Unde Scis: Bilgi Psikolojisi Denemesi 9789944105743

Table of contents :
ÖNSÖZ...............................................................................................9
BİLGİ VE KAYNAK.........................................................................17
GELENEK.........................................................................................23
Bilişsel senaryolar.................................................................................33
Anlamlandırıcılar.................................................................................43
Rüya yorumu .................................................................................46
Kıyafetname ...................................................................................46
Seğrime...........................................................................................47
Kaşıntı ...........................................................................................48
Kulak çınlaması .............................................................................48
Burçlar ............................................................................................49
Anlamlandırıcıların değerlendirilmesi ve farkına varma yolları49
OTORİTE .........................................................................................53
Uzman otorite......................................................................................55
Karizmatik otorite................................................................................55
KİŞİSEL YAŞANTI...........................................................................69
Otobiyografik hafıza............................................................................70
Kişisel prensipler ve alışkanlıklar.......................................................71
Bilinç ifadeleri ......................................................................................72
BİLİM................................................................................................75
Bilimin özellikleri.................................................................................78
Bilimin işlevleri....................................................................................92
İnceleme yöntemleri............................................................................96
Bilimlerin sınıflandırılması................................................................101
Bilimin temel varsayımları................................................................108
Araştırmaya karşı bazı yanlış tutumlar............................................110
Araştırmanın önemini anlayamamadan ileri gelenler ....................110
Araştırmanın sınırlılıklarını bilememeden kaynaklananlar............111
VAHİY.............................................................................................113
GENEL ÖZELLİKLER...................................................................117
EK 1: BİLİMSEL ANLAYIŞ ÖLÇEĞİ...........................................125
Bilimsel bilgi üretim süreci bilgisi....................................................125
Bilimsel bilginin nitelikleri bilgisi ....................................................125
Bilimsel bilgiyi etkileyen faktörler bilgisi.........................................126
Bilimsel bilginin üstün yanları..........................................................126
Bilime karşı yanlış inançlar bilgisi....................................................126
EK 2: OKUMA PARÇALARI.........................................................129
Din ve ideoloji....................................................................................129
KÜLTÜR/GELENEK ÜZERİNE NOTLAR...................................135
BİLİMSEL KURAMLARIN ÖLÇÜTLERİ.....................................139
Mantıksal ölçütler..............................................................................139
Empirik / deneysel ölçütler...............................................................139
Sosyolojik ölçütler .............................................................................140
Tarihsel ölçütler.................................................................................140
Yasal ölçütler (1981, Arkansas; Yargıç Overton)............................140
Kuramlar.............................................................................................140
Phil Wood (2000) (King ve Kitchener, 1994’ten)..........................141
BİLİMLE İLGİLİ BAZI ANLAYIŞLAR..........................................143
Bilimsel bilgi üretim süreci bilgisi;...................................................143
Bilimsel bilginin nitelikleri bilgisi; ...................................................143
Bilimsel bilgiyi etkileyen faktörler bilgisi;........................................144
Bilimsel bilginin üstün yanları;.........................................................144
Bilime karşı yanlış inançlar bilgisi;...................................................144
KAYNAKÇA...................................................................................145

Citation preview

BİLGİ KAYNAKLARI Bilgi Psikolojisi Denemesi

Prof. Dr. Hasan Bacanlı

Prof. Dr. Hasan Bacanlı

??????????????????

BİLGİ KAYNAKLARI Bilgi Psikolojisi Denemesi

İçindekiler

5

İÇİNDEKİLER

açılımkitap alemdar mah. çatalçeşme sok. defne han no:27/15 cağaloğlu fatih-istanbul tel: 0212 520 98 90 www.acilimkitap.com - [email protected] bilgi kaynakları: bilgi psikolojisi denemesi prof. dr. hasan bacanlı açılımkitap: ????? Sosyoloji serisi: ? yayınevi sertifika no: 22787 ısbn: 978-9944-105-????? birinci baskı: ekim 2014 kapak: tekin öztürk içdüzen: pınar baskı-cilt: şenyıldız mat. hed. eşy. tek. san. tic. ltd. şti gümüş suyu caddesi ışık sanayi sitesi no: 19 c blok 102 topkapı/istanbul tel: 0212 483 47 91 matbaa sertifika no: 11964 açılımkitap pınar yayınları tic. ve san. a.ş’nin tescilli markasıdır.

ÖNSÖZ................................................................................................9 BİLGİ VE KAYNAK..........................................................................17 GELENEK..........................................................................................23 Bilişsel senaryolar.................................................................................33 Anlamlandırıcılar..................................................................................43 Rüya yorumu..................................................................................46 Kıyafetname....................................................................................46 Seğrime............................................................................................47 Kaşıntı ............................................................................................48 Kulak çınlaması..............................................................................48 Burçlar.............................................................................................49 Anlamlandırıcıların değerlendirilmesi ve farkına varma yolları.49 OTORİTE..........................................................................................53 Uzman otorite.......................................................................................55 Karizmatik otorite.................................................................................55 KİŞİSEL YAŞANTI...........................................................................69 Otobiyografik hafıza.............................................................................70 Kişisel prensipler ve alışkanlıklar........................................................71 Bilinç ifadeleri.......................................................................................72 BİLİM.................................................................................................75 Bilimin özellikleri.................................................................................78

6

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

ÖNSÖZ

7

Bilimin işlevleri.....................................................................................92 İnceleme yöntemleri.............................................................................96 Bilimlerin sınıflandırılması.................................................................101 Bilimin temel varsayımları.................................................................108 Araştırmaya karşı bazı yanlış tutumlar.............................................110 Araştırmanın önemini anlayamamadan ileri gelenler.....................110 Araştırmanın sınırlılıklarını bilememeden kaynaklananlar............111 VAHİY..............................................................................................113 GENEL ÖZELLİKLER....................................................................117 EK 1: BİLİMSEL ANLAYIŞ ÖLÇEĞİ............................................125 Bilimsel bilgi üretim süreci bilgisi.....................................................125 Bilimsel bilginin nitelikleri bilgisi.....................................................125 Bilimsel bilgiyi etkileyen faktörler bilgisi.........................................126 Bilimsel bilginin üstün yanları...........................................................126 Bilime karşı yanlış inançlar bilgisi.....................................................126 EK 2: OKUMA PARÇALARI..........................................................129 Din ve ideoloji.....................................................................................129 KÜLTÜR/GELENEK ÜZERİNE NOTLAR....................................135 BİLİMSEL KURAMLARIN ÖLÇÜTLERİ......................................139 Mantıksal ölçütler...............................................................................139 Empirik / deneysel ölçütler................................................................139 Sosyolojik ölçütler..............................................................................140 Tarihsel ölçütler..................................................................................140 Yasal ölçütler (1981, Arkansas; Yargıç Overton).............................140 Kuramlar.............................................................................................140 Phil Wood (2000) (King ve Kitchener, 1994’ten)...........................141 BİLİMLE İLGİLİ BAZI ANLAYIŞLAR..........................................143 Bilimsel bilgi üretim süreci bilgisi;....................................................143 Bilimsel bilginin nitelikleri bilgisi;....................................................143 Bilimsel bilgiyi etkileyen faktörler bilgisi;........................................144 Bilimsel bilginin üstün yanları;..........................................................144 Bilime karşı yanlış inançlar bilgisi;....................................................144 KAYNAKÇA....................................................................................145

Ey inananlar, size fasık (yoldan çıkmış) bir adam bir haber getirirse onun doğruluğunu araştırın. Yoksa bilmeyerek bir topluluğa karşı kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz. (Hucurat, 6)

Kasabanın birinde zengin bir tüccar yaşarmış. Öleceği vakit vasiyetinde: “Ben mezara konulduğum gün kim gelir benimle bir gece  mezarda kalırsa ona servetimin yarısını bırakacağım” demiş. Çoluğu çocuğu, akrabaları servetin yarısı bırakılmasına rağmen bunu yerine getiremiyeceklerini düşünüyorlarmış. Kısa bir müddet  sonra adam ölmüş. Adamın vasiyeti kasabada zaten meşhurmuş. Bunu duyanlardan biri de kasabanın en ücrâ köşesinde yaşayan hamalmış. Adamın  öldüğü haberini duyunca yakınlarına kendisinin bir gece mezarda kalabileceğini söylemiş. Bunun üzerine cenaze merasiminden sonra  hamalı da adamla birlikte kabre koymuşlar. Hamal: “Zaten bir tane ipim bir tane de küfem var. Kaybedecek bir şeyim yok. İyi ettim de bu adamla buraya girdim.

8

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Çıktığımda  kasabanın hatırı sayılır insanlarından biri olacağım” diye düşünüyorken bir gürültü kopmuş ve dünyada daha önce hiç karşılaşmadığı yüzlere orada rastlamış.

ÖNSÖZ

9

ÖNSÖZ

Gelen melekler aralarında konuşuyorlarmış: “Bu ölü olan zaten elimizde. Onu istediğimiz vakit hesaba çekebiliriz. İlk önce şu canlı olandan başlayalım”. Adam tir tir titriyorken başlamış melekler peşpeşe sorular sormaya: “Söyle bakalım ey falan oğlu filan. Küfenin ipini nereden  buldun? Satın aldıysan ne kadara aldın? Kimden aldın? Aldığın kişiyi dolandırdın mı? Hakiki değerinde mi verdin ücretini?” Adamın dili dolanıyor sorulan sorulara cevaplar bulmaya çalışıyor, ancak o cevap verdikçe ip ile ilgili bir başka soru ile karşılaşıyormuş. Gün ağarırken zengin adamın akrabaları gelmiş ve adamı mezardan çıkarmışlar. Sonra: Artık kasabanın sayılı zenginlerindensin. Anlat bakalım bir gece mezarda kalmak nasıl bir duygu? demişler. Hamal: “Aman, lanet olsun! İstemiyorum! Bütün mal mülk sizin olsun! Ben bir ipin hesabını sabaha kadar veremedim, o kadar malın hesabını kıyamete kadar veremem herhalde...’’

Mesnevi’de geçen, bir adamın mallarının hesabını ölümden sonra vermesi üzerine bir hikaye vardır. Kuşkusuz insanların neyi nereden bulduklarının onların davranışlarındaki adaleti ve dürüstlüğü göstermesi açısından önemi vardır. Ancak ondan daha da önemli olan neyi nereden bildiğimizdir; çünkü yaşamımız bildiklerimizle yoğrulur. Öte yandan bildiğimizi sandığımız bilgilerin kaynağı belirsizdir. Kaynağı belirsiz olduğu için de, akan suyun bulanık olup olmadığını anlamak güçtür. İçinde bulunduğumuz çağ bilgi çağıdır. Her ne kadar “bilgi çağı bitti, .... çağı başladı” gibi söylemler üretilse de, henüz içinde bulunduğumuz dönemi tanımlayacak türde genel kabul gören bir başka tanım yok. Peki bilgi çağı ne demek? Bunun ne olduğu konusundaki bilgilerin de kaynağı bulanıktır (!). Birçok kişi için bilgi çağı bilgisayarın başına geçip solitaire oynamak, Word kullanıp, Powerpoint’te sunu hazırlamak ya da internete girip “chat” yapmaktır. “Daha ne yapayım?” gibi bir eklentiyi de sayabiliriz bu arada. Yani kimi insanlar daha önce yaptıkları işleri bilgisayarla yapabilir hale gelince bilgi çağına girdiklerini düşünmektedirler. Aslında bir bakıma haklıdırlar da. Çünkü bunu endüstri

10

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

çağında yapmamışlardır. Endüstri çağında yazı hazırlamaları, sunu yapmaları gerekirdi. Gelişmiş toplumlar bunu yaparken, bu toplumdakiler yapamadılar. İnsanların sistemli olmaları gerekmekteydi. Oysa, onlar İbn Haldun’un terimiyle asabiyet dönemini aşamadıkları için, zaruri ihtiyaçlardan sonrasını “milli servet heba olmasın” anlayışıyla iptal ettikleri için, yapabildiklerinin en azıyla idare etmeye çalışırlardı. Söz gelimi bir toplantıda katılımcılara notlar dağıtılmaz, herkes kendi notunu tutar diye düşünülürdü. Şimdi ise, önemli toplantılarda, herkes için notlar çoğaltılmakta ve dağıtılmaktadır. Tabii ki bunlar bilgisayar yardımıyla yapılmakta,, bu nedenle de insanlar bilgi çağında olduklarını düşünmektedirler. Oysa bir yazıyı daktilo ya da bilgisayar aracılığıyla yazmak bilgi çağında veya devrinde olunduğunu göstermez. Çağ veya devir, temel ürünlerin ve ilişki biçimlerinin değiştiğini gösteren bir terimdir. Söz gelimi Tarım devri varsa, bunun anlamı “temel ürünler tarımla ilgilidir ve temel ilişki biçimleri de tarımsaldır” demektir. İnsanlar kendi başlarına tarlada çalışır, tarımsal ürünler elde eder ve bunu pazara getirip satarlar. Birileri bunları üretir, birileri de onlardan bunları satın alarak tüketir. Ürün bellidir, satış karşı karşıya yapılan bir iştir. Başka bir deyişle tarım toplumlarında insanlar birbirleriyle daha yakın ilişki içinde ve yardımlaşma halindedirler. Birbirlerine ayıracak daha fazla zamanları vardır. Sanayi devrinde ise temel ürünler sanayi ürünüdür ve temel ilişki biçimi çoğulcudur. Yani üretim toplu bir şekilde yapılmaktadır. Artık tarım devrinin tekil üretimi yerini fabrikaların çoğul üretimine bırakmıştır. Artık üreten ile tüketen karşı karşıya gelmemektedir. Hatta tüketen üreteni hiç görmemektedir, kim olduğunu bilmemektedir. Yani insan Zimbabwe’de üretilen bir ayakkabıyı giyiyor olabilir. Giydiği ayakkabı da özel bir ayakkabı değil, herkesin giydiği türden bir ayakkabıdır. Zaten hepsi de standart olarak belli bir model ve belli bir numara olarak yapılmış, üretilmiştir.

ÖNSÖZ

11

Sanayi devrinin üretim biçimi insan ilişkilerini de biçimlendirmiştir. İnsanlar birbirlerine daha sınırlı zaman ayırmakta; daha çok iş için birbirleriyle rekabet halinde hareket etmektedirler; çünkü işi yapan makinadır, makinayı kullanan insandır ve onun da çok özel bilgilere ve becerilere sahip olması gerekmemektedir. Dolayısıyla herhangi bir insanın yapabileceği iş için insanlar birbirleriyle yarış halindedirler. Bilgi çağında ise temel ürün bilgidir, üretilen bilgidir. İnsanlar ya kendi ürettikleri ya da başka birileri tarafından üretilen bilgileri satmaktadır. İlişki biçimi de tamamen farklıdır. Söz gelimi, bir bilgisayar programı aldığınızda satıcı bunu size “bunu sadece bir bilgisayara yükleyebilirsin” diyerek pazarlayabilmektedir. Oysa o ürün sizinse, istediğiniz gibi kullanabilmeniz gerekir. Üstüne üstlük satıcı “bozuksa yama yayınlarım, alır düzeltirsin” de diyebilmektedir . Oysa sanayi toplumunda satılan malın bozuk olması durumunda, satıcıya geri verilebilmesi veya değiştirilmesi gerekir /di. Tüm bunlardan da anlaşılacağı üzere bilgi çağında ticaretin şekli değişmiştir. Dolayısıyla, “bilgi çağına girdik”, “her okula bilgisayar aldık” demekle bilgi çağına girilmiş olmaz. Öğretmenin tahtaya yazacağı şeyleri bilgisayarla yazıp tahtaya yansıtmasıyla da bilgi çağına girmiş olunmaz; çünkü bilgi çağında kişilerin sunulan bilgi ile ilişkilerinin olması gerekir. Geleneksel eğitim öğretim anlayışına bilgisayarı ve interneti sokup, öğrencilere internette arama yaptırmakla da bilgi çağına girilmiş olmaz.1 Bilgi çağında kişiler kendi bilgilerini kendileri oluştururlar. Bir tür sentez yapmakta, bir çeşit müşteri-odaklı bilgi üretmektedirler. Var olan bilgileri yazıcıdan çıkartıp alt alta koymakla da bilgi çağına girilmiş olmaz. Bu liste daha da uzatılabilir. Ama sonuç aynıdır: Bilgi çağı yeni ilişki ve anlayışların çağıdır, yeni teknolojilerin değil. Teknoloji sanayi devrinin ürünüdür, ister çorap imal

1 Buna karşılık, birçok kişi için, “bilgi çağı” demek internet demek, özgürlük demek, bilginin özgürce paylaşılması demek olabilir. Buna “özlemsel düşünce” (wishful thinking) demek doğru olacak gibi görünüyor.

12

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

edin, ister bilgisayar. Bilgi çağında bilgi üretir, oluşturur, satar, kullanırsınız. Yaşamınız bilgiyi nasıl kullandığınıza bağlıdır. Sonuç olarak, bilgi çağı bilginin üretildiği, alınıp satıldığı ve bilginin insanlar arasındaki ilişkileri biçimlendirdiği bir çağdır. Bilgi çağının en güzel örneği, belki de ülkemizdeki 1999 depremleri sırasında yaşanmıştır. Depremden sonra insanlara neye ihtiyaçları olduğunu soranlardan bir kısmı, “bize ne olduğunu anlatın, yeter” cevabı almışlardır. İşte bu, bilgi çağının bir davranışıdır. İnsanlar ne ekmek (tarım devri) ne de elbise (sanayi devri) istemişlerdir, istenilen sadece bilgi olmuştur. Tabii ki bir tek davranışa bakarak insanların artık bilgi çağına girdiklerini söylemek mümkün değildir ama bu, bilgi çağı davranışlarının anlaşılması açısından önemli bir örnektir. Peki, bilgi nedir? Bu, felsefecilerin yüzyıllardır sorguladıkları bir sorudur. Onların bu soruya vermiş oldukları cevapları felsefe kitaplarında bulmak mümkündür. Hatta son zamanlarda artık üzerinde durulmuyor olsa da, epistemoloji felsefenin bir alt dalı sayılır ve epistemoloji ile ilgilenenler yüzyıllarca bu konuları tartışmışlardır. Ayrıca, 20. yüzyıl felsefesi de bilgi ve bilim üzerinde yoğun bir şekilde durmuştur. Bilginin ne olduğu ve nasıl mümkün olduğu felsefecilerin konusudur. Burada ele alındığı şekliyle bilgi, yapısal açıdan bir önermedir. “A, B’dir” dediğinizde bir bilgi ifade etmiş olursunuz. Buradaki bilginin prototipi bu tür önermeler olacaktır. Bu tür bilgiler için söylenenler, kuşkusuz ki başka ifadeler için de dayanak oluşturabilecektir. Günümüzde Türk toplumunda insanlar birtakım bilgiler edinmektedirler, ancak bu bilgileri konusunda net bir bilince sahip değillerdir. Zihinler bulanıklaşmıştır. Bunun dille de ilişkisi vardır kuşkusuz. İnsanlar dillerini düzgün kullanmamaktadırlar. Dolayısıyla, kelimelerin bulanıklığı kavramların bulanıklığını, kavramların bulanıklığı da zihin bulanıklığını beraberinde getirmektedir. Bu da insan ilişkilerinin bozulmasına yol açmaktadır, çünkü insanlar konuşa konuşa anlaş(ama)maktadırlar. Anlaşılacağı üzere birinci olarak dil ve kullanımı ile ilgili sorunlar yer alırken, ikinci olarak (sadece sözün akışı yüzünden

ÖNSÖZ

13

ikinci, yoksa aslında birinci olan budur!) insanların bilgilere karşı özensiz tutumları bu durumun nedenleri arasında yer almaktadır. İnsanlar bilginin ne olduğunu net olarak bilmemekte, ama bunu da önemli görmemektedir. Üstelik bilginin nereden ve nasıl geldiğini de ciddiyetle irdelememektedir. İnsanların bilgiyi önemsememelerinin kökeninde çeşitli mekanizmalar bulunabilir. Burada sadece sembolik etkileşimci bir bakışla, insanların birbirlerinin ayıplarını örtmeye yönelik bir işler kamuoyu içinde bulundukları konusu üzerinde durulacaktır. Herkes söz birliği etmiş gibi, birbirlerinin yanlışlarını görmemekte, görse de üzerinde durmamaktadır, çünkü karşılığında kendisinin yanlışının da görmezlikten gelineceğini ummaktadır. Bilindiği gibi, işler kamuoyu, bir toplumdaki insanların herkesin uyacağını düşündükleri ve bu yüzden kendilerinin de uyduğu kuralları doğuran anlayıştır. Başka bir deyişle, siz başkalarının şu şekilde davranacağını beklersiniz, ona göre davranırsınız, onlar da sizin aynı şekilde davranacağınızı beklerler ve öyle davranırlar. Süreç bu şekilde akıp gider. Söz gelimi, yolda bir arkadaşınızla karşılaştınız. Önce görenin veya daha uygun (bu da ortak bir kanıdır) konumda olanın selam vermesi beklenir. Aranızda bir sorun yoksa, diğerinin de selamı alması beklenir. Samimiyetin derecesine göre, hal hatır sorulması beklenir falan. Tüm bunlar işler kamuoyuna işaret eder. Başka bir örnek verilecek olursa, bir tiyatro oyunu izlediğinizi düşünün. Bir anda sahneye bir adam fırlıyor ve “yangın, yangın var!” diyerek sahnede koşuşturuyor. Herkes bunun oyunun bir parçası olmasını bekler ki (işler kamuoyu da budur). İşte gündelik yaşamdaki bulanıklık ve yanlışlıklar için de böyle bir beklenti söz konusudur. Herkes birbirinin böyle yanlışlıklar yapmasını hoş görmektedir. Böyle bir hoşgörü anlayışı da gittikçe daha özensiz kullanıma yol açmaktadır. Şu veya bu nedenden dolayı, insanlar dili düzgün kullanmaya ve kavramlarını belirginleştirmeye, bilgilerini tashih etmeye gerek gerek duymamaktadırlar. Oysa insanların bilgilerini nereden bildiklerini bilmeleri hem o bilgilerinin daha belirgin

14

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

hale gelmesine, hem de o bilgiye ne kadar güvenilebileceğinin bilinmesine yol açar. İnsanlar bilgilerimizin kaynağını bilirse, o bilgileri hangi kaynaktan daha güvenilir hale getirebileceklerini, nasıl destekleyebileceklerini ve hangi kaynaktan gelen bilgiler karşısında terk edeceklerini de bilirler. İşin daha kötü tarafı şudur ki, insanlar buna riayet etmedikleri içindir ki, elde ettikleri tek bilgiye saplanıp kalmakta ve hatta o bilgi için savaşmayı göze alabilmektedirler. Gözünüzde şöyle bir tablo canlandırın: Bir kuyruktayım. Yan taraftan birileri kaynak yapmaya çalışıyor. İddiaları da, “ben kuyruktayım”. Birileri de onlara o tarafta kuyruk olmadığını, kuyruğun bu tarafta olduğunu söylüyor. Adam hala ısrarla kuyrukta olduğunu iddia etmeye devam ediyor. Bunun yanı sıra, gerçekten kuyrukta bulunan kişiler de o kişiye kuyruğun orada olmadığını söyleme veya başka bir açıdan kendi haklarını savunma ihtiyacı duymuyorlar. Bu olayda, kuyrukta olduğunu iddia eden kişi karşı karşıya kaldığı bilgileri irdelememektedir. Dolayısıyla elindeki tek bilgiyi savunmaya ve hatta onun için dövüşmeye hazırlanmaktadır. Halbuki gelen bilgi kişinin iddia ettiğinden daha güvenilir bir bilgidir (önündeki veya arkasındaki kimse de onun kuyrukta olduğunu onaylamıyor). Ayrıca kuyruktaki diğer kişilerin de buna ses çıkarmadıkları görülmektedir, çünkü kendileri aynı hareketi yaptığı zaman da kendilerine de ses çıkarılmamasını beklemektedirler. Eğer sağlıklı bir toplum olmak isteniyorsa, o zaman insanların bilgilerini yeniden gözden geçirmeleri gerekir. Başka bir deyişle, hangi bilgiye ne kadar güvenebileceklerini bilmelidirler. Bilgilerinin düşüncelerinin hammaddesi olduğunu gözden kaçırmamalıdırlar. Ve unutmamalıdırlar ki; “Dikkatini düşüncelerinden ayırma, zira onlar sözlerin haline gelecektir. Dikkatini sözlerinden ayırma, zira onlar davranışların haline gelecektir.

ÖNSÖZ

15

Dikkatini davranışlarından ayırma, zira onlar alışkanlıkların haline gelecektir. Dikkatini alışkanlıklarından ayırma, zira onlar karakterin haline gelecektir. Dikkatini karakterinden ayırma, zira o senin kaderindir.” (Talmud) Bu çalışmada, bilginin hangi kaynaklardan gelebileceği konusu ele alınmaktadır. Bu konu çeşitli biçimlerde ele alınabilir. Ancak ben bu kitapta bilgiyi psikoloji açısından ele alıyorum. Dolayısıyla bu çalışmanın başlığı da Bilgi Psikolojisi oldu. Bilginin psikolojik açıdan ele alındığı bu çalışma en azından zihinlerin netleşmesinde bir katkı sağlayabilirse, amacına ulaşmış olacaktır. *** Bilgi psikolojisi teriminin daha önce kullanıldığına şahit olmadım. Dolayısıyla elinizdeki çalışmanın psikoloji alanında bir öncüsü bulunmadığını söylemek mümkün. Bu konu bilimsel yaklaşım çerçevesinde kısmen tartışılmıştır. Bu kitapta ise psikoloji biliminin konuya bakışı sunulmaktadır, dolayısıyla bu yönüyle yenidir. Bilgi sosyolojisi, bilginin toplumdaki deveranını ele almasıyla konuya yakındır, zaten bu kitaba “Bilgi Psikolojisi” isminin verilmesinin nedeni de bu yakınlıktır. Zira “bilgi sosyolojisi olduğu gibi, bilgi psikolojisi de olmalıdır” düşüncesi bu kitabın ortaya çıkışında etkili olmuştur... Benzer bir konu kişisel epistemoloji olabilir. Ancak o, adından da anlaşıldığı gibi, kişiseldir. Burada herkes için temel olabilecek ve herkes tarafından kullanılabilecek genel bir yapı oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu yapının üstüne kimin ne gibi bir bilgi koyabileceği kişinin kendisine kalmıştır. Ancak şüphesiz ki gerek toplumsal birliktelik gerek insan ilişkileri gerekse kişisel ruh sağlığı açısından bilgilerimizin kaynağını bilmemiz gerekmektedir. Ayrıca kişisel epistemoloji, kişinin öğrenmesine ağırlık veren ve daha çok okul bağlamında ele alınan akademik

16

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

bir kavramdır. Burada daha genel bir anlayışa ulaşılmaya çalışılması amaçlanmaktadır.2

BİLGİ VE KAYNAK

17

BİLGİ VE KAYNAK

“”kesinlik ögelerini bu kitapta koymak mümkündürAyrıca, bu çalışma alan uzmanlarını değil, entelektüel olarak bu konulara ilgi duyan veya kavramlarını netleştirme ihtiyacı duyan herkes için kaleme alınmıştır. Dolayısıyla akademik dilden kaçınılmaya çalışılmıştır. Teknik terim ve açıklamalardan (zorunlu durumlar dışında) uzak durulmuştur. Bu çalışmada yapmaya çalıştığım şeyi, Voltaire’in bir sözüne bağlayabilirim, çünkü benim için bir düstur olmuştur: “Arkadaşlar! Önce kavramlarımızı tarif edelim”. Burada da denmektedir ki, “Arkadaşlar! Önce bilgilerimizi netleştirelim!” Eskiden “nereye gidiyorsun?” diye sorulurdu, tarım toplumuydu. “Nereden buluyorsun?” diye soruldu, sanayi toplumuydu. Şimdi “nereden biliyorsun?” sorusunu sorma zamanıdır. Unde scis? “Bilmeyen ve bilmediğini bilen çocuktur, ona öğretin. Bilen ve bildiğini bilmeyen uykudadır, onu uyandırın. Bilmeyen ve bilmediğini bilmeyen aptaldır, ondan sakının. Bilen ve bildiğini bilen öncüdür, onu izleyin.” (Çin Atasözü) 2 Bu çalışma, Schommer’in önerdiği üç epistemolojik inançtan biri olan “bilginin kaynağı”nı konu edinmekte, karmaşıklık ve kesinlik ögelerini ele almamaktadır. Kısmen bilginin kesinliğini bilgi kaynakları çerçevesinde ele almakla birlikte karmaşıklık kapsam dışındadır. Hofer’ın sınıflamasında ise, bilginin kaynağı ile ilgili iki inançtan biri olan bilginin kaynağı konusunu ele almaktadır. Gerek bilginin edinilmesi ile ilgili diğer inanç olan bilginin haklılaştırılması, gerekse kesinlik ve basitlik olarak ifade edilebilecek olan bilginin doğası ile ilgili inançlar konu dışında tutulmuştur. Epistemik biliş veya kişisel epistemoloji çerçevesinde buradakine kısmen benzer çalışmalar bulunmakla birlikte (örn. King, Patricia M., Karen S. Kitchener, and Phillip K. Wood. “The Development of Intellect and Character: A Longitudinal-sequential Study of Intellectual and Moral Development in Young Adults.” Moral Education Forum 10, no. 1 (1985):1-13.), bu kitapta akademik bir hava oluşturmaktan kaçınılmaya çalışılmıştır. Dolayısıyla bu çalışmayı bir yere yerleştirmek gerekirse, bilgi psikolojisi ile epistemik biliş veya kişisel epistemoloji arasında bir yere koymak mümkündür.

Avukat Pedro Algorta, bana cinayete kurban gitmiş iki kadınla ilgili kabarık dosyayı gösterdi. Bu çifte cinayet 82’nin sonunda Montevideo’nun bir banliyösünde bıçakla işlenmişti. Sanık, alma Di Agosto suçunu itiraf etmişti. Bir yılı aşkın süredir hapisteydi ve ömrünün sonuna kadar orada çürüyeceğe benzerdi. Adet olduğu üzere polis ona tecavüz etmiş, işkence yapmıştı. Bir ay kesintisiz süren işkencenin sonunda ondan birçok itiraflar koparmışlardı. Alma Di Agosto’nun itirafları birbirine pek benzemiyordu; aynı cinayeti birçok ayrı yöntemle işlemiş sanırdınız. Her itirafta başka başka kimseler ortaya çıkıyordu, adı, adresi olmayan ilginç hayaletler, çünkü elektrikli cop herkesi yaman bir masalcıya dönüştürür. Üstelik yazar bu anlattıklarında bir olimpiyat atletinin çevikliğini, bir panayır Amazon’unun gücünü ve profesyonel bir matadorun kıvraklığını sergiliyordu. Ama en şaşırtıcı olan, itiraflardaki ayrıntı zenginliğiydi: her seferinde sanık, giysileri, davranışları, çevreyi, konukları, eşyayı kılpayı ölçülerle sayıp döküyordu… Alma Di Agosto kördü. Onu yakından tanıyıp seven komşuları onun suçlu olduğu kanısındaydılar. “Neden?” diye sordu avukat. “Gazeteler öyle diyor da ondan.” Avukat, “Gazeteler yalan yazıyor,” diyordu. Komşular, “Ama radyo da öyle diyor,” diye açıklamada bulunuyorlardı. “TV de öyle diyor!” Eduardo Galeano, Kucaklaşmanın Kitabı

18

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

*** Bilginin ne olduğu özellikle bilgi kelimesinin çeşitli anlamları ortaya çıkınca iyice karıştı. Bilgi nedir? Bilgi, bilen ile bilinen arasındaki ilişki olarak tanımlanabilir. Demek ki bilgide bir bilen, bir de bilinen vardır. Bilgi, bu ikisi arasındaki ilişkinin sonucudur. Bilen, bilinenin bir tasarımına sahip olur. Bilen genellikle insandır, en azından buradaki ele alınma biçimiyle insanın bilmesi durumu söz konusudur. Bilinen ise kişi, varlık, olay vb. olabilir. Yapı olarak ele alındığında bilgi, yukarıda da belirtildiği gibi, “A, B’dir” şeklindeki bir ifadedir. Buradaki B de oldukça geniş bir perspektifi içerir; her şey olabilir. * Ali çocuktur. * Ankara sıcaktır. * Ben açım. gibi ifadeler birer bilgidir. Bu bilgi türlerini daha da geliştirmek ve karmaşıklaştırmak mümkündür. Ancak bu prototip, anlamayı kolaylaştıracaktır. Bilgi, bilen ile bilinen arasındaki bir ilişkidir, ancak bu ilişki genellikle dolaylı olarak kurulur. Her zaman bilen ile bilinen karşı karşıya gelmez. Arada olan ise kaynaktır. Başka bir deyişle bilginin kaynağı dediğimizde, bilenin bilmesini sağlayan aracıdan bahsediliyor demektir. Bu aracı bazen başkası olur, bazen de bilenin (kişinin) kendisi. İşte “nereden biliyorsun?” sorusunun cevabı bu aradaki kaynaktır. Yani, nereden bildiğini soran kişi, aslında hangi aracıyı kullandığınızı öğrenmek istiyordur. Başka bir açıdan ifade etmek gerekirse, eğer birine “nereden biliyorsun?” diye sorarsanız, bilenin ikilenmesini öngörmüş olursunuz. Zira bir gerçekten bilen vardır ki bu, bilginin kaynağıdır. Bir de ondan öğrenmiş olan vardır, bu da bildirilendir. Siz sorunuzu bildirilene sorarsınız. Dolayısıyla, demek istersiniz ki “asıl bilen kim?” Bu durumun nedeni de kısmen bilgi çağıdır. Eskiden insanlar bu kadar karmaşık ve çok bilgi

BİLGİ VE KAYNAK

19

ile karşı karşıya kalmadıkları için, nereden biliyorsun sorusunun cevabı da kolaydı. Bunun bir örneğini İslam tarihinde görmek mümkündür. Hadis usulü ilmi1 bu açıdan ilginçtir. Hz. Muhammed’in vefatından sonra, ona ait sözlerin tespiti sorunu ortaya çıkmıştır. Hz. Muhammed hayatta iken, Kur’an’la karışmaması için, sözleri (hadis) kaydedilmemiştir. Vefatından sonra, savaşlar ve yaşlanma nedeniyle artan ölümler sonucunda onunla yaşamış kişilerin (ashab) sayısında azalma olmuştur. Dolayısıyla, Peygamber’in sözleri unutulmaya ve daha da kötüsü onun adıyla yeni sözler uydurulmaya başlanmıştır. Bu koşullarda, Peygamber’in sözlerinin ve açıklamalarının unutulmaması için onların tespiti ile ilgilenen bir ilim ortaya çıkmıştır: “Hadis” ilmi. Ancak, hangi hadisin gerçek, hangisinin uydurma olduğunu anlamak için de bir ilme ihtiyaç doğmuştur. Bu ilim de “Hadis Usulü” ilmidir. Hadis usulü alanındaki ilim adamları, hadis nakleden herkese şu soruyu sormuşlardır: “Nereden biliyorsun?” Bu soruya aldıkları cevaplara göre “Hadis Ravileri” ilmi ortaya çıkmıştır. Bu ilim Peygamber’den hadis nakleden kişilerin sözüne ne kadar güvenilebileceğini gösteren biyografik bilgiler içermektedir. Kişilerin davranışlarındaki dürüstlük, hafızalarının ne kadar güçlü olduğu gibi özelliklere dayanılarak, bu kişinin doğru hadis aktarıp aktaramayacağına karar verilmiştir. polduklarına ,içermektedirİnsanları gidip bulmak ve onlara doğrudan, “nereden biliyorsun” diye sormak mümkün olmuştur. Oysa günümüzde kişileri bulup, bu soruyu sormak o kadar kolay değildir. Ancak, hadis usulü ilmi, “nereden biliyorsun?” sorusunun sorulduğu ilginç örneklerden biri olarak tarihteki yerini almıştır. 1 Bu noktada “ilim” ve “bilim” kelimelerini farklı anlamlarda kullandığımı belirtmem lazım. İlim daha çok nakle dayalı bir anlayışı ifade ederken, bilim akla dayalı bir anlayışı ifade eder. Tarihte çeşitli ilimler gelişmiştir, ama bilim Batı medeniyetinin ortaya koyduğu bir bilgi çeşididir. Çünkü tarihte bu mantıkla yola çıkılan başka bir girişim yoktur. Zaten bilimin ortaya çıkabilmesi için hümanizmin ortaya çıkması gerekiyor. İnsan bilgiyi Tanrının veya Bilenin (burada “büyük adamlar” kastediliyor, mesela büyük alimler veya düşünürler) elinden almak için bilimi geliştirmiştir. Bu kullanım farklılığı gözden kaçırılmamalıdır.

20

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Genellikle bilen ile bilinen arasındaki ilişki sadece bir aracı (bildiren) ile kesilmez, bir de bildirgeç (genel terim olarak, kanal) devreye girer. Bildirgeç, bildirenin bildirmek için kullandığı araçtır. Bilgi, bu aracı kullanarak bilene (daha doğrusu bilecek olana) gelir. Bu yüzden, “nereden biliyorsun” sorusuna cevap verirken, araç değil, bildiren söylenmelidir. Yoksa bildirgecin, aracın veya kanalın bilgiden haberi yoktur ve zaten genellikle araç veya kanal bilinçli de değildir, yani bilgi aktardığının farkında da değildir. Söz gelimi, kitap bir bildirgeçtir. Kitabı yazan kişi bilginin kaynağıdır, bildirendir. “Nereden biliyorsun” sorusuna “kitaptan okudum” cevabı vermek yanlıştır, çünkü o bildiren değildir. Kitabı yazan kişinin belirtilmesi gerekir. Bu durum, aslında alışılmış ifadesiyle iletişimi ifade etmektedir; çünkü temelde iletişim bilgi alışverişi olarak tanımlanmaktadır. Model şu şekilde gösterilebilir: Şekil 1. Bilme ve bildirme modelleri

BİLGİ VE KAYNAK

21

Bu süreç çeşitli bilim dalları tarafından ele alınmaktadır. İlk akla gelen, iletişim bilimidir. İletişim türleri ve süreçlerini ele alan iletişim bilimi bu sürecin nasıl işlediğini ele alır. Bu süreçte kişilerin ne yaşadıkları ve hangi etkilerle hangi davranışları gösterdiklerini sosyal psikoloji konu edinir. Göstergebilim, dildeki sembollerin neyi temsil ettikleri ve sembolleşme süreçlerini irdeler. Bu süreçte sembolleştirme süreçleri göstergebilim alanında ele alınmaktadır. Bu ve benzeri bilim dalları bu süreci çeşitli açılardan irdelemektedirler, şeklinde düşünmek doğru olacaktır. Nereden bildiğini bilmek, kişinin bilgisini irdeleyebilmesini, ne kadar güvenilir olduğunu anlamasını, nasıl daha güvenilir hale getirebileceğini bilmesini sağlar. Bir bilginin ne kadar güvenilir olduğunu bilmek, onun hangi bilgilerden daha güvenilir, hangi bilgilerden daha az güvenilir olduğunun bilinmesi demektir. Dolayısıyla, bilgi daha güvenilir hale getirilmek istenirse, hangi bilgi kaynaklarından destek alınabileceği de bilinmiş olur. İlerleyen kısımlarda farklı bilgi kaynaklarından bahsedilecektir.

