Truso - legenda Bałtyku: Katalog wystawy / Truso - the Legend of the Baltic Sea: Exhibition Catalogue 9788391929186, 8391929183

Table of contents :
Przedmowa / Foreword by Maria Kasprzycka 8
Wstęp / Introduction 11
Skandynawscy przybysze / Scandinavian newcomers 19
Spadkobiercy bursztynowego szlaku / Heirs to the Amber Road 51
Życie codzienne / Everyday life 63
Pasja gier / A passion for games 73
Władcy pierścieni – panteon i amulety / The lords of the rings – the pantheon and amulets 85
Zakończenie / Epiloque 99
Słownik pojęć i postaci / Glossary of terms and figures 101
Bibliografia / Bibliography 105

Citation preview

TRUSO legenda Bałtyku the legend of the Baltic Sea

Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu

Marek Franciszek Jagodziński

TRUSO legenda Bałtyku the legend of the Baltic Sea Katalog wystawy Exhibition catalogue

Elbląg 2015

Wystawa dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego The exhibition cofinanced by the Ministry of Culture and National Heritage

Instytucja Kultury Miasta Elbląg The Cultural Institution of Elbląg City

Copyright © 2015 Marek Franciszek Jagodziński i Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu Copyright © 2015 Marek Franciszek Jagodziński and the Museum of Archaeology and History in Elbląg Wszelkie prawa zastrzeżone / All rights reserved

WYDAWCA / PUBLISHER Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu 82-300 Elbląg, Bulwar Zygmunta Augusta 11 tel./fax +48 55 232 72 73 [email protected] www.muzeum.elblag.pl TEKST / TEXT Marek Franciszek Jagodziński PRZEDMOWA / FOREWORD Maria Kasprzycka PRZEKŁAD / TRANSLATION Dominika Ciechanowicz ZDJĘCIA / PHOTOGRAPHS Marek Franciszek Jagodziński, Robert Korsak, Lech Okoński, Jarosław Strobin RYSUNKI – ILUSTRACJE / DRAWINGS – ILLUSTRATIONS Stanisław Czuba, Marek Franciszek Jagodziński, Bogdan Kiliński, Patrycja Mikulska, Andrzej Szwemiński SKŁAD / LAYOUT Anna Maciejewska i Maciej Ostoja-Lniski DRUK / PRINT Agencja Reklamowa CONTACT 82-300 Elbląg, ul. Mikołaja Firleja 27 ISBN 978-83-919291-8-6 Wydanie II – uzupełnione

PATRONAT MEDIALNY / MEDIA PATRONAGE

Pamięci mego Ojca, pioniera powojennego Elbląga

6

SPIS TREŚCI / CONTENTS

8

Przedmowa / Foreword Maria Kasprzycka

11

Wstęp Introduction

19

Skandynawscy przybysze Scandinavian newcomers

51

Spadkobiercy bursztynowego szlaku Heirs to the Amber Road

63

Życie codzienne Everyday life

75

Pasja gier A passion for games

85

Władcy pierścieni – panteon i amulety The lords of the rings – the pantheon and amulets

99

Zakończenie Epiloque

101

Słownik pojęć i postaci Glossary of terms and figures

105

Bibliografia Bibliography

7

Szanowni Goście W czasie bez mała 400 lat, jakie upłynęły od wydobycia na światło dzienne przekazu żeglarza Wulfstana o jego podróży do Truso w końcu IX wieku n.e., urosło ono do rangi legendarnego miasta, porównywalnego z antyczną Troją czy Atlantydą. Dzisiaj, dzięki odkryciu oraz wieloletniej pracy badawczej dr Marka Jagodzińskiego, Truso jest jednym z lepiej rozpoznanych archeologicznie wczesnośredniowiecznych ośrodków rzemieślniczo-handlowych w basenie Morza Bałtyckiego. Dlatego wychodząc naprzeciw wciąż rosnącemu zainteresowaniu problematyką centrów gospodarczych okresu wikińskiego w Europie, Muzeum podjęło się realizacji ekspozycji przedstawiającej szeroki zakres aspektów funkcjonowania pobliskiej faktorii. Uwypuklając przy tym rolę, jaką odegrały tego typu ośrodki w rozwoju nie tylko społeczno-gospodarczym, ale i kulturowym wczesnośredniowiecznych społeczności, próbujemy rzucić nowe światło na niezwykle ciekawą i inspirującą historię Europy Środkowej okresu wikińskiego. Dla Muzeum Archeologiczno-Historycznego wystawa „Truso – legenda Bałtyku” stanowi przede wszystkim kolejny etap rozpoczętej w 2012 roku modernizacji. Jej głównym celem było przywrócenie świetności zabytkowej zabudowy w obrębie nieistniejącego już zamku krzyżackiego oraz przedstawienie w atrakcyjnej, nowoczesnej formie barwnej historii regionu elbląskiego. Poprzez realizowane sukcesywnie nowe ekspozycje konsekwentnie zmierzamy do ukazania ponadczasowego i uniwersalnego wpływu relacji międzykulturowych na kształtowanie nowej rzeczywistości społecznej oraz przedstawienia naszego regionu jako miejsca od wieków wielokulturowego, otwartego, przyjaznego dla różnych środowisk oraz trwale wpisującego się w najważniejsze przemiany gospodarczo-kulturowe w historii Europy. Prezentowana obecnie wystawa jest przede wszystkim niezbędnym elementem dopełniającym założoną dla całej modernizacji konstrukcję przekazu historyczno-kulturowego. W warstwie merytorycznej stanowi rozszerzenie historycznego przekazu wizualnego, zawartego w zrealizowanym w 2013 roku filmie holograficznym. Bazując na unikatowym zbiorze podkreśla cywilizacyjne znaczenie związków międzykulturowych, co stanowi znakomite odniesienie do współczesnych problemów jednoczenia Europy. Mamy nadzieję, że takie wyeksponowanie historycznej i kulturotwórczej roli ziemi elbląskiej, sprzyjać będzie kreowaniu lokalnej tożsamości kulturowej w naszym regionie oraz przyczyni się do trwałego wpisania Elbląga w europejskie szlaki turystyki historycznej. Mam nadzieję, że z życzliwością i zainteresowaniem przyjmiecie Państwo naszą ofertę oraz doznacie wielu inspirujących wrażeń.

Dr Maria Kasprzycka Dyrektor Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu

8

Dear Guests, It has been over 400 years since Wulfstan the sailor’s account of his journey to Truso in the late 9th cenury was discovered. Over this time the place has taken on the proportions of a legendary town, comparable to Troy or Atlantis. Today, thanks to the discovery and long research work of Marek Jagodziński, Phd, Truso is one of the archaeologically recognized Early Medieval crafts and trade centres in the basin of the Baltic Sea. Thus, trying to meet the growing demand for information about economic centres of the Viking Age in Europe, the Museum has decided to prepare an exhibition presenting a wide range of aspects of the trading-post’s functionning. Emphasizing the role that this type of centres played in social, economic and cultural development of the Early Medieval communities, we are trying to present the exceptionally interesting and inspiring history of Central Europe in the Viking Age in a new way. For the Museum of Archaeology and History in Elbląg the exhibition ‘Truso – the legend of the Baltic Sea’ is, most importantly, the next stage of modernization which started in 2012. Its main aim was to bring back the glory of the building development of the former Teutonic Castle and to present the rich history of the region of Elbląg in an attractive and innovative way. We present new exhibitions and we consistently attempt to show the timeless and universal influene of inter-cultural relations on shaping new social reality. We also try to show our region as a multicultural, open and friendly place, which has left its mark on the most important economic and cultural changes in the history of Europe. The present exhibition is an essential element completing the construction of historical and cultural message set for the modernization. In its substantial aspect it is an extension of historical visual message from the holographic film from 2013. It is based on a unique collection and it emphasizes the significance of inter-cultural relations, which also refer to the current issues of uniting Europe. We hope that presenting the historical and cutural role of the land of Elbląg will help to create local cultural identity in our region and will place Elbląg on the European historical and tourist routes. I hope you will recieve our offer with interest and you will find the exhibition inspiring.

Ph.D. Maria Kasprzycka Director of Museum of Archaeology and History in Elblag

9

10

Wstęp Introduction

Okres wikiński i wszelkie odkrycia związane z działalnością Wikingów, stanowią bardzo atrakcyjną i poszukiwaną przez szerokiego odbiorcę tematykę. W 2013 i 2014 roku zorganizowane zostały dwie duże i ważne wystawy archeologiczne: Viking; Vikings – life and legend; Die Wikinger (organizatorzy: National Museum of Denmark, the British Museum i Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin) oraz The World in the Viking Age (organizator: Viking Ship Museum in Roskilde). Obu ekspozycjom towarzyszyły obszerne katalogi1, gdzie zaprezentowano najnowszy stan wiedzy na temat epoki Wikingów. Obie wystawy cieszyły się olbrzymim zainteresowaniem zwiedzających. Według oficjalnych danych, tylko wystawę w Berlinie (prezentowaną w Martin-Gropius-Bau) zwiedziło ponad 180 000 osób. Mimo tego, że prezentowane tam były zabytki pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych Truso, to jednak sama osada Truso, a także pogranicze słowiańsko-bałtyjskie, gdzie powstało Truso, zostały pokazane tylko marginalnie. Dlatego też, zaprezentowanie Truso, wciąż jeszcze szerzej nieznanego emporium, pokazanie jego znaczenia w świecie Wikingów i kształtującej się wówczas nowej Europy, stanowi istotne i oczekiwane uzupełnienie naszej wiedzy o tym okresie.

The Viking Age and discoveries connected with the Viking activity remain a highly attractive and sought-after topic. Two large and important archaeological exhibitions were organized in 2013 and 2014: Viking; Vikings – life and legend; Die Wikinger (organizers: National Museum of Denmark, the British Museum and Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin) and The World in the Viking Age (organizer: Viking Ship Museum in Roskilde). Both exhibitions were accompanied by comprehensive catalogues1 presenting the state of the art on the Viking Age. The exhibitions were very popular with the public. According to the official data the exhibition held in Berlin (in Martin-Gropius-Bau) was visited by 180 000 people. Although artefacts presented there came from the excavation works in the Truso settlement, the settlement itself and the Slavic-Baltic borderland where it originated were presented only marginally. Therefore, presenting the still unknown emporium of Truso and its significance in the Viking world and in the then-forming new Europe is an important and long-awaited completion of the knowledge of the period.

W dobie największego nasilenia ekspansji skandynawskiej w Europie, a także rozwoju skandy-

In the times of the greatest intensity of the Scandinavian expansion in Europe and the development of the Scandinavian settlement in England, the Scandinavian immigration to the nearest countries, Finland, Estonia and Latvia, ceased. The only

1

1

G. Williams, P. Penz, M. Wemhoff red., Viking, National Museum of Denmark 2013; G. Williams, P. Penz, M. Wemhoff red., Vikings: life aand legend, The British Museum Press. A division of the British Museum Company Ltd. 2014; G. Williams, P. Penz, M. Wemhoff red., Die Wikinger, Staatliche Museen zu Berlin 2014; S. M. Sindbæk, A. Trakadas red., The World in the Wiking Age, The Wiking Ship Museum in Roskilde 2014.

G. Williams, P. Penz, M. Wemhoff eds., Viking, National Museum of Denmark 2013; G. Williams, P. Penz, M. Wemhoff eds., Vikings: life aand legend, The British Museum Press. A division of the British Museum Company Ltd. 2014; G. Williams, P. Penz, M. Wemhoff hrsg., Die Wikinger, Staatliche Museen zu Berlin 2014; S. M. Sindbæk, A. Trakadas eds., The World in the Wiking Age, The Wiking Ship Museum in Roskilde 2014.

11

nawskiego osadnictwa w Anglii, ustaje imigracja skandynawska do najbliższych krajów, Finlandii, Estonii i Łotwy. Wyjątek stanowiły Prusy, w których krzyżowała się ekspansja szwedzka z duńską, a do których nie ustała imigracja skandynawska w dobie Wikingów. Potwierdza to istnienie dwóch kolonii skandynawskich, jednej w okolicy Elbląga lub okolicy Drużna (Truso) w wieku VIII-IX, a drugiej w okolicy Wiskiauten od IX do początków wieku XI (Łowmiański 1957 s. 83-84). Zacytowany powyżej fragment pracy Henryka Łowmiańskiego, napisanej już bez mała 60 lat temu, dotyczy zagadnienia kontaktów skandynawskobałtyjskich. W publikacji tej, omawiającej zagadnienie roli Normanów w dziejach Europy wczesnośredniowiecznej, kontakty Skandynawów ze społecznościami zamieszkującymi wschodnie brzegi Bałtyku określił on jako dość zróżnicowane, jeśli chodzi o charakter i dynamikę tego zjawiska. Podkreślił zwłaszcza różnicę, jaka zarysowała się w tych relacjach, między plemionami bałtyjskimi, które zasiedlały północno-wschodnie wybrzeża Bałtyku (dzisiejsze tereny Łotwy, Estonii i częściowo Litwy) z jednaj strony, a położonymi dalej na zachodzie ziemiami pruskimi z drugiej. W archeologii europejskiej, zajmującej się okresem wczesnośredniowiecznym, obserwujemy ciągły wzrost zainteresowania problematyką ośrodków rzemieślniczo-handlowych w Basenie Morza Bałtyckiego – tzw. osad o charakterze wczesnomiejskim. Związane jest to z fenomenem samego zjawiska powstawania tego typu założeń zarówno w środowisku skandynawskim, słowiańskim jak też bałtyjskim i wciąż jeszcze nie do końca rozstrzygniętą rolą, jaką odegrały te ośrodki w rozwoju społeczno-gospodarczym wczesnośredniowiecznych społeczności. Szczególnie w rejonach osadnictwa słowiańskiego i bałtyjskiego, pojawienie się takich miejsc, w obrębie których wyraźnie widoczne są, a niekiedy wręcz dominują elementy obce (głównie skandynawskie), zwróciło uwagę badaczy na problem związków słowiańsko-skandynawskich i bałtyjsko-skandynawskich. Olbrzymi przyrost bazy źródłowej, co wynika z ilości badań wykopaliskowych, jakie zwłaszcza w ostatnim dwudziestoleciu prowadzono na tego typu stanowiskach, pozwala już dziś na bardziej wnikliwą analizę tego zagadnienia. Przykładem takiego miejsca z terenu dzisiejszej Polski jest Truso nad jeziorem Drużno – jedyne, w pełni skandynawskie emporium, którego nazwę i położenie zapisał w swojej relacji anglosaski żeglarz Wulfstan (ryc. 1; ryc. 2; ryc. 3). Jego sprawozdanie zamieścił

12

exception was Prussia where the Swedish and Danish expansions crossed and where the Scandinavian immigration continued in the Viking Age. Two Scandinavian colonies conf irm this fact: one in the vicinity of Elbląg or Lake Drużno (Truso) from the 8th-9th centuries; the other one in the vicinity of Wiskiauten, from between the 9th and the early 11th centuries (Łowmiański 1957, pp. 83-84). The excerpt from Henryk Łowmiański’s work (written about 60 years ago) quoted above refers to the Scandinavian – Baltic contacts. In this publication, which discusses the influence of the Normans on the history of the early Medieval Europe, the Scandinavian contacts with the communities inhabiting the eastern coasts of the Baltic Sea were described as varied in character and dynamics. The author emphasized the difference between the Baltic tribes inhabiting the north-east coasts of the Baltic Sea (today’s Latvia, Estonia and partly Lithuania) and the Prussian lands situated farther to the west. The European archaeology researching the Early Middle Ages observes a constant growth of the interest in the subject of craft and trade centres (the so-called early municipal settlements) in the basin of the Baltic Sea. It is connected with the phenomenon of establishing such centres in Scandinavian, Slavic and Baltic environment as well as their still not entirely clear role in the social and economic development of the early Medieval communities. Especially in the regions of Slavic and Baltic settlement the appearance of centres in which foreign elements (mainly Scandinavian) are visible or even prevailing, drew the researchers’ attention to the issue of Slavic-Scandinavian and Baltic-Scandinavian connections. The significant growth of the data base connected with numerous excavation works carried out over the last 20 years in these centres enables us a thorough analysis of the issue. An example of such a centre in the area of today’s Poland is the Truso settlement on Lake Druzno, the only fully Scandinavian emporium, whose name and location were described by an Anglo-Saxon sailor Wulfstan (fig. 1; fig. 2; fig. 3). His account was included in king Alfred the Great’s translation of Orosius’ Chorography (around 890). It was more than 1000 years ago when Wulfstan visited the emporium, almost 400 when the first scientific attempt of localizing it was carried out (Richard Hakluyt, 1598). Discovering Truso in 1981 was undoubtedly a huge success of Polish archaeology. Excavation works revealed numerous

w swoim przekładzie Chorograf ii Orozjusza król angielski Alfred Wielki (ok. 890)2. Ponad 1000 lat dzieli nas od czasu, gdy Wulfstan odwiedził to emporium, prawie 400 lat od pierwszej, naukowej próby zlokalizowania go w terenie (Richard Hakluyt 1598 rok). Odkrycie Truso w 1981 roku było niewątpliwie wielkim sukcesem archeologii polskiej. Badania wykopaliskowe odsłoniły wiele zagadek i tajemnic związanych z założeniem, funkcjonowaniem i upadkiem tego emporium. Początki takich osad jak Truso – „skandynawskich, rzemieślniczo-handlowych centrów” – wywodzi się z fryzyjskich wybrzeży Morza Północnego. Jak podkreślił to wybitny znawca problematyki wikińskiej Władysław Duczko, to Fryzowie, już w VII wieku, zainicjowali na dużą skalę wymianę z wyspami brytyjskimi. Z największego centrum w Dorestad, mającego 240 hektarów, szły statki do portów zwanych wikami (vics), gdzie magazynowano towary – tkaniny, ceramikę, sól, wino. Samą

riddles and secrets connected with the emporium’s origins, its functioning and collapse. The beginnings of such settlements as Truso, ‘Scandinavian craft and trade centres’ originate from the Frisian coasts of the Baltic Sea. Władysław Duczko, a distinguished expert on the Viking Age, emphasizes that the Frisians in the 7th century initiated the trade with the British Isles on a large scale. From the biggest centre in Dorestad (240 ha) ships were sent to harbours called vics, where goods, such as textiles, ceramics, salt and wine, were stored. The exchange itself was carried out with silver coins known as sceattas: one such coin, turned into a pendant, was found in Truso. At the beginning of the 8 th century the Frisians entered Scandinavia and initiated the f irst vic in the Danish Ribe on the Jutland Peninsula. A whole series of similar centres was created over several dozen years: the best known are Kaupang in Norway, Åhus in Scania, Paviken in Gotland and Birka in Sweden. The Danes and

Ryc. 1. Przypuszczalna trasa podróży Wulfstana z Hedeby do Truso z nazwami ziem i portów wymienionych w sprawozdaniu. Źródło: Lund (edit), 1984, s. 40. Fig. 1. Probable route of Wulfstan’s voyage from Hedeby to Truso with the names of lands and ports mentioned in his account. Source: Lund (edit), 1984, p. 40.

