есеп-айырысу кезеңі: өнімнің көлемі – 2700 бірлік; өнімнің 1 данасының өзіндік құны – 7 мың теңге. Базистік 107

жылмен салыстырғанда, есеп-айырысу жылдағы өнімді өндіру шығындарының абсолютті өзгерісін анықтаңыз. 4-есеп. Келесі экономикалық элементтердің өнімнің өзіндік құнына қатысты нəтижелерінің ықпалын анықтаңыз: Көрсеткіштер Өнімнің өзіндік құны - тг, соның ішінде: Материалдар Еңбекақы Мемлекеттік сақтандырудың аударылымдары Амортизация Басқалар

Жоспар 3500 965 432 155 489 210

Есеп-айырысу 3900 1060 505 195 400 356

5-есеп. Өнімнің жоспарланған көлемі – 115 бірлік; нақты өндірілгені – 135 бірлік; тұрақты шығындар бөлігіндегі өнімнің жоспарланған өзіндік құны – 85 тг; тұрақсыз шығындарда – 50 тг; өнім көлемінің өзгеруіне байланысты, өнімнің өзіндік құнының пайыз түріндегі өзгерісін анықтаңыз. 6-есеп. Өнімді өндірудің жоспарлық көлемі – 120 бірлік; нақты өндірілген көлем – 110 бірлік; жоспарлық өнім өндірудің шығындары – 10 мың теңге; жалпы шығындардағы шартты-тұрақты шығындардың үлес салмағы – 50%. Өнім көлемінің өзгеруіне байланысты, өнімнің өзіндік құнының пайыз түріндегі өзгерісін анықтаңыз. 8. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ 8.1 Инвестицияның экономикалық мəні, жіктемесі жəне құрылымы Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді, ұлттық экономиканың көптеген макропропорциялары инвестиция қозғалысына тəуелді. Кейнстік теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы əртүрлі процестер мен жағдайлар арқылы анықталады. Ел аумағындағы инвестициялар ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кəсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол 108

салуларға байланысты жаңа жұмыс орнын жасау инвестициялық процестерге немесе капиталдың құрылуына тəуелді. Инвестиция көзі – жинақ. Мəселе мынада – жинақты бір шаруашылық агенті жүргізіп, ал инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық жүргізуші субъектілер жүргізуі мүмкін. Көпшілік адамдардың жинағы инвестиция көзі болып табылады. Алайда бұл адамдар қоғамдық капиталдардың нақты өсуімен байланысты ұйымдастыру немесе инвестициялауды жүргізбейді. Əрине, инвестиция көзі қоғамдағы жұмыс істеп тұрған өнеркəсіп, ауыл шаруашылығы жəне тағы басқа да кəсіпорындардың жинағы болып табылады. Мұнда «жинақтаушы» мен инвестор сəйкес келеді, алайда, бір мезгілде жұмыскер де кəсіпкер де бола алмайтын жалдамалы жұмысшының жинағының ролі едəуір үлкен, сондықтан жинақ пен инвестициялау процестерінің сəйкес келмеуі экономикалық тепетеңдіктен ауытқуына əкелуі мүмкін. Осы уақытқа дейін экономикалық əдебиеттерде инвестиция туралы көптеген ұғымдар қалыптасты. Көптеген авторлар капитал салымы мен инвестиция арасында айырмашылық жасамайды, ал кейбіреулер инвестиция ұғымын кез келген құралдарды, олардың мақсаттық бағыттарына қарамастан салу деп түсінеді. Инвестиция өте ауқымды ұғым. Əртүрлі тəжірибелік салалар мен əртүрлі экономикалық салаларда ол өз ерекшеліктерін көрсетеді. Макроэкономикалық инвестициялар жаңа үйлерге жəне ең жаңа құрылыс құралдарына кететін өзара байланысты шығын. Сонымен, «инвестиция» бұл өндірістік теорияда жəне бүкіл макроэкономикада инвестиция жаңа капитал құру процесі болып табылады. Ал қаржылық теорияда «инвестиция» қазіргі кезеңдегі «шығын», болашақта «табыс» əкеледі деген мақсатпен нақты жəне қаржылық активтерді сатып алу. Нақтырақ айтқанда, инвестициялар – бұл бүгінгі күндегі анықталған құнның болашақта мүмкін болатын құнмен айырбасы. Экономикалық даму талаптарына, яғни өндірістік потенциалды жаңа ғылыми-техникалық негізде құруға, əлемдік нарықта өз бəсекелестік бағытын құруға, жоғарғы инвестициялық белсенділік өте қажет. Жаңа экономикалық құбылыс болып табылатын ОңтүстікШығыс Азияның «жаңа индустриалды елдерінің» пайда болуына, кең ауқымды жаңа ғылыми салаларының дамуы мен соған өтуі инвестиция көлемінің осы елдерге көптеп тартылуына байланысты. Инвестиция Қазақстан үшін жаңа экономикалық термин болып табылады жəне ол нарықтық экономикаға өту кезінде пайда болды. 109

Бірақ əлі де ол экономикалық əдебиеттерде өзінің бірегей ұғымын тапқан жоқ. Орталықтандырылған жоспарлы ауқымында «жалпы капиталдық салымдар» деген ұғым қолданылады, жəне оған негізгі қорларды қайта құруға, оны жөндеу жұмыстарына кеткен шығындар кіреді. Ең алдымен нарықтық қатынастарға өту кезіндегі өнеркəсіптік өндірістің жəне инвестицияны пайдаланудың тиімділігін қарастырмас бұрын, біздің көзқарасымыз бойынша алдымен «инвестицияның» əлеуметтік-экономикалық мағынасын нақтылап түсініп алайық. Ғылыми əдебиеттерде инвестиция ұғымын анықтауда бірнеше пікірлер қалыптасқан. Пол Самуэльсон былай жазады: «Біз таза инвестициялау немесе капитал қалыптастыру деп тек қоғамның нақты капиталдарының (ғимараттар, өндірістік-материалдық қорлар, қондырғылар жəне т. б.) өсуін айтамыз». Аса танымал «Экономикс» шығарылымының авторлары инвестиция ұғымын кең ауқымда түсінеді. Олардың анықтамаларында инвестиция – «өндірістік шығындар мен өндірістік құралдарды жинақтау жəне материалдық қорлардың көбеюі», яғни бұл дегеніміз бүкіл өндірістің шығындары мен жинақтары. Инвестицияның қайнар көзі бəрімізге белгілі жинақ болып табылады. Жинақтар бір ғана шаруашылық агентімен жүзеге асырылса, инвестицияны тіптен бөлек адамдар немесе бөлек шаруашылық субъектілері жүзеге асыра алады. Сондықтан оқымыстылар бұл ұғымды анықтау барысында оның мазмұнынан гөрі бағытталуына мəн береді. В. Бочаров инвестиция ұғымын қолданысқа пайдалана алмайтын табыстың бір бөлігі ретінде қарастырды. Инвестициялық ресурстар инвестициялық қызметтегі нақты объектілерге ауыстырылуы жəне сол жерде капиталдық бағаның табыс түрінде өсуі. Капитал құнының инвестициялық процеске өсуі туралы Кейнс қарастыруды. Оның анықтамасы бойынша, инвестиция – бұл белгілі бір кезеңде капитал мүлкінің құндылығының өндіріс жағдайында өсуі немесе осы кезеңде тұтынуға пайдаланылмаған табыстың бір бөлігі. В. Фельзенбаумның айтуынша, инвестиция ұғымы былайша айтқанда нақты инвестицияны мазмұны бойынша «капитал салымы» жəне «қаржылық» инвестиция түсінігін қамтитын ұғым, яғни меншіктен табыс алуға құқық беретін, тікелей меншік иесі атағына байланысты акция, облигация жəне басқа да бағалы қағаздарға салымдар. Бұл жағдайда инвестиция қызметінің объектілігі байқалады. 110

Халықаралық заң шығарушылар инвестицияны өте кең саяси жəне шаруашылық бітімгерлік тұрғысынан анықтайды, сонымен бірге инвестордың өзімен оны инвестициялау субъектілеріне еріксіз байланыстырады. Біздің көзқарасымыз бойынша, инвестицияны анықтауда тек оның мазмұнына ғана назар аудармай, оның мақсаттық бағытталуын да қарастыру керек. Осы көзқарас бойынша инвестициялар, жалпы ұлттық өнімді өндіруге жұмсалатын маңызды бөлікті жəне өндірісті жаңарту мен кеңейтуге кеткен шығындарды құрайды, яғни ақшалай капиталдан бөлек жеке тұлғаның капиталының кеңеюі мен капитал құрумен байланысты. Тəжірибе жүзінде зерттеушілер инвестиция ұғымына əр түрлі түсініктер енгізеді. Қоғамдық ұғымда инвестиция түсінігін кез келген құралды, жер, қозғалмайтын мүліктер, акциялар, құрылысқа, техникаға салу, сатып алу деп түсінеді. Өз уақытында Дж. М. Кейнс инвестицияға классикалық анықтама беріп, бұл – ағымдағы кезеңде капитал мүлкінің құндылығының өндіріс жағдайында өсуі немесе осы кезеңде тұтынуға пайдаланылмаған табыстың бір бөлігі. Қазіргі заман талаптарына сəйкес нақты, əрі дəлірек анықтаманы Пол Хейн берді: «Жинақталған өндіріс пен табыстың шайқалуының басты себебі болып Кейнс жүйесіндегі керекті инвестициялық шығындардың көлемінің өзгеруіне байланысты. Инвестиция – яғни болашақта одан күтілген табыстарды алу үшін, қандай да бір құндылықтарды сатып алу. Осыған байланысты станоктар сатып алғанда фирмалар инвестиция жүргізеді». Осы заманғы көптеген экономистер, осы анықтаманы түсіндіре отырып, құндылықтарды сатып алуда көптеген ұғымдарды ұйғарады. Түгелдей инвестиция бойынша негізгі капиталға салымдардан бастап, энергия, материалдар, шикізаттар сатып алуға кететін ағымдық шығындар да түсіндіріледі. Мысалы: Г.П. Журавлева мен И.Ю. Малышева екеуінің есептеуінше, «Инвестициялар – бұл еңбек заттары мен еңбек құралдары, материалдар, жаңа технологиялар негізімен байланысты өндірістің жаңалануы мен кеңеюіне кететін шығындар», яғни бұл жерде негізгі жəне айналым қорларының салымы арасында айырмашылық жасалмайды жəне сол уақытта адамдарға ҒТП-ға инвестиция саналмайды. Қазақстандық экономистердің кейбіреулері де осы пікірді ұстануда, яғни инвестициялық қызметтің негізгі объектісі ретінде айналым құралдарын 111

мойындайды жəне инвестицияның капитал салымының басты айырмашылығы оларды негізгі капиталға сала отырып, айналым құралдарын толықтыру деп түсіндіріледі. Біздің ойымызша, кішкене анықтама былай болады: «Ағымдағы өндірістің бір бөлігі негізгі капиталдың өсуіне пайдаланылса, онда бұл жағдайда инвестиция орын алады. Инвестиция – бұл ақшалай құралдардың капиталды қайта өндіруге жұмсалуы». Инвестиция барлық қоғамда да экономиканы нығайтудың негізі болып табылады. Сондықтан оны тиімді пайдалану жолдарын анықтау жəне қосымша көздерін ашу – еліміздің қазіргі даму сатысындағы басты міндет. Оны шешу үшін республикамызда ғылыми тұрғыдан негізделген инвестициялық саясатты жүзеге асыру керек. Ол халық шаруашылығының əр түрлі салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал қорын жасауға бағытталған жоқ. Инвестициялық саясат негізді болуы үшін күрделі қаржыны пайдалану мен молайту жолдары, табиғи ресурстарды өндіретін, өңдейтін жəне олардың өнімдерін пайдаланатын салалар арасында ғылыми негізделген арақатынас болуы шарт. Инвестиция ұғымы латын сөзі «investire» – «қаржы жұмсау» деген мағына береді. Инвестиция дегеніміз – бизнеске жұмсалатын күрделі қаржы. Ол негізінен бизнестің материалдық жағына жұмсалады. Сондай-ақ кəсіпорынның материалдық жағына негізгі жəне айнымалы қорларды жатқызуға болады. Инвестиция негізінен екі формада болады: тікелей жəне портфельді. Тікелей инвестиция – өнеркəсіп, сауда, т.б. шаруашылық салаларына жұмсалатын күрделі қаржы. Портфельдік инвестициялар – шетелдік бағалы қағаздарға жұмсалатын қаржы. Инвестицияның ақшалай капиталдан ерекшелiгi – инвестиция капиталдың құрылуымен, нақты физикалық ұғымдағы физикалық капиталдың ұлғаюымен байланысты. Материалдық байлық құрып жəне оны молайта түсу, қоғамымыздың тұрмыс халiн жақсарту – инвестициялаудың негiзгi мақсаты болғандықтан, күрделi қаржыларды негiзгi қорға айналдыру процесi инвестицияның классикалық анықтамасына сай келетiндiктен, «инвестиция» ұғымын қолдану кезiнде оған жан-жақты түсiнiктеме берiп отырған орынды. Инвестициялау процесi инвестициялық ресурстардың материалдық байлықтарға жəне материалдық емес құндылықтарға айналу процесi. Инвестициялау процесi келесi беттегi 1-кесте түрiнде бейнеленген. 112

Тек нарықтық экономика жағдайына өту жоспарлы экономикаға ғана тең «күрделi қаржы» ұғымын санатында құнды қағаздары жəне басқа да қаржылық активтерi бар «инвестиция» ұғымына алмастырып қана қойған жоқ, сондай-ақ өндiргiш күштердiң ғылыми-техникалық тұрғыда өркендеуi жалпы мəдениеттің алға басып, өркен жаюы жағдайында олардың жоғары индустриялық жүйелерiнiң қалыптасуы жəне де қоғамымыздың жалпы ұлттық мақсат-мүдделерiнiң рөлi мен мағынасының күшеюi ғылыми-техникалық жəне əлеуметтiк салаларды қаржыландыру-дың елiмiздiң материалдық байлықтары мен қоғамдық құндылық-тарына салынатын салым екендiгiн танытып мойындатуға ықпалды əсерiн тигiздi. Сонымен, бiз «инвестиция» деген ұғымда қаржылық аспаптар, инновациялық салалар арқылы материалдық байлықтарға жəне қоғамымыздың материалдық емес құндылықтарына тiкелей немесе жанама түрде салынған инвестициялық ресурстарды түсiнемiз. Негiзгi капиталға салынатын инвестициялық ресурстардың белгiлiбiр бөлiгi күрделi каржының көлемiмен бiрдей. Осыған орай, бiз ол көрсеткiштi бұдан былайғы уақытта негiзгi капиталға салынған инвестиция немесе күрделi қаржы деп атайтын боламыз. Инвестициялардың қандай түрлерi болмасын капитал əлемiнде əрқайсысының атқарар рөлi əрқилы болғанымен де, олардың елiмiздiң экономикасын өркендетудегi маңызы зор. Негiзгi капиталды қайта жаңарту iсiндегi алатын орны тұрғысынан қарағанда, инвестициялардың атқарар рөлдерi мына төмендегiдей қалыппен сараланып бөлiнедi: 1) жалпы жəне бүтiндей инвестициялар; 2) негiзгi капиталды көбейтуге бағытталған таза инвестиция; 3) iстен шыққанның орнын толтыруға бағытталған инвестиция. Экономикалық əдебиеттерде инвестициялардың қалыптасуына əсер ететiн факторларға сəйкес оларды туынды жəне индукциялы, автономды деп бөледi. Туынды инвестициялардың динамикасы, əдетте, экономикалық жүйенiң iшкi (эндогендi) факторларына, яғни ұлттық табыс пен тұтынушылық сұраныстағы өзгерiстерге байланысты болады. Автономды инвестициялардың өсуiне экзогендi факторлар, ғылымитехникалық прогресс, халықтар санының өсуi, мемлекеттің саясаты жəне тағы басқалары себепкер болады. Халықаралық жəне отандық тəжiрибеде инвестицияларды мақсатты бағытталуына байланысты келесi түрлерге бөлiп қарайды: 113

1) Өндiрiс ғимараттарын, құрылғыларды, сондай-ақ қызмет ету мерзiмi бiр жылдан жоғары болып келетiн активтерге қаражат жұмсалуын сипаттайтын инвестициялар заттай активтерге жұмсалған инвестициялар болып табылады. 2) Қаржылық активтерге жұмсалған инвестициялар – бұл басқадай заңды жəне жеке тұлғалардың құрылтайшылық қызметiне араласу негiзiнде, яғни үлестi бағалы қағаздарды немесе қарызды мiндеттемелердi сатып алу арқылы ақшалай сома алу құқығын сипаттайды. 3) Материалды емес активтерге жұмсалған инвестициялар – бұл қандай да бiр кəсiпкерлiкпен айналысатын шаруашылық субъектiлерiнiң қызмет етуiне, сондай-ақ сауда белгiлерiн даярлауға, лицензия алуға жəне тағы басқаларға жұмсалған қаражаттарды бiлдiредi. Заттай активтерге жұмсалған инвестициялар өзiнiң пайдалану аясы бойынша келесiдей жiктелiнедi: 1) өндіріс тиiмдiлiгiн арттыруға жұмсалған қаражаттар, яғни өндiрiстегi құрал-жабдықтарды, құрылғыларды жəне т.б. ауыстыру нəтижесiнде өндiрiс шығындарының төмендiгiн қамтамасыз етудi сипаттайды; 2) өндiрiстi кеңейтуге жұмсалған инвестициялар. Оның басты мiндетi тауарлар шығару, мүлiктерiн кеңейту болып табылады; 3) таза өндiрiс орнын салуға жұмсалған инвестициялар, яғни жаңа тауарлар өндiруге немесе жаңа қызмет түрлерiн көрсетуге бағытталған кəсiпорындарды салуды қамтамасыз етудi сипаттайды; 4) жаңа өндiрiс орнын салуға жұмсалған инвестициялар, яғни жаңа тауарлар өндiруге немесе жаңа қызмет түрлерін көрсетуге бағытталған кəсiпорындарды салуды қамтамасыз етудi сипаттайды. Экономикалық түрлендiрулердi жүзеге асыруда, сондай-ақ жаңа кəсiпкерлiк қызмет түрлерiн дамытуға пайдаланатын инвестицияларды олардың экономикалық мазмұнына қарай əртүрлi нысанда бөлiп қарастырады. Оның iшiнде бiзге танымалы мыналар: - Ссудалық капитал нысанындағы инвестициялар – инвестицияның ссудалық қарыз немесе əртүрлi несие нысандарында пайдалануын сипаттайды; - Кəсiпкерлiк нысанындағы инвестициялар – кəсiпкерлiк капиталдың тiкелей жəне жанама нысанында пайдаланылуын бiлдiредi. Кəсiпкерлiк капиталдың тiкелей нысанында пайдаланылуы тiкелей инвестицияларды бiлдiрсе, ал жанама нысанында пайдаланылуы портфельдiк инвестицияларды бiлдiредi. Тiкелей инвестициялар 114

өндiрiстiк кəсiпорындарға тiкелей қаражат жұмсаумен байланысты экономикалық қатынастар жиынын бiлдiрсе, ал портфельдiк инвестициялар – бұл инвестициялық процеске қатысушы банктердiң, əртүрлi қорлардың, кəсiпорындардың, ұйымдардьң немесе мекемелердiң бағалы қағаздарын, акция, облигацияларын, сертификаттарын сатып алу негiзiнде қаржы жұмсаумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығын бiлдiредi. Қазақстанның экономикалық дамуына жұмсалған инвестициялардың нысандарына байланысты үлес салмағын талдау нəтижесi портфельдiк инвестициялардың пайдаланылуы өте төмен көрсеткiшке ие екенін сипаттайды. Əрине, бұл жағдай елiмiздегi бағалы қағаздар нарығының аса дамымауымен байланысты. Сонымен қатар инвестицияларды меншiк нысанына байланысты келесiдей түрде бөлiп қарайды: 1) Мемлекеттiк меншiк нысанындағы инвестициялар мемлекеттiк бюджет есебiнен қаржыландыруды сипаттайды, оның жұмсалу бағыты əлеуметтiк сала болып табылады. 2) Жеке меншiк капитал нысанындағы инвестициялар кəсiпкерлiк қызметпен айналысатын ұлттық шаруашылық субъектiлерiнiң өз қаражаттары мен тартылған қаражаттарының жиынтығын сипаттайды. Мұндай мемлекеттiк жəне жеке меншiк нысанындағы инвестицияларды бiр сөзбен отандық инвестициялар деп те атайды. 3) Шетелдiк капитал нысанындағы инвестициялар шет мемлекеттерден, оның iшiнде халықаралық қаржы ұйымдарынан таратылатын қаражаттар болып табылады. Жалпы инвестицияларды келесідей бөлуге болады: 1. Инвестициялау субъектілері жəне пайда болған қайнар көздері бойынша: жеке инвесторлардың инвестициялары (отандық; шетелдік), арнайы органдардың инвестициясы (ұлттық үкімет; халықаралық ұйымдар). 2. Қайта өндіріс процесіндегі рөлі бойынша: жалпы инвестиция, таза инвестиция, шығындардың орнын толтыру инвестициясы. 3. Бағытты инвестициялау объектіне салу жəне бақылау мақсаты бойынша: тікелей инвестициялар, портфельді инвестициялар, басқа да инвестициялар. 4. Инвестициялау объектілері (экономикалық активтер) бойынша: материалды активтерге инвестициялар, материалды емес активтерге инвестициялар, қаржылық активтерге инвестициялар.

115

Экономиканың нақты секторы

Инвестицияны қолдану аясы

Инвестициялау мақсаты

Инвестицияны қолданудағы мақсат

Негiзгi өндiрiстiк жəне өндiрiстiк емес қорлар

Инвестициялау объектiлерi

Жаңа материалдық активтерді ұлғайту

Материалды активтерге жұмсалған инвестициялар

Материалдық активтердiң ғылымитехникалық деңгейiн, сапасын жəне бəсекелестiк қабiлетiн арттыру

Инновациялық орта

Патенттер, лицензиялар, сауда белгiлерi, ғылыми-техникалық өнiмдер т.б.