Modelde de görüldüğü gibi, bir bakıma bilen ile bilinen arasındaki ilişki, bildiren ile bilen arasındaki ilişkinin ters dönmüş halidir. Bilme sırasında süreç bilenden bilinene doğru giderken, bildirme sırasında süreç, bildirenden bilene doğru işlemektedir.2 2 Burada, bir noktanın vurgulanmasında yarar vardır. Bilindiği gibi, bilgi-

nin neliği felsefede sorgulanmıştır ve epistemolojinin önemli konularından biri olmuştur. Bilginin felsefi anlamda ne olduğu ve nasıl oluştuğu burada ele alınan konunun başka bir yönüdür. Ancak, burada ele alınmamaktadır. Çünkü gündelik yaşamda süregiden budur. Bilgi sosyolojisi bilginin toplumdaki deveranı ile ilgilendiği gibi, bilgi felsefesi (epistemoloji dahil) de bilginin yapısı üzerinde durmaktadır. Özellikle 20. Yy. Felsefesinde önemli yer işgal eden bu konuda felsefe kitaplarında yeterince bilgi bulunacaktır. Burada gene dışta bırakılan diğer bir konu da “bilginin arkeolojisi”dir (M. Foucault).

GELENEK

23

GELENEK

Bilgi kaynaklarından birincisi gelenektir. Gelenek birincidir, çünkü hem tüm bilgilerin en önce edinilenleri gelenekten gelir, hem de en yararlı bilgi kaynağı odur. Geleneğin verdiği bilgiler hayatın ilk yıllarında yoğun olmak üzere aktarılır. Geleneğin bilgilerini hem anneniz, babanız, etrafınızdakiler size aktarırlar, hem de bu toplumda yaşıyor olmanızdan dolayı siz etrafınızda olup bitenlerden bu bilgileri edinirsiniz. O bilgilerin büyük bir kısmı uygulamayla öğrenilir. Hatta sözlü kısım oldukça azdır bile denilebilir. Gelenek daha çok uygulama bilgileri vermektedir. Geleneği bir anneye benzetebilirsiniz. Anne nasıl çocuklarını korumaya çalışırsa, gelenek de aynı şekilde toplumun yeni üyelerini (çocukları) hayata hazırlamaya ve onları olumsuz durumlardan, tehlikelerden korumaya çalışır. Aşağıda görüleceği gibi verdiği bilgiler de zaten bunu göstermektedir. Geleneğin verdiği bilgileri belirlenmenin şöyle bir yolu bulunabilir. Nereden biliyorsun sorusuna verebileceğiniz bir cevabınız yoksa, yani “nerden bildiğimi hatırlamıyorum” diyorsanız, birilerinden duyduysanız ama kimden duyduğunuzu hatırlayamıyorsanız, büyük bir olasılıkla geleneksel bir bilgi ile karşı karşıyasınızdır. “Büyük annemden duydum”, “Ayşe teyze

24

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

GELENEK

25

söylemişti” gibi gerçekte bilginin asıl sahibi olmayan kişilerden duyduğunuz bilgiler büyük bir olasılıkla geleneğin bilgisidir.

(“Allah’ın selamı” düşüncesiyle) selamlaşılır, ama o da her yerde değil, belli yerlerde ve zamanlarda olur.

Bu noktada bir ayrımın açıklığa kavuşturulması gerekir. Geleneksel bilgi adıyla anılan diğer bir bilgi türü daha vardır. Gnostik bilgi veya tarih boyunca çeşitli gruplar (mezhep ve tarikatlar) eliyle aktarılan tanrısal bilgi anlamındaki geleneksel bilgi ile burada söz edilen gelenek bilgisi birbirlerinden farklıdır. Birinci anlamıyla geleneksel bilgi Rene Guenon’un öncülük ettiği bir düşünce ekolünün ortaya koyduğu bir bilgidir. Aslında Gelenekselciler için geleneksel bilgi demek ilahi bilgi ve dinlerin özü anlamında kullanılmaktadır. Onlara göre gerçek dinler aynı nehrin kollarıdır. Hatta aynı nehrin görüntüleridir. Dolayısıyla gelenek dinle aynı anlama gelmektedir.1 Burada bu anlamda gelenek dışta bırakılmaktadır. Burada gelenek, Gelenekselci ekol geleneğin kullanılmasını doğru bulmadığı, adet, örf, töre gibi terimlere yakın bir anlamda kullanılmaktadır.

Buna karşılık Amerikan toplumu bu bakımdan farklıdır. ABD’nin bazı eyaletlerinde ve sanırım İngiliz kökenli geleneklerde birbirleriyle karşılaşan insanlar birbirleriyle selamlaşırlar ve şakalaşırlar. Hatta ABD’ye yeni giden Türkler başlarda “Ben bu kişiyi nereden tanıyorum? Hani, tanışmışsak ayıp etmiş olmayayım” diye afallayabilirler. Ama sonra anlaşılır ki, o gelenekte insanlar birbirleriyle iyi dilek ve temennilerini değiş tokuş ederler. Bu da o toplumun geleneğidir. Toplumların geleneklerinin farklılaşmasının binlerce örneği bulunabilir.

Gelenek kimden bildiğinizi bilemediğiniz bilgilerdir. Başka bir deyişle toplumdaki herkesin biliyor sayıldığı bilgilerdir. Geleneksel bilgilerin genellikle bilincinde değilizdir. Geleneksel bilgilere ters durumlarla karşı karşıya kalındığı zaman, onların farkına varılır. Tanımı itibariyle gelenek toplumun geçirmiş olduğu yaşantıların tortusudur. Bu tanımda üç öge yer almaktadır. Birincisi toplumun geçirmiş olduğu yaşantıların söz konusu olmasıdır. Bu özellik geleneğin toplumdan topluma değişmesi sonucunu doğurur. Geleneksel bilgi Türk toplumunda başka türlü, Amerikan toplumunda başka türlüdür. Söz gelimi, insanların birbirleriyle selamlaşmalarını ele alalım. Gelenek, birbirini tanıyan kişilerin selamlaşmasını makbul kabul ederek, bunun nasıl olması gerektiğini de belirlemiştir. Pek tanımıyorsanız, sadece gülümser geçersiniz. Biraz tanıyorsanız, merhabalaşırsınız. Daha iyi tanışıyorsanız, hal hatır sorarsınız. Samimi iseniz, şakalaşırsınız. Birbirlerini tanımayan insanlar günümüzde pek selamlaşmazlar. Sadece dini bir “vecibe” (gereklilik) olarak 1 Hüseyin Yılmaz. Ezeli Hikmet ve Dinler. İstanbul: İnsan Yayınları. 2003.

Geleneğin tanımındaki ikinci öge geçirilmiş olan yaşantılardır. Bu ögenin doğurgusu da geleneğin değişebilirliğidir. Bir toplumun içinde bulunduğu tarihsel dönemde karşı karşıya olduğu gelenek ile aynı toplumun, söz gelimi 150 yıl önceki gelenekleri aynı değildir. Örneğin bu toplumun 150 yıl önceki geleneğinde zaman şimdikinden farklı anlaşılmıştır. Şimdiki anlayışa göre zaman saate bakarak anlaşılır.2 İçinde bulunulan günün ne olduğu, hangi günün gecesi /akşamı olduğu saate bakarak anlaşılır. Saat 24 olunca gün değişir. Oysa eskiden zaman anlayışı farklıdır. Eski anlayışa göre, aslolan gecedir. Güneş geceden karanlığı giderir. Önce karanlık vardır, sonra aydınlık gelir. 2 “Köleler gördüm, karavaşlar hayaları burulmuş bir adamın ayaklarını yıkamaktalardı artık kelimeleri kalmamış fiyatları sormaktan saçları taranılmaktan usanmışlar sinemalarda saklanıyorlar kışın yaz olunca denizin yalayışlarına kaldırımlarda demokrat otobüslerde dindar geceyi saatlerine bakarak anlıyorlar ve sabah gökyüzünün karnını gerdiği zaman dağların kokusundan fabrikalar acıkınca Köleler! gözleri camekânlarda.” İsmet Özel

26

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Gün, güneş batınca başlar, güneş batınca biter. Önce akşam ve gece olur. Sonra gündüz olur ve güneş batınca ertesi güne geçilmiş olur. Böylelikle, Pazartesi akşamı pazarı pazartesiye bağlayan gecedir. Salı akşamı pazartesiyi salıya bağlayan akşamdır. Bu anlamdaki zaman anlayışı günümüzde sadece dini gün ve geceler için kullanılmaya devam etmektedir. Bu yüzden, Cuma akşamı perşembeyi cumaya bağlayan gecedir. Onun dışında genellikle anlaşılan saate bağlı zaman anlayışıdır. İki zaman anlayışı farklılığı gelenekteki farklılığı göstermektedir. Tanımdaki üçüncü öge de tortu kelimesidir. Burada tortu demekle kastedilen, olayın kalıntısının bilinmesi, olayın kendisinin bilinmemesidir. Örnek olarak, evin damına baykuş konunca uğursuzluk olur şeklindeki geleneksel bilgiyi ele alalım. Büyük bir olasılıkla eskiden (“fi” tarihinde) bir baykuş bir evin damına konmuştur. Tesadüf bu ya, o evden de ölü çıkmıştır. İnsanlar bu olayın üzerinde durmamışlardır. Ama bir yandan da “ne tesadüf ki, Ali efendi öldüğünde evinin damında baykuş vardı” demişlerdir. Bazan bir tek olayla bile gelenek oluşsa da, genellikle birkaç kez tekrarlanması gerekir. Baykuşla ilgili olarak da, ikinci bir tarihte gene bir baykuş bir evin damına konmuştur. Tesadüf bu ya, o evden de ölü çıkmıştır. İnsanlar “hımmmm!!!” demişlerdir. “Bunda bir iş var” demişlerdir. Bu noktada gelenek oluşmaya başlamıştır. Gelenek şöyle bir sonuca ulaşmıştır: “Bir evin damına baykuş konarsa, o evden ölü çıkar.” Bugün artık kimse Ali efendiyi veya ikinci durumda ölen kişiyi hatırlamamaktadır. Ama olayların tortusu, kalıntısı devam etmektedir. Demek ki, geleneksel bilgi bir birikimdir. Bilgilerin kaydı değildir.

GELENEK

27

Şekil 2. Baykuşla ilgili geleneğin oluşma süreci

Baykuş

Ölü

Korku

Baykuş

Ölü

Korku

Bağırır

Korku

Taş atar

Baykuş

.... Soğan atar

Geleneksel bilginin büyük bir kısmı insanların yaşamlarının ilk yıllarında (geleneksel bir ifadeyle ilk 7 yılında) aktarılır. Bu yıllarda aktarılması dolayısıyla şu iki sonuçla karşılaşılır. Birincisi, onların bilincine pek varılmaz. Hepimiz geleneğin verdiği bilgileri kullanarak gündelik yaşamımızı sürdürürüz, ama hangi bilgiyi kullandığımızı veya kullanmamız gerektiğini pek düşünmeyiz. Geleneksel bilgilerin bir kısmının ancak aksatıldığı zaman, yani o bilgiyle ilgili birşeyler ters gittiği zaman farkına varılır. Diğer bir kısmı ise üzerinde özel olarak düşünülmediği sürece bilince çıkmazlar. Başka bir açıdan, bilince çıksalar bile üzerinde düşünülmediği için açık bir bilinçlilik kazanmazlar. İkinci sonuç ise, onların davranışa otomatik olarak aktarılmasıdır. Geleneksel bilgiler artık bir tür motor beceri haline gelmişlerdir. Bilindiği gibi motor becerilerin ileri aşamaları onların otomatik bir biçimde gerçekleştirilebilir olmalarıdır. Söz gelimi yüzme öğreneceksiniz. Yüzme bir motor beceridir. Başlangıçta ne yaptığınızı ve nasıl yaptığınızı düşünürken, yüzmeyi öğrendikten sonra ne yaptığınızı ve nasıl yaptığınızı bilinçli bir şekilde düşünmez, otomatik olarak gerekli davranışları göstermeye başlarsınız. Benzer şekilde geleneğin verdiği bilgiler de bir süre sonra artık motor beceri gibi ortaya konulmaya başlanır. Bu da onların bilinçten uzak durmalarıyla bağlantılı olsa gerektir.

28

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Geleneksel bilginin oluşması öğrenme psikolojisinin kurallarına göre işler. Yukarıdaki baykuş örneği, davranışçı yaklaşımın klasik şartlanma yöntemiyle oluşan bir öğrenmedir. Klasik şartlanma psikolojinin de klasiğidir. Klasik şartlanma olgusunu ortaya koyan kişi Rus fizyolog İvan Pavlovdur (1849-1936). Pavlov, köpeğe verilen et miktarının köpeğin salgıladığı salya miktarı ile ilişkisini araştırmak istemiştir. Köpeğe et vermekte ve karşılığında köpeğin salgıladığı salya miktarını ölçmektedir. Birkaç denemeden sonra, Pavlov böyle bir araştırmayı gerçekleştiremeyeceğini görmüştür. Çünkü köpek artık eti vermeden salya salgılamaya başlamaktadır. Bu olay üzerine çalışmalarını yoğunlaştıran Pavlov, günümüzde klasik şartlanma (klasik koşullanma) adı verilen öğrenme biçimini bulmuştur. Buna göre, başlangıçta organizmanın herhangi bir tepki vermesi gerekmeyen bir uyarıcı ile şartsız, yani doğal olarak organizmanın belli bir tepki verdiği bir uyarıcı eşleştirilir ve bu yeteri kadar tekrar edilirse, başlangıçtaki nötr uyarıcıya şartsız uyarıcıya verilen tepki verilmeye başlanır. Meşhur deneyinde, Pavlov köpek için zil çalmıştır. Ancak, köpek buna herhangi bir tepki vermemiştir. Zaten vermesi de beklenmemektedir. Zilin ardından et suyu verildiğinde köpek et suyuna karşı salya tepkisi vermektedir. Bu işlem, yani iki uyarıcının birlikte verilmesi işlemi bir süre tekrar edilince, köpek zil sesine karşı da salya salgılamaya başlamaktadır. Böylelikle, başlangıçta ona karşı verilmeyen bir tepki (salya) ona karşı verilmeye başlanmaktadır. Bu şekilde nötr bir uyarıcı ile şartsız bir uyarıcının eşleştirilerek tepki değişimi olayına klasik şartlanma denmektedir. Klasik şartlanma genellikle insanlara uygulanması zor bir öğrenme biçimi gibi gelmektedir. Oysa geleneğin verdiği bilgilerden bir kısmı başlangıçta anlamsız gibi gelen uyarıcıları kişiler için anlamlı hale getirerek, klasik şartlanma yoluyla, oluşmaktadır. Baykuş örneğinde baykuş başlangıçta nötr bir uyarıcı iken, işlemin sonucunda anlamlı (burada korkunç) bir uyarıcı haline gelmektedir. Geleneğin verdiği bu tür bilgiler ilerleyen kısımlarda kehanetler adı altında ele alınmaktadır.

GELENEK

29

Geleneksel bilgiler yararlı bilgilerdir. Anne benzetmesinden hareketle bu yararı şu şekilde açıklayabiliriz: Bir anne çocuğuna yararlı bilgiler vermeye, yararlı davranışlar kazandırmaya çalışır. Geleneğin verdiği bilgilerin doğru olması ve her zaman doğrulanması şart değildir. Örneğin, bir anne çocuğuna, “çocuğum, düşer bir yerini incitirsin” veya bu şekilde davranırsan, başına kötü şeyler gelir” dediğinde onun başına illa kötü şeylerin gelmesi gerekmez. Hatta bu noktada çocuk annesine “gördün mü, başıma kötü şey gelmedi!!!” bile der. Annesi de ona, “ya gelseydi...” diye cevap verir. Geleneğin tutumu da aynen böyledir. Ayrıca verdiği bilgilerin her zaman doğrulanması gerekmez. Empirik doğrulama, yani bir tür deneme yoluyla bilgilerin doğrulanması ve denetlenmesi her ne kadar bu noktada sıklıkla akla gelse de, insanların bu yolu pek kullanmadıkları görülmektedir. Tarihsel açıdan bakıldığında, insanların bu yolu kullanmamalarının temel nedeni bunu düşünmemiş olmalarıdır. Bugünkü düşüncelerimizin kökeninde binlerce yıllık tarihsel bir birikim vardır. Geçmişteki düşünce akımları, tartışmaları, çeşitli konulardaki fikirler bugünkü düşünce dünyamızda bir şekilde yerini almaktadır. Dolayısıyla, şimdiki düşüncemiz geçmişimizin mirasının üstüne konulmuş olan bir düşüncedir. Geçmişte böyle bir düşünce olmamıştır. Eskiden insanlar kendilerine aktarıldığı kadarki miras üzerine düşünmüşlerdir.3 O dönemlerdeki insanlar da kendi gelişmiş düşünce biçimlerine sahiptiler, her ne kadar bizim kadar gelişmiş olmasalar da. Skolastik düşünce ile ilgili örneği bu noktada hatırlamak yerinde olur. Ortaçağda bir grup bilgin, atın ağzında kaç diş olduğunu tartışmaktadır. Bunun için de İlk Öğretmen (Hace-i Evvel) Aristoteles’e başvurmak ve onun bu konudaki düşüncelerini temel olarak almak en doğal yoldur, o zamana göre. Aristoteles birçok şeyi bilen, büyük bir adamdır ve çok az sayıda insan Aristoteles kadar bilgiye sahip olabilir ve insanlar onu çok 3 Geçmişi bugünkü düşünce biçimleriyle yargılamak, yani şimdiki düşünce biçimimizin tarih boyunca geçerli olduğunu sanmak bir yanılgıdır ve başka bir yazımızda “mutlakçılık oyunu” olarak adlandırılmıştır (H. Bacanlı, “Mutlakçılık oyunu; tarih ve eğitim. 2023, 13, …., 2002.)

30

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

nadiren aşabilir. İnsanların büyük bir kısmı Aristoteles’in bilgi seviyesine ulaşamazlar, hatta yaklaşamazlar bile. Bu düşünceler içinde atın ağzındaki diş sayısı ile ilgili olarak Aristoteles’in söylediği sayı da 8’dir. Bilginler 8 dişin olup olmadığını, niçin 8 diş olduğunu, vb. Konuları gene büyük bilginlerin ve özellikle de tabii ki Aristoteles’in çeşitli kitaplarındaki düşüncelerini temel alarak tartışmaktadırlar. Bu sırada, genç, tecrübesiz ve toy bir bilim adamı der ki, “niçin tartışıyoruz? Gidip atın ağzındaki dişi sayalım!” Diğer bilginler “Ayıp, ayıp!!! Bizim gibi saygın bilginler pis bir atın ağzındaki dişleri sayar mı?” derler. Genç bilgin “ben sayarım” der ve gidip atın ağzındaki dişleri sayar. Bakar ki, atın 32 tane dişi vardır. Bu durumda, bilginlerin kafası karışır. Bir yanda Hace-i Evvel Aristoteles vardır, diğer yanda (“pis”) bir at. Düşünür taşınır ve atın yanıldığına karar verirler doğal olarak. Çünkü Aristoteles sıradan basit bir at için feda edilecek biri değildir. Aristoteles’in yanıldığını söylemek de her bilginin karı değildir. Bugün bize garip ve hatta bir miktar trajikomik gelse de, bizim akıl yürütme biçimimiz o zamanda bulunmadığı için, o zamanın bilginleri kendilerine göre en mantıklı kararı vermişlerdir. Zaten akledilemediği içindir ki, Bacon’un tümdengelim ve tümevarım yöntemlerini bulması ve önermesi büyük bir devrim niteliği taşır. Zira ondan önce akledilememiştir. Deneysel yöntem için de aynı şey geçerlidir. Şimdiki aklımızla iki grup alıp, önce test uygulayıp ardından işleme tabi tutmak ve işlemden sonra yeniden teste tabi tutup, testler arasındaki farkın işlemden ileri geldiğini söylemek büyük bir bilimsel adımdır ve son birkaç yüzyılda düşünülebilmiştir. Bu bağlamda Claude Bernard’ın yaklaşık bir buçuk asır önce yazmış olduğu Tıpta Tecrübe Usulünün Tetkikine Giriş kitabındaki şu düşünce, zamanı için çok ileri bir düşüncedir: Bernard bir doktorun şimdiye kadar 10 kişiyi ameliyat ettiğini; bu 10 kişiden 9’unun hayatta kaldığını farzeder. Biri de ölmüş olsun, der. Bernard’a göre onbirinci kişiye doktorun onda dokuz yaşama şansın var demesi mantıklı değildir. Önemli olan 9 kişinin niye öldüğünün

GELENEK

31

tespit edilmesidir. Eğer ölen kişinin sahip olduğu özelliğe onbirinci kişi sahipse ve biz bu bilgiye sahip değilsek, onbirinci kişi ölür ve artık onun için onda dokuz yaşama olasılığının hiçbir anlamı yoktur. Bernard’ın bu düşünceleri basit mantıksal düşünceler gibi görünse de, üzerinde düşünüldüğünde, şimdi bile birçok kez gözden kaçırılan bir noktadır ve zamanının ötesinde bir düşüncedir. Bir adım daha ileri giderek denebilir ki, tarihte insanlar hem yaşamlarını, hem de doğayı denetleyebileceklerini düşünememişlerdir. Cinlerin – perilerin cirit attığı bir dünyada, “kaderin” (felek’in de denebilir) elinde oradan oraya savrulmuşlardır. İnsanın kendi kaderini kendi eline alması, doğayı denetleyebileceğini düşünmesi, aydınlanmanın da, hümanizmin de, bilimin de hareket noktası olmuştur. Kader kavramı tarih boyunca birçok kez çeşitli şekillerde tartışılmıştır. Bugün artık insanlar kader kavramını farklı bir şekilde yorumlamaktadır ve üzerinde eskiden olduğu kadar durmayı gereksiz bulmaktadır. İnsanlar yakın zamana gelinceye kadar Cuma namazının birkaç yerde kılınıp kılınamayacağını tartışmışlar, hangi şartlarda başka bir camide kılınabileceğini konuşmuşlardır. Hatta birkaç yerde kılınan Cuma namazlarından birinin kabul edileceği, hangisinin kabul edileceği bilinemediği için “zuhur-u ahir” (sonradan çıkan) namazların Cuma namazına eklendiği bilinmektedir. Bugün artık insanlar gerekli olduğu durumlarda namazların saatini değiştirebilmektedirler, ki eskiden namazın saatini değiştirmek büyük bir iştir. Bir zamanlar, Diyanet İşleri Başkanlığı İstanbul’da teravih namazının ramazan boyunca saat 8:30’da kılınmasına karar vermiştir. Eskiden saati inceden inceye hesaplanan namazın saati sabitlenmiştir. Bu sabitleme düşüncesi eskiden insanların kabul edecekleri, makul ve mantıklı karşılayacakları bir durum değildir. Bu örnekler çoğaltılabilir. Genellikle de dini örnekler içermektedir. Bunun nedeni, dini konularda bu olayların daha açık seçik bir şekilde görülebilmesidir. Belki din bilginlerinin bu olaylarla ilgili farklı örnekleri ve farklı açıklamaları vardır. Buradaki amaç, düşüncede ortaya çıkan farklılıkları göstermektir.

32

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Geleneğin verdiği bilgilerin de empirik olarak denetlenmesi geçmişteki bilgiler açısından bakılırsa, akledilememiştir. Bu konuyu konuştuğum ve tartıştığım öğrenciler genellikle empirik denetlemeyi öne sürerler. Bir evin damına baykuş konunca o evden ölü çıkmadığında bilginin iptal olacağını söylerler. Bilginin kalıcı olabilmesi için evin damına her baykuş konduğunda ölümün gerçekleşmesi gerektiğini ileri sürerler. Denetlenemediği için geleneksel bilginin geçersiz olduğunu iddia ederler. Bu düşünce geçmişte var olmadığı gibi, içinde bulunduğumuz zaman diliminde de kullanılır bir düşünce değildir. İnsanoğlu “bilişsel cimri”dir. Bunun anlamı elindeki en az kanıttan en çok bilgiyi çıkarmaya çalıştığıdır. Başka bir deyişle, insan her zaman doğru bilgiye ulaşmak için fazla uğraşmaz. Onun yerine, edinebildiği ve bulabildiği kanıtlar ve bilgilerden birçok sonuç çıkarmaya çalışır. Aklını kullanmayı pek sevmez. Belki bir anlamda bilişsel veya zihinsel üşengeçtir. Çıkarsamalar yaparak yaşamını sürdürmeye çalışır. Bilişsel cimriliğinden ötürü, insanlar bazı kararlar verirken (bu kararlara bilgiler de dahildir. Gerçekte bu durumda bilgi değil, kanı olmasına rağmen insanlar bunları bilgi gibi ele alırlar), kestirme yollar kullanırlar. Bu kestirme yollara sosyal psikolojide höristik denir. Höristik, çoğu zaman aynı zamanda insanın bilişsel yanlılığıdır. Zira gerçeğe ulaşmasını engeller. Kestirme yola verilebilecek bir örnek, alışverişle ilgilidir. İki kez pahalı peynir alan ve lezzetli bulan bir kişinin pahalı peynirlerin lezzetli olduğunu düşünmeye başlaması bir höristiktir. İki ismi olan ve zeki olan birkaç kişi bilen bir kişinin iki ismi olanların genelden daha zeki olduğunu düşünmeye başlamaları da başka bir höristiktir. Anlaşılacağı üzere bu örnekler çoğumuza yabancı olmayan örneklerdir. İnsanların sıklıkla kullandıkları höristikler şunlardır: a) Demirleme ve uyum: (Tamam, artık bu böyledir!) b) Erişilebilirlik höristiği: (Ulaştıklarımız bunu gösteriyor!) c) Temsil edicilik höristiği: (Bunlar yeterince açık!)

GELENEK

33

Daha az kullandıklarından bazıları da şunlar: d) Duygu höristiği: (Ama ben seviyorum!) e) Bulaşma höristiği: (Onun şu özelliği de var zaten!) f) Çaba höristiği: (Boşuna mı uğraştık şimdi?) g) Tanıdıklık höristiği: (Ben onu bilirim!) h) Akıcılık höristiği: (Bundan bir sürü var, öyleyse böyledir!) i) Bakış höristiği: (Bu açıdan bakınca böyledir.) j) Zirve-sonuç höristiği: (Sonuçta bu olacak, öyleyse böyledir.) k) Tanınma höristiği: (Herkesin gözünün önünde!) l) Kıtlık höristiği: (Başka yol yok! Öyleyse böyledir.) m) Benzerlik höristiği: (Diğerine çok benziyor işte! Öyleyse aynıdır. n) Benzetim höristiği: (Şöyle yapınca ona benzetilebilir, o zaman da öyle olur!) o) Sosyal kanıt: (Herkes öyle diyor!) p) En-iyisini-al höristiği: (Bu alternatiflerin içinde en iyisi!) Görüldüğü gibi, insanların empirik yöntemler yerine gözkararı yöntemleri kullanmaları hala geçerlidir. Hepimiz zaman zaman bunları kullanırız ve farzettiğimiz kadar bilinçli ve empirist değilizdir. Geleneğin verdiği bilgileri kabaca iki gruba ayırmak mümkün görünmektedir. Birinci grup bilgiler çeşitli durumlarda ne yapacağımızı bildiren bilgilerdir. Bunlar büyük ölçüde bilişsel senaryolardır. İkinci tür bilgiler de anlamlandırmalardır. Bunlara da kabaca kehanetler denebilir. Bilişsel senaryolar Daha önce hiç karşılaşmadığınız halde, yeni tanıştığınız bir kişiyle karşılaştığınızda ne yapacağınızı bilir, karşılaştığınızda “şimdi ben ne yapacağım” diye düşünmezsiniz. Arkadaşınıza misafirliğe gittiğinizi düşünün. Daha önce de gitmiş olmanıza rağmen, her gidişiniz ayrı bir misafirliktir ve farklıdır. Ama siz

34

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

her seferinde ne yapacağınızı bilirsiniz. Bu gibi durumlarda ne yapacağınızla ilgili bilgiler bilişsel senaryolardır ve geleneğin verdiği bilgilerdendir. Yanlış anlamaya meydan vermemek gerekir. Bilişsel senaryo bir biliş türüdür. Geleneğin verdiği bilgiler bilişsel senaryo biçiminde olabilir. Yoksa bilişsel senaryo sadece geleneğin verdiği değildir. Bilişsel senaryo, bir biliş ve dolayısıyla bilgi biçimidir ve geleneğin verdiği bilgilerle sınırlı değildir. Senaryo kavramı üzerinde çalışan Schank veAbelson’un lokanta senaryosu Tablo 1’deki Lokanta Senaryosu’nda görülmektedir. Karşılaşma senaryosuna dönüldüğünde, yukarıda da belirtildiği üzere, bunun toplumdan topluma değişen bir senaryo olduğunu söylemek mümkündür. Türk toplumunda insanlar tanışıklık, samimiyet hissi ve umuduna göre çeşitli karşılaşma senaryoları kullanırlar. Eğer karşıdaki kişi sizin için görmeye bile tahammül edemeyeceğiniz birisi ise, yolunuzu değiştirirsiniz. Tablo 1. Lokanta senaryosu

Adı :

Lokanta

Araçlar:

Masalar, Menü, Yiyecek/ yemek, Fatura, Para, Bahşiş

Roller:

Müşteri, Garson, Ahçı, Kasiyer, Lokanta sahibi.

Giriş şartları:

Müşteri açtır, Müşterinin parası vardır.

Sonuçlar:

Müşterinin parası azdır, Lokanta sahibinin parası artmıştır, Müşteri aç değildir.

Sahne 1: Giriş

Müşteri lokantaya girer Müşteri masa arar Müşteri nereye oturacağına karar verir Müşteri masaya gider Müşteri oturur

GELENEK

Sahne 2: Sipariş

Müşteri menüyü alır Müşteri menüye bakar Müşteri yiyeceğe karar verir Müşteri garsona işaret eder Garson masaya gelir Müşteri yemeği sipariş eder Garson ahçıya gider Garson ahçıya yemek siparişini verir Ahçı yemeği hazırlar

Sahne 3: Yeme

Ahçı garsona yemeği verir Garson yemeği müşteriye getirir Müşteri yemeği yer

Sahne 4: Çıkış

35

Garson faturayı yazar Garson faturayı müşteriye götürür Garson müşteriye faturayı verir Müşteri garsona bahşiş verir Müşteri kasiyere gider Müşteri kasiyere para verir Müşteri lokantadan ayrılır

Kaynak: P. Trower. (1982). “Toward a generative model of social skills: A critique and synthesis,” in J.P. Curran & P.M. Monti (Eds.) Social skills training: A practical handbook for assessment and treatment (pp. 399428). N.Y.: The Guilford Press.‘den alınmıştır.

Eğer o kadar tahammül edilmez bulmuyorsanız, onu görürsünüz, ama görmezden gelirsiniz. Eğer biraz daha tahammül edilebilir buluyorsanız, yüz yüze geldiğinizde dudağınızı oynatırsınız, ama sesli bir şey söylemeniz gerekmez. Selam, iyi günler gibi bir şey söylediğiniz zannedilir. Bu arada başınızı hafifçe ve aşağıya doğru kavisli bir şekilde sallayabilirsiniz. Karşıdaki kişi de uygun bir şeklide karşılık verecektir. Eğer daha tahammül edilebilir birisi olduğunu düşünüyorsanız, “selam”, “iyi günler”, “merhaba”4, gibi bir selamlaşma kelimesi ile selamlarsınız. O da benzer şekilde karşılık verir. Daha fazla tahammül edilebilir buluyorsanız, selamlaşmanın 4 Aslında merhaba demek yanlıştır. Merhaba “yeriniz geniş olsun, rahatlayın” anlamında bir sözcüktür. Ama galat-ı meşhur (yaygın bir yanlış) olarak kullanılmaktadır.

36

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

ötesine geçer, hal hatır sorarsınız. Eğer çok samimi buluyorsanız, şakalaşırsınız. Bu karşılaşma biçimlerinden, karşınızdaki ile tanışıklık derecesi, aranızda var olan veya sizin oluşturmaya, geliştirmeye çalıştığınız samimiyet derecesine göre, içinde bulunduğunuz duruma en uygun olanı seçersiniz. Bu senaryoların hepsi de zihninizde bulunmaktadır ve onları oluşturan da içinde bulunduğunuz toplumun geleneğidir. Misafirlik senaryosu da benzer bir yapı gösterir. Yapacağınız şeyler kabaca şöyle sıralanabilir. Önce evi bulur, kapının önünde durursunuz. Sonra kapıyı çalarsınız. İçerdeki kişi “kim o” diye sorar. Siz de “benim” diyerek ses tonunuzdan sizi tanımasını beklersiniz. Tanımazsa, kişi “sen kimsin” diye sorar. Hatta siz de “aşkolsun, tanımadın mı” diye espri yaparsınız. Sonra kişi kapıyı açar, “hoş geldiniz” der. Siz de “hoş bulduk” şeklinde karşılık verirsiniz. Sonra sizi içeri davet eder ve davranışlar devam edip gider. Bu senaryo her ikinizin de kafasında vardır ve ona göre davranır, karşınızdakinin de ona uygun bir şekilde davranmasını beklersiniz. Bu senaryo, essında geleneğin size aktarmış olduğu bir bilgidir. Senaryoların, tarafların kafalarında var olması, Erving Goffman’ın işler kamuoyu (working consensus) dediği bir kavramla ifade edilmiştir. Goffman’a göre gündelik yaşamımızdaki etkileşimlerimizde bu anlayışa göre davranırız. Her iki kişi de bir ortak anlayışın, kamuoyunun işlediğini kabul eder. Bir toplumda iki kişi karşılaştığında veya misafirliğe gittiğinde gerek karşıdakinin kafasında gerekse kendisininkinde aynı senaryonun bulunduğunu kabul eder. Bu duruma işler kamuoyu denir. İşler kamuoyu aksatıldığı, kesintiye uğradığı zaman fark edilir. Diğer zamanlarda farkına varılmaz, ama herkes ona uygun davranmaya devam eder. Senaryolar, aynı zamanda olayların ve durumların anlaşılmasında ve yorumlanmasında kullanılacak şablon işlev görürler. Biz yukarıdaki höristik örneğindeki gibi, kestirme yol kullanırken, içinde bulunduğumuz veya birilerinin bulunduğu durumu anlarken veya yorumlarken eldeki birkaç ipucunu kullanır ve

GELENEK

37

uygun şablona göre yorum yaparız. Birileri dizi dizi oturmuş ve aynı yöne bakıyorsa, baktıkları yerde de bir kişi onlara konuşuyorsa, büyük bir olasılıkla ders yapılıyordur diye düşünürüz. Çünkü eldeki ipuçları ders senaryosuna uygun görünmektedir. Biz “bu insanlar ne yapıyor” diye düşünür ve anlamak için zihnimizdeki senaryoyu harekete geçiririz. Senaryoların böyle bir işlevi de bulunmaktadır. Bu sırada da gene işler kamuoyuna göre, insanların akılcı ve mantıklı davranarak herkes için anlaşılır bir şey yaptıkları, bunun da ders olduğu sonucuna ulaşırız. Bilişsel senaryolar bilişsel öğrenme ilkelerine göre öğrenilir, edinilir, depolanır, geri getirilir ve kullanılır. Bilişsel senaryolar için de diğer bilişsel öğrenmeler için geçerli olan kurallar geçerlidir. Son yıllardaki kavramsallaştırma ile, bilişsel senaryo olayların üstbilişidir (metacognition). Olayların ne olursa ne olduğu ile ilgili bilgisidir. Somut olaylardan çok onlarla ilgili bir soyutlamayı gösterir. Bu yüzden, bir anlayışa göre, üstbiliş olarak değerlendirmek daha doğru olur. Eğer üstbiliş, bilmeyi bilmek, öğrenmeyi öğrenmek olarak anlaşılırsa, bilişsel senaryolar üstbiliş olarak değerlendirilebilir. Ancak, özellikle eğitimle ilgili yeni üstbiliş çalışmaları açısından, bilişsel senaryolar üstbiliş olarak değerlendirilmemektedir.5 Bilişsel senaryolar insanların çocukluk dönemlerinde yoğun bir şekilde aktarıldığı için, daha sonra hem otomatik bir şekilde gerçekleştirilir, hem de aksaklık yaşanmadığı, üzerinde özel olarak düşünülmediği sürece farkına varılmazlar. Bilişsel senaryoların farkına vardığımız üç yerden söz edilebilir. Bunlardan birincisi, yurtdışı yaşantısıdır. Yukarıda verilen örneği 5 Örneğin Flavell’in anlayışına göre bilişsel senaryolar üstbiliş sayılırken, Blakey ve Spence’in sınıflamasına göre üstbiliş sayılmamaktadır. Flavell üstbilişsel bilgiyi yordam bilgisi, bildirimsel bilgi ve duruma dayalı bilgi (ikisinin karışımı) olmak üzere üçe ayırmıştır. Bu sınıflamaya göre bilişsel senaryolar yordam bilgisine karşılık gelmektedir. Blakey ve Spence’in tanımına göre üstbiliş genel olarak kişinin kendi biliş sistemi, yapısı ve çalışması hakkındaki bilgisidir. Bu anlamda bilişsel senaryo üstbiliş sayılmaz. (Düşünmeyi düşünme (Blakey & Spence, 1990) olarak tanımlanan biliş üstü genel olarak bireyin kendi biliş sistemi, yapısı, çalışması hakkındaki bilgisidir.)

38

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

GELENEK

39

hatırlarsak, ABD’ye giden Türkler tanımadıkları birilerinin kendilerine selam verdiğini görünce şaşırırlar, çünkü farklı bir gelenekle karşı karşıya gelmişlerdir. Bu tür durumlar kişilerin “ne oluyoruz?” düşüncesine kapıldıkları durumlardır ve geleneğin bilişsel senaryolarının açığa çıktığı durumlardır.

koyacağını bilememeye, boğazını temizliyormuş gibi yapmaya, konuşurken duraklamaya, vb. başlayacaktır. Buna karşılık yapılması gereken şey, dersi olabildiğince alternatifli planlamak veya plan bittiği zaman ne yapacağına karar vermektir. Yapacak şeyi olanlar sıkılacak zaman bulamayacaklardır.