2

Chorograf ia Orozjusza w anglosaskim przekładzie króla Alfreda, Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, wyd. G. Labuda, Warszawa 1961.

13

Ryc. 2. Początek opisu podróży Wulfstana z Hedeby do Truso (końcowy, pogrubiony fragment tekstu). Według: Wulfstan’s Voyage, ed. Anton Englert & Athena Trakadas, Roskilde 2009, I. Wulfstan’s account, s. 10. Źródło: Cotton MS, folio 11 recto. © The British Library (Cotton Tib.B.i). Fig. 2. Beginning of the description of Wulfstan’s voyage from Hedeby to Truso (bottom fragment of text in bold type). After: Wulfstan’s Voyage, ed. Anton Englert & Athena Trakadas, Roskilde 2009, I. Wulfstan’s account, p. 10. Source: Cotton MS, folio 11 recto. © The British Library (Cotton Tib.B.i).

14

wymianę obsługiwano przy pomocy srebrnych monet, sceattas – jedną taką monetę, przerobioną na zawieszkę odkryto w Truso. W samych początkach VIII wieku Fryzowie wchodzą do Skandynawii, inicjując powstanie pierwszego wiku w duńskim Ribe na Półwyspie Jutlandzkim. W ciągu kilkudziesięciu lat tworzy się cała seria podobnych miejsc, wśród których najbardziej znane są Kaupang w Norwegii, Åhus w Skanii, Paviken na Gotlandii, i Birka w Szwecji. Duńczycy i Szwedzi szybko przejmują handel we własne ręce i rozszerzają działalność na południe, tworząc emporia na wybrzeżach Słowian (najwcześniejszy Reric w Meklemburgii u Obodrytów), Bałtów (Truso), a nawet w ugrof ińskiej Europie Wschodniej (Stara Ładoga) (Duczko 2010, s. 199; zob. też: Duczko 2011, s. 35-42). Podobnie jak Morze Śródziemne w starożytności, tak Morze Bałtyckie we wczesnym średniowieczu łączyło społeczności zamieszkujące nad jego brzegami. Między VIII a XI wiekiem Bałtyk stanowił główny szlak komunikacyjny w kontaktach i wymianie handlowej między Skandynawami, Fryzami, Bałtami, Finami i Słowianami. Spośród wielu wypraw morskich, jakie miały miejsce w owym czasie, szczególne znaczenie miała podróż morska, którą około 890 roku odbył Wulfstan między duńskim Haede (Hedeby, Haithabu), a portem Truso na pruskim brzegu delty Wisły. Wyjątkowość ta polegała na innym niż handlowy, celu wyprawy. Król Alfred Wielki, był nie tylko inicjatorem przetłumaczenia tekstu Orozjusza, ale postanowił uzupełnić go o własny opis geograficzny krain Europy Środkowej oraz o dwie szczegółowe relacje Wulfstana i Ohthera. Uzupełnienia te były konieczne, gdyż Chorograf ia Orozjusza w dużej części była już nieaktualna i jak słusznie zauważył Gerard Labuda, niektóre z faktów geograficzno-politycznych i etnicznych już w momencie pisania chorografii były przestarzałe. Obraz Europy naszkicowany w Chorograf ii Orozjusza całkowicie różnił się od tego, co mógł zobaczyć i zanotować podczas swojej wyprawy do Truso Wulfstan. Przede wszystkim rozległe obszary dorzecza Łaby, Odry i Wisły zostały już w VI/VII wieku zasiedlone przez Słowian (Parczewski 1988; Dulinicz 2001, s. 206-217; idem 2005, s. 513-526). Ku zachodowi, z półwyspu Sambijskiego, przesunęły się też duże ugrupowania ludności bałtyjskiej (Godłowski 1981, s. 65-129; Okulicz 1981, s. 40-44; Jagodziński 1999, s. 35-79), zajmując w tym samym czasie teren Wysoczyzny Elbląskiej i wschodnią krawędź doliny rzeki Dzierzgoń. Zmiany te, precyzyjnie odnotowane w sprawozdaniu Wulfstana, posłużyły Alfredowi do nowego, aktualnego spojrzenia na stosunki etniczne panujące nad Bałtykiem.

the Swedes quickly took control over the trade and expanded to the south, establishing emporia on the Slavic coasts (the oldest one in Reric in the Obodrites’ Mecklenburg), Baltic coasts (Truso) and even in the Finno-Ugric Eastern Europe (Staraya Ladoga) (Duczko 2010, p. 199; see also: Duczko 2011, pp. 35-42). Similarly to the Mediterranean Sea in the Antiquity, the Baltic Sea connected communities inhabiting its coasts in the Early Middle Ages. Between the 8th and 11th centuries the Baltic Sea was the chief communication route for contacts and trade between the Scandinavians, the Frisians, the Balts, the Finns and the Slavs. Among numerous sea expeditions of the time, an especially important one was that of Wulfstan, who sailed from the Danish town of Haede to the Truso harbour on the Prussian bank of the Vistula delta around 890 A.D. The journey’s uniqueness lay in its purpose, which was not trade. King Alfred the Great was not only the initiator of translating Orosius’ text, but he also decided to complement it with his own geographical description of Central Europe and with two detailed accounts by Wulfstan and Ohther. These completions were necessary because Orosius’ Chorography was out-of-date in its bigger part and, as Gerard Labuda aptly pointed out, some of the geographical, political and ethnic facts were already obsolete at the time of writing. The image of Europe depicted in Orosius’ Chorography was completely different from what Wulfstan saw and wrote down during his journey to Truso. Firstly, the vast areas of the Elbe, the Oder and the Vistula rivers basins had been inhabited since the 6th-7th centuries by the Slavs (Parczewski 1988; Dulinicz 2001, pp. 206-217; idem 2005, pp. 513-526). Secondly, large groups of the Baltic people moved from the Sambia Peninsula to the west (Godłowski 1981, pp. 65-129; Okulicz 1981, pp. 40-44; Jagodziński 1999, pp. 39-79), occupying also the area of the Elbląg Highlands and the eastern edge of the Dzierzgoń river valley. These changes, meticulously noted down by Wulfstan, were used by Alfred the Great to prepare a new, updated version of the ethnic relations in the basin of the Baltic Sea.

15

Ryc. 3. Fragment sprawozdania Wulfstana – opis Wisłoujścia oraz początek opisu kraju Estów. Według: Wulfstan’s Voyage, op. cit., I. Wulfstan’s account, s. 11. Źródło: Cotton MS, folio 12 recto. © The British Library (Cotton Tib.B.i). Fig. 3. Fragment of Wulfstan’s account – description of the Vistula Estuary and the beginning of the description of the land of the Ests. After: Wulfstan’s Voyage, op. cit., I. Wulfstan’s account, s. 11. Source: Cotton MS, folio 12 recto. © The British Library (Cotton Tib.B.i).

16

Fragment relacji Wulfstana Wulfstan opowiadał, że jechał z Haede [Hedeby], że przybył do Truso w siedem dni i nocy, że okręt szedł przez cała drogę pod żaglami. Słowiańszczyznę (Weonodland) miał po prawej ręce, po lewej zaś Langland, Lealand, Falster i Skonię. Cała ta ziemia należała do Danii. Następnie mieliśmy po lewej stronie ziemię Burgundów, a ta posiadała własnego króla. Dalej mieliśmy za ziemią Burgundów takie ziemie, jak one idąc z lewej kolejno się nazywają: Blekinge, Meore, Oland i Gotland, cała ta ziemia należy do Szwedów. A Słowiańszczyznę mieliśmy aż do ujścia Wisły przez cały czas po prawej stronie. Wisła ta jest wielka rzeką i przez to dzieli Witland (kraj Wit?) i Weonodland (kraj Słowian). A Witland należy do Estów. A taż Wisła wypływa z ziemi Słowian i spływa do Zalewu Estyjskiego, a ten Zlew Estyjski jest co najmniej piętnaście mil szeroki. Od wschodu spływa tutaj do Zalewu Estyjskiego rzeka Ilfing – z tego jeziora, nad którego brzegiem stoi Truso. I schodzą się tutaj w Zalewie Estyjskim od wschodu rzeka Ilfing z kraju Estów i od południa Wisła z kraju Słowian. Tutaj zaś Wisła zabiera rzece Ilfing jej nazwę i spływa z tego zalewu do morza w kierunku północno-zachodnim [lub: na zachodzie i północy]. I dlatego nazywa się to Wisłoujściem*.

Part of Wulfstan’s Report Wulfstan said that he travelled from the Heaths [Hedeby], that he was in Truso in seven days and nights, that the boat was all the way running under sail. Wendland was on his starboard side, and on his port side were Langeland and Lolland and Falster and Skane, and these lands are all subject [or belong] to Denmark. And then the land of the Burgendas was on our port side and they have their own king. Then after the land of the Burgendas there were on our port side these lands, which are called first island of the people of Blekinge and More and Oland and Gotland, and these lands are subject to the Svear. And Wendland was on our starboard side all the way to the mouth of the Vistula. This Vistula is a very large river and it separates Witland and Wendland, and the abovementioned Witland belongs [or is subject] to the Ests, and the Vistula extends out of Wendland and extends into Estlake, and this Estlake is at least fifteen miles broad; then the Elbing comes from the east into Estlake from the lake that Truso stands on the shore of, and they come out simultaneously [or together] into Estlake, the Elbing from the east from Estland and the Vistula from the south from Wendland; and then the Elbing makes off with the Vistula’s name and extends from the lake west and north into the sea; therefore it is called Vistula mouth*.

*

Tłumaczenie na język polski: Gerard Labuda, op. cit., s. 85. Translated from Old English: J. Balety 2009, pp. 15-16.

17

18

Skandynawscy przybysze Scandinavian newcomers

Na wikińskich szlakach handlowych Bałtyku – korzenie europejskiej wspólnoty kulturowej

On the Viking trade routes of the Baltic Sea; the roots of the European cultural community

Okres wczesnośredniowieczny, a szczególnie faza poprzedzająca powstanie państw feudalnych (VIII-IX wiek – tzw. wczesny okres wikiński), jest wciąż jeszcze przedmiotem gorących polemik. Niezbyt liczne źródła pisane, jakie dotrwały do naszych czasów, tylko w niewielkim stopniu rozjaśniają nam skomplikowane, dynamiczne, niekiedy dramatyczne wydarzenia, które na kilka stuleci zmieniły oblicze nadbałtyckiej Europy. Niedostatkom tym próbuje zaradzić archeologia, dostarczając nowych źródeł poznawczych. Szczególnie istotne są tu zwłaszcza wszelkie materialne znaleziska związane z dalekosiężną wymianą handlową (Steuer 2012, s. 185-280). Na podstawie wyników dotychczas przeprowadzonych badań archeologicznych można postawić tezę, że ten rodzaj kontaktów handlowych miał znaczny wpływ na powstanie specyficznych mechanizmów i powiązań gospodarczych, stając się również impulsem do przekształceń w sferze kulturowej. W pewnym sensie, procesy te przyczyniły się do powstania swoistej wspólnoty krajów strefy nadbałtyckiej (Łosiński 2000, s. 119-141; Steuer 2009, s. 294-308), sprawiającej wrażenie odrębnej prowincji kulturowej. Można powiedzieć, że wielokierunkowe kontakty i powiązania gospodarcze tej strefy sprzyjały procesowi unifikacji kulturowej i gospodarczej. Czy jednak możemy mówić o nadbałtyckiej wspólnocie kulturowej jako o realnym bycie historycznym w okresie wikińskim? Podejmując próbę rozwiązania tej kwestii, próbowano określić i zdefiniować te elementy sfery kulturowej, które mogły stanowić wyznaczniki owej wspólnoty. Zwracano

The Early Medieval period, especially the phase preceding the creation of feudal states (7th-9th century, called the Early Viking Age), still remains the subject of heated discussions. The few written sources preserved till present days only partially explain the complicated, dynamic and often dramatic events that changed the Baltic Europe for several centuries. Archaeology tries to meet this scarcity with new sources of knowledge. All material finds connected with far-reaching trade exchange are particularly important (Steuer 2012, pp. 185-280). On the basis of the results of the archaeological research carried out so far we can advance a thesis that the type of trade contacts had a significant influence on creating specific mechanisms and economic connections. It also become an impulse for transformations in the cultural sphere. In a sense these processes contributed to the creation of a specific community of the Baltic states (Łosiński 2000, pp. 119-140; Steuer 2009, pp. 294-308), which gave the impression of a separate cultural province. We can state that the multidirectional contacts and economic connections of this sphere enabled the process of cultural and economic unification. Can we discuss the Baltic cultural community as a real historical entity of the Viking Age? Attempts to define and describe these elements of the cultural sphere that could have been determinants of the community were made while trying to solve this issue. The actual scale of the phenomenon of acculturation was also pointed out. The question to be answered was: did the process reach all social

19

też uwagę na faktyczną skalę zjawiska akulturacji, szukają odpowiedzi na pytanie: czy procesem tym objęte zostały wszystkie warstwy, a nie tylko, najbardziej widoczne z dzisiejszej perspektywy, elity społeczne?

classes or only the elites, the most visible from today’s perspective?

Wczesne miasta – wikińska globalizacja

Early town – viking globalization

Ważne miejsce w strukturze gospodarczej i politycznej nadbałtyckiej strefy gospodarczej zajmowały osady rzemieślniczo-handlowe i portowe, tzw. wczesne miasta (Steuer 2005, s. 20-25). Pojawienie się tego typu organizmów urbanistycznych o charakterze emporiów łączone jest z wieloma czynnikami, wśród których niebagatelne znaczenie miał handel dalekosiężny, a zwłaszcza funkcjonująca wówczas sieć powiązań handlowych (Westerdahl 2009, s. 206-219). Zrekonstruowano ją na podstawie badań archeologicznych, prowadzony zwłaszcza w obrębie wczesnych miast, do których zaliczyć należy również Truso. We wszystkich tego typu ośrodkach, m.in. w Hedeby i Groß Strömkendorf w północnych Niemczech, Birce i Åhus w Szwecji, Ribe w Danii, Kaupang w południowej Norwegii (np. Ambrosiani 2002, s. 339-348; Pilø 2007, s. 191-222; Schultze, 2008; Herrmann 2008, s. 119-159; Hilberg 2009, s. 79-113; Jöns 2009, s. 160-181; Müller-Wille 2009, s. 453-473; Kalmring 2010; Tummuscheit 2011), Wolinie (ostatnio Stanisławski 2013), czy Nowogrodzie (Janin 1989, s. 338-343) i Starej Ładodze (Kirpičnikov 1989, s. 307-337) na północnej Rusi, znajdujemy podobne lub wręcz takie same elementy organizacji przestrzeni osadniczej (położenie, zabudowa), takie same elementy funkcjonalne (rzemiosło, handel). Były to również porty, lokowane w niewielkiej odległości od otwartego morza, posiadające jednak dogodne połączenia komunikacyjne (wodne i lądowe). Badania archeologiczne wykazały, że zamieszkujące je społeczności posiadały takie same lub zbliżone struktury społeczne i prezentowały podobny poziom rozwoju ekonomicznego, podział zawodowy, potencjał wytwórczy oraz stosunki własnościowe. Zasięg tych analogii i podobieństw, obejmujący cały basen Morza Bałtyckiego oraz Wyspy Brytyjskie, już sam w sobie narzuca wizję wikińskiej globalizacji. W zakres współczesnego pojęcia globalizacji wchodzi m.in. przepływ pieniędzy, ludzi, technologii i obrazów (symboli) w skali globu (Appadurai 1996; Appadurai 2005; J. Jagodziński w druku). Szukając podobnych procesów we wczesnośredniowiecznej Europie, na pewno wskazać można

Craft, trade and harbour settlements, called early municipal settlements, occupied an important position in the economic and political structure of the Baltic economic zone (Steuer 2005, pp. 20-25). The appearance of this type of urban organisms with emporia character is associated with many factors, such as far-reaching trade and the net of trade connections existing at that time (Westerdahl 2009, pp. 206-219). The net was reconstructed on the basis of archaeological research carried out within the area of the early towns, including Truso. In all centres of this type, e.g. Hedeby and Groß Strömkendorf in Northern Germany, Birka and Åhus in Sweden, Ribe in Denmark, Kaupang in Southern Norway (e.g. Ambrosiani 2002, pp. 339-348; Pilø 2007, pp. 191-222; Schultze 2008; Herrmann 2008, pp. 119-159; Hilberg 2009, pp. 79-113; Jöns 2009, pp. 160-181; Muller-Wille 2009, pp. 453-473; Kalmring 2010; Tummuscheit 2011), Wolin (lately Stanisławski 2013) or Novgorod (Janin 1989, pp. 338-343) and Staraya Ladoga (Kirpičnikov 1989, pp. 307-337) in Northern Russia, we can find similar or even identical elements of settlement organization (location, buildings) and the same functional elements (craft, trade). These settlements were also harbours situated close to the open sea with convenient transport connections (both land and water connections). Archaeological research has shown that the communities inhabiting these settlements had similar or identical social structures and presented a similar level of economic development, occupational division, creative potential and proprietary relations. The range of analogies and similarities, covering the whole basin of the Baltic Sea and the British Isles, imposes a vision of the Viking globalization. The modern understanding of the term ‘globalization’ includes transfer of money, people, technology and pictures (symbols) in the world (Appadurai 1996; Appadurai 2005; J. Jagodziński 2015). While searching for similar processes in the Early Medieval Europe, we can point to trade rules. The main elements of the financial system of the time were: silver coins (fig. 4) coming from the Orient (Bogucki 2010, pp. 351-361), silver in the form

20

zasady obowiązujące w handlu. Do głównych elementów ówczesnego systemu płatniczego należały: srebrne monety (ryc. 4) napływające na te tereny z Orientu (Bogucki 2010, s. 351-361), srebro w postaci biżuterii wykonanej z przetopionych monet, srebro siekane (pokawałkowane ozdoby i monety – ryc. 5) oraz wagi i ciężarki wagowe. Istotne było też wprowadzenie bardzo precyzyjnych wag (ryc. 6),

of jewellery made of melted coins, chopped silver (fragmented ornaments and coins – fig. 5) as well as scales and scale weights. An important factor was the introduction of very precise scales (fig. 6) and sets of normalized cuboctahedron weights (fig. 7) made of bronze and spherical weights with iron cores and bronze coat (fig. 8). Considering the number of these finds (over 1000 coins and over

Ryc. 4. Janów Pomorski/Truso, przykłady srebrnych monet orientalnych. Fig. 4. Janów Pomorski/Truso, examples of silver oriental coin.