116

Бiлiм беру деңгейiн, денсаулық сақтаудың сапасын арттырып, қоршаған ортаны қорғау т.б.

Əлеуметтiк орта

Бiлiм беру, денсаулық сақтау, мəдениет шаралары жəне т. б.

Материалды емес активтерге жұмсалған инвестициялар

Материалдық байлық пен материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтардың көлемiн ұлғайту

Бос ақша қаражаттарын инвестицияға айналдыру

Қаржылықбанктiк орта

Акциялар, мемлекеттiк жəне корпоративтiк облигациялар, т.б. бағалы қағаздар

Қаржылық активтерге жұмсалған инвестиция

8.1-сурет. Инвестициялау процесiнiң сызбасы

Іске аспай қалған материалдық активтердің орнын толтыру

Инвестиция түрлерi

Материалдық активтердің тиімділігін арттыру

116

5. Функционалды мақсаттар мен тəуекел дəрежесі бойынша: тиімділікті жоғарылатуға бағытталған инвестициялар, өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар, жаңа өндіріс құруға бағытталған инвестициялар. 6. Резиденттік жəне территориялды саймандар фактісі бойынша: резиденттердің инвестициялары, резидент еместердің инвестициялары, қалған əлем экономикасы үшін резиденттердің инвестициялары. Инвестицияларды анықтауда инвестициялардың тек мазмұндық сипатына ғана көңіл бөліп қана қоймай, сонымен бірге оның мақсатты бағыттылығын да ескеру керек. Осы тұрғыдан алғанда инвестициялар табыстың ЖҰӨ-ді өндіруге кеткен бөлігін құрайды жəне жаңа технологияларды, материалдарды жəне басқа еңбектің құралдары мен заттарын енгізуге байланысты өндірісті кеңейту мен жаңартуға жұмсалған шығындар болып табылады, яғни ақша капиталдарынан айырмашылығы ол физикалық капиталды кеңейтумен жəне капитал құрумен байланысты инвестицияларды статикада емес, динамикада, яғни меншік формасының ауысу процесінде жəне олардың осы мерзімдегі инвестициялық қызметтің соңғы өніміне айналуында қарастырған жөн. Бұл мағынада инвестиция салымдары табыс алуға дейінгі түрленулер тізбегін көрсетеді, осы түрленулер болмаса инвестициялауға деген ынта болмайды. Инвестициялық жоба жаңа құрылып жатқан немесе жаңартылып жатқан материалдық объектілерге құйылып жатқан капиталдық салынымдар бойынша жүргізілетін іс шаралар жүйесі. Инвестициялық жобалар келесі белгілер арқылы жіктеледі: 1. Тартыған инвестициялық қаражаттар көлеміне байланысты (ірі, орташа немесе қарапайым, ұсақ). 2. Орындалу мерзіміне байланысты (қысқа, орташа жəне ұзақ мерзімді). 3. Қаражаттарды салу жиілігіне байланысты (өтелу мерзімі қысқа болатын ірі инвестициялар т.б.). 4. Жобалар арасындағы топтық қатынастар болған кездегі бірбірін толықтыру сипатына байланысты (тəуелсіз жобалар, өзара тəуелді т.б.). 5. Тиімділікке байланысты (шығындарды қысқартатын жобалар т.б.). 6. Инвесторлармен қаржылық есеп айырысу бойынша бөлінеді.

117

Сонымен қатар кіші инвестициялық жобалар, қысқа мерзімді моно жобалар, мультижобалар, мега жəне халықаралық жобалар болып ажыратылады. Кіші инвестициялық жобалар өз көлемі бойынша үлкен емес жəне инвестиция көлемі бойынша шектелген жағдайда жүзеге асырылады. Моножобалар – ресурспен, уақытпен, мүмкіндіктермен шектелген жобалар. Мультижобалар – бірнеше жобалар өзара байланысқан жəне бір мақсатпен жүзеге асырылатын жобалар. Халықаралық жобалар күрделі жəне ресурс жағынан қымбат болған жобалар болып табылады. Мегажобалар – күрделі жобалар (мұнай кешеніне инвестициялау). 8.2 Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау: критерийлер, көрсеткіштер Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін келесі критерийлер қолданылады:  Таза табыс (ТТ)  Таза дисконтталған табыс (ТДТ)  Табыстылық индексі (ТИ)  Табыстылықтың ішкі нормасы (Еін) Кəсіпорынның таза табысы – бұл инвестициялық жобаны жүзеге асыру нəтижесінде түсетін табыс мен шығындардың айырмасы. Шығындар капиталдық жəне ағымдық болып бөлінеді. Капиталдық шығындар – өндірістік қуаттылықты қалыптастырумен жəне өнімді құрумен байланысты шығындар. Олар жобаның бастапқы сатыларында жүзеге асады. Ағымдық шығындар – өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар (шикізат, материалды сатып алу, еңбекақы шығындары.) Кіріс – дайын өнімді өткізуден түсетін пайда. Кəсіпорын іс-əрекеті мен ағымдық шығындар арасындағы айырма кəсіпорынның табысы болып келеді. Жобаны жүзеге асырғаннан пайда болған нақты табысты есептеу үшін барлық алынған табысты капиталдық жəне ағымдық шығындардан тазалаймыз. Бұл бізге таза табысты көрсетеді.

118

Инвестициялық жобаларда таза дисконтталған табысты таза табыстың туындысы ретінде қарастырудың себебі, инвестор үшін ағымдағы жəне болашақ кезеңдегі табыстардың теңсіздігі болып табылады. Жобаны жүзеге асырған уақыт аралығында ақшаның құнсыздануы нəтижесінен таза табыстың абсолютті шамасы азаяды, оны көрсету үшін дисконттау коэффициенті (α) қолданылады. α = 1/(1+Е)t мұндағы: Е – дисконттау нормасы t – табыс алу уақыт интервалының кезекті саны. Дисконттау коэффициентін осы есептеудің негізі – ағымдағы ақшалар құны болашаққа қарағанда жоғары болып келеді. Жобаны жүзеге асырған кездегі белгілі бір уақыт интервалын дисконттау коэффициентінің мəндері дисконттау нормасының мəнімен анықталады. Дисконттау нормасы (дисконт қойылымы) – салынған капиталдың табыс нормасы, яғни инвестордың жобадан алатын табыстың пайызы. Болашақ кездегі ақшаның құнсыздануын есептейтін кəсіпорынның таза табысын табу үшін капиталдық салымдардың дисконтталуын (ксд) табу керек. Ол капиталдық салынымдарды дисконттау коэффициентіне көбейту арқылы табылады. Ағымдық шығындар дисконтталуын (ашд): ксд х α Дисконтталған кіріс: ашд х α. Дисконтталған кірістен дисконтталған капиталдық жəне дисконтталған ағымдық шығындардан тазарғаннан кейін таза дисконтталған табыс шығады. Бір түрге келтірсек таза дисконтталған табыстың формуласы келесідей болады: T T ТДТ   R t  Ш t  t   K t  t , t 1

t 1

мұндағы: Rt – жобаны іс жүзіне асырғаннан түсетін кіріс Шt – жобаға кететін шығындар αt – дисконттау коэффициенті 119

Kt – капиталдық салынымдар t – табыс алу уақыт интервалының кезекті саны T – жобаны жүзеге асыру уақыты (уақыт интервалдарында) Инвестициялық жобалардың тиімділік критерийі келесі түрде көрініс табады: ТДТ > 0. Таза дисконтталған табыс мəнінің оң мəні жоба тиімді жəне бекітілген көлемде табыс əкелетінін, ал кері шамасы жобаның тиімсіздігін көрсетеді. Табыстылық индексі (ТИ) – ағымдағы табыс капиталдық шығындарды өтей алады ма, алмайды ма, соны көрсетеді. T



ТИ

 t 1

R

 Ш t  t

t T

 K t t

t 1

Табыстылықтың ішкі нормасы (Еін) – ағымдық іс-əрекет табысы келтірілген (дисконтталған) капиталдық салымдарға тең болатын дисконт нормасы. T



t 1

R t  Ш t   1  Е ін 

T



t 1

Kt E ін

1 



Табыстылықтың ішкі нормасы жобадан түсетін максималды қайтарылымды сипаттайды, яғни таза дисконтталған табыс нольге тең пайданы көрсетеді. Сонымен қатар бұл көрсеткіш жобаға тартылатын қаражаттың максималды мөлшерін көрсетеді. Қорытынды 1. Инвестициялар дегеніміз негізгі қорларды құру мен жаңартуға, кəсіпорындарды қайта жаңарту мен техникалық қамсыздандыруға, сонымен қатар акция, облигация, т.б. құнды қағаздарды жəне активтерді сатып алуға бағытталған мемлекеттің, кəсіпорындардың, заңды тұлғалардың ақшалай қаражаттары. 2. «Инвестициялар» – капиталды салымдарға қарағанда кеңірек ұғым. Олар нақты инвестициялар (капиталды салымдар) жəне портфельді (қаржылық) инвестицияларды қамтиды. Инвестициялар кез келген елдің экономикасында маңызды рөлді ойнайды. Олар: 120

– кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне; – ҒТП (техникалық қамсыздандыру жəне жұмыс істейтін кəсіпорындардың қайта жаңарту, негізгі өндірістік қорлардың жаңартылуы, жаңа техника мен технологияны ендіру) жеделдетілуіне; – өнім сапасының артуы жəне оның бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, шығарылатын өнімнің ассортименті мен номенклатурасының жаңартылуына; – өндірістегі шығындардың төмендеуіне жəне өнімді өткізуге, өнім көлемінің үлкеюі мен оны өткізуден түскен табыстың жоғарылауына негіз болады. 3. Инвестицияларды жоспарлау алдында олардың тəуекел мен инфляцияны ескере отырып, экономикалық негізделуінің терең талдауы жүргізілуі қажет. Негізгі терминдер мен түсініктер Инвестиция Инвестиция түрлері Инвестициялық жоба Таза табыс Таза дисконтталған табыс Табыстылық индексі Табыстылықтың ішкі нормасы Бақылау сұрақтары 1. Инвестиция ұғымының экономикалық мазмұнын ашыңыздар. 2. Кəсіпорын қызметіндегі инвестициялардың маңыздылығы. 3. Инвестициялар жəне капиталдық салымдар түсініктері арасындағы ұқсастықтар мен айыпмашылықтар. 4. Инвестор ретінде кім саналады? 5. Инвестициялардың экономикалық тиімділігін бағалаудың қандай əдістерін білесіздер? 6. Инвестициялық жобаларды таңдау үшін қандай критерийлер қолданылады? 7. Инвестициялық тəуекелдердің қандай түрлерін білесіздер? 8. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау əдістері.

Есептер 1-есеп. Капитал салымдарының технологиялық құрылымын; берілген құрылымның өзгеру бағытын; капитал салымдарының активті бөлігінің өсуін (%) анықтаңыз: 121

Көрсеткіштер

СМР, мың теңге

Өткен жылы Есеп-айырысу жылы

78,0 37,2

Құрал– жабдық, инвентарь, мың теңге 8,5 28

Жобалықзерттеу жұмыстары, мың теңге 4,2 0,2

Басқалар, мың теңге 3,9 0,4

2-есеп. Капитал салымдарының технологиялық, экономикалық, қалпына келтіру құрылымын жасаңыз; капитал салымдарын пайдаланудың тиімділігін бағалаңыз: Көрсеткіштер Жаңа құрылыс, мың теңге Құрал-жабдық, инвентарь, инструменттер Кəсіпорынды қайта жөндеу, мың теңге Жобалық-зерттеу жұмыстары, мың теңге Материалдық емес салаға капитал салымдары, мың теңге Кəсіпорынның техникалық қайта қарулануы Материалдық салаға капитал салымдары, мың теңге Құрылыс-жөндеу жұмыстары, мың теңге Қызметтегі кəсіпорынды кеңейту, мың теңге Басқа шығындар

Базистік жыл 181 138 42 12 78

Есеп-айырысу жылы 235 210 27 15 142

53 230

58 268

123 41 25

165 96 45

3-есеп. Кəсіпорын қолдағы бар 300000 $ қаражатты инвестициялаудың екі вариантын қарастыруда. Біріншісінде, кəсіпорын қаражатты негізгі құралдарға сатып алу арқылы салады жəне осы негізгі құралдар 5 жылдан кейін (инвестициялық жобаның мерзімі) 16000$ қаражатқа сатыла алады. Осындай инвестициядан жылдық таза ақшалай табыс 45000 $ құрайды. Екінші вариант бойынша кəсіпорын жаңа негізгі құралдарды сатып алу үшін қаражатты бөлшектеп инвестициялау мүмкіндігі бар. Бұл өз кезегінде бес жылдың əрқайсысында 30000 $ көлемінде жылдық таза ақшалай табысты алуға мүмкіндік береді. Бес жыл кезеңнің аяқталуы кезінде тауарлыматериалдық қорлар сатылатынын жəне кəсіпорынның дебиторлық шоттары жабылатынын ескеру қажет. Кəсіпорын өзінің инвестицияларынан 17%-дық қайтарымды алуға мүмкіндік болу үшін қай əдісті таңдау қажет?

122

4-есеп. Екі инвестициялық жобалардың көрсеткіштері берілген. Пайыздық қойылым 12 пайызбен есептелген жағдайдағы таза ағымдық құн жəне табыстылықтың ішкі нормасы көрсеткіштері бойынша тізбек құрыңыз. Жобалар А жобасы Б жобасы

ІС - 5000 - 3300

С1 3600 2100

С2 4200 2700

5-есеп. Екі инвестициялық жобалар салыстырылады. Таза ағымдық құн жəне табыстылық индексін анықтау қажет. Жобалар А жобасы Б жобасы

Табысы 1700 2600

Шығындары 1400 2000

r,% 7% 5%

9. КƏСІПОРЫНДАҒЫ ӨНДІРІСТІК ҮРДІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 9.1 Өндірісті ұйымдастыру: мəні, түрлері Өндірісті ұйымдастыру – өндіріс үрдісіне қатысатын элементтер мен адамдардың уақыт пен кеңістіктегі үйлесімін рационалдауға бағытталған шаралар жиынтығы. Өндірісті ұйымдастыру үрдісі дегеніміз – тиімді соңғы нəтижеге бағытталған шаралар жиынтығы. Өндірісті ұйымдастыру үрдісінің негізгі қағидалары:  Номенклатураның шектеулігімен, сонымен қатар өнімнің (жұмыстың) бір түрінің өсуімен сипатталатын мамандану қағидасы.  Тірі еңбек жəне еңбек құралдарын қолданудағы үзілістерді азайтуды көздейтін үздіксіздік қағидасы.  Өнімнің шығарылым көлемі немесе орындалған жұмыстың көлемі жəне оған кеткен еңбек шығындары арасындағы сəйкестілік қағидасы.  Параллельділік қағидасы негізгі жəне қосымша іс-шараларды бір уақытта жүргізуді көздейді.  Нақтылық – өндірістік үрдіс кезіндегі еңбек құралдарының қозғалыс арақашықтығын қамтамасыз етеді.  Бірдей уақыт аралық кезіндегі үрдісті тұрақты қайталайтын – жиілік қағидасы. 123

 Өндірісті ұйымдастыру үрдісіндегі икемділік – тез арада жаңа өнім түрін шығару қабілеттілігі. Өндірісті ұйымдастыру түрлері: шоғырлану, мамандану, бірігу, құрастыру. Шоғырлану – шектелген кəсіпорындарда өнімді шоғырландыру үрдісі. Шоғырлану деңгейі бірінші кезекте шығарылған өнім көлеміне, құралдардың қуаттылық бірлігіне, бірдей құралдар санына тəуелді болып келеді. Шоғырлану деңгейін өлшеу үшін өнімнің көлем көрсеткіштері, жұмысшылар саны т.б. қолданылады. Мамандану – біртектес өнім түрлерін шығаруды көздейді. Маманданудың үш түрін ажыратады: технологиялық, заттық, жабдық. Технологиялық мамандану – өндіріс үрдісінің сатыларын жүзеге асыру үшін кəсіпорындарды, бөлімшелерді бөлу үрдісі болып табылады. Мысалы: текстиль өнеркəсібіндегі тоқыма фабрикалары. Заттық мамандану деп өнімнің толық дайын түрін шығару үшін шоғырланған өндірісті атаймыз. Мысалы: нан дайындау кəсіпорны. Жабдықтарға мамандану – дайын өнімнің құрауыштарын, жабдықтарын өндіруді көздейді. Мысалы: моторлар т.б. Мамандану деңгейін өлшеу үшін келесі өлшем бірліктерін қолданады: негізгі өнімнің жалпы шығарылымдағы үлесі, т.б. Мамандану деңгейін жоғарылатудың алғышарттары болып үрдісті стандартизациялау, унификациялау, топтау табылады. Стандартизациялау – дайын өнімнің анықталған сапасының нормасын белгілейді. Ол шығарылып жатқан номенклатураны шектеу жəне өндіру масштабтарының ұлғаюына əкеледі. Унификация – өнімді шығаруға қажет болған материалдардың түрлілігін қысқарту жəне олардың арасындағы ең технологиялық жəне экономикалық тиімдісін таңдауды көздейді. Топтау – технологиялық құрамы бойынша ұқсас келетін өнімдер үшін өндіріс операциялар түрлілігін қысқарту. Бірақ кейбір кезде, əсіресе жетілген бəсеке жағдайында өндірісті диверсификациялау қалаулырақ болады. Өндірісті диверсификациялау дегеніміз – шығарылып жатқан өнімнің номенклатурасын көбейту арқылы іс-əрекеттің түрлі сферасын иемдену үрдісі. Өнімнің шектеулі ассортиментіне мамандану тек кішігірім кəсіпорындарға тəн құбылыс. Кооперациялау – бір өндіріс үрдісіне қатысатын кəсіпорындардың, бөлімшелердің, цехтардың өзара өндірістік байланыстары. Оның негізінде маманданудың технологиялық жəне жабдықтау түрлері қолданылады. 124

Зауыттың ішкі кооперациялауы жартылай өнімді бір бөлімшеден екінші бөлімшеге өткізу, яғни қосымша бөлімшелердің негізгі бөлімшелерге қызмет көрсетуі болып табылады. Ол өндірістік қуаттылықты толығымен пайдалануға көмек береді. Кооперациялаудың деңгейін анықтайтын көрсеткіштер: кооперацияланған тасымалдау бойынша жеткізілген өнімнің жалпы шығарылымдағы үлесі т.б. Комбинациялау деп өзара тығыз байланысты, бірақ əртүрлі салаларды біріктіру үрдісін атаймыз. Комбинациялау:  өнімді сатылай өндіру базасында (тоқыма, металлургия салалары);  шикізатты кешенді қолдану саласында (мұнай өндіру, химия кəсіпорындары);  қалдықтарды өндіру бөлімшелері бар кəсіпорындарда (тері өндіру т.б.) орын табу мүмкін. Комбинациялау деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер: бастапқы шикізаттан қайта өндірілген өнімнің көлемі мен құны т.б. 9.2 Өндірістік үрдіс: сипаттамасы, жобалау Өндірістік үрдіс – белгілі бір өнім шығаруға бағытталған кəсіпорындағы өзара байланысқан барлық негізгі жəне көмекші бөлімшелердің жиынтығы. Операция (іс-қимыл) – өндірістік үрдістің бір сатысы Жіктеудің белгілері Өнімді шығарудағы маңыздылығы мен алатын орны Ағымның сипаттамасы Дайындау сатылары Үзіліссіздік дəрежесі Техникалық жабдықтау дəрежесі Қолданыстағы құралдардың ерекшеліктеріне байланысты

Өндірістік үрдістің түрлері Негізгі, көмекші, қызмет көрсететін Қарапайым, аналитикалық, синтетикалық Дайындау, өңдеу, жинақтау Үзілісті, үзіліссіз Қолмен дайындау, жартылай механизацияланған, кешенді механизацияланған, толық автоматтандырылған Агрегативтік, дискреттік

9.1-сурет. Өндірістік үрдіс белгілері бойынша жіктелуі

Негізгі үрдістер өндіріс кезінде шикізат пен материалдар соңғы дайын өнімге айналатын өндірістік үрдістер. Көмекші үрдістер негізгі өндіріске қажет болатын өнімді шығарады, жұмыс атқарады. Мысалы, негізгі құралдарды жөндеу, дайындау. 125

Қызмет көрсететін үрдістер негізгі өндіріспен тығыз байланысқан, оларды ажыратуға болмайды. Олардың бас мақсаты кəсіпорынның барлық бөлімшелерінің үзіліссіз жұмысын қамтамасыз етуі. Мысалы, цехаралық көлік. Ағымның сипаттамасы бойынша қарапайым, аналитикалық, синтетикалық үрдістерді келесі сызбалар арқылы түсіндіруге болады: Сонымен (Ш – шикізат, М – материал, ДӨ – дайын өнім) Қарапайым: Ш жəне М → ДӨ Синтетикалық: Ш жəне М→ ДӨ Ш жəне М→ ДӨ Ш жəне М→ ДӨ Аналитикалық: → ДӨ Ш → ДӨ → ДӨ Мысалы: қарапайым – кірпіш өндіру, синтетикалық – болат өндеу, аналитикалық – мұнай өндіру. Дайындау үрдісі шикізат пен материалдардан жартылай өнімдерді дайындайды. Өндеу үрдісі кезінде дайындалған жартылай өнімдер дайын құрауыштарға айналады. Жинақтау кезінде барлық құрауыштарды жинақтап, дайын өнім шығарылады. Үзілісті үрдіс дайын өнім өндірісінде үзілістерді көздейді. Үзіліссіз үрдіс керісінше болады. Қолмен дайындау үрдісі кезінде тек қана қол еңбегін қолданады. Жартылай механизацияланған үрдіс – негізгі операцияларда машина көмегін қолдану. Кешенді механизацияланған үрдістер машина мен механизмдерді басқарудан тыс барлық операциялар машина көмегімен орындалады. Автоматтандырылған үрдіс – жұмысшы еңбегін қажет етпейтін толық механизацияланған өндіріс. Агрегаттық үрдіс – құралдардың арнайы түрлерінде өтетін жəне жұмысшылар еңбегін қажет етпейтін өндіріс. Дискретті үрдіс – жұмысшылармен жеке станоктарда орындалатын өндіріс. Аталған үрдістің жіктемесі өндірістің тиімділігін арттыру, құру жəне талдау, шығындарды бағалау, жұмысшыларды орындарына тұрғызу үшін қажет. Үрдісті жобалаудың бастамасы болып өнім жобаларының аяқтамасы немесе тапсырушыдан дайын жобаны алу табылады. Үрдіс жобасын ұйымдастырушылары: 126

өнімнің техникалық сипаттамасы; шығарылым көлемі; өндірістің сатылығы; стандартизациялау жəне кооперациялау дəрежелері. Өнімді дайындау үрдісін құрған кезінде келесілер қажет:  өндіріс қуаттылығын жəне технологиясын таңдау;  сəйкес құрал-жабдықтарды таңдау;  өндіріс жұмысшыларын таңдау;  техникалық құжаттарды даярлау. Жобалау екі сатыдан өтеді: бірінші сатысында жалпы технологияның маршруты анықталады. Екінші сатысында барлық операцияларды толығымен қарастырылады.    