Kendimizi sıkılgan hissettiğimiz durumlarda da bilişsel senaryoların farkına varırız. Kendini sıkılgan hissetmek iki nedenden ileri gelebilir. Bunlardan biri bilişsel, diğeri de motor beceriseldir. Bilişsel neden, kişinin zihnindeki bilişsel senaryoda eksiklik bulunmasıdır. Motor becerisel olan neden ise, kişinin nasıl davranılacağını bilmesine rağmen, öyle davranmamasıdır. Senaryo açısından bakıldığında, şöyle bir eksiklik bulunduğunda senaryonun farkına varılır: Senaryo, yapı olarak o şunu der, ben şunu derim, o şunu der, ben şunu derim, vb. şeklinde sürüp gider. Kişinin kendini becerikli ve rahat hissettiği durumlar, bu karşılıklı söyleyişlerin olabildiğince çeşitli ihtimalleri göz önünde tuttuğu ve karşılıksız bırakmadığı durumlardır. Rahat ve becerikli kişilerin karşılaştıkları hemen hemen her durumda verecek cevapları ve tepkileri vardır. Sahip oldukları bilişsel senaryoları çok dallı bir ağaca benzetilebilir. Örneğin, misafirlik senaryosunda bu insanlar normal şartlarda eve girer, misafirlik ederler. Gerektiğinde kapıda durup acil durum senaryosunu devreye sokarak aciliyeti anlatır, dönerler. Gerektiğinde başka bir senaryoyu devreye sokabilirler. Karşıdakinin verdiği her tepkiye karşılık verebilecek durumdadırlar. Sıkılgan kişi ise, karşıdakinin verdiği tepkiye verecek bir cevap bulamayacaktır. Benzer şekilde, olayın ilerleyen aşamalarında yapacak bir şey bulamayacak ve sıkılacaktır. Eğer bir kişi kendini sıkılgan hissediyorsa, karşılık veremeyeceği davranışın ne olduğunu ve yapacak şey bulamadığı durumun neden olduğunu tespit etmek gerekir. Yapılacak yardım da, onun bilişsel senaryosunu geliştirmek, alternatif davranışlarla ilgili repertuarını zenginleştirmektir. Eğitim açısından bakıldığında, dersi iyi planlayamayan öğretmen planı bittiği zaman ne yapacağını bilemeyecek ve sıkılacaktır. Sıkılınca terlemeye, elini nereye

Bilişsel senaryoyu fark edebileceğimiz üçüncü durum ise, esprilerdir. Esprinin çeşitli açıklamaları vardır, en meşhuru da Freud’un, espriyi bilinçdışının ortaya çıktığı yollardan biri olarak gördüğü açıklamadır. Psiko-dinamik bir yana, yapısal açıdan espri, bilişsel senaryoya aykırı olan, ama tehlikeli olmayan durum olarak tanımlanabilir. Bilişsel senaryo, içinde bulunduğumuz durumu anlamlandırma biçimidir. İnsanlar içinde bulundukları durumla ilgili olarak zihinlerinde bulunan senaryoyu sürekli olarak göz önünde tutar ve ona aykırı durumların hemen farkına varırlar. Bu durum, “bir şeylerin ters gittiği”ni anlamalarını sağlar. Bir şeylerin ters gitmesi insanlarda endişeye ve kaygıya yol açacaktır.Oysa esprilerde...........böyle kaygı doğmadığına dair ufak bir açıklama ile paragraf sonlandırılabilir. Kaygı ile korku arasındaki fark bilim adamlarının önemsediği bir konudur. Genel olarak kabul gören anlayışa göre, kaygı nedeni belirsiz korkudur. Nedeni belirli olduğu zaman hissedilen duyguya korku, nedeni belirsiz olursa kaygı denmektedir. Söz gelimi bir kişinin köpekten korktuğunu söylediğimizde bu, o kişinin köpeğin kendisini ısırmasından korktuğu ve kaçındığı anlamına gelmektedir. Buna karşılık, bir böcek karşısında hissedilen duygu kaygı olabilir, çünkü böceğin ne yapabileceğini bilemiyorsunuzdur. Oysa böceğin sizi ısıracağını biliyor ve bundan kaçınıyorsanız, hissettiğiniz duygu korkudur. Bu ayrım gündelik yaşam söz konusu olduğunda bir miktar belirsizleşmekle birlikte, kullanışlı bir ayrımdır.6 6 Gündelik yaşamda, köpekten korkan kişinin aslında ne olacağını bilememekten kaygılandığı, böcekten korkan kişinin de ısırmasından korktuğu söylenebilir. Bu sınıraşımları hem şu anda bizim konumuz dışındadır, hem de çok kullanışlı ayrımlar olmayacaktır. Burada, alışılmış ayrım uygun görünmektedir.

40

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

İnsanlar bilişsel senaryoya aykırı bir durumla karşı karşıya geldiklerinde tedirgin olur, kaygılanırlar. “Haydaaa, ne oluyor şimdi?” duygusu yaşarlar. Çünkü içinde bulundukları durumu anlamak için kullandıkları bilişsel senaryo ansızın kullanışsız hale gelmiştir. Böyle durumlar tedirginlik yaratır. Ne olduğu anlaşılmadığı için, buna kaygı demek daha uygundur. Kişi zihnindeki diğer senaryoları harekete geçirir. Uygun olanları kullanmaya çalışır. İlk akla gelen, bu değişikliğin tehlikeli olup olmadığıdır. Bu arada, kişi bedensel olarak da, psikolojik olarak da gerilir. Gerginlik bazen duraklama biçiminde ortaya çıkar. Kişi, durumu anlamasında yararlı olacak diğer uyarıcılara “kulak kesilir”. İnsan hazzı arayan ve acıdan kaçan bir varlıktır. Bu ikisi içinde daha güçlü olan güdü acıdan kaçınmadır. Bunun en ilginç örneğini davranışçı yaklaşıma göre, klasik şartlanma durumlarında görebiliriz. Yeğeninize kendinizi sevdirmek için birçok kez ona çikolata vermeniz gerekirken, korkutmak için bir kez tokat atmanız yeter. Korku şartlanması, klasik şartlanmanın bir şekli olarak kabul edilir ve ayrıca ele alınır. Klasik şartlanma genel olarak birçok kez tekrarlanması gereken bir öğrenme biçimiyken, korku şartlanması işlem tek bir kez yapıldığında gerçekleşebilen bir şartlanma türüdür.7

GELENEK

41

tehlikeli durumun sonucudur. Korkuya karşı insanlar ağladıklarında, yüz kaslarını gererler. Bu gerilme doğal gerilme değildir, çaba gerektirir ve genellikle kaslar aşağıya doğru bir eğilim gösterir. Dudaklar büzülür, ağzın kenarı aşağıya doğru bükülür, vb. Korku durumu insanların aynı zamanda büzülme veya kapanma tepkisi verdikleri bir durumdur. Korkan kişi hem bedensel olarak hem de psikolojik olarak kapanma belirtileri gösterir. Ancak, aşırı korku durumlarında kişi denetimini kaybeder ve bunun bir sonucu olarak da dağılma davranışı gösterir. Bu durumda da gene aynı şekilde psikolojik dağılma, bedensel dağılmayla birlikte meydana gelme eğilimindedir.9 Kısacası, kaygının yarattığı gerginlik, korku durumunda ağlama yoluyla boşaltılmaya çalışılır.

Senaryoya aykırı olayın tehlikeli olduğu anlaşıldığında kişilerin hissettikleri duygu korkudur. Ne olduğu anlaşılmış ve tehlikeli, zarar verici olduğuna karar verilmiştir.8 Bu durumda kişinin gerginliği boşalma eğilimine girer. Gerginlik tehlikeli durumlarda ağlama yoluyla boşaltılır. Ağlama, senaryoya aykırı ve

Senaryoya aykırı durumun tehlikeli olmadığı anlaşıldığında ise, espri duygusu olur. Espri, buna göre bir duygudur ve tehlikesiz senaryo farklılıklarının bir sonucudur. Kişi senaryo değişiminden dolayı gergin durumda olduğu için, durumun tehlikeli olmadığı anlaşıldığında gerginlik gülme şeklinde boşaltılmaya çalışılır. Denebilir ki, gülme ve ağlama aynı gerginlik halinin iki farklı boşaltılma biçimidir. Ağlarken aşağıya doğru bükülen dudaklar ve ağız kenarı, gülerken tersi bir özellik gösterir, yukarıya doğru kalkar. Ağlama zorla kasları gererken, gülme onları gevşetir ve daha doğal bir görünüm arz eder. Buna göre, insanın biyolojik olarak gülmeye daha yatkın olduğu öne sürülebilir. Zaten, melekleri gördüğü için güldüğü zannedilen bebeklerin, istemsiz kas hareketi yaptığı bilinmektedir. Demek ki, kaslar kendi haline bırakıldığında “gülmektedirler”.10

7 Ben aslında tüm öğrenmelerin bir kerede yapıldığı düşüncesini daha ikna edici bulurum. Bilindiği gibi, Guthrie bu düşüncenin öncüsüdür. O, öğrenmenin “tek ve son tekrarda” gerçekleştiğini savunmuş, ancak daha sonra bu düşüncesinden vazgeçmiştir. Ben bu noktanın günümüzde ihmal edildiği kanaatindeyim. Ayrıca, bizim eğitimde yaptığımız şeyin, öğrenmenin gerçekleştiği tekrarı yakalamaya çalışmak olduğunu düşünüyorum. Her öğrencinin öğren(iver)diği bir tekrar vardır. Biz birçok kez tekrar ederek, her öğrencinin bu öğreneceği tekrarı yakalamaya çalışırız. 8 Bu düşünce kaygının korkudan önce geldiği gibi bir sonuca yol açmaktadır. Buna göre, kişi önce kaygılanır, duygusunun nedenini bulunca korkar. Bu da ayrıca ele alınması, tartışılması gereken bir konudur.

9 Hatta bence, psikolojik beden, fiziksel bedenle genel olarak eşleşme eğilimindedir. Psikolojik olarak kapanan kişinin fiziksel bedeni kapanır; psikolojik olarak açılan bir kişinin fiziksel bedeni de açılma eğilimindedir; psikolojik olarak dağılan bir kişinin fiziksel bedeni de dağınıklık arzeder. Bu düşüncenin bir uzantısı da “bedensel açıklık” kavramı olabilir. Bu düşünceme göre, kişi etkileşime ne kadar açıksa, bedensel olarak da o kadar açıktır. Örnek için, ayakuçları birbirlerinden uzak olan, ayaklarının arası açık olan kişinin dışadönük olduğu, ayakları kapalı olan kişilerin de içedönük olduğu söylenebilir. Bu konu, üzerinde çalışılarak test edilebilir düşüncesindeyim. Şimdilik hipotezdir, bir gün sınanabilir. 10 Bu durumun gerek psikolojik, gerekse ruh sağlığı açısından doğurguları

42

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Kısacası, bilişsel senaryoların farkına varıldığı üçüncü durum da esprilerdir. İnsanların hoşlarına giden şeyler, onları güldüren şeyler büyük ölçüde bilişsel senaryolardaki değişiklikler ve bunların tehlikesiz olanlarıdır. Çocukları havaya atıp tutan kişiler, onların güldüklerini ve bundan hoşlandıklarını iddia ederler. Oysa bu durumda geçerli olan süreç de aynıdır. Çocuk, aniden havaya atılınca bilişsel senaryosu olayı açıklayamamakta, dolayısıyla çocuk gerilmektedir. Sonra düşerken tutulunca, “haaa!!! Tehlikeli bir durum değilmiş!” duygusu yaşamakta ve gerginliği gülümseyerek boşaltmaktadır. Yetişkinler de bu durumu çocuğun hoşuna giden bir olay olarak değerlendirmektedir. Her ne kadar bu davranış önerilemeyecek bir davranış ise de, Piaget’nin terimiyle şemaları henüz gelişmemiş olan çocuklara davranışsal espri yapılması uygun görünmektedir. Başka bir deyişle, çocuk anlattığınız bir fıkradaki espriyi anlayacak durumda olmadığı için, ona benzer bir duyguyu davranışlarla yaşatmaya çalışmak doğal görünmektedir. Ancak, “havaya atma ve tutma” davranışının ruh sağlığı üzerinde etkisi her çocukta pek hoş olmayabilir. Belki yetişkinlere, bebeklerin (0-2 yaş için söylenebilir) nesnelere karşı uygunsuz davranıştan etkilendikleri, yani nesnelere yönelik olarak yapılmaması gereken davranışlar yapıldığında güldükleri hatırlatılabilir. Bunun en güzel örneği bebeğin elini yemeye çalışan bir yetişkin gösterilebilir. Çocuk elin yenmeyeceğini çabuk kavradığı için bu tür davranışlara çocuklar büyük ölçüde gülerler. Ayakkabıyı ele geçirmeye çalışmak, eldiveni başa geçirmek böyle davranışlardır. Çocuğun ruh sağlığı ve zihinsel gelişimi için daha uygundur. Bilişsel senaryolarla ilgili kısmı kapatmadan önce, bilişsel senaryoların içinde bulunduğumuz durumu anlamlı hale getirmek, davranışlarımıza yol göstermek, karşıdakinin davranışları ile ilgili beklenti oluşturmak, böylelikle kişinin davranışlarını akıcı hale getirerek toplumsal etkileşimi kolaylaştırmak gibi kullanışlarının olduğunu eklemek gerekir. Bir anlamda, bilişsel ilginç açılımlar sağlayacaktır. Psikolojik danışma için ilginç bir çıkış noktası olabilir gibi görünmektedir.

GELENEK

43

senaryolarımız bizim davranış sözlüğümüzdür. Bir davranışla karşılaştığımızda, senaryolarımıza başvurur ve davranışın anlamının ne olduğunu kavrar ve bizden beklenebilecek davranışı repertuarımızdan seçeriz. Anlamlandırıcılar Geleneğin verdiği ikinci tür bilgiler anlamlandırıcılardır. Anlamlandırıcılar “başlangıçta kişiye anlamsız gibi gelen uyarıcıları anlamlı hale getiren bilgiler” olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla, gelenek anlamlandırıcılar yoluyla, kişilere başlangıçta anlamsız görünen durumları anlamlı hale getirir. Söz gelimi, kişi yolda yürürken, üzerine bir kuş pisler. Bunun normal şartlarda bir anlamı yoktur. Kuş tesadüfen üzerine pislemiştir. Ama böyle bir durum insan için kabul edilmesi zor bir durumdur. Gelenek bu noktada devreye girer ve bunun bir anlamı olması gerektiğini söyler. Kuş niçin başka bir yere değil de, sizin üzerinize pislemiştir? Bunun bir anlamı olması gerekir. Bunun anlamı da, sizin bugün şanslı bir gününüzde olduğunuzdur. Anlamlandırıcılar için kullanılabilecek diğer bir terim “kehanet”tir, ama kehanet gelecekten haber verme ile ilgili olarak kullanıldığı için buradaki anlamlandırıcıdan farklılaşmaktadır. Ancak iki kavram kişi için uyarıcıları anlamlandırma işlevi gördüklerinden birçok ortak noktayı paylaşmaktadırlar. Örnek için bir evin damına baykuş konunca, o evden ölü çıkacağı beklentisi hem anlamlandırıcıdır, baykuşa bir anlam yüklemektedir; hem de kehanettir, baykuşa dayalı bir gelecek öngörüsünde bulunmaktadır. İnsan için dünya özeldir ve her şeyin bir anlamı olmalıdır. Zira insan anlamsız bir dünyaya dayanamaz. İkinci Dünya Savaşının ardından yaygınlaşan varoluşçuluk felsefi akımının vurgusu da bu anlam arayışıdır. Hatta varoluşçu psikoterapinin (logoterapi) önde gelen ismi Viktor Frankl “Man’s Search for Meaning” (İnsanın Anlam Arayışı) isimli kitabında bu konuyu derinlemesine ele almıştır. Benzer şekilde varoluşçu felsefeci

44

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

ve yazarlar (örn. Sartre, Kafka, Camus) da insanın anlam ihtiyacı üzerinde yoğun bir şekilde durmuşlardır. Anlamlandırıcılar genellikle klasik şartlanma ve operant şartlanma yollarıyla oluşurlar. Zaten klasik şartlanma nötr bir uyarıcının şartsız uyarıcıyla eşleştirilmesidir. Bunun da anlamı, nötr uyarıcının anlamlı hale getirilmesidir. Operant şartlanmada da organizmanın davranışı başlangıçta anlamsızdır, ama ödüllendirildiği anda anlamlı hale gelmeye başlar. Bu yüzden, anlamlandırıcıların davranışçı yaklaşımlarla açıklanabilen bir oluşuma sahip oldukları söylenebilir. Yukarıdaki baykuş örneğinde hem klasik şartlanmayı, hem de operant şartlanmayı görmenin mümkün olması bu yüzdendir. Baykuştan korkmak klasik şartlanmadır, bu durumda kuru soğan atmak da operant şartlanmadır.

GELENEK

45

yerde varsa, onun anlamlı hale getirilmesi gerekmez. Ama bazen ortaya çıkıyorsa, niçin bazen ortaya çıktığının, daha doğrusu niçin şimdi ortaya çıktığının açıklanması gerekir. Gelenek de bunu üstlenir. Kısacası, anlamlandırıcı olarak kullanılabilecek olayların iki önemli özelliği olduğu görülmektedir: İkna edici başka açıklamanın olmaması ve her zaman gerçekleşmemesi.

Anlamlandırıcıların önemli bir faaliyet alanı da gelecektir. Yani, anlamlandırıcılar yoluyla insan geleceği bilmeye çalışır. Gelecek belirsiz olduğu için, insan ona hazırlanmak ister. Bunu da anlamlandırıcılar yoluyla gerçekleştirmeye çalışır. Tarihte kâhinlerin sahip oldukları gücün temeli de budur. İnsanlar gelecekle ilgili kestirme yapabilecek kişileri baş tacı etmiştir. Bunun en temel nedeni geleceğe hazırlanmanın, geleceği belirsizlikten kurtarma anlamına gelmesidir. Bugünün gerçek anlamı yarına ne bıraktığının anlaşılmasıyla kavranabilir, diye düşünülmüştür. Anlamlandırıcılar insanın anlamlandırma güdüsüne hitap ettikleri ve bu güdü insan için çok önemli olduğu için, anlamlandırıcılar da çok çeşitli şekillerde karşımıza çıkar. İnsan hem anlamlandırma amacıyla hem de geleceği bilme amacıyla birçok şeyden yararlanmıştır. Bu yararlanılan kaynaklar genellikle bilinen bir açıklaması olmayan olaylar için geçerlidir. Örneğin, rüya herkesin başına gelen bir olaydır, ama ne olduğu ve niçin görüldüğü gibi soruların mantıklı ve ikna edici bir açıklaması (hala) yapılamamıştır. Öyleyse, bunun bir şekilde anlamlandırılması gerekir. Bu yüzden rüya yorumu (tabiri) geliştirilmiştir. Anlamlandırıcı olarak kullanılabilecek olayların diğer bir özelliği de her zaman her yerde bulunmamalarıdır. Her zaman her

Resim 1 . Frenoloji kartı

Anlamlandırıcılar kişisel veya kişi-dışı olabilir, sürekli bir özellik veya anlık bir olay olabilir. İnsanın anlamlandırma güdüsü o kadar güçlüdür ki, bunun için kullanabildiği her şeyi kullanmıştır. Bedensel özellikler gibi kişisel ve sürekli özellikler, kaşıntı veya seğrime gibi kişisel ve süreksiz olaylar, “köyün delisinin bereket getirdiği” gibi kişi-dışı ve sürekli, baykuş olayı gibi kişi-dışı ve süreksiz bir olay olabilir. Genç kızların uğursuzluk getirip “evde kalmalarına” yol açan olaylar belki de bunların en yaygın olanlarındandır. Aşağıda belli başlı ve yaygın bir şekilde görülen anlamlandırıcılardan bazıları verilmektedir.

46

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Rüya yorumu

İnsan için rüya çok garip bir şeydir. Hiçbir şey yokken, olmayan birileri görülmekte, olmayan bir yerlere gidilmektedir. Dolayısıyla insan için açıklanması ve anlamlı hale getirilmesi gereken bir durumdur. Bunun için hemen hemen bütün kültürlerde rüyalarla ilgili yorumlar yapılmış, anlamlar üretilmiştir. Bilindiği gibi, rüyalar psikoterapide de önemli bir kaynak olarak görülmüştür. Freud rüyaları bireysel bastırma ve baskı mekanizmalarının bir yansıması olarak görürken, Jung onları “bilinçdışının kral yolu” olarak değerlendirmiş ve insanlığın ortak bilinçdışı mirasının tezahür ettiği (görünür hale geldiği) yer olarak değerlendirmiştir. Dini dayanakları11 da bulunmakla birlikte, rüyalar genellikle geleneksel yapı içinde yorumlanırlar. Çünkü her rüyanın dini açıklamasını bulmak mümkün değildir. Kıyafetname

İnsanların niçin farklı bedensel görünüşlere sahip olduğu açıklanması gereken bir durumdur. Niçin biri uzun boylu, biri kısa boyludur? Bunun bir anlamı olması gerekir. İlk akla gelen ve en mantıklı olan da onun kişiliğiyle bağlantısı olmasıdır. Buna dayalı olarak, kişinin dış görünüşünden onun karakterini tahlil eden sistemler geliştirilmiştir. Bu yorum sadece dış görünüşle sınırlı kalmamış, elinden, ayağından, kafasından, vb. yorumlar geliştirilmiştir. İslam dünyasındaki adıyla kıyafetname, kişinin kıyafetinden (bu da temelde dış görünüştür) karakter analizi yapmayı ifade eder. Batı kültüründe fizyonomi aynı anlama gelen bir sistemdir. Bizde en yaygın kıyafetname Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın kıyafetnamesidir. Erzurumlu, şiir şeklinde düzenlediği kıyafetnamede bedensel görünüşün anlamını 11 İslam inancına göre üç türlü rüya vardır: rahmani (Tanrı’dan gelen), nef-

sani (kişinin kendisinden ve nefsinden kaynaklanan) ve şeytani (şeytanın yönlendirdiği) rüyalar. Bunlardan rahmani rüyaların bir anlamı vardır, diğerlerinin üzerinde durulması gerekmez. Hatta bir hadis-i şerife göre “peygamberliğin 46’da biri sadık rüyadır”. Dolayısıyla müslümanlar rüyalara dini yorum getirmeye çalıştıkları gibi istihareye yatarak sorunlarına çözüm aramak gibi yolları da meşru görür ve kullanırlar.

GELENEK

47

sunmaktadır. İsimlerden bahsetmişken, bu tür bilgilerle ilgilenen sahabe de Tavas’lı (Denizli) olduğu rivayet edilen Suheyb-i Rumi’dir. Onun rüya yorumu, seğrime gibi konularda bilgili olduğu rivayet olunur. Erzurumlu’nun ayrıca kadın güzelliği ile ilgili yorumları da gençler arasında yaygındır. Kıyafetnamenin çeşitli türleri bulunmaktadır. En ilginç olanlardan biri Frenoloji’dir. Frenoloji kafatası bilimi demektir (örnek bir frenoloji kartı Resim 2’de verilmiştir). Frenoloji insanın kafatasındaki çukur ve tümsek yerlerin, beynin ilgili kısmının gelişmişliğiyle ilgili olduğunu kabul eden bir yaklaşımdır. Onsekizinci yüzyılın sonlarına doğru France Gall tarafından ortaya atılmıştır ve üç temel prensibi bulunmaktadır: 1. Beyin düşünce organıdır. 2. Her biri ayrı bir zihinsel melekeye ait bağımsız organlardan oluşmuştur. 3. Her organın büyüklüğü onunla ilgili olan melekenin gücünü belirler (Wolpert, 1994). Oldukça mantıklı görünen bu yaklaşım, “niçin insanların kafatasları birbirlerinden farklıdır” sorusuna cevap verdiği gibi, “insanların yetenek, beceri ve zevkleri niçin farklıdır” ve “insanların yetenek ve beceri farklılıkları nasıl anlaşılabilir” gibi sorulara da cevap vermektedir. Kısacası, oldukça yararlı bir açıklamadır. Buna göre, bir çocuğun müziğe yeteneğinin olup olmadığı kafatasının kulağına yakın kısımlarından birinin tümsek olmasına bağlı olarak kestirilebilir. Bilimsel testlerin henüz geliştirilmediği zamanlarda oldukça kullanışlı olmuştur. Seğrime

İnsanların durup dururken bir yerleri seğrimeye başlar. Bu durum açıklanması gereken bir durumdur ve gelenek de bunu kullanır. Seğrimeler gelecekten haber vermektedir. Eski adıyla ihtilaçnameler uzun zaman geleneksel kültür içinde geleceği kestirmek için kullanılmış, daha doğrusu seğrimenin geleceğe yönelik yorumu yapılmıştır. Gene Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın ihtilaçnamesi bizde en yaygın bilinen ihtilaçnamedir.

48

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

GELENEK

49

Kaşıntı

Burçlar

Seğrimelere benzer bir şekilde, insanın vücudundaki bir yer ansızın kaşınmaya başlar. Durup dururken niçin kaşınmaya başladığının bir açıklaması olması gerekir. Bu zihin karışıklığına çözüm gelenekten gelir ve gelenek bunun bir anlamı olduğunu söyler. Türk kültüründe insanların elleri, ayakları ve sırtları kaşınır. Buna göre, eliniz kaşınıyorsa sağ elinizse para gelir, sol elinizse para gider; ayağınız kaşınıyorsa sağ ayağınızsa iyi bir yere, sol ayağınızsa kötü bir yere gidersiniz; sırtınız kaşınıyorsa dayak yersiniz. Bu noktada geleneğin toplumsallığını görmek mümkündür. Zira Çin tıbbına göre vücudunuzun hemen hemen her tarafının kaşınmasının başka başka anlamları vardır. Hatta hangi gün hangi saatte kaşındığına bağlı olarak anlamı da değişir. Türk kültürü bu durumu ayrıntılandırmamıştır.

İnsanlar niçin birbirlerinden farklıdırlar? Niçin herkes aynı özelliklere sahip olarak dünyaya gelmemektedir? Geleneğin bu sorulara da verdiği cevaplar vardır. Hatta içinde bulunulan topluma göre oldukça farklı cevaplar verilmiştir. Söz gelimi, Orta Asya’da iseniz 12 yıllık hayvan takvimine göre bir burca dayalı cevap verilirken, Kızılderililerde yılı 19 burca ayıran bir sistemle cevap verilmektedir. İrlandalılar da insanların doğum günlerine göre bir ağaçtan düştüğünü kabul etmekte ve buna göre çeşitli ağaçlara dayalı bir cevap sistemi kullanmaktadır. En yaygın kullanılan sistem ise, 12 aylık burçlara dayalı olan sistemdir. Buna göre burçlar Koç, Boğa, Yengeç, Kova, vb. olarak isimlendirilirler. Bu isimler büyük ölçüde o burcun özelliklerini temsil edecek şekilde verilmiştir. Söz gelimi Boğa burcu toprağa bağlı bir burçtur, kolay kolay sinirlenmez, ama sinirlenirse kendini yer bitirir, inatçıdır ama inatçı olduğunu kabul etmez, vb. Boğa nasıl davranırsa, boğa burcu insanının da aynı şekilde davrandığı kabul edilir. Ayrıca, bu burçlar 4 temel elemente göre de sınıflandırılmışlardır; ateş, hava, su ve toprak burçları vardır. Söz gelimi Koç ateş burcu, Boğa ise toprak burcudur, vb. Tüm bu açıklamaların (ki burada yıldız haritası ve yükselen burç gibi diğer açıklama biçimlerinin ayrıntılarına girmedik) amacı insanların niçin birbirlerinden farklı olduklarından başlar ve insanların geleceklerini kestirmeye ve onlara yol gösterebileceğini öne sürmeye kadar gider.

Kulak çınlaması

Kültürel farklılıkların kolayca görülebileceği bir diğer konu kulak çınlamasıdır. Kulak ansızın çınlamaya başlar ve bu da insan için anlaşılması ve açıklanması gereken bir durumdur. İnsan “bu kulak durup dururken, niçin çınlıyor” sorusunu sorar. Gelenek de, “onun bir anlamı var” diye cevap verir. En makul ve mantıklı anlamı da tabii ki işitmeyle ilgili olacaktır: Biri sizi anıyordur. Bu noktada açıklığa kavuşturulması beklenebilecek başka sorular da vardır. Söz gelimi kulağın biri çınlar. Niçin biri çınlar sorusu akla gelir. Gelenek gene imdada yetişir; sağ kulaksa iyi, sol kulaksa kötü anıyordur. Peki, niye bugün çınlıyor sorusu akla gelince, günümüzde geleneğin buna vereceği cevap yoktur, hatta şimdi anıyordur, onun için çınlıyordur demeye çalışır. Oysa 150 yıl önce Devlet-i Aliye’de bunun da bir anlamı vardır. Kaynaklar Pazartesi gecesi çınlarsa başka, gündüz çınlarsa başka anlamı olduğunu söylerler. Salı gecesi farklı, gündüzü farklı bir anlama gelir. Bu arada Salı gecesinin ne zaman olduğu da değişmiştir. Önceki kısımlarda zaman anlayışının değiştiğinin belirtildiğini hatırlayınız.

Anlamlandırıcıların değerlendirilmesi ve farkına varma yolları

Anlamlandırıcılar gündelik yaşamımızda işimizi kolaylaştıran bilgilerdir. Onlara dayanarak davranır ve yaşamımızı sürdürürüz. Genellikle insanlar bunların “batıl inanç” olduğunu ve bunlara inanmadıklarını söylerler. Ama kötü bir şey duyduklarında tahtaya vurur, hapşırınca “çok yaşa” derler. Rahatsızlıkları için akupunktur tedavisi görmeye çalışırlar. Hâlbuki akupunktur Çin tıbbının bir ürünüdür ve bilimsel bir temeli yoktur. Yani Çin geleneğidir.

50

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Anlamlandırıcılar insanların çeşitli davranışlarında ortaya çıkar. Onları gündelik yaşamda her yerde görebilirsiniz. Burada, uç bir örnek olarak kıyafetnamelerin gündelik yaşamda nasıl karşımıza çıktığına bakacak olursak, üç yerde karşılaştığımızı görürüz. İlk olarak, birileriyle karşılaştığımızda edindiğimiz ilk izlenimler kıyafetnamelerin en sık kullanıldığı yerlerdir. Yeni karşılaştığımız bir kişiye karşı nasıl davranacağımızı bilemeyiz. Hatta birçok kişi için sosyal fobinin kökeninde bu duygu vardır. Onlar nasıl davranacaklarını kestiremedikleri için endişelenirler ve böyle durumlara girmekten kaçınmaya başlarlar. Sonra döngü başlar. Onlar böyle durumlardan kaçındıkça kendilerini kaygılı bir durumdan kurtardıklarını düşünürler. Kurtulduklarını düşündükleri sürece de kaçınmaya devam ederler.12 İlk izlenimler, bu noktada işimizi kolaylaştıran önemli ipuçlarıdır. Örneğin, ilk izlenimlerimiz karşımızdaki kişinin uzun burunlu olduğunu, bu yüzden gururlu olduğunu söyleyebilir. Bu izlenimler kısmen geçmişteki kendi yaşantılarımızdan, kısmen de kıyafetname şeklinde geleneğin bize aktardığı bilgilerden oluşur. İlk izlenimlerle ilgili olarak hatırlanabilecek ikinci kuram Heider’ın naif psikoloji açıklamasıdır. Buna göre tüm insanlar psikologdur. Psikologların çalışma tekniklerinin benzerlerini 12 Bence, sosyal beceri eksikliği ile ilgili olarak öngörülen iki açıklamanın yanı sıra, bu açıklama da ele alınması gereken bir açıklamadır. Bilindiği gibi, sosyal beceri eksikliğinin iki yaygın açıklaması bilişsel senaryo eksikliği ve motor beceri eksikliği açıklamalarıdır. Bilişsel senaryo eksikliği açıklamasına göre, sosyal beceri eksikliği hisseden kişilerin zihinlerinde uygun senaryolar yoktur veya eksiktir. Bu yoksunluk ve eksiklik kişi için tedirgin edici bir nitelik taşır. Kişi sosyal açıdan beceriksiz olarak nitelenir. İkinci açıklamaya göre, kişi nasıl davranılacağını bilebilir, ama davranamaz. Bu açıklama sosyal beceri eksikliğini bir tür motor beceri eksikliği gibi değerlendirmektedir. Yani, futbol oynamak nasıl bir beceri ise, birileriyle konuşmak da aynı şekilde bir beceridir. Bu durumda bir kişiye futbol oynamayı nasıl öğretiyorsanız, sosyal becerileri de aynı şekilde öğretebilirsiniz. Burada öne sürülen üçüncü açıklama, kaçınma şartlanması mekanizmasının sosyal beceri için kullanılabileceğini iddia eder. Buna göre, kişinin sosyal becerilerden uzak durması aldığı pekiştirmenin ortadan kaldırılması ile önlenebilir. İnsan sosyal bir varlıksa, bunun önündeki engelin ortadan kaldırılmasının onun davranışlarını doğal akışına, dolayısıyla sosyal girişim davranışına dönüştüreceği kabul edilebilir.

GELENEK

51

kullanırlar. Bilim adamları gözlemlerden kuram geliştirirler. Sonra bu kuramlardan hipotezler türetirler. Ardından, bu hipotezleri durum içinde test ederler. Sıradan insanlar da böyledir. Gerek yaşadıklarından gerekse duyduklarından ve kendilerine geleneksel yollarla aktarılanlardan bazı kuram sayılabilecek genellemelere ulaşırlar. Sonra uygun olduğunu düşündükleri ortamlar için, kuramlardan hipotezler geliştirirler ve bu hipotezleri durum içinde test ederler. Elde ettikleri sonuçlara göre, kuramı gözden geçirir veya yenilerler. İlk izlenimler büyük ölçüde bize geleneğin verdiği bilgilerden oluşur denebilir. Kıyafetnamelerin farkına vardığımız diğer bir durum çizgi filmlerdir. Çizgi filmlerde hangi karakterin nasıl canlandırılacağı, nasıl sunulacağı kıyafetnameye bağlıdır. Alışılmış ve bilinen örnekle, Şirinler’i şirin, Gargamel’i kötü yapan çizgileridir. Güzel ve estetik çizgiler genellikle iyi kahramanları, kötü ve çirkin çizgiler de kötü kahramanları gösterir. Belki de bu noktada Walt Disney hatırlanmalıdır, çünkü onun estetik çizgileri bugünkü çizgi filmlerin babasıdır. Cadılar çirkin olmak zorundadır. Onlar güzel olduklarında bile, büyü yaparak güzel görünürler, aslında çirkindirler. Prensesler de güzel olmak zorundadırlar. Onlar bazı durumlarda “paspal” bile görünseler, güzeldirler. Bu ilkelere uyan çizgi filmler genellikle sevilir. Üçüncü olarak, kıyafetnamelerin farkına sinema oyuncularının seçiminde varırız. Çizgi filmlere benzer bir şekilde, filmlerde de oyuncuların hem rollerine hem de görünüşlerine uygun davranmaları beklenir. Genellikle filmin kahramanı yakışıklıdır. Genellikle kötü adam rolündeki kişiler de bir şekilde çirkin ve vücut oranları düzgün olmayan kişilerdir. Zira bilinmektedir ki, vücut oranları düzgün olan kişilerin karakterleri de düzgündür. Hatta bu ilkenin Devlet-i Aliye zamanında Enderun’a çocuk devşirirken de kullanıldığı bilinmektedir. Devşirmeciler bedenleri düzgün ve orantılı olan çocukları seçerek doğru seçimler yapmaya çalışıyorlardı. Benzer şekilde filmin kahramanı olan kızın da orantılı bir yüz ve beden yapısına sahip olması öngörülür. Hatta sevilmeyen ve rağbet görmeyen filmlerin bu

52

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

durumlarının nedeni acaba kıyafetnamelere uymamaları mıdır, diye bir düşünce akla gelebilir. Belki tersine bir düşünce ile Kurtlar Vadisi ve Behzat Ç. dizilerinin önemli başarılarından biri de uygun kıyafetnameyi kullanması mıdır, diye düşünülebilir. İletişim bilimcilerinin kuşkusuz daha farklı açıklamaları olacaktır.

OTORİTE

53

OTORİTE

Sonuç olarak, geleneğin kişi için en kullanışlı ve yararlı bilgileri verdiği söylenebilir. Gelenek zaten verdiği bilgilerin doğruluğunu garantilemez. Onun için bilginini doğru olup olmaması da önemli değildir. Doğru olması gerekmediği için, her zaman doğrulanması da gerekmez. Ama işe yaraması önemlidir. Önceki kısımlarda yapılan benzetmeyi hatırlayacak olursak, geleneği bir ana kucağına benzetmek mümkündür. Gelenek demektedir ki, “ben sizi korumaya çalışıyorum. Benim verdiğim bilgilerin doğru olması şart değildir. İşinize yararsa kullanırsınız, yaramazsa kullanmazsınız.” Günümüzde geleneğin bilgi kaynağı olarak varlığı tehlikede görünmektedir. Çünkü insanlar artık birbirlerinden değil, kitle iletişim araçlarından yardım almayı tercih etmektedir. Bu yüzden yakın bir gelecekte acaba küreselleşmenin sonucu olarak ulusallaşmalardan uzak bir toplum mu oluşturulacaktır sorusunun cevabı başka bir çalışma ile verilebilecek boyuttadır. Uygun bir örneklemeyle şu durum önemli bir göstergedir: Eskiden insanlar birbirlerini seyreder ve bunun için şehrin merkezi yerlerinden dolaşmaya çıkarlardı. Şimdi ise alışveriş merkezlerinde vitrinlerdeki mankenleri seyretmeyi tercih ediyorlar. Bu da hem kültürü hem de geleneği tehdit eder nitelik kazanmaktadır.