Ryc. 5. Janów Pomorski/Truso, pocięte ozdoby srebrne, wśród nich zakończenie naszyjnika typu permskiego.

Ryc. 6. Janów Pomorski/Truso, waga szalkowa składana typu 5 Steuera. Brąz.

Fig. 5. Janów Pomorski/Truso, fragmented silver jewellery from Truso including the end of a Permian-type necklace.

Fig. 6. Janów Pomorski/Truso, holding balance of the Steuer type 5. Bronze.

21

a także zestawów znormalizowanych odważników – kubooktaedrycznych (ryc. 7) wykonanych z brązu oraz kulistych z płaszczyznami (ryc. 8) posiadających żelazne rdzenie i brązowe powłoki. Uwzględniając ilość tych znalezisk (np. w Truso odkryto ponad 1000 monet i ponad 1200 odważników), zgodzić się należy z Heiko Steuerem, że duża część

1200 weights discovered in Truso), we should agree with Heiko Steuer that a large part of the population inhabiting emporia took part in trade exchange (Steuer 2012, p. 203). Truso was set up directly on Lake Drużno (which at the time was much larger than it is now),

Ryc. 7. Janów Pomorski/Truso, przykłady odważników kubooktaedrycznych pochodzących z różnych znormalizowanych zestawów. Brąz, żelazo. Fig. 7. Janów Pomorski/Truso, examples of cubo-octahedral weights deriving from various standardized sets. Bronze, iron.

22

populacji zamieszkującej emporia uczestniczyła w wymianie handlowej (Steuer 2012, s. 203). Truso założono bezpośrednio nad brzegiem ówczesnego, znacznie większego jeziora Drużno, pomiędzy ramionami rozwidlającego się w strefie ujściowej strumienia. W szczytowym okresie rozwoju, zajmowało obszar ok. 20 hektarów (ryc. 9).

between the arms of a stream ramifying at the estuary. At the peak of its development its area was about 20 ha (fig. 9). The settlement was inhabited mainly by the Scandinavians, if we omit the suburban zone (where the Prussians and the Slavs most probably lived – Auch, Bugucki, Trzeciecki 2012).

Ryc. 8. Janów Pomorski/Truso, przykłady odważników kulistych z płaszczyznami (rdzenie żelazne, powłoki brązowe) pochodzących z różnych znormalizowanych zestawów. Fig. 8. Janów Pomorski Truso, exlamples of spherical weights (iron core, coated with bronze) deriving from various standardized sets.

23

Osadę zamieszkiwali głównie Skandynawowie, jeśli pominiemy strefę peryferyjną (gdzie liczyć się należy z obecnością Prusów lub wschodnich Słowian – Auch, Bugucki, Trzecieciecki 2012). Wskazuje na to dominująca w strefie portowej i centralnej zabudowa, nawiązujące bardzo wyraźnie, m.in. do głównych w owym czasie miast portowych Półwyspu

What points to that are the dominant buildings in the harbour zone and in the centre: they clearly refer to the main harbour towns of the Jutland Peninsula: Haithabu and Ribe (Jagodziński 2010; Brather, Jagodziński 2012). The buildings, often forming separate enclosures, made a regular town development in the form of homogeneously oriented

Ryc. 9. Położenie osady Truso na tle mapy topograficznej w skali 1: 10 000. Ukośną kratką zaznaczono obszar, na którym występują zabytki, obiekty i nawarstwienia kulturowe. Fig. 9. Location of Truso settlement against the background of a 1: 10 000 topographic map. The oblique checks mark the area containing archaeological finds, structures and cultural layers.

24

Jutlandzkiego – Haithabu i Ribe (Jagodziński 2010; Brather, Jagodziński 2012). Budynki, łącznie z innymi zabudowaniami, często wchodzącymi w skład wydzielonych zagród, tworzyły regularną zabudowę w postaci jednolicie zorientowanych ciągów i przebiegających wzdłuż nich ulic (ryc. 10). Także odkryte w tych strefach wyroby, posiadają niemal wyłącznie skandynawską proweniencję. Przestrzenny obraz całego założenia ukształtowały zarówno jego nadwodne położenie i związana z nim funkcja portowa, jak też rozwijająca się etapowo regularna zabudowa części handlowo-rzemieślniczej. Faza pierwsza (VII/VIII – początek IX w.), to okres funkcjonowania sezonowego punktu rzemiosła i wymiany handlowej. Faza druga (początek IX – połowa IX w.) to czas, w którym teren osady został przygotowany pod stałą, regularną zabudowę, m.in. podzielono go na poszczególne działki (w ich obrębie zaczęły powstawać budynki mieszkalno-rzemieślnicze i magazynowo-inwentarskie). Trzecia faza (połowa IX do połowy lub końca X

rows and streets running along them (fig. 10). Also objects found in these zones are, in vast majority, of Scandinavian origin. Spatial frame of the whole setting was shaped by both its waterside situation and its harbour function, as well as the regular development of the harbour and crafts part, occurring by stages. The first stage (7th/8th century – early 9th century) was a period of the seasonal crafts point and trade exchange. The second stage (early 9th century – mid 9th century) was when the settlement’s area was prepared for a permanent, regular development, e.g. land parcels were measured out (households and crafts buildings, as well as warehouses, began to appear on them). The third stage (mid 9th century – late 10th century) was marked by the further development of buildings within the land parcels and probably also by larger town planning investments: works connected with spatial organization of the harbour were done at this stage (the natural lowering of the area was used for building regular, deepened harbour basins). It is not

Ryc. 10. Propozycja rekonstrukcji fragmentu zabudowy w strefie portowej osady wykonana na podstawie wyników badań wykopaliskowych oraz powierzchniowych – rekonstrukcja Marek F. Jagodziński, rys. Bogdan Kiliński. Fig. 10. Proposed reconstruction of a fragment of a butli-up area in the port area of the settlement based on excavation and Fidel-walking survey – reconstruction: Marek F. Jagodziński; draving: Bogdan Kiliński.

25

wieku), zaznaczyła się dalszym rozwojem zabudowy w obrębie wydzielonych działek, a prawdopodobnie także większymi inwestycjami urbanistycznymi – najpewniej w tym czasie wykonano prace związane z organizacją przestrzenną portu (naturalne obniżenia terenu wykorzystano przy budowie uregulowanych, pogłębianych basenów portowych). Nie jest pewne, czy powstał wówczas wał obronny otaczający osadę od strony lądu (ryc. 11), a także zabezpieczenia palisadowe od strony wody (Jagodziński 2010, s. 52-53; Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012, s. 150-151; Biermann 2012, s. 304-308). Niezbyt jasny jest też status osady w X/XI w. – prawdopodobnie nastąpiła wówczas istotna zmiana jej

certain whether the rampart surrounding the settlement from the land side (fig. 11) and the palisade protection on the water side were built then (Jagodziński 2010, pp. 52-53; Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012, pp. 150-151; Biermann 2012, pp. 304-308). The status of the settlement in 10th-11th century is not quite clear either: it was probably then that the significant change in its character occurred (as to the chronology of Truso see: Jagodziński 2010, pp. 98-110; Brather, Jagodziński 2012, pp. 296-302; Steuer 2012, pp. 266-270, 278-280; Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012, pp. 131-135). While trying to explain the reasons of the collapse of Truso, we should remember that in the 10 th century, political

Ryc. 11. Osada Truso w X wieku – plan sporządzony na podstawie badań wykopaliskowych wykonanych do 2006 roku. Legenda: A – domniemany wał obronny; B – domniemana wieża obronna; C – główny ciąg komunikacyjny; D – regularna zabudowa odkryta w strefie portowej; E – baseny portowe. Opracował Marek F. Jagodziński na podstawie badań własnych. Rys. Bogdan Kiliński. Fig. 11. Truso settlement in the tenth century – plan drawn based on research excavations conducted up until 2006. Key: A – supposed defensive wall; B – supposed defensive tower; C – supposed maincommunication route; D – line of buildings discovered in the port; E – harbours. Compiled by Marek F. Jagodziński based on own research. Drawing: Bogdan Kiliński.

26

charakteru (w kwestii chronologii Truso zob. zwłaszcza: Jagodziński 2010, s. 98-110; Brather, Jagodziński 2012, s. 296-302; Steuer 2012, s. 266-270, 278-280; Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012, s. 131-135). Próbując natomiast wyjaśnić przyczyny upadku Truso należy pamiętać, że w X wieku, patrząc z perspektywy politycznej, wzrosło znaczenie Piastów w Wielkopolsce, co oznaczało ugruntowanie władzy ponadregionalnej, która wcześniej nie istniała między Odrą a Wisłą. Do obszaru podlegającego władzy Piastów należał Gdańsk, oddalony mniej niż 50 km na zachód od ujścia Wisły, którego wzrost znaczenia w (u schyłku?) X wieku mógł stanowić bezpośrednią konkurencję dla Truso. Położony około 100 km dalej w kierunku północno-wschodnim Kaup-Wiskiauten, którego znaleziska należy zaszeregować jako pan-skandynawskie i gotlandzkie, stał się prawdopodobnie (kolejnym) następcą Truso. Około roku 1000, nie tylko w rejonie ujścia Wisły, lecz w całym basenie Morza Bałtyckiego, miały miejsce ważne zmiany związane z pojawieniem się nowych centrów polityczno-gospodarczych. Wymownymi przykładami tego procesu były obserwowane w różnych regionach przeniesienia funkcji starych ośrodków na nowe terytorialnie, a przede wszystkim gospodarczo i politycznie miejsca, np. Hedeby-Szlezwik, czy też Birka-Sigtuna. Przyczyny tych zmian były złożone, poczynając od środowiska naturalnego (zmiany poziomu morza), poprzez zmiany gospodarcze związane z pojawieniem się nowych struktur politycznych (Brather, Jagodziński 2012, s. 302). Na podstawie badań osady Truso można powiedzieć, że dziedziną integralnie związaną z handlem było niewątpliwie wyspecjalizowane rzemiosło. Nie jest to zjawisko wyjątkowe, wręcz przeciwnie, we wszystkich rozpoznanych archeologicznie miejscach koncentracji handlu w basenie Morza Bałtyckiego, odkryto pozostałości różnego rodzaju warsztatów rzemieślniczych. Odkryte w Truso oraz innych emporiach różnorodne wyroby ówczesnego rzemiosła wskazują nam jednoznacznie, z jakich terenów je przywieziono i jakimi drogami dostały się w miejsce ich ostatecznego zdeponowania. Dobrym przykładem są tu wysokiej klasy naczynia używane do transportu i przechowywania wina (tzw. typ Badorf – ryc. 12), które wyprodukowano w Nadrenii. Badając frekwencję tych naczyń w głównych emporiach nadbałtyckich, m.in. w Truso, możemy przybliżyć się do zrozumienia mechanizmów rządzących wymianą oraz zrekonstruować główne morskie szlaki komunikacyjne (Sindbæk 2007, s. 119-132). Możemy też określić wielkość importu wina do poszczególnych obszarów, co z kolei tworzy kolejny obszar badawczy, dotyczący

signif icance of the Piast dynasty in Greater Poland grew, which meant the establishment of supraregional authorities, which had not existed earlier between the Oder and the Vistula rivers. Gdańsk, situated fewer than 50 kilometers west from the Vistula river estuary, belonged to the area under the Piast dynasty rule. The growth of its signif icance around the (late?) 10 th century could have been direct competition for Truso. Kaup-Wiskiauten, situated around 100 kilometers further to the north-east, whose f inds should be classif ied as Pan-Scandinavian and Gothlandic, probably became the successor of Truso. Around 1000 AD, not only in the area of the Vistula river estuary, but in the whole region of the Baltic Sea basin, signif icant changes connected with the appearance of new political and economic centres took place. A good example of this process was the transfer of the function of the old centres to territorially, economically and politically new places, such as Hedeby-Schleswig or Birka-Sigtuna. The reasons of these changes were complex, from the natural environment (change of sea level) to economic changes connected with the appearance of new political structures (Brather, Jagodziński 2012, p. 302). On the basis of the research of Truso we can state that the domain inseparably linked with trade was specialized crafts. It is not an exceptional phenomenon. On the contrary, in all archaeologically examined places of trade concentration in the Baltic Sea basin, remnants of different types of crafts workshops were found. Various craft products of that time found in Truso and in other emporia point directly to the areas they were brought from and to the ways along which they arrived to the place of their final depositing. High quality vessels for transporting and storing wine made in Rhineland are a good example (so-called Badorf type – fig. 12). By examining the frequency of these vessels in the main Baltic emporia, such as Truso, we can get closer to understanding mechanisms that governed the exchange and reconstruct the main sea communication routes (Sindbæk 2007, pp. 119-132). We an also estimate the scale of wine import in specific areas, which opens yet another research area concerning the potential recipients of wine. It brings us close to personal definitions relating to specific social groups. The aforementioned example shows possibilities of archaeology in finding and examining new sources. It also allows us to look forward to further studies, as analyses are conducted for several dozen other categories of products, presenting both their utilitarian and symbolic-religious aspects (e.g. Duczko 2000, pp. 23-24).

27

Ryc. 12. Janów Pomorski/Truso – ułamki dzbanów typu Badorf używane głównie do przechowywania i transportu wina – import z Nadrenii. Fig. 12. Janów Pomorski/Truso – fragments of the Badorf type pottery. Such pitchers were used mainly for the storage and transport of wine – imported from the Rhinaland.

potencjalnych odbiorców wina – tu już jesteśmy blisko określeń czysto personalnych, oczywiście w stosunku do określonych grup społecznych. Powyższy przykład, pokazuje nam możliwości archeologii w pozyskiwaniu i badaniu nowych źródeł. Pozwala też z optymizmem patrzeć na dalsze studia, tym bardziej, że analizy takie prowadzone są dla wielu dziesiątek innych kategorii ówczesnych produktów, prezentujących zarówno użytkowe, jak i symboliczno-wierzeniowe aspekty (np. Duczko 2000, s. 23-44). Kwestią otwartą jest, czy wytwarzane w Truso przedmioty znajdowały zbyt wśród mieszkańców lokalnych wspólnot stanowiących jego bezpośrednie zaplecze, czy też produkowano je głównie na własne, wcale niemałe potrzeby. Nie ulega wątpliwości, że były one atrakcyjnym i poszukiwanym towarem wśród grup bezpośrednio związanych z organizacją i funkcjonowaniem Truso. Niektóre kategorie wyrobów znajdowały też zapewne swoich odbiorców wśród społeczności stanowiących bliższe lub dalsze zaplecze tego emporium. Kowale posiadający swe warsztaty w Truso, bazując na importowanych sztabkach żelaza (ryc. 13), a także korzystając z miejscowych złóż rudy darniowej, wytwarzali różnego rodzaju narzędzia i broń: m.in. noże (ryc. 14), sierpy, klucze, groty strzał

28

An open question remains whether objects made in Truso were purchased by the inhabitants of the local communities (which were the settlement’s direct hinterland), or they were produced mainly to satisfy the settlement’s own, not that small, needs. Undoubtedly they were attractive and sought-after goods among the groups directly connected with the organization and functioning of Truso. Some categories of products found customers among the communities inhabiting the hinterland of the emporium. Blacksmiths who had their workshops in Truso, relying on imported iron bars (fig. 13) and using the local bog ore deposits, produced different types of tools and weapons, such as: knives (fig. 14), sickles, keys, arrow-heads (fig. 15), spear-heads, probably also swords and a wide range of construction elements, e.g. rivets, nails, wires, chain links or hooks. A commonly used product which found numerous customers was the knife, produced with the use of the so-called ‘sandwich’ technique (Urbaniak 2006). It is quite possible that the iron knives found in the cemeteries and settlements of the Elbląg agglomeration are an evidence of such contacts. That the demand for blacksmith’s products existed among the neighboring population can also be confirmed by the recent finds from the excavation works

Ryc. 13. Janów Pomorski/Truso – przykłady sztabek żelaznych odkrytych w strefie portowej. Fig. 13. Janów Pomorski/Truso – examples of iron bars found in port area.