9.3 Өндірістік цикл, оның құрылымы Өндірістік цикл – шикізат пен материалдарды қосқан кезден бастап дайын өнім шығарғанға дейін алатын уақыт аралығы (өлшем бірлігі күн, сағат). Өндірістік цикл (Тц) екі сатыдан тұрады: 1. Технологиялық цикл, яғни жұмыс болып жатқан уақыт.  Дайындық уақытының шығындары (Тд.ш.)  Технологиялық операцияларға кеткен уақыт шығындары (Ттехн)  Табиғи технологиялық үрдістер ағымының уақыттық шығындары (Ттаб.тех)  Өндіріс үрдісі кезіндегі тасымалдауға кететін уақыттың шығындары (Ттас.ш.)  Техникалық бақылауға кететін уақыттың шығындары (Ттех.б) 2. Өндірістік үрдіс кезіндегі үзілістер уақыты, оған  Операция аралық үзіліс уақыты (Топер)  Кезектер арасындағы үзіліс уақыты (Ткез) Жұмыс болып жатқан уақыт пен үзіліс уақытының бірігуі өндірістік цикл болып келеді. Тц = Тд.ш.+Ттехн +Ттаб.тех+Ттех.б+Ттас.ш.+Топер+Ткез . Дайындық уақыт – өндірістік тапсырманы орындау үшін жұмысшылардың өздерін жəне жұмыс орнын дайындауға кететін уақыт. Технологиялық операцияларға кеткен уақыт – жұмысшының еңбек құралын немесе машинаны қолдануға кететін уақыты. 127

Табиғи технологиялық үрдістер ағымының уақыты – өнімнің адам немесе машинаның əсерінсіз өз сипатын өзгерту уақыты (Мысалы, кептіру, өсімдіктің өсуіне кететін уақыт). Техникалық бақылауға кететін уақыт құрамына:  өнім сапасын бақылау;  машина жəне құралдардың жұмысын бақылау;  дайын өнімді қабылдап алу уақыты кіреді. Өндірістік үрдіс кезіндегі үзілістер уақыты – үрдіс аяқталмаған, өнім дайын емес, бірақ ешқандай жұмыс орындалмаған уақыт. Үзілістер жобаланған жəне жобаланбаған болып ажыратылады. Өз кезегінде жобаланған үзілістер операцияаралық жəне кезекаралық болып бөлінеді. Жобаланбаған үзілістер техникалық жəне ұйымдастыру ауытқулармен байланысты болады. 9.4 Өндірісті ұйымдастыру əдістері. Өндірісті ұйымдастырудың ағымдық əдісі Ағымдық өндіріс – арнайы жұмыс орындарында негізгі жəне көмекші операцияларды жүзеге асыруға кететін уақыт жиілігінің қайталануына негізделген өндірісті ұйымдастырудың түрі. Ағымдық əдістің сипаттамасы:  шығарылып жатқан өнім номенклатурасын минимумға дейін қысқарту;  өндірістік үрдісті операцияларға бөлу;  жұмыс орындарын белгілі бір операцияға мамандандыру;  ағымдағы барлық жұмыс орындарының паралельді қызмет етуі;  үрдістегі технологиялық жол бойындағы құрал-жабдықтарды ұйымдастыру;  операцияаралық көліктің бар болуы. Ағымдық үрдістің құрылымдық бірлігі болып ағымдық жол болып табылады. Ағымдық жол – технологиялық үрдісті іс жүзіне асыру жолындағы жұмыс орындарының жиынтығы. Ағымдық əдістер көбінесе жеңіл жəне тамақ өнеркəсіптерінде, машина жасау жəне темір өндеу өнеркəсіптерінде кең қолданылады. Өндірісті ұйымдастырудың ағымдық əдісі үшін келесі нормативтер бар: 1. Ағым жолының такті (r) бір ізді болған екі өнім арасындағы уақыт интервалы: 128

r = (Т кез- t)/ N , мұндағы: Ткез – кезектің болған уақыты t – жобаланған шығындар N – кезектің өндірістік бағдарламасы. Əрбір операцияларға қанша жұмыс орны (Жо) қажет екенін анықтау үшін келесі формула қолданылады: Жо= tбірлік/r , мұндағы: tбірлік – уақыт бірлігі r – уақыт такті 2. Такт уақытына қарама-қарсы уақыт ағым жолының ритмі (R) деп аталады. R= 1/ r . 3. Қадам (l) – екі жақын орналасқан жұмыс орындарының арасындағы арақашықтық. Ағым жолының жалпы ұзындығы (L) қадам мен жұмыс орындар (q ) санына тəуелді болып келеді. L=l x q. Ағым жолының жылдамдығы (v): v= l/r . Ағымдық əдістің кемшіліктері келесідей: 1. Ағымдық əдіс арқылы жасалатын өнімді таңдаған кездегі негізгі талаптардың бірі болып конструкциялардың тұрақтылығы жəне өндірістің үлкен масштабы табылады, ал олар əрдайым нарық қажеттіліктеріне сəйкес келе бермейді. 2. Ағымдық жолдардағы біркелкілік жұмысшылардың қызығушылықтарын бəсеңдетеді, кадрлар ағымын жоғарлатады. Ағымдық əдістерді жақсарту іс-шаралары:  Ағымдық жолдың жылдамдығын арттыру;  Жұмысшыларды бір кезек уақытында бір операциядан екіншісіне ауыстыру; 129

Материалды ынталандыру шаралары т.б. Ағымдық өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың жартылай автоматтандырылған немесе толық автоматтандырылған ағымдық жолдарды енгізу болып табылады. 

9.5 Өндірісті ұйымдастырудың партиондық жəне жеке əдістері, нормативтері Өндірісті ұйымдастырудың партиондық əдісі бұл енгізу – шығару партияларымен анықталатын көлем бойынша əртүрлі номенклатурадағы өнім шығаруымен сипатталады. Партия – өндірілген біратты өнімдер көлемі. Партиондық əдістің сипаттамасы:  өнімдерді өндіріске партиялармен енгізеді;  əр түрлі өнімдерді бір уақытта өңдеу;  жоғары маманданған кадрларды қолдану. Партиондық əдістер негізінен жоғары өндірістік жабдық қолданатын сериялық жəне кіші сериялық өндірісте, массалық дайындығы бар ірі сериялық өнеркəсіптерде кең қолданылады. Бұл əдісті талдау үшін келесі нормативтер қолданылады: 1. Негізгі норматив – партия мөлшері (Пт). Партия мөлшері үлкен болған сайын құрал-жабдықтар толығымен пайдаланылады, бірақ та аяқталмаған өндіріс мөлшері көбейеді жəне өнім айналымы бəсеңдейді. Пт= Од.а. / (tбірлік х К қ.қ.). мұндағы: Од.а. – дайындық – ақталу орны; tбірлік – құрауыштың барлық операцияларда өндеуге кеткен уақыт; К қ.қ. – құрал-жабдықтарды қайта қалыптастыруға кеткен уақыт шығындары. Партия мөлшері тең: Айлық өндірістік бағдарламасы (М/1) 0,5 айлық бағдарлама (М/2) 0,25 айлық бағдарлама (М/3) 0,15 айлық бағдарлама (М/4) 0,0125 айлық бағдарлама (М/5) 2. Партия құрауыштарын енгізу-шығару периодтылығы (Пте.ш) бұл тəртіптегі екі партиясының арасындағы уақыт аралығы. Ол келесі формула арқылы анықталады: 130

Пте.ш=Пт/Сқ , мұндағы: Пт - партия мөлшері; Сқ – құрауыштарды шығарудың орташа мөлшерленген саны. 3. Аяқталмаған өндірістің қор мөлшері – өндірістік цикл ішіндегі аяқталмаған өнім саны. Қор мөлшерінің түрлері: Циклдік, сақтандыру, айналымдық. Циклдік қордың мөлшері (Қц): Қц= Сқ х Тц , мұндағы: Тц – өндірістік циклдің ұзақтығы. Сақтандыру қор мөлшері (Қс): Қс= Сқх t ө.т.ш. , мұндағы: t ө.т.ш. – берілген өнімді тез арада шығару уақыты. Айналымдық қор қоймаларда т.б. жерлерде сақталатын өнімдер. 4. Өндіріс сериялығының коэффициенті (Ксер) келесі формула арқылы анықталады: Ксер=Nқ/ Сж.о., мұндағы: Nқ – жұмыс орынға бекітілген құрауыштар (операциялар) саны; Сж.о. – жұмыс орындар саны; Егер Ксер=30-20, онда өндірістің бірлік түрі; егер Ксер= 20 -5, онда өндірістің сериялық түрі; егер Ксер=3-5 , онда өндірістің массалық өнеркəсіп түрі. Партиондық əдістің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары:  өндеуді топтық енгізу;  икемді автоматтандырылған өндірістік жүйелерді енгізу. Өндірісті ұйымдастырудың жеке əдісі өнімді бір нұсқауда немесе қайталанбайтын партиялармен шығаруды көздейді. Ол күрделі жеке бір құрал жабдықты немесе жұмысты жасаған кезде қолданылады. 131

Бұл əдістің ерекшеліктері:  бір жыл ішінде номенклатураның қайталанбауы;  əмбебап құрал-жабдықтың қолданылуы;  құрал-жабдықтың бір түр бойынша топтық орналастырылуы;  жоғары маманданған жұмысшылар еңбегін қолдану. Нормативтері: 1. Тапсырма орындалуының ұзақтығын есептеу 2. Аяқталған өндіріс қорларын немесе нормативтерін анықтау Жеке əдістің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары: стандартизацияны, унификацияны, өңдеудің топтық əдістерін енгізу болып табылады. Қорытынды 1. Кəсіпорынның өндірістік құрылымы кəсіпорын бөлімшелері арасындағы еңбек бөлінісін жəне олардың бірігуін сипаттайды. Өндірістік процесті ұтымды құру – оның тиімділігінің қажетті шарты. 2. Өндірістік құрылымның негізгі элементтері болып жұмыс орындары, учаскелер, цехтар табылады. 3. Өндірістік процесс – шикізат пен материалдарды дайын өнімге айналдыруға бағытталған еңбек процестерінің жиынтығы. Өндірістік процесті тиімді ұйымдастырудың қағидалары: мамандану, параллельдік жəне пропорционалдық, ағымдылық жəне үздіксіздік, өндіріс ырғақтылығы жəне техникалық қамсыздандыру. 4. Өндірістік цикл – шикізат пен материалдарды негізгі өндіріске іске қосу сəтінен бастап дайын өнім алғанға дейінгі бұйымды немесе партияны өндірудің уақыт кезеңі. Өндірістік циклдің құрылымы негізгі, қосалқы операцияларды орындау уақыты мен өнімді өндірудегі үзілістерді біріктіреді. Негізгі терминдер мен түсініктер Өндірісті ұйымдастыру Шоғырлану Мамандану Бірігу Құрастыру Өндірістік үрдіс Өндірістік цикл Ағымдық əдіс Партиондық əдіс Нормативтер 132

Бақылау сұрақтары 1. Өндірістік үрдісті ұйымдастырудың кəсіпорын қызметінде алатын орны. 2. Өндірістік үрдісті ұйымдастырудың негізгі кезеңдері мен түрлері. 3. Өндірісті ұйымдастыру түсінігін ашып көрсетіңіз. 4. Өндірісті ұйымдастырудың қандай əдістерін атап көрсете аласыз? 5. Өндірістік үрдістің жіктелуі. 6. Кооперациялау мен комбинациялау айырмашылықтары. 7. Өндірістік үрдісті ұйымдастыруда стандарттаудың маңыздылығы.

Есептер 1-есеп. Кəсіорының өндірістік үрдісінің ұйымдастырылуында қанша жұмыс орны қажет екендігін анықтау қажет. Кезектің болған уақыты 6 сағатқа тең, жобаланған шығындар 3000-ды құрайды, кезектің өндірістік бағдарламасы – 5200, ал уақыт бірлігі алты сағат. 2-есеп. Төменде берілген кестедегі мəліметтер бойынша кəспорынның жоспарлы баланстық табыстылығын, өнімнің өтімділігін жəне жалпы өтімділікті есептеу қажет. Көрсеткіш Өнімді өткізуден түскен табыс Тауарлық өнімнің толық өзіндік құны Негізгі құралдар құны Апат жағдайларынан болған шығындар Төленген айыппұлдар

Қаражат сомасы 48 456 мың теңге 33 730 мың теңге 18 569 мың теңге 567 мың теңге 6 мың теңге

3-есеп. Кəсіпорындағы қорқайтарымы көрсеткіші – 1,16 теңге, ал қорлармен қарулану көрсеткіші – 34,88 теңге, негізгі қорлардың орташа жылдық құны – 426456 мың теңге. Еңбек өнімділігі мен ортатізімдік жұмысшылар санын анықтау қажет. 4-есеп. Жоспарланып отырған кезеңде еңбек өнімділігі 16 пайызға артады. Кəсіпорын жұмысшыларының саны – 76 адам. Жұмысшылар құрамының экономиясын анықтау қажет. 5-есеп. Ағымдағы жылда 1 жұмысшының өндірген өнімі 37650 мың теңге болды. Жоспарланып отырған жылда өндіріс көлемі ұлғайып, 465 347 мың теңгені құрайды. Халық экономиясы 123 адамды құрайды. Мүмкін болатын еңбек өнімділігінің артуын анықтау керек. 133

10. КƏСІПОРЫННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫ 10.1 Жоспарлауды ұйымдастыру жəне оның қызметтері мен міндеттері Жоспарлау – бұл шаруашылық объектісінің қызметін жақын жəне ұзақ мерзім аралығына жоспарлы негіздеу, нақтылау, дайындау. Адамдар еңбегі мен ресурстар (материалды жəне қаржылай) қозғалысы ескерілетін кəсіпорын жоспары онда көрсетілген тұлғалар мен құрылымдық бірліктер үшін бұйрықтық күшке ие бола алады. Жоспарда келесідей жағдайлар нақты жəне жан-жақты қарастырылады: - кəсіпорын қызметінің мақсаты жəне оның жоспарлы кезеңдегі құрылымы, өндірілетін өнімнің нақты көлемі, жұмыс сипаты; - мақсатқа жетудің жолдары; - мақсаттар мен құралдардың үйлесу мерзімі мен əдістері; - жұмыстардың орындалу мерзімі мен кезеңдері; - жоспардың орындалуын бақылау құралдары, кезеңдері жəне əдістері. Тəжірибе жүзінде шаруашылықты басқару мен өндірісті ұйымдастырудың барлық жүйесі жоспарлау əдістеріне негізделген. Жұмыстың бір кезеңінің орындалуы екінші кезеңінің бастамасы болғандықтан жұмыс кезеңдерін жоспарлаудың көмегінсіз байланыстыру мүмкін емес. Жоспарлау – бұл барлық өндіріс операцияларының кезектілігі мен теңдігіне негізделген мақсатқа жетудің əдістері. Бұл – соңғы өнім мен бос қорларды дайындау үшін шикізаттарды, материалдарды, құрал-жабдықтарды өз уақытында дайындаудың қажетті шарттары (10.1-сурет). Ресурстар Адамдар

Тапсырмалар Уақыт 10.1-сурет. Ресурстар мен уақыт байланысы

Өз бəсекелестерінен артта қалмау үшін əрбір тəуелсіз өндірістік ұйым өз өндірісінің дамуы мен рыноктағы қажеттіліктерді қанағаттандыруды кем деген-де 2-3 жылға жан-жақты жоспарлау керек. 134

Жоспарлау кезінде жіберілген кез келген қателік үлкен қатер төндіруі, тіпті кейде құлдырауға жеткізуі мүмкін. Сондықтан кəсіпорын дамудың əрбір сатысы бойынша кез келген елеусіз жағдайларға да мəн беру керек. Барлығы кəсіпорынның ішкі экономикасымен, салық жүйесімен, несиелік жағдайлармен, рыноктағы өзгерістермен, бəсекелестер ниетімен жəне кəсіпорыннан тыс жағдайлармен үйлестірілуі керек. Өндірістік кəсіпорындар қызметін жоспарлау мен басқару өте тығыз байланысты. Батыс əдебиеттерінде оларды көбіне «менеджмент» түсінігіне біріктіреді. Жапонияның жоғары оқу орындарындағы оқулықтарда жоспарлау мен басқару төмендегідей үлгіде берілген (10.2-сурет). Іскерлік жəне шаруашылық қызметтерді басқару (менеджмент)

Өндірісті басқару

=

=

Шаруашылық қызметтерін жоспарлау

+

Өндірістік жоспарлау

+

Іскерлік жəне шаруашылық қызметтердің орындалуын бақылау

Өндірісті бақылау

10.2-сурет. Кəсіпорынның өндірістік қызметін басқару мен жоспарлаудың қатынасы

Қазақстандағы өндірістік кəсіпорындардың рынок жағдайында өзін-өзі қаржыландыру мен өзін-өзі реттеуі төмендегідей жағдайларды білдіреді: – құрылған қорлар есебінен өзіндік техникалық, өндірістік жəне əлеуметтік дамуды қамтамасыз ету; – шаруашылық қызметтерінің нəтижесі, – жабдықтаушылар мен тұтынушылар алдындағы міндеттемелерінің орындалуы, бюджеттік жəне банктік істер үшін толық жауаптылық; – жоспарға сай ішкі қайта құрылымды жауаптылық пен жүзеге асыру. Жоспарлау тапсырмалары Жоспарды орындалу уақыты бойынша жобалау

Негізгі орындаушылар Кəсіпорын басшылары, атқарушы бөлімдер, лабораториялар 135

Атқару ұйымдары Орындалуын бақылау

Барлық құрылым басшылары жəне мамандар Кəсіпорын басшылары, мамандар

10.3-сурет. Жоспарлаудың негізгі тапсырмалары

Жоспарлау технологиясы Жоспарлау технологиясы келесідей мəліметтерді қарастырады: – кəсіпорынның негізгі міндеттерін анықтап, негіздеу; – алға қойылған міндеттерге жету үшін қажетті нақты көрсеткіштер мен тапсырмаларды белгілеу; – жұмыс түрі мен көлемі, нақты жұмыс орны мен орындалу мерзімі бойынша тапсырмалардың дұрыс берілуі; – жоспарланған кезең бойынша жұмсалған шығындар мен алынған нəтижелерді есептеу. Өндіріс жəне өнімді өткізу жоспары кəсіпорын жоспарының басқа да бөлімдері қамтылатын негізгі құрылымы болып табылады (10.4-сурет). Тапсырыс портфелі

Материалды қамтамасыз ету жоспары

Инвестиция жəне жаңа техника бойынша жоспар

Еңбек жəне жалақы бойынша жоспар Өндіріс жəне өнімді (қызмет, жұмыс) өткізу жоспары Қаржылық жоспар

Өнімді тұтынушылар 10.4-сурет. Кəсіпорын қызметі жоспарының құрылымы

Кəсіпорын жоспарының құрылымы Экономикада кəсіпорынның қызметін жоспарлау бірнеше белгілері бойынша бөлінеді: 1. Орындалу мерзімі бойынша: 136

– жедел-күнтізбелі (оперативно-каленьдарные); – ағымдық; – ортамерзімді (среднесрочные); – ұзақмерзімді; – стратегиялық. – Қызмет белгілері бойынша: – өндірістік (өнімді дайындау); – коммерциялық (дайын өнімді өткізу жəне кəсіпорынның материалды-техникалық жабдықтармен қамтамасыз етілуі); – инвестициялық; – еңбек, жалақы, жұмысшыларды əлеуметтік қорғау бойынша жоспар; – қаржылық. Кəсіпорынды басқару деңгейі бойынша: – жалпыфирмалық; – цехтық; – атқарушы бөлімдер мен лабораториялардың жұмысының жоспары. – Өнім жəне жұмыс түрлері бойынша: – өндіріспен игерілген; – меңгеру процесіндегілер; – болашақта меңгеру есебі жоспарланған Жоғарыда келтірілген жоспарлар топтамасы күрделі өнім өндіретін орта жəне ірі кəсіпорындар қызметіне тəн. Шағын кəсіпорындар жедел-күнтізбелік, ағымдық жəне ортамерзімдік жоспарлармен шектеледі. 10.2 Ұзақмерзімді, ағымдық жəне жедел-күнтізбелік жоспарлардың байланысы Жоспарлардың ұзақмерзімді, ағымдық, жедел-күнтізбелік болып бөлінуіне белгілі бір жағдайда шарттандырылған сипат тəн болады. Олардың айырмашылығы соңғы өнімді алу мерзімінде, ал жоспарлау объектісі өзгеріссіз қалады. Бір өнімді өндіру элементтері бойынша барлық жоспарда қарастырылуы мүмкін. Мысалы, өндірісті дайындау жəне жаңа өнімді сату ұзақмерзімді жоспарда, өнімді жобалау жəне оның өндірісіне қажетті құрал-жабдықтарды сатып алу ағымдық жоспарда, ал жаңа өнім өндірісіне байланысты жұмысшыларды объект бойынша бөлу, ағымдық шығындарды төлеу жедел жоспарда қарастырылады. 137

Жоспарлаудың ұйымдастырушылық-иерархиялық (10.5-сурет) төменде көрсетілген. Жоспарлау кезеңдері Жеделкүнтізбелік Ағымдық Орта мерзімді

Ұзақ мерзімді Стратегиялық

Жоспарлау көрсеткіштерінің құрылымы Тұтынушылар Табиғи нормалар мен тапсырысы нормативтер Тұтынушылардың Табиғи өнім түрі бойынартық тапсырыс- ша; құндылық бойынша; тары Тұтынушылар Құндылық табиғи, тапсырысы, бол- еңбектік, нормалар мен жамдар нормативтер Тапсырыс формасы

Көбіне болжамдар, кейде тапсырыстар Болжамдар

Байытылған өнім номенклатурасы, қаржыландыру көлемі, табыс Өнімнің маңыздырақ түрлері, қаржыландыру көлемі, тиімділік

көрінісі

Жоспардың орындалуына жауаптылар Цехтар, бөлімшелер, бригадалар Цехтар, атқарушы бөлімдер, лабораториялар Атқарушы бөлімдер, лабораториялар, кейбір цехтар -«Бөлімдер: маркетинг, техникалық, қаржылық, капиталды құрылыс

10.5-сурет. Жоспарлаудың ұйымдастырушылық-иерархиялық көрінісі

Кейбір айырмашылықтарына қарамастан жоспарлаудың əрбір түрі келесідей сипатқа ие болуы керек: – белгіленген жоспарлау алшақтығының (интервалының) дəлдігі; – интеграция, дифференсация жəне жоспарлау көрсеткіштерінің көлемінің деңгейі; – өндіріс нəтижесі мен шығындарды есептеудегі дəлдіктің деңгейі; – жоспарды орындаушылар арасында міндеттемелердің дұрыс бөлінуі. Жоспардың алшақтығы қаншалықты ұзақ болса, жоспар параметрлерінің анықсыздық деңгейі соншалықты жоғары болады. Қорыта айтқанда, ұзақмерзімді, ағымдық жəне жедел-күнтізбелік жоспарлар өзара тығыз байланысты жəне кəсіпорынды тиімді басқаруға мүмкіндік беретін жоспарлау жүйесін ұсынады.