Bir bilgiyi kimden öğrendiğinizi bilemiyorsanız, çeşitli kişilerden duymuşsanız, büyük bir olasılıkla gelenek bilgisidir. Eğer kimden bildiğinizi bilirseniz, otorite bilgisi olur. Başka bir deyişle, otorite kimden bildiğinizi bildiğiniz bilgilerin kaynağıdır. Tanımlamak gerekirse, söylediğine inanılan kişi veya kurum otoritedir. Tanımda da belirtildiği gibi, otorite kişi veya kurumdur. Dini bir konuda otorite, kişinin herhangi birinin dediklerini doğru bulması durumundaki gibi “kişi”, Diyanet İşleri Başkanlığının dediklerini doğru bulması durumundaki gibi “kurum” olabilir. Buradaki anahtar kavram inanılmasıdır. Görüldüğü gibi, bahsedilen otorite dediğini zorla yaptıran otorite değildir. Buradaki anlamıyla, bilgi kaynağı olan otorite de sizi kendine zorla inandırabilir (!) belki, ama önemli olan özelliği, dediğine inanılmasıdır. Otoritelerin durumunu kişiler arası güç kavramı ile benzeştirmek mümkündür. Kişiler arası güç, kişinin diğerinin davranışını belirleyebilme, denetleyebilmesidir ve 6 tür güç olduğu düşünülmektedir: Atfedilen güç, meşru güç, ödül gücü, zorlayıcı

54

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

güç, uzman gücü, bilgi ve ikna gücü. Bu güç türleri birbirlerini dışta bırakmazlar, yani bir güç birden fazla dayanağa sahip olabilir. Örneğin, öğretmenin gücü her türlü dayanağa sahip olabilir görünmektedir. Ona güç atfedilebilir, meşru görülür, ödüllendirebilir, zorlayabilir, o konuda uzmandır, sizi bilgisiyle ikna edebilir. Buradaki otorite bu anlamda güçtür ve birden fazla temeli olabilir. Temelde atfedilen güçtür; ancak ikna gücü veya uzman gücü gibi özellikleri de olabilir. Diğer üç güç türü daha çok baskı anlamında otorite ile bağdaştırılabilir. Otoritelerin, onları otorite kabul eden kişiler açısından temelleri olduğu gibi, otorite sayılan kişiler açısından da temelleri vardır. Buna göre otoriteler çeşitli bilgi kaynaklarına dayalı otoriteye sahip olabilirler. Söz gelimi hava tahmini yapan kişi, yani sizin hava tahmini otoriteniz, a) Eğer hava tahmini yaparken, geleneksel bilgiden yararlanıyorsa (karıncalara bakarak hava tahmini yapanlar vardır; tek sıra halinde giden karıncalar havanın açacağına işarettir), geleneğe dayalı bir otoritesi, b) Eğer o da başkasından böyle bir beceri edinmiş ise (o da başka birinden hava tahmininde bulunmayı öğrenmiş olabilir), otoriteye dayalı otoritesi, c) Kişisel yaşantılarına dayanıyorsa (romatizmaları azıyordur), kişisel yaşantıya dayalı otoritesi, d) Meteoroloji konusunda eğitim almışsa (meteoroloji meslek lisesi mezunu olabilir), bilime dayalı otoritesi, e) Hava tahmini yapmadan tanrısal yollara başvuruyorsa (her ne kadar rüya, sadece göreni bağlasa da, istihare böyle bir yol olabilir), vahye dayalı bir otoritesi olabilir. Yani bu noktada otorite ile diğer bilgi kaynakları buluşmaktadır. Önemli olan otoritenin gücünü neye dayandırdığıdır. Hangi kaynağa dayandırıyor ise, gücü ona göre farklılaşacaktır. Zaten gündelik hayatta insanlar bilgileri genellikle otoriteler aracılığıyla alırlar. Genellikle bilimsel bir çalışma okuyan kişi

OTORİTE

55

oldukça azdır, okuduğunu iddia eden kişilere dayanarak insanlar bilimsel bilginin ne olduğunu anlamaya çalışırlar. Hatta bilimsel bilgileri insanların kolayca anlayabileceği şekle getirme konusunda uzmanlaşan kişiler vardır. Örneğin, Daniel Goleman böyle bir kişidir. Bu kişiler bilimsel bilginin soğukluğunu ortadan kaldırarak onu herkes için erişilebilir ve anlaşılabilir kılarlar. Bu kişiler büyük ölçüde bilimsel verilere dayanırlar ve o verileri yorumlayarak kullanışlı hale sokarlar. Bu kişileri bilim adamları ile gündelik yaşamda bilimsel bilgiye sahip olduğunu iddia eden kişiler arasında bir yere yerleştirmek mümkündür. Otoriteler iki grupta ele alınabilirler: uzman otorite ve karizmatik otorite. Uzman otorite Uzman otorite belli bir veya birkaç konuda söylediğine inanılan kişi veya kurumdur. Uzman otoritelerin başka konularda söylediklerine itibar edilmesi gerekmez. Bir tanıdığınız vardır, ona hava tahmini konusunda güvenirsiniz, ama ekonomik konularda güvenmezsiniz. Dolayısıyla o sizin hava tahmini konusunda uzman otoritenizdir. Gündelik yaşamımızı uzman otoriteler aracılığıyla sürdürürüz. Saçlarımızı iyi kestiğini bildiğimiz kuaföre emanet eder, zeytinimizi x marketten alırız, ayakkabımızı Ali beye tamir ettiririz. Bunların her biri uzman otoritedir. Bilirsiniz ki, x kuaför saçlarınızdan “anlar”, Ali bey daha iyi tamir eder, x market zeytinin iyisini bilir, getirir. Karizmatik otorite Karizmatik kelimesi bilindiği gibi Weber’in literatüre hediyelerindendir.1 Karizma, doğuştan getirilen etrafındaki kişileri 1 Weber üç tür lider veya otorite olduğunu öne sürmüştür: Geleneksel, karizmatik ve yasal / akılcı. Geleneksel otorite geleneğe, karizmatik otorite kendi çekiciliğine, yasal / akılcı otorite ise yasalara veya akılcı değerlendirmelere dayanır. Buradaki sınıflama açısından bakıldığında kapsam değil, köken veya kaynak ele alınmıştır. Burada ise otoritenin ne kadar

56

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

etkileme gücüdür. Karizmatik denen kişiler de etraflarındaki kişileri etkileme gücüyle dünyaya gelmişlerdir ve onların bir kere etkisine kapılırsanız kurtuluş yoktur. Bunu Hristiyan kutsal resmi demek olan ikonalarda kutsal kişilerin resmedilişlerinde görmek mümkündür. Kafalarının etrafında bir hale, bir ışık alanı bulunduğu halde resmedilen bu kişilerin karizmalarının olduğu görülür. Weber karizmatik terimini bir tür liderlik için kullanmıştır. Günümüzde ise, bir kişinin karizmatik bir kişilik özelliğinden bahsedildiğinde etkileyici bir kişiliğe sahip olduğu ifade edilmek istenir. Bilgi kaynağı olarak karizmatik otoritenin bir grup lideri olması gerekmez. Karizmatik otorite “her söylediğine inanılan kişi veya kurum” olarak tanımlanabilir. Karizmatik otoritelerin her söylediğine inanılır. Karizmatik otoriteler iyi insanlardır, doğru insanlardır; onlar hata yapmazlar, yanlış harekette bulunmazlar. Eğer onların davranışlarında bir yanlış görürseniz, bu “sizin aklınızın kıtlığındandır”, onların her yaptıklarının “bir hikmeti vardır”. Karizmatik otoritelerin her yaptıklarının bir hikmeti olduğu olgusu, aslında hemen hemen her zaman şahit olduğumuz ama dikkat etmediğimiz için farkına varmadığımız olaylardandır. Bu durum ile ilgili olarak bir grup sosyal psikoloğun yapmış oldukları bir araştırma dikkate değerdir. Festinger, Riecken ve Schachter (1956 / 2008) dünyanın sonunun geldiğini iddia eden birine inananların durumunu incelemişlerdir. Bu kişiye inananlar söylendiği gün dünyanın sonu gelecek diye söylenen yere gitmişlerdir, ama söylenen olmamış, kıyamet kopmamıştır. Bu durum karizmatik otorite açısından incelendiğinde, iddia sahibi kişinin karizmatik otorite olduğu açıktır. Her söylediğine inanılmaktadır, kıyamet kopacak dendiğinde de inanılmaktadır. Kişiler onun sözüne dayanarak yaşamlarını düzenlemişlerdir. Ancak sözü doğru çıkmamıştır. Dolayısıyla, karizmatik otoritenin dediği olmamıştır. Gündelik yaşam durumunda kapsamlı olduğu üzerinde durulmaktadır. İlerde otoritenin kaynakları üzerinde ayrıca durulacaktır.

OTORİTE

57

söylediği gerçek çıkmayan kişinin itibarını kaybetmesi, gözden düşmesi, hatta belki bazı kişilerce cezalandırılma girişiminde bulunulması beklenir. Ancak karizmatik otorite durumunda bu gerçekleşmemiştir. İnsanlar karizmatik otoritenin dedikleri ile sonuçtaki durum arasındaki çelişkiyi karizmatik otoritenin kendisi (“dünyayı yok olmaktan kurtardı”) veya kişilerin kendi çabaları (“biz yeterince çaba gösterip mürit sayısını artıramadık”) gibi faktörlerle ilgili bilişlerini yeniden düzenleyerek bilişsel çelişkiden çıkmaya çalışmışlardır. Leon Festinger’ın bilişsel çelişki kuramı bu durumu açıklamaktadır. Bilişsel çelişki kuramına göre kişinin zihnindeki bilişler dengeli bir durumda bulunurlar. Birinin doğrusu diğeri ile çelişmez, birlerine aykırı bilgi vermezler. Eğer böyle bir durum varsa, kişi bundan rahatsız olur ve bilişlerinde gerekli (!) düzenlemeleri yapar. Karizmatik otorite durumuna dönersek, kişinin bilişleri şunlardır: • Karizmatik otorite doğru söyler, sözüne güvenilirdir. (İlke) • Karizmatik otorite kıyametin kopacağını söylemiştir. (Bilgi) • Kıyamet kopmamıştır. (Sonuç) Bu üç bilgi arasındaki tutarsızlık bunlardan birinin değişmesi ile sonuçlanacaktır. Kişi, • Ya karizmatik otoritesini değiştirecek, o benim karizmatik otoritem değil, yanılmışım, diyecektir. (Bunu demeyi kolay kolay kimse göze alamaz, çünkü aynı zamanda kişinin kendine saygısını azaltır.) • Ya karizmatik otoritenin bilgisini düzeltecektir. (“Ben yanlış öğrenmişim, duymuşum, anlamışım, o bunu değil şunu kastetmiş”.) • Ya da sonucu / olguyu değiştirecektir. (“Aslında kıyamet koptu da insanlar veya biz farkında değiliz”) Bunların içinde en kolay olan, sonuçla ilgili olandır, çünkü hemen hemen her zaman yorumlarla olguyu, sonucu farklı şekle sokmak mümkündür. Yukarıdaki olayda Tanrının, orada toplananların yüz suyu hürmetine dünyayı affettiği söylenmiştir.

58

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Dikkat edilirse, karizmatik otorite sadece orada bulunanları kurtarmakla kalmamış, tüm dünyayı kurtarmış bir konuma yükseltilmiştir. O tüm dünyanın kurtulmasına vesile olmuştur. Böylelikle insanların bilişsel çelişkileri de ortadan kalkmıştır. Sonuç olarak, denebilir ki, karizmatik otoritenin her dediği doğrudur. Eğer size yanlış geliyorsa, siz onun büyüklüğünü anlayamamışsınız demektir (belki o dünyayı kurtarıyordur!). Dolayısıyla karizmatik otoriteler kendilerine yapılan saldırılardan genellikle daha da güçlenmiş olarak kurtulurlar. Söz konusu olay 1950’lerde meydana gelmiştir. Genellikle bu tür olayların sık yaşanmadığı zannedilir. Oysa, gündelik hayatımızda oldukça sık karşılaştığımız bir durumdur. İnsanlar oy verdikleri, taraftar oldukları düşünce veya ideolojilerden vazgeçmemek için çeşitli haklı çıkarmalara (justification) başvururlar. Duruma ideolojik ve dini ögelerin karışması durumunda işler daha da sarpa sarar. Kişilerin açıkça uydurma olduğu bilinen bilgilere sarıldıkları ve bilişsel çelişkiden kurtulmaya çalıştıkları görülür. Daha spesifik bir durum olarak benzer bir olay Türkiye’de de 2000 yılında, 5 Mayıs günü için yaşanmıştır. Kahraman Maraş’ta bir grup o gün kıyametin kopacağı inancıyla her şeylerini satıp kıyametin kopmasını beklemeye başlamışlar, ancak polis tarafından yakalanarak hapse atılmışlardır. Kendileri ile ilgili bir araştırma bulunmamakla beraber, büyük bir olasılıkla onlar da bir takım akıl yürütmelerle bilişsel dengeye ulaşmışlardır. Ulaşamazlarsa, yaşamları anlamsızlaşır, kendilerine olan güvenlerini ve saygılarını kaybederler ve anarşizm için uygun bir psikolojik duruma girerler. Ancak genel olarak karizmatik otoritenin dedikleri yanlış çıkmaz. Çünkü o karizmatik otoritedir ve onun bilgisinin karşısında kimsenin veya hiçbir şeyin bilgisinin esamesi okunmaz. Tarihin en önemli karizmatik otoritesi Aristoteles’tir. Aristoteles öyle bir karizmatik otoritedir ki birçok konuda kitap yazmıştır ve fikir beyan etmiştir. Bu yüzden de adı Hace-i Evvel, yani ilk öğretmendir. Tarih boyunca ve özellikle Ortaçağda onun görüşlerine kimse karşı çıkamamıştır.

OTORİTE

59

Bir gün zamanın bilginleri toplanıp bilimsel tartışmalar yapıyorlarmış. Konu da bir atın ağzındaki diş sayısı imiş. Aristo’nun şu görüşü, şunun bu görüşü diye tartışma devam ediyormuş. Aristoteles’ya göre hayvanların tasnifi içerisinde atın ağzında 8 diş olması gerekiyormuş. Dolayısıyla Aristoteles, atın ağzında 8 diş olduğunu söylüyormuş. Orada bulunanlardan genç ve toy bir bilim adamı densizlik yaparak “niye tartışıyoruz, şu atın ağzındaki dişleri sayarız olur biter” demiş.Her ne kadar günümüzde bu ilk akla gelen yollardan biri ise de, bu anlayış bir birikim sonucu gelişmiştir. O zamanlarda deneysel yöntem henüz oluşturulmadığı için pek akla gelmemekte veya başvurulmamaktadır. Bilginler, “ayıp ayıp, koskoca bilginler pis bir atın ağzındaki dişi mi sayarmış” diye bu görüşe karşı çıkmışlar. Genç “ben sayarım” deyip gidip atın ağzındaki dişleri saymış. Görmüş ki atın ağzında 32 diş varmış. Bu durumda bilginler bir çıkmaza düşmüşler. Bir yanda Hace-i Evvel Aristoteles, diğer yanda pis bir at. Aristoteles 8 diyor, at ise 32 olduğunu gösteriyor. Bu durumda bilginlerin bir karar vermeleri gerekmektedir. Doğal olarak, bilginler Aristoteles’i seçerek atın yanıldığına karar vermişlerdir. Kuşkusuz, onlardan pis bir at yüzünden karizmatik otoritelerinin yanıldığını düşünmelerini beklemek o zaman diliminde iyimserlik olurdu. Yani, görüldüğü gibi, karizmatik otoriteleri haklı çıkarmak için insanlar çok uğraşırlar. Eğer tüm çabalara rağmen karizmatik otorite yanılmış gibi görünürse, o zaman diğer mekanizmalara başvurulur. Karizmatik otoriteler insanların hayatlarını kolaylaştırırlar. Onların yerine karar verir ve onları karar verme zahmetinden kurtarırlar. Üstelik iyi ve doğru oluşları ayrıca takdire şayandır. Kişiler tam bir güvenle kararlarını onlara havale edebilirler. Gündelik hayatta küçük grup liderleri, cemaat önderleri, tarikat şeyhleri, bazı parti liderleri, ideoloji öncüleri gibi çeşitli şekillerde karizmatik otorite ile karşılaşmak mümkündür. İnsanlar bilişsel çelişkilerini uygun şekillerde gidererek karizmatik otoriteleri gözlerinde büyütürler. Hatta bir süre sonra karizmatik otoritelerin kendileri bile kendi durumlarına inanamayabilirler.

60

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bazılarında büyüklük duygusu olabileceği gibi, bazılarında aslında beklenti düşüktür ve bir süre sonra “aaaa, ben neymişim be!” duygusu yaşamaya başlarlar. “Şeyh uçmaz mürit uçurur” sözünün anlamı da budur. Mürit şeyhini uçurmak durumunda kalır, ki karizmatik otoritesidir. İnsanların hayatları boyunca bir şekilde karizmatik otoriteleri bulunur. Bazıları açık seçik bir şekilde anlaşılır ve bilinçli haldeyken bazıları da bilinçsiz veya örtülüdür. Söz gelimi bazı kadınlar için eşleri karizmatik otoritedir. Evdeki her türlü tamirat, tadilat, alışveriş, para kazanma, karar verme, temsil etme gibi işler eşleri tarafından yapılır ve yapması teşvik edilir.2 Tüm örneklerin ötesinde karizmatik otoriteler insanların gelişimlerine paralel olarak da değişim gösterirler. Farklı gelişim dönemlerinde farklı karizmatik otoriteler yer alır. İnsanların okulöncesi yıllarını içeren bebeklik ve çocukluk döneminde henüz başkalarının ve toplumun farkında olmayan çocuklar aile içinden bir karizmatik otorite bulurlar. Genellikle baba bu rol için oldukça uygun bir konumdadır. Bu yüzden, okulöncesi dönemde çocuk “benim babam senin babanı döver” inancını taşır. Babanın bu otoritesinin Tanrının otoritesiyle ilişkilendirilmesi veya benzeştirilmesi gibi düşünceler özellikle Freud ile bağlantılı olarak dile getirilir ve psikoloji ile ilgilenenler başta olmak üzere herhangi bir şekilde Freud ile ilgili bilgi edinmiş hemen hemen herkesin bildiği bir husustur. 2 Bu çalışmada ifade edilen bu ve benzeri durumları (açıkça olumsuz olduğu belirtilmediği sürece) olumsuz olarak değerlendirmemelidir. Burada sadece tespit yapılmaya çalışılmaktadır. Genelgeçer düşüncelerle olumsuz gibi görülen durumlar burada olumsuz ele alınmayabilir. Sosyal bilimlerde siyah beyaz doğru olmadığı gibi, neyin doğru neyin yanlış olduğu da o kadar ve her zaman açık değildir. Söz gelimi bu durumda tarafların her ikisi de durumdan memnundur ve karlı çıkmaktadır. Dolayısıyla, “ama bu durum….” Diyerek birşeyleri haklı çıkarmaya çalışmanın anlamı ve önemi yoktur. Hatta biraz psikolojik bir yorumla, böyle bir açıklama yapmaya çalışan kişilerin davranış ve yargılarını haklı çıkarma gereksinimi duydukları için başkalarına açıklama yapmak ve onları da bunun doğru olduğuna ikna etmeye çalışmak zorunda kaldıkları düşünülebilir. Tabii ki bu da olumsuz bir durum değildir. İnsani olan ve yapılan da budur.

OTORİTE

61

Freud Tanrı imgesinin her şeye gücü yeten baba imgesinin soyutlaması olduğunu dile getirmiştir. Freud’u destekler nitelikte, hatta bazı inançlarda Tanrı’nın babalaştırıldığı da görülmektedir. Örneğin İslamiyette Tanrı’nın cinsiyeti olmamakla birlikte insanlar onu kadınsı özellikler ile değerlendirmeyi tuhaf bulacaklardır.3 İslamiyet Tanrıya cinsiyet atfeden düşünceleri de şiddetle reddetmiştir. Bu meyanda meleklerin Tanrı’nın kızları olduğu düşüncesi açıkça dile getirilip reddedilmiştir. Hristiyanlıkta ise her ne kadar yumurta örneği verilerek nasıl kabuk, beyaz ve sarı yumurtayı oluşturursa, Baba – Oğul – Ruhülkudüs’ün de Tanrı’nın kendisi olduğu öne sürülmekte ise de, din erkeksidir. Kadınların ilk günah yüzünden cezalandırıldıkları düşüncesi ve kadın papa olmaması kuralı önemli erkeksi göstergelerdendir. İslamiyette kadın halife bulunmaması da onun erkeksi yorumunu beslemiştir denebilir.4 Çok tanrılı dinlerde ise hem erkek hem de kadın tanrılar bulunmaktadır. Ama Zeus erkektir ve kral O’dur. Sonuç olarak, her ne kadar tek tanrılı dinler başta olmak üzere, dinlerin büyük bir kısmı Tanrıya cinsiyet atfetmese de, genel olarak erkeksi yorumlandığı5 açıktır. Karizmatik otorite açısından bakıldığında, çocuk aile içindeki “büyük”leri karizmatik otorite olarak benimseme eğilimindedir. Hatta sağlıklı olan da budur, yoksa kişilik bozuklukları ortaya çıkar. Çocuk gelmiş olduğu bu dünya ile ilgili bilgileri 3 Her ne kadar günümüzdeki İslam yorumu ataerkil bir nitelik taşımakta ise de, Tanrı’nın en önemli sıfatlarından birinin rahim olması ve aynı terimin kadının çocuğu taşıdığı yer için de kullanılması ilginçtir. Yaptığımız bir çalışmada da Tanrı’nın otoriter bir baba imgesinden çok şefkatli bir ana imgesi taşıdığı görülmüştür. Ancak bu durumun kuramsal (Transaksiyonel Etkileşim kuramı), araçsal (genel olarak Koruyucu Anababa puanı Eleştirici Anababa puanından yüksektir) ve psikolojik (kişiler kendilerini suçlu hissettikleri için Tanrı’nın en önemli özelliğinin “şefkatli” olmasını tercih etmiş olabilirler) nedenleri vardır. 4 Caminin yapısı ilginç sembolleştirmeler taşımaktadır. Kadınsı olan kubbelerin yanına erkeksi minarelerin dikilmesi sanırım psikanalistler için oldukça zengin bir konu oluşturmaktadır. 5 İçinde bulunduğumuz toplumsal şartlarda erkeksi özelliklere sahip olmak özendirilen bir şeydir. Bkz. Burger, 2010, bilişsel yaklaşım ile ilgili bölüm.

62

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

anne ve babasından (veya onların yerine geçen figürlerden veya aile içinde sayılabilecek diğer akraba ve başka kişilerden) edinmek durumundadır. Bunun için de etrafındaki kişilere birçok soru sorar ve onların verdikleri cevapları da (bazan önemsemiyormuş gibi görünse bile) büyük bir ciddiyetle kaydeder, benimser. Bazı durumlarda, anne-babaların geçiştirmek için vermiş oldukları cevaplar bile, bir süre sonra onlara “hani sen şöyle demiştin?” şeklinde sorgulama olarak geri döner; çünkü çocuk geçiştirme cevapları bile ciddiye almıştır. Çocukluk dönemindeki karizmatik otoritenin baba olmasının bir nedeni kadınların anne modeli içinde güçlü olmaktan çok şefkatli görünmemeye çalışmalarıdır. Diğer bir neden de kadınların çocukların daha çok özbakımlarıyla ilgilenmelerinin gerekmesidir. Çocukların hem özbakımlarıyla ilgilenmek hem de onlar üzerinde güce dayalı bir otorite kurmaya çalışmak çelişkilere yol açmaktadır. Bu yüzden kadınlar çocukları üzerinde şefkat ve ondan mahrum bırakma tehdit ve olasılığı üzerine bir otorite kurmaktadırlar. Babaların ise böyle bir durumda sanki şiddete (güce) başvurmaktan başka bir yolu kalmamaktadır. Babanın eve getirdiği ekmekten6 çocuğu mahrum bırakma tehdidi ve ardından gelen yasaklama genellikle şefkatli anne tarafından delinir. Çocukluk döneminin ardından çocuklar Piaget’nin (benmerkezciliğinin) dağılma(sı) olarak adlandırdığı bir süreçle başkalarını keşfederler. Başkalarının duygularının anlaşılması anlamında empati başlar. Çocuk toplumun farkına varır. Bunlar da okul7 denen kurumlarda gerçekleştirilir. Çocuklar genel olarak 6 Baba genel olarak cinsiyet rollerine dayalı anlayışlarda eve ekmek getiren kişi (bread-winner) olarak resmedilir. Ancak günümüzde bu durum geçerliğini kaybetmekte (anneler de para kazanmaktadır) ve buna bağlı olarak babaların imgesi da değişmektedir. 7 Okul her ne kadar eğitim ve öğretim kurumu olarak görülmekte ve düşünülmekte ise de, onu daha çok kişiyi topluma uydurma (sistem buna “kazandırma” der) aracı olarak işlev gördüğü için eleştiren neo-marksistler haklıdırlar. Okul sistem ve daha somut şekliyle devlet tarafından uyumlu hale getirme aracı olarak kullanılır ve okulun bu işlevi açısından öğretim işlevindekinden daha başarılı olduğu görülmektedir.

OTORİTE

63

6 veya 7 yaşında okula giderler ve kendileri gibi bir sürü8 çocukla karşılaşırlar. Onların varlıklarının zihinsel olarak kavranması çocuğun kendisi ve ailesi dışındaki yolculuğunun başlangıcını oluşturur. Çocuklar başkalarını keşfederken, onlara bu yolculuklarında yardımcı olan biri vardır: Sınıf öğretmeni. Okul çocuğu için anne babasının yerine karizmatik otorite olacak kişi de odur. Çünkü anne ve babasının bilmediği birçok şeyi öğretmeni bilmektedir. Üstelik çok şey bildiği için sınıf öğretmenidir ve birçok derse girmektedir. O okuma yazmayı da bilir, hesabı (matematik) da bilir, Türkçeyi de bilir, resim ve beden eğitimi de yaptırır; çünkü tüm bu işlerden anlıyordur. Oysa anne baba bu kadar becerikli değildir. Anne baba hesaptan anlasa Türkçe’den, resimden anlasa beden eğitiminden anlamamaktadır. Dolayısıyla, okul çocuğu için karizmatik otorite sınıf öğretmenidir. Çocukların ağzıyla ifade edersek, “öğretmen anne babayı döv”ebilmektedir. Hatta veli toplantısına giden anne babanın öğretmenden fırça yediğinin anlaşılması ve anne babanın öğretmenin şikayetlerini çocukla paylaşmaları9 çocuğun karizmatik otorite tercihinin doğruluğuna işaret etmektedir. Eğitim sistemleri bu durumu değerlendirerek, ilkokulda sınıf öğretmeni uygulaması yapmaktadırlar. Her ne kadar günümüzde branş öğretmeni uygulaması gittikçe artarak uygulanmakta ise de, çocukların sınıf öğretmeni olarak gördükleri bir öğretmenin bulunması uygulaması hala geçerliğini sürdürmektedir. Gelişim açısından da oldukça yerinde görünmektedir. Eğitimin daha sonraki aşamalarındaki sınıf öğretmenleri öğrenciler üzerinde böylesi bir etkiye sahip değildir. Sınıf öğretmeni okul çocuğunun gözünde karizmatik otoritedir. Hatta bazan öğretmenin önerisi ile anne babanın önerisi arasında farklılık ortaya çıktığında çocuk öğretmeninin safında yer alır. Bazı çocukların bu gibi durumlarda ağladıklarına 8 Öğretim kelimesinin öğürmek kökünden gelmesi ve öğretimin kişiyi sürüye katması anlamına gelmesi ilginç bir uyum oluşturmaktadır. 9 Anne babalar ve öğretmen ilişkisi başka bir çalışmanın konusudur ve burada, yukarıda belirtildiği gibi, olumlu veya olumsuz bir değerlendirme çıkarsanmamalıdır.

64

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

şahit olunur. Çocuk sanki şunu der gibidir: “Artık sizin döneminiz geçti. Öğretmenim benim karizmatik otoritemdir ve o ne derse o olacak.” Çocuklar öğretmenler branş öğretmenine dönüşünceye kadar, yani genel olarak 12 yaşına kadar sınıf öğretmenlerini karizmatik otorite sayarlar. Daha sonra öğretmenlerdeki uzmanlaşma ile birlikte öğretmenlerin her şeyi bilemeyeceklerini anlamaya başlarlar. Ayrıca zihinsel perspektif de okul sınırlarını aşmıştır artık. Ergenler (artık çocuk sayılmazlar) karizmatik otoriteleri kitle iletişim araçlarında bulurlar. Onlar gibi olmak istedikleri ve onların her şeyi bildiklerinden çok her şeye sahip olduklarını düşündükleri (ve bu yüzden söylediklerini ciddiye alıp benimsedikleri) sanatçılar ve öncüler ile karşı karşıya gelirler. Sinema sanatçıları, ses sanatçıları, entellektüeller, liderler vb. bu grupta çoklukla yer alırlar. Daha somut ifade edilirse Tarkan, Kenan İmirzalıoğlu, Kıvanç Tatlıtuğ, Polat Alemdar gibi modeller karizmatik otorite olmaya başlarlar. Ergenler onlar gibi giyinir, onlar gibi konuşur, onların dediklerini yapmaya çalışırlar. Ergenlik döneminin ardından genç yetişkinlik dönemi gelir. Bu dönem kişilerin kendi güç ve becerilerinin farkına vardıkları ve geliştirdikleri ve aynı zamanda zihinsel olarak önceki döneme göre daha sağlıklı değerlendirmeler yapabildikleri ve hatta dünyayı değiştirebileceklerini düşündükleri dönemdir. Dolayısıyla bu üç özellik bir araya gelince karizmatik otorite de bundan nasibini alır. Kişi karizmatik otorite diye birinin olamayacağını, olacaksa kendisinin olması gerektiğini düşünmeye başlar. Kendi güç ve becerilerinin farkına varmaya başlar, olaylarla ilgili daha sağlıklı değerlendirmeler yapabilir ve sanatçıların da kendisi gibi bir kişi olduğunu anlayabilir. Dünyayı değiştirebilecek ve istediği gibi bir dünya oluşması için mücadele edebilecek kişinin karizmatik otorite olması gerektiğini düşünmeye başlar. Genç yetişkinlik döneminden sonra gelen yetişkinlik dönemi karizmatik otorite ile ilgilenecek zaman ve durumun olmadığı bir dönemdir. Bu dönemde kişiler karizmatik otorite ile ilgilenmek yerine işiyle ve eşiyle ilgilenmeyi tercih eder. İşini

OTORİTE

65

ve eşini bulmuştur ve Erikson’un düşüncesiyle verimlilik duygusunu yaşamaya çalışmaktadır. Ancak onun bu çabaları etrafındaki bazı kişiler tarafından karizmatik otorite olarak algılanmaya başlamasına neden olur. Kendi çocukları yetişmektedir ve onlar okulöncesi dönemde oldukları için evde anne veya babayı karizmatik otorite olarak görmektedirler. Ayrıca etraftaki bazı ergenler de çevrelerindeki takdire şayan olduklarını düşündükleri kişileri karizmatik otorite olarak gördükleri için onun verimliliği ve başarılarından etkilenmekte ve onu kendileri için karizmatik otorite ilan etmektedirler. Kısaca, yetişkinlik döneminde kişiler karizmatik otorite ile ilgilenmezler, ama etraflarındaki bazı kişiler tarafından karizmatik otorite olarak algılanırlar. Yetişkinlik dönemi bir gün emeklilik ile sona erer. Kişi artık emekli ve asıl önemlisi de yaşlı grubuna girmiş bulunmaktadır. Artık kendi kafasına göre takılacaktır; yetişmesi gereken bir mesaisi yoktur; yapması gereken acil ve önemli işler yoktur. Dolayısıyla, bol bol düşünecek zamanı vardır. O da karizmatik otoritenin kim olduğunu düşünmeye başlar. Geriye dönüp baktığında, birilerinin kendisini karizmatik otorite olarak gördüğünü fark eder. Ayrıca, bunca yıllık tecrübesi heba olup gidecektir. Heba olmaması için bildiklerini başkalarına aktarmalıdır. Aynı zamanda yaşamın sonuna günbegün yaklaşmaktadır. Dolayısıyla birikimlerinden yararlanılmalıdır. O da artık dünyaya ne verebilecekse bunu sağlamalıdır. Ayrıca, zaten kendisini emekli edenlere kızgındır ve o kişi ve kurumlara kendisinin hala işe yarar biri olduğunu göstermesi yerinde olacaktır. Bu ve benzeri düşüncelerle oturup düşündüğünde kendisinin karizmatik otorite olduğuna karar verir ve otoriteliğini ilan eder: “Ben karizmatik otoriteyim, hadi gelin bana danışın, ben de size tecrübelerimi ve bilgilerimi aktarayım!” Bu yüzden yaşlılar “gençler bilebilse, yaşlılar yapabilseydi” derler. Yani gençler yapabilir, ama bilemez; yaşlılar ise bilebilir, ama yapamazlar. Yaşlılar neyi biliyordur? Neyi olursa. Onlar her şeyi bilirler. Cami avlusu muhabbetleri böyledir. Yaşlı kendini karizmatik otorite ilan etmesinin ardından birilerinin gelip kendisine bir

66

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

şeyler sormasını bekler, ama kimse gelip sormaz. Kendisini bir önceki dönemde karizmatik otorite olarak gören çocukları büyümüş ve okula gitmişlerdir. Bu yüzden de artık öğretmenlerinin karizmatik otorite olduğunu düşünüyorlardır. Hatta okulları bitirip evlenip gitmişlerdir. Çevrede onu karizmatik otorite sayan ergenler ise, genç yetişkinlik dönemine girmişlerdir ve artık karizmatik otorite olmadığını (zaten onların otorite ile başları hoş da değildir), olması gerekiyorsa kendilerinin olması gerektiğini düşünmeye başlamışlardır. Dolayısıyla kimse onları dinlemek istememektedir. Onlar da üzülmeye başlarlar. Yaşlılığın üzüntüsünü giderecek durum torunlardan gelir. Yaşlılar kendilerini karizmatik otorite ilan edip teba ararken, evin içinden birileri, genellikle bunlar torunlardır, kendilerine ev içinden karizmatik otorite aramaktadırlar. İşin kötü bir tarafı da evin içindeki anne, baba gibi diğer karizmatik otorite adayları çocuklara yeterince zaman ayıracak durumda değillerdir. Bu durumdan yararlanarak dede ve nineler karizmatik otorite boşluğunu doldurmanın en cazip adaylarıdır. Tencere yuvarlanır, kapağını bulur. Çocuğun anlamlı anlamsız bütün sorularına yaşlılar büyük bir sabırla cevap verirler. Dolayısıyla dedetorun ilişkisi karizmatik otorite açısından bakıldığında böyle bir manzara arz etmektedir. Yaşlılıkta karizmatik otoritenin durumu kuşaklar çatışmasına da açıklama getirmektedir. Bilindiği gibi, önceki nesille sonraki nesil arasında genellikle çatışma çıkar ve eski Mısırdan beri yaşlılar gençlerden şikayet ederler. Kendilerine ve geleneğe saygı kalmadığından yakınırlar. Bunda haklılık payı vardır, çünkü gençler kendilerinin karizmatik otorite olması gerektiğini, yaşlıların karizmatik otorite olamayacağını, onların değişen şartlar karşısında bildiklerinin bir kıymet-i harbiyesi kalmadığını düşünürler. Kısacası kuşaklar çatışması, bir neslin (yaşlıların) kendilerini karizmatik otorite olarak görmesi, ama kendilerinden sonra gelen neslin onları karizmatik otorite kabul etmemesinden dolayı ortaya çıkar.

OTORİTE

67

Sonuç olarak, karizmatik otorite insan hayatının çeşitli dönemlerinde farklı şekiller alır. Anne-babadan başlayıp, kişilerin kendilerini karizmatik otorite ilan etmelerine kadar sürer. Eski karizmatik otoriteler de her ne kadar güçlerini kaybetseler de, kişinin yüreğinin bir yerinde varlığını sürdürürler. Onların dediklerine aykırı davranıldığında kişinin içi cız eder.10 Dolayısıyla karizmatik otoritelerin hayat boyunca bir şekilde varlıklarını sürdürdükleri söylenebilir. Bazı kişiler onların karizmatik otorite olmadığını söyleyebilirler. Elbette gündelik hayatta başkalarının dediklerini fazla hesaba katmayan kişiler vardır. Bu kişiler kendi işlerini kendileri gören, başkalarını bilgi kaynağı olarak kullanmaktan çok kendi içinden geldiği gibi davranmaya çalışan kişilerdir. Genel kişilik kuramları çerçevesinde bu kişiler ayrı bir kategori oluşturmamakla birlikte kendini ayarlaması düşük kişiler böyle kişilerdir. Kendini ayarlama, kişinin içinde bulunduğu durumda kendi davranışlarını ortama göre ayarlayabilmesini ifade eder. Kendini ayarlaması yüksek olan kişiler içinde bulundukları durumda uygun olan davranışın ne olduğuna önem verirler ve orada nasıl davranılması gerekiyorsa öyle davranmaya çalışırlar. Bu yüzden uygun davranışın ne olduğu konusunda başkalarından elde ettikleri ipucu bilgileri kendi davranışlarını yönlendirmede kullanırlar. Kendini ayarlaması düşük olan kişiler ise her durumda, “ben bu durumda nasıl davranırım” sorusunu sorarlar ve içlerinden geldiği gibi davranırlar. Dışardan bakıldığında kendini ayarlaması yüksek kişiler nabza göre şerbet veren, kendini ayarlaması düşük kişiler ise ağzında bakla ıslanmayan / kazık gibi kişiler olarak görülürler.11 Kendini ayarlama bir kişilik özelliğidir ve karizmatik otorite konusunda kişilerin böyle bir yönelimi söz konusu olabilir. İçinde bulunduğumuz durum açısından bakıldığında, mantıksal olarak cazip görünmemekle birlikte, insanlar uzman 10 Nasrettin Hocaya sormuşlar: “Eskiyen aylar ne olur?” Hoca cevap vermiş: “Kırpıp yıldız yaparlar.” 11 Kendini ayarlaması düşük kişilerin aşağıda ele alınacak olan kişisel yaşantıyı oldukça ön planda tuttuklarını söylemek mümkündür.

68

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

otoritelere her zaman, karizmatik otoritelere zaman zaman ihtiyaç duyarlar. Her ne kadar bazılarınca suiistimal edilmeye çok uygun bir durum oluşturuyorsa da, onlar tarih boyunca insan hayatının en büyük kolaylaştırıcıları olmuşlardır. Onları değerlendirirken, özgürlükçü, demokratik, insancıl vb. değerler açılarından değil, doldurdukları boşluk ve gördükleri işlevler açısından değerlendirmek gerekir. Başka bir yazımızda (Bacanlı, Mutlakçılık oyunu: Tarih ve eğitim, 2002) dediğimiz gibi, içinde bulunduğumuz durum ve zamanı mutlak olarak algılayıp ona aykırı durumları yargılamak bir tür tanrıcılık oynamaktır.

KİŞİSEL YAŞANTI

69

KİŞİSEL YAŞANTI

Gelenek nereden bilindiği bilinmeyen, otorite nereden bilindiği bilinen, kişisel yaşantı ise bizzat kişinin kendi yaşantılarından çıkarmış olduğu bilgilerdir. Buna göre, kişisel yaşantı kişinin bizzat başından geçen olaylardan çıkarmış olduğu bilgilerdir. Dolayısıyla, “nereden biliyorsun” sorusuna “bizzat şahidim” veya “bizzat yaşadım” cevabı verilir. Kişisel yaşantı, kişinin birinci elden yaşantısıdır. En temel bilgi edinme yoludur. Gözlem ve deneyim en temel bilgi edinme biçimidir. Kişiler arası ilişkilerde çatışmaların neden çıktığı ile ilgili olarak çeşitli görüşler öne sürülebilir. Söz gelimi, otoritelerin farklı olduğu, bilgi kaynaklarının farklı olduğu gibi nedenler söylenebilir. Ancak ne farklı otoritelere sahip olan kişilerin ne de farklı kaynaklara sahip kişilerin de çatışması gerekir. Öyle olsaydı, çatışma kaçınılmaz olurdu. Ama öyle değildir. Çatışmanın temel nedeni, insanların birbirlerinin kişisel yaşantılarına saygı duymamalarıdır. Kişiler arası ilişkilerde kabul edilmesi, benimsenmesi gereken bir kural vardır: Herkes kendi kişisel yaşantısı konusunda uzman otoritedir. Bu kurala uyulmadığı, yani kişiler kendi yaşantıları konusunda uzman kabul edilmediği zaman çatışma çıkar. Diyelim ki biri size “ben dün

70

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

KİŞİSEL YAŞANTI

71

akşam kuru fasulye yedim” dediğinde, siz de “yok ya, öyle olmamıştır” diyorsanız, bu çatışma nedenidir; çünkü karşıdaki kişiye “yok, sen ne yaşadığının farkında olmayan, şeşi beş gören birisin” (bu özellikler psikolojik rahatsızlıklardan psikotiklerin, ağır psikotik vakaların, gündelik dildeki ifadeyle delilerin, özellikleridir) demeye çalıştığınız anlamına gelir. Kişinin düşüncelerine katılmayabilirsiniz, dediklerine inanmayabilirsiniz; ama yaşadıklarını kabul etmeniz gerekir. Yani, en kötü durumda “Mademki bunu yaşadığınızı söylüyorsunuz, yaşamışsınızdır. Ama ben dediklerinizi doğru bulmuyorum, katılmıyorum” demeniz gerekir. Kişiye yaşadıklarının yanlış olduğunu değil, dediklerinin sizin için kabul edilebilir olmadığını söyleyebilirsiniz. Sonuç olarak, karşıdaki kişinin kişisel yaşantılarına saygı kişiler arası ilişkilerin sağlıklı ve düzgün gitmesine katkıda bulunur.

tutar. Şimdiye kadar ne yaptığınız, ne yaşadığınız, ne düşündüğünüz, nelere şahit olduğunuz epizodik hafızanızın içeriğini oluşturur. Otobiyografik hafıza bilimsel çerçevede özellikle şahitlik olgusunun sıhhatini irdelemek için araştırma konusu edilmiştir. Türkçe açısından olaya yaklaştığımızda, diğer dillerden farklı bir durumla karşılaşırız. Türkçeden başka bir dilde, insanların şahit oldukları olaylar farklı bir zaman ifadesiyle, şahit olmadıkları farklı bir zaman ifadesiyle anlatılmaz. Dünyada birçok zaman ifadesi türü vardır. Söz gelimi Sanskrit dilinde bir eylemi kendi adınıza yaparsanız başka, başkası adına yaparsanız başka türlü ifade edersiniz. Türkçe’deki şehadet olgusu, en azından benim bildiğim dillerde karşılığı olmayan bir olgudur. Türkçe’deki di’li geçmiş zaman, otobiyografik hafızanın tam bir ifadesidir. Eğer bir kişi di’li geçmiş zamanda bir ifade kullanıyorsa, otobiyografik hafızasından bilgi veriyor demektir.