(ryc. 15) i oszczepów, prawdopodobnie także miecze oraz bogaty asortyment elementów konstrukcyjnych takich jak nity, gwoździe, druty, ogniwa łańcuchów czy haki. Wyrobem powszechnie używanym oraz znajdującym szerokiego odbiorcę były w tym przypadku noże, które produkowano przy zastosowaniu tzw. techniki „sandwich” (Urbaniak 2006). Być może znaleziska noży żelaznych pochodzących z cmentarzysk i osad skupiska elbląskiego są świadectwem takich kontaktów. To, że istniał popyt na wyroby warsztatów kowalskich wśród okolicznej ludności, świadczą ponadto ostatnie odkrycia, jakich dokonano w trakcie badań wczesnośredniowiecznej osady w Robitach gm. Pasłęk, gdzie obok licznych znalezisk noży i krzesiw, szczególną wymowę posiadają żelazne raki do chodzenia po lodzie (Katalog 2004, s. 117, poz. 243), znajdowane dotychczas tylko w miejscach dłuższego przebywania ludności pochodzenia skandynawskiego.

in the Early Medieval settlement in Robity near Pasłęk. Along with numerous knives and flints, iron crampons for walking on ice were found there (Catalogue 2004, p. 117, point. 243). Such crampons had earlier been found only in places where the Scandinavians stayed for a longer time. Numerous sword parts or unfinished products for sword manufacture were found during the excavations in Truso. These include: seven parts of pommels (fig. 16), three iron bars and one crosspiece or pommel base coveting D type after Petersen (fig. 17). All the other items come from a handicraft and trade area of the settlement, which additionally implies that may have been manufacture or repair parts of swords (Biborski and others 2010, s. 19-70). The findings of swords on lands around Truso indicate that they had their customers not only among the inhabitants of Truso (fig. 18).

Ryc. 14. Janów Pomorski/Truso, przykłady noży żelaznych. Fig. 14. Janów Pomorski/Truso, examples of iron knives.

29

Ryc. 15. Janów Pomorski/Truso, groty strzał różnych typów charakterystycznych dla IX-X wieku. Fig. 15. Janów Pomorski/Truso, various types of arrow Hades characteristic of the ninth/tenth centuries.

Liczne elementy miecz lub półprodukty mieczy znaleziono podczas wykopalisk w Truso. Należą do nich: siedem głowic mieczy (ryc. 16), trzy żelazne sztaby i okucie górnego jelca miecza typu D Petersena (ryc. 17). Wszystkie znaleziska pochodzą ze strefy rzemieślniczo-handlowej osady, co

Amber craftsmen who had their workshops in Truso undoubtedly used the supplies of this material provided by the Prussians (see: Heirs to the Amber Road in this catalogue). There were horn and bone processing workshops in Truso (Cnotliwy 2013). Apart from different types of rims, cladding or hnefi game counters, mainly combs (fig. 19) were produced in them.

Ryc. 16. Janów Pomorski/Truso, głowica miecza typu I Petersena. Żelazo, mosiądz; inkrustacja – srebro, złoto.

Ryc. 17. Janów Pomorski/Truso, okucie górnego jelca miecza typu D Petersena. Brąz.

Fig. 16. Janów Pomorski /Truso, head of a sword Petersen’s type I. Iron, brass; incrustation – silver, gold.

Fig. 17. Janów Pomorski/Truso, ferrule of the crossbar of a sword Petersen type D. Bronze.

30

Ryc. 18. Przykłady mieczy znalezionych w okolicy Truso – Elbląg-Pole Nowomiejskie (Elbing-Neustädterfeld), miecz żelazny typu H Petersena z dwustronną aplikacją na głowni, skomponowaną z ukośnie ułożonych pasm stali dziwerowanej (rysunek i fotografia); Orsy, gm. Górowo Iławieckie, żelazny miecz typu H według Petersena (fotografia). Fig. 18. Examples of sword fund near Truso – Elbląg-Pole Nowomiejskie (Elbing-Neustädterfeld), iron sword of type H after Petersen with marking on both sides of blade in the form of welded steel bands in an oblique pattern (drawing and photography); Orsy, gm. Górowo Iławieckie, iron sword of type H after Petersen (photography).

dodatkowo oznacza, że mogły być tu wyprodukowane lub naprawiane (Biborski i inni 2010, s. 19-70). Znaleziska mieczy na terenach położonych wokół Truso świadczą, że ich odbiorcami byli nie tylko mieszkańcy Truso (ryc. 18).

These workshops are assumed to have produced objects for the purposes of far-reaching trade and for the inhabitants of the centres. Potential customers could have been the elites of the local communities as well.

31

Bursztynnicy mające swoje warsztaty w Truso, korzystali niewątpliwie z dostaw tego surowca organizowanych przez Prusów (szerzej o tym patrz: Spadkobiercy bursztynowego szlaku w tym katalogu). W Truso działały pracownie obróbki poroża i kości (Cnotliwy 2013). Wytwarzano w nich, obok różnego rodzaju oprawek, okładzin czy pionków hnefi, przede wszystkim grzebienie (ryc. 19). Przypuszcza się, że pracownie te działały głównie na potrzeby rynku dalekosiężnego oraz samych mieszkańców tych ośrodków. Jako potencjalnych odbiorców wskazuje się też elity społeczności lokalnych.

Experts on metalwork and jewellery in Truso produced different types of ornaments, which due to their patterns and techniques, were typical examples of the Viking crafts. We should mention silver and bronze shield-shaped brooches (fig. 20), bronze ring-shaped brooches (fig. 21), equal-armed (fig. 22; fig. 23), oval (fig. 24) and trefoil (fig. 25), bronze pins (fig. 26) and bronze chains connected with the way of wearing them. Different types of amulets were also produced, e.g. silver and bronze rings and pendants (see: The Lords of the rings – the pantheon and amulets in this catalogue). In case of jewellery, definitely more ‘hermetic’ as to exchange with

Ryc. 19. Janów Pomorski/Truso, grzebień jednostronny trójwarstwowy. Poroże. Fig. 19. Janów Pomorski/Truso, composite single-sided comb. Antler.

Specjaliści zajmujący się metaloplastyką i jubilerstwem produkowali w Truso różnego rodzaju ozdoby prezentujące zarówno pod względem ornamentyki, jak też stosowanych technik, typowy przykład rzemiosła wikińskiego. Wymienić tu można srebrne i brązowe zapinki tarczowate (ryc. 20), brązowe zapinki pierścieniowate (ryc. 21), równoramienne (ryc. 22; ryc. 23), owalne (ryc. 24) i trójlistne (ryc. 25), szpile brązowe (ryc. 26) oraz związane ze sposobem ich noszenia łańcuszki brązowe. Wytwarzano też różnego rodzaju amulety, m.in. srebrne i brązowe pierścienie oraz zawieszki (szerzej o tym patrz: Władcy pierścieni – panteon i amulety w tym katalogu). W przypadku wyrobów jubilerskich, niewątpliwie bardziej „hermetycznych”, jeśli chodzi o możliwości wymiany z lokalnymi społecznościami (Duczko 2000, s. 23), można jednak wskazać pewną kategorię ozdób, która znajdowała swoich dalszych odbiorców – chodzi tu zwłaszcza o pierścienie (ryc. 27)3, chociaż w tym przypadku, obok funkcji pieniężnej, należałoby brać również pod uwagę ich symboliczno-ideologiczne znaczenie.

the local communities (Duczko 2000, p. 23), we can point to a certain category of ornaments which found broader clientele: mainly rings (fig. 27)2,

3

2

32

Można tu wskazać m.in. znaleziska z Robit (Katalog 2004, s. 116, poz. 242), czy z Elbląga-Kępy Północnej (Ehrlich 1932, s. 418).

Ryc. 20. Janów Pomorski/Truso, zapina tarczowata typu karolińskiego. Lico zdobione motywem krzyża równoramiennego i guzkami wokół krawędzi. Ołów. Fig. 20. Janów Pomorski/Truso, shield-shaped brooch of the Carolingian type, decorated with an equal-armed cross with bosses around the rim. Lead.

Here we can point to the finds from Robity (Catalogue 2004, p. 116, point 242) or Elbląg-Kępa Północna (Ehrlich 1932, p. 418).

Ryc. 21. Janów Pomorski/Truso, zapinka pierścieniowata. Pierścień kabłąka w przekroju sześcioboczny, zakończony fasetowanymi guzami. Mosiądz. Fig. 21. Janów Pomorski/Truso, penannular brooch. The hoop is hexahedral seen in cross-section, finished with faceted studs at the ends. Brass.

Ryc. 22. Janów Pomorski/Truso, przykłady zapinek równoramiennych. Brąz. Fig. 22. Janów Pomorski/Truso, examples of equal-armed brooches. Brass.

33

Ryc. 23. Janów Pomorski/Truso, zapinka równoramienna JP 69/70. Brąz. Fig. 23. Janów Pomorski/Truso, equal-armed brooch (type JP 69/70). Brass.

Ryc. 24. Janów Pomorski/Truso, zapinka owalna JP 22. Mosiądz. Fig. 24. Janów Pomorski/Truso, oval (tortoise) brooch JP 22. Brass

34

Ryc. 25. Janów Pomorski/Truso, zapinka trójlistna typu 4 Klaesoe. Brąz srebrzony. Fig. 25. Janów Pomorski/Truso, trefoil brooch (type 4 Klaesoe). Bronze, silver-plated.

Ryc. 26. Janów Pomorski/Truso, przykłady szpil brązowych. Fig. 26. Janów Pomorski/Truso, examples of bronze pins.

Ryc. 27. Janów Pomorski/Truso, przykłady srebrnych pierścieni. Fig. 27. Janów Pomorski/Truso, examples of silver rings.

W Truso działały też prawdopodobnie warsztaty szklarskie. Pochodząca z importu (z Nadrenii oraz Bizancjum) stłuczka szklana, była podstawowym surowcem przerabianym na różnego typu paciorki, wykonywane głównie technikami wyciągania, wydmuchiwania i prasowania. Należy przypuszczać, że wyroby szklane miały swoich odbiorców także na rynku lokalnym, stanowiącym zaplecze ośrodka. Licznie notowane w nawarstwieniach kulturowych Truso pojedynczo rozrzucone paciorki szklane (ryc. 28), a także dwa depozyty tych ozdób, zawierające kilkanaście w jednym przypadku i kilkaset egzemplarzy w drugim (ryc. 29), nasuwają przypuszczenie, że mogły one pełnić funkcję pieniądza przedmiotowego w kontaktach osiedli rzemieślniczo-handlowych z lokalnymi społecznościami. Taką możliwość potwierdzają odkrycia paciorków szklanych w ciałopalnych grobach jamowych, pochodzących z młodszych faz użytkowania

although in this case, along with their financial function, we should also take into consideration their symbolic and ideological significance. Glass-making workshops probably functioned in Truso as well. Cullet, imported from Rhineland and Byzantium, was the basic material processed into different types of beads, made mainly with the techniques of stretching, blowing and pressing. We can assume that glass products were purchased also on the local market, which was the center’s hinterland. Numerous single glass beads (fig. 28) and two deposits of these ornaments with respectively several and several hundred items (fig. 29) found in the archaeological horizons of Truso, suggest that they might have had the function of money in contacts between crafts and trade centres and local communities. Such a possibility was confirmed by the finds of glass beads in crematory graves from the younger phases of the Elbląg agglomeration

35

cmentarzysk skupiska elbląskiego (IX-XI wiek), które badano w końcu XIX i pierwszej połowie XX wieku4. Jednakże faktyczna frekwencja tych zabytków w grobach nie może być zadowalająco określona, z uwagi na wycinkowość publikacji oraz stosowane wówczas metody badawcze.

cemeteries (9th-11th century), which were examined in the late 19th and mid-20th centuries3. Still, the actual frequency of these artefacts in graves cannot be estimated in a satisfactory way because of fragmentary publications and research methods used at the time.

Ryc. 28. Janów Pomorski/Truso, przykłady paciorków szklanych. Fig. 28. Janów Pomorski/Truso, examples of glass beeds.

4

36

Np. paciorek szklany odkryty w grobie nr 96 na cmentarzysku Benkenstein – Freiwalde. Także stłuczka szklana występująca w grobach jamowych na tym cmentarzysku, może świadczyć o „pieniężnym” znaczeniu takich przedmiotów – np. grób nr 63 (Ehrlich 1920, s. 178-203).

3

For example a glass bead found in grave number 96 on the cemetery Benkenstein – Freiwalde. Also cullet found in hollow graves on this cemetery can suggest that such objects had financial functions – e.g. grave number 63 (Ehlich 1920, pp. 178-203).

Ryc. 29. Janów Pomorski/Truso, paciorki szklane – część skarbu. Fig. 29. Janów Pomorski/Truso, glass beads – part of the treasure.

Zaplecze Truso

The hinterland of Truso

Pod koniec VIII i na początku IX wieku pojawiają się, odkryte dotychczas wyłącznie na terenie Elbląga, groby ciałopalne wyposażone w ozdoby i broń pochodzenia skandynawskiego. Z cmentarzyska w Elblągu-Kępie Północnej (Kämmerei-Sandland) pochodzi m.in. srebrny pierścień zdobiony filigranem typu skandynawskiego, fragmenty brązowych szalek wagi zdobionych sześcioramienną rozetą w kształcie gwiazdy i pochodzące z tego zestawu nadtopione ramię wagi oraz dwa brązowe ciężarki kuliste z płaszczyznami „z wytłoczonymi kołami na powierzchni płaszczyzn” (Dorr 1891, s. 21-22). Pojedyncze okazy wyposażeń grobowych pochodzenia skandynawskiego, m.in. dwa sercowate okucia pasa wykonane z brązu i ułamek brązowej zdobionej sprzączki, znaleziono też na cmentarzysku w Elblągu-Zawadzie (Pangritz-Colonie – Dorr 1894, s. 70). Z innego elbląskiego cmentarzyska, odkrytego na terenie dzielnicy Winnica (Weingarten, Pulverhaus), pochodzą natomiast brązowe elementy wystroju pasów – ażurowa nakładka końca pasa, końcówka rzemienia (zachowały się w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu) i płytka z faliście ukształtowaną dolną krawędzią (Dorr 1894, s. 70-71; Ehrlich 1932, s. 419, Abb. 16, d-f ).

In the late 8th and early 9th centuries crematory graves, so far discovered only in the area of Elbląg, appeared. The graves were equipped with ornaments and weapons of the Scandinavian origin. In the cemetery in Elbląg-Kępa Północna, we have found among other things: a silver ring decorated with a filigree of the Scandinavian type, elements of bronze scales decorated with a six-pointed rosette in the shape of a star and, coming from the same set, a partially melted scales arm and two spherical bronze weights with ‘circles embossed on the surface’ (Dorr 1891, pp. 21-22). Separate objects of the grave equipment of the Scandinavian origin, e.g. how heart-shaped belt fittings made of bronze and a fragment of an ornamented bronze buckle, were found in the cemetery in Elbląg-Zawada (Pangritz-Colonie – Dorr 1894, p. 70). In another cemetery in Elbląg, discovered in the area of today’s Winnica (Weingarten, Pulverhaus) district, we have found bronze elements of belt ornaments: an openwork lap of the belt’s tip, a strap tip (preserved in the collections of the Museum of Archaeology and History in Elbląg) and a tile with a wavy lower edge (Dorr 1894, pp. 70-71; Ehrlich 1932, p. 419, Abb. 16, d-f ).