138

10.3 Тапсырыс портфелін реттеу. Өнім өткізуді жоспарлау Кəсіпорынның жұмысының жемісті болуының маңызды шарттарының бірі – кəсіпорынның жедел-күнтізбелік жəне ағымдық жоспарлары орындалатын өндірісті тұтынушылар тапсырысымен қамтамасыз ету болып табылады. Тапсырыс портфелі негізгі үш бөлімнен құралады: – кəсіпорынның күнделікті үзіліссіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін ағымдық тапсырыстар; – орындалу мерзімі 1-2 жыл болатын ортамерзімді тапсырыстар; – келешектегі тапсырыстар, соның ішінде 2-5 жыл аралығына жасалатын болжамдар. Ағымдық тапсырыстар көбіне өнімді өткізу бөлімімен бекітілген келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Келісімшарт жасалмаған өнімді дайындау өз-өзіне сенімді кəсіпорындарда ғана өндіріледі. Ортамерзімге жəне болашаққа берілетін тапсырыстар да келісімшарт жасалады. Алайда бұл кезде жаңа өнімді сатып алу тəуекеліне баратын тапсырыс берушіні табу оңай емес. Сондықтан орта жəне ұзақ мерзімді өнім өндіруде барлық тəуекелге өндіруші кəсіпорын барады. Егер кəсіпорын жаңа өнім дайындау тəуекеліне бара алмаса, онда оған өз тұтынушыларын жоғалтып алу қаупі туындайды. Көптеген кəсіпорындарда басқаруға келмейтін тұрақсыз рынок жағдайында тəуекелден қашу мүмкін емес. Олар тəуекелді барынша төмендету үшін келесідей ережелерге сүйенеді: – өнім өндіру үдерісін шектеу; – тұтынушылар өнімнен бас тартқан жағдайда басқа өнім өндірісіне тез ауысу үшін өнімді дайындауға қажетті технологияны, материалдарды барынша көп өнім номенклатурасына бейімдеу; – кəсіпорын үшін барынша пайдалы өнім өткізу рыногын табуға тырысу; – өнім жарнамасын дамыту сол арқылы осы өнімді сатып алу керек екендігіне сендіру жəне сол сенімді ақтау; – барлық тұтынушылар үшін барынша сенімді серіктес бола білу. Қорыта айтқанда, кəсіпорынның тұрақты жұмыс істеуі үшін тұрақты өнім өткізу рыногын табу керек. Осыған байланысты оның өндірген өнімі тұтынушылар талабына сай болуы керек. Ал тұтынушылар талабы негізінен өнім бағасы мен сапасына тиісті болады. 139

Бизнес жоспарды дайындау: Кəсіпорын өз қызметін бастамас бұрын маңызды құжатты – кəсіпкерлік бизнес-жоспарды дайындайды. Бизнес-жоспардың құрылымы мен мазмұны қатаң бір үлгіде берілмеген. Дегенмен бизнесжоспардың барынша кең тараған үлгісінде жеті бөлім қамтылады. 1-бөлім. “Кəсіпкерлік келісімдердің мақсаттары мен міндеттері” – бизнес-жоспардың негізгі бөлімі болып табылады. Бизнесжоспардың негізгі мақсаты пайда табу болғандықтан келешекте алынатын табыс уақыт факторы бойынша, яғни пайда қай кезеңде қандай көлемде болғаны дұрыс деген мəселелер анықталады. 2-бөлім. “Бизнес-жоспардың жалпы резюмесі, негізгі параметрлері мен көрсеткіштері” бөлімінде жоспардың негізгі мазмұны (жобаның негізгі мақсаты, кəсіпкерлік өнімнің сипаты, соңғы нəтиже, қойылған мақсатқа жету жолдары мен құралдары, шығындар, күтілетін тиімділік пен нəтижелілік, алынған нəтиженің қолданылу аймағы) туралы мəлімет қысқаша түрде беріледі. 3-бөлім. “Кəсіпкер арқылы тұтынушыға жеткізілетін тауарлардың, қызметтердің, өнімдердің сипаттамалары”. 4-бөлім. “Сұраныс, сату көлемі жəне өткізу рыногының конъюктурасын бағалау жəне талдау” – қажеттіліктер деңгейін жəне бағаны үздіксіз зерттеу. 5-бөлім. “Іс-əрекет (бағдарлама) жоспары жəне ұйымдастырушылық шарттар” көбіне кəсіпкерлік қызметтің түріне (өндірістік, коммерциялық жəне қаржылық) байланысты болады. Кəсіпкерлік қызмет əдетте маркетингтік зерттеулерді, өнім өндірісін жүзеге асыруды, тұтынушымен келісімшарттар, сатып алу, сақтау, транспорт, өнімді өткізу мəселелері қарастырылады. 6-бөлім. “Келісімшарттардың ресурстық қамтамасыз етілуі” кəсіпкерлік жобаны жүзеге асыруда қажет болатын ресурстар түрлері мен қажетті көлемдері қарастырылады. Ресурстық қамтамасыз ету материалды (жартылай фабрикаттарды, шикізаттарды, энергияны, ғимараттарды), еңбектік жəне қаржылық (ағымдық ақша қорлары, капитал салымдары, несиелер, бағалы қағаздар), ақпараттық (статистикалық, ғылыми-техникалық) ресурстарды қамтиды. 7-бөлім. “Келісімшарттардың тиімділігі” бизнес-жоспарды қорытындылауға мүмкіндік береді. Мұнда кəсіпкерлік қызметтің нəтижесінің тиімділігін көрсететін мəліметтер келтіріледі. Солардың негізгілері – келісімшарттың пайдалылығы, əлеуметтік жəне ғылымитехникалық тиімділік (қол жеткізілген жаңа ғылыми нəтижелер).

140

11. КƏСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ 11.1 Қаржы тетіктері. Қаржылық əдістер Қаржы тетіктері – бұл қаржы ресурстарын қолдануды ынталандыруға, жоспарлауға жəне ұйымдастыруға көмектесетін, өзара байланысты келесідей бес элемент: қаржылық тетіктер, қаржылық тұтқалар, құқықтық, нормативтік жəне ақпараттық қамтамасыз ету. Қаржылық əдістер – бұл екі бағытта іске асатын, қаржы қатынастарының шаруашылық үрдіске əсер ету тəсілі; қаржы ресурстарының басқару сызығы бойынша жəне ақша қаражаттарын тиімді қолдануға жауапкершілік пен материалды ынталандыру, нəтижелер мен шығындарды өлшеумен байланысты, нарықтық қатынастардың сызығы бойынша қозғалысы. Қаржылық тұтқалар – бұл қаржы əдістерінің əрекет тəсілдері. Құқықтық қамтамасыз ету – қаржы тетіктерінің жұмыс жасауы, өзіне заңнамалық актілерді, қаулыларды, бұйрықтар мен басқа құқықтық құжаттарды қосады. Нормативті қамтамасыз ету – қаржы тетіктерінің жұмыс жасауы – бұл нұсқаулық, нормативтер, нормалар, тарифтік торлар, методикалық нұсқаулықтар мен түсініктемелер жəне т.б. Ақпараттық қамтамасыз ету – қаржы тетіктерінің жұмыс жасауы – бұл əр түрлі экономикалық, қаржылық, коммерциялық жəне басқа да ақпараттар. Ақпаратты иелену нарықтағы жағдайды анықтауға көмектеседі. 11.2 Кəсіпорынның қаржылық ресурстары Қаржылық ресурстар – бұл жұмысшыларды экономикалық ынталандыру мен қаржылық міндеттемелерді орындау үшін, ағымдық шығындар мен кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша шығындарды жүзеге асыру үшін арналған жəне кəсіпорынның меншігіндегі қаржылық құралдар. Сондай-ақ қаржылық ресурстар өндірістік емес сфералардың, тұтынудың, жинақтаудың объектілерін дамытуға, арнайы резервтік қорларға жəне т.б. бағытталады. Қаржылық ресурстарды құру көптеген көздердің есебінен жүзеге асырылады. Меншік құқығы негізінде көздердің екі ірі топтары ерекшеленеді: меншікті жəне бөтен қаржылық құралдар. Толық жіктелімі: меншікті жəне оған теңестірілген құралдар; қаржылық нарықта мобилизацияланатын ресурстар; қайта бөлу кезіндегі ақшалай түсімдер. 141

Қаржылық ресурстардың бастапқы қалыптасуы кəсіпорынның құрылуы кезіндегі жарғылық капиталдың (акционерлік немесе қоймалық капитал) пайда болуымен қатар жүреді. Жарғылық капитал – бұл құрушылардың салымдары есебінен құрылған кəсіпорынның мүлкі. Жарғылық капиталдың минималды мөлшері заңнамамен белгіленеді. Қаржылық ресурстар басты негізбен табыстардың (қызметтің басты жəне басқа да түрлерінен түсетін) есебінен, сондай-ақ шығып қалған мүлікті, тұрақты пассивтерді, алуан түрлі мақсаттық түсімдерді, еңбек ұжымы мүшелерінің үлестік жəне басқа да жарналарын сатудан түскен түсімдердің есебінен құрылады. Тұрақты пассивтерге жарғылық, резервтік жəне басқа да капиталдар; ұзақ мерзімді займдар; кəсіпорынның айналымында үнемі болатын кредиторлық қарыздар (есептеу мен төлеу мерзімдерінің айырмашылығы салдарынан төленетін жалақы бойынша, бюджетке, бюджеттен тыс ақша аудару бойынша; сатып алушылармен жəне жабдықтаушылармен есеп айырысулар бойынша) жатады. Қаржылық ресурстардың көпшілігі, əсіресе жаңадан ашылған жəне қайта құрылған кəсіпорындардың қаржылық ресурстары қаржылық нарықта берілген кəсіпорынмен шығарылатын акцияларды, облигацияларды жəне құнды қағаздардың басқа да түрлерін сатудың; басқа эмитенттердің құнды қағаздары бойынша пайыздар мен дивидендтердің; қаржылық операциялардан түскен табыстардың; несиелердің көмегімен мобилизациялануы мүмкін. Кəсіпорын бірлестіктер мен концерндерден; салалық құрылымды сақтаудың нəтижесінде жоғары сатыдағы ұйымдардан; бюджеттік субсидиялар түрінде мемлекеттік басқару органдарынан; сақтандыру ұйымдарынан қаржылық ресурстарды ала алады. Қайта бөлудің негізінде құрылған қаржылық ресурстардың осы топтарының құрамында сақтандыру өтемдерін төлеу үлкен рөл атқарады, ал шығындардың қатаң түрде шектелген тізіміне бағытталатын бюджеттік жəне салалық қаржылық көздер маңызды рөлге ие емес. Кəсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады: – өнімді (жұмыс, қызмет) сату мен өндіруге кететін ағымдық шығындар; – өндірісті кеңейтуге жəне оны техникалық жаңартуға, материалдық емес активтерді пайдалануға байланысты капиталдық салымға құралдарды инвестициялау; – қаржылық ресурстарды құнды қағаздарға инвестициялау; 142

– қаржылық, банктік жүйелерге төлемдер, бюджеттен тыс қорларға жарна енгізу; – əртүрлі ақша қорларын жəне резервтерді (дамыту үшін, сондай-ақ кеңейту мақсатымен жəне əлеуметтік сипатта) құру; – қайырымдылық мақсаттар, демеушілік жəне т.с.с. 11.3 Кəсіпорынның шығындары Кəсіпорын қызмет ету барысында басты қорлар мен айналым құралдарының қарапайым жəне кеңейтілген ұдайы өндірісіне, өнімдерді сату мен өндіруге, өз ұжымын əлеуметтік дамытуға жəне т.б. материалдық жəне ақшалай шығындар жұмсайды. Кəсіпорынның барлық шығындарының ішінде өнім өндірісіне кететін шығындардың үлес салмағы өте жоғары. Өндірістік шығындардың жиынтығы өнімнің өндірістік құнын құрайды. Сондай-ақ кəсіпорын өнімді сату (өткізу) бойынша шығындар жұмсайды, яғни өндірістен тыс немесе коммерциялық шығындарды (тасымалдауға, орамалауға, сақтауға, жарнамаға жəне т.б.) жүзеге асырады. Өндірістік өзіндік құн мен коммерциялық шығындар өнімнің толық немесе коммерциялық өзіндік құнын құрайды. Оның кəсіпорындағы нақты анықтамасы келесілер үшін қажет: – маркетингтік зерттеулер жəне олардың негізінде жаңа өнім (жаңа қызмет түрін көрсету) өндірісін минималды шығындармен бастау туралы шешім қабылдау; – шығындардың жеке түрлерінің өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына ықпал ету дəрежесін анықтау; – баға қою; – жұмыстың қаржылық нəтижелерін дұрыс анықтау, сəйкесінше табысқа салық салу. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны – бұл табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, басты қорлар, еңбек ресурстары өнімдерін (жұмыс, қызмет) өндіру процесінде, сондайақ басқа шығындар бойынша өндіру мен сатуда қолданылатын құндық бағалау. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын беретін шығындар өздерінің экономикалық мазмұнына сəйкес келесі элементтерге топтастырылады: – материалдық шығындар (қайтымды қалдықтарды ұстап қалғандағы); – еңбек ақыны төлеуге кететін шығындар; – əлеуметтік қажеттіліктерге бөлінетін шығындар; 143

– басты қорлардың амортизациясы; – т.б. шығындар. Материалдық шығындар – өндіріс шығындарының ең ірі элементі, оның шығындардың жалпы сомасындағы үлесі 60-90%ды құрайды; тек өнеркəсіптің өндіруші салаларында оның үлесі аз. Материалдық шығындардың құрамы біртекті емес жəне ол шикізат пен материалдарға кететін шығындарды (қайтымды қалдықтар құнын олардың пайдалану немесе сатылу мүмкіндігінің бағасы бойынша, бір өндірістің қалдығы келесінің өндірісіне толыққанды шикізат бола алатындығын ескере отырып алып тастағандағы) біріктіреді. Шикізаттар мен материалдар құнына коммисиондық сыйақы, брокерлік жəне басқа да делдалдық қызметтерге төленетін төлемдер кіреді. Бірақ бұл тəртіптен ауытқушылықтар да кездеседі. Егер кəсіпорынның өнімі ҚҚС-нан босатылса, онда ол өз өнімін сату кезінде алынған салық сомасынан төленген ҚҚС сомасын шегеру мүмкіндігінен айырылады. Мұндай жағдайда кəсіпорынға төленген ҚҚС өнімнің өзіндік құнына кіргізуге рұқсат беріледі (яғни ҚҚС өнімді дайындаушы емес сатып алушы төлейді). Сондай-ақ материалдық шығындарға келесілер де жатады: – технологиялық мақсаттар мен шаруашлықтық қажеттіліктерге жұмсалынатын отын мен энергия; – берілген кəсіпорындарда монтажға, құрастыруға немесе қосымша өңдеуге қажетті сатып алынатын жинақтаушы бұйымдар жəне жартылай өнімдер; – тараларды жəне орамаларды, таралық материалдарды (егер тара құны осы тарамен тасылатын материалдар құнына кірмесе); – машиналар мен жабдықтарды жөндеуге қажетті бөлшектер; – басқа кəсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ кəсіпорындардың басты қызметіне жатпайтын өзінің (кəсіпорын балансында тұрған) шаруашылықтардың өндірістік қызметтері; – құнсыз жəне тез тозатын еңбек заттарының тозуы; – табиғи шикізаттарды пайдаланумен байланысты ақша аударымдары, салықтар мен алымдар: минералды-шикізат базаларының ұдайы өндірісіне бөлінетін ақша, жер қойнауына, су шаруашылығынан белгіленген шекпен алынатын суға төленетін төлем, жерлерді рекультивациялауға ақша бөлу немесе жерлерді рекультивация бойынша жұмыстарға төленетін төлем, талға төленетін төлем жəне т.б. – ішкі өндірістік себептер бойынша ақаулар мен өндірістің тоқтап қалуынан пайда болған жоғалтулар; 144

– табиғи кему нормасы шамасындағы кемшіліктер мен кінəлі тұлғалардың анықталмауы кезіндегі кемшіліктерден түскен жоғалтулар; Еңбекақыны төлеуге кететін шығындар – бұл кəсіпорынның басты өндірістік персоналдарының еңбекақысына төленетін шығындар, мұнда төлемдерді өтеуші жəне ынталандырушы өндірістік нəтижелерге төленетін сыйақылар, сондай-ақ кəсіпорынның штатында жоқ, басты қызметпен шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысына төленетін шығындар есепке алынады. Шығындардың бұл элементіне кіретіндер: – тарифтік қойылымдарға, лауазымдық еңбекақы мөлшеріне жəне т.б. сəйкес нақты орындалған жұмыс үшін жалақы төлеу; – жұмысшылардың еңбек ақысын беретін өнімнің құны; – өндірістік нəтижелер үшін берілетін еңбек ақы мөлшеріне үстемелер, сыйақылар; – заңнамаға сəйкес жеке салалардың жұмысшыларына тегін берілетін коммуналдық қызметтер, тамақтану, арнайы киімдер, тұрғын үй жəне т.б. құны; – кезекті (жыл сайынғы) жəне білім алу демалыстарына төлем; – штаттарды қысқартуға, қайта ұйымдастыруға жəне т.б. байланысты кəсіпорыннан босатылған жұмысшыларға төлемдер. Өнімнің өзіндік құнына еңбекақыны төлеуге тікелей байланысты емес төлемдер кірмейді: материалдық көмектер мен жұмысшыларға сыйлықтар, тұрғын үй жағдайын жақсартуға бөлінген ссудалар, демалуға төленетін төлемдер (егер ол əлеуметтік сақтандыру қоры құралдары есебінен өндірілмесе) жəне т.б. Асхана, балалар мекемесі, тұрғын үй коммуналдық шаруашылық жұмысшыларының жалақысы да өзіндік құнға кірмейді, ол арнайы көздердің (таза табыстар жəне т.б.) есебінен жабылады. Əлеуметтік қажеттіліктерге бөлінетін шығындар – бұл бюджеттен тыс əлеуметтік қорларға бөлінген шығындар (зейнетақы, əлеуметтік сақтандыру қоры, жұмысбастылық қоры, міндетті медициналық сақтандыру). Кəсіпорын зейнетақы қорына есептелген еңбек ақыға төленетін соманың 28% аударады, əлеуметтік сақтандыру қорына – 5,4%, міндетті медициналық сақтандыру қорына – 3,6%, жұмысбастылық қорына – 1,5%. Шығындардың келесі ірі элементі – басты өндірістік қорлар тозуы, ол амортизациялық тозу сомасына тең болады. Бұған басты қорлардың шапшаңдатылған амортизациясы жəне оның индексациясы жатады. 145

Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны құрамындағы басқа да шығындар – бұл белгіленген заңнамалық тəртіпке сəйкес өндірілетін, арнайы бюджеттен тыс қорларға аударылатын салықтар, алымдар, аударылымдар, рұқсат етілген болуы мүмкін ластауға төлемдер (ластайтын заттардың тасталынуы), өндірістік қорлар құрамында ескерілетін кəсіпорынның мүлкін, сондай-ақ сəйкес өнім (жұмыс, қызмет) өндірісінде қызмет етуші жұмысшылардың жеке категорияларын міндетті сақтандыру, өнертабыс жəне рационализаторлық ұсыныс үшін берілетін сыйақылар, несиеге төленетін төлемдер, өнімнің сертификациясы бойынша жұмыстарға төлемдер, белгіленген заңнамалық нормалар бойынша іссапарларға кететін шығындар, өрт сөндіру жəне күзету қызметтерін жеткізуші кəсіпорындарға төлемдер, кадрларды дайындау мен қайта дайындауға, жұмысшыларды ұйымдық іріктеп алуға, жөндеу жұмыстары мен қызмет көрсетуге кететін шығындар, байланыс, есептеуші орталықтардың, банктердің қызметтеріне төлемдер, басты өндірістік қорларды жалға алу үшін берілетін төлемдер, материалдық активтер бойынша тозу жəне т.б. Өндіріс шығындарына жұмыс жағдайындағы (толық, орташа жəне ағымдық жөндеу жұмыстары, баптау, көліктер мен жабдықтарды пайдалану жəне т.б.) басты өндірістік қорларды қолдау бойынша шығындардың барлық түрлері кіреді. Басты өндірістік қорларды жөндеудің аса күрделі түрлерін жүргізуге бөлінген шығындар біркелкі болмаған жағдайда кəсіпорын өнімнің өзіндік құны есебінен жөндеу жұмыстарына резервтік қор құра алады (бірақ міндетті емес). Бұл əсіресе бірнеше жылда жабдықтарға 1 рет жөндеу жұмыстарын жүргізетін жəне кəсіпорынның тұрақты қызмет етуін қамтамасыз ететін шарттарды қолдаушы (энергетиктер жəне т.б.) тұлғалар мен жөндеушілерден басқа барлық персоналдарға кезекті демалыс жариялайтын кəсіпорындарға қатысты. Мұндай жағдайда жөндеуге кететін шығындардың күрт артуы белгілі бір қиындықтар туғызады, оларды жыл басында резервтік қор құру жолымен өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарды арттыру арқылы жеңуге болады. Шетелдік валютадағы шығындар жүргізілген операцияның уақытысына байланысты Ресей Федерациясы Орталық банкісінің курсы бойынша рубльден көрініс табады. Өнімнің (жұмыс, қызмет) жеке түрлерінің өзіндік құндарын анықтау барысында шығындарды өнім бірліктеріне калькуляция баптары бойынша топтастыру қолданылады, бұл бұйымның əрқайсысына баға қою процесі үшін қажет. 146

Типтік топтастыру ретінде калькуляция баптарының келесі номенклатурасы қолданылады: 1. Шикізаттар мен материалда. 2. Сатып алынатын жартылай фабрикаттар, жинақтаушы бұйымдар, баспа ісімен шұғылданатын кəсіпорындардың қызметі. 3. Қайтымды қалдықтар. 4. Технологиялық мақсаттағы отын мен энергия. 5. Өндіріс жұмысшыларының басты жалақылары. 6. Өндіріс жұмысшыларының қосымша жалақылары. 7. Əлеуметтік сақтандыруға бөлінген қаржы. 8. Өндірісті дайындау мен игеруге кететін шығындар. 9. Құрал-саймандардың тозуы жəне əлеуметтік шығындар. 10. Жабдықтарды пайдалануға кететін шығындар. 11. Цехтік шығындар. 12. Жалпы зауыттық шығындар. 13. Ақаудан түскен жоғалтулар. 14. Басқа да өндірістік шығындар. 15. Өндірістен тыс шығындар. 11.4 Бюджет құру Бюджет – жоспардың сандық көрінісі жəне оның орындалуын бақылайтын əрі үйлестіруші құрал. Бюджет толықтай кəсіпорын үшін, сонымен бірге оның бөлімшелері үшін де құрылуы мүмкін. Негізгі бюджет өндіруді, өткізуді, бөлуді жəне қаржыландыруды қамтиды. Мұнда болашақ пайда, жоспарды қолдайтын ақша ағымдары сандық нысанда қарастырылатын болады. Бюджет болашақ кəсіпорын туралы көптеген талқылаулар мен шешімдердің қорытындысы. Бюджет кəсіпорын басшысының қызметінде негізгі рөл ойнайды, яғни оның көптеген жоспарлау функциясының ішіндегі негізгілері; басшыларды бағалау, ынталандыру, коммуникация, жабдықтарды жоспарлау, қызметті үйлестіру (диспетчерлік), жұмыстың орындалуын бақылау. Жақсы басқарылатын ұйымдарда, əдетте бюджеттік циклдің келесідей кезеңдері қамтылады: (1) ұсынылған əріптестік жобаларды біріктіріп, ұйымның жəне оның бөлімшесін қызметін толықтай жоспарлау; (2) бюджет жобасын жасау; (3) жоспардың нұсқаларын санау, түзетулерді енгізу; (4) соңғы жоспарлау, кері байланысты жобалау жəне өзгеретін шарттарды есептеу.

147

Ең басты бюджет жедел жəне қаржылық басқаруды қамтамасыз етеді. Бизнестегі құлдыраулар олардың біреуінің əлсіздігінен жиі болып жатады. Бюджеттің артықшылығы. Бюджет өзіне көбінесе бақылау жүйесін қосады. Олар жоспарлауға əкеледі, бақылаудың критерийлерін жасап, үйлесімділікті жақсартады. Қысқа жəне ұзақ мерзімді жоспарлауға мəжбүрлілік. Бюджет менеджерлерді алдыға қарауға жəне шарттардың өзгеруіне дайын болуға итермелейді. Бюджет түрлері Бюджет бір жылдан он жəне одан да көп жылға дейінгі мерзімді қамтиды. Көптеген компаниялар бюджет құруды ұзақ мерзімге жоспарлаудың ажырамас бөлігі ретінде қарастырады. Əдетте, бюджет мерзімі бір жылды құрайды. Жылдық бюджет тоқсандарға, ал тоқсандар – айларға бөлінеді. Жыл бойы бюджет түзетіледі. Мысалы, үшінші айдың соңындағы жаңа ақпараттың пайда болуымен, қалған тоқсандардың бюджеті өзгереді. Үзіліссіз немесе сырғымалы бюджет өте жиі қолданылады. Олардың мəні ай немесе тоқсан аяқталғанда, бюджетке жаңа мəліметтер қосылады. Құрылатын бюджеттің мерзімін таңдау ұйымның талабы мен бюджеттің мəліметтерінен тəуелді. Бюджет жіктемелері. Бюджеттеуде қолданылатын ұғым, ұйымдарда əр түрлі, мысалы қаржылық есептің бюджеті. Көптеген фирмалар бюджеттеудің орнына «пайданы жоспарлау» ұғымын қолданады. Бюджеттің түрлері алуан түрлі, бірақ олардың барлығының құрамында келесілер болады: 1. Бюджеттік жəне есептік мəліметтерді салыстыру. 2. Арнайы басқару шешімдері үшін мəліметтер, мысалы CVP жобалау. 3. Капиталды немесе жобалық деп жиі аталатын, ұзақ мерзімді бюджеттер. 4. Икемді бюджеттер. 11.1-суретте жан-жақты жоспардың, жеке бюджеттерінің блоктарын үйлестіретін – жылдық шоғырланатын, жедел бюджеттеудің элементтері алып отыр. Сызбаның көп бөлігін қаржылық нəтиже туралы есеп жобасында негізгі бюджеттің оңайлатылған сызбасы көрсетілген.

148

САТУ БЮДЖЕТІ (өткізу бағдарламасы)

ДАЙЫН ӨНІМДЕРДІҢ СОҢҒЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ БЮДЖЕТІ

МАТЕРИАЛДАР БЮДЖЕТІ

ӨНДІРІСТІК БЮДЖЕТ (өндірістік бағдарлама)

ЕҢБЕК БЮДЖЕТІ

ӨНДІРІСТІК ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫҢ СМЕТАСЫ

ЦЕХТЫҚ ӨЗІНДІК ҚҰН БЮДЖЕТІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ШЫҒЫНДАР СМЕТАСЫ ƏКІМШІЛІК ШЫҒЫНДАР СМЕТАСЫ

ПАЙДА ТУРАЛЫ ЕСЕП ЖОБАСЫ

КАПИТАЛ БЮДЖЕТІ

АҚША ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ БЮДЖЕТІ

БАЛАНС ЖОБАСЫ

АҚША АҒЫМДАРЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖОБАСЫ

11.1-сурет. Жедел бюджеттеудің элементтері

Негізгі бюджеттің қалған бөлігі қаржылық басқару үшін арналған. Ол өзіне капитал бюджетін, ақша бюджетін, ақша ағымдарының жобасы мен баланс жобасын қосады. Сызбаны жеңілдету үшін бюджет арасындағы барлық байланыстар көрсетілмеген. Мысалы, 149

пайда мен зиян жобасындағы пайыз бойынша шығындар ақша ағымдарының жобасына əсер етеді. Жедел бюджетті дайындау келесідей қадамдардан тұрады: 1. Сату немесе түсім бюджеті. 2. Өндіріс бюджеті. 3. Негізгі материалдардың бюджеті. 4. Еңбек бюджеті. 5. Өндірістік шығындар бюджеті. 6. Мерзім соңындағы қорлардың бюджеті. 7. Өндірістік өзіндік құнның бюджеті. Жедел бюджетті дайындау келесідей қадамдардан тұрады: 1. Сату немесе түсім бюджеті. 2. Өндіріс бюджеті. 3. Негізгі материалдардың бюджеті. 4. Еңбек бюджеті. 5. Өндірістік шығындар бюджеті. 6. Мерзім соңындағы қорлардың бюджеті. 7. Өндірістік өзіндік құнның бюджеті. 11.5 Зиянсыздық нүктесі Зиянсыздық нүктесі. Шығындардың, өндіріс көлемі мен пайданың өзара қатынасын зерттеуге негізделген басқару модельдері, кейде зиянсыздық нүктесін талдау секілді анағұрлым тар көлемде де түсіндіріледі. Зиянсыздық нүктесі деп, шығындардың барлық өнімді сатудан түскен табысқа тең болған нүктені айтамыз, яғни кəсіпорын пайда да, зиянда көрмейді. Оны есептеу үшін үш əдісті қолдануға болады: теңдік, шекті табыс, графикалық суреттеу. Мысал. Алмас үш төсбелгіні (значок) жəрмеңкеде сатуды жоспарласын. Ол олардың əрқайсысын 0,50 тг. сатып алып, 0,90 тг. сатуы мүмкін. Бір мезгілдік жал төлемі жəрмеңкедегі орын үшін 200 тг. құрайды. Зиянсыздық нүктесіне жету үшін қанша төсбелгіні сату керек (салықты ескермейміз)? Теңдік əдісі. Кез келген қаржылық нəтиже туралы есеп келесі теңдік түрінде болуы мүмкін: Түсім – айнымалы шығындар – тұрақты шығындар = таза пайда немесе TR – VC – FC = P, мұнда, TR – жалпы пайда, 150

VC – айнымалы шығын, FC – тұрақты шығын, P – таза табыс. Бастапқы мысалымызға оралайық. Х зиянсыздық нүктесіне жету үшін, сату қажет бірлік саны болсын. 0,9Х – 0,5Х – 200 = 0 0.4X = 200 тг. X = 200 тг./0.4 тг. = 500 бірлік. Шекті табыс əдісі – бұл, алдыңғы əдістің жетілдірілген түрі. Шекті табыс жалпы табыстан айнымалы шығындарды алғанға тең. Өнім бірлігіне шекті табыс бағадан айнымалы шығындардың үлесін алғанға тең: 0,9 тг. – 0,5 тг. = 0,4 тг. Зиянсыздық нүктесі = Тұрақты шығын / Өнім бірлігіне шекті шығын = 200 тг./ 0,40 тг.= 500 бірлік. Графикалық суреттеу əдісі. Бұл əдісте, жалпы түсім мен тұрақты шығындардың қиылысқан нүктесінде зиянсыздық нүктесінің мəнін аламыз. Мұнда зиянсыздық нүктесіне дейінгі аумақ зиян аумағы, ал ол нүктеден жоғары аумақ пайда аумағы деп аталады. тг.

Жалпы табыс Пайда аумағы Шығын қисығы

Зиянсыздық нүктесі

11.2-сурет. Зиянсыздық нүктесі

151

11.6 Кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығы. Тұтқалар (левередж): жедел (өндірістік), қаржылық жəне бақыланатын Тұтқа (левередж) – бұл шығындар құрылысын, капиталдың құрылысын жəне қаржылық нəтиженің өзара байланысын сипаттайтын көрсеткіш. Бұл көрсеткіштің шамалы ғана өзгеруі кəсіпорынның соңғы көрсеткіштерінің (пайда, рентабельділік) айтарлықтай өзгеруіне əкелуі мүмкін. Шығындар құрылысын (тұрақты жəне айнымалы шығындардың қатынасы), капитал құрылысын (қарыз жəне меншік құралдарының қатынасы) жəне кəсіпорын қызметінің қаржылық нəтижесінің өзара байланысын сипаттайтын, тұтқаның үш түрі бар. Жедел (өндірістік) тұтқа (ЖТ) – бұл, өткізу көлемі мен шығындар құрылымының өзгеру есебінен пайда өзгеруінің əлеуетті (потенциалды) мүмкіндігінің көрсеткіші: ЖТ = Жалпы маржа / Пайда;

Өнім бірлігіне 

Баға – Орт. айнымалы шығын ЖТ Өнім бірлігіне пайда

мұнда, жалпы маржа – өнімді сатудан түскен табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырым. Жалпы маржа деп жалпы пайданы, маржиналды табысты да жиі айтады. Жедел тұтқа өткізу көлемі 1%-ға өзгерген кездегі пайданың қанша пайызға өзгеретінін көрсетеді. Мысалы, кəсіпорындағы өнімді сатудан түсім 500 млн тг.; айнымалы шығындар – 300 млн тг.; тұрақты шығындар – 150 млн тг. Онда жалпы маржа 50 млн тг., пайда – 50 млн тг., ал ЖТ = 150 млн тг./ 50 млн тг. = 3,0. Сонымен, егер сату көлемі 1%-ға азайса (көбейсе), онда пайда 3%-ға өседі (төмендейді). Жедел тұтқаның əсері кез келген сатудан (өнім көлемі есебі) түскен табыстың өзгеруі, пайданың одан көп өзгеруіне əкелуімен түсіндіріледі. Бұл əсердің қызметі өндіріс көлемінің өзгеруі кезінде, кəсіпорынның қаржылық-экономикалық қызметінің нəтижесіне тұрақты жəне айнымалы шығындардың пропорционалды емес əсерімен байланысты. Жедел тұтқа əсерінің күші кəсіпкерлік тəуекелдің дəрежесін көрсетеді, яғни өндіріс көлемінің тербелуімен байланысты, пайданы жоғалту тəуекелі. Жедел тұтқаның əсері неғұрлым көп болса, яғни тұрақты шығынның үлесі неғұрлым көп, соғұрлым кəсіпкерлік тəуекел жоғары. 152

Қаржылық тұтқа – бұл, қарыз жəне меншікті қаражаттардың өзгеруі есебінен пайданың өзгеруінің əлеуетті мүмкіндігінің көрсеткіші. Қаржы тұтқасының əсері (ҚТƏ) қаржылық тəуекелдің дəрежесін сипаттайды, яғни қарыз капиталының шамадан тыс көлемімен байланысты, рентабельділіктің төмендеу жəне пайданы жоғалту ықтималдығы. Қаржы тұтқасының əсерін (ҚТƏ) есептеудің бірінші əдісі қарыз қаражаттарының көлемі мен құнын меншікті капиталдың рентабельді деңгейімен байланыстырады: ҚТƏi = (1- ПСҚ) * (ЭР – ПҚЕО) * (ҚК/МК),

мұнда, ПСҚ – пайызға салық қойылымы; ЭР – экономикалық рентабельділік (активтердің рентабельділігі); ҚК – қарыз капиталы; МК – меншікті капитал; ПҚЕО – пайыз қойылымының есептелген орташасы (тек пайыз ғана емес, сондай-ақ барлық қаржылық шығындарды, атап айтқанда: қарыз қаражаттарын сақтау бойынша шығындар, айыппұл пайыздары жəне т.б. қарыз қаражатына жатқызылған сомалар кіреді). Бұл көрсеткіш қарыз құралдарын қолданумен байланысты меншікті қаржылардың рентабельдігінің (көбеюін/азаюын) өзгеру мүмкіндігін көрсетеді, алғышқысының төленуімен; егер ПҚЕО < ЭР, онда қарыз қаражаттарын қолданатын кəсіпорында меншікті қаражаттың рентабельдігі ҚТƏ1 шамасына өседі; егер ПСҚО > ЭР, онда берілген пайыздық қойылым бойынша несие алушы кəсіпорынның меншікті қаражатының рентабельдігі, мұндай несие алмаған кəсіпорынға қарағанда ҚТƏ1 шамасы төмен болады. Қаржы тұтқасының əсерін есептеудің екінші əдісі, пайданың (салықтар мен пайыздарды төлегенге дейін) 1%-ға өзгеруі кезінде, акцияға таза пайданың қанша пайызға өзгеретінін көрсетеді, яғни ол несиені қолдану есебінен акцияға таза пайда мен меншікті қаражаттың рентабельдігінің көбейту мүмкіндігін көрсетеді; ҚТƏ11 = Салықтар мен пайыздарды төлегенге дейінгі пайда / пайыздарды алып тастағандағы пайда

153

Кəсіпорынның қарыз қаражаттары неғұрлым қымбатқа түссе, онда ҚТƏ11 соғұрлым көп, сəйкесінше қаржы тəуекелі де. Əсіресе бұл жағдай пайда төмендегенде қауіпті. Бақыланатын тұтқа – қаржылық жəне кəсіпкерлік тəуекелдің жиынтық əсерін сипаттайды жəне өткізу көлемінің 1%-ға өзгеруі кезінде таза пайданың қанша пайызға өзгеретінін көрсетеді: Бақыланатын тұтқа = Жедел тұтқаның күші * Қаржылық тұтқаның əсері = (Жалпы маржа / Салықтар мен пайыздарды төлегенге дейінгі пайда) * (Салықтар мен пайыздарды төлегенге дейінгі пайда / Пайыздарды алып тастағаннан кейінгі пайда). Мықты жедел тұтқаның мықты қаржылық тұтқамен үйлесуі кəсіпорынның қаржылық-экономикалық нəтижесіне теріс əсер етуі мүмкін, əсіресе сатудан түсімнің төмендеуі мен кəсіпкерлік қызметтің тұралауы жағдайында. Сонымен, қаржылық жəне кəсіпкерлік тəуекел өзара көбейеді, жедел жəне қаржылық тұтқалардың өзара əрекеті сатудан түскен түсімді қысқартатын таза пайдаға теріс əсерін тереңдетеді. Жоғарыдағы айтылғандардан шығатыны, кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығы үшін маңыздысы: – Өнімнің өзіндік құнының құрылымындағы тұрақты жəне айнымалы шығындар арасындағы оңтайлы қатынасты табу. – Қарыз жəне меншікті қаражаттар тұрғысынан рационалды капитал құрылымын таңдау.

154

Əдебиеттер: Негізгі: 1. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализы: учебник. М.: Финансы и статистика, 1996. 2. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом? – М.: Финансы и Статистика, 1994. 3. Волков О.И., Скляренко В.К. Экономика предприятия: курс лекций. – М.: Инфра – М., 2007. 4. Волков О.И., Девяткин О.В. Экономика предприятия: учебник. – М.: Инфра-М, 2006. 5. Дүйсенбаев К.Ш. Кəсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. – А.: Экономика, 2001. 6. Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: оқу құралы. – А.: Қазақ университеті, 2003. 7. Мейірбеков А.Қ., Əлімбеков Қ.Ə. Кəсіпорын экономикасы: оқу құралы. – А.: Экономика, 2003. 8. Имандосов М.С. Ұдайы өндіріс жүйесіндегі кəсіпкерлік: теориясы жəне қызмет ету механизмі. – А.: Экономика, 2003. 9. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчётности. – М.: Финансы и статистика, 1996. 10. Крейнина М.Н. Финансовое состояние предприятия. Методы оценки. – М.: ИКЦ. Дис., 1997. 11. Мейірбеков А.Қ. Кəсіпорын экономикасы. – А.: Экономика, 2003. 12. Моляков Д.С. Финансы предприятий отраслей народного хозяйства. – М.: ФиС, 1996. 13. Нысанбаев С.Н. Коммерциялық кəсіпкерлік негіздері: оқу құралы. – А.: Қазақ университеті, 2004. 14. Үмбетəлиев А. Кəсіпорын экономикасы жəне кəсіпкерлік. – А.: Экономика, 2000. 15. Экономика предприятия: учебник/под ред. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. - 4-е изд: перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ, 2004. Қосымша: 1. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности /под ред. В.И. Стражева. – Мн.: Высшая школа, 2000. 2. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансово-экономической деятельности. – М.: Дело и сервис, 2000. 3. Берзинь И.Э. Экономика фирмы. – М.: Институт международного права и экономики, 1997. 4. Банки и биржи: учебник/под ред. В.Я. Горфинкеля, В. А. Швандара. – 2-е изд: перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ, 1998.