Kişisel yaşantının bir özelliği daha vardır, o da (en azından) kişi için reddedilemez oluşudur. Diğer bilgi kaynaklarının hepsi reddedilebilir, kabul edilmeyebilir. Örneğin, gelenek bilgi kaynağı olarak kabul edilmeyebilir, yani “ben geleneğin verdiği bilgileri kabul etmiyorum,” diyebilirsiniz. Otoriteleri de kabul etmeyebilir ve “ben kendi bilgimi kendim üretirim,” diyebilirsiniz. Hatta bilimi de reddedebilir, bilim adamlarının güvenilmez kişiler olduğunu iddia edebilirsiniz. Vahyi de reddedebilirsiniz, “olmayan bir tanrı bana vahiy gönderemez,” diyebilirsiniz. Ama kişisel yaşantı reddedilemez. Kişinin gerçeklik algısının bozulduğu yer ve zaman yöneliminin bozulduğu, sanrı ve sabuklamaların ortaya çıktığı durum kişisel yaşantının güvenilmez olduğu durumdur. O da psikotizmdir.

Kişisel prensipler ve alışkanlıklar

Kişisel yaşantının vermiş olduğu bilgiler üç kısımdır: Otobiyografik hafıza, alışkanlıklar ve bilinç ifadeleri. Otobiyografik hafıza Otobiyografik hafıza kişinin yaşantılarının bilgisidir. Hafıza açısından ifade edilirse, epizodik hafızaya karşılık gelir. Bilindiği gibi, epizodik hafıza kişinin yaşadığı olayların kaydını

Kişisel yaşantının vermiş olduğu ikinci tür bilgi alışkanlıklar veya kişisel prensiplerdir. Bu tür bilgiler kişinin yapmaya alışmış olduğu veya genel olarak tercih ettiği durumları ifade eder. Bunlar kişinin alışkanlıkları, kişisel prensipleri, tercihleri gibi bilgilerdir. Ayrıca, kişisel gelenek denebilecek olan, geleneğin kişiselleşmiş biçimi de bu gruba girer. Kişisel gelenek toplumsal geleneğin kişisel yaşantılarla biçimlenmiş halidir. Bir kişi diyebilir ki, “rüyanızda su içerseniz yola gidersiniz derler, ama ben ne zaman rüyamda su görsem ertesi gün elime para geçer.” Bu durumda, kişi toplumsal geleneği kişisel gelenek haline dönüştürmüş demektir. Kişisel geleneğin diğer bir biçimi kişiliktir. Kişinin belli şekillerde davranmayı gelenek haline getirmesi, ynı zamanda onun kişiliğini ifade eder; çünkü kişilik bir anlamda bizim davranışlarımızdaki tutarlığı yansıtır. Kişiliksiz denen kişiler ya bizim beklediğimiz şekilde davranmayan ya da tutarlı bir davranış örüntüsü göstermeyen kişilerdir. Kişilik her ne kadar özel bir

72

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

yanımız gibi görünüyorsa da, aslında başkalarının davranışlarımızla ilgili kestirimlerde bulunmasına izin veren yanımızdır ve kişisel geleneğimizdir.1 Alışkanlıklar ve prensiplerle ilgili olarak da Türkçe’nin bir tercihi vardır: Geniş zaman I. Şahıs. İnsanlar Geniş zaman birinci tekil ve çoğul şahıslarla cümleler kurduklarında bu tür bilgilerden bahsetmektedirler. ”Ben sabahları süt içerim” veya “biz ailecek sinemayı severiz” dediğimizde alışkanlık veya kişisel prensiplerimiz söz konusu demektir. Bilinç ifadeleri Bu iki tür bilginin dışında kişinin o anda yaşadıklarını ifade eden bilgiler de kişisel yaşantı bilgisidir. Bu bilgilere bilinç ifadeleri demek uygun görünür. Bu bilgiler kişinin o anda ne yaşadığının ve neyin veya nelerin farkında olduğunun ifadesidir. Türkçe’de ve dünyanın hemen hemen bütün dillerinde bu ifade biçimi vardır ve şimdiki zaman şeklinde belirtilir. Bir kişi şimdiki zamanda bir ifade kullanıyorsa, o anda bilincinde olduğu olayları anlatıyordur. Genellikle bu tür bilgiler karşıdaki kişi tarafından anında teşhis ve tespit edilebilecek bilgilerdir. Bu bilgilerin öznel olan bir grubu vardır ki, o da kişinin içsel yaşantılarını ifade eder. Genel olarak bilinç ifadeleri diğer kişisel yaşantı bilgilerinden farklı olarak kişiler arası çatışmaya yol açmaz. Eğer bilinç ifadeleri çatışmaya yol açıyorsa, bu durum saldırganlık kapsamına girer; çünkü o anda karşıdakinin yaşadıklarını önemsemeyen, aldırmayan kişiler arası ilişki sağlıklı olmaktan çok, karşıdakine saldırmayı içeren bir durumdur.2 1 Bu noktada H.S. Sullivan’ın benliğin kişiliğin kabuk bağlayan yanı olduğu düşüncesi hatırlanabilir. Sullivan’a göre, kişiliğin veya ruhsal aygıtın dış dünyayla karşılaşan kısmı bir tür kabuk bağlar, sertleşir, iç dünyayı korumak için biçim değiştirir. Böylece, benlik kişiliğin dış dünyanın zararlarından korunmak üzere oluşturduğu bir kısımdır. Buradaki kişilik anlayışı da bu düşünceyle uyuşmaktadır. Kişilik (Sullivan’ın benlik terimine karşılık), davranışlarla ilgili kesinleşmeleri, yani kabukları ifade eder. 2 Karşıdaki kişiyi nesneleştirme olarak adlandırılabilecek olan bu durum saldırganlığın önemli ögelerindendir. Buna göre, karşıdaki kişiyi nesne-

KİŞİSEL YAŞANTI

73

Bilinç ifadeleri kişisel yaşantının da, gündelik ilişkilerin de küçük bir kısmını oluşturur. Belki de bunun nedeni, bilinç ifadelerinin her an geçmiş zamana dönüşmekte olmasıdır. Şimdi kullandığınız bir şimdiki zaman ifadesi, 5 dakika sonra geçmiş zaman ifadesine dönüşebilir. Bu da bu tür bilgiyi azaltır. Bu yüzden, kişisel bilginin otobiyografik hafıza ve alışkanlık olmak üzere iki tür bilgi verdiği bile ileri sürülebilir. Bu da bilinç ifadelerinin bu hızlı değişme özelliğine gönderme yapar. Kısacası, kişisel yaşantı kişi için olduğu kadar başkaları için de önemli ve inkâr edilemez bir bilgi kaynağıdır. Bu bilgi türünün dayanağı kişinin kendisidir, dolayısıyla da gelenek ve otoriteden daha güvenilirdir. Öte yandan bilginin geçerlemesi de kişinin kendine güveniyle3 sınırlıdır. Kişi kendine güvendiği ölçüde kişisel yaşantı bilgisi başkaları için reddedilemez olacaktır. Kişi kendine güvenmediğinde de, başkalarının ona güvenmesi de beklenemez zaten. Kişisel yaşantı ile ilgili olarak vurgulanması gereken bir nokta vardır. Bu da kişisel yaşantının kişi için dayanılması zorunlu bir bilgi kaynağı olmasına rağmen, beklenildiği kadar doğru ve düzgün bir şekilde işlemiyor oluşudur. Freud’un hatırlananlar ve hatırlanmayanlarla ilgili olarak getirdiği açıklamaların4 yanı sıra, literatür olmadığı halde varmış gibi hatırlanan, olduğu halde yokmuş gibi hatırlanan olaylarla doludur (Mlodinow, 2013). Yani her ne kadar kişi için vazgeçilmez ise de, kişisel yaşantı bilgileri çok kolay bir şekilde yanılan bilgilerdir. Hafıza ile ilgili olarak Bartlett’in çalışmalarından bu yana leştirmediğiniz, onu insanlıktan çıkarmadığınız sürece saldırgan davranış gösteremezsiniz. Karşıdaki kişi insan olmaktan önce ve öte başka bir şey haline getirildiği zaman saldırmak kolaylaşır. Bunun ilginç bir örneği savaş olabilir. Savaşta karşıdaki kişiyi insan olarak değil, düşman olarak görebildiğiniz zaman saldırabilirsiniz. Karşıdakini insan olarak görmeye devam ettiğiniz sürece saldırmanız zorlaşır. 3 Özgüven veya kendine güven, bir anlamda kişisel bilgilerine güven demektir. Ben kendime güveniyorsam, kişisel yaşantılarıma da güveniyorumdur. Hem kendine güvenmek, hem de kişisel yaşantılarını güvenilmez bulmak pek mantıklı bir durum değildir. 4 Freud hatırlanmayanların “işimize gelmediği” için hatırlanmayacağını öne sürmüştü.

74

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

biliyoruz ki, eksik bilgileri kafamıza göre doldururuz. Özellikle bir de işini içine bilinçdışının karıştığını düşünmeye başladığımızda en güvenilir görünen kişisel yaşantı en uyduruk (!) bilgiye dönüşmektedir. Ancak, bu durum ondan vazgeçmemizi gerektirmez.1 Zira bizim dış dünya ile bağlantı kurma araçlarımız duyularımızdır ve onlardan başka araç da yoktur.

BİLİM

75

BİLİM

Bilimin herkes tarafından kabul edilebilecek bir tanımına ulaşmak güçtür. Zaten bilim felsefesi diye bir felsefe alanının bulunmasının nedeni de budur. Bilim felsefesi bilimin ne olduğu, nasıl bilgi ürettiği gibi konuları irdeleyen bir felsefe alanıdır. Bilim ise, sistematik yollarla elde edilen sistematik bilgiler bütünüdür. Bu tanım, bilimsel bilgi elde etme süreci olarak bilimden söz etmektedir. Tanımı irdelemeye girişmeden önce, bilimin diğer anlamlarından bahsetmek gerekir. Bilimin üç anlamı vardır. Bunlardan birincisi, bilgi kaynağı olarak bilimdir, burada kullanılan anlam budur. İkinci anlamıyla bilim, bu bilgi birikiminin elde edilme sürecidir. Bilim yapan insanlar bilimsel bilgi üretirler. Bu anlamda bilim, bilimsel araştırma anlamına gelir. Üçüncü anlamında bilim ise bir toplumsal kurumdur.

1 Ne gelir elimizden insan olmaktan başka (Edip Cansever)

Toplumsal kurumlar Cooley’in tanımını benimsersek, toplumdaki insanların belli ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuş olan örgütlenmelerdir. Söz gelimi, toplumda adalet denilen bir kurum vardır. Adalet kurumu, toplumdaki insanların birbirleriyle ilişkilerinde adil olmalarını sağlamayı amaçlayan bir kurumdur. Toplumsal kurumlar belli bir ihtiyacı karşılarlar,

76

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

belli görevlileri vardır, belli mekânları vardır, belli törenleri vardır. Başka bir deyişle, toplumsal kurumlar bir ihtiyaç karşılama amacıyla kurulan, belli bir kilisesi, belli papazları, belli ayinleri olan örgütlerdir. Adalete dönecek olursak, toplumdaki insanların haklarını korumak amacıyla kurulan, adalet sarayı denilen kiliselerde, hâkim, savcı denen rahiplerin duruşma denilen ayinleri yaptıkları bir kurumdan söz ediyoruz demektir. Sağlık bir kurumdur. Çünkü toplumdaki insanların sağlıklı olmalarını sağlamak amacıyla kurulan, hastane denilen kiliselerde, doktor denen rahiplerin muayene denilen ayinleri yaptıkları bir örgütten söz ederiz. Bunlar gibi, bilim de bir kurumdur. Bir toplumdaki insanların sağlıklı bilgi üretme ve yayma ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan, üniversite veya araştırma enstitüsü denilen kiliselerde bilim adamı denilen rahiplerin araştırma denilen ayinleri yaptıkları kurum bilimdir. Bilimin diğer toplumsal kurumlardan farkı belki de evrensel olmasıdır. Diğer toplumsal kurumlar topluma özgü oldukları halde, bilim toplum-üstü nitelikler taşımaktadır. Bunun dışında onun da diğer toplumsal kurumların sahip oldukları özelliklere sahip olduğu görülmektedir. Bilimi, sistematik yollarla elde edilen sistematik bilgiler bütünü olarak tanımladık. Bu tanımla birlikte, bilimi diğer bazı bilgi türlerinden de ayırmış olduk. Bu bilgilerden en yaygın olanı felsefedir. Bazen felsefenin bilim olduğu öne sürülür. Oysa bütün bilimler felsefeden ayrıldıkları halde, felsefe bilim değildir. Felsefe tarihinde her çeşit düşünce ileri sürülmüştür. Oysa bilim herkesin üzerinde uzlaşabilecekleri veya en çok uzlaşma sağlayabilecekleri bilgiler sunar. Felsefecilerin uzlaşmaları şart değildir, beklenmez. Ama bilim adamlarının bir sonuca varmaları beklenir. Felsefe ile bilimin ayrımı tanımdaki birinci kısımda yapılmaktadır. Görüldüğü gibi, tanımda iki kısım bulunmaktadır: Sistematik yollarla elde edilmesi ve sistematik bilgiler bütünü olması. Felsefe sistematik bilgiler bütünüdür. Yani felsefe tarihinde öne sürülen görüşler bir şekilde

BİLİM

77

bütünleştirilebilir. Ama felsefi bilgiler sistematik yollarla elde edilmezler. Bu yüzden aşağıda belirtilen özellikleri taşımazlar. Bilimi karşılaştırabileceğimiz diğer sistemlerden sanat ve edebiyat bilgi değil, duygu üretmeye dayalı sistemlerdir. Kimse sanat ve edebiyattan elde ettiği bilgilere dayanarak bir işe girişmez. Hatta tarihi romanlarda bile tarihe bağlı kalınır ama birebir bağlılıktan çok genel bir bağlılık söz konusudur. Dolayısıyla tarihi bir roman tarih ders kitabı olarak okutulamaz. Bilimin karşılaştırılabileceği ve sıklıkla karıştırıldığı bir sistem daha vardır: Teknoloji. Genel olarak kişilere bilimin ne işe yaradığı sorulduğunda insanın hayatını kolaylaştırdığı ifade edilir. Oysa bilim bir bilgi üretimidir ve hayatı kolaylaştırmakla ilişkisi yoktur. Bilim kişiler için olayları açıklamaya çalışır. Açıklanan olaylar kişileri rahatlatabilir ve bu rahatlık insanların yaşamını kolaylaştırabilir. Bunun dışında bilimin hayatı kolaylaştırmak ile bir ilişkisi yoktur. Hayatı kolaylaştıran teknolojidir. Teknoloji, doğayı insanların işlerini kolayca yürütebilecekleri şekilde düzenleme işlemleridir. Bilim bilgi üretir, teknoloji ise ürün ortaya koyar. Yerçekimi bilim, uçmak için yapılan kanatlar teknoloji olarak değerlendirilebilir. Bu ayrılığa rağmen karıştırılmasının nedeni günümüzde ikisinin de at başı gitmesidir. Tarih boyunca birbirleriyle ilişkisi olmayan bu iki sistem günümüzde büyük ölçüde örtüşmüş gibi görünmektedir. Oysa bunlar farklı sistemlerdir ve birbirlerine dayanmaları çıkar(!) gereğidir. Ayrım yapmada zorlanılmakla birlikte, bilim ile teknolojinin ilişkisi olduğu düşünülebilir. Ancak burada da beklenenin aksi bir durum söz konusudur. Genellikle insanlar teknolojinin bilimsel verileri insanların hayatını kolaylaştırmak için kullandığını düşünme eğilimi gösterirler. Oysa bu da doğru değildir. Belki tersine bir ilişki daha mantıklı ve doğrudur: Bilim teknolojiden yararlanır. Bilimsel çalışmalar teknolojik ürünlerle gerçekleştirilebilir. O teknolojik ürünler olmasa bilimsel gelişmelerin büyük bir kısmı gerçekleştirilemez. Başka bir deyişle aralarındaki ilişki çift yönlü okunabilir.

78

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bilim ve teknolojinin farklı olduğunu anlamak için bazı durumlara dikkat etmek yeterlidir. Söz gelimi, suyun kaldırma kuvvetini her ne kadar Arşimed bulmuş ise de, bu sırada suyun kaldırma kuvvetinden yararlanan gemiler dışarda yüzmekteydi. İnsanların gemi yapmaları için suyun kaldırma kuvvetini bulmaları gerekmemektedir. Teknolojinin nasıl olduğunu açıklamak gibi bir amacı yoktur, o sadece hayatı kolaylaştırır. Açıklama işlevini bilim yerine getirir. Wolpert (1994) ikisinin farklı olduğunu anlamak için Japon mucizesine bakılabileceğini belirtmektedir. Japonların bilimleri yoktu, ama teknolojileri vardı. Günümüzde benzer bir ifade Çinliler için kullanılabilir. Çin bilimde bir varlık gösterememekle birlikte teknolojide ortalığı kasıp kavurmaktadır. Wolpert ayrıca iki sistemin sürdürülme ve gelişme nedenlerinin de farklı olduğunu, teknologların para kazanmak için gelişme kaydederken, bilim adamlarının itibar için çaba gösterdiklerini vurgulamaktadır. Aynı mantığın sürdürülmesi sonucunda doktorların bilim adamı değil, mühendis gibi teknolog olduklarını belirtmekte yarar vardır. Doktor bilgi üretmeye çalışmaz, bir konuda geliştirilmiş olan bilgiyi var olan durumu kolaylaştırmak için kullanır ki genellikle ayırdına varılmayan bir durumdur. Bilimin özellikleri Bilim insanın geliştirdiği bir bilgi kaynağıdır. Ancak her üretilen bilgi de bilim değildir. Bilim çeşitli yaklaşımlar tarafından farklı şekillerde tanımlanabilir ve farklı özellikler yüklenebilir. Hele son zamanlarda nitel araştırmalarla birlikte bilim ve bilimsel araştırma anlayışlarında ciddi farklılıklar doğmuştur. Bu noktada bilimin özellikleri belirlendiğinde hangi bilim anlayışından bahsedildiği de anlaşılmış olur. Başka bilim anlayışlarına sahip olan kişilerin bilim anlayışlarına göre olan bilgiler burada kapsam dışı kalıyor demektir. Dolayısıyla, bu özellikler bir tanım mahiyetindedir, bu yüzden böyle olmadığı iddia ediliyorsa başka bir bilim anlayışından bahsediliyor demektir.

BİLİM

79

Bilimin iki önemli niteliğinden bahsedilebilir. Doğal olaylara doğal ve sistematik açıklamalar getirmeye çalışması ve herkese açık olması. Bu iki nitelik onu diğer birçok anlayıştan ayırdığı gibi tarihini de belirler. Bu anlamda bilim eski Yunanda gelişmeye başlamıştır. Arşimed, Euklid ve Thales önemli isimler olarak karşımıza çıkmaktadır. Thales matematiği, Euklid geometriyi, Arşimed de fiziği kurmuş sayılabilir. Bu çalışmaların ortak niteliği sistemli olmaları ve doğaüstü açıklamalardan uzak durmalarıdır. Bu çalışmalardan sonra rönesansa kadar bilimin büyük bir gelişme gösterdiği söylenemez. Rönesansla birlikte bilimde yeni gelişmeler görülmüş ve bilimsel yöntemle ilgili tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bilim tarihi ile ilgili önemli tartışmalardan biri, İslam dünyasında bilim ile ilgilidir. İslam dünyasında bilime önemli katkılarda bulunulmuştur. Eski Yunan kaynakları tercümelerle aktarılmış ve onlara önemli yorumlar getirilmiştir. Bunda tarihçilerin hepsi de aynı görüştedir, zaten inkarı kabil de değildir. Tartışma İslam dünyasındaki anlayışla ilgilidir. Bana göre İslam dünyasında bilim olmaz, çünkü İslam dünyası doğal olaylara doğal ve sistematik açıklamalar getirmekle birlikte, dini kuralları her şeyin üzerinde tutmakla bilim anlayışından uzak durmuştur. İslam dünyasındaki çalışmalar bir şekilde ontolojik olarak Tanrı ile başlar ve “Vallahu a’lem bi’s-savab” (Allah en doğrusunu bilir) diyerek sona erer. Dolayısıyla her ne kadar doğadaki süreçler anlaşılmaya çalışılıyor ise de, İslam’a aykırı bir sonuca ulaşılmasından da kaçınılmıştır. Bu kaçınma bilimin doğasına aykırıdır. Bilim kendi kendini eleştirebilmeli ve değişebilmelidir. Dini kaynaklara dayanıldığında değişmek pek mümkün görünmemektedir. Bence bu yüzden ilim ile bilimi ayırdetmek gerekmektedir. İlim İslam dünyasında asırlarca yapılan çalışmaların adıdır. Bilime oldukça yakın çalışmalardır, ancak bilimin özellikleri açısından bakıldığında açıklamaları sınırları zorlamaktadır. Hatta aralarında deneysel yöntem gibi yöntemleri kullananlar da bulunmakla birlikte, insanlar için nesnel bir bilgi geliştirmek amaçlanmadığı için yöntem tartışmalarına pek

80

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

girilmemiştir. Bundan Müslümanlar genellikle rahatsız olurlar, ancak bu ayrım iki yaklaşımın farkını göstermek için de gereklidir. İlim İslam dünyasındaki çalışmalar için kullanılabilir, bilim ise Yunan kökenli Batı çalışmaları için kullanılabilir. İlim İslam düşüncesinin bir ürünüdür, Bilim ise insani bir çalışmadır ve doğal olanı doğal yollarla açıklamaya çalışmaktadır. Bilimin özelliklerini ele almadan önce bilimin tanımını irdelemek gerekir: Sistematik yollarla elde edilen sistematik bilgiler bütünü. Bilimin tanımındaki iki ögenin, yani sistematik yollarla elde edilmesinin ve sistematik bilgiler bütünü olmasının sonuçları bilimin özelliklerini oluşturmaktadır. Öncelikle sistematik yollarla elde edilmesinin bir sonucu olarak bilim nesneldir. Nesnel olmak demek, kişiye bağlı yani sübjektif olmamak demektir. Bilim objektiftir. Kişilere bağlı olarak değişen bir bilim anlayışından söz edilemez. Bilimsel bilgi herkes için geçerli ve aynıdır. Eğer yerçekimi diye bir kanundan bahsediyorsak, herkes için yerçekimi vardır ve herkes için geçerli bir bilgidir. Nesnel olmasının bir devamı olarak bilimsel bilgi herkes tarafından ulaşılabilir ve öğrenilebilir. Yeteri kadar çaba gösteren herkes bilim öğrenebilir. Bilim birilerinin tekelinde değildir. Bilimsel bilgi gizli bilgi değildir. Geçmişte (veya belki hala) birtakım bilgiler halktan ve başkalarından gizlenerek birileri tarafından kazanç elde etmek amacıyla kullanılmıştır, o bilgiler bilimsel bilgi değildir. Bilimsel bilgi kıskançlık götürmez çünkü bilimsel bilgi herkes tarafından bulunabilir bilgidir. Hatta Wolpert (1994)’ göre “Bilime yeterli zaman, kaynak ve gerektiği kadar büyük bir uzmanlar topluluğu ayrılırsa tüm keşifleri yapmak mümkündür.” (s. 83-84). Yani her türlü keşif şu ve/veya bu kişiler tarafından yapılacaktır. Dolayısıyla bilim adamının bencillik etmek gibi bir özelliği olamaz. Başkaları aynı şeyi yapamıyorsa, bilimsel değildir. Başkalarının aynı şeyi yapıp yapamadıkları da yaparak anlaşılır. Belki bilim adamları ile diğer sistemlerdeki kişiler söz gelimi sanatçılar arasındaki fark budur. Sanatçı sadece kendi yapabileceği şeyi üretmeye çalışır. Bilim adamı ise herkesin üretebileceği şeyleri üretmeye çalışır.

BİLİM

81

Bilimin nesnel olması demek açıklamalarının nesnel olması anlamına gelir. Yoksa son zamanlarda anlaşıldığı gibi atomaltı parçacıklarda öznellik ile nesnellik birbirine karışmaktadır.2 Ancak bu doğal bir olgudur, önemli olan açıklamada öznel ve doğadışı açıklamalara girişmemektir. Nesnel olmasıyla bağlantılı diğer bir özellik evrensel olmasıdır. Her ne kadar bazı düşünce ve inanç sistemleri bilime karşı olabilirse de, bilim evrenseldir. Her yerdeki herkes bilimden yararlanabilir. Bilimin Dünya ile sınırlı olmadığı ve evrendeki her şeyle ilgili olabildiği açıktır. Yoksa Mars’ta şimdiye kadar bilinmeyen bir elementin bulunması mantıklı olmazdı. Bilim Mars’taki olayları da açıklamaya çalışmaktadır. Gene bu özelliklerle bağlantılı olarak, bilimin asli özelliklerinden biri test edilebilir, sınanabilir olmaktır. Bilimsel bilgi, test edilebilir bilgidir. Herhangi bir kişi bilimsel bilgiyi kabul etmezse3 kendisi deneyebilir. Sistematik yollarla elde edilmesinin en önemli sonucu budur. Sistematik yollarla elde edildi ise, aynı yolu izleyen herkes aynı sonuca ulaşacak demektir. Bilimsel araştırmalarda yöntem kısmının verilmesinin nedeni budur. Araştırmada rapor yazımı ile ilgili kural da buradan çıkar: Bilimsel araştırmada yöntem kısmı başkalarının aynı araştırmayı istedikleri zaman tekrarlayabilecekleri kadar açıklık ve ayrıntılı bilgi vermelidir..Eğer bir araştırmanın yöntem kısmını okuyan bir kişi onu tekrarlayamayacaksa, araştırma uygun rapor edilmemiş demektir. Araştırmada tanımların işlevsel olmasının vurgulanmasının nedeni de budur. Araştırmada tanımlar herkes için aynı anlam ifade etmesi için verilir. Dolayısıyla, (a) zaten herkes için aynı anlamı ifade eden terimler (örneğin okul, lise, müdür, vb.) tanımlanmaz ve başka kaynaklarda eğer o terim öyle tanımlanıyorsa, çalışmada yeniden tanımlamak gereksizdir, 2 Son yıllardaki gelişmelerin güzel bir anlatımı için Capra’ya (2009) bakılabilir. 3 Biz buna gündelik dilde inanmazsa deriz, ama doğrusu kabul etmektir, yoksa bilimsel bilgi inanılacak, iman edilecek bir şey değildir. Kullanımda bir sorun olmamakla birlikte bu ayrıma işaret etmek te gereklidir.

82

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

çünkü zaten başkaları da onu öyle anlamıştır,4 ve (b) özellikle soyut kalan kavramların somutlaştırılması gerektiği zaman tanımlarda yer verilir. Zira soyut kavramlarla ilgili olarak araştırmanın test edilmesi sırasında somutlaştırma sorunu çıkabilir. Bilimsel bilginin gücü sınanabilir olmasından gelir. Diğer bilgi kaynakları sınanabilir bilgiler vermezken, bilim iddialı konuşur ve “inanmazsan, kendin dene” diyerek herkesin aynı sonuca ulaşacağını belirtir. Hatırlanacağı gibi gelenek veya otorite bilgilerinin sınanabilme özellikleri olmadığı gibi, kişisel yaşantı da farklı sonuçlara yol açabilmektedir. Ama bilimsel bilgi gerekli şartların sağlanabildiği her durumda denenebilirdir. Bilimsel bilgi yararlı bilgidir. Kimsenin işine yaramayacak bilgiler bilimsel değildirler, zaten bilim adamları üzerinde çalışmayı ve tartışmayı gereksiz ve değersiz buldukları için onları ele almamış olurlar. Araştırma raporlarındaki önem kısmında çalışmanın ne yarar sağlayacağı ele alınmalıdır. Önem kısmı ile ilgili olarak belirtilmesi gereken bir husus da şöyledir: Başka kaynaklardan desteklemelerle önemine ikna etmeye çalışan veya sadece araştırmalardaki boşluğu doldurmaktan5 4 Bu durumun istisnaları olabilir; o da başkaları öyle tanımladığı halde yaygın olmadığı veya başka kaynakların başka türlü tanımladığı durumlardır. Bazı üniversitelerde tanımların mutlaka başka yerden alınması ve tanımlara kaynak verilmesi düşüncesi bu yüzden gereksizdir. Öyle sanıyorum ki, üniversitelerde çalışmalar genellikle öğrencilerin eğitimlerinin bir parçası olarak onlar bazı hususları öğrensinler diye yapıldığı için, bir zamanlar danışman öğrencisine tanımlar için kaynak taramasını sağlamaya matuf olarak tanımlara kaynak vermesini istemiştir. Sonra da başkaları ona bakıp özellikle kaynak verilmesini istemektedir ki bu da bilimin gelenekselleşmesidir ve bilime karşı yanlış bir tavırdır. Yoksa, normal şartlarda tanımlar araştırmada özel anlamda kullanılan terimler içindir. Araştırmanın temel kavramlarının tanımlarda verilmesi de bu anlayışa uygun değildir. Genellikle tanımlarda nelere yer verileceğine kestirilemediği durumlarda başvurulan bir yöntemdir ve gereksizdir. 5 Bu da kendi başına ilginç bir durumdur. Birçok çalışmanın gereği ve nedeni konusunda “bu alanda böyle bir çalışma yapılmamış olduğu için” o çalışmanın yapıldığı öne sürülmektedir. Burada şöyle bir tuhaflık vardır: Belki de önceki araştırmacılar böyle bir şeyin araştırılmasını gereksiz görmüşlerdir, bu yüzden böyle bir çalışmaya kalkışmamışlardır. Bu durumda, araştırmacı başkalarının değersiz bulduğu bir çalışmayı yapmaya çalışmayı kendisi için önemli görmek gibi bir tuhaflıkla karşı karşıya kalmaktadır. Başka araştırmaların olmaması da önemli olmakla birlikte

BİLİM

83

başka bir işe yaramayan çalışmalarda araştırmacı yaptığı çalışmanın öneminin farkında değil demektir. Belki bilimsel bilginin yararı konusunda araştırmaların çokluğu kısmen bir ölçü olarak kullanılabilir. Eğer bir konuda araştırmalar azsa ve bilim adamları kısa süre içinde başka konulara yönelmişlerse, ya o konuyu bitirmişler, ya da daha fazla çalışmaya değer bulmamışlar demektir, gibi bir sonuç çıkarılabilir. Bilimsel bilgi sistemli bilgidir. Bilimsel bilgi belli bir sistematik dahilinde ifadesini bulur. Bunun en açık göstergesi olarak araştırma raporlarının yazılma biçimleri düşünülebilir. Bilgi bilimsel ise belli bir nesnellik içinde ifade edilir ve genellikle nedensellik içinde açıklama getirir. Bilimsel bilgi genel bilgidir ve genele ulaşmaya çalışır, Birtakım özel durumlarla ilgili bilgiler çoğu zaman bilimin kapsama alanına girmezler. Bu yüzden “bulanık suda balık avlamayı seven” bazı kişiler bilimin kapsamı dışındaki olgularla ilgilenerek prim yapmaya çalışırlar. Bilim teknik olarak özel durumlarla ilgilendiği zaman bile oradan genellemelere ulaşmaya çalışıyordur. Her ne kadar son zamanlarda yaygın olan nitel araştırma anlayışlarından bazıları genellemeye ulaşmayı şart olarak görmüyor ise de,6 tekil olguların kaydı bile daha sonraki bir genelleme için bilgi birikimi sağlamaya yöneliktir. Bilimsel bilgiler temel açıklamalar peşindedir. Hatta genel açıklamaları artırmak ve istisnaları olabildiğince azaltmaya çalışmaktadır. Bilim günümüzde birçok disiplin ve bilim dalından oluşmaktadır. Günümüzde artık Aristoteles zamanında olduğu gibi her şeyi bilebilmek mümkün değildir. Bilindiği gibi Aristoteles hâce-i evveldir, yani ilk öğretmendir. Hemen hemen her konuda söyleyecek sözü vardır. Ama günümüzde kimse her konuyu bilemeyeceği gibi, bilim dallarının alt dallarında hatta daha alt dallarında uzmanlaşmalar söz konusudur. Hayatını özel birtakım (doktora tezinin temel şartlarındandır) araştırmanın hangi boşluğu dolduracağına işaret edilmesi ve bu boşluğu doldurmanın neye yarayacağının belirtilmesi gerekir. 6

Nitel araştırmaların durumu ilerde ele alınmaktadır.

84

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

olay ve durumları açıklama ve araştırmaya adamış bilim adamları vardır. Tüm bu ayrışmalara rağmen bilim bir bütündür. Bunun uygulamadaki anlamlarından biri de şudur: Eğer bir bilim dalında elde edilen bir bilgi diğer bilim dalında elde edilen bir bilgi ile çelişiyorsa, o bilgilerden en azından biri, ama büyük bir ihtimalle ikisi de yanlıştır (çünkü aleyhinde kanıt var demektir). Bilim birbirinden bağımsız bilgiler demek değildir. Zaten bu bütünlüğün bir işareti olarak da ara disiplinler bulunmaktadır. Söz gelimi psikoloji ile sosyolojinin arasında sosyal psikoloji bulunması gibi. Bu ara disiplin vasıtasıyla, psikolojinin elde ettiği bilgiler ile sosyolojinin elde ettiği bilgilerin tutarlığı da test edilebilmektedir. Başka bir deyişle psikologların sosyoloji bilmemeleri mümkündür. Aynı şekilde sosyologların da psikoloji bilmemeleri mümkündür. Sosyal psikologlar her iki bilim dalına da yakın durarak iki kaynağın bilgilerini bütünleştirebilirler. Bilimin diğer bir özelliği de birikimli olmasıdır. Bilimsel bilgiler bölük pörçük yapılmış araştırmalardan oluşmaz. Ayrıca daha önce üzerinde uzlaşma sağlanmış bilgilerin yeniden ve yeniden test edilmesi, yani tekerleği veya suyun kaldırma kuvvetini yeniden bulması gerekmez. Bu şekilde olsaydı zaten ilerleme olmazdı. Bilim bir duvar yapmaya benzetilebilir. Bilim adamları kendilerinden önce yapılmış olan duvarın üzerine bir tuğla koyabildikleri ölçüde bilimsel bir çalışma yapmış ve bilime katkıda bulunmuş sayılırlar. Öyle olmasaydı, bilim adamları her seferinde enerjiyi, mıknatısı, elektriği vb. yeniden bulurlardı. Birikimli olmasının bir uzantısı olarak bilim değişebilir. Bir süre kabul edilen bir görüş, yeni bilgi ve bulgular ışığında yeniden değerlendirilebilir ve değişebilir. Hatta bazan yanlışlanabilir.7 Dünyanın düz olduğu düşüncesinden, yuvarlak olduğuna, 7 Hatta Karl Popper’a göre bilimin en önemli özelliği de budur. Ona göre, bilimsel araştırma hipotezleri doğrulamaya değil yanlışlamaya çalışmalıdır. Çünkü bilimsel bilgi hiçbir zaman doğrulanamaz, olsa olsa yanlışlanabilir. Eğer bir bilgiye doğru diyorsak bunun anlamı henüz yanlışlanamadı demektir. Ancak ileride yanlışlanamayacağı anlamına gelmez. Bu da bilime dinamizm kazandırır. Bilimde katılaşmış doğrular yoktur, henüz yanlışlanamayan

BİLİM

85

hatta geoid olduğuna kadar geçen değişmeler hatırlanabilir. Tarih boyunca esir maddesinin aranması başka bir örnek olarak görülebilir. Günümüzde de sıklıkla “şu teori doğrulandı” veya “artık öyle değil böyle kabul ediliyor” gibi bilgilere zaman zaman rastlanılmaktadır. Bilim insanca bir üretim ise, gelişecek ve değişecek demektir. Bazan yanlış yolda ilerlese bile doğruyu bulacaktır. Belki şöyle bir ifade daha doğru olabilir: Bilimsel bilgi, doğru bilgi değildir; daha doğruya ulaşmaya çalışan bilgidir. Dolayısıyla değişir, gelişir. Bilimin diğer bilgi kaynaklarına göre farkı özelliklerinden biri de kendini eleştirebilmesidir. Bilim kendi yanlışını bulabilir. Araştırmalarla sürekli olarak kendini denetler ve yanlış olduğu anlaşılan bir bilgi konusunda yanıldığını belirtir. Bir kere elde edilmiş olan bilgiler “tamam” deyip rafa kaldırılmaz. Bilimin özeleştiri özelliği sadece geçmiş araştırmalar için değil, yapılan çalışmalar için de geçerlidir. Araştırmanın sonuç ve öneriler kısımları genellikle bu eleştirinin yapıldığı yerlerdir. Araştırmacı bu bölümde “ben şunu yapamadım ve yapılması gerektiğini anladım, bir dahaki çalışma yapacak olan kişiler şunları dikkate alırlarsa iyi olur” anlamında kendilerini eleştirir ve gelecek araştırmalar için önerilerde bulunurlar. Bilim doğaldır, yani doğal olanı inceler. Kurgusal bir dünyayı araştırmaz, gerçek ve doğal bir dünyayı araştırır. Dolayısıyla bazan araştırmaların dış geçerliğinin bulunmadığından söz edilir. Dış geçerlik araştırmada elde edilen bulguların dış dünyada işe yarayıp yaramayacağına işaret eder. Bir araştırmanın dış geçerliği yoksa, laboratuar koşullarında böyle bir şey olabilir, ama dış dünyada “o iş sizin bildiğiniz gibi olmuyor” demektir.



bilgiler vardır. Popper’ın karşı çıktığı diğer görüş bilimsel bilginin doğrulanabileceğinin ve bilimsel bilgilerin doğrulanmış bilgiler olduğunu öne sürer. Dolayısıyla bu anlayışa göre bilim adamları doğrulandığını düşündükleri bilgiler üretmeye çalışırlar. Üzerinde tartışmalar sürmekte ise de, günümüzde Popper’ın düşüncesi daha çok rağbet görmektedir. Değişme ile ilgili belirtilmesi gereken diğer bir kaynak da Thomas Kuhn’un (2003) düşüncesidir. Kuhn geçerli evren anlayışını paradigma olarak adlandırmış ve paradigmaya aykırı araştırma bulgularının zamanla paradigma değişikliğine yol açtığını öne sürmüştür.

86

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bilimin başka bir özelliği de sosyal olmasıdır. Bilim adamları bencil olamazlar. Birlikte çalışmak zorundadırlar. Hatta bilimsel bir araştırmanın kabul edilebilmesi için diğer bilim insanları tarafından kabul görmesi gerekir. Kabul görmüyorsa bilimsel bilgi olarak kabul edilemez. Bu anlamda bilimsel kabul görmeyen bazı ilginç örnekler vardır. Bunlardan biri Zecharia Sitchin’dir.8 Sitchin eski ve ölü diller üzerinde, özellikle Sümerler, Babilliler gibi eski Mezopotamya dilleri ile ilgili yaptığı çalışmalarla dikkat çekmiştir, ama akademisyenler tarafından yaptığı çalışmalar kabul edilmediği için sahte bilim sayılmaktadır. Benzer şekilde James Churchward9 tarafından yapıldığı iddia edilen Mu kıtası çalışmaları da bilimsel olarak kabul görmemiştir. Türkçe ile ilgili olarak da Kazım Mirşan’ın durumu ilginçtir. Kazım Mirşan Proto-Türkçeyi okuyabildiğini iddia etmektedir ve birçok metni okuyabildiği düşüncesindedir. Ancak bilim adamları tarafından kabul görmediği için bilimsel sayılmamaktadır. Sonuç olarak bilimin önemli özelliklerinden birinin diğer bilim adamları tarafından onaylanması olduğu çeşitli örneklerle görülebilir. Kimsenin onaylamadığı bir çalışma bilim dünyasının raflarında yerini de alamayacaktır. Raflarda kendine yer bulamayan çalışma da bilimsel sayılmaz. Tarih araştırma ölüleriyle doludur. Bilimin sosyal olması demek aynı zamanda paylaşımcı olması ve herkese açık olması demektir. Dolayısıyla bilim adamları bu bilgiyi kendimize saklayalım diyemezler. Diğer bazı bilgi kaynaklarında, özellikle otoriteler ile ilgili olarak paylaşım olması beklenmez. Gelenek bilgiyi paylaşır ama istediği gibi ve istediği kadar paylaşır. Kişisel yaşantı zaten doğası gereği kişiseldir. Bu bilgi kaynaklarının içinde sadece bilim her şeyiyle herkese açıktır. Bu yüzden Wolpert (1994) tüm bilimin hemen hemen herhangi birileri tarafından üretilebileceği kanaatindedir. Yani bilim adamı yaptığı işin çok özel bir şey olmadığını anlamalıdır, 8 Zecharia Sitchin’in 12 ciltlik dünya tarihi Türkçeye de çevrilmiştir ve Ruh ve Madde yayınları tarafından yayınlanmaktadır. 9 James Churchward’ın Mu ile ilgili dört kitabı vardır ve Omega ile Ruh ve Madde yayınları tarafından Türkçeye çevrilerek yayınlanmıştır.