37

Na wszystkich wymienionych powyżej cmentarzyskach, w grobach zaliczonych do młodszego okresu wczesnośredniowiecznego dominuje ceramika powszechnie zaliczana do typu słowiańskiego, lepiona ręcznie (często zdobiona falistymi liniami) oraz wykonana na kole typu słowiańskiego. Wśród innych znalezisk o rodowodzie skandynawskim należy wymienić zwłaszcza: dwa wikińskie topory bojowe odkryte na północnym wale grodziska w Tolkmicku i znaleziony tam fragment brązowej bransolety typu wikińskiego (Jagodziński 1997, s. 34-35); topór żelazny typu III wg Nadolskiego znaleziony w Janowie Pomorskim (ibidem s. 98-99); okucie pochwy miecza z Myślęcina (Kleemann 1938, s. 32, Taf. V); miecz żelazny typu „T” Petersena z inskrypcją na głowicy „Ulfber(th)” pochodzący z miejscowości Awajki (Jagodziński 1997, s. 165-166), a także odkryte podczas bagrowania rzeki Elbląg żelazne groty włóczni: typu B i dwa typu E Petersena, z których jeden posiadał zdobienia na tulei – skośne i pionowe żłobki w kształcie ostrołuku (ibidem s. 50-51, poz. 104; s. 71, poz. 159; s. 72, poz. 160, tam dalsza literatura). Znaleziska, które powszechnie, zwłaszcza w okresie międzywojennym, łączono z obecnością na tym terenie Skandynawów, to odkryte pod koniec XIX wieku pozostałości dwóch wraków łodzi klepkowych zbudowanych na stępce, pochodzące z Bągartu. Najbardziej znamiennym odkryciem dokonanym w okresie międzywojennym, które sprawiło, że do dyskusji o obecności skandynawskiej w rejonie ujścia Wisły włączyło się wielu archeologów europejskich, było cmentarzysko wczesnośredniowieczne z Pola Nowomiejskiego (Neustädterfeld) w Elblągu. Cmentarzysko położone jest w południowej części tej dzielnicy, która graniczy z Żuławami Wiślanymi. Nie znamy dokładnej liczby odkrytych na nim grobów, a ostatnie informacje, jakie opublikował Werner Neugebauer (Neugebauer 1975, s. 18) mówią o ok. 50 grobach ciałopalnych. Część z nich (35 grobów) stanowiły bogato wyposażone w ozdoby skandynawskie pochówki kobiece (ryc. 30), część pruskie pochówki męskie. Cmentarzysko to usytuowane jest tuż przy zachodnim skraju Wysoczyzny Elbląskiej. Z obszaru tego pochodzą też niemal wszystkie znaleziska broni skandynawskiej, jakie odnotowano dla terenów położonych między Wisłą a Pasłęką w okresie od IX do X/XI wieku. Fakt ten był często łączony z pogranicznym charakterem tych terenów, rozdzielających osadnictwo słowiańskie i pruskie. W świetle dzisiejszej wiedzy, do obszarów takich można zaliczyć bez wątpienia ziemie położone nad Zalewem Wiślanym, okalające jezioro Drużno od wschodu, a także południowo-zachodnie obrzeża

38

In all the above mentioned cemeteries, in graves classified as younger medieval period, ceramics, commonly considered a Slavic style, hand-made (often decorated with wavy lines) and turned on a wheel of a Slavic type, prevails. Among the numerous finds of the Scandinavian origin we should mention especially: two Viking battleaxes discovered on the Northern embankment of the hill fort in Tolkmicko and a fragment of a bronze bracelet of the Viking type found in the same place (Jagodziński 1997, pp. 34-35), an iron axe type III according to Nadolski found in Janów Pomorski (ibidem pp. 98-99), sword sheath fitting from Myślęcin (Kleemann 1938, p. 32, Taf. V), iron sword type ‘T’ Petersen with an inscription on the head ‘Ulfber(th)’ from Awajki (Jagodziński 1997, pp. 165-166) and iron spearheads (type B and type E Petersen, one of which had decorations on the sleeve: slanting and vertical, ogive-shaped, notches) found during the dredging of the Elbląg river (ibidem pp. 50-51, position 104; p. 71, position 159; p. 72, position 160, further literature there). The finds, which were commonly connected (especially during the interwar period) with the Scandinavians’ presence over the area, are the remnants of two shipwrecks (built on keel) from Bągart, found in the late 19th century. The most characteristic discovery made in the interwar period, which involved many European archaeologists in the discussion about the Scandinavian presence in the area of the Vistula river estuary, was the early medieval cemetery from Pole Nowomiejskie (Neustädterfeld) in Elbląg. The cemetery is situated in the southern part of the district which borders on Żuławy Wiślane. We do not know the exact number of graves found there and the latest information published by Werner Neugebauer (Neugebauer 1975, p. 18) mentions about 50 crematory graves. Some of them (35 graves) were richly equipped with the Scandinavian ornaments women’s graves (fig. 30), others were Prussian men’s graves. The cemetery is situated by the western edge of the Elbląg Highlands. Almost all finds of the Scandinavian weapons noted for the period between the 9th and the 10/11th centuries in the region between the Vistula River and the Pasłęka river, come from this area. This fact was often connected with the border character of these areas, separating the Slavic and Prussian settlement. In the light of the present knowledge, we can definitely classify as such areas the lands situated by the Vistula Lagoon, surrounding Lake Drużno from the east and south-west outskirts of the Elblag Highlands as far as the Dzierzgoń river valley (Jagodziński 1998). We should

Ryc. 30. Elbląg-Pole Nowomiejskie (Neustädterfeld), przykłady wyposażeń grobowych ze skandynawskich grobów kobiecych (grób nr 7 – Gloger 1943, s. 206, ryc. 69). Fig. 30. Elbląg-Pole Nowomiejskie (Neustädterfeld), examples of grave goods in female Scandinavian burials (grave no. 7 – Gloger 1943, p. 206, fig. 69).

Wysoczyzny Elbląskiej aż po dolinę rzeki Dzierzgoń (Jagodziński 1998). Należy też zwrócić uwagę na fakt, że wyznaczona powyżej strefa stanowi zachodni skraj występowania cmentarzysk estyjskich (z wyraźnie widoczną domieszką substratu skandynawskiego) grupy elbląskiej i będących ich kontynuacją w VIII-XI wieku prusko-skandynawskich cmentarzysk i osad skupiska elbląskiego (ryc. 31). Zagadnienie to posiada również szerszy wymiar, związany z jeszcze jedną specyfiką tego terenu. Obok występującego tu wyjątkowego nagromadzenie elementów skandynawskich i zachodnioeuropejskich, które wiązać należałoby z wieloetnicznym charakterem rozwijającego się osadnictwa, podkreślić należy znaczenie tego obszaru dla dalekosiężnej wymiany handlowej, co dobitnie potwierdza powstanie w tym rejonie ważnego ośrodka handlu i rzemiosła – Truso. Zasadnicze pytania, jakie należałoby postawić w tym miejscu to: jaki był stosunek sąsiadujących ze sobą społeczności pruskich i słowińskich do skandynawskich założycieli Truso? Kto kontrolował ten ośrodek? Jaki był udział w tej kontroli miej-

also notice the fact that the zone marked out above is simultaneously the west border of the presence of Aesti cemeteries (with a clearly visible mix of the Scandinavian substratum) in the Elbląg group and their continuation in the 8th-11th centuries – the Prussian-Scandinavian cemeteries and settlements of the Elbląg agglomeration (fig. 31). The issue has a broader dimension, connected with yet another characteristic feature of the area. Apart from the exceptional accumulation of the Scandinavian and West European elements, which should be associated with the multi-ethnical character of the developing settlement, it is worth emphasizing the area’s significance in the far-reaching trade exchange, which is confirmed by the appearance of Truso: an important centre of trade and crafts. Fundamental questions that should be asked at this point are: what was the attitude of the Slavic and the Prussian communities to the Scandinavian settlers? Who controlled the settlement? To what extent the local and supra-regional political authorities’ participated in the control? As to these issues,

39

Ryc. 31. Ślady osadnictwa i penetracji skandynawskiej w okolicy jeziora Drużno i nad Zalewem Wiślanym – opracowanie M. F. Jagodziński. Legenda: 1 – Truso; 2 – cmentarzyska z grobami skandynawskimi; 3 – broń, ozdoby i przedmioty użytkowe pochodzenia skandynawskiego znalezione luźno oraz pochodzące z badanych wykopaliskowo osad lub grodzisk; 4 – wraki łodzi; 5 – osady. Fig. 31. Traces of Scandinavian colonization and penetration in the area of Drużno Lake and the Vistula River Lagoon – edited by M. F. Jagodziński. Legend: 1 – Truso; 2 – burial grounds with Scandinavian graves; 3 – weapons, jewellery and everyday objects of Scandinavian origin, found as single finds or excavated from settlements or strongholds; 4 – wrecks of boats interpreted as Scandinavian ones; 5 – settlements. Lista stanowisk pokazanych na mapce / List of sites shown on the map: 1. Janów Pomorski/Truso; 2. Elbląg-Pole Nowomiejskie (Neustädterfeld); 3. Elbląg-Winnica (Weingarten); 4. Elbląg-Kępa Północna (Kämmerei-Sandland); 5. Elbląg Kamionka-Żytno (Benkenstein-Freiwalde); 6. Elbląg-Zawada (Pangritz-Colonie); 7. The Elbląg River – iron spearhead of type „B” after Petersen; 8. The Elbląg River, between the former shipyard and the Jagiellonian canal branch – iron spearhead of type „E” after Petersen; 9. The Elbląg River – iron spearhead of type „E” after Petersen; 10. Tolkmicko (stronghold) – jewellery and weapons of Scandinavian origin; 11. Frombork – planked boat wreck; 12. Sądkowo – Viking sword; 13. Braniewo (the Pasłęka River estuary to the Vistula River lagoon) – iron spearhead or Viking sword? 14. Węzina – iron sword of type „α” after Nadolski; 15. Kupin – iron spearhead of Viking type; 16. Robity (settlement) – parts of weapons, jewellery and everyday items of Scandinavian origin; 17. Studzianki (the Dzierzgoń River) – iron sword of type I after Nadolski; 18. Jasna – iron sword; 19. Bągart – 2 planked boats; 20. Awajki (burial ground?) – iron sword with inscription on the blade Ulfber(th); 21. Janów Pomorski (Hansdorf – Truso settlement?) – iron axe of type III after Nadolski; 22. Jerzwałd – tens of single dirhams (first half of the ninth century, mainly halves and smaller fragments) found in the area of the large, fortified trading post. There is also found several weights – spherical Steuer type B1 and cuboochtahedron Steuer type A; 23. Bronowo – five fragments of dirhams found in open trading post. There is also found five spherical weights Steuer type B1; 24. Elbląg-Warszawskie Przedmieście (Spittelhof ).

40

scowej i ponadregionalnej władzy politycznej? W tych kwestiach mamy ograniczone możliwości wnioskowania, głównie z uwagi na stan badań, chociaż nie ulega wątpliwości, że zależności takie musiały istnieć (Callmer 1994, s. 77; Łosiński 2000, s. 123; Urbańczyk 2002).

we have only limited possibilities of drawing conclusions, mainly because of the state of the research, Still, there are no doubts that such relationships must have existed (Callmer 1994, p. 77; Łosiński 2000, p. 123; Urbańczyk 2002).

Wikińskie łodzie

The viking boats

Jedną z głównych przyczyn tak dużego terytorialnie i szybkiego czasowo powstania nadbałtyckiej strefy gospodarczo-kulturowej były środki transportu. Okres wikiński w dziejach Europy zaznaczył się wyjątkową aktywnością społeczeństw skandynawskich, a jako symbol tej aktywności i niewątpliwie dominacji morskiej, uznaje się często, budowane przez Norwegów, Szwedów czy Duńczyków łodzie-statki. Można powiedzieć, że obok jednostek słowiańskich, a być może także bałtyjskich (pruskich), były głównym środkiem transportu morskiego zarówno w zakresie handlowym jak też militarnym (Crumlin-Pedersen 2009, s. 235-256). Jako szczególnie istotne należy tu wskazać odkrycia dokonane m.in. w duńskim fiordzie Roskilde i akwenie portowym Hedeby (ryc. 32). Wiele nowych danych dostarczyły też odkrycia wraków łodzi na południowych, słowiańskich wybrzeżach Bałtyku (m.in. w Ralswiek na Rugii, Wolinie, Szczecinie, Pucku i Oruni). Należałoby tu uwzględnić także wrak łodzi pochodzący z pogranicza pomorsko-pruskiego w dolinie rzeki Dzierzgoń w Bągarcie (ryc. 33; Ossowski 1999, s. 342-345), którego parametry są niemal identyczne do śladowo zachowanych pozostałości łodzi z Truso (Jagodziński 2010, s. 115-126)5. Dzięki tym odkryciom, możemy dziś wstępnie sklasyfikować statki używane w czasach Wulfstana (koniec IX w.) i w następnym stuleciu. Były to drakkary, tzw. „długie łodzie” (w języku staronorweskim langskip), powszechnie identyfikowane z okrętami wojennymi, knary (knörr), statki pełnomorskie wyróżniające się dużą ładownością i dzielnością morską oraz byrdingi, statki handlowe używane głównie do żeglugi przybrzeżnej na wodach Bałtyku. Wszystkie typy statków miały podobną konstrukcję, której najważniejszymi elementami były: kil, czyli wzdłużne wiązanie szkieletu kadłuba, umieszczone na dnie, ciągnące

One of the main reasons of territorially large and fast appearance of the Baltic economic and cultural zone were means of transport. The Viking Age in the history of Europe was marked by an exceptional activity of the Scandinavian communities and the symbol of this activity, as well as sea domination, are boat-ships built by the Norwegians, Swedes and Danes. We can state that apart from Slavic and, quite possibly, Baltic (Prussian) vessels, they were the main means of sea transport, both commercial and military (Crumlin-Pedersen 2009, pp. 235-256). Particularly significant discoveries were made in the Danish fiord Roskilde and the harbour basin Hedeby (fig. 32). Many new data were also provided by the finds of shipwrecks on the south, Slavic coasts of the Baltic Sea (e.g. in Ralswiek in Rügen, Wolin, Szczecin, Puck and Orunia). We should also take into consideration the shipwreck from the Pomeranian-Prussian border in the Dzierzgoń River Valley in Bągart (fig. 33, Ossowski 1999, pp. 342-345), whose parameters are identical with the scarce remnants of the boat from Truso (Jagodziński 2010, pp. 115-126)4. Thanks to these discoveries we can initially classify ships used in the times of Wulfstan (late 9th century) and in the following century. They were longships (langskip in Old Norwegian) commonly identified with battleships, sea-going knarrs (knörr) of huge load capacity and seakeeping and byrdings, merchant ships used for cabotage on the Baltic Sea. All types of ships had similar constructions, the main elements of which were: a keel or a lengthwise binding of hull frame, placed along the bottom, running from stem to stern and the plank sheathing of the hull. The boats were built according to one model, from keel upwards, joining separate layers of sheathing by the folding method. They were bonded with iron rivets forged onto rectangular

5

4

Inny wrak łodzi z tego obszaru, znaleziony w 1895 roku nad Zalewem Wiślanym we Fromborku, interpretowany wcześniej jako łódź wikińska lub pruska, wobec krytycznej analizy Waldemara Ossowskiego, należy uznać za łódź pochodzącą z późnego średniowiecza lub czasów nowożytnych (Ossowski 2009, s. 579-594).

Another shipwreck from this region found in 1895 by the Vistula Lagoon in Frombork, earlier interpreted as a Viking or Prussian boat, after the critical analysis of Waldemar Ossowski should be considered a late Medieval or Early modern period boat (Ossowski 2009, pp. 579-594).

41

Ryc. 32. Rekonstrukcja okrętu wojennego (u góry) i pełnomorskiego statku handlowego (na dole) wykonana na podstawie wraków odkrytych w porcie Hedeby – Hedeby 1 z ok. 985 roku i Hedeby 3 z ok. 1030 roku (Crumlin-Pedersen 2009, s. 238). Fig. 32. Reconstruction of a warship (top) and a seagoing trader (bottom) based on boat wrecks discovered in the port of Hedeby – Hedeby I dating from ca. 985 and Hedeby 3 from 1030 (Crumlin-Pedersen 2009, p. 238).

Ryc. 33. Rekonstrukcja łodzi z Bągartu wykonana przez Hugo Conwentza (1895, Fig. 1). Fig. 33. Reconstruction of a boat from Bągart by Hugo Conwentz (1895, Fig. 1).

42

się od stewy dziobowej do stewy rufowej oraz klepkowe poszycie kadłuba. Łodzie te budowano według jednego wzorca, od kila (stępki) w górę, łącząc poszczególne pasy poszycia metodą zakładkową. Spajano je żelaznymi nitami zakuwanymi na prostokątnych lub romboidalnych podkładkach. Zachodzące na siebie klepki uszczelniano różnego rodzaju materiałem (m.in. splecionymi z włosia zwierzęcego sznurkami). Nowością tych konstrukcji było zewnętrzne poszycie, które powstawało jako struktura nośna. Dopiero później montowano wewnętrzny szkielet, który miał za zadanie ustabilizowanie i utrzymanie kształtu. Taka konstrukcja sprawiała, że statki posiadały dużą elastyczność, która w znacznym stopniu niwelowała niebezpieczeństwo przełamania się statku w wyniku pojawiających się naprężeń wynikających z jednej strony z naporu fali na kil, z drugiej zaś z naporu wiatru na żagiel. Tak zbudowane łodzie, pozwalały na szybkie dotarcie do wyznaczonych miejsc. Ze względu na swój kształt, posiadały one dużą wyporność przy stosunkowo małym zanurzeniu. Stwarzało to możliwość wpływania nawet w płytkie wody śródlądowe. W części portowej Truso natrafiono na pozostałości płaskodennych łodzi klepkowych. Na podstawie zachowanych śladów oszacowano ich długość na ok. 9-11 m., a szerokość na ok. 2,5-3 m. W obrębie zarysów łodzi odkryto nity szkutnicze używane do łączenia klepek łodzi (ryc. 34). Stosunkowo duży udział wśród odkrytych nitów posiadały egzemplarze ze śladami demontażu. Były to m.in. rozcięte na jednym z boków czworokątne podkładki, odcięte główki nitów oraz odcięte zakute podkładki (ryc. 35). Odkryto również nieużywane trzpienie nitów i nieużywane czworokątne pod-

or rhombic mats. Overlapping planks were sealed with different kinds of material (e.g. strings made of animal hair). The novelty of these constructions was the outer sheathing which was created as a carrying structure. Later the inner frame was assembled: its task was to stabilize and to support the ship’s shape. The construction gave ships flexibility, which minimized the danger of their breaking in two as a result of strain caused by wave pressure against the keel and wind pressure against the sail. Such boats allowed their users to reach destinations fast. Because of their shape they had large displacement at quite small draught, which made it possible to sail on shallow inland waters. In the harbour part of the Truso settlement remnants of stave flatboats were found. On the basis of the preserved traces we can estimate that they were about 9-11 meters long and 2,5-3 meters wide. Within the outlines of boats clinch nails used for joining planks were found (fig. 34). Relatively large numbers of these clinch nails had traces of dismantling, such as quadrangular mats cut at one side, cut off nail heads or cut off forged mats (fig. 35). Among the found objects there were also: unused clinch nail pivots and unused quadrangular mats (fig. 36). Moreover, numerous tar lumps were found there. That can prove boats were repaired, maintained and even, in case of vessels unfit for sailing, dismantled here.