155

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ 1. Жарғылық қор дегеніміз: A) кəсіпорынның негізгі жəне айнымалы капиталдарының бекітілген сомасы; B) дербес заңды кəсіпкерлік бірлік; C) жалпы капиталдың (жеке тұлғалық немесе ұжымдық) шеңберіндегі экономикалық қатынастардың субъектісі; D) материалдарды тасымалдау жəне сақтау; E) жарнама жəне баға саясаты. 2. Дайын өнімнің тағайындалуы бойынша барлық кəсіпорындар екі үлкен топқа бөлінеді: A) механикалық жəне химиялық өндіріс; B) мезгілдік жəне жыл бойы қызмет ететін; C) мамандандырылған жəне əртараптандырылған; D) өндіруші кəсіпорын жəне өңдеуші өнеркəсіп; E) тұтыну затын өндіруші жəне өндіріс құралдарын өндіруші. 3. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаны атаңыз: A) қоғамдық бірлестіктер; B) өндірістік кооператив; C) тұтыну кооперативі; D) қоғамдық қор; E) діни бірлестік. 4. Шаруашылық серіктестік дегеніміз: A) толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын коммерциялық ұйым; B) негізгі қатысушылардан жəне жауапкершілігі шектеулі қатысушылардан тұратын серіктестік; C) жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым; D) бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген жауапкершілігі шектеулі серіктестік; E) өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға. 5. Акционерлік қоғам дегеніміз: A) өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға; 156

B) негізгі қатысушылардан жəне жауапкершілігі шектеулі қатысушылардан тұратын серіктестік; C) жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым.; D) бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген жауапкершілігі шектеулі серіктестік; E) толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын коммерциялық ұйым. 6. Əртүрлі кəсіпкерлерге тиесілі əртүрлі кəсіпорындардың өзінің заңдық жəне шаруашылық дербестігін жоғалта отырып, тұтас бір өндірістік кешенге қосылуын айқындайтын кəсіпорын түрін анықтаңыз: A) картель; B) синдикат; C) трест; D) концерн; E) қаржылық өнеркəсіптік топтар. 7. Концерн дегеніміз: A) тығыз өндірістік ынтымақтастық, қаржылық, патенттік-лицензиялық келісім жүйесіне тікелей қатысумен байланысты дербес кəсіпорындардың бірігуі; B) қатысушыларының өткізуі керек өнімін, ЖШС немесе АҚ түрінде бір ғана орган арқылы сатуды көздейтін, картельдік келісімнің бір түрі; C) əр түрлі кəсіпкерлерге тиесілі əр түрлі кəсіпорындардың өзінің заңдық жəне шаруашылық дербестігін жоғалта отырып, тұтас бір өндірістік кешенге қосылуы; D) біріккен үйлесімді қызмет жүргізу мақсатымен құрылған, инвестициялық институттар мен қаржы-несие мекемелерінің, ұйымдардың, мекемелердің, кəсіпорындардың шаруашылық бірігуі; E) біріккен коммерциялық қызметті ұсынатын, бір саланың кəсіпорындарының бірігуі. 8. Басқа компаниялардың (кəсіпорындардың) пайдадағы үлестерін немесе акцияларды бақылау пакеттерін иеленуші ұйым немесе компания дегеніміз: A) холдингтік компания; B) өндірістік кооператив; 157

C) унитарлы кəсіпорын; D) мемлекеттік кəсіпорын; E) қаржылық өнеркəсіптік топ. 9. Негізгі құралдары мемлекет меншігі болып табылатын кəсіпорынды атаңыз: A) жауапкершілігі шектеулі серіктестік; B) акционерлік қоғам; C) өндірістік кооператив; D) мемлекеттік кəсіпорын; E) унитарлы кəсіпорын. 10. Тəжірибеде бірігу мақсаттарына байланысты ерекшеленетін кəсіпорындар бірігуінің типін анықтаңыз: A) сенім серіктестіктері; B) синдикаттар; C) өндірістік кооперативтер; D) шағын кəсіпорындар; E) акционерлік қоғамдар. 11. Негізгі қорлардың өндірістік объектілеріне жатады: A) тұрғын үй саласына арналған негізгі қорлар; B) коммуналдық шаруашылық саласына арналған негізгі қорлар; C) білім беру саласына арналған негізгі қорлар; D) ауыл шарушылығы саласының негізгі қорлары; E) спорт саласына арналған негізгі қорлар. 12. Кəсіпорынның көтерме бағасы Po.npeдp.  30 теңге, материалдық шығындар құны – 15 теңге, ҚҚС – 0,5 теңге, пайда жəне өнім өткізу мекемелерінің шығындары – 2 теңге. Өнеркəсіптің көтерме бағасын ( P ) анықтаңыз: A) Р =39,5 теңге; B) Р =47,5 теңге; C) Р =45,5 теңге; D) Р =47 теңге; E) Р =46 теңге. 13. Негізгі қорларды қайта бағалау əдісі: A) индекстік əдіс; B) факторлық əдіс; 158

C) коэффициенттер əдіс; D) амортизациялық əдіс; E) жалпылама бағалау əдісі. 14. Кəсіпорынның негізгі құралдарының орташа жылдық құнының тауар өнімінің көлеміне қатынасы: A) өнімнің қор ауқымдылығы; B) өнімнің капитал ауқымдылығы; C) өнімнің материал ауқымдылығы; D) өнімнің қор қайтарымдығы; E) өнімнің рентабельділігі. 15. Амортизациялық жарна дегеніміз: A) материалдық емес активтердің тозу құнының ақшалай көрінісі; B) негізгі өндірістік қорлардың тозу құнының натуралды көрінісі; C) айналмалы құралдардың абсолютті құны; D) негізгі өндірістік қорлардың жəне материалдық емес активтердің тозу құнының ақшалай көрінісі; E) өнім жəне материалдық емес активтердің өзіндік құны. 16. Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнының төмендеуіне əсер етеді: A) жүктеме жəне құрылғы жұмысын ауыстыру коэффициенттерінің төмендеуі, амортизацияның өсуі; B) амортизацияның өсуі, моральды ескірген құрылғы паркінің артуы; C) моральды ескірген құрылғы паркінің артуы, жүктеме жəне құрылғы жұмысын ауыстыру коэффициенттерінің төмендеуі; D) құрылғы паркінің жастық құрамы (возрастной состав), жүктеме жəне құрылғы жұмысын ауыстыру коэффициенттерінің артуы, амортизацияның кемуі; E) жүктеме жəне құрылғы жұмысын ауыстыру коэффициенттерінің төмендеуі. 17. Рентабельділік деңгейін төмендетеді: A) қор ауқымдылығының төмендеуі; B) пайданың артуы; C) материал ауқымдылығының төмендеуі; D) негізгі өндірістік қорлар құнының өсуі; E) өндірілген өнім көлемінің өсуі. 18. Кəсіпорын негізгі құралдарына амортизация есептеуде келесідей құн қолданылады: A) жойылу; 159

B) рыноктық; C) тұтыну; D) қалдық; E) мультипликативтік. 19. Негізгі өндірістік қорлардың орташа құны - 600, өндірілген өнімнің жалпы көлемі - 30 дана, ақша массасы көлемі – 1000 болса, өнімнің қор ауқымдылығын есептеңіз: A) 3000; B) 600000; C) 18000; D) 20; E) 20000. 20. Өнімнің қор ауқымдылығы: A) негізгі өндірістік қорлардың орташа құнының өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасы; B) өндірілген өнімнің жалпы көлемінің негізгі өндірістік қорлардың орташа құнына қатынасы; C) негізгі өндірістік қорлардың орташа құны мен өндірілген өнімнің жалпы көлемінің сомасы; D) негізгі өндірістік қорлардың орташа құны мен өндірілген өнімнің жалпы көлемінің айырмасы; E) негізгі өндірістік қорлардың орташа құны мен өндірілген өнімнің жалпы көлемінің көлемі. 21. Кəсіпорынның негізгі құралдарының құнының тауар өнімінің көлеміне қатынасы: A) өнімнің материал ауқымдылығы; B) өнімнің капитал ауқымдылығы; C) өнімнің қор ауқымдылығы; D) өнімнің қор қайтарымдығы; E) өнімнің рентабельділігі.

орташа

22. Амортизациялық аударымдарды есептеу əдісі: A) пропорционалды əдіс; B) эксперттік əдіс; C) индекстік əдіс; D) интенсивті əдіс; E) қосылған құн əдісі.

160

жылдық

23. Негізгі қорлардың қор қайтарымын есептеу формуласы: A) Ққ=Фөө/ФНҚ орт ; НҚ B) Ққ =Форт / Фөө; C) Ққ =П/ Фөө; D) Ққ =ФНҚ орт /П; E) Ққ = Фөө /П. 24. Негізгі қорларды пайдаланудың жалпылама көрсеткіштеріне жатпайды: A) қор қайтарымы; B) қор ауқымдылығы; C) қорлардың тозу деңгейі; D) еңбектің қормен жарақтануы; E) негізгі қорлардың пайдалылығы. 25. Амортизациялық аударымдардың сомасы байланысты емес: A) негізгі қорлардың бастапқы құнына; B) негізгі құралдарды жабдықтау балансына; C) эксплуатация кезеңіне; D) негізгі қорлардың жойылу құнына; E) модернизация шығындарына. 26. Айналмалы қаражат дегеніміз: A) өндіріс жəне өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру жəне пайдалану үшін аванстанған қаражат жиынтығы; B) айналым қорлары; C) ұзақ мерзімді еңбек құралдары; D) өндіріс жəне өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін негізгі құралдар; E) кəсіпорынның жарғылық қоры. 27. Айналмалы қаражаттың негізгі қорлардан айырмашылығы: A) ол ұзақ мерзімде жұмыс жасайды жəне өзінің құнын толығымен жаңадан дайындалған өнімге береді; B) ол ұзақ мерзімде жұмыс жасайды жəне өз құнын жаңа дайындалған өнімге жартылай береді; C) ол өндірістік кезеңде жұмыс жасайды; D) ол қысқа мерзімді; E) ол өндірістік кезеңде ғана жұмыс жасайды жəне өзінің құнын толығымен жаңадан дайындалған өнімге береді. 161

28. Айналмалы қаражаттың қалыптастыру көзіне байланысты жіктелуі: A) меншікті айналым қаражаты, қарыздық айналым қаражаты; B) банк несиелері, несиегерлік берешек; C) тұрақты пассивтер, банк несиелері; D) меншікті капитал, тұрақты пассивтер; E) жарғылық қор, дивиденд бойынша пайда. 29. Айналмалы қаражат түрлері: A) өндірістік айналмалы қорлары, көмекші материалдар; B) айналыс қорлары, шикізаттар; C) өндірістік айналмалы қорлары, айналыс қорлары; D) негізгі материалдар, аяқталмаған өндіріс; E) дебиторлық берешек, айналыс қорлары. 30. Айналмалы қаражаттарға деген қажеттілікті анықтау кезінде келесідей əдістер қолданылады: A) Индекстік, факторлық, талдамалық əдістер; B) Индекстік, уақыттық, факторлық əдістер; C) Уақыттық, коэффициенттік, факторлық əдістер; D) Талдамалық, тікелей шот, коэффициенттік əдістер; E) Коэффициенттік, индекстік, факторлық əдістер. 31. Айналмалы қаражатын тиімді пайдаланудың маңызды көрсеткішін атаңыз: A) аяқталмаған өндіріс; B) айналмалы қорларының айналмалы жылдамдығы; C) айналмалы қаражаттың қалдығы; D) айналмалы қорлар; E) айналымдық коэффициент. 32. Бір айналмалының тəулік ішіндегі ұзақтығын анықтау формуласы: A) Ұайн = П/АҚқалд; B) Ұайн = Фөө/АҚорт; C) Ұайн = Фөө/АҚқалд; D) Ұайн = tкс/Фөө; E) Ұайн = АҚқалд * tкс/Фөө. 33. Егер өткізілген өнім құны 8 млн теңге, ал қарастырылып отырған кезең аралығындағы орташа қолма-қол айналым қара162

жаты 1,3 млн теңге болса айналымдылық коэффициентін анықтаңыз: A) 6,15; B) 7,15; C) 0,16; D) 6,7; E) 0,84. 34. Өнімнің бір бірлігіне жұмсалатын айналым қаражатының мөлшерін сипаттайтын көрсеткіш: A) айналымдылық коэффициенті; B) ауыстырымдылық коэффициенті; C) айналым қаражатының жүктемелік коэффициенті; D) интенсивті коэффициент; E) экстенсивті коэффициент. 35. Өнімді өткізуден түсетін пайда 8250 млн теңге, айналым қаражатының қалдығы 1300 млн теңге. Айналым қаражатының қайтарымдылық көрсеткішінің мəнін анықтаңыз: A) 0,2; B) 6,3; C) 6,9; D) 0,8; E) 6,4. 36. Кəсіпорынның өндірістік қызметіне қажетті ең аз ақшалай қаражаттар сомасы: A) аяқталмаған өндіріс нормативі; B) өндірістің босалқы қорлар нормативі; C) дайын өнімнің босалқы қор нормативі; D) айналым қаражатының нормативі; E) болашақ кезең шығындарының нормативі. 37. Айналым қаражатының нормасы дегеніміз: A) өндіріс жəне өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру жəне пайдалану үшін авансталған қаражат жиынтығы; B) нақты элемент бойынша айналым қаражатының нормативі; C) материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың бағалануы; D) нақты элемент үшін айналым қаражатының босалқы қорының орташа мөлшері; 163

E) өндірістің бір қалыпты жүргізілуін қамтамасыз ететін, салыстырмалы шамамен сипатталатын тауарлы-материалды құндылықтардың жекелеген түрлеріне деген қажеттілік. 38. Айналым қаражатының нормативі келесідей формуламен анықталады: A) НАҚ = Нб.қ. + Нбш + Нбол.шығ.; B) НАҚ = Нб.қ. + Наяқталмаған ө. + Нд.ө. + Нбол.шығ.; C) НАҚ = Нб.қ. + Нд.ө. + Нө.қ.; D) НАҚ = Ш*Б; E) НАҚ = Зжос + Залд – Зөө бол.кез. . 39. Болашақ шығындардағы айналым қаражатының нормативі: A) Нбол.шығ. = Ш*Б; B) Нбол.шығ. = Зжос + Залд; C) Нбол.шығ. = Нб.қ. + Нбш + Нбол.шығ.; D) Нбол.шығ. = Зжос + Залд – Зөө бол.кез. ; E) Нбол.шығ. = Нб.қ. + Нд.ө. + Нө.қ.. 40. Айналым қаражатын басқарудың негізгі мақсаты: A) өндірістің бір қалыпты жүргізілуін қамтамасыз ететін, салыстырмалы шамамен сипатталатын тауарлы-материалды құндылықтардың жекелеген түрлеріне деген қажеттілік; B) өндіріс жəне өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру жəне пайдалану үшін авансталған қаражат жиынтығы C) айналым қаражатының барынша аз мөлшерімен өндіріс процесі мен өнімді өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ету; D) өндіріс жəне өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін негізгі құралдар; E) өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ету; A) өнім өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ету. 41. Персоналды басқару дегеніміз: А) жұмысшылардың интеллектуалдық жəне физикалық қабілеттерін барынша пайдалану мақсатында олардың қызметі, тəртібіне əсер ету принциптері мен формаларының жиынтығы; В) құрылымдық бөлімшелердің физикалық мүмкіндіктерін орташа пайдалану мақсатында олардың қызметіне əсер ету принциптері мен формаларының жиынтығы;

164

С) кəсіпорыннан тыс жерде адамдардың тəртіптерінің кейбір принциптері; D) жұмысшылардың материалдық сферадағы қызметін анықтау; Е) əлеуметтік-мəдени шараларды ұйымдастыру формаларының жиынтығы. 42. Кəсіпорын персоналын басқару түрлері: А) моральдық, идеологиялық, саяси; В) əкімшілік, экономикалық, əлеуметтік-психологиялық; С) рухани, физикалық, сандық; D) идеологиялық, экономикалық, сандық; Е) физикалық, саяси, моральдық. 43. Персоналды басқару жүйесіндегі формалды топтардың құрылу себебі: А) жұмысшылардың инициативасы бойынша кəсіпорындағы қандай да бір департаментті басқару; В) қосымша құрам инициативасымен сəйкес қызметке басқарушыларды тағайындау; С) басқарушылар ырқымен өндіріс процесін ұйымдастыру; D) кəсіподақ пен қоғамдық бөлімшелер ырқымен өндіріс процесін ұйымдастыру; Е) кəсіподақ бөлімшелер ырқымен өндіріс процесін ұйымдастыру. 44. Басқарушы стилінің жүйесі: А) басқару процесінің формалды емес жағын көрсететін үнемі қолданыстағы əдістер; В) басқару процесінің формалды жағын көрсететін қолданыстағы əдістер; С) басқару процесінің қоғамдық жағын көрсететін қолданыстағы əдістер; D) жұмысшылардың жалақы мөлшерін белгілеуге əсер ететін басқарушылық əдістерді қолдану; Е) орта буындағы жұмыстан босатылған жəне қабылданған қызметкерлер санына əсер ететін басқарушылық формасын қолдану. 45. Жұмыстың «демократиялық стилі» деп атайды, егер басқарушы: А) тек қана өз қол астындағыларға сүйеніп, олардың пікірін есепке алса; В) қол астындағыларға сүйеніп, олардың пікірін есепке ала отырып, негізгі мəселелерді өзі ғана шешсе; С) негізгі өндірістік мəселелерді бір ғана өзі шешсе; 165

D) вертикаль бойынша өкілеттіктің орын алу мүмкіндігін қарастырмаса; Е) өз қол астындағылардың творчестволық инициативасы мен белсенділік көрсетуін қолдамаса. 46. Басқарушының либералдық стилінің мəні: А) белсенділік көрсетпеу, қандай да бір мəселелерді шешу қол астындағылардың іс-əрекетіне байланысты болуы; В) негізгі өндірістік мəселелерді бір ғана өзі шешуі; С) жеке белсенділік көрсету мен негізгі мəселелерді өзі ғана шешуі; D) шаруашылық мəселелерді жеке өзі шешуінде; Е) өз қол астындағылардың творчестволық инициативасы мен белсенділік көрсетуін қолдамауы. 47. Мамандар дегеніміз: А) тек экономикалық, бухгалтерлік қызмет көрсететіндер; В) құжаттарды дайындайтын, есеп жəне бақылауды іс жүзіне асыратын, шаруашылық қызмет көрсететін жұмысшылар; С) басқару шешімдерін қабылдайтын, олардың жүзеге асырылуын қадағалайтын тұлғалар; D) инженер-техникалық, экономикалық, бухгалтерлік, заң бөлімдерінің қызметкерлері; Е) жалдамалы жұмыс күші. 48. Басшылық бұл: А) тек экономикалық, бухгалтерлік қызмет көрсететіндер; В) құжаттарды дайындайтын, есеп жəне бақылауды іс жүзіне асыратын, шаруашылық қызмет көрсететін жұмысшылар; С) басқару шешімдерін қабылдайтын, олардың жүзеге асырылуын қадағалайтын тұлғалар; D) инженер-техникалық, экономикалық, бухгалтерлік, заң бөлімдерінің қызметкерлері; Е) жалдамалы жұмыс күші. 49. Жыл ішіндегі бір жұмысшының жұмыс уақытының жоспарлы қоры – 500 сағат болғандағы жұмыстың өндірістік еңбек ауқымдылығы 1050 норма-сағат құрайды. Өндірілім жоспарлы орындалу нормасы – 105%, жұмыссыздық деңгейі – 3%. Өндірістік жұмысшылар санын (Сө.ж.) анықтаңыз: A) Сө.ж =2,1; B) Сө.ж 10; 166

C) Сө.ж =2; D) Сө.ж =3,33; E) Сө.ж =1,43. 50. Қызметкерлер дегеніміз: А) тек экономикалық, бухгалтерлік қызмет көрсететіндер; В) құжаттарды дайындайтын, есеп жəне бақылауды іс жүзіне асыратын, шаруашылық қызмет көрсететін жұмысшылар; С) басқару шешімдерін қабылдайтын, олардың жүзеге асырылуын қадағалайтын тұлғалар; D) инженер-техникалық, экономикалық, бухгалтерлік, заң бөлімдерінің қызметкерлері; Е) жалдамалы жұмыс күш. 51. Кадрлар ағымы: А) өз қалауы бойынша немесе еңбек дисциплинасын бұзғандар үшін жұмыстан шығып кеткендер санынан жұмысшылардың орташа тізімін шегергенге тең; В) өз қалауы бойынша немесе еңбек дисциплинасын бұзғандар үшін жұмыстан шығып кеткендер саны мен жұмысшылардың орташа тізімін көбейтіп, жүзге бөлгенге тең С) жұмысшылардың орташа тізімінен өз қалауы бойынша немесе еңбек дисциплинасын бұзғандар үшін жұмыстан шығып кеткендер санын шегергенге тең; D) жұмысшылардың орташа тізімін өз қалауы бойынша немесе еңбек дисциплинасын бұзғандар үшін жұмыстан шығып кеткендер санына бөлгенге тең. Е) өз қалауы бойынша немесе еңбек дисциплинасын бұзғандар үшін жұмыстан шығып кеткендер санын жұмысшылардың орташа тізіміне бөлгенге тең. 52. Еңбек сыйымдылығы келесі формуламен анықталады: А) барлық өнім көлемін өндіруге кеткен уақыттың заттай күйіндегі өнім көлеміне қатынасымен; В) заттай күйіндегі өнім көлемінің барлық өнім көлемін өндіруге кеткен уақытына қатынасымен; С) негізгі тұрақты жəне уақытша жұмысшылардың тірі еңбегі; D) негізгі өндірістің көмекші бөлімшелері мен барлық өндіріске қызмет көрсететін бөлімшелер шығындарының жиынтығы; Е) негізгі жəне көмекші барлық жұмысшылардың еңбегі.