BİLİM

87

çünkü gelinen yer bellidir, gidilecek yer bellidir ve şimdiye kadar gidenlerin nereye nasıl gittiği bellidir. Dolayısıyla aynı noktada olan hemen hemen herkes başını kaldırınca oradaki boşluğu görebilecektir ve o boşluğu gören hemen hemen herkes de o boşluğun bilimsel olarak nasıl doldurulabileceğini bulabilir. Kısaca, bilimin bencil olmadığı söylenebilir.10 Bilimin açık olması, hemen hemen herkesin bazıları için belki çok (ama her halde yapılabilir bir) çaba göstererek bilimi öğrenebilmesi ve anlayabilmesini ifade eder. “Bunlar bilim oğlum! Sen anlayamazsın” demek bilimsel bir ifade değildir. Eğer bilgi bilimse, herkes anlayabilir. Anlayamıyorsa o zaman bilim insanileşmekten çıkar ve oligarşik bir yapıya bürünür ki onun sonu da faşizm olur.11 Bu yüzden bilim adamları bilgileri herkese açıklamak ve herkese anlatabilmek durumundadırlar. Eğer insanlar çaba gösterdikleri halde bilimsel bilgiyi anlayamıyorlarsa bir sorun var demektir.12 10 1992 (?) yılında bir psikoloji kongresinde bildiri sunan bir arkadaş, bildirisini istediğimde sonra yayınlanacağını, oradan temin edebileceğimi falan söyleyerek vermek istememişti. Şimdi düşünüyorum da, bana tuhaf gelmiş olsa bile, herhalde mantıklı bir nedeni varmıştır. Yoksa bilim adamı çalışmasının istenmesinden memnun olur, birileri yapmış olduğu çalışmayı dikkate değer bulmuştur diye düşünür. Ancak tabii ki bilim de her yerde layıkıyle benimsenmiyor olabilir. Belki herkes kendi aklı miktarınca gerçekten bilimsel çalışmaya yaklaşabiliyordur, her ne kadar Wolpert böyle bir tespitte bulunmuyorsa da. Bilim adamlarının birbirlerine karşı tuhaf önyargılarıyla ben sadece psikoloji alanında karşılaştım, belki kişisel bir yaşantıdır. Kişisel yaşantı olduğu için de benden başka kimseyi bağlamaz tabii ki. Bilimde bencillik de olmaz, ayrımcılık da, küçümseme de. 11 Tabii ki, “şu anda da gerçek bilimin birilerinin tekelinde olduğu, diğerlerinin bilimselcilik (!) oynadığı” şeklinde bir iddiada bulunulabilir. Eğrisiyle, doğrusuyla bunu başka bir platformda tartışmak gerekir. 12 Bu noktada bir komplo teorisi olarak gerçek bilimsel çalışmaların daha özel yerlerde daha özel amaçlarla gerçekleştirildiği ve ortalıkta dolaşan ve görünen bu çalışmaların daha harcıalem bir bilimi temsil ettiği gibi bir teoriye de işaret edilebilir. Ancak bu bir komplo teorisidir. İkinci bir teori teknolojik açıdan 10 yıl sonrasının teknoloji üreticilerinin elinde olduğu teorisidir ki, bu nispeten doğrudur. Çünkü geliştirilen şeyler uzun süreler denenerek piyasaya sürülmelidir ki bunu yapmanın yolu da piyasadan önce deneme testlerinin yapılmasıdır. Benzer durum bazan tıp için de geçerlidir, yeni geliştirilen ilacın piyasaya sürülebilmesi için uzun testlerden geçmesi gerekir.

88

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bilimle ilgili olarak onun kayıtlı olması gerektiğine işaret etmek gerekir. Bilimsel kayıtlara geçmemiş bir çalışma bilimsel olmayacaktır. Bilimsel olarak kayıtlara geçmek demek, çalışmanın alandaki akademik dergilerde, toplantılarda, kütüphanelerde araştırmacıların ulaşabilirliğine sunulmuş olmasıdır. Bilimsel çalışmalar kayıt altına alınır ve araştırmacıların kullanımına sunulur. Kayıt altına alınmamış büyük buluşlar olabilir. Ancak onlar bilimsel olarak alenileştirilerek kayıt altına alınmadığı için insanlığın yararlanamaması mümkündür. Dolayısıyla, bir bilimsel çalışmadan bahsediyorsak, nerede kayıt altına alındığını belirtmemiz gerekir. Bilimsel çalışmalarda kaynak gösterilmesinin iki amacı vardır. Birincisi, tabii ki yapılan alıntının takip edilebilmesini sağlamaktır. “Bakın ben şuradan aldım, isterseniz gidip ona bakarak benim doğru söylediğimi anlayabilirsiniz” demektir. İkinci olarak da yapılan çalışmanın kayıt altında olduğu ifade edilmeye çalışılır. Yani, “bu bilgi şurada kayıt altındadır” denilmeye çalışılıyordur. Siz o kayda bakarak ne kadar bilimsel olduğu ile ilgili fikir edinebilirsiniz. Eğer kişisel görüşme ise, henüz bilimsel olarak ifadesini bulamamış demektir. Eğer A sınıfı bir makale ise, alandaki akademisyenler tarafından onaylanmış demektir. Bilimin kayıt altına almakla özelliği nedeniyle, bilimsel araştırmanın son basamağının genellikle raporlaştırma olduğu vurgulanmalıdır. Raporlaştırılmayan çalışmalar bilimsel dünyada yerini alamamış demektir.13

Bu durumla ilgili olarak sıklıkla duyduğum “gerçek bilgisayar NASA’da. Masada olanlar gerçek bilgisayar değil, onun taklidi” ifadesi tabii ki gerçektir, zaten masalarımızdaki bilgisayarların, unutulan adıyla personal computer (kişisel bilgisayar) olduğu ve gerçek bilgisayarın kişisel olması gerekmediğine işaret etmek gerekir. Kuşkusuz elimizdeki hiçbir bilgisayar NASA gibi büyük kuruluşların elindeki bilgisayarlarla karşılaştırılabilir olmayacaktır. Bu gibi kurumların kullandıkları bilgisayarların piyasa şartlarına adapte edilip seri üretimle herkesin kullanımına sunulması kuşkusuz zaman alan bir iştir. 13 Araştırmacıların çekmecelerinde rapor edilmemiş halde duran araştırmalar bulunur. Kuhn’a göre, bu çalışmalar var olan paradigma ile açıklanamamıştır ve araştırmacı açıklayamadığı için yorumlamada ve raporlaştırmada sıkıntı yaşamaktadır ve bu çalışmalar çoğaldıkça geçerli paradigma sorgulanmaya başlar.

BİLİM

89

Bu özellikler kuşkusuz bilimin tüm özellikleri değildir. Bunların dışında da birçok özellik bilime eklenebilir. Dolayısıyla birtakım kaynaklarda başka özellikler de görülebilecektir. Burada bu çalışma çerçevesinde önemli olduğu düşünülen özellikler ele alınmıştır. Bilimle karşı karşıya gelindiğinde büyük ölçüde bilimsel bir kuram ile karşı karşıya gelinmektedir. Bir anlamda kuramlar bilgileri bütünleştiren şemsiye işlevi görürler. Kuramlar onları bütünleştirmese hem bu kadar araştırmayı bütünleştirip bir sonuca ulaşmak hem de yapılan çalışmaların ışığında yeni hangi çalışmalara yönelinebileceğini kestirmek imkansızlaşırdı. Bilimsel kuramların da taşımaları gereken bazı özellikler vardır. Her kuram bilimsel değildir ve her kuram bilimsel bir kuramın bütün niteliklerini de taşımayabilir. Taşıdığı özellik miktarınca bilimsel sayılacak demektir. Bilimsel kuramların birinci özelliği tutarlı olmalarıdır. Bilimsel kuramlar kendi içinde tutarlı olmalıdır, çelişkili olmamalıdır. Bilimsel kuramın bir sonuç hipotezi başka türlü, diğeri başka türlü sonuç veriyorsa, o kuramın tutarlığından bahsedemeyiz. Bir adım ilerisinde bilimsel kuramın çıkarsamalarının totolojik olmaması önemlidir. Örnek olarak Freud’un kuramını ele alalım. Kuram totolojiktir, çünkü Freud her halde haklıdır. - Sende Oedipus kompleksi var. - Yok öyle bir şey! - Bastırıyorsun! (Freud her zaman haklıdır.) - Sende Oedipus kompleksi var. - Evet, vardı. Oedipal bazı düşünceler hatırlıyorum. - Ben de öyle düşünüyorum! (Freud her zaman haklıdır.) - Sende Oedipus kompleksi var. - Bilemiyorum. Hiç farkında değilim. - Ben söylüyorum ya! (Freud her zaman haklıdır.) Kuram kendi içinde tutarlı sonuçlar, hipotezler üretmelidir.

90

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Kuramın ikinci özelliği verimli olmasıdır. Kurama dayalı olarak ne kadar çok hipotez üretilebiliyorsa, kuram o kadar verimlidir. Örnek olarak Bandura’nın sosyal öğrenme kuramını ele alalım. Sosyal öğrenme kuramı insanların başkalarından öğrenebildiklerini, illa ki her şeyin kendilerinin başından geçmesi gerekmediğini öne sürer. Buna dayanarak birçok durumda kişilerin nasıl davrandıkları ve davranacakları ile ilgili birçok kestirimde bulunulabilir. İlk ortaya atıldığı zaman14 düşünülecek olursa, saldırganlığın öğrenilmesi konusu başta olmak üzere günümüze kadar birçok kavramla ilgili olarak birçok hipotez üretilmiş ve testedilmiştir. Bilimsel kuramlar aynı zamanda yararlıdırlar. Kimsenin bir işine yaramayacak kuramlar zaten kimse tarafından dönülüp bakılmamış ve bilimselleşememiştir. Bilimsel kuram yanlışlanabilir olmalıdır. Yukarıda ifade edildiği gibi, bilimsel kuram kendini sürekli olarak doğrulamaya çalışmaz, hatta yanlışlamaya çalışır. Yani bilimsel araştırma yapan kişiler, bir yandan güçlü ve dayanıklı önermeler (hipotezler) geliştirirler, sonra da bu kendi geliştirdikleri hipotezleri büyük bir şevkle yıkmaya çalışırlar. Ancak yıkamadıkları zaman o hipotezin doğru olma olasılığının yüksek olduğunu söyleyebilirler. Hipotez yıkılabiliyorsa, o zaman yanlış olma olasılığı artıyor demektir. Sonuçta araştırmacılar “kendi çalar, kendi oynar”, kendi kurar, kendi yıkar. Bilimsel kuramlar uzun uzun laf ebeliği yapmak yerine ne kadar az laf ile çok şey ifade edebilir ise, o kadar kullanışlı olurlar. Ayrıntılarıyla ele alındığında örnek olarak bir yarıyıl ancak öğretilebilen kuramlar bir dersin bir bölümünde anlatılabiliyorsa, bu onların az kelimeyle çok şey ifade edebildiklerinin bir göstergesi sayılabilir. Örnek olarak Pavlov’un klasik şartlanma kuramını ele alalım: “Doğal uyarıcıdan önce verilen bir nötr uyarıcı bir süre sonra doğal tepkinin ortaya çıkmasına 14 Hatırlanacağı gibi, literatürdeki ilk araştırma Bandura’nın çocukların saldırganlığı gözleyerek öğrendikleri bulgusunu elde ettiği Bobo doll deneyidir (1961). Deney ile ilgili bilgiler internette (hatta film halinde) bulunabileceği gibi, herhangi bir psikolojiye giriş kitabından da öğrenilebilir.

BİLİM

91

neden olur.” Bu temel ilke ile birçok olayı açıklayabilirseniz, o zaman kuramın az laf çok iş ürettiğine karar verebilirsiniz. Kuramlar kendilerini geçici olarak ortaya koyarlar. Nihai gerçeğe ulaştığını iddia eden bir kuram bilimsel değildir. Bilimsel kuramlar “daha iyisi ortaya konana kadar bu doğru olsa gerektir” düşüncesiyle hareket ederler. Bu, aynı zamanda bilim adamının tevazuudur. Bilim adamı da bilimsel kuram da alçakgönüllü olmalıdır. Kendinden başka “kuş” tanımayan bir bilim adamı veya kuram bilimsel değildir. Zaten bilimsel araştırmanın diğer bilim adamlarınca onaylanması gerektiği ilkesine ters düşüyordur.15 Bilimsel kuram araştırmalarla geliştirilmek ve değiştirilmek üzere ortaya atılır. Bu özellikler bilimsel kuramın özellikleri olmasına karşılık, bilinmesi gereken bir husus vardır: mükemmel bilimsel kuram yoktur. Tüm bilimsel kuramlar bu özelliklere sahip olmaya çalışırlar. Dolayısıyla bir veya birkaç özelliği zayıf diye bir kuram çöpe atılamaz. Her kuramın daha iyi karşılayabildiği ölçütler vardır, karşılamakta zorluk çektiği ölçütler vardır. Söz gelimi Freud’un kuramı totolojik, verimsiz (araştırılması pek mümkün değil), vb olmasına karşılık en önemli bilimsel kuramlardandır. Yani bu özellikleri yüzünden kuram kaldırıp atılmaz. Her kuram olabildiğince bu öçzellikleri taşımaya çalışır. Bir adım daha ileri gidip bilim felsefecilerinin bu özellikler konusunda da tartıştıkları ve herkesin bu özellikleri ve süreci böyle görmediği de belirtilmelidir. Ancak, bu durumu bilimin kendini düzeltebilme özelliğinin bir sonucu ve yansıması olarak görmek gerekir. Bu yolla bilim kendini daha güvenilir hale getirmeye çalışmaktadır. Kendini düzeltemeyen bir bilim insanların güvenini kazanmayı başaramayacaktır. Bilim ürettiği bilgileri kendini düzeltebilir olarak ortaya koyduğu gibi, kendini de kendini düzeltebilir olarak ortaya koyar. 15 Kendini büyük görme genellikle az gelişmiş ülkelerdeki bilim adamlarında görülür. Gelişmiş ülkelerdeki bilim adamlarının alçakgönüllülüğü ve herkesten bir şey öğrenilebileceği şeklindeki alçakgönüllü tavrı onlarda pek yoktur.

92

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bilimin işlevleri Bilim ne işe yarar sorusuna verilen cevap genellikle insanların hayatını kolaylaştırdığı şeklindedir. Oysa teknoloji ve bilim arasındaki ayrıma dair bilgi verilen kısımda da belirtildiği üzere bilim bilgi üretir, dolayısıyla teknolojiden farklı olarak başka ürün ortaya koymaz. Bu yüzden bilimin insanların hayatını kolaylaştırması mümkün görünmemektedir. Ancak insanları rahatlatarak hayatlarını kolaylaştırdığı belki düşünülebilir. Normal şartlarda bilim ne işe yarar sorusuna verilebilecek dört cevap vardır: Anlama, açıklama, yordama ve kontrol. Bilimin anlama işlevi en temel işlevidir. Dünyayı ve olup biteni anlamada bilimin yeri inkar edilemez. Bilim, ürettiği tüm bilgilerle “dünya nasıl bir yerdir, hayatta ne olup bitiyor, su donar mı?” gibi sorulara açıklayıcı cevaplar vermeye çalışır. Diyelim ki kış günü pencerenin dışına bir tencere su bıraktınız. Sabahleyin baktınız ki su gitmiş, yerinde buz var. Suya ne oldu derseniz, bilim size açıklamasını yapar: Suyun katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç hali vardır ve su donmuştur. Bu en temelde merak duygusuna hitap eden bir işlevdir ve insanlar bilim yoluyla meraklarını doyururlar. Bilimin diğer bir işlevi açıklamadır. Su eğer dondu ise neden donduğunu açıklamaya çalışır. Olaylar bilimsel anlayışa göre nedensellik ilişkisi içindedirler. Bilimin temel varsayımlarından biri olan nedensellik aynı zamanda bilimin açıklama işlevinin de temelini oluşturur. Her ne kadar nedensellik insanın doğuştan getirdiği bir beklenti ve varsayım ise de, oldukça güçlü bir varsayımdır ve bütün bilim bu varsayım üzerine kuruludur. Başka bir deyişle bu varsayımı kaldırırsanız bilim yapamazsınız. Bilim, varsayımlara dayanarak olayları açıklamaya çalışmaktadır. Açıklama, inceleme yöntemleri kısmında ele alınacak olan ilişki (birliktelik), nedensellik ve farklılaşma gibi açıklamaları kapsar. Olayın neden olduğu veya nasıl farklı olabileceği veya neyle ilişki içinde ortaya çıkabileceğini vb. açıklanmaktır. Su örneğimizde suyun niçin donduğu veya buza

BİLİM

93

dönüştüğü sorulduğunda bilim “Hava sıcaklığı sıfır derecenin altına inerse su, buza dönüşmektedir. Bilim veya gündelik hayatta buna donma denir.” diye bir açıklama getirir. Bilimin üçüncü işlevi yordamadır. Yordama eldeki verilere dayanarak farklı bir durum veya zamanda ne olabileceğinin kestirilmesidir. Kısmen açıklamanın daha ileri aşaması gibi de değerlendirilebilir. Eğer bir şeyin başka bir şeyle ilişkili olduğu biliniyorsa, o ortaya çıktığında diğerinin de ortaya çıkacağı yordanabilir. Ancak yordama ile ilgili olarak durum biraz daha karışıktır, çünkü tabiatta ilişki genel olarak tam değildir. İki şey arasında tam bir ilişki genellikle kurgusaldır. Tabiatta ilişki, istatistiksel yöntemler kısmında ele alınacağı gibi tam olmaktan çok, bir miktarla ifade edilir. İlişki tam olmadığı zaman yordamanın gücü de ona göre olmaktadır. Dolayısıyla bir şey olduğunda diğerinin de olacağını söylemenin ne kadar güvenilir ve beklenebilir olduğunu ilişkinin düzeyi belirler. İstatistikte ilişki korelasyon katsayısı ile, yordama ise korelasyona dayalı olarak yapılan regresyon katsayıları ile yapılabilir. Suyun durumuna uygulayacak olursak, sıfırın altındaki sıcaklıkta buz haline gelmiş olan suyu tekrar sıvı hale getirmek mümkündür. Eğer hava sıcaklığını tekrar sıfır derecenin üstüne çıkarırsanız, su tekrar sıvı hale dönecektir. Buna yordama denir. Yordama yoluyla henüz gerçekleşmemiş bir durumla ilgili kestirimde bulunulur. Bilimin son işlevi kontroldür. Bilimi teknolojiye yaklaştıran özellik de budur. Bilim nesnelerin özelliklerini belirleyip incelerken aynı zamanda o özellikleri istediği gibi tutabilmenin veya istenilen duruma getirmenin yolunu da söyler. Örneğin su durumunda eğer sıfırın altında sıvı su isteniyorsa, antifriz adı verilen maddelerden kullanarak sıfırın altındaki hava sıcaklıklarında bile sıvı su elde edilebilir. Dolayısıyla bilim insana istediğini elde etmenin yollarını söyleyebilir, ama bunun doğru olup olmadığını söyleyemez. Gündelik hayattaki bilim düşmanlığı bu noktada bilimin ne yaptığının anlaşılamaması yüzünden gerçekleşmektedir. İnsanlar anlamadıkları şeye düşman olmaktadırlar. İlimin tehlikeli

94

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

boyutlara ulaşması demek, artık insanların bilimin ne yaptığını anlayamaz duruma gelmiş olmaları demektir. Ayrıca bilim adamlarına ve bilime güvenmemeleri demektir. İnsanlar bilimin davranışın (ahlaken) doğruluğu konusunda bir öneride bulunamayacaklarını bildikleri için bilimin kendi içinde freni olup olmadığından endişelenmektedirler. Bilimin niçin Çin’de veya Hindistan’da veya Japonya’da gelişmediğinin cevabı da buradadır. Bilim insan merkezli ve dünyayı yönlendirmek amacını taşıyan kültürlerde yetişebilir. Evreni bütünlüğü içinde, birbirlerinden ayrılmaz parçalar halinde algılayan ve insanın bu dünyadaki görevinin dünya ile uyum içinde yaşamak olduğunu düşünen kültürler bilimin gelişmesi için uygun kültürler ve ortamlar değildir. Bilim yoluyla insan dünyayı değiştirebileceğini düşünmekte (burada teknoloji devreye girecektir) ve istemektedir. Bilim, insanın dünyayı istediği gibi kullanabileceğine inanan hümanist / insancıl anlayışın devamıdır. İnsan dünyanın sahibi ise onu değiştirebilir. Doğu kültürlerinde insan dünyanın efendisi olmaktan ziyade onunla uyum içinde yaşaması gereken bir varlık olarak görüldüğü için bilim için de uygun ortamlar olmamıştır. Oysa tanrılardan ateş çalan insanların bulunduğu eski Yunan, bilim için en uygun ortam olmuştur. Borges’in Panchatantra’dan16 anlattığı aşağıdaki masal davranışların yapılması gerekip gerekmediği ile ilgili olarak sınırı çizebilmenin bilimin dışında başka bir bilgelik olduğunu gözler önüne sermektedir. Masal (Brahmanlar ve Aslan) Bir kasabada birbirleriyle arkadaş dört Brahman yaşıyordu. Onların üçü insanların bilebileceklerinin sınırına erişmişlerse de günlük yaşam bilgeliğinden yoksundular. Dördüncü ise bilgiye boşvermişti; sahip olduğu tek şey günlük yaşam bilgeliğiydi. Bir gün bir araya geldiler ve birbirlerine sordular: “Şayet seyahat etmeyecek, kralların iltifatlarına mazhar olmayacak, para kazanamayacaksak, bu doğal yetenek ve becerilerimiz ne işe yarayacak?” Sonunda, öncelikle yapmaları gerekenin yola 16 Panchatantra “dünyanın masal ağacıdır” (Çemil Meriç).

BİLİM

95

çıkmak olduğuna karar verdiler. Ancak biraz ilerlemişlerdi ki aralarında en yaşlı olan konuşmaya başladı. “İçimizden biri, dördüncümüz, yalnızca günlük yaşam bilgeliğine sahip bir alıktır. Bilgi olmadan, sırf günlük yaşam bilgeliğiyle, kralların lütufları kazanılamaz. bu yüzden ben derim ki, kazandıklarımızı onunla paylaşmayalım. Bırakalım onu eve dönsün.” İkinci sözü aldı: “Benim zeki kardeşim, ne yazık ki, gerçek bilgelikten nasibini almamışsın. Eve geri dön.” Üçüncü sözü aldı: “Bu kabul edilecek bir şey değil. Çocukluktan beri birlikte oynuyoruz. Gel, soylu dostum. Sen de kazandıklarımızdan bir pay alacaksın.” Yola devam ettiler ve bir ormanda, aslan kemiklerine rastladılar. İçlerinden biri konuştu: “Bilgimizi sınamak için güzel bir fırsat. Haydi şu ölü hayvanı yaşama döndürelim.” Birinci sözü aldı: “Ben kemikleri toplayıp iskelet oluşturmayı biliyorum” İkinci sözü aldı: “Ben deri, et ve kan sağlayabilirim.” Üçüncü sözü aldı: “Ben ona nasıl can verileceğini biliyorum.” Birinci iskeleti topladı; ikinci deri, et ve kan sağladı. Üçüncü tam yaratığa can verecekken, günlük yaşam bilgesi konuştu; “Bu bir aslan. Eğer onu canlandırırsanız, ilk yapacağı şey bizi öldürmek olacaktır.” “Çok bönsün,” dedi diğeri, “bilginin yaratabileceği yapıtları asla engellemem.” “Öyleyse” dedi günlük yaşam bilgesi, “ben şu ağaca tırmanana dek bekle.” O ağaca çıktığında ötekiler aslanı canlandırdılar. Aslan ayağa kalkıp üçünü de öldürdü. Günlük yaşam bilgesi aslan gidene dek bekledikten sonra ağaçtan inip eve döndü. Pancharatantra (M.S. İkinci Yüzyıl) Jorge Luis Borges & Adolfo Bioy Casares (Olağanüstü Masallar)

96

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Her ne kadar bilim birçok fırsatlar sunmakta ise de, o fırsatlardan hangilerinin yararlanmaya değer olduğunu anlayabilmek için bilimin bize söyleyeceği bir şey yoktur.

BİLİM

97

nasıl bir süreçten geçerek geliştirildiği konusunda ayrıntılı bilgiler bulunabilir. Örneğin, tümevarım ve tümdengelim yöntemleri Francis Bacon tarafından öne sürülmüştür.

Kısaca toparlamak gerekirse, bilimin dört temel işlevi vardır. Anlama, açıklama, yordama ve kontrol olarak sıralanan bu işlevler birbirlerinin üzerine bina edilirler. Anlama işlevi, geliştikçe açıklamaya, o geliştikçe yordamaya, o geliştikçe kontrol etmeye dönüşür. Dolayısıyla işlevlerin en gelişmişi kontroldür. İnceleme yöntemleri Bilim bir anlamda inceleme yöntemidir, inceleme sürecidir. Bilime bugünkü özelliklerini kazandıran onun inceleme yöntemleri konusundaki titizliğidir. Bilim sistematik yollarla elde edilir derken ifade edilmeye çalışılan bu titizliktir. Diğer bilgi kaynaklarının özel bilgi edinme yöntemleri bulunmamaktadır. Belki vahyin özel biçimleri olabilir.17 Onun dışındaki bilgi kaynaklarında özel inceleme yöntemleri yoktur. Bilimin inceleme yöntemleri de bilim kadar önemlidir ve gelişir. Bundan yüz yıl önceki inceleme yöntemleri ile şimdikiler birbirlerinden farklı olabilirler. Söz gelimi psikolojide geçen yüzyılda (psikoloji yeni bir bilim dalı iken içgözlem diye bir yöntem bilimsel sayılabilirken, günümüzde (daha doğrusu psikolojinin gelişmesi ile birlikte) anlaşılmıştır ki içgözlem oldukça sübjektiftir ve ona dayanılarak herhangi bir bilimsel veri üretilemez. Dolayısıyla içgözlemin bilimsel yöntem olarak kullanılmasından vazgeçilmiştir. Dolayısıyla bilimsel çalışmalar sadece bilgi üretimi değil aynı zamanda inceleme yöntem ve tekniklerini de üretirler. Bilimsel araştırma ve felsefe kitaplarında çeşitli inceleme yöntemlerinin 17 İslam dinine göre Peygamber’e çeşitli şekillerde vahiy gelmiştir: sadık rüya biçiminde, uyanıkken gönlüne inerek, Cebrail insan şekline bürünerek, Cebrail’in görünmeden vahiy getirmesi, Cebrail’in asli haliyle vahiy getirmesi, vb. Görülmektedir ki, bin dinin bile kendi içinde vahiy elde etme yolları çeşitli şekillerde olabilmektedir. Buna karşılık, örneğin Hristiyanlık Hz. İsa’nın kendisinin bir vahiy olduğuna inanır ve Tanrı’nın vahiy olarak ayrıca bir kitap indirmesini akıl-almaz bulur. Bu yüzden İncil Hz. İsa’nın hayatını anlatır.

İnceleme yöntemlerinin tarihteki serencamı bir yana, üç grup inceleme yöntemi vardır: Betimsel, istatistiksel ve deneysel yöntemler. Betimsel yöntemler tabiatta var olan durumu olduğu şekilde aktarmaya yönelik olan yöntemlerdir. En alışılmış ve basit haliyle gözlem betimsel bir yöntemdir. Dış dünyada olup biteni olduğu gibi aktarmaya, rapor etmeye çalışır. Her ne kadar gözlem kendi içinde iç – dış, katılımlı – katılımsız, nitel – nicel, doğal – sistematik gibi türlere ayrılır ise de, temelde işlem değişmez. Araştırmacı gördüğü şeyleri rapor eder. Olduğu gibi rapor ederse doğal, belli bir sistematik içinde gözleyip rapor ederse sistematik, elde ettiği verileri sayılarla ifade ederse nicel, niteliklerle ifade ederse nitel gözlem olur. Betimsel yöntemlerin ikincisi belli bir olguyu, örneği, birimi ele alıp ayrıntılı bir şekilde, enine boyuna incelemeyi ifade eden vaka incelemesi veya olay kaydı yöntemidir. Her ne kadar burada yöntem ve teknik ayrımı üzerinde durulmamakta ise de, vaka incelemesi yöntemi için kullanılan teknikler vardır. Söz gelimi görüşme bir tekniktir. Vaka incelemesi ayrıntılı bilgi vermekle birlikte temel varsayımları açısından tartışılabilir nitelik taşır. Örneğin psikolojide bireysel farklılıklar esas iken, vaka incelemesi yöntemi bireysel farklılıkların en az olduğunu varsayar.

98

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Vakanın genel bir durumu temsil ettiğini varsayar. Bazı durumlarda vaka özel bir durumu göstermektedir, ancak o zaman da zaten amaç o özel durumu incelemek olabilir. Vaka incelemesi özellikle tıpta hastaların incelenmesinde oldukça yoğun bir şekilde kullanılır. Bu yöntem diğer bilgilerle/yöntemlerle desteklendiğinde yararlı genellemelere yol açabilir. Betimsel yöntemlerden bir diğeri de testlerdir. Her ne kadar test deyince kişilerin aklına üniversite sınavı geliyor ise de, test oldukça geniş kapsamlı ve anlamlı bir kavramdır. Kısaca şöyle tanımlanabilir: Standart şartlarda standart soruların sorulması. Eğer standart şartlarda veya başka bir ifadeyle aynı şartlarda aynı sorular soruluyorsa, teknik olarak test yöntemini kullanıyorsunuz demektir. Özellikle psikolojide testlerin önemi büyüktür. Zeka testleri konusunda Alfred Binet’nin yapmış olduğu çalışmalar hem testler açısından, hem de bireysel özelliklerin ölçülmesi açısından büyük önem arz etmektedir. Nasıl ölçülebileceğinin bilinemediği bir durumda, Binet bir standart oluşturmuştur: İnsanları birbirleriyle kıyaslamak. Ondan önce bireysel özelliklerin birbirinden farklı ve karşılaştırılamaz olduğu düşüncesi varken, zeka testleriyle birlikte artık fizik bilimindeki gibi standart bir ölçüte göre değerlendirmek yerine, insanları birbirlerine göre değerlendirmek yöntemi benimsenmiştir. Bu durum psikoloji biliminin ayağındaki zincirleri çözmüştür. Artık insani bir özelliğin ölçülemediği söylenemeyecektir çünkü herhangi bir ölçü bulunamadığı zaman (ki zaten genellikle bulunamaz) insanları davranışlar açısından birbirleriyle karşılaştırmak sorunu çözebilir hale gelmiştir. Aslında Binet’nin yaptığı ölçme yöntemi geliştirmek ve değiştirmek olduğu kadar, aslında ölçülen şeyi değiştirmiştir. Önceden Binet’den zekayı ölçmesi istendiğinde, Binet zekayı değil, zeki davranışı ölçmüş zekayı değil, zeki(ce) davranışı karşılaştırmıştır. Bu küçük ama yararlı değişim birçokları için üzerinde düşünmeye değer bir ayrıntı niteliği bile taşımamıştır. Sonuç olarak test yöntemi özellikle psikolojide oldukça yararlı bir yöntem olarak kullanışlılığını korumaktadır. Testlerin gelişiminde de vurgulamaya çalıştığım gibi, testler insanları birbirleriyle karşılaştırmaktadır. Dolayısıyla sosyal

BİLİM

99

bilimlerde insanların birbirlerine göre durumları önemli olduğu için, şöyle denebilir: Test yöntemi bireylerin birbirleriyle karşılaştırılmalarına en çok olanak sağlayan, hatta çoğu zaman ona dayanan yöntemdir. Özetlenecek olursa, betimsel yöntemler en az karşılaştırma imkanı sağlayan gözlem yönteminden en çok karşılaştırma imkanı sağlayan test yöntemine kadar çeşitlilik göstermektedir. Diğer bir grup inceleme yöntemi istatistiksel yöntemlerdir. Adından da anlaşılabileceği gibi bu yöntemler istatistik, yani sayılarla işlem yapan yöntemlerdir. Zaten bir tanıma göre istatistik sayılardan sonuç çıkarma işlemi olarak tanımlanmaktadır.18 İstatistik için çok çeşitli yollar olmakla birlikte iki temel yaklaşım olduğu söylenebilir: Farklılık ve ilişki. Farklılık yaklaşımında iki veri grubunun bir özellik açısından farklılık gösterip göstermediğine bakılır. Söz gelimi “özsaygı cinsiyete göre farklılık göstermekte midir?” sorusuna cevap ararken erkek ve kadınların özsaygı düzeyleri arasında bir farklılık olup olmadığına bakabilirsiniz. Genellikle şöyle bir basitleştirme yapılabilir: Bir sürekli değişkenin19 kategorik bir değişkenle bağlantısı farklılık yaklaşımıyla incelenebilir. Bunun diğer tarafında da iki sürekli değişkenin bağlantısının ilişki ile incelenebilmesi vardır. 18 İstatistik dağılıma dayalıdır ve araştırmalarda genelde kullanılmaya çalışılan normal dağılım istatistiğin en önemli ve en temel kavramıdır. Her ne kadar yorumlarda bazan sıkıntılara yol açabilmekte ise de, normal dağılım eğrisi doğadaki en normal (!) şeydir ve tabiattaki her şeyin normal olduğunu varsayar. Ele alınan örnekler bu varsayıma dayanılarak çımarılacak sonuç için kaynak olarak kullanılabilir. Yoksa her şey kendine özgüyse, istatistik de olmaz. Meşhur söz: “Bir kişi ölürse kaza olur, on kişi ölürse feci olur, yüz kişi ölürse istatistik olur.” (Bu sözün Stalin versiyonu da varmış: “Bir kişi ölürse trajedi, bir milyon kişi ölürse istatistik olur”.) 19 Sürekli değişken, veriler arasında süreklilik gösteren değişkendir. Sayıları kullanan değişkenler genellikle sürekli değişkendir. Kategorik değişken ise sayılarla değil sembollerle verileri etiketleyen değişkenlerdir. Sürekli değişkene boy uzunluğu, süreksiz veya kategorik değişkene ise cinsiyet örnek olarak verilebilir. Değişkenin yapısı tabii ki istatistikte çok önemli bir faktördür. Ayrıca, burada ileri istatistiksel teknikler ele alınmamıştır. Dolayısıyla okuyucunun aklına faktör analizi veya yapısal eşitlik modelleri niçin yer almadı gibi bir soru gelebilir. O teknikler temel tekniklerin daha karmaşık ve ileri düzeyleridir. O yüzden ayrı bir kategori oluşturmazlar. Söz gelimi, faktör analizi, değişkenler (maddeler) arasındaki ilişkilere dayalı bir tekniktir.

100

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

İlişki iki değişken arasındaki bağlantı demektir, matematikteki orantı kavramına benzer. İki değişken arasında doğru orantı varsa pozitif ilişki, ters orantı varsa negatif ilişki olduğundan söz edilir. Sonuç olarak istatistik veri ve bilgileri sayısallaştırmanın bir yoludur. Bilgiler sayısallaştırıldıkça daha inandırıcı, daha doğrusu üzerinde daha çok uzlaşılabilir olurlar. Kelimelerin anlamları konusunda anlaşamayabiliriz, farklı şeyleri kastediyor veya anlıyor olabiliriz. Ama iki her yerde ikidir. Bir yerde iki adam var deniyorsa, hemen hemen herkes orada birinin ve yanında da başka birinin olduğunu anlar. İstatistik verileri sayısallaştırır, ama bazı kişiler sayılardan korktukları için istatistikten uzak durmaya çalışırlar.20 Bilimsel incelemenin diğer bir yöntemi de deneydir. Hatta genellikle bilimsel araştırma dendiğinde ilk önce deney akla gelir. Deney bilimsel araştırmaya güç kazandıran bir yöntemdir. Deneyde bir değişkenin diğer değişken üzerindeki etkisi söz konusu edilmektedir. Yani istatistik nedensellik içermediği halde deney nedenselliği ortaya koyacak durumdadır. Kaba bir deney mekanizmasında gruplar oluşturulur ve öntestin ardından grubun birine işlem yapılır, diğerine yapılmaz. Yapılan sontestte ortaya çıkan farklılığın işlemden ileri geldiği kabul edilir. Böylelikle işlemin öntestte belirlenmiş olan özellik üzerinde etkili olduğunun tespit edildiği öne sürülür. Bu üç inceleme yöntemi bilimin büyük ölçüde dayandığı inceleme yöntemleridir denebilir. Kuşkusuz başka yöntemler de vardır, hatta yöntemin özgür bir toplumun önünde bir engel oluşturduğu da iddia edilebilir (Feyerabend). Her yöntemin eleştirisi de yapılabilir, ancak diğer ölçütlerle birlikte düşünüldüğünde yapılan çalışmaların ölçütleri karşılayabilmesi en azından şimdilik inceleme yöntemleri ile mümkündür.

20 Özellikle eğitim ve psikolojik danışma alanında insanlar sosyal konu ve kavramlara daha yakın ve yatkın oldukları için sayılar onlara korkunç gelir. Bu yüzden istatistiksel yöntem dendiği zaman da baştan öğrenilmiş çaresizliklerini ortaya koyarlar. Bu durum ve nitel araştırma furyası ilerde bilimlerin sınıflandırılmasının ardından ele alınmaktadır.