Ryc. 34. Janów Pomorski/Truso, przykłady całych i rozciętych nitów szkutniczych znalezionych w strefie portowej. Fig. 34. Janów Pomorski/Truso, examples of whole and cut rivets discovered in the port area.

43

kładki (ryc. 36). Znaleziono tam również liczne bryłki smoły. Świadczyć to może o wykonywanych tu naprawach łodzi oraz ich konserwacji, a także o intencjonalnej rozbiórce niezdatnych już do żeglugi łodzi.

Ryc. 36. Janów Pomorski/Truso, pas blachy z półproduktami podkładek nitów. Ryc. 35. Janów Pomorski/Truso, przykład odciętego nitu i rozciętej podkładki. Fig. 35. Janów Pomorski/Truso, example of cut rivet and rove.

Fig. 36. Janów Pomorski/Truso, metal band with semi-finished roves.

Viking navigation Wikińska nawigacja Problematyka dotycząca wiedzy nawigacyjnej żeglarzy podróżujących na otwartych przestrzeniach morskich i oceanicznych w okresie wikińskim (połowa VIII – połowa XI wieku), posiada już bogatą literaturę. Kwestie te poruszano w kontekście wiadomości przekazanych nam w sagach skandynawskich, informujących o penetracji otwartych przestrzeni Północnego Atlantyku, w tym o trwającej prawie 400 lat regularnej żegludze między Norwegią a Grenlandią. Początkowo sądzono, że swoje wyprawy ograniczali Normanowie do żeglugi przybrzeżnej, zawsze utrzymując wzrokowy kontakt z lądem. Jednakże kolonizacja wysp północnego Atlantyku świadczy o tym, że było zupełnie inaczej (Urbańczyk 2012). Sagi są ważnymi źródłami do badań nad ówczesną nawigacją. Pochodząca z XIII wieku, Saga o Grenlandczykach (Grœnlendinga saga) oraz Saga o Eryku Rudym (Eiríks saga rauða), przekazały nam wiele informacji o osadnictwie wikińskim na Grenlandii, a także wspominały o wyprawach do tajemniczej Vinlandii znajdującej się jeszcze dalej na zachodzie. Kiedy w 1960 roku odkryto pozostałości osady Wikingów w L’Anse aux Meadows na kanadyjskiej wyspie Nowa Fundlandia, potwierdziły się przypuszczenia inspirowane informacjami zawartymi w sagach, że Wikingowie docierali do północno-wschodnich wybrzeży Ameryki na długo przed wyprawą Krzysztofa Kolumba (Ingstad H., Ingstad A. S. 2001). Obecność Normanów w Ameryce Północnej jest już powszechnie uznawana za fakt historyczny. Pewne wątpliwości budziły tu jednak ich nawigacyjne umiejętności. I chociaż

44

The issues connected with navigational knowledge of sailors traveling on open seas and oceans in the Viking Age (mid-8th – mid-11th century) have extensive written sources. They were discussed in the context of information transferred to us through Scandinavian sagas, which informed about penetration of the open spaces of the North Atlantic, including the 400-hundred-year period of regular navigation between Norway and Greenland. Initially, it was believed that the Normans limited their journeys to cabotage, always keeping land in sight. However, the colonization of the islands on the North Atlantic suggests otherwise (Urbańczyk 2012). Sagas are an important source for researching the navigation of the time. The Greenland Saga (Grœnlendinga saga) from the 13th century and The Saga of Erik the Red (Eiríks saga rauða) provide information about the Viking colonization of Greenland and mention journeys to a mysterious Vinland situated farther to the west. When in 1960 the remnants of the Viking settlement in L’Anse aux Meadows on a Canadian island Newfounland were found, it confirmed the suppositions inspired by information from the sagas that the Vikings reached the north-east coasts of America long before Christopher’s Columbus’ expedition (Ingstad H., Ingstad A.S. 2001). The presence of the Normans in North America is commonly considered a historical fact. Only their navigational skills raise some doubts. Although it has been proved that these skills were sufficient to reach Iceland and Greenland and to maintain regular navigation between Iceland and Norway, some researchers doubt if they made regular cruises do Vinland

dowiedziono, że były one wystarczające dla osiągnięcia Islandii i Grenlandii oraz utrzymywania regularnej żeglugi między Islandią i Norwegią, to jednak część badaczy zgłosiła wątpliwości, co do możliwości utrzymywania regularnych rejsów do Vinlandii. Czy zatem dotarcie do Ameryki było wyłącznie kwestią przypadku? Biorąc pod uwagę fakt, że nie znano jeszcze wówczas kompasu magnetycznego, zastanawiano się, co mogło zastąpić ten przyrząd nawigacyjny? W kwestii stosowania przez Wikingów/Normanów jakichś przyrządów nawigacyjnych, nie znajdujemy w sagach szczegółowych informacji. Wiemy jednak, „że przy dobrej pogodzie nawigator mógł podzielić horyzont (deila aettir – to znaczy mógł znaleźć kierunki), zaś przy złej widoczności gubił drogę (hafvilla)” (Stanisławski 2000, s. 166). Informacja ta odnosi się niewątpliwie do ówczesnej wiedzy nawigacyjnej i świadczy o wykorzystywaniu pozycji ciał niebieskich dla oznaczania kursu statku. Analiza tych źródeł wyraźnie wskazuje, że Normanowie osiągnęli w tym czasie szczyt swoich możliwości żeglarskich i nawigacyjnych. Często stawiano też pytanie: czy wczesnośredniowieczni żeglarze dysponowali odpowiednim poziomem wiedzy astronomicznej, która pozwalała stosować przyrządy nawigacyjne? Tu do głosu doszły znaleziska archeologiczne, które interpretuje się jako elementy przyrządów nawigacyjnych (Sølver 1953, Thirslund 1998, s. 294-296; Stanisławski 2002, s. 10-11). W 1948 roku, duński archeolog Christen Leif Vebæk (1952), w trakcie badań prowadzonych na południu Grenlandii, w pobliżu fiordu Uunartoq, odkrył zachowany częściowo dysk drewniany. Badania prowadzone były w obrębie ruin klasztoru Benedyktyńskiego. Vebæk stwierdził, że klasztor został zbudowany na pozostałościach budynku, którego chronologię określono za pomocą metody 14 C na około 1000 rok. Relikty budynku przykrywała cienka warstwa spływowa, w której zabytek ten został odkryty. Dobrze zachowana połowa dysku pozwoliła zrekonstruować całość przedmiotu – pierwotnie posiadał on średnicę ok. 7 cm, grubość ok. 1 cm, zaś średnica umieszczonego centralnie otworu wynosiła prawdopodobnie ok. 1,7 cm. Wzdłuż obwodu, tarczę oznakowano 32 wyciętymi trójkątami-zębami. Ponadto na tarczy dysku znajdowały się intencjonalnie wycięte: linia prosta, linia zakrzywiona/łukowata oraz szereg krótkich, równoległych nacięć tworzących pionowy pas (ryc. 37). Kapitan Carl V. Sølver, badacz historii nawigacji z Kopenhagi, zwrócił uwagę na możliwość interpretacji tego znaleziska jako instrumentu do określenia położenia geograficznego w tym zwłaszcza wyznaczenia kierunku północnego – tak m.in.

possible. Was reaching America a mere coincidence, then? Taking into account the fact that magnetic compass was not known yet, an important question appeared: what was used instead? Sagas do not mention any navigational instruments used by the Vikings/Normans. Still, we know that ‘at the good weather the navigator could divide the horizon (deila aettir, which means he could find directiosns) and that he lost way at bad visibility (hafvilla)’ (Stanisławski 2000, p. 166). The information most probably concerns the state of navigational knowledge of that time and suggests the use of position of celestial bodies to determine the ship’s direction. The analysis of these sources clearly shows that the Normans reached the peak of their sailing and navigational possibilities at that time. A frequently asked question was: did Early Medieval sailors have a sufficient level of astronomical knowledge to use navigational instruments? Archaeological finds proved useful here, especially those that are interpreted as fragments of navigational instruments (Sølver 1953, Thirslund 1998, pp. 294-296; Stanisławski 2002, pp. 10-11). In 1948, a Danish archaeologist Christen Leif Vebæk (1952), during excavation works in the south of Greenland, close to the fiord Uunartoq, found a partially preserved wooden disk. The excavation works were conducted within the riuns of a Benedictine monastery. Vebæk claimed that the monastery was built upon the remnants of a builing dating back to about 1000 (according to 14C method). The relics of the building were covered with a thin spill layer in which the monument was found. The well-preserved half of the disk allowed to reconstruct the whole object: it initially had 7 centimetres in diameter and was 1 centimetre thick. The diameter of its centrally placed hole was probably 1,7 centimetres. Along the circumference the disk was marked with 32 cuts of triangular shape. Moreover, on the disk’s surface there were other, intentionally made, marks: a straight line, a curved/arched line and a series of short parallel cuts making a vertical stripe (fig. 37). Captain Carl V. Sølver, an expert on the history of navigation from Copenhagen, pointed to the possibility of interpreting this find as an instrument to calculate geographical position, especially to indicate the North. This is how he interpreted the series of parallel cuts making a stripe mentioned above (Sølver 1953). In 1978, a Swedish astronomer Curt Roslund examined the artifact and discovered that the straight line and the curved line are lines of a gnomon (Thirslund 1998, pp. 12-15). The straight line depicted, according to him, decli-

45

zinterpretował on szereg opisanych powyżej równoległych, tworzących pas nacięć (Sølver 1953). W 1978 roku, szwedzki astronom Curt Roslund, badając ten zbytek odkrył, że linia prosta oraz towarzysząca jej linia łukowata to linie gnomonu (Thirslund 1998, s. 12-15). Linia prosta przedstawiała według niego deklinację6 dla okresu zrównania dnia z nocą, linia krzywa deklinację dla okresu przesilenia letniego (ryc. 38) dla szerokości geograficznej 61°N. W obu przytoczonych powyżej poglądach można mówić o interpretacji dysku jako kompasu słonecznego. Hipotezę tę rozwinął i znacznie uwiarygodnił kapitan Søren Thirslund (Thirslund 1993). Jej pod-

nation5 for the equinox, the curved line for the summer solstice (fig. 38) for the latitude 61°N. In both aforementioned views the disk was interpreted as a sun compass. This hypothesis was developed and authenticated by Captain Søren Thirslund (Thirslund 1993). Its basis is an assumption that the two lines carved in the disk are lines marked by the end of the gnomon’s shadow (a short cone similar to that of a sundial) at the time between the sunrise and the sunset. At the sunrise the shadow was long and it was cast upon the left side of the disk. With time and when the sun went up, the shadow became shorter and moved to the right. At midday the shadow cast by

Ryc. 37. Zachowany częściowo dysk drewniany odkryty przez C. L. Vebaeka. Zbiory Muzeum Narodowego w Kopenhadze. Fig. 37. Partly preserved wooden disk discovered by C. L. Vebaek, housed in the National Museum in Copenhagen. Ryc. 38. Interpretacja linii wyrytych na dysku z Grenlandii jako krzywych gnomonu – krzywej równonocny (góra) i krzywej przesilenia (dół). Źródło: Thirslund, 1998. s. 17, Abb. 13, 14. Fig. 38. Interpretation of the lines incised on the disk from Greenland as denoting gnomon lines; top: line of equinox; bottom: curve of solstice. Source: Thirslund, 1998. p. 17, Abb. 13, 14.

6

46

Czyli kąt między kierunkiem ku danemu obiektowi a płaszczyzną równika niebieskiego.

5

The angle between direction towards a given object and the celestial equator.

stawą było założenie, że dwie linie wycięte na tym dysku są liniami zakreślonymi przez koniec cienia gnomonu (krótkiego stożka, podobnego jak w zegarze słonecznym) w czasie między wschodem a zachodem słońca. O wschodzie słońca cień był długi i padał na lewą stronę tarczy dysku, w miarę upływu czasu i „wznoszenia się słońca”, cień stawał się krótszy i przemieszczał się ku prawej stronie. W południe, cień rzucany przez stożek gnomonu był najkrótszy, czyli położony był najbliżej od umieszczonego centralnie gnomonu-stożka. Wraz z dalszą „wędrówką słońca” ku zachodowi cień się wydłużał i przesuwając się ku prawej stronie dysku wykreślił w efekcie łukowatą linię, podobną jak na lewej stronie tarczy dysku. Powstałą w ten sposób linię krzywą interpretuje się jako graficzne odwzorowanie drogi cienia gnomonu podczas przesilenia letniego i nazywa się „krzywą przesilenia”. Linię prostą, powstałą w analogiczny sposób podczas zrównania dnia z nocą, nazywa się „linią równonocy”. Tak oznakowana tarcza mogła być wykorzystana do określenia kierunków w czasie żeglugi. Aby określić kurs statku, obracano dysk ustawiając go w pozycji, dla której cień gnomonu stykał się z wyrytą linią gnomonu, następnie odczytywano wynik na skali-podziałce wyciętej przy krawędzi dysku. Do wyznaczenia kierunku północ-południe, korygowano prawdopodobnie ustawienie tarczy zgodnie z odczytem na skali i poszukiwany kierunek ustalano łącząc środek dysku/gnomonu z najbliższym mu punktem na krzywej, w którym cień był najkrótszy w południe. Kształt będącej tu bazową linią gnomonu zależał od szerokości geograficznej, wysokości gnomonu oraz deklinacji słońca. Podczas wypraw dalekomorskich niezbędne było posiadanie co najmniej kilku krzywych gnomonu dla uwzględnienia zmiany szerokości geograficznej i praktycznego wykorzystania ich dla celów nawigacji. Przybliżenie rozwiązania tego problemu może dać ostatnio dokonane odkrycie w wikińskim emporium Truso (Jagodziński 2010, s. 126-132). W trakcie badań wykopaliskowych osady Truso prowadzonych w latach 2001-2003, w strefie portowej, w obrębie budynku nr 8 (ryc. 51), odkryto siedemnaście fragmentów połamanego (pokruszonego) przedmiotu wykonanego z kości walenia. Ze względu na charakterystyczny kształt części z nich, występujące na różnych fragmentach powtarzające się elementy „stylistyczne”, oraz wymiary i zidentyfikowane ślady użytkowania, zakwalifikowałem je wstępnie jako zespół będący częścią kompasu słonecznego. Podobnie jak miało to miejsce z opisanym zabytkiem z Grenlandii, także na dysku z Truso wyry-

the gnomon’s cone was the shortest, that is placed closest to the central cone. Along with the further ‘sun’s journey’ the shadow lengthened and, while moving to the right side of the disk, it drew an arched line, similar to that on the left side of the disk. The disk, marked in this way, could be used for determining directions during sailing. In order to define the ship’s head, the disk was turned into the position in which the gnomon’s shadow met the carved line, and then the result was read on the division on the edge of the disk. In order to find the North-South direction, the disks setting was probably corrected according to the result from the division an the direction was found by joining the centre of the disk/gnomon with the closest point on the curved line in which the shadow was the shortest at midday. The shape of the basic gnomon’s line depended on latitude, the gnomon’s height and the sun’s declination. During deep-sea journeys it was necessary to possess at least a few curves of the gnomon to allow the change of latitude and for their use in practical navigation. The recent discovery from the Viking emporium Truso can bring us closer to the solution of this problem (Jagodziński 2010, pp. 126-132). During the excavation works carried out in the settlement of Truso between 2001 and 2003, in the harbour zone, within building number 8 (fig. 51) seventeen fragments of a broken object made of cetacean bone were found. Due to their characteristic shape, repetitive stylistic elements, dimensions and identified traces of use, I pre-classified them as parts of a sun compass. Similarly to the object from Greenland, the disk from Truso had analogical cut lines, a curved one and a straight one, which can be interpreted as the gnomon’s lines for latitude 54oN. The wholly reconstructed disk (fig. 39) with a division on the edge which most probably was a reflection of a 360-degree division of the horizon, as well as the cardinal directions marked on the division and the lines of the gnomon, allows to consider this object the most precisely made navigation instrument of the Viking Age among all that have been found so far. It might have been a more complicated object than the disk with gnomon. What indirectly points to that are other elements found during the excavation works, which because of their parameters and stylistic features, could have been parts of such an instrument. The function of the disk’s ‘dial-base’ could have belonged to a quadrangular plate (fig. 40) with a hole or a dial with a marked gnomon hole (fig. 41). It would also be a good idea to check if the found objects are not parts of an astrolabe

47

Ryc. 39. Janów Pomorski/Truso, prawdopodobnie fragment kompasu słonecznego – propozycja rekonstrukcji oznakowania-skali, kierunków geograficznych oraz linii gnomonu. Fig. 39. Janów Pomorski/Truso, probably a fragment of a sun compass – reconstruction showing the scale, geographical directions and lines of gnomon.

to analogiczne linie, krzywą i prostą, które można interpretować jako linie gnomonu dla szerokości geograficznej 54oN. Całość tak zrekonstruowanego dysku (ryc. 39), z podziałką na krawędzi będącą zapewne odwzorowaniem 360 stopniowego podziału horyzontu, oznaczonymi na podziałce kierunkami świata i liniami gnomonu, pozwala moim zdaniem uznać ten zabytek za najbardziej precyzyjnie wykonany z dotychczas odkrytych instrumentów żeglarskich z okresu wikińskiego. Być może był to przyrząd bardziej skomplikowany niż dysk z gnomonem. Pośrednio wskazują na to inne znalezione w trakcie badań wykopaliskowych elementy, które ze względu na parametry i cechy stylistyczne mogły stanowić część składową takiego instrumentu. Funkcję „tarczy-bazy” dla dysku mogła pełnić np. czworokątna płytka (ryc. 40) zaopatrzona w otwór lub też tarcza z oznakowanym otworem gnomonu (ryc. 41). Należałoby też sprawdzić, czy znalezione zabytki nie są elementami astrolabium (ryc. 42). Taką sugestię, po wstępnym zapoznaniu się ze znaleziskiem z Truso zgłosił Páll Bergþórsson, islandzki badacz zagadnień nawigacyjnych:

48

Ryc. 40. Janów Pomorski/Truso, fragment czworokątnej płytki obramowanej pasmem z ukośnymi nacięciami w odstępach co 0,5 cm. Fig. 40. Janów Pomorski/Truso, fragment of the quadrangular face edged with a band with oblique notches placed 0,5 cm from one another.