167

53. Кадрлар дегеніміз: А) мекеменің тұрақты мамандары; В) орта буын қызметкерлері; С) жалдамалы жұмысшылар; D) инженерлік-техникалық қызмет көрсетушілер; Е) басқару қызметкерлері. 54. Шығарылымды анықтаудың құндылық əдісі қандай факторды көрсетеді? А) тірі еңбек шығындарының өзгерісі; В) өнідіріс бағдарламасындағы құрылымдық өзгерістер; С) өндірілген өнімнің материалдық сыйымдылығы; D) бағалар əсері; Е) тұтынушылар талғамының өзгерісі. 55. Квалификация деңгейі бойынша жұмысшылар неше топқа бөлінеді? А) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 56. Жалақы мына есептеулерде ескерiледi: A) жалпы ұлттық өнiмдi (ЖҰӨ) табыс əдiсiмен есептегенде; В) мемлекеттік шығыстар жəне экспорт; С) пайыз жəне пайда; D) салықтардың өсуі; Е) амортизациялық аударым. 57. Жалдамалы жұмысшының табысы мынадай түрде болады: А) пайда; В) пайыз; C) жалақы; D) салық; Е) кіріс. 58. Еңбекақы бұл жасалатын төлем: А) көмекке; В) ақшаға; C) пайызға; D) пайдаға; Е) еңбекке. 168

59. Еңбектің бір бірлігіне кеткен шығындарды деп атауға болады: А) шекті пайдалылық; В) еңбекақы шамасы; C) шекті еңбек; D) салықтардың өсуі; Е) пайданың артуы. 60. Жалақы мына жағдайда есепке алынады: A) мемлекеттік кəсіпорынның таза субсидиялар; B) таза экспорт; C) инвестициялар; D) ЖҰӨ-нің табысы; E) ЖҰӨ-нің шығысы. 61. Кəсіпорының əкімшілігінің жалақысы өскенде: А) тұрақты шығындар өседі; В) өзгермелі шығындар төмендейді; С) тұрақты шығындар төмендейді; D) шекті шығындар төмендейді; E) өзгермелі шығындар өседі. 62. Жалақы деңгейінің нарықтық тепе-теңдігі бұзылады, егер: A) инфляция өзгерісі болса; B) жұмыссыздық өссе; C) жұмыс уақыты өзгерісі; D) инфляция тұрақтанса; E) жұмыссыздық болмаса. 63. Номиналды еңбекақы – бұл: A) белгілі жұмыс уақытына төленетін ақша сомасы; B) елдегі орташа еңбекақы; C) бағалар индексі (көрсеткіші); D) ақшалай еңбекақы табысының сатып алу шамасы; E) еңбекақы сомасына сатып алынған тауарлар құны. 64. Еңбекақының кесімді түріне жатады: A) аккордты еңбекақы; B) айлық еңбекақы; C) сағаттық еңбекақы; D) күнделікті еңбекақы; E) мерзімдік еңбекақы. 169

65. Жалақының мəні: А) еңбек бағасы; В) еңбек факторларына төлем; С) жұмыс күші тауардың бағасы; D) еңбек өнімінің толық құны; Е) еңбек шығынын өтеу. 66. Бригада мүшелері арасында ұжымдық еңбекақыны бөлудің əдісі қолданылады: А) 5; В) 3; C) 2; D) 4; Е) 6. 67. Жалақыға үстеме ретінде аударылады: А) əлеуметтік аударым; В) еңбекақы; C) пайда; D) пайыз; Е) сыйлық ақы. 68. Кəсіпорынның, фирманың пайдасы екі көрсеткішке тəуелді, олар: A) өнімнің бағасы жəне оны өндіруге жұмсалатын шығын; B) өнімнің бағасы мен айналым қорлары; C) негізгі жəне айналым қорлары; D) өндіруге жұмсалатын шығын жəне шикізаттар; E) өндіруге жұмсалатын шығын жəне материалдық құндылықтар. 69. Өткізу жəне өндіріс шығындары: A) өндірісті ұйымдастыруды жəне технологияны жетілдірумен, сондай-ақ өнім сапасын жақсартумен, оның сенімділігін арттырумен, ұзақ мерзімді жəне басқа да қасиеттерінің қолданылумен байланысты шығындар; B) өнімді өндіруге байланысты салықтық шығындар; C) өнім өндіру үрдісінде қолданылатын бастапқы шығындар; D) өнертабыстық жəне тиімділікті арттыратын, тəжірибелік-эскперименталды жұмыстарды жүргізумен, үлгілер мен модельдерді дайындаумен жəне сынаумен, авторлық сыйақыларды төлеумен байланысты шығындар; 170

E) өнім өндіру үрдісінде қолданылатын, табиғи ресурстардың, шикізаттардың, материалдардың, жылудың, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының жəне басқа да шығындардың құндық бағасын көрсетеді. 70. Еңбекақыға шығындардан басқа, өзіндік құнға кіретін, өнімді өткізу мен өндіруге жұмсалған барлық шығындарды есептеу жолымен жалпы түсімнен жəне сатудан тыс əрекеттердің (акциздермен қосылған құнға салықсыз) нəтижелерін қоспағандағы кəсіпорынның, фирманың өндірістік немесе коммерциялық қызметінің соңғы нəтижесін сипаттайтын көрсеткіш: A) жалпы пайда; B) жалпы табыс; C) жалпы шығын; D) жиынтық ұсыныс; E) бастапқы шығын. 71. Жалпы пайда: A) салық салынбаған табыс; B) жалпы түсім; C) барлық міндетті шығындарды алып тастағаннан кейінгі қалған жалпы шығын; D) барлық міндетті шығындарды алып тастағаннан кейінгі қалған, кəсіпорынның жалпы табысының бөлігі; E) кəсіпорынның барлық өндірістік немесе коммерциялық қызметінен түскен жалпы табыс. 72. Өзіндік құнның экономикалық тағайындалуы: A) жұмсалған шығындарды өтеу; B) өндірістің шығындары мен табыстарын қамтамасыз ету; C) жұмсалған шығындарды өтеу мен өндірістің барлық элементтерін қамтамасыз ету; D) барлық міндетті шығындарды алып тастағаннан кейінгі қалған жалпы шығынды қамтамасыз ету; E) шығындарды қамтамасыз ету. 73. Шығындар құрамының өсуі қандай факторларға байланысты? A) бағаның өсуі; B) салық ставкасының өсуі; C) пайданың аз түсуі; D) бағаның төмендеуі мен өзіндік құнның төмендеуі; E) бағаның өсуі мен өзіндік құнның төмендеуі. 171

74. Өзіндік құн бойынша есептелген рентабельділік Rc =0.5; өнім бірлігінің толық өзіндік құны C n =30 теңге; ҚҚС 10 теңге екені белгілі болса кəсіпорынның көтерме бағасын (Р) есептеңіз: A) Р = 40; B) Р = 45; C) Р = 55; D) Р = 39,5; E) Р = 40,5. 75. Өнімнің өзіндік құны дегеніміз: A) барлық міндетті шығындарды алып тастағаннан кейінгі қалған жалпы шығынды қамтамасыз етуге байланысты көрсеткіш; B) барлық міндетті шығындарды алып тастағаннан кейінгі қалған, кəсіпорынның жалпы табысының бөлігі; C) кəсіпорын қызметінің барлық жақтарын біртұтастықта жəне өзара байланыста сипаттайтын, жинақтаушы, жалпылама көрсеткіш; D) өндіруге жұмсалатын шығын жəне материалдық құндылықтар; E) нақты элемент үшін айналым қаражатының босалқы қорының орташа мөлшері. 76. Өнімнің өзіндік құнын құраушы шығындар келесідей белгілер бойынша жіктеледі: A) шығындардың бастапқы элементі бойынша жəне пайда болу мен тағайындалу сипаты бойынша; B) шығындардың бастапқы элементі бойынша; C) материалдық жəне материалдық емес шығындар; D) калькуляция баптары бойынша; E) өндірістік жəне өндірістен тыс шығындар. 77. Шығындарды калькуляция баптары бойынша жіктеу: A) шығындардың пайда болу көзін көрсетеді; B) шығындардың өнімді өткізу мен өндіру үдерісіндегі пайда болу орнына, өндірістік тағайындалуы бойынша топтасуын көрсетеді; C) шығындар белгілі бір топтар бойынша бөлінеді; D) шығындар өндірісте пайда болу ретімен көрсетіледі; E) шығындардың өтелу тобы бойынша бөлінуін көрсетеді. 78. Шығындарды калькуляция баптары бойынша топтастырудың тағы бір ерекшелігі: A) оның негізінде өзіндік құнның бағасы төмендетіледі; 172

B) оның негізінде жалпы табыс есептеледі; C) оның негізінде шығындар жіктеледі; D) оның негізінде əртүрлі шығындар топтастырлады; E) оның негізінде əртүрлі өнім түрлерінің бірлігінің өзіндік құны есептеледі. 79. Маркетингтің функциясы болып табылмайды: А) нақты нарықты кешенді зерттеу, оның мəселелері мен перспективалары; В) өзінің мүмкіндіктері мен нарықтық талаптарды ескерумен кəсіпорынның өз тауарының ассортиментін жоспарлау; С) өзінің мүмкіндіктерін нарықтық талаптармен барынша сəйкестендіру мақсатымен өткізуді ынталандыру, соңғы тұтынушыға жеткізу; D) өткізу операцияларын жоспарлау; Е) маркетингтік қызметті бағылау жəне басқару. 80. Тұтынушылар тобы бойынша сегменттеуге жатпайды: А) өндіруші тұтынушылар; В) мемлекеттік сатып алулар; С) делдалдар; D) тұрғындар; Е) жеткізушілер. 81. Маркетингтік құралдарға не жатпайды? А) жарнама; В) есеп; С) сұранысты болжамдау; D) нарық конъюнктурасын талдау; Е) өнім өндірісін бақылау. 82. Маркетингтік зерттеулер немен тікелей байланысты? А) кəсіпорынның өндірістік əлеуетімен; В) кəсіпорынның басқару стилімен; С) мемлекеттік заңдармен; D) бəсекелес компаниялар стратегиясымен; Е) кəсіпорынның сыртқы стратегиясымен. 83. Өнім сапасы дегеніміз: А) өнімнің тағайындалуына байланысты белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға жарайтынын білдіретін қасиеттерінің жиынтығы; В) өнім қасиеттерінің сандық параметрлері; 173

С) төмен сапалы машиналарды қолдану арқылы ресурстарды жоғалту; D) ұлттық кəсіпорындарда жасалатын өнім беделінің түсуі жəне қажеттіліктерді жеткіліксіз қанағаттандыру; Е) қажеттіліктерді жеткіліксіз қанағаттандыруы жəне тауар тапшылығы. 84. Сапаны басқару əрекеті келесі жағдайлар үшін жасалады: А) жаңа құрылғы мен технологияны іске қосу; В) өнімді оның сапасын белгілеу, қамтамасыз ету жəне қолдау мақсатында жасау, пайдалану немесе тұтыну; С) өнімнің оптималды көлемін анықтау; D) өнімнің максималды мөлшерін тұтыну; Е) рынокта тауарлар мен қызметтерді өткізуде қолайлы жағдай жасау. 85. Стандарттау келесі принциптерге сүйенеді: А) жүйелілік, тұрақтылық, көпқырлылық, сандық; В) бейімділік, сезімталдық, өлшемдік, циклдік; С) тұрақтылық, сезімталдық, өлшемдік, циклдік; D) жүйелілік, сандық, бейімділік; Е) қайталану, көпнұсқалылық, жүйелілік, өзара ауыстырушылық. 86. Маркетинг анықтамаларының бірі: А) кəсіпорынның жасап шығарған өнімін жарнамалау қызметі; В) өнімге немесе қызметке өндірушілердің ұсынысын анықтау; С) ресурстарды тиімді пайдалану əдісі; D) минималды шығынмен максимум пайда табу; Е) сатып алушы мен сатушыны кездестируге көмектесуші қызмет. 87. Сапа көрсеткіші дегеніміз: А) өнім қасиеттерінің сандық сипаттамасы; В) оны тұтынғанда көрінетін ерекшелігі; С) оны өндіргендегі объективті ерекшелігі; D) тұтынушылардың талғамын қанағаттандыру сипаттамасы; Е) қажеттіліктерді жеткіліксіз қанағаттандыруы жəне тауар тапшылығы. 88. Əлеуетті тұтынушыға дейін өнімнің қасиетіндегі аргументті жеткізу құралы: А) есеп; В) сұранысты болжамдау; С) нарық конъюнктурасын талдау; D) жарнама; Е) тұтынушыларды зерттеу. 174

89. Жалпы жеке инвестициялар мынаны есептегенде ескеріледі: А) табыстар əдісі бойынша ЖҰӨ; В) шығыстар əдісі бойынша ЖҰӨ; С) шығыстар əдісі бойынша ТҰӨ; D) қолдағы табыс; Е) жеке табыс. 90. ІS-LM моделі шегінде инвестициялардың көбеюі: А) шығарылымды көбейтіп, пайыз мөлшерлемесін төмендетеді; В) шығарылым мен пайыз мөлшерлемесін өсіреді; С) шығарылым мен пайыз мөлшерлемесін төмендетеді; D) шығарылымды төмендетіп, пайыз мөлшерлемесін жоғарылатады; Е) тұрақты пайыз мөлшерлемесінде шығарылымды өсіреді. 91. Инвестицияға берілген сұраныс жағдайында олардың көлемі: А) егер пайыздық қойылым кемісе, артады; В) егер пайыздық қойылым өссе, артады; С) егер пайыздық қойылым кемісе, төмендейді; D) өзгермейді; Е) егер пайыздық қойылым өссе, төмендейді. 92. Фирма инвестиция туралы шешім қабылдағанда ескереді: А) номиналды пайыздық қойылымды; В) нақты пайыздық қойылымды; С) нақты пайыздық қойылым алынып тасталған номиналды пайыздық қойылымды; D) тек басқа жоғарыда көрсетілмеген факторлар; Е) номиналды % қойылым алынып тасталған нақты % қойылым. 93. Жиынтық инвестициялар есептеу кезінде есептелінеді: А) ЖІӨ-ді шығыстар ағымы бойынша; В) ЖҰӨ-ді табыстар ағымы бойынша; С) ЖІӨ-ді табыстар ағымы бойынша; D) ешқайсысы; Е) ЖҰӨ-ді шығыстар ағымы бойынша. 94. Құлдырау кезеңінде эк. өсуін ең алдымен ынталандыруы мумкін: А) пайыздарды өсуі; В) дұрыс жауап жоқ; С) пайыздарды кемуі; D) инвестициялардың кемуі; Е) инвестициялардың өсуі. 175

95. Пайыз мөлшерлемесінің өзгеруі ЖҰӨ-нің көрсеткішіне əсер етеді: А) табыс; В) инвестиция; С) салық; D) бюджет; Е) ЖІӨ. 96. Қаржы инвестициясы – бұл: А) еңбек; В) жер; С) акциялар; D) тауар; Е) қызмет. 97. ЖІӨ-ді шығыстар сомасы бойынша есептегенде қолданылмайтын көрсеткіш: А) мемлекеттік сатып алулар; В) жиынтық инвестициялар; С) жеке тұтыну; D) таза экспорт; Е) жалақы. 98. Инвестицияға берілген сұраныс жағдайында олардың көлемі: А) пайыздық қойылымға байланысты емес; В) пайыздық қойылымның өсуіне қарай не өсуі, не қысқаруы мүмкін; С) егер пайыздық қойылым өссе, төмендейді; D) егер пайыздық қойылым жоғарыласа, онда өседі; Е) егер пайыздық қойылым төмендесе, қысқарады. 99. Таза инвестициялар - бұл: A) жалпы инвестициялар минус амортизация; B) өндірістік емес шығындар; C) жалпы инвестициялар тең амортизацияға; D) тұрғындардың жұмсаған ақшасы; E) жалпы инвестициялар минус салықтар. 100. Жалпы инвестиция көлемінің төмендеу бағыты байқалады: A) сатудың даму қарқыны тұрақты болғанда; B) сатудың даму қарқыны жоғарылағанда; C) жиынтық көлемі өскенде; 176

кезеңде

D) сатудың даму қарқыны төмендегенде; E) жалпы табыс жоғарылағанда. 101. Инвестиция ауқымына əсер етеді: A) технологиялық өзгерістер деңгейі; B) өндірістік жабдықтардың пайдалану деңгейі; C) кəсіпкерлердің сенімді немесе сенімсіз тосуы; D) кəсіпкердің психологиясы; E) пайыз деңгейінің кесімі. 102. Табыс əкелетін жəне тəуекел деңгейі төмен инвестиция: А) мемлекеттік бағалы қағаздар; В) банктік депозиттер; С) атаулы бағалы қағаздар; D) компанияның облигациялары; Е) қаржылық бағалы қағаздар. 103. Инвестициялық шешімді көрсеткіштің негізінде қабылдайды: А) келтірілген құн; В) таза келтірілген құн; С) пайыздық көрсеткіштер негізінде; D) компанияның құнына байланысты; Е) əкелетін табысына қарай. 104. Əлеуметтік даму мақсатында инвестиция жұмсау – бұл: А) адами капитал; В) табиғи капитал; С) жасанды капитал; D) интеллектуалдық капитал; Е) əлеуметтік капитал. FV

формуласы арқылы есептеледі: (1  i) n A) ақшаның таза келтірілген (ағымдық) құны; B) ақшаның келтірілген (ағымдық) құны; C) ақшаның болашақ құны; D) табыстың ішкі мөлшерлемесі; E) ағымдық (келтірілген) шығындар индексі. 105. PV 

106. ( FV (1  i) n  CI) формуласымен есептеледі: A) дисконттау коэффициенті; 177

B) пайдалылық коэффициенті; C) ағымдық (келтірілген) шығындар индексі; D) капитал табыстылығы; E) таза келтірілген (ағымдық) құны. 107. Инвестиция мақсатында белгілі бір тұлғаға берілген тапсырма бойынша табыстылықты анықтағанда бағалау объектісінің құны: A) инвестициялық құн; B) бағалау объектісінің құны; C) сақтандыру құны; D) нарықтық құны; E) жойылу құны. 108. Экономикалық дамудың экстенсивтi факторына жатады: А) пайыздың өзгеріссіз қалуы; B) инвестиция көлемiнiң артуы; С) инвестиция көлемiнiң төмендеуі; D) жалақының өсуі; Е) пайыздың төмендеуі. 109. Өндірісті ұйымдастыру үрдісінің негізгі қағидаларының бірін атаңыз: A) параллельділік; B) техникалық; C) өндірістік; D) ағымдық; E) икемсіздік. 110. Комбинациялау дегеніміз не? A) өнімді шығаруға қажет болған материалдардың түрлілігін қысқарту жəне олардың арасындағы ең технологиялық жəне экономикалық тиімдісін таңдау үрдісі; B) технологиялық құрамы бойынша ұқсас келетін өнімдер үшін өндіріс операциялар түрлілігін қысқарту үрдісі; C) бір өндіріс үрдісіне қатысатын кəсіпорындардың, бөлімшелердің, цехтардың өзара өндірістік байланыстар үрдісі; D) өзара тығыз байланысты, бірақ əртүрлі салаларды біріктіру үрдісі; E) дайын өнімнің анықталған сапасының нормасын белгілеу үрдісі. 111. Жартылай механизацияланған үрдістің басты ерекшелігі: A) негізгі операцияларда машина көмегін қолдану; B) құралдардың арнайы түрлерінде өтетін жəне жұмысшылар еңбегін қажет ету; 178

C) өндірістің тиімділігін арттыру, құру жəне талдау; D) шығындарды бағалау, жұмысшыларды орындарына тұрғызу; E) жұмысшылармен жеке станоктарда орындалатын өндірісті жүзеге асыру. 112. Жұмыс болып жатқан уақыт пен үзіліс уақытының бірігуі өндірістік цикл деп аталады. Өндірістік циклдің формуласын анықтаңыз: A) Тц = Тд.ш.+Ттехн +Ттаб.тех+Ттех.б+Ттас.ш; B) Тц = Ттаб.тех+Ттех.б+Ттас.ш.+Топер+Ткез; C) Тц = Тд.ш.+Ттехн +Ттаб.тех+Ттех.б+Ттас.ш.+ Ткез; D) Тц = Тд.ш.+Ттехн +Ттаб.тех+ Ттас.ш.+ Ткез; E) Тц = Тд.ш.+Ттехн +Ттаб.тех+Ттех.б+Ттас.ш.+Топер+Ткез. 113. Үрдіс жобасын ұйымдастырушылардың бірін анықтаңыз: A) стандартизациялау жəне кооперациялау дəрежелерін жүзеге асыру; B) өндіріс қуаттылығын жəне технологиясын таңдау; C) сəйкес құрал-жабдықтарды таңдау; D) өндіріс жұмысшыларын таңдау; E) техникалық құжаттарды даярлау. 114. Əрбір операцияларға қанша жұмыс орны (Жо) қажет екенін анықтау үшін қандай формула қолданылады? A) Жо = (Т кез- t)/ N; B) Жо =l x q; C) Жо = l/r; D) Жо= tбірлік/r; E) Жо = 1/ r. 115. Ағымдық əдістің негізгі кемшілігін көрсетіңіз: A) ағымдық жолдың жылдамдығын кеміту; B) жұмысшыларды бір кезек уақытында бір операциядан екіншісіне ауыстыру; C) ағымдық жолдардағы біркелкілік жұмысшылардың қызығушылықтарын бəсеңдетеді, кадрлар ағымын жоғарылатады; D) материалды ынталандыру шараларын жою; E) ағымдық өндірістің экономикалық тиімділігін бəсеңдету. 116. Сақтандыру қор мөлшерінің (Қс) формуласын анықтаңыз: A) Қс= Оқх t ө.т.ш. ; B) Қс = Оқ х Тц ; C) Қс =Nқ/ Р ; 179

D) Қс.=Пт/Оқ; E) Қс = Оқ/ t ө.т.ш.. 117. Аяқталмаған өндірістің қор мөлшері дегеніміз: A) бұл тəртіптегі екі партиясының арасындағы уақыт аралығы; B) өндірістік цикл ішіндегі аяқталмаған өнім саны; C) аяқталмаған партия мөлшері; D) аяқталмаған өнімді тез арада шығару уақыты; E) өндірістік циклдің аяқталмаған ұзақтығы. 118. Партиондық əдістің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі бағытын атаңыз: A) тапсырма орындалуының ұзақтығын есептеу; B) аяқталған өндіріс қорларын немесе нормативтерін анықтау; C) мөлшерленген партия мөлшерін анықтау; D) жоғары маманданған жұмысшылар еңбегін қолдану; E) икемді автоматтандырылған өндірістік жүйелерді енгізу. 119. Экономикада кəсіпорынның қызметін жоспарлау орындалу мерзімі бойынша қалай бөлінеді? A) жедел-күнтізбелі; B) өндірістік (өнімді дайындау); C) коммерциялық; D) жалпыфирмалық; E) цехтық. 120. Экономикада кəсіпорынның қызметін жоспарлау өнім жəне жұмыс түрлері бойынша қалай бөлінеді? A) ағымдық; B) ортамерзімді (среднесрочные); C) стратегиялық; D) жалпыфирмалық; E) өндіріспен игерілген. 121. Тапсырыс портфелі негізгі үш бөлімнен құралады. Соның бірін анықтаңыз: A) интеграция, дифференсация жəне жоспарлау көрсеткіштерінің көлемінің деңгейі; B) белгіленген жоспарлау алшақтығының (интервалының) тапсырыстары;

180

C) келешектегі тапсырыстар, соның ішінде 2-5 жыл аралығына жасалатын болжамдар; D) өндіріс нəтижесі мен шығындарды есептеудегі дəлдіктің болжамдары; E) жоспарды орындаушылар арасындағы міндеттемелер. 122. Бизнес жоспарды дайындау қанша бөлімнен тұрады? A) 5 бөлім; B) 6 бөлім; C) 8 бөлім; D) 7 бөлім; E) 4 бөлім. 123. Бизнес жоспардың 6-бөлімінде қандай мəселелер қарастырылады: A) “Келісімшарттардың тиімділігі” бизнес-жоспарды қорытындылауға мүмкіндік береді; B) “Келісімшарттардың ресурстық қамтамасыз етілуі” кəсіпкерлік жобаны жүзеге асыруда қажет болатын ресурстар түрлері мен қажетті көлемдері қарастырылады; C) “Кəсіпкерлік келісімдердің мақсаттары мен міндеттері” – бизнесжоспардың негізгі бөлімі; D) “Бизнес-жоспардың жалпы түйіндемесі, негізгі параметрлері мен көрсеткіштері” бөлімінде жоспардың негізгі мазмұны туралы мəлімет қысқаша түрде беріледі; E) “Кəсіпкер арқылы тұтынушыға жеткізілетін тауарлардың, қызметтердің, өнімдердің сипаттамалары” қарастырылады. 124. Кəсіпорын қызметіндегі жоспар құрылымының бірін атаңыз: A) экономикалық жоспар; B) ағымдық жоспар; C) орта мерзімді жоспар; D) өндіріс жəне өнімді (қызмет, жұмыс) өткізу жоспары; E) стратегиялық жоспар. 125. Төменнен тапсырыс формасының бірін табыңыз: A) тұтынушылардың артық тапсырыстары; B) ағымдық жоспар тапсырыстары; C) құндылық тапсырыстары; D) нормативтер; E) тиімділік тапсырыстары.