BİLİM

101

Bilimlerin sınıflandırılması Bilimler ayrışmaya başlayınca onların sınıflandırılarak aralarındaki ilişkilerin ortaya konması önemliydi ve epistemoloji bu konuyla ilgileniyordu. Ancak günümüzde artık bilimlerin sınıflandırılması ile pek ilgilenen kalmamıştır. Bunun çeşitli nedenleri olabilir, ancak bu noktada üzerinde düşünülmesi gereken nokta bu ilgilenmemenin sonucunda insanlar bilimle aralarındaki bağı kaybetmişlerdir. İnsanlar artık bilim dallarının ne yapıp ettiğini anlayamadıklarını düşünmektedirler. Anlayamadıkları için de bilime karşı bir yandan saygı duymakta bir yandan da ondan korkmaktadırlar. İnsan bilmediğinin düşmanıdır. İnsanlar işlerine gelmeyen bilgilerle karşı karşıya olduklarında veya yapılan çalışmada bir zaaf ile karşılaştıklarında hemen saldırıya geçmektedirler. Bir zamanlar bir çalışmadan bahsedip birtakım kişilere iki ay süreyle telefonla ulaşamadığımı ifade ettiğimde, bunun yanlı olacağı ve “zaten bu tür çalışmaların nasıl yapıldığını bildikleri” cevabı ile karşılaşmıştım. İnsanlar oldukça açık bilgilere bile saldırmaya başlamaktadırlar. Bunun altında, insanların bilime karşı, “sen benim bilişsel çerçevemi nasıl altüst edersin” düşüncesi olup olmadığı araştırılmaya değer bir husustur. İnsanlar dine karşı tavırları ile dine karşı tavırları benzerlik göstermektedir. İnsanlar bir yandan dine karşı saygılı davranırlar, diğer yandan da “benim kalbim temiz”, “bu konuda öyle düşünmüyorum” veya “bu kadar katı olmamak gerektiği düşüncesindeyim” diyebilirler. Benzer şekilde bir yandan bilime karşı saygı duyup onun verilerinden yararlanmaya çalışırken, bir yandan da ilk fırsatta bilime karşı gelmek ve onu alt ettiğini düşünmekten de zevk alırlar. İnsanların bilimlerle ilgili olarak zihinlerinde bir şablon oluşturulması bakımından bilimlerin sınıflandırılmasını ele almak yararlı olacaktır. Böylelikle insanlar herhangi bir bilimle karşılaştıklarında o bilimin nasıl bir yapıya sahip olduğunu ve nasıl bilgiler üretebileceğini kestirebileceklerdir.

102

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

BİLİM

103

konularla uğraşır. Uzayda farklı bir element bulunduğu zaman şu söylenmeye çalışılıyordur: Bildiğimiz maddelerden farklı. Bildiğimiz maddeler kimyanın kataloglamış olduğu maddelerdir. Kimya sadece dünyadaki değil evrendeki tüm maddeleri içeren çalışmalar yapmaya ve onlarla ilgili bilgiler üretmeye çalışmaktadır. Aynı şekilde fizik de tüm maddeler için geçerli kurallara ulaşmaya çalışır, ama kimyadan farklı olarak hangi madde olduğu ile değil, varlık biçimleri ile ilgilenir. Yani kimya bir elementin ne kadar sert olduğunu incelerken, fizik sert maddelerin ne kadar dayanıklı olduğunu araştırıyordur. Her ne kadar fizik deyince akla yerçekimi gibi görünür kurallar geliyor ise de, fizik atom-altı parçacıklarla da ilgilenir ve bunu hangi madde olduğunu dikkate almadan yapar.

Bilimlerin sınıflandırılması konusunda Edmond Goblot’nun (1965) sınıflandırması işlevsel görünmektedir. Goblot’ya göre bilimlerin sınıflandırılmasında bir yanda matematik bulunur. Matematik nesnelerden bağını koparmış bir bilimdir. Sayılarla veya şekillerle uğraşır. Sayılarla uğraştığında cebir, aritmetik gibi isimler alır. Şekillerle uğraştığında ise geometri adını alır. Bu bilimlerin genel özelliği dışarıyla bağlantılarının olmaması, bu yüzden de dışardaki değişikliklerden etkilenmemesidir. Gerek sayılar gerekse şekiller dış dünyada kendi başlarına yokturlar. Matematik nesnelerden bağımsız olması dolayısıyla diğer bilim dalları için cazip bir örnek oluşturur. Matematiğin yanında nesnelerden bahseden bilim dalları gelir. Bu bilim dalları bütün nesnelerin var olması dolayısıyla tüm nesneler için geçerli kurallara ulaşmaya çalışırlar. Bunların genel adı fen bilimleridir. Eğer nesnelerin yapıları ile ilgilenirse kimya, özellikleri ile ilgilenirse fizik adını alır. Kimya nesnelerin bir tür kataloglanması ile ilgilidir. Hangi maddenin veya elementin ne özelliği vardır, hangi maddelerle nasıl bir etkileşimi olabilir gibi

Maddeler diğer maddeler, hava, su, sıcaklık gibi dış etkilere açık olduğu ölçüde fen bilimlerinin ortaya koyduğu bilgiler de dış etkilere açıktır. Matematik verdiği bilgiler için herhangi bir şart öne sürmezken, fen bilimleri en azından dış şartlar sabit olduğunda der. Söz gelimi, suyun kaynama derecesi diğer şartlar sabit olduğunda “….şartlarında 100 derecedir”. Ancak gene de fen bilimleri insanların büyük bir kısmını tatmin edecek kadar kesinlik sağlarlar. Fen bilimlerinin yanında canlılarla ilgilenen bilim dalları yer alır bunların genel adı biyolojidir. Hayvanlarla ilgilendiğinde zooloji, bitkilerle ilgilendiğinde botanik adını alır. Bu, konu edindiği canlılar açısından sınıflamadır. İçerik açısından bakıldığında biyoloji canlıların beden yapıları ile ilgilendiğinde anatomi, bedenin işleyişi ile ilgilendiğinde fizyoloji olur. Dolayısıyla boy, el, kol, kaslar, kemikler gibi özellikler anatominin konusunu oluştururken, kan dolaşımı, sinir sistemi, bolunum sistemi gibi özellikler fizyolojinin konusunu oluşturur. Örneğin, kalbin yapısı anatominin konusu iken kan dolaşımı fizyolojinin konusudur. Biyolojinin verdiği bilgiler, canlılar dış dünyayla ilişkide oldukları için fen bilimlerine göre daha çok sabit değişken varsayar. Fen bilimleri diğer şartlar eşit olduğunda derken, biyolojinin diğer şartlarından daha az şartları kasteder. Canlılar bir

104

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

BİLİM

çevre içinde yaşarlar ve çevrelerinden etkilenirler. Ekoloji böyle bir anlayışın ürünüdür, canlıların çevreleriyle ilişkilerini inceler.

fizik ile kimyanın arasında fizikokimya,

Biyolojinin yanında insan bilimleri, davranış bilimleri, sosyal bilimler gibi isimlerle anılan bilim dalları bulunur. İsimleri konusunda uzlaşma olmamasından da anlaşılabileceği gibi bu bilim dalları konusunda henüz uzlaşma tam olarak sağlanamamıştır. Ama genel olarak insanla ilgilendikleri için insan bilimleri denebilir. Ancak insan kısmen de biyolojinin konusunu oluşturduğu için alışılmış terim sosyal bilimler terimidir. Sosyal bilimler insanla ilgilidirler. Birey olarak insanla ilgilendiğinde psikoloji, toplum olarak insanla ilgilendiğinde sosyoloji, toplumsal ve özellikle kültürel ürünler söz konusu olduğunda antropoloji, insanın geçmişi ile ilgilendiğinde ise tarih adını alır. İnsan dış etkilere, hatta iç etkilere oldukça açık bir varlık olduğu için insanla ilgili bilgiler diğer bilimlere göre çok daha fazla varsayıma dayalıdır. Dolayısıyla şöyle denebilir, insanla ilgili bir bilgiden bahsediyorsanız, birçok iç ve dış faktörün sabit kaldığını varsayıyor ve hatta neredeyse insanın canının başka türlü davranmak istemediğinde geçerli olan bir bilgiden bahsediyorsunuz demektir.

anatomi ile fizyolojinin arasında fizyolojik anatomi,

Bilimlerin diğer tarafında bilgisayar virüsleri veya mitolojik ve kurgusal varlıklardan bahseden bir bilim dalı olsa gerektir. Ancak bu bilim dalı henüz tam olarak şekillenmemiştir. Belki bu bilim dallarına Morin’in Kaybolmuş Paradigma kitabında (1985) tarihin bitip noolojik çağın başladığı tespitine dayanarak noolojik bilimler denebilir. Bu bilimler ne tesadüftür ki, matematik gibi aslında olmayan ama varmış gibi olan şeyleri konu edinmektedir, ancak matematiğin kesinliğinden uzak olacaktır. Dolayısıyla bilimler olmayan şeylerden bahseden matematikle başlayıp gene olmayan şeylerden bahseden nooloji ile bitmektedir. Bu bilimler temel bilimlerdir. Bu bilimlerin aralarında birçok bilim dalı bulunmaktadır. En basit şekliyle, matematik ile fiziğin arasında teorik fizik,

105

biyoloji ile kimyanın arasında biyokimya, fizyoloji ile psikoloji arasında fizyolojik psikoloji, psikoloji ile sosyoloji arasında sosyal psikoloji, sosyoloji ile antropoloji arasında sosyal antropoloji, antropoloji ile tarih arasında da kültür tarihi gibi ara disiplinlerden bahsedilebilir. Tabii ki bunlar genel disiplinlerdir. Bu disiplinler temel bilim sayılırlar ve temel işlevleri bilgi üretmektir. Bir de uygulamalı bilimler vardır. Bu bilim dalları temel bilimlerde üretilen bilgileri ele aldıkları konu açısından uygulamaya çalışırlar. Söz gelimi matematik, fizik ve kimyanın verilerinden yararlanan uygulamalı bilim dalı mühendislik olabilir. Benzer şekilde, fizik, kimya ve biyolojinin verilerinden yararlanan uygulamalı bilim dalı ziraat olabilir. Bir yandan zirai aletler yaparken, diğer yandan da hayvan yetiştirmekte, gübre ile kimyasal maddelerin etkilerinden yararlanılmaktadır. Kimya, fizyoloji ve anatominin verilerinden yararlanan bir bilim dalı eczacılık olabilir; kimyasal maddelerin canlıların beden yapıları ve işleyişleri üzerindeki etkilerinden yararlanılmaktadır. Diğer bir uygulamalı bilim dalı tıp olabilir; o da fizyoloji, anatomi ve psikolojinin verilerinden yararlanılmaktadır. Bunu da cerrahiden, psikiyatriye kadar dallara ayrılarak göstermiştir. Başka bir uygulamalı bilim dalı spor olabilir. O da fizyoloji, psikoloji ve sosyoloji bilim dallarının verilerinden yararlanmaktadır. Bir yandan egzersizle nasıl bir değişiklik elde edilebileceğini ortaya koyarken, sporun birey ve toplum sağlığına nasıl etkide bulunacağı üzerinde durmaktadır. Psikoloji, sosyoloji ve antropolojinin verilerinden yararlanan bilim dalı eğitim olabilir. Bir yandan bireyin ihtiyaçlarını karşılamaya çalışırken diğer yandan toplumsal uyum ve kültürel aktarım gibi işlevleri yerine getirmektedir.

106

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Görüldüğü gibi uygulamalı bilimler diğer bilimlerin verilerini bir konuda uygulamaya yönelik bilim dallarıdır. Bilimlerin bu sınıflamasının bazı pratik sonuçları vardır. Bilimler bu şekilde sıralandıklarında matematiğe doğru gidildikçe bilimlerin ürettikleri bilgilerin kesinliği artmaktadır. Dolayısıyla insan bilimleri bilgileri en çok tartışmaya açık olan bilimlerdir. Buna karşılık matematik kesinliğin ifadesi haline gelmiştir. Gündelik hayatta bile insanlar bir şeyin kesin olduğunu anlatmak için “iki kere iki dört” demektedirler. Buna karşılık tarih konusunda da herkes kendi tarih anlayış ve kabulüne sahiptir. Bu yüzden söz gelimi II. Abdülhamit için kimileri iyi kimileri de kötü değerlendirmelerini her ne pahasına olursa olsun muhafaza etmeye devam etmektedir. Bilimlerin bu sınıflandırılmasının başka sonuçları da vardır. Sınıflama aynı zamanda gelişmişlik açısından da sıralama ifade ettiği için şu sonuçları çıkarsamak yanlış olmaz. Öncelikle bilimin işlevleri açısından yapılmış olan liste burada da geçerlidir. Sosyal bilimler daha çok anlama işlevine hitap ettiği gibi matematik ve büyük ölçüde de fen bilimleri kontrol işlevine hizmet eder. Bu yüzden mühendislere “bu binanın sağlamlığını niçin kontrol etmedin” diye sorulabilir. Buna karşılık bir sosyal bilimciye sadece nasıl oluyor bir anlayalım amacıyla sorular yöneltilebilir, belki kısmen açıklama istenebilir. Yani bu sınıflamada sol tarafa doğru gidildikçe bilimlerin gelişmişlikleri arttığı gibi, işlevleri de gelişir. Bu yüzden fen bilimleri daha çok işe yararlık sağlar. Sosyal bilimlerin işlevleri en azından fen bilimlerine göre daha kısıtlıdır. Belki en iyi örneklerden biri eczacılıktır. Biyoloji ile kimya arasında yer alan eczacılık kimyasal maddelerin canlıların bedeni üzerindeki etkilerini yordamaya çalışır. Bu sınıflamanın diğer bir sonucu da inceleme yöntemleri ile ilgilidir. İnceleme yöntemleri ile bilimin işlevleri arasında ilişki vardır. Betimsel yöntemler daha çok anlama işlevine hizmet ederken, istatistiksel yöntemler açıklama ve yordamaya, deneysel yöntemler ise kontrol etmeye hizmet eder. Buna göre denebilir ki, sınıflamanın sağ tarafındaki bilim dalları yoğun bir

BİLİM

107

şekilde betimsel yöntemleri kullanmaya çalışırken, sol taraftaki bilim dalları deneysel yöntemi kullanmaya çalışırlar. Buna göre eğitim bilimleri daha çok betimsel yöntemleri kullanırken, zaman zaman biyolojiye yaklaşan psikoloji ve psikolojik danışma gibi onun uygulama alanları betimsel yöntemleri kullanmakla beraber istatistiksel yöntemleri tercih etmeye çalışırlar. Günümüzde yaygın olan nitel araştırmalarla ilgili sıkıntı da budur. Nitel araştırmalar betimsel yöntemlere girerler. Psikoloji ve ilgili alanlarda nitel araştırmalara yönelmek onları gelmiş oldukları gelişmişlik düzeyinden daha düşük bir düzeye çekmeye çalışmaktır.21 Bilimlerin çabaları sola doğru yükselmektir. Genel olarak tüm bilimlerin matematiğe öykündükleri söylenir. Yani hepsi de büyüyünce (!) matematik gibi nesnesinden bağımsız kurallara ulaşmayı amaçlamaktadır. Wolpert (1994) ise bütün bilimlerin fiziğe öykündükleri, fiziğin ise matematiğe öykündüğü düşüncesindedir. Örnekle özetlemek gerekirse, bu sınıflama bilimlerin birbirlerine karşı durumlarını gösterdiği gibi, bilimlerin ne kadar gelişmiş ve hangi inceleme yöntemlerini ağırlıklı olarak kullandığı gibi sorulara da cevap sağlamaktadır. Söz gelimi psikoloji biyoloji ile insan bilimlerinin kesişme noktasındadır. Bir yandan biyoloji ile diğer yandan da sosyoloji ile bağlantılıdır. İşlev olarak daha çok açıklama işlevine yönelmiştir. Bir antropoloji veya tarih veya uygulamalı alanlar olan iletişim, dilbilim gibi alanlara göre daha fazla açıklama işlevine sahiptir. İnceleme yöntemi olarak da istatistiksel yöntemleri kullanmaya çalışır. Betimsel yöntemlerden de daha çok testlere ağırlık vermektedir, çünkü daha fazla karşılaştırma olanağı sunmaktadır ve istatistiksel yöntemlerin hammaddesini oluşturmaktadır. Benzer düşünceler eğitim bilimleri için de yapılabilir. 21 Bu noktada şunu da vurgulamak gerekir ki benim algılarıma göre nitel araştırma yönelimi daha çok istatistik ve sayılardan kaçınma yönelimidir. Dolayısıyla nitel araştırma yapacak kişinin aynı zamanda nicel araştırma konusunda da ehil olması icap eder. Yoksa tamamen istatistikten kaçınma davranışla izah edilir. Sonuç olarak, psikoloji ve ilgili alanların, ve hatta eğitim bilimlerinin nitel araştırmaya yönelmesi bir tenzil-i rütbedir ve bu yüzden yanlıştır.

108

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bilimin temel varsayımları Bilim insanoğlunun geliştirmiş olduğu en güvenilir bilgi kaynağıdır. Diğer bilgi kaynakları üzerinde uzlaşma sağlamak oldukça zordur ve tarihte göründüğü kadarıyla imkansızdır. Ama bilim üzerinde uzlaşılabilir, çünkü bilim diğer kaynakların sunmadığı sınanabilirlik gibi bir özellik sunmaktadır. Ancak bilimden layıkıyla yararlanabilmek için onun temel varsayımlarını bilmek gerekir. Çünkü bilim bu varsayımlar üzerine bina edilmektedir. Bu varsayımlar kabul edilmediği takdirde bilim o kişi için geçerli ve güvenilir bilgi sağlamıyor demektir. Wolpert (1994), fizikçi John Bolmow’un bilim için şu varsayımları öne sürdüğünü belirtmektedir: Algılarımızdan bağımsız bir dış dünya vardır. Dünya akla uygundur. A, A-olmayana eşit değildir. Dünya parçalar halinde analiz edilebilir. Doğada düzenlilikler vardır. Dünya matematik yoluyla tanımlanabilir. Bu varsayımlar evrenseldir. (s. 126) Buna göre eğer bir kişi bağımsız bir dış dünyanın olduğunu kabul etmiyorsa veya bu dünyanın akla uygun olduğunu düşünmüyorsa, bilimden yararlanamaz demektir. Bilimden yararlanabilmek için onun varsayımlarını kabul etmek gerekir. Bu tıpkı, Euklid’in varsayımlarını kabul etmediğiniz zaman geometrisinden yararlanamayacağınız gibi bir şeydir. Dış dünyanın düzenli olduğunu veya matematik yoluyla tanımlanamayacağını düşünen biri de bilimden yararlanamayacak demektir çünkü bilim bu varsayımlar üzerine kuruludur.22 22 Varsayım konusu araştırmacıların da baş belası bir konudur. Araştırmalarında varsayım var mı yok mu anlayamadıkları zaman sorun çıkmaktadır ve bu gibi durumlarda “örneklem evreni temsil etmektedir” gibi tuhaf varsayımlar veya sayıltılar yazmak durumunda kalmaktadırlar. Bu tuhaftır, çünkü zaten örneklem evreni temsil etmek üzere belirlenmiş bir çalışma grubu demektir. Benzer şekilde katılımcıların testleri içten ve samimi cevapladıklarını sayıltı olarak belertmek de gereksizdir, çünkü zaten bu tekniğin varsayımıdır, tekniği kullanan herkes bunu kabul etmiş

BİLİM

109

Bunların yanısıra bilimsel yöntemin bazı varsayımları vardır. Bu da bilimin bir yöntem olarak kullanılması durumunda bu varsayımların kabul edilmesini gerektirir. Eğer bu varsayımlar kabul edilmiyorsa, bilimsel yöntemden yararlanılmak istenmiyor demektir. Bir zamanlar yapılan bir araştırmada telefonla ulaşılabilir durumda olması gereken bazı öğretmenleri Ankara’daki okullardan iki hafta süreyle aradığımızı ve ulaşamadığımızı ve üstelik telefona çıkan kişilerin, “ha, o öğretmenler mi onlara ulaşamazsınız” deyip güldüklerini anlatmıştım. Bence bu araştırmanın en önemli bulgusu da ilgili kişilerin ulaşılamamış olmalarıydı. Bunu paylaştığım, zamanın genel müdürü “zaten araştırmaların nasıl yapıldığını bil”diğini ve “araştırmacıların istedikleri gibi çarpıttıkları”nı söyledi. Gayet mantıklı bir açıklamaydı, çünkü bilimsel yöntemin varsayımlarından biri araştırmacıya güvenmektir. Eğer araştırmacıya güvenmiyorsanız, bilimsel araştırmanın size diyecek bir şeyi olmayacaktır. Bilimle ilgili diğer bir varsayım da bilimin ilerlediği yönündedir. Eğer siz bilimin ilerlemediğini düşünüyorsanız, o zaman bilim sizin için bilgi verici olmayacaktır. Bir zamanlar Milli Eğitim Bakanlığı müsteşarı olan bir kişiye, yaptıkları bir uygulamanın bilimsel dayanağını bulamadığımı böyle bir dayanak varsa öğrenmek istediğimi söylemiştim. Müsteşar bey “benim hocalarımın devrinin geçti”ğini, “benim öğrendiğim bilim adamlarının görüşlerinin rafa kaldırıldığını” ve İbn Haldun’un görüşünün doğrulandığını söylemişti. Kendi içinde gayet mantıklı bir cevaptı. Eğer bilimin ilerlediğine inanmıyorsanız, aradan geçen bunca zamanın yanlış şeylerle geçirildiğini ve bilimin ondördüncü yüzyılda yaşamış bir düşünürün düşüncelerini doğruladığını kabul etmeniz gayet doğaldır. Bilimsel verilerden yararlanabilmeniz için ilgili varsayımları kabul ediyor olmanız gerekir. demektir. Eğer bu sayıltı olarak kabul ediliyorsa, o zaman dış dünyanın var olduğu bayıltışından, onun anlaşılabilir olduğundan, onun kala uygun olduğundan sayıltılara başlamak gerekir ki, gereksiz, anlamsız ve tuhaftır. Sayıltı ile ilgili son notumuz şudur: Araştırmacının kendine gereksiz sayıltılar koyması kadar, var olan sayıltılarının farkında olmaması da yanlıştır.

110

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Araştırmaya karşı bazı yanlış tutumlar Bilim bir anlamıyla araştırma yöntemidir. Bilgi kaynağı olarak bilim de bu araştırma yöntemiyle elde edilen bilgileri ifade eder. Zaten bilgi kaynağı olarak bilime özellik kazandıran, araştırma konusundaki hassasiyetidir. Bilime karşı birtakım tutumlar vardır ki, bu tutumlar bilimden layıkıyla yararlanılmasını güçleştirmektedir. Karasar (2005, s. 31) araştırmaya karşı yanlış tutum olarak Best’in aşağıdaki tutumları listelediğini belirtmektedir. Araştırmanın önemini anlayamamadan ileri gelenler Araştırmayı reddederek alışkanlıklara aşırı bağlılık (Gelenekselleştirme): Bazı kişiler bir yandan bilimi ve araştırmayı önemsediklerini belirtirken, bir yandan da onlar için önemli olduğunu düşündükleri konularda alışkanlıklarını sürdürmeyi tercih ederler. Genellikle bunu yaparken de bilimin açıklama işlevi olduğunu ve ne yapmak gerektiğini söyleyemeyeceğini veya araştırmalar öyle dese bile kendisinin o şekilde davranmaktan mutlu olacağını belirtirler. Yani bir sorunla karşılaştıklarında bilimsel yollarla çözmeyi değil, alışılmış yollarla çözmeyi tercih ederler. Alışılmış yollar genellikle geleneklerdir. Kişisel yaşantı konusunda ifade edildiği gibi, alışkanlıklar kişisel gelenek niteliği taşırlar. Bu anlamda bilimin gelenekselleşmesi hem bireysel hem de toplumsal anlamda gelenekselleşmesi anlamını taşır.

BİLİM

111

Gelişmenin araştırmadan başka nedenlerle ve otomatik olarak gerçekleşebileceği inancı (Genel olarak diğer bilgi kaynaklarına yönelme): Bazı kişiler de gelişme için bilime gerek olmadığı, zaten gelişmenin kendiliğinden meydana geldiğini düşünürler. Buna göre gelişme bilime bağlı bir süreç değildir. Tarih boyunca kendi içinde gelişme göstermektedir. Bu düşüncenin bazı dayanakları teknoloji ile bilimin ilişki(li/siz)liği olgusundan kaynaklanmaktadır. İnsanlar gelişmenin kendiliğinden olup biten bir olay olduğunu düşündükleri zaman diğer bilgi kaynaklarına gereğinden daha fazla değer vermeye başlamaktadırlar. Araştırmanın sınırlılıklarını bilememeden kaynaklananlar Araştırmacıya tapma: Bu düşünme biçiminde o araştırmacı yapmışsa mutlaka doğru ve en iyisidir anlayışı vardır. Oysa bilimsel araştırma teknik bir iştir ve tekniği iyi kullanan herkes üç aşağı beş yukarı aynı sonuçlara ulaşabilir. Yukarıda da belirtildiği gibi, sanatçıların yeri doldurulamaz, ama bilim adamlarının yeri boş kalmaz. Dolayısıyla bir bilgi, bir araştırmacının yaptığı araştırmada elde edilmiştir diye doğru veya bilimsel bilgi olmaz. Araştırmacıların bazı araştırmaları “sağlam” bilimsel temellere dayanabildiği gibi, başka bir araştırması gerekli şartları sağlamıyor olabilir.

Kendi kişisel görüşünü üstün tutma (Kişisel yaşantıyı önceleme): Bazı durumlarda kişiler bilim ne derse desin, kendi yaşantılarına dayanmayı tercih edebilirler. Kendi kişisel görüş ve yaşantılarının herkes tarafından istendiğinde sınanabilecek olan bilgilere üstün tutulması bilimle ilgili bir yanlış tutumdur. Kişisel yaşantı rüya gibidir, göreni bağlar.23 Oysa bilim herkes için sınanabilir bilgiler sunar.

Çabuk sonuç bekleme: Bilim yavaş işleyen bir süreçtir. Genellikle genç araştırmacılar bir araştırma ile dünyayı değiştireceklerini, buldukları bulgunun bilim dünyasında çığır açacağını düşünürler. Ama Popper’ın bilim anlayışına uygun olarak, bilimsel araştırmalar sadece bir hipotezin yanlışlanamadığını gösterir, doğrulandığını göstermez. Dolayısıyla, bulgusu ile dünyayı değiştiren araştırma sayısı çok azdır. Bu araştırmalar da başka araştırmalarla desteklenerek doğruluk paylarını artırırlar. Bilimsel araştırmaları iğneyle kuyu kazmaya benzetmek mümkündür.

23 Bu durum dini açıdan da böyledir. Söz gelimi rüyasında Hz. Peygamberi gören ve onun kendisine bir şey dediğini gören kimse bu rüyaya dayanarak herkesin öyle davranmasını isteyemez, ama kendisinin öyle davranması gerekir. Bir hadiste Hz. Peygamber sahih rüya ile ilgili olarak peygamberliğin 46’da birinin sahih rüya olduğunu belirtmiştir. Bu hadis

genellikle Kur’an’ın 46’da birinin sahih rüya yoluyla indirildiği şeklinde yorumlanmıştır. Bazı kaynaklar peygamberlik bittiği için Müslümanların sahih rüya yoluyla bazı bilgiler edinebilecekleri şeklinde yorumlamaktadır. İstihare bunun en meşru yoludur.

112

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bilimsel araştırmadan çabuk sonuç beklemek bilimin ve araştırmanın doğasını iyi bilmemekten kaynaklanır. Bilimsellik ile doğa bilimlerini eşleştirme: Bilimsellik denince sadece fen bilimleri akla geldiğinde bilim eksik kalır. Yukarıda ifade edildiği gibi fen bilimleri kısmen canlıları açıklayabilir, ama insanla ilgili olayları açıklamaz. Bilim dünyadaki her şeyi içerebilir ve bu çerçevede insanları ve hatta gelecekte ortaya çıkabilecek bilim olarak belirtilen nooloji gibi zihinsel, mitolojik ve sanal varlıkları bile konu edinebilir. Sadece fen bilimlerini bilim saymak veya tüm bilim dallarından benzer özellikte bulgular beklemek yanlıştır. Her bilim dalı konusunun elverdiği ölçüde bilgiler üretecektir. Matematikte hata payı hiç beklenmezken, fen bilimlerinde çok az, sosyal bilimlerde biraz daha fazla hata payı ile karşı karşıya kalınacaktır. Sosyal ve fen bilimleri arasındaki ilişkinin bir ilginç örneği yapay zeka çalışmaları olabilir. Başlangıçta psikolojinin bir alt dalı gibi değerlendirilen ve insan zihni ile ilgili çalışmaları taklit etmeye çalışan yapay zeka alanı, artık psikolojiyi aşmış ve teknik bilimler arasında kendine yer bulmuştur. Hatta başlangıçta bilişsel bilimler psikolojiye biraz daha yakın dururken, günümüzde çok geniş bir perspektif içine yerleşmiş ve hemen hemen teknik bir alan haline gelmiştir. Bunların dışında bilimi doğru ve yerli yerinde algılayamamak yanlış sonuçlara yol açmaktadır. Günümüzde evrim kuramından psikanalize kadar birçok konuda doğru pozisyon alamamak gibi bir durumla sıklıkla karşılaşılmaktadır. Sahip olunan bilimsel anlayışınızı değerlendirmek için ekte sunulan bilimsel anlayış ölçeğini uygulayıp değerlendiriniz.

VAHİY

113

VAHİY

Vahiy “Tanrı tarafından gönderildiğine inanılan bilgi” olarak tanımlanabilir. Bu tanımda üzerinde durulması gereken iki özellik vardır: Tanrı ve inanılan kelimeleri. Diğer bilgi kaynakları gibi, vahiy de inanıldığı zaman bilgi kaynağıdır, inanılmadığı zaman bilgi kaynağı değildir. Tanrı, bilindiği gibi, dünyayı yarattığına inanılan doğaüstü güçtür. Nasıl ifade edilirse veya nasıl inanılırsa inanılsın, Tanrının bu dünyayı yarattığı ve hatta yarattığı için de insanları hesaba çekeceğine inanılır. Yapılan bir araştırmada (Bacanlı, 2002; 1995) deneklerden Tanrının sahip olduğu özellikleri işaretlemeleri istenmiştir. Her ne kadar İslam dinine göre Esma’ül-hüsna adıyla Tanrının 99 güzel ismi varsa da, deneklere sorulduğunda oldukça farklı sıfatların işaretlendiği görülmüştür. Deneklerin tümünün uzlaştığı tek sıfat “merhametli” sıfatıdır. Yaratıcı sıfatı bile bazı denekler tarafından işaretlenmemiştir. Kısacası, Tanrı kişisel bir anlayıştır. Deneklerin sadece merhametli sıfatında uzlaşmaları Tanrı’nın hesaba çekici niteliğinin bir uzantısıdır. Tanrı hesaba çekecektir, ama bu esnada merhametli olacaktır düşüncesi hakimdir.

114

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Tanrı’nın vahiy göndermesi ve böylelikle bilgi vermesi özellikle İslam dininde kabul edilen bir durumdur. Bazı dinlerde Tanrı vahiy göndermez, onun yerine dünyaya kendisi iner ve karışıklığı giderir. Hint tanrılarının avatarları böyledir. En büyük avatarlarından biri de Bhagavad Gita’dır.1 Hristiyanlık için de vahiy anlayışı farklıdır. Hristiyanlar Hz. İsa’nın kendisinin vahiy olduğuna inanırlar, bu yüzden İncil İsa’nın hayatını anlatır. Müslümanların İncil’le ilgili anlamakta zorluk çektikleri durum budur. Günümüzdeki Hristiyanlığın Hz. İsa ile ilişkisi de tartışılır. Çünkü, en basit ifadesiyle, 4. yüzyıla İsa peygamber olarak girmiş, tanrı olarak çıkmıştır (Rubenstein, 2004). Başka bir noktadan, bugünkü Hristiyanlık Pavlus’un dini olarak nitelendirilmektedir. Ayrıca, İslam tarihinde ilk asırlarda tartışılmış olan “Kur’an yaratıcı mıdır, yaratılmış mıdır” sorusu da aynı anlayışın (vahiy anlayışının) uzantısıdır. Çünkü bu şekildeki bir vahiy anlayışı, Tanrı Kur’an’ı gönderince, Kur’an yaratılmış mı olur, yoksa Tanrı’dan dolayı yaratıcı hükmünde midir sorununu gündeme getirir.2 Sonuç olarak, Tanrının varlığına inanılıyorsa ve böyle bir vahiy anlayışı kabul ediliyorsa, üstelik Tanrı’nın da şaka yapmadığı ve sizi kandırmadığına inanılıyorsa o zaman vahiy en güvenilir bilgi olmalıdır, çünkü Tanrı evreni yaratmıştır ve kuşkusuz 1 Bhagavad Gita, Hindistan’ın en meşhur destanlarından biridir ve insanın yeryüzündeki konumunu sorgular. Türkçeye birkaç çevirisi bulunmakla birlikte, ilk altı bölümü temel düşünceleri belirtmektedir. Diğer bölümler herkesin ilgisini çekmeyebilir. Bu yüzden Maharishi Mahesh Yogi’nin eseri önerilebilir (Yogi, 2003). 2 Bu durum, Descartes’in düalizmindeki bedenle ruhun nasıl bir araya geldikleri sorununun bir benzeridir. Bilindiği gibi, orada da birbirinden tamamen farklı yapıda olan iki varlık bir araya gelmekte ve insan şeklinde faaliyet göstermektedir. Beden ruhtan farklıdır, ruh bedenden farklıdır. İkisinin varoluş düzlemleri de farklıdır ve normal şartlarda birbirlerini etkileyemezler ve bir araya gelemezler. Bunun için beyinde ikisini bir araya getiren bir organ veya merkezin bulunduğu düşüncesi bir çıkış yolu gibi görülmüş ve kullanılmıştır. İbn Arabi, bu sorunu nefsin madde ile mana arasında bir köprü görevi gördüğünü öne sürerek çözmüştür. (W. Chitnick, Hayal alemleri.)

VAHİY

115

onu en iyi bilen de odur. Vahiy bu nedenle en güvenilir bilgi kaynağıdır. Diğer bilgi kaynakları insanlar tarafından geliştirilmiştir, oysa vahiy Tanrı’dan gelir. Vahiy bilgisi ile ilgili olarak altı çizilmesi gereken bir husus da, neyin vahiy olduğu ile ilgilidir. Söz gelimi Müslümanların kafası hadisler konusunda karışık görünmektedir. Hadislerin bir kısmı zaten vahiy gibidir, bunlara hadis-i kudsi denir. Bu hadislerin anlamı ilahidir, lafzı nebevidir. Ancak diğer hadisler konusu da net değildir, peygamberin “heva ve hevesinden” davranmadığına inanılır. Onun davranışlarının Tanrı tarafından yönlendirildiğine inanılır. Sünnetin Ayetten ayrılması konusunda gerekli hassasiyet gösterilmiş, Hz. Peygamber zamanında bu yüzden hadis kaydı tutulmamıştır. Hatta vefatı sırasında Hz. Peygamber kalem istediği halde “kutsal olan konusunda bulanıklığa yol açar” düşüncesiyle Hz. Ömer kalem verilmesine karşı çıkmıştır. Bütün bunlar Kur’an’ın korunmasına yöneliktir. Ancak, fıkıhta sünnetin yeri belli olduğu halde, Kur’an’ın anlaşılması için sünnetin yeri insanların kafalarında belirsizleşmiştir. Kur’an’ın sünnet olmadan anlaşılamayacağı gibi bir anlayış öne sürülmüştür ki, bu anlayışın sünnetin gizli yükselişi olarak yorumlanması da mümkündür. Zira Kur’an “bu apaçık bir kitaptır” demekte, ama insanlar onun sünnet olmaksızın anlaşılamayacağını düşünmektedirler. Sözün kısası, vahyin sınırlarının çizilmesi önemli bir husustur. Diğer bir önemli husus da, gerçekten vahiy olanın ayırt edilmesidir. Günümüzde birçok kişi Kur’an’da olmadığı halde, ayetmiş gibi aktarılan sözlerle karşı karşıya gelmektedir. Daha da önemlisi, birilerinin (bu birileri ilahiyatçılar veya din adamları veya tarikat şeyhleri, vb. olabilir) sözlerinin veya (ayet) yorumlarının vahiymiş gibi ele alınmasıdır. Asıl büyük karmaşa buradan doğmaktadır. İnsanlar Kur’an’a başvurmak yerine otoritelere başvurmakta ve onların düşüncelerine vahiymiş gibi inanmaktadır. Bu iki nokta açıklığa kavuşturulduğunda vahyin durumu da açıklığa kavuşmuş olur. Tabii ki, bu hususlara açıklık getirecek

116

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

olan da kişinin kendisidir. Yani hadislerin durumunun ne olduğuna da, yorumların konumunun ne olacağına da karar verecek olan, kişinin kendisidir.3 Kişi bu sorulara dışardan cevap bulmaya çalıştığı zaman çözüm sağlıklı olmayacaktır, çünkü otoritelerin vahiyle ilgili karar vermelerinin istenmesi gibi çelişkili bir durum ortaya çıkacaktır. Oysa bu iki bilgi kaynağının durumu birbirlerinden oldukça farklıdır. Her ne kadar otoriteler bazen vahye dayandığını öne sürerlerse de, otorite insanın bilgisidir, vahiy Tanrı’nın bilgisidir. İnsan bilgisinin Tanrı bilgisiyle ilgili karar vermesi, bireysel planda doğru, ama insan ilişkileri bağlamında doğru değildir.

GENEL ÖZELLİKLER

117

GENEL ÖZELLİKLER

Bilgi kaynaklarının bu sıralamasının bazı genel özellikleri bulunmaktadır. Öncelikle bu kaynakların bu şekilde sıralanması rastgele yapılmış değildir. Her bilgi kaynağı kendisinden önceki bilgi kaynağına bir artı özellik ekler. Gelenekte kimin söylediği belli değil iken, otoritede kimin söylediği belli olur. Kişisel yaşantı otoritenin başkası oluşuna karşılık kişinin bizzat kendisini bilgi kaynağı olarak sunar. Bilim, kişinin kendisinin başından geçmiş bile olsa, herkesin başından geçebilecek bilgileri ortaya koyar. Vahiy, herkesin de üstünde bir Tanrıyı bilgi kaynağı olarak sunmaktadır. Dolayısıyla bilgi kaynaklarının bu sıralamadaki yeri önemlidir.

3 Bu yüzden Tanrı, insanın tek başına karşısına çıkacağını ve hesaba çekileceğini vurgulamaktadır (Meryem, 80). Hatta kişinin ailesi ve çocukları bile ona yardımcı olamayacaktır.

Bilgi kaynakları kişiseldir. Kişi istediği bilgi kaynağını seçebilir ve diğerlerini seçmeyebilir. Yani kişi ben otoriteleri sevmem, dolayısıyla kendi bilgimi kendim üretirim, diyebilir. Ne kadar başarabileceği bir yana, kişinin böyle bir seçimde bulunmaya hakkı vardır. Hatta geleneği reddedebilir; zaten bunlar batıl inançtır, inanılmaz. Ben batıl olmayan inancı tercih ederim diyebilir. Burada da tam olarak ondan kurtulamaz, ama bir miktar ona sırt çevirebilir. Kişi hangi bilgi kaynaklarını tercih ederse etsin, bu sıralama değişmez, aynı şekilde sıralanacaktır.