Ryc. 41. Janów Pomorski/Truso, fragment tarczy z otworem umieszczonym zapewne centralnie. Otwór otoczonym na krawędzi pasmem z ukośnymi nacięciami w odstępach, co 0,3 cm. Fig. 41. Janów Pomorski/Truso, fragment of the face showing a hole that was probably made in the centre and encircled with notches placed 0,3 cm from one another.

Artefakt ten był pierwotnie używany jako część swego rodzaju astrolabium, które znane było w Grecji i na Bliskim Wschodzie już ponad tysiąc lat temu. Dysk był zapewne podwieszany na specjalnym uchwycie (osi) w ten sposób, aby linia przeprowadzona przez środek dysku była w pozycji poziomej (horyzontalnej). Na osi dysku zamontowana była prawdopodobnie celownica (ręcznie regulowana) i wizjer, analogicznie jak w przypadku astrolabium. Dla określenia wysokości położenia słońca (lub gwiazdy), obracano celownicą i wizjerem w ten sposób, aby promień światła przechodził przez oba otwory (w celownicy i wizjerze). Sam zaprojektowałem i wykonałem takie astrolabium z drewna dębowego. Idea tej rekonstrukcji została oparta o znalezisko fragmentu dysku dębowego z Grenlandii (odkrycie Christena L. Vebœka). Jak z pewnością wiesz, dysk ten został uznany przez Sørena Thirslunda za element kompasu słonecznego, którego zasada działania opierała się na gnomonie. Jednak moim zdaniem, jest to proste astrolabium 7. Poruszone tu kwestie, także te związane z sugestiami Pálla Bergþórssona, wymagają dalszych badań, również w zakresie archeologii eksperymentalnej.

(fig. 42). Such a suggestion, after a preliminary examination of the find from Truso, was made by an Icelandic expert on navigation Páll Bergþórsson: This artifact may from the beginning have been intended to be a kind of astrolabe, which was known in Greece and the Middle East more than thousand years ago. It would then have been hanged up at the top, with a kind of a handle to make the line through the centre to be in horizontal position. An alidade (revolving hand) with a viewer would have been put on an axis in the central hole, as it was on the astrolabes. For an observation of the solar (or star) elevation the alidade would have been adjusted with viewer (one hole at each of the alidade’s ends) until a solar ray would have been shining through both holes. I myself have designed such an astrolabe from a disk of oak. That idea was based on the piece of oak found in Greenland by L. Vebœk and considered by Søren Thirslund to be a gnomon, as you certainly know, while I think it was a primitive astrolabe 6. The issues mentioned here, also those connected with Páll Bergþórsson’s suggestions, require further research, possibly lying within the range of experimental archaeology.

Ryc. 42. Schematyczne przedstawienie zasady działania astrolabium (opracowanie M. F. Jagodziński – astrolabium z 1648 roku, zbiory National Maritime Museum Rotterdam, geheugenvannederland.nl). Fig. 42. Schematic representation of the principles of operation of the astrolabe (elaboration M. F. Jagodziński – astrolabe from 1648, collections National Maritime Museum Rotterdam, geheugenvannederland.nl).

7

Fragment opinii Pálla Bergþórssona dot. znaleziska z Truso przekazany mi e-mailem 5 kwietnia 2005 roku. Z uwagi na trudny technicznie opis, zamieszczam również, nieco uproszczoną, polską wersję tej opinii. Zob. też: Bergþórsson 2000.

6

A fragment of Páll Bergþórsson’s opinion about the find from Truso sent to me via e-mail on 5th April 2005. See also: Bergþórsson 2000.

49

50

Spadkobiercy bursztynowego szlaku Heirs to the Amber Road

Okres wczesnośredniowieczny w dziejach gospodarczych nadbałtyckiej Europy wyróżnia się wyjątkową aktywnością w sferze wytwórczości rzemieślniczej i handlu. W uproszczeniu można powiedzieć, że efektem takiej aktywności i mobilności rzemieślników i kupców było powstanie nadbałtyckiej strefy gospodarczej. Ważne miejsce w gospodarce okresu wikińskiego zajmował bursztyn. Bursztyn i wyroby bursztynowe odkrywano we wszystkich badanych wykopaliskowo ośrodkach rzemieślniczo-handlowych basenu Morza Bałtyckiego (Davidian 1984, s. 118-126; Wojtasik 1957, s. 99-160; Ulbricht 1990, s. 65-126; Gerds 2001 (2003), s. 115-122). Popularność bursztynu widać zwłaszcza w szerokim asortymencie wyrobów powstających w działających w tych ośrodkach warsztatach bursztynniczych oraz ich bogactwie. Wyjątkową obfitość i różnorodność wyrobów bursztynowych stwierdzono zwłaszcza w Truso. Wynika to z jednej strony z istniejących wokół Truso bogatych zasobów surowca bursztynowego, z drugiej zaś z wielowiekowej tradycji wykorzystywania tych złóż w handlu i rzemiośle. Tereny położone wokół Truso, stanowiące we wczesnym średniowieczu jego zaplecze, już znacznie wcześniej, nawet w najodleglejszych krańcach Europy, znane były z bursztynu. To tu dotarła oficjalna wyprawa po bursztyn ekwity rzymskiego z czasów Nerona (54-68 r.): Niedawno się przekonano, że wybrzeże Germanii, z którego jest przywożony bursztyn, znajduje się w odległości 600 mil od Karnuntum w Pannonii. Żyje jeszcze ekwita rzymski wysłany dla zdobycia bursztynu prze Julianusa zarządzającego igrzyskami gladiatorskimi cesarza Nerona. Odwiedził on miejsca handlowe (commercia) i wybrzeża, przywożąc takie ilości bursztynu, że nawet siatka służąca

The Early Middle Ages in the economic history of the Baltic Europe are characterized by a heightened intensity of crafts and trade. As a result of such increased activity and mobility of craftsmen and merchants the Baltic economic zone was created. Amber was an important part of the Viking Age economy. Amber and amber products were found in all archaeologically researched craft and trade centres of the Baltic Sea (Davidian 1984, pp. 118-126; Wojtasik 1957, pp. 99-160; Ulbricht 1990, pp. 65-126; Gerds 2001 (2003), pp. 115-122). The popularity of amber can be seen especially in the wide range of products made in the workshops of these centres. An exceptional abundance and diversity of amber products was found in Truso. It was caused, on one hand, by rich amber deposits in the vicinity of Truso and, on the other, by the long-lasting tradition of using these deposits in trade and craft. The areas situated around Truso, which in the Early Middle Ages served as its hinterland, had long before been known for amber even in the farthest parts of Europe. It was here that the official amber expedition of a Roman eques from Nero’s times (54-68 AD) landed: It has recently been discovered that the coast of Germania, from which amber is brought, is situated 600 miles from Carnuntum in Pannonia. The Roman eques sent for amber by Julianus, a bailiff of Nero’s gladiatorial games, is still alive. He visited trade centres (commercia) and coasts, bringing back such amount of amber that even the net for restraining animals and covering the podium had an amber chunk in every bundle. The weapons and all other equipement used for one day was made of amber to diversify the exhibition on individual days. The heaviest chunk of amber weighed 13

51

do powstrzymywania zwierząt i osłaniania podium miała w każdym węzełku bursztyn. Broń zaś, mary i cały sprzęt, używany przez jeden dzień, był z bursztynu dla urozmaicenia wystawy w poszczególnych dniach. Najcięższa bryła bursztynu ważyła 13 funtów 8 (4,25 kg) – Historia naturalis Pliniusza Starszego (23 wzgl. 24-79 r.).

pounds7 (4,25 kilograms) – Naturalis Historia by Pliny the Elder (23 or 24 – 79 AD).

Analizując tekst relacji można przyjąć założenie, że wyprawa ekwity dotarła co najmniej do ujścia Wisły i prawdopodobnie przemieszczała się pomostem Bągarckim9 w kierunku obfitującego w bursztyn Półwyspu Sambijskiego. W innym miejscu Naturalis historii, Pliniusz podaje informacje o kopaniu bursztynu zaczerpnięte z dzieła Filemona O Oceanie, napisanego po 5 r. n.e.: Filemon [mówi], że bursztyn stanowi minerał kopalny i że wydobywa go się w dwóch miejscach Scytii: w jednym miejscu biały i koloru wosku nazwany electrum, w drugim zaś żółty [czerwonozłocisty, brunatny, rudy], nazwany sualiternicum. Informacja o kopalnym charakterze złóż bursztynu daje nam pewną wskazówkę, pozwalającą bliżej zidentyfikować miejsca w Scytii, gdzie wydobywano w sposób odkrywkowy bursztyn. Mogła być tylko Sambia, którą zamieszkiwali Estiowie oraz tereny położone nad Zalewem Wiślanym zamieszkałe przez Gotów. Około połowy V wieku na wschodnią część opuszczonych przez Gotów terenów (nie przekraczając jeziora Drużno i rzeki Dzierzgoń), napływa ludność zachodniobałtyjska. W tym czasie Europa wchodzi w nowy okres historii określany mianem wędrówek ludów. Za początek tego okresu przyjmuje się rok 375, tj. rozbicie nadczarnomorskiego państwa Gotów przez Hunów i przesunięcia się ich do Europy Środkowej, zaś koniec określa się datą 568 r, kiedy to Awarowie usadowili się nad środkowym Dunajem, a Słowianie ostatecznie przełamali dunajską granicę obronną. Był to czas wielkich ruchów migracyjnych z Barbaricum na obszary Imperium Rzymskiego. Atrakcyjne dla osadnictwa i bogate terytoria rzymskie stały teraz otworem na skutek ekspansji Hunów i ściągały w ten rejon drużyny wojowników, a nawet całe plemiona. Istniała tu możliwość szybkiego wzbogacenia się m.in. przez pobieranie danin (trybutów) czy też zdobycie łupów wojennych. Wydarzenia te sprawiły, że ukształtowane w poprzednim okresie szlaki handlowe z Barbari-

While analyzing the account one can assume that the eques’s expedition reached at least the Vistula river estuary and probably moved along the Bągart platform8 towards the Sambia Peninsula which abounded in amber. In another fragment of Naturalis Historia Pliny the Elder provides information about digging for amber taken from the work Ocean by Philemon: Philemon says that amber is a fossil material and that it is extracted in two places in Scythia: white or wax-coloured, known as electrum, in one place; yellow [red and golden, brown, russet], known as sualiternicum, in the other. The information about the fossil character of amber deposits gives us a certain hint as to where these places in Scythia were situated. They could only be Sambia, inhabited by the Aesti people and the areas by the Vistula Lagoon, inhabited by the Goths. Around the mid-5th century the West-Baltic people arrived in the eastern part of the areas abandoned by the Goths. The new inhabitants did not cross Lake Drużno or the Dzierzgoń river. At the same time Europe entered a new era of history known as the Migration Period. The year 375 AD, when the Huns destroyed the country of Goths by the Black Sea and pushed them to the Central Europe, is considered to be the beginning of this era. The end of the Migration Period was the year 568 AD, when the Avars settled by the central Danube and the Slavs finally broke the Danube defensive border. It was the time of massive migrations of people from Barbaricum to the Roman Empire. Attractive and rich Roman territories became open to invasion as a result of the Huns’ expansion. Teams of warriors or even whole tribes arrived in this region, which gave them the possibility of quick enrichment by collecting levies or spoils of war. These events rendered the former trade routes from Barbaricum to the Southern Europe invalid. The intensive amber trade ceased as well. One attempt of renewing the former trade relations was the mission sent by the Aesti to the king of the Ostrogoths in Rome around 515 AD. The mission can be confirmed by the letter of king Theoderic to the Aesti (dating back to 514 – 517), in which the king thanks for amber and promises to send gifts.

8

7

9

52

Przekład: J. Kolendo 1981, s. 26. Pomost biegnący przez dolinę rzeki Dzierzgoń, zbudowany z drewna dębowego w I wieku p.n.e., funkcjonujący do końca III wieku n.e. Jedyny odkryty dotychczas konkretny fragment „szlaku bursztynowego” o długości 1230 m.

8

After: J. Kolendo 1981, p. 26. Platform across the Dzierzgoń river valley, built of oak wood around the 1st century BC and functioning until the end of the 3rd century. The only part of the Amber Road discovered so far. It is 1230 metres long.

cum do Europy Południowej tracą swe znaczenie. Ustaje też zapewne intensywny handel bursztynem. Jako próbę odnowienia dawnych stosunków handlowych można uznać wysłanie przez Estiów ok. 515 roku poselstwa do króla Ostrogotów w Rzymie, o czym świadczy list króla Teodoryka do Estiów (datowany na lata 514/517), w którym dziękuje on za przywieziony bursztyn i zapowiada posłanie darów. Oto jego tekst: Król Theodoryk (pozdrawia) Hestiów. Dzięki waszym posłom przybywającym jeden po drugim dowiedzieliśmy się, że bardzo pragnęliście nas poznać, chcąc jako mieszkańcy wybrzeży oceanu pozyskać naszą przychylność. Nadzwyczaj miłe jest dla nas i przyjemne wasze pragnienie, aby nasza sława dotarła i do was, którym nie mogliśmy powierzyć żadnych poleceń. Kochajcie więc tego, którego już poznaliście, a którego dopóki był wam nie znany, poszukiwaliście z wahaniem. Bo podejmować drogę przez tak wiele ludów – to nie to samo, co pragnąć czegoś łatwego do osiągnięcia. Toteż poszukując was z serdecznym pozdrowieniem zawiadamiamy, że bursztyny, które dostarczyliście przez pośredników, przyjęto z wdzięcznością. Fale oceanu zstępując ku wam przynoszą tę niezwykle lekką substancję, zgodnie ze słowami waszych ludzi. Twierdzili oni jednak, że nie znacie miejsca jej pochodzenia, choć otrzymujecie ją dzięki szczodrości waszej ojczyzny w ilości większej niż wszyscy inni ludzie. Według opisu niejakiego Korneliusza10 wypływa ona w postaci soku drzew (sucus), na wewnętrznych wyspach oceanu, dlatego właśnie nosi nazwę bursztynu (sucinum), i jest tam zbierany. Krzepnie powoli w cieple słonecznym. Staje się bowiem topliwym kruszcem, delikatnym i przejrzystym, mieniąc się czerwonawo to barwą szafranu, to jasnością płomienia, a ilekroć dostanie się w okolice przybrzeżne, oczyszczony przez kolejne przypływy i odpływy, wyrzucany jest na wasze brzegi. Uznaliśmy za stosowne wyjaśnić to dlatego, byście nie pomyśleli, że zupełnie uchodzi naszej uwagi coś, co waszym zdaniem utrzymujecie w tajemnicy. Przeto odnajdujcie nas częściej drogami, które otworzyła wam wasza miłość, ponieważ zawsze przynosi korzyść zgoda osiągnięta przez potężnych władców, którzy, gdy zostaną ujęci skromnym darem, starają się zawsze w przyszłości odwzajemnić większym. Przekazaliśmy wam również przez naszych posłów pewne słowa. Za ich pośrednictwem oświadczamy, że przeznaczyliśmy wam to, co powinno być (wam) miłe11.

10

11

Chodzi tu o opis bursztynu w kraju Estiów Corneliusa Tacitusa w Germanii. Przekład: M. Borowska, K. Holzman 1973, s. 181.