181

126. Егер кəсіпорын жаңа өнім дайындау тəуекеліне бара алмаса, онда оған келесідей қауіп туындайды: A) өнімді сатып алу тəуекеліне баратын тапсырыс берушіні таба алмау қаупі; B) жоспардың қате жасалуы; C) өз тұтынушыларын жоғалтып алу қаупі; D) нормативтердің қателігі; E) тапсырыстардың тиімсіздігі. 127. Жоспарлаудың көптеген анықтамасы бар. Төменде сол анықтамалардың арасынан қатесін табыңыз: A) бұл шаруашылық объектісінің қызметін жақын жəне ұзақ мерзім аралығына жоспарлы негіздеу, нақтылау, дайындау; B) бұл барлық өндіріс операцияларының кезектілігі мен теңдігіне негізделген мақсатқа жетудің əдістері; C) соңғы өнім мен бос қорларды дайындау үшін шикізаттарды, материалдарды, құрал-жабдықтарды өз уақытында дайындаудың қажетті шарттары; D) өндірілетін өнімнің нақты көлемі, жұмыс сипаты жəне мақсатқа жетудің жолдары; E) қаржы əдістерінің əрекет тəсілдері. 128. Бизнес жоспардың 7-бөлімінде келесідей мəселелер қарастырылады: A) «Келісімшарттардың тиімділігі» бизнес-жоспарды қорытындылауға мүмкіндік беріледі жəне мұнда кəсіпкерлік қызметтің нəтижесінің тиімділігін көрсететін мəліметтер келтіріледі; B) «Келісімшарттардың ресурстық қамтамасыз етілуі» кəсіпкерлік жобаны жүзеге асыруда қажет болатын ресурстар түрлері мен қажетті көлемдері қарастырылады; C) «Кəсіпкерлік келісімдердің мақсаттары мен міндеттері» – бизнесжоспардың негізгі бөлімі; D) «Бизнес-жоспардың жалпы түйіндемесі, негізгі параметрлері мен көрсеткіштері» бөлімінде жоспардың негізгі мазмұны туралы мəлімет қысқаша түрде беріледі; E) «Кəсіпкер арқылы тұтынушыға жеткізілетін тауарлардың, қызметтердің, өнімдердің сипаттамалары» қарастырылады. 129. Қаржы ресурстарын қолдануды жоспарлауға, ынталандыруға жəне ұйымдастыруға көмектесетін өзара байланысты элементтер: A) қаржылық тұтқалар; B) қаржылық тетіктер; 182

C) ақпараттық қамтамасыз ету; D) нормативтік қамтамасыз ету; E) аталғандардың барлығы. 130. Кəсіпорынның көтерме бағасы Po.npeдp.  30 теңге, материалдық шығындар құны – 15 теңге, ҚҚС – 0,5 теңге, пайда жəне өнім өткізу мекемелерінің шығындары – 2 теңге. Өнеркəсіптің көтерме бағасын (Р) анықтаңыз: A) Р = 39,5 теңге; B) Р = 47,5 теңге; C) Р = 45,5 теңге; D) Р = 47 теңге; E) Р = 46 теңге. 131. Кəсіпорынның көтерме бағасы Р 20 теңге, ҚҚС=5 теңге, өнім өткізу мекемелерінің пайдасы мен шығындары=10 теңге, сауда мекемелерінікі=8 теңге, өнім бірлігінің өзіндік құны=30 теңге болса, бөлшек сауда бағасын ( Pб ) анықтаңыз: A) Pб = 33 теңге; B) Pб = 27 теңге; C) Pб = 38 теңге; D) Pб = 50 теңге; E) Pб = 43 теңге. 132. Қаржы тетіктерінің жұмыс жасауы, өзіне заңнамалық актілерді, қаулыларды, бұйрықтар мен басқа құқықтық құжаттарды қосатын қандай элемент? А) нормативтік қамтамасыз ету; B) қаржылық тетіктер; C) ақпараттық қамтамасыз ету; D) құқықтық қамтамасыз ету; E) қаржылық тұтқалар. 133. Жарғылық капитал – бұл: А) қаржы əдістерінің əрекет тəсілдері; B) нұсқаулық, нормативтік, нормалар, əдістемелік нұсқаулықтар мен түсініктемелер жəне т.б.; C) əртүрлі экономикалық, қаржылық, коммерциялық жəне басқа да ақпараттар;

183

D) құраушылардың салымдары есебінен құралған кəсіпорынның мүлкі; E) заңнамалық актілер, бұйрықтар мен басқа құқықтық құжаттар. 134. Тұрақты пассивтерге жататындар: А) жарғылық капитал; B) резервтік капитал; C) ұзақ мерзімді займдар; D) кредиторлық қарыздар; E) аталғандардың барлығы. 135. Өнімнің өзіндік құнын беретін шығындар экономикалық мазмұнына қарай қандай элементтерге топтастырылады: А) материалдық шығындар; B) еңбекақыны төлеуге кететін шығындар; C) əлеуметтік қажеттіліктерге бөлінетін шығындар; D) басты қорлардың амортизациясы; E) аталғандардың барлығы. 136. Кəсіпорынның барлық шығындардың ішінде қандай шығындардың үлес салмағы өте жоғары? А) өнім өндірісіне кететін шығындар; B) материалдық шығындар; C) еңбекақыны төлеуге кететін шығындар; D) əлеуметтік қажеттіліктерге бөлінетін шығындар; E) басты қорлардың амортизациясы. 137. Өндірістік шығындардың жиынтығы құрайды: А) өнімнің өндірістік құнын; B) өнім өндірісіне кететін шығындар; C) материалдық шығындар; D) еңбекақыны төлеуге кететін шығындар; E) əлеуметтік қажеттіліктерге бөлінетін шығындар. 138. Материалдық шығындарға жататындар: А) шаруашылық қажеттіліктерге жұмсалатын отын, энергия; B) жинақтаушы бұйымдар мен жартылай бұйымдар; C) таралық материалдар; D) аталғандардың барлығы; E) машиналар мен жабдықты жөндеуге қажетті бөлшектер.

184

139. Бюджеттен тыс əлеуметтік қорларға бөлінетін шығындар – бұл: А) материалдық шығындар; B) бюджеттен тыс əлеуметтік қорларға бөлінетін шығындар; C) еңбекақыны төлеуге кететін шығындар; D) өнімнің өзіндік құны құрамындағы басқа да шығындар; E) өндірістен тыс шығындар. 140. Баланстық пайда – 150 мың теңге, салық мөлшерлемесі – 0,20, жеңілдік сомасы 20 мың теңгені құраса, бюджетке аударылған пайданы анықтаңыз: A) 34 мың теңге; B) 4 мың теңге; C) 26 мың теңге; D) 30 мың теңге; E) 130 мың теңге. 141. Бюджет дегеніміз: А) қаржы əдістерінің əрекет тəсілдері; B) заңнамалық актілер, бұйрықтар мен басқа құқықтық құжаттар; C) жоспардың сандық көрінісі жəне оның орындалуын бақылайтын құрал; D) нұсқаулық, нормативтік, нормалар, методикалық нұсқаулықтар мен түсініктемелер жəне т.б.; E) əр түрлі экономикалық, қаржылық, коммерциялық жəне басқа да ақпараттар. 142. Бюджет орындайтын функциялар: А) коммуникация; B) ынталандыру; C) басшыларды бағалау; D) жабдықтарды жоспарлау; E) аталғандардың барлығы. 143. Қандай ұғымның орнына «пайданы жоспарлау» ұғымын қолданады? А) жарғылық капитал; B) қаржылық əдістер; C) қаржылық тұтқалар; D) өнімнің өзіндік құны; E) бюджет. 185

144. Шығындардың барлық өнімді сатудан түскен табысқа тең болған нүкте – бұл: А) шығын қисығы; B) зиянсыздық нүктесі; C) жалпы табыс; D) пайда аумағы; E) таза табыс. 145. Tаза пайданың формуласы: А) P=TR-VC-FC; B) P=TR-VC; C) P=VC-FC; D) P=Жалпы маржа/Пайда; E) P=TR. 146. Зиянсыздық нүктесін есептеу үшін қолданылатын əдістер: А) жауаптың барлығы дұрыс; B) теңдік; C) шектік табыс; D) графикалық суреттеу; E) дұрыс жауап жоқ. 147. Шығындар, капитал құрылысын жəне қаржылық нəтиженің өзара байланысын сипаттайтын көрсеткіш – бұл: А) зиянсыздық нүктесі; B) тұтқа (левередж); C) жалпы маржа; D) жалпы табыс; E) шығын қисығы. 148. Өткізу көлемі мен шығындар құрылымының өзгеру есебінен пайда өзгеруінің əлеуетті мүмкіндігін көрсететін көрсеткіш: А) жедел тұтқа; B) қаржылық тұтқа; C) бақыланатын тұтқа; D) жалпы табыс; E) өнімнің өзіндік құны. 149. Жедел тұтқа көрсеткіштің формуласы: А) жалпы маржа/пайда; B) пайда/жалпы маржа; 186

C) салықтар мен пайыздарды төлегенге дейінгі пайда/пайыздарды алып тастағандағы пайда. D) жалпы маржа/салықтар мен пайыздарды төлегенге дейінгі пайда; E) пайда/салықтар мен пайыздарды төлегенге дейінгі пайда. 150. Кəсіпорынның қарыз қаражаттары неғұрлым қымбатқа түссе, онда ҚТƏ (қаржы тұтқаның əсері): А) соғұрлым төмен; B) 1-ге тең; C) соғұрлым көп; D) 1-ден төмен; E) өзгермейді. 151. Қаржылық жəне кəсіпкерлік тəуекелдің жиынтық əсерін сипаттайтын жəне өткізу көлемін 1%-ға өзгеруі кезінде таза пайданың қанша пайызға өзгеретінін көрсететін көрсеткіш – бұл: А) қаржылық тұтқа; B) бақыланатын тұтқа; C) жалпы маржа; D) түсім; E) жедел тұтқа. 152. Келесі көрсеткіш өнеркəсіптік кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттамайды: A) тауарлық-материалдық қорлардың құны; B) қаржылық тұрақтылық коэффициенті; C) ұзақ мерзімді несие табысы; D) таза пайда; E) өнімді өткізу көлемі. 153. Рентабельділік деңгейін бағалауға қатыспайтын көрсеткіш: A) пайда; B) бюджетке аударым нормативі; C) жанды еңбек шығындары; D) негізгі өндірістік қорлар құны; E) айналым құралдарының құны. 154. Рентабельділік деңгейі арту үшін экономикалық көрсеткіштердің өсу қарқынының өзгеруі: A) барлық көрсеткіштер пропорционалды өсуі қажет; B) алым көрсеткіштері бөліміндегілердің өсу қарқынынан озық болуы қажет; 187

C) айналмалы құралдардың өсу қарқыны негізгі қорлардыкінен озық болуы қажет; D) айналмалы құралдардың өсу қарқыны өзіндік құндыкінен озық болуы қажет; E) бағаның өсу қарқыны негізгі қорлардыкінен озық болуы қажет. 155. Рентабельділік деңгейінің өсуіне ықпал жасамайтын шарттар: A) өндірімнің артуы; B) негізгі өндірістік жұмысшылардың жалақысының өсу қарқыны еңбек өнімділігі өсуімен салыстырғанда озық болуы; C) артық құрылғыларды есептен шығаруы; D) айналмалы құралдардың істен шығаруы; E) еңбек ауқымдылығының қысқаруы. 156. Бухгалтерлік пайда өнімді өткізуден алынған түсім (табыс) мен келесі шығын арасындағы айырма: A) айқын; B) экономикалық; C) тұрақты; D) жалпы жəне əкімшілік, өнім өткізу мен пайыз төлеу шығындары; E) өзгермелі. 157. Өнімнің қор ауқымдылығы төмендегідей есептеледі: A) негізгі өндірістік қорлардың орташа құнының өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасы; B) өндірілген өнімнің жалпы көлемінің негізгі өндірістік қорлардың орташа құнына қатынасы; C) негізгі өндірістік қорлардың орташа құны мен өндірілген өнімнің жалпы көлемінің сомасы; D) негізгі өндірістік қорлардың орташа құны мен өндірілген өнімнің жалпы көлемінің айырмасы; E) негізгі өндірістік қорлардың орташа құны мен өндірілген өнімнің жалпы көлемінің көлемі. 158. Өндіріс тиімділігін арттыру факторларына жататындар: A) еңбек қауіпсіздігі техникасы жəне өндіріс; B) жұмысшылар санының өсуі; C) тұтынатын шикізат көлемінің өсуі; D) өнімнің материал ауқымдылығының төмендеуі; E) өнімнің материал ауқымдылығының артуы. 188

159. Кəсіпорындағы меншікті капитал кезең басында = 25.000 теңге, кезең басында негізгі капитал = 5.000 теңге, айналмалы құралдар құны кезең басында = 10.000 теңге құрады. Онда кезең басындағы инвестициялау коэффициенті (Ки): A) Ки. кезең басында = 5; B) Ки. кезең басында = 2,5; C) Ки. кезең басында = 0,5; D) Ки. кезең басында = 2; E) Ки. кезең басында = 0,2. 160. Қарыз капиталының табыстылығы келесі формуламен анықталады: A) (таза түсім - өзіндік құн) / акционерлік капитал құны; B) өнім өткізуден түскен табыс / активтердің орташа жылдық құны; C) таза табыс / міндеттердің жалпы сомасы; D) активтердің орташа жылдық құны / өнім өткізуден түскен табыс; E) өнімнің өзіндік құны / активтердің орташа жылдық құны.

189

МАЗМҰНЫ Кіріспе ............................................................................................................... 3 І. Кəсіпорын – экономикадағы орталық буын ................................................ 4 1. Кəсіпорынды құру мен дамытудың мақсаты мен міндеттері 1.1 Кəсіпорын қызметінің мақсаты, тағайындалуы жəне саласы.............................................................................. 8 1.2 Кəсіпорындардың жіктемесі. ..................................................................... 10 1.3 Кəсіпорынның ішкі құрылымы ................................................................. 20 1.4 Кəсіпорын қызметін құру, қайта ұйымдастыру, тоқтату ........................ 21 1.5 Кəсіпкерлік қызмет. .................................................................................... 24 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 26 Бақылау сұрақтары ........................................................................................... 26 Есептер .............................................................................................................. 27 II. Өндірістік қызметтің ресурстары мен факторлары................................... 28 2. Негізгі қорлар 2.1 Негізгі қорлардың түсінігі, құрамы жəне құрылымы .............................. 28 2.2 Негізгі қорларды бағалау əдістері ............................................................. 30 2.3 Негізгі қорлардың тозуы жəне амортизациясы. ....................................... 33 2.4 Кəсіпорынның негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштерін талдау ...................................................................................... 39 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 43 Бақылау сұрақтары ........................................................................................... 43 Есептер .............................................................................................................. 44 3. Айналмалы қорлар 3.1 Айналмалы қаражат түсінігі, сыныптамасы, құрамы жəне құрылымы .................................................................................. 45 3.2 Айналмалы қаражатын пайдалану көрсеткіштері................................. 48 3.3 Айналмалы қаражатты нормалау .............................................................. 49 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 52 Бақылау сұрақтары ........................................................................................... 52 Есептер .............................................................................................................. 52 4. Кəсіпорындағы еңбекті ұйымдастыру 4.1 Кəсіпорын кадрлары: құрылымы, басқару ............................................... 53 4.2 Еңбек өнімділігі: түсінігі, көрсеткіштері .................................................. 56 4.3 Еңбек өнімділігін жоспарлау. Есептеу əдістері. Еңбектің шекті өнімділігі ................................................................................ 59 4.4 Кəсіпорын жұмысшыларының санын жоспарлау. Жұмыс уақыт бюджетін есептеу ..................................................................... 61 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 63 190

Бақылау сұрақтары ........................................................................................... 63 Есептер .............................................................................................................. 63 5. Кəсіпорындағы еңбекақы жүйесі 5.1 Еңбекақының мəні жəне негізгі атқарушы қызметтері ........................... 64 5.2 Еңбекақыны ұйымдастыру қағидалары .................................................... 66 5.3 Еңбекақы нысандары мен жүйелері .......................................................... 68 5.4 Қазіргі жағдайларда еңбекақының қалыптасу факторлары. ................... 75 5.5 Еңбекақы нысандары мен жүйелерін пайдаланудың халықаралық тəжірибесі ......................................................... 75 5.6 Еңбекақыны реттеу..................................................................................... 82 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 85 Бақылау сұрақтары ........................................................................................... 86 Есептер .............................................................................................................. 86 6. Өнімді өткізу жəне өндіріс шығындары 6.1 Шығын, жалпы табыс жəне пайда түсінігі ............................................... 89 6.2 Шығындар жіктемесі жəне өзіндік құнды жоспарлау ............................. 91 6.3 Өнімді өндіру мен өткізудегі шығындарды төмендету жолдары .......................................................................................... 94 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 96 Бақылау сұрақтары. .......................................................................................... 97 Есептер .............................................................................................................. 97 7. Кəсіпорынның маркетингтік қызметі 7.1 Кəсіпорындағы маркетингтің түсінігі, түрлері жəне функциясы ............................................................................................... 99 7.2 Нарықты сегменттеу мен тұтынушыларды зерттеу................................. 101 7.3 Кəсіпорынның стратегиялық жарнамасы ................................................. 102 7.4 Өнімнің бəсекеге қабілеттілігін арттыру .................................................. 103 7.5 Маркетингтің құралдары. .......................................................................... 105 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 107 Бақылау сұрақтары ........................................................................................... 107 Есептер .............................................................................................................. 107 8. Инвестициялық саясат 8.1 Инвестицияның экономикалық мəні, жіктемесі жəне құрылымы. .............................................................................. 108 8.2 Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау: критерийлер, көрсеткіштер .............................................................................. 118 Негізгі терминдер мен түсініктер .................................................................... 121 Бақылау сұрақтары. .......................................................................................... 121 Есептер .............................................................................................................. 121 9. Кəсіпорындағы өндірістік үрдісті ұйымдастыру 9.1 Өндірісті ұйымдастыру: мəні, түрлері. ..................................................... 123 9.2 Өндірістік үрдіс: сипаттамасы, жобалау................................................... 125 9.3 Өндірістік цикл, оның құрылымы. ............................................................ 127 9.4 Өндірісті ұйымдастыру əдістері. Өндірісті ұйымдастырудың ағымдық əдісі ..................................................................... 128 191

9.5 Өндірісті ұйымдастырудың партиондық жəне жеке əдістері, нормативтері ............................................................................. 130 Негізгі терминдер мен түсініктер. ................................................................... 132 Бақылау сұрақтары ........................................................................................... 133 Есептер .............................................................................................................. 133 10. Кəсіпорынның экономикалық стратегиясы 10.1 Жоспарлауды ұйымдастыру жəне оның қызметтері мен міндеттері .......................................................................................................... 134 10.2 Ұзақмерзімді, ағымдық жəне жедел-күнтізбелік жоспарлардың байланысы ............................................................................... 137 10.3 Тапсырыс портфелін реттеу. Өнім өткізуді жоспарлау ......................... 139 11. Кəсіпорын қаржысын басқару 11.1 Қаржы тетіктері. Қаржылық əдістер ....................................................... 141 11.2 Кəсіпорынның қаржылық ресурстары .................................................... 141 11.3 Кəсіпорынның шығындары ..................................................................... 143 11.4 Бюджет құру ............................................................................................. 147 11.5 Зиянсыздық нүктесі. ................................................................................. 150 11.6 Кəсіпорынның қаржылық тұрақтылығы. Тұтқалар (левередж): жедел (өндірістік), қаржылық жəне бақыланатын .................... 152 Əдебиеттер. ....................................................................................................... 155 Тест сұрақтары.................................................................................................. 156

192

Оқу басылымы

Дуламбаева Раушан Тлегеновна

КƏСІПОРЫН ЭКОНОМИКАСЫ Оқу құралы Шығарушы редакторы Керімше Сəбит Компьютерде беттеген Тұраш Сапарова Мұқабасын көркемдеген Ринат Скаков ИБ № 5328 Басуға 18.07.2011 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 12 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс № 572. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы. 050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды 193

«   »      

 .      :  . –2011. – 234  . ISBN 9965-29-701-0              

  c  :           ,       ,       .

!" #.    :  . – 2011. – 98 . ISBN 9965-29-753-3 !       :       ;      "  ;    #$   # #    ;         #  . .

$%&' . %& : ' . – 2011. – 315 . ISBN 9965-29-697-9 ("   '   ) #  )   *  ); ) '  # "  500 - )  ',   ' + "  " ) "   "   )  ) +  "   ))     +  / ) & .

('(% )" (%% “#"%**" +%'"*' ,("-*"'('” / 7.. . (  ), ?.@. ), >.. + );  . 7.. .D+ ) + .   : 8(727)37733-36, 377-33-37, 13-69. % . . 8-777-316-03-97. E-mail: [email protected]. www.read.kz