118

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Yani kişi geleneği reddedebilir ve diğerlerini makul bulabilir. O zaman onun için bilgi kaynakları otorite – kişisel yaşantı – bilim – vahiy şeklinde sıralanır. Başka biri de otoriteleri inanılır görmeyebilir, Tanrıya da inanmayabilir. Bu durumda onun bilgi kaynakları gelenek – kişisel yaşantı – bilim şeklinde sıralanır. Yani, kişi hangi bilgi kaynaklarını tercih ederse etsin, sıralama gene aynı şekilde diğer bilgi kaynaklarıyla devam eder. Bilgi kaynakları kabul edilirse bilgi kaynağıdır. Kişi kabul etmezse bilgi kaynağı olmaz. Bunun anlamı şudur: Kişi o bilgi kaynaklarından gelen bilgileri dikkate almayacak demektir. Bunun bir devamı başkaları o bilgi kaynağını kabul edebilir. Bazı kişiler bu durumu rahatsız edici bulurlar. Başka bir deyişle, bazı kişiler kendilerinin kabul etmediği bilgi kaynağını başkalarının kabul edilebilir bulmasından rahatsız olurlar. Bu durum sıklıkla vahiy konusunda yaşanır. Kişi Tanrı’ya inanmıyordur ve dolayısıyla, vahiy diye bir bilgi kaynağı olabileceği onun için makul değildir. Bu kişi başkalarının vahiyi bilgi kaynağı olarak kabul etmesinden rahatsız olduğunda sorun var demektir. Zira demokrasinin veya dünyada yaşamanın ilk kuralı başkalarının bilgi kaynaklarına saygı duymaktır. Başkalarının bilgi kaynaklarına saygı duymayan kişi başka insanlara insan olarak saygı duymuyor demektir. Halbuki Tanrı anlayışı için olduğu gibi, farklı bilgi kaynakları farklı sonuçlar verebilir. Kişi başka bir Tanrıya inanıyor olabilir. Hangi tanrıya inanırsa inansın vahiy çerçevesinde değerlendirilir. Başkasının bilgi kaynaklarını anlaşılmaz bulan kişilerin duygusal nedenlerle onlarla tartışmaya girdikleri görülür. Akılcı ve mantıklı bir yaklaşım bu noktada tartışmaya girmez; herkesin dini kendine, diyerek tartışmadan uzak durur. Bilgi kaynakları belli bir sıra gösterince, şu özellik de açık bir hale gelir: Bilgi kaynaklarının güvenilirlikleri bu sıralamada aşağıya doğru inildikçe artar. Yani, gelenek en güvenilmez bilgi kaynağıdır. Zaten onun doğru bilgi vermek gibi bir kaygısı da yoktur. Gelenek doğru bilgi değil, yararlı bilgi peşindedir. Dolayısıyla geleneğin verdiği bilgiyi test edemediğiniz gibi, doğru

GENEL ÖZELLİKLER

119

değil de diyemezsiniz. Geleneğin bilgilerinin doğrusunu bulmak çoğu zaman mümkün değildir ve ayrıca gelenek verdiği bilgi ile ilgili olarak “işine yararsa kullan, yoksa boş ver” demektedir. Otorite bilgisi geleneğin bilgisine göre daha güvenilirdir, ama büyük ölçüde keyfilik taşır. Yani o otorite sizin için otorite ise geçerlidir, değilse sizin için önemli değildir. Otorite bilgisi de sorgulanmaz. Sorguladığınızda sizin için otorite niteliğini kaybetmiş olur. Otoritenin en büyük yararı zaten sizin artık irdelemeye ihtiyacınız kalmamasıdır. Otoriteye güvenerek kararları ona bırakır, siz artık bilginin güvenilirliğini kafaya takmazsınız. Otorite bilgisi kimin tarafından söylendiği belli olduğu için gelenekten daha güvenilirdir çünkü gelenekte kimin söylediği belli olmadığı için çoğu zaman yanlış anlaşılma bile olabilir. Bunu kulaktan kulağa oyununa benzetmek mümkündür. Gelenek kulaktan kulağa yayıldığı için bazen artık doğruluğunu yitirmiş olabilir. Ancak, otorite bilgisi, arkasında duran bir kişi olduğu için en azından ne olduğu bellidir. Doğru veya yanlışlığını basit bir şekilde otoriteye “siz böyle mi dediniz?” diyerek sorgulayabilirsiniz. Güvenilirlik açısından baktığınızda otorite bilgisi geleneğin bilgisinden daha güvenilirdir ve geleneğin bilgisi otorite bilgisi karşısında susması gereken bilgidir. Eğer geleneğin verdiği bilgiden şüpheleniyorsanız, otorite bilgisi ile onu daha güvenilir hale getirebilirsiniz. Benzer bir durum kişisel yaşantı için de geçerlidir. Kişisel yaşantı başkasının değil kendisinin başından geçen bilgidir. Dolayısıyla en azından kişi için daha güvenilirdir. Otorite bilgisi daha güvenilir hale getirilmek istendiğinde bizzat test edilir, yani kişisel yaşantı ile daha güvenilir hale getirilir. Bilim de kişisel yaşantının daha güvenilir hale getirilmesinin yoludur. Başınızdan geçen bilgiler bilim adamları tarafından defalarca tekrarlanarak elde edilen bilgilerle uyumlu ise, o zaman diyebilirsiniz ki, bu bilgiye güvenilebilir. Çünkü defalarca farklı farklı kişiler tarafından titiz ortamlarda test edilmiştir ve doğrulanmıştır. Vahiy de bilimsel bilgiyi daha güvenilir hale getirmenin yoludur. Bilimsel bilgiler yukarıdaki tartışmalardan da anlaşıldığı

120

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

gibi değişebilen ve gelişen bilgilerdir. Dolayısıyla, insanın ürettiği bilgiler tabii ki Tanrı’nın gönderdiği bilgiler karşısında güvenilir bir durum sergileyemezler. Tanrı bir bilgi gönderdiyse, o her şeyi en iyi bilir, bu yüzden de o en güvenilir bilgidir. Bilim adamları henüz bazı şeylerin farkında olmayabilirler veya henüz elde edememiş olabilirler. Tanrı öyle dediyse ve siz de ondan şüpheleniyorsanız o sizin tanrınız değil demektir. Her ne kadar zaman zaman Tanrı’nın varlığı, birliği ile ilgili olarak gönlünüz emin olsun isteseniz de,1 Tanrının verdiği, söylediği, bildirdiği bilgiler konusunda şüphe ederseniz, inancınızla ilgili sorununuz var demektir. Belki burada vurgulanması gereken nokta Tanrı oluşun bir rol tanımı olduğudur. Tanrı bir roldür. Kul da bir roldür. Dolayısıyla Tanrı dediğinizde birini tanrı düzeyine çıkarıyorsunuz ve ondan tanrılık etmesini bekliyorsunuz demektir. Aynı şekilde kul olduğunuzda da birine kul olmayı amaçlıyor ve ona kulluk etmeyi üstleniyorsunuz demektir. Tanrı tanrılığını yapar, kul da kulluğunu. Dolayısıyla bir tanrınız varsa ve bilgi veriyorsa, siz de ona inanmadıysanız onun tanrınız olup olmadığını yeniden düşünmeniz gerekiyor demektir. Vahiy bilgi kaynağı olarak kabul edilmediği halde tartışmaya girmenin temelde bir sorunu vardır. Bilgi kaynakları hiyerarşik bir yapı gösterince, şöyle bir kural ortaya çıkar: Bir bilgi kaynağından gelen bilgi ancak kendisinden daha güvenilir bir kaynaktan gelen bilgi ile düzeltilebilir veya değiştirilebilir. Yoksa kendisinden daha düşük bir bilgi kaynağı ile düzeltilmesi mantıklı değildir. Bilimsel bilgilere dayanarak vahiyin geçerli veya geçersiz kılınması diye bir şey çelişkilidir. Vahiy bilimden daha güvenilir bilgi kaynağıdır ve bir bilgi kaynağı kendisinden daha güvenilir bir bilgi kaynağını düzeltemez, geliştiremez, değiştiremez. Bilimsel birtakım bilgilerle dinin zayıflamasını veya ortadan

1 “Hani İbrahim, ‘Rabbim! Bana ölüleri nasıl dirilttiğini göster’ demişti. (Allah ona) ‘İnanmıyor musun?’ deyince, ‘Hayır (inandım) ancak kalbimin tatmin olması için’ demişti.” (Bakara, 260)

GENEL ÖZELLİKLER

121

kalkmasını beklemek bu yüzden gerçekçi değildir. Bilimsel bilgilerle vahiyi tartışmaya açmak da gerçekçi olmayacaktır. Her bilgi kaynağı diğerlerini kullanabilir. Ancak yukarıdaki açıklamalardan da çıkarılabileceği gibi, genellikle kendinden daha aşağıdaki bilgi kaynağını kullanmaz veya kullandığını söylemez. Çünkü tenzil-i rütbe olur. Her bilgi kaynağı kullandığı bilgi kaynağı ölçüsünde bir yere çıkmaya çalışır. Bu ölçünün belki tek istisnası bilim ile vahiy arasındadır. Bilim kendi cumhuriyetini ilan etmiş olup din ile bağlantılı bir temellendirme istememektedir. Ancak burada kişilerin bilgi kaynakları söz konusu olduğu için şöyle denebilir: Kişi bilimsel bir bilgiyi daha güvenilir kılmak istediğinde onun vahiyle doğrulandığını gördüğünde huzur duyacak ve imanının güçlendiğini hissedecektir. Bu hiyerarşiden anlaşılabileceği gibi, vahiy daha güvenilir hale getirilemez. Bilgi kaynaklarının her biri kendine özgü bilgiler verir. Gelenek insanlara davranışlarıyla ilgili önerilerde bulunurken, otoriteler kişinin kendi başına elde edemeyeceği veya karar veremeyeceği konularda bilgi sağlar. Kişisel yaşantı denenebilecek bilgilerin denetlenmesini sağladığı gibi, aynı zamanda insanın özerklik duygusunu pekiştirir, meşgul olma güdüsünü doyurur. Bilim ise dünya ve insan hakkında herkes tarafından kontrol edilmiş ve sınanabilir bilgiler sağlar. Vahiy ise hayatın ve dünyanın anlamı ve ahlaki davranışlar konusunda bilgi verir. Bu bilgilerin sınıflaması ve birbirlerinden ayırt edilmesi bazan zor ise de, genellikle insanlar hangi tür bilgi için kime başvuracaklarını bilirler. Söz gelimi bir rüya gördüklerinde bununla ilgili kimin nasıl bir bilgi verebileceğini bilirler. Bilimin bu konuda söyleyecek bir sözü olmadığını da bilirler, kişisel yaşantının pek bir rol oynamayacağını da bilirler. Büyük ölçüde gelenekten cevap beklerler ve bazan iyi rüya yorumladığına inandıkları otoriteye sorarlar. Rüya konusunda vahiyin (dinin) pek bir şey söylemeyeceğini de bilirler. Kısacası, her bilgi kaynağının verdiği ve verebileceği bilgiler vardır. O konuda en iyi bilgiyi ondan temin edebilirsiniz.

122

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bunun bir sonucu olarak her bilgi kaynağının borusunu öttürdüğü bir alan vardır. Dolayısıyla bir bilgi kaynağı diğerini iptal etmez. Kişinin gelenekten alacağı bilgiler ayrıdır, otoriteye başvuracağı bilgiler ayrıdır, bilimden elde edebileceği bilgiler ayrıdır, vahiyden temin edebileceği bilgiler ayrıdır. Bir bilgi kaynağından kendi alanı dışında bilgi almaya kalktığınızda yanlış yaparsınız. Gelenekten bilimsel bir bilgi veya vahiyden bilimsel bilgi beklerseniz, yanlış olur. Başka bir deyişle bir bilgi kaynağı alanı, verebileceği bilgiler dışında bilgi vermesi için zorlanmamalıdır. Aynı zamanda her bilgi kaynağının bilgilerine de saygı duymak gerekir. Söz gelimi geleneksel bilgileri küçümsemek, doğru bir tavır değildir. Zira geleneğin verebileceği bilgiler vardır ve her gelenek bunu sağlayabildiği ölçüde ayakta kalmaktadır.2 Bilimsel bilgi henüz üretilemediği için veya başka bilgi arama zahmetine girişemediğimiz veya üşendiğimiz veya kendimize bu konuda güvenemediğimiz için otoritelerin bilgileriyle “idare etmek” zorunda olduğumuz bilgiler vardır. Çok iyi hava tahmini yapan veya çok iyi fal bakan birinden yorum ve tahmin almak birçok durumda pekala işimizi kolaylaştırabilir. Benzer şekilde diğer bilgi kaynaklarının da verebildikleri bilgiler vardır ve o bilgileri ondan temin etmek gerekir. Ayrıca o bilgileri başkasından istememek gerekir. Bu bilgi kaynakları böylece birbirleriyle uyum içinde kişinin hayatını kolaylaştırmaya, her şeyi açıklamaya ve anlatmaya çalışırlar. Bilgi kaynaklarının bu şekilde sınıflandırılması ve daha da önemlisi her birinin bir kulvarı olduğunun ifade edilmesinin ilk bakışta şizofren bir dünya algısına yol açtığı öne sürülebilir ve böyle bir eleştiri getirilebilir. Bu eleştiriye verilebilecek iki cevap vardır. Birincisi günümüz insanının zaten normal (sıradan anlamında) sayılabilecek bir şizofreni yaşamakta olduğudur. 2 Günümüzde geleneğin zayıflamasının nedeni, artık değişen şartlara uygun bilgi üretmede yetersiz kalmasıdır. O kadar hızlı bir değişim yaşanmaktadır ki, gelenek onunla ilgili bilgi üretemeden o durumun modası geçmektedir. Bu yüzden günümüzde geleneğin etkisinin zayıfladığını söylemek mümkündür.

GENEL ÖZELLİKLER

123

İçinde bulunduğumuz durumda bunun birçok örneğini görmek için fazla araştırmaya gerek yoktur. Söz gelimi bilim adamları Tanrı’nın varlığı veya evrim konularında farklı düşüncelere sahip olabilmektedirler. Hatta farklı düşüncelere sahip olunup olunamayacağı konusunda bile farklı düşünmektedirler. Birileri diğerlerini kolayca dışlayabilmekte, art niyetli olmak veya anlamamak (bir bilim adamı için bile söylenebiliyor) veya başka bir nedenle suçlayabilmektedir. Verilebilecek ikinci cevap ise zaten insanın ikileminin bu olduğu ve insanların bunları bir şekilde bütünleştirme çabası içinde olması gerektiğidir. İslam bu yüzden tevhid (birle-ştir-me) dinidir. İslam çerçeveyi verdiğini öne sürmekte ve kişilerden bu çerçeveyi kullanmalarını beklemektedir. Aynı şeyi diğer bilgi kaynakları için de söylemek mümkündür. Birileri bilimi, başkaları da kendi yaşantılarını çerçeve makamına çıkarabilir. Bu iki yol anlaşılır (bu, bizim için mazur görülebilir demek oluyor) sayılabilir. Ancak gelenek (eğer gelenekçiliğin amaçladığı ezeli hikmet değilse) ve otoriteler çerçeve makamına çıkarılırsa uzlaşmak ve başkalarına gidilen yolu önermek oldukça zor olabilir. İnsan bunu bütünleştirmelidir. Çeşitli bilgi kaynaklarını bütünleştirerek, her meyveden başka bir tat alır gibi her bilgi kaynağından da farklı bilgi temin ederek hayatını sürdürmek gerekir. Böyle olduğu zaman her tadı o tat için en uygun olan kaynaktan alacaksınız demektir.

EKLER

125

EK 1: BİLİMSEL ANLAYIŞ ÖLÇEĞİ

Bilimsel bilgi üretim süreci bilgisi 1- Bilim gözlemle başlar. 2- Bilimsel araştırma sürecinde sezgi önemli etkilerde bulunur. 3- Bilimsel bilgi üretmenin tek bir yolu vardır. 4- Bilimsel bilgi daha önce kabul edilmiş bilgilerin üzerine eklemeler yapar. 5- Bilim eleştirel bir bakış açısı kullanır. 6- Bilimsel bilgi bilim adamının ne aradığı tarafından biçimlendirilir. 7- Bilim tesadüfiliği hesaba katar. 8- Bilim eşzamanlılığı (olayların neden sonuç ilişkisi olmaksızın sadece bir arada bulunmaları) hesaba katar. Bilimsel bilginin nitelikleri bilgisi 9- Bilimsel bilgi nesneldir.

126

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

EKLER

127

10- Bilimsel bilgi değişebilir.

29- Bilimin her zaman akla uygun olması gerekmez.

11- Bilimsel bilgi kanıtlanabilir.

30 -Bilim görüş ve beğenilerden etkilenir.

12- Bilimsel bilgi evrenseldir.

31- Bilim sadece bilim adamları tarafından üretilir.

13- Bilimsel bilgi geneldir /genellenebilirdir.

32- Bilim her türlü olayı inceler.

14- Bilimsel bilgi esnektir; başka olasılıklarda mantık arayabilir.

33- Bilimde önemli olan doğru bilgiye ulaşmaktır ve ne olursa olsun. Bu yüzden bilimsel bilgi bazan zararlı olabilir.

Bilimsel bilgiyi etkileyen faktörler bilgisi 15- Bilimsel bilgi içinde bulunulan toplumsal koşullardan etkilenir. 16- Bilimsel bilgi araştırmacının inanç ve tutumlarından etkilenir. 17- Bilimsel bilgi genelgeçer dünya görüşünden etkilenir. 18- Bilimsel bilgi araştırma tekniklerinden etkilenir. Bilimsel bilginin üstün yanları 19- Bilimsel bilgi insan yaşamını kolaylaştırır. 20 -Bilimsel bilgi insanların uzlaşabileceği bir bilgidir. 21- Doğayı denetleyebilmek için bilimsel bilgiye dayanılabilir. 22- Bilimsel bilgi akla dayalıdır, neden öyle olduğunun bir mantıklı açıklaması vardır. Bilime karşı yanlış inançlar bilgisi 23- Bilimsel bilgiler en doğru bilgilerdir. 24- Bilimsel bilgi kesindir. 25- Bilimsel bilgilerin elde edilme yöntemleri bilim dalları arasında farklılıklar gösterir. 26- Bilimsel yöntem değişmez. 27- Bilimsel bilgi devrimcidir; önceki bilgileri yıkar. 28- Bilimsel bilgiyi birilerinin onaylayıp onaylamaması önemli değildir.

EKLER

129

EK 2: OKUMA PARÇALARI

Din ve ideoloji (Fikret Baha, Fecre Doğru, 1996, 1(12); 12-14)

İdeoloji çağımızın anahtar kavramlarından biri. Cemil Meriç onun vuzuhu kilitleyen bir anahtar olduğunu yazmış ise de, özellikle 20. yüzyılda milyonlarca insan çeşitli ideolojilerin peşinde oradan oraya sürüklenmiştir. Kavramın bulanıklığından ve belirsizliğinden şikayetle başlayan Cemil Meriç (Umrandan Uygarlığa, İdeoloji) onun olumsuz çağrışım ve anlamlarını verirken sanki ondan hınç ve öç alır gibi gizli bir haz duymaktadır. Cemil Meriç, hayatı boyunca birtakım kavramları yerli yerine oturtmaya çalışan biri olarak ideoloji kavramını da bir yere oturtmaya çalışmıştır. Bir yere oturtabildiği söylenebilir mi bilemiyorum, ama kavramın iki yüz yıllık seyrini harika bir şekilde ortaya koyduğu muhakkak. İdeoloji özellikle yetmişli yıllarda yaygın bir kavramdı. Çağımızın ideolojiler çağı olduğu düşüncesi de, ideolojiler çağının sonu (geldi) düşüncesi de o yıllarda popüler oldu. Aron’un veya

130

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Bell’in önermeleri özellikle Marksizmin daha doğrusu Rusya’nın çöküşü ile daha da doğrulanmış gibi görünüyor. Dünyayı böylesine etki altına alan ideoloji, çeşitli kılıklar altında dine mi öykünmektedir (öykünmek: taklit etmeye çalışmak, onun gibi olmaya çalışmak) diye bir soru takılıyor aklına insanın. Çünkü din insanın hem bakış açısıdır, hem de hayatını düzenlemeye talip olur. Bir tanıma göre, ideoloji de yerleşmiş bir değerler bütününe dayanan ve toplumun, zümrenin veya ferdin ilerlemesi için varılması düşünülen hedefleri tayin eden düşünceler sistemidir (Adam Schaff’tan aktaran Cemil Meriç). Aynı kalıba göre dini de yerleşmiş bir değerler bütününe dayanan ve toplumun, zümrenin veya ferdin ebedi kurtuluşu için yapılması gereken davranışları tayin eden bir sistem şeklinde tanımlamak mümkündür. Bu bağlamda ideolojinin dini taklit etmeye çalıştığı açık görünüyor. Ancak taklit etme olgusunun kabul edilmesi din ile ideolojinin farklı şeyler olduğu şeklinde örtük bir önerme içermektedir. Bu önermenin kanıtları ideolojinin oluşumu süreci ile açıklanabilir. Sonuç-olarak-ideoloji üzerinde durmak süreç-olarak-ideolojinin ortaya çıkışını ele almaktan daha kolaydır, çünkü sonuçolarak-ideoloji önünüzde durmaktadır; ideolojinin ortaya çıkış süreci ise felsefi (ve bu anlamda ideolojik) bir inceleme konusudur. Burada bu konu ile ilgili olarak üç önerme geliştirilecektir: 1- İdeoloji insan pratiğinin bir sonucudur. İdeoloji insanın yaptığı davranışlar sonucunda biçimlenen veya başka bir açıdan söylemek gerekirse, insan tarafından (ve tabii ki insan davranış ve düşüncelerini etkileyen çeşitli faktörlerin etkisi altında) oluşturulan bir üründür. Hatta Emre Kongar’a göre insanın iki türlü çatışması vardır: insan-tabiat çatışması ve insan-insan çatışması. İnsanın tabiatla çatışmasının sonucunda teknoloji, insanın tabiatla çatışmasının sonucunda da ideoloji ortaya çıkar. Bu anlamda ideoloji insanın insanla karşılaştığı ve tabii ki çatıştığı noktada bulunur. İki kişi arasındaki çatışmadan (eğer varsa) söz edilmediği durumlarda ideolojiden de söz edilemez.

EKLER

131

Marksist bir düşünür olan Althusser’e göre, toplumların çeşitli düzlemleri, onun terimiyle pratikleri vardır: ekonomik, politik, ideolojik. İdeolojik boyutu ele alırken, insan bireyinin içinde bulunduğu toplumsal pratikler tarafından dayatıldığı şekilde bir özne olarak ele alınması gerektiğini iddia eder. Yani, birey olarak insan, içinde yaşadığı toplumun dayattığı bir benliğe, kimliğe, öznelliğe sahiptir. Althusser, değer, arzu, tercih gibi özelliklerimizin ideolojik pratikler tarafından bize dayatıldığını düşünür. Bu pratikler bizim nasıl bir birey olacağımızı belirleme özelliğine sahiptirler ve devletin ideolojik aygıtlarını oluştururlar: Aile, medya, eğitim sistemi, vb. Bize göre de, ideolojiler insanların kendilerini inşa sürecinde ve pratik uygulamalar içerisinde oluşturulmaktadırlar. 2- İdeoloji toplumdaki diğer ilişki biçimlerinden etkilenir. İdeolojiler, insan ürünü olmalarının bir sonucu olarak, bireyin içinde bulunduğu toplumun ekonomik ve politik sistemlerinin bir yansıması şeklinde oluşurlar. Kişi ideolojisini içinde bulunduğu ilişkiler çerçevesinde seçer ve geliştirir. Bu ilişkilerin en önemlilerinden biri de üretim ilişkileridir. Baskın (üstün) durumda olan kişiler bastırılmış durumda olan kişilerin ideolojilerini biçimlendirir ve yönlendirirler. Bu, üst sınıfın ideolojisinin benimsenmesi şeklinde olabileceği gibi, ona karşı bir ideoloji geliştirmeye (olabilirmiş gibi) çalışma (genel olarak komünist hareketlerin durumu gibi) şeklinde de olabilir. Ancak gözden kaçırılan bir durum vardır: Üstün sınıfın izin verdiği ideolojiler gelişip büyürler; üst sınıf, gelişmesine izin vermediği ideolojinin suyunu kesiverir. Kısaca, ister ekonomik olsun, isterse politik olsun, toplumdaki ilişkiler toplumdaki ideolojileri etkiler ve biçimlendirirler. 3- İdeoloji burjuvazi tarafından oluşturulur ve biçimlendirilir. Bu önerme yukarıdaki önermenin bir sonucu sayılabilir: Bugünkü toplumlarda baskın durumda olan burjuvazidir. Dolayısıyla, kendi istediği ideolojilerin ortaya çıkmasına izin vermekte, istemediklerini bir şekilde ortadan kaldırmaktadır. Bu

132

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

duruma en uygun örnek, Malcolm X filminden gösterilebilir. Hayatı boyunca Amerikan sisteminin zencileri ve Müslümanları ezdiğini düşünen ve değişim için mücadele eden Malcolm X’in hayatını anlatan film, şu anlama gelen sözlerle bitmektedir: “Malcolm X de bizden, içimizden biriydi. Malcolm X de bizim sistemimizin bir ürünü ve parçasıdır. Her çocuk bir Malcolm X’tir.” Bu sözlerle birlikte Malcolm X’in tüm mücadelesi sistemin savunulması şekline dönüştürülüvermektedir: Malcolm X sistemin bir parçası ve ürünü ise… Hatta daha ileri giderek ideolojiler burjuvazinin, diğerleri oyalansın diye ortaya attığı oyuncaklardır bile denebilir. Çünkü üst sınıftan olmayanların ortaya attıkları ideolojiler ne geniş kitlelere duyurulabilir, ne de ekonomik olarak ayakta kalabilirler. Bu önermelerin ardından, din ile ideoloji karşılaştırılınca görülür ki, bu anlamda din ile ideoloji birbirlerine tamamen zıttırlar: İdeoloji insan pratiğinin bir sonucudur; din ise Allah’tandır. İdeoloji toplumlardaki diğer pratiklerden etkilenir; din ise insanların pratiklerinin ötesindedir. İdeoloji burjuvazinin emri altındadır; din ise Allah’ın koruması altındadır. Bu anlayış sürdürülürse, ideolojiler çağının bittiği ve dinin yükselişinin yaşandığı günümüzdeki durum daha iyi anlaşılabilir. İdeolojiler çağı bitmiş, dinin yükselişi başlamıştır. Hakk gelmekte ve batıl zail olmaktadır. Bu noktada Huntington’un ünlü düşüncesi hatırlanabilir: Gelecekte savaşlar medeniyetlerin (ve dinlerin) savaşı olacaktır. Bosna’nın Çeçenistan’ın, Filistin’in, Irak’ın açıklaması budur. Bu düşünceler şu durumu da açıklığa kavuşturmaktadır: Özellikle ülkemizde birtakım insanlar laiktirler, İslama karşıdırlar, toplumsal ve kültürel geleneğe karşıdırlar (çünkü o halkı batıl inancıdır); ama aynı zamanda onlar fallara inanır, şeytanın kulağına kurşun döktürür, kuşların sindirimsel davranışlarına göre Milli Piyango bileti alır, birbirlerinin ellerinden kesici alet almamaya çalışırlar. Kişinin hem batıl inanç diye birtakım

EKLER

133

düşünceleri reddedip, hem de kendine yeni batıl inançlar bulmaları, sadece ideolojilerin dine öykünmeleri ile açıklanabilir. O kişiler dindar değil, ideolojik insanlardır. İdeolojilerin, özellikle de Marksist ideolojinin sağlayamadığı ezilenlerin kurtuluşunu, bu yüzden, dinlerin (ve tabii ki İslam’ın) sağlaması daha muhtemeldir. Çünkü din burjuvanın değil, Allah’ındır. Dini ideolojiye dönüştürmeye çalışmak ve dini bir ideoloji saymak bu yüzden yanlıştır. Din kendiliğinden ideolojinin karşısındadır ve kendiliğinden kurtuluşun anahtarıdır. Onun ideolojikleşmeye ihtiyacı yoktur.

EKLER

135

KÜLTÜR/GELENEK ÜZERİNE NOTLAR

1- Değerler/ilkeler bütünü olarak kültür. 2- Gelenek insanın koruma /korunma çabasının bir ürünüdür. İnsan kendini belirsizlikten kurtarmak, yeni durumlarla başa çıkmak için bellek oluşturur. Sorunun kökü bellektir. İnsan bir hamur gibi dünyaya gelir; her şeye meyyal bir hamur gibi. Daha sonra dış dünya onu sertleştirmeye, kabuklu hale getirmeye başlar. Bu kabuk kişinin zırhıdır. Kendini, özünü korumaya çalışmaktadır. Benzer süreç toplum için de geçerlidir. Kişilik /benlik birey için neyse, gelenek /kültür de toplum için odur. Nasıl unutulan bazı şeyler başka bir şeyler yoluyla hatırlanabiliyorsa, aynı şekilde kültürün ortadan kalkan yanlarının yerine kültürel ögeler ortaya çıkar. Bu onun holografik görüşüdür. Holografik görüş sistem yaklaşımının bir ileri noktasıdır. Sistem yaklaşımında parçalar sistemi oluştururken, hologramda bütün /sistem parçayı oluşturur hale gelir. Kültür hologramdır.

136

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Kültür toplumun geleneğidir. Geleneğin eğitim yoluyla sistematik hale gelmemiş yanı gelenek olarak kalmıştır, eğitim devletin eline geçmiştir. Devlet belirsizlikten kaçınmak için geleneği eğitmiş ve ona kültür demiştir. Oysa, eskiden gelenekle kültür aynı şeydir. Aslında şimdi de aynıdır. Bu, bir yanıltmacadır. Kültür insanı /bireyi korumaya çalışan ana kucağıdır. İyi mi? Bilemeyiz. Kültür simgeler /prensipler sistemidir. Simgeler sözlü ve sözsüz olabilir. Sözlü simgeler bütünü de dildir. Kültür aktarılma aracı olarak dili kullanır. Dil kültüre göre biçimlenir. İnsanlar arasındaki ilişkiler dilde kavramlar arasındaki ilişkilere yansır. Akrabalık kavramları dile yansıyan insan ilişkileridir. Türkçede akrabalık kavramlarında hem baba tarafı, hem de anne tarafı ciddiyetle ele alınır. Ama anne tarafında dayı veya teyzeniz önemlidir. Bu noktada erkek – kadın ayrımı önemli görünmemektedir, çünkü teyzenizin kocası dayınız olur. Ama dayınızın eşi yengeniz olur. Bu, anne tarafının erkek olmasının kadın olmasına nazaran daha yakın olduğunun göstergesidir. Zira, yenge aynı zamanda amcanızın eşi, hatta erkek kardeşinizin eşi olabilir. Buna karşılık, ablanızın kocası ise sizden uzaklaşır ve dayınız olur. Bunlar Türk kültürünün ataerkil yanlarının göstergeleridir. Buna karşılık, İngilizcede yengeniz veya dayınız veya amcanız çok önemli görülmez, çünkü bireyci bir toplumda bağımsız bireyler yetiştirmeye çalışıyorsunuzdur. Kardeş kavramı ilginçtir. Çünkü kültürün cinsiyet yönelimli olup olmadığını gösterir; İngilizce öyledir. Kardeş kavramı ilginçtir, çünkü kültürün hiyerarşik yapıya verdiği önemi gösterir; Türkçe böyledir. Akrabalar arasındaki kavramlar, kişilerin dünyasında onları nereye yerleştireceklerinin, dolayısıyla diğer insanlarla nasıl ilişki kuracaklarının göstergesidir. Hatta bir adım daha ileri giderek arkadaş terimi irdelenebilir. İngilizce ve Farsça gibi

EKLER

137

dillerde arkadaş (veya dost) sevilen birini ifade ederken, Türkçede dayanılan, sırtın yaslanabildiği kişiyi ifade eder. Bu yüzden arkadaşlar kişilerin bağımsızlıklarını desteklemek yerine, onlar sıkıntıya düştüklerinde yanlarında olmayı ön planda tutarlar. Kültür sosyal çevreyle ve fiziksel çevreyle ilişkileri kapsar. Buraya kadar anlatılanlar sosyal çevreyle ilgili kısımdır. Kültürün, yani dilin bir de fiziksel dünyaya yönelik yüzü var ki, o da ayrı bir inceleme konusudur. O noktayla ilgili olarak S. H. Nasr’ın tabiata bakış vurgusunu ve Levi-Strauss’un dillerin zenginliğiyle ilgili düşüncelerini hatırlamak gerekir.

EKLER

139

BİLİMSEL KURAMLARIN ÖLÇÜTLERİ

Mantıksal ölçütler • Gereksiz bir şey içermeyen basit bir birleştirici fikir (occam’s razor) • Mantıksal olarak tutarlı (çelişkiye izin verilmez) • Mantıksal olarak yanlışlanabilir (yanlış olduğunu gösterebilecek durumlar mümkün olmalı) • Verilerin doğruladığı, yanlışladığı veya uygunsuz olduğu açık olacak şekilde, sınırlı (mutlak olarak herşeyi açıkladığını var saymamak) Empirik / deneysel ölçütler • Empirik olarak testedilebilir veya test edilebilir çıkarsamalara veya karşı çıkışlara yol açabilir • Doğrulanmış çıkarsama veya karşı çıkarsama yapılabilir • Başkalarının ikinci-deneme yapabilecekleri şekilde üretilebilir sonuçlara yol açmalı • Verilerin olgusal, suni, anormal veya uygunsuz olup olmadığını belirleme ölçütleri içermeli

140

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Sosyolojik ölçütler • Bilim adamlarınını geçmiş kuramlarla çözemedikleri, bilinen problem, paradoks ve/ya anormallikleri çözmeli • Üzerinde çalışılacak yeni problem ve sorular yaratmalı • Problemlerle uğraşırken kullanılacak yeni bir paradigma veya model yaratmak • Bilim adamlarının problemlerle başa çıkmalarında yardımcı olacak kavramlar sağlamalı Tarihsel ölçütler • Önceki kuramların ölçütlerini karşılamalı veya ötesine geçmeli veya ölçütlerin suni (yapay) olduğunu ve böylece yerleştirilemeyeceğini göstermeli • Önceki kuramlarla üretilen her ve tüm verileri açıklamalı • Her ve tüm ilgili kavramlarla tutarlı olmalı Yasal ölçütler (1981, Arkansas; Yargıç Overton) • Doğal yasalara uymalı ve doğal yasalara atfen açıklanır olmalı • Bilim empirik dünyaya karşı test edilebilir • Sonuçları geçicidir, son söz değildir • Yanlışlanabilirdir Kuramlar • Tutarlı (iç ve dış) • Verimli / üretken (öngörülen açıklamalar) • Yararlı (gözlenen olguları betimler ve açıklar) • Deneysel olarak test edilebilir ve yanlışlanabilir • Denetimli, tekrarlı deneylere dayalı • Düzeltilebilir ve dinamik (yeni veriler değişiklik yapar) • İlerleyici (tüm önceki kuramların sahip olduklarını başarır) • Geçici (doğru olmayabileceğini kabul eder)

EKLER

141

Phil Wood (2000) (King ve Kitchener, 1994’ten) Düşünümcü yargı düzeylerini özetlerken, düşünüm-öncesi, yarı-düşünümcü ve düşünümcü olmak üzere 3 düşünme düzeyi belirtmektedir. 7 evreden oluşan 3 düzey şöyle açıklanmaktadır: • Düşünüm-öncesi (1, 2, 3 düzeyler) düşünme: İnançların doğrulanması gerekmez, çünkü cevap ortadadır; cevap otoriteye atfen doğrulanabilmektedir; uzmanlar uzlaşamazlarsa, biri kötü, diğeri “gerçekten” uzmandır. • Yarı-düşünümcü düşünme (4, 5 düzeyler): Sonucu destekleyen olgular bulunur; çatışan olgular varsa, sezgilerle, içgüdüyle veya iyi hissetmekle karar verilir; oyunun kurallarına dayalı haklı gösterme / haklılaştırma yapılır. • Düşünümcü düşünme (6, 7 düzeyler): Tutarlık, uygunluk, anlamlılık, yararlılık, verimlilik gibi ölçütleri karşılayan ve mutlak olmayan açıklamalar yapılır. Görüldüğü gibi birincisi otorite, ikincisi kişisel yaşantı ve üçüncüsü bilimin özellikleridir. Wood gelenek ve vahyi dikkate almamıştır.

EKLER

143

BİLİMLE İLGİLİ BAZI ANLAYIŞLAR

Bilimsel bilgi üretim süreci bilgisi; 1- Bilim gözlemle başlar. 2- Bilimsel araştırma sürecinde sezgi önemli etkilerde bulunur. 3- Bilimsel bilgi üretmenin tek bir yolu vardır. 4- Bilimsel bilgi daha önce kabul edilmiş bilgilerin üzerine eklemeler yapar. 5- Bilim eleştirel bir bakış açısı kullanır. 6- Bilimsel bilgi bilim adamının ne aradığı tarafından biçimlendirilir. 7- Bilim tesadüfiliği /eşzamanlılığı hesaba katar. Bilimsel bilginin nitelikleri bilgisi; 8- Bilimsel bilgi nesneldir. 9- Bilimsel bilgi değişebilir. 10- Bilimsel bilgi kanıtlanabilir. 11- Bilimsel bilgi evrenseldir.

144

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

12- Bilimsel bilgi geneldir /genellenebilirdir. 13- Bilimsel bilgi esnektir; başka olasılıklarda mantık arayabilir.

EKLER

145

KAYNAKÇA

Bilimsel bilgiyi etkileyen faktörler bilgisi; 14- Bilimsel bilgi içinde bulunulan toplumsal koşullardan etkilenir. 15- Bilimsel bilgi araştırmacının inanç ve tutumlarından etkilenir. 16- Bilimsel bilgi genelgeçer dünya görüşünden etkilenir. 17- Bilimsel bilgi araştırma sonucunda elde edilir. Bilimsel bilginin üstün yanları; 18 -Bilimsel bilgi insan yaşamını kolaylaştırır. 19 -Bilimsel bilgi insanların uzlaşabileceği bir bilgidir. 20- Doğayı denetleyebilmek için bilimsel bilgiye dayanılabilir. 21- Bilimsel bilgi akla dayalıdır, neden öyle olduğunun bir mantıklı açıklaması vardır. Bilime karşı yanlış inançlar bilgisi; 22- Bilimsel bilgiler en doğru bilgilerdir.

Bacanlı, H. (1995). Tanrı ve peygamber kavramları (Selçuk Üniversitesi’nde bir araştırma). Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2: 155-163. (1995)(2), 155-163. Bacanlı, H. (2002). Mutlakçılık oyunu: Tarih ve eğitim. 2023(13), 62-66.

23- Bilimsel bilgi kesindir.

Capra, F. (2009). Batı düşüncesinde dönüm noktası. (M. Armağan, Çev.) İstanbul: İnsan Yayınları.

24- Bilimsel bilgilerin elde edilme yöntemleri bilim dalları arasında farklılıklar gösterir.

Festinger, L., Riecken, H. W., & Schachter, S. (1956 / 2008). When prophecy fails. London: Pinter & Martin Ltd.

25- Bilimsel yöntem değişmez. 26- Bilimsel bilgi devrimcidir; önceki bilgileri yıkar.

Goblot, E. (1965). İlimler sistemi (2 b.). (F. Yücel, Çev.) İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

27- Bilimsel bilgiyi birilerinin onaylayıp onaylamaması önemli değildir.

Karasar, N. (2005). Bilimsel araştırma yöntemi (14 b.). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

28- Bilimin her zaman akla uygun olması gerekmez.

Kuhn, T. (2003). Bilimsel devrimlerin yapısı. (N. Kuyaş, Çev.) İstanbul: Alan Yayıncılık.

29- Bilim görüş ve beğenilerden etkilenir. 30- Bilim sadece bilim adamları tarafından üretilir. 31- Bilim her türlü olayı inceler.

Mlodinow, L. (2013). Subliminal: Bilinçdışı davranışlarımızı nasıl yönetir? (V b.). (N. Önoğlu, Çev.) İstanbul: Okuyanus.

146

BİLGİ KAYNAKLARI: BİLGİ PSİKOLOJİSİ DENEMESİ

Morin, E. (1985). Kaybolmuş paradigma: İnsan doğası. (M. A. Kılıçbay, Çev.) İstanbul: Birey ve Toplum. Rubenstein, R. E. (2004). İsa nasıl tanrı oldu. (C. Demirkan, Çev.) İstanbul: Gelenek Yayıncılık. Wolpert, L. (1994). Bilimin doğal olmayan doğası. (E. Perçin, Çev.) İstanbul: Sarmal Yayınevi. Yogi, M. M. (2003). Bhagavad Gita (1 - 6 Bölümlerin Yeni Bir Çevirisi ve Yorumu). (M. S. Akkuş, & C. Bakkalcıoğlu, Çev.) İstanbul: Sistem Yayıncılık.