The letter reads: King Theoderic greets the Aesti. Thanks to your ambassadors arriving here one after another, we have learnt that you really wanted to meet us and, as the inhabitants of the ocean coasts, f ind favour with us. We f ind this desire of yours very pleasant, although we could not entrust you with any orders. Do love the one you have already met and whom, as long as he remained unknown, you sought with hesitation. For to pass through so many strange nations to seek our friendship is not the same thing as to desire what is easy to reach. Thus, we inform that we have graciously received the amber which you have sent us by the ambassadors. The ocean waves bring you this lightest of all substances, according to your people’s words. Where it comes from, however, you know not. You receive it due to your homeland’s generosity in larger amounts than all other people. As an author named Cornelius9 informs us, the substance is gathered in the innermost islands of the ocean, being formed originally of the juice of a tree (succinum). Then it is gradually hardened by the heat of the sun. It becomes a fusible metal, delicate and transparent, sometimes blushing with the colour of saffron, sometimes glowing with flame-like clearness. Then, gliding down to the margin of sea, and further purif ied by the rolling of the tides, it is transported to your shores and cast upon them. We have thought it better to point this out to you, lest you should imagine that your supposed secrets have escaped our knowledge. We shall be glad to receive further visits from you by the road your love have opened up for you, for peace and harmony reached by mighty monarchs, who on receiving a gift try to reciprocate, always bring prof its. We also declare that we intend to show you future favours10. The letter, edited by Cassiodorus, should be treated as ‘an abstract model of polite and erudite diplomatic document’ (Nowakowski 2006, pp. 28-29). The letter’s rhetoric made it ‘completely incomprehensible to the addressees’ (Kolendo 1998, p. 137). We cannot, however, rule out the possibility that the impulse to write Theoderic’s letter was an attempt to renew the former trade or political relations made by the Aesti. In such a case we should take into consideration the fact that the relations between the areas providing amber and the Roman Empire were particularly strong. Did

9

10

Description of amber in the Aesti land by Cornelius Tacitus in Germania. After: M. Borowska, K. Holzman 1973, p. 181.

53

List ten, zredagowany przez Kasjodora, należy zapewne traktować jako „abstrakcyjny wzorzec uprzejmego i erudycyjnego pisma dyplomatycznego” (Nowakowski 2006, s. 28-29). Retoryka listu sprawia, że byłby on „zupełnie niezrozumiały dla adresatów” (Kolendo 1998, s. 137). Nie można jednak wykluczyć, że impulsem do zredagowania listu Teodoryka była jakaś próba odnowienia dawnych stosunków handlowych/politycznych podjęta przez Estiów. W takim przypadku należałoby zwrócić uwagę na wyjątkową trwałość związków między terenami dostarczającymi bursztyn a ziemiami dawnego Imperium Romanum. Czy państwo Ostrogotów przejęło rzymską tradycję handlu bursztynem? W tej kwestii nie mamy bezpośrednich dowodów, chociaż o jakiejś formie kontaktów między południem Europy a Barbaricum, w rozwiniętej już fazie tzw. okresu wędrówek ludów, świadczyć mogą, liczne znaleziska solidów a także innych bogatych importów z V i z początków VI wieku. Przykładem mogą tu być również znaleziska z cmentarzyska w Warnikam – „dzbany toczone na kole, szklany puchar z warsztatów nadreńskich czy rząd koński, przypominający okazy z grobów ‘książęcych’ z państwa Gepidów w Siedmiogrodzie” (Nowakowski 2006, s. 29). Napływ na tereny położone między Wisłą a Pasłęką, około V w., plemion bałtyjskich, które nazwano później Prusami, nieco później bo ok. VIII w. Słowian, a także wspomniane wcześniej ruchy migracyjne w Europie sprawiły, że definitywnie przerwane zostały kontakty handlowe między południowo-wschodnimi wybrzeżami Bałtyku a południem Europy. Uaktywnił się również wówczas i nabrał priorytetowego znaczenia dalekosiężny szlak handlowy, wiodący od Bałtyku Dnieprem i Wołgą do krajów Arabskich. Zakres tych kontaktów widać głównie w ośrodkach wczesnomiejskich gdzie ujawniono też wyraźną specjalizację wyodrębniających się zajęć rzemieślniczych w tym m.in. bursztyniarstwa. Badania wykopaliskowe prowadzone w Truso, potwierdziły wyjątkowo duże znaczenie bursztynu w strukturze rzemieślniczo-handlowej tego emporium. Z jednej strony świadczą o tym liczne pozostałości warsztatów bursztynniczych, które odkryto w kilku budynkach zlokalizowanych w części portowej osady, z drugiej zaś bardzo wyraźnie widoczny udział bursztynu i wyrobów bursztynowych w wymianie handlowej. Jedną z najliczniejszych kategorii zabytków pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w Truso był surowiec bursztynowy (ryc. 43) i różnego rodzaju wyroby z bursztynu.

54

the Ostrogoths’ kingdom take over the Roman tradition of amber trade? We do not have much evidence to confirm the fact. Still, some form of contact between the south of Europe and Barbaricum must have existed, especially in the advanced phase of the Migration Period: there are numerous finds of solidi and of other rich imports from the 5th and the early-6th centuries. Finds from the cemetery in Warnikam: ‘jugs turned on the wheel, a glass goblet from the workshops by the Rhine, a horse tack resembling the specimen from the princes’ tombs from the Gepids’ state in Transylvania’ (Nowakowski 2006, p. 29), also confirm such contacts. Due to the arrival of the Baltic tribes (later named ‘the Prussians’) to the lands situated between the Vistula river and the Pasłęka river (around the 5th century), as well as the arrival of the Slavs in the 8th century and the aforementioned migrations, trade contacts between the south-east coasts of the Baltic Sea and the south of Europe ceased. It was then that the long-range trade route from the Baltic Sea along the Dnieper river and the Volga river to the Arab world was activated and gained significance. The range of these trade contacts can be seen mainly in the early municipal centres, where visible specialization of crafts (e.g. amber processing) also appeared. Excavation works in Truso have confirmed amber’s significance in craft and trade structure of the emporium. There are numerous remnants of amber workshops in several buildings situated in the harbour part of the settlement, as well as clear traces of amber and amber products in commercial exchange. One of the most numerous categories of relics found during the excavation works in Truso were raw amber (fig. 43) and amber products. If, for other groups of relics, regions of concentration or absence could be indicated, amber chunks, semiproducts or completed amber products were found in all excavations in the trade and craft zone of Truso. It proves amber was a highly significant material in the commercial activity of the emporium. So far we have gathered a large collection of amber, weighing several dozen kilograms, with specimen of different types of the material representing all the basic kinds of succinum. The most numerous group consists of unprocessed, preselected amber chunks. A large part of the collection is also waste and unfinished products, as well as defective products left at various stages of processing (ryc. 44).

Ryc. 43. Janów Pomorski/Truso, surowiec bursztynowy. Fig. 43. Janów Pomorski/Truso, Raw amber.

O ile dla innych grup zabytków można było wskazać wyraźne rejony koncentracji lub absencji, o tyle bryłki bursztynu oraz półwytwory lub wyroby gotowe wykonane z bursztynu odkrywano we wszystkich wykopach badawczych w strefie rzemieślniczo-handlowej Truso. Świadczyć to może o dużym znaczeniu bursztynu w działalności gospodarczej tego emporium. Dotychczas, pozyskano pokaźny zbiór bursztynu o masie kilkudziesięciu kilogramów, w którym reprezentowane są zróżnicowane odmiany surowca, reprezentujące wszystkie podstawowe odmiany sukcynitu. Największą ilościowo grupę tworzą nieobrobione, wstępnie wyselekcjonowane bryłki bursztynu. Dużą część zbioru stanowią też odpady produkcyjnych oraz wyroby niedokończone bądź uszkodzone i porzucone w różnych fazach obróbki (ryc. 44). Z uwagi na stopień obróbki bursztynu, w całym zbiorze można wydzielić pięć grup technologicznych (Wielowiejski 1991, s. 318). Pierwszą z nich tworzą formy zaczątkowe, poddane obróbce wstępnej z widocznymi na powierzchni śladami skrawania, cięcia i odbić. Zabiegi te służyły nadaniu surowej bryłce kształtu zbliżonego do zamierzonego produktu końcowego. Drugą grupę tworzą formy

As far as the degree of amber processing is concerned, we can distinguish five technological groups (Wielowiejski 1991, p. 318). The first one consists of incipient forms submitted to preliminary processing with traces of cutting and impressing visible on their surfaces. These procedures were performed in order to give a raw chunk shape close to the intended final product. The second group consists of forms with traces of preliminary polishing on their surface. In the third group there are semi-products with traces of boring holes. The fourth group consists of completed products with thoroughly polished surfaces, while the fifth one – of waste. Among the basic products we can enumerate: discoid and tubular beads of different sizes (fig. 45; fig. 46), trapezium-shaped pendants (fig. 47), miniatures of axes or Thor’s hammers and pawns for a game called hnefatafl. Technological groups described above, as well as diverse forms of products prove that there were specialized workshops of amber processing in Truso. Production took place inside residential buildings and, seasonally, outside. The most interesting group of relics connected with amber processing in Truso was found in 2006

55

Ryc. 44. Janów Pomorski/Truso, wyroby niedokończone lub uszkodzone i porzucone w różnych fazach obróbki. Fig. 44. Janów Pomorski/Truso, waste and unfinished products, as well as defective products left at various stages of processing.

ze śladami wstępnego wygładzania powierzchni. Grupa trzecia to półwytwory ze śladami wiercenia otworu. Do grupy czwartej zaszeregowano wyroby gotowe z dobrze wypolerowaną powierzchnią, a do grupy piątej odpady produkcyjne. Do podstawowych wyrobów zaliczyć można różnej wielkości paciorki krążkowate (ryc. 45), rurkowate (ryc. 46), trapezowate zawieszki (ryc. 47), miniaturki toporów bądź młotków Thora, a także pionki do gry hnefatafl. Wydzielone powyżej grupy technologiczne a także zróżnicowane formy wyrobów wskazują jednoznacznie na funkcjonowanie w Truso wyspecjalizowanych warsztatów obróbki bursztynu. Produkcję prowadzono zarówno wewnątrz obiektów mieszkalnych, jak też sezonowo na wolnym powietrzu. Najciekawszy zespół zabytków związanych z działalnością bursztynniczą w Truso odkryto w 2006 roku w pozostałościach budynku o ramowo-plecionkowej konstrukcji ścian. Wystąpiła tam największa koncentracja bryłek bursztynu (w tym ze śladami obróbki), odpadów produkcyjnych oraz gotowych ozdób bursztynowych m.in. w postaci paciorków. Z tych względów, budynek ten należy uznać za miejsce pracy bursztynnika. Tezę tę uwiarygodnia w dużym stopniu odkrycie kilku niewielkich depozytów bursztynowych w obrębie samego budynku, a zwłaszcza dużego składu surowca bursztynowego o wadze ponad 11 kg, który znaleziono w niewielkiej odległości od zachodniej ściany budynku (ryc. 48). Pierwotnie, bursztyn znaj-

56

in the remnants of a building with frame and plait construction of walls. The greatest concentration of amber chunks (some with traces of processing) was found there, as well as waste and complete amber ornaments, such as beads. Thus, the building was recognized as an amber craftsman’s workplace. This thesis was supported by the fact of finding several small deposits of amber in the same building, and especially a large store with the amount of the material weighing over 11 kilograms not far away from the western wall of the building (fig. 48). Initially, the amber was probably stored in a bag, hence the characteristic oval outline of the fill and its thickness (around 6-7 centimeters). The material, after being selected from chunks of higher quality, was stored in an especially prepared, small cellar. It was probably protected from above with a wooden lid, because directly above the amber’s deposit we could observe regular layers of charcoal, which most probably were remnants of burnt wooden boards. Among other objects found within the building we should mention a group of semi-products, waste and completed products (such as combs, rims of knife handles) from a horn craftsman’s workshop. We can assume that horn and amber processing were performed by the same person. Both a horn craftsman and an amber craftsman needed a similar set of tools, as well as similar skills in order to process these materials. Similarities between these two crafts were pointed out before; parallel

Ryc. 45. Janów Pomorski/Truso, przykłady paciorków krążkowatych. Fig. 45. Janów Pomorski/Truso, examples of ring beads.

dował się prawdopodobnie w worku, na co wskazują charakterystyczny owalny zarys wypełniska oraz jego miąższość (ok. 6-7 cm). Surowiec po wcześniejszym przebraniu z lepszych gatunkowo lub przydatniejszych do wykonania konkretnych wyrobów bryłek, został zdeponowany w specjalnie przygotowanej, niewielkiej jamie-piwniczce. Była ona prawdopodobnie zabezpieczona od góry pokrywą drewnianą, gdyż bezpośrednio nad składem bursztynu wystąpiły regularne pasma węgli drzewnych będących zapewne pozostałościami spalonych desek. Spośród innych przedmiotów znalezionych w obrębie omawianego budynku, wymienić należy zespół półproduktów, odpadów i wyrobów gotowych (m.in. grzebieni, oprawek trzonków noży) pochodzących z warsztatu rogownika. Można przypuszczać, że obróbką poroży i bursztynu zajmowała się prawdopodobnie ta sama osoba. Zarówno rogownik jak i bursztynnik, potrzebowali podobnego zestawu narzędzi, podobny był też zakres umiejętności niezbędny do obróbki tych surowców. Już wcześniej zwracano uwagę na znaczne podobieństwa obu tych dziedzin wytwórczości,

physical qualities of the two materials were emphasized, which was often confirmed by co-existence of both these categories of products in the same workshops (Łosiński 1980, p. 225-238). Inside the amber craftsman’s house we found 113 fragments of oriental silver coins of different sizes (from 1/2 to 1/20) and 97 scales’ weights (mostly cuboctahedron weights made of bronze, including the lightest weight among all the speci-

Ryc. 46. Janów Pomorski/Truso, przykłady paciorków rurkowatych. Fig. 46. Janów Pomorski/Truso, examples of tubular beads.

57

Ryc. 47. Janów Pomorski/Truso, przykłady ozdób bursztynowych (łącznie z zawieszką trapezowatą) zestawione w kolię. Fig. 47. Janów Pomorski/Truso, examples of amber jewellery (including trapezoidal pendant) made into a necklace.

wynikające ze zbliżonych cech fizycznych obrabianych surowców, co zostało wielokrotnie potwierdzone współwystępowaniem tych kategorii wyrobów w jednej pracowni (Łosiński 1980, s. 225-238). We wnętrzu budynku bursztynnika znaleziono 113 różnej wielkości (od 1/2 do 1/20) fragmentów srebrnych monet orientalnych oraz 97 ciężarków wagowych (w przeważającej liczbie były to odważniki kubooktaedryczne wykonane z brązu, w tym okaz najlżejszy ze znanych z całego basenu Morza Bałtyckiego o wadze 0,25 grama). Zarówno znaleziska monet, jak też odważników należy łączyć z handlem, co potwierdza jeszcze jedno znalezisko – waga szalkowa (typu 5 Steuera), którą znaleziono w obrębie budynku.

58

men from the whole basin of the Baltic Sea weighing 0,25 gram). Both the coins and the weights are connected with trade, which is also confirmed by yet another find: scales (5 Steuer type), which was discovered within the building. We connect these finds with trade and their exceptional accumulation in the amber craftsman’s house can indicate a significant presence of amber in commercial exchange, both as a material and products. The material of amber was, undoubtedly, a trade article, which is confirmed by numerous finds of unprocessed chunks within the market place in Truso and in other settlements, such as Ribe, Haithabu, Birka or Staraya Ladoga. Amber, which was processed in workshops in Truso, was

Ryc. 48. Janów Pomorski/Truso, skład surowca bursztynowego. Fig. 48. Janów Pomorski/Truso, raw amber deposit.

Znaleziska te łączyć należy z wymianą handlową, zaś ich wyjątkowo duże nagromadzenie w budynku rzemieślnika zajmującego się obróbką bursztynu, wskazywać może na znaczny udziału w tej wymianie bursztynu, zarówno w postaci surowca jak też wyrobów gotowych. Niewątpliwie przedmiotem handlu był sam surowiec bursztynowy, co poświadczają odkrycia licznych, nieobrobionych bryłek bursztynu w obrębie targowiska w Truso, a także na innych placach targowych m.in. w Ribe, Haithabu, Birce czy Starej Ładodze. Bursztyn, który obrabiano w warsztatach działających w Truso, dostarczała niewątpliwie okoliczna ludność. Co stanowiło zapłatę za przywożony bursztyn? Na obecnym etapie badań trudno jest wskazać konkretne „dobra” handlowe. Analizując znaleziska odkryte na okolicznych osadach i cmentarzyskach skupiska elbląskiego, pod uwagę brać można zwłaszcza srebro w postaci monet lub pokawałkowanej biżuterii, a być może także paciorki szklane lub paciorki wykonane z kamieni półszlachetnych (Jagodziński 2009, s. 151-153). Interesującym znaleziskiem wskazującym na handlowe lub wręcz płatnicze funkcje wyrobów bursztynowych jest niewielki depozyt znaleziony w Truso, w skład którego wchodziły: dwa brązowe, ażurowe okucia krzesiwa, nierozklepany, żelazny rdzeń krzesiwa oraz paciorek bursztynowy (ryc. 49). Krzesiwo nie było zmontowane, ani nawet przygotowane do montażu z uwagi na nierozklepany rdzeń żelazny i nieobrobione po odlewie brązowe

most probably provided by the local people. How were they paid for the amber they brought? At the present stage of research it is difficult to name particular commercial goods. But by analyzing finds discovered in surrounding settlements and cemeteries of the agglomeration of Elbląg, we can assume they were paid mainly in silver in the forms of coins or fragmented jewellery or in glass beads made of semi-precious stones (Jagodziński 2009, pp. 151-153). An interesting find pointing to the commercial or even financial functions of amber products is a small deposit discovered in Truso, which contained: two bronze openwork frames of flint, unbroken iron core of flint and an amber bead (fig. 49). Flint was not assembled or even prepared for assembling because of unbroken iron core and unprocessed bronze cladding. The fact of finding this group of products in the craft and trade zone of the settlement points to the possibility of exchange of such unassembled products, and the amber bead confirms the previous suggestions of the ‘financial’ function of this category of ornaments. A similar conclusion can be drawn from two hoards of glass beads found in the trade zone of Truso. The first set contained several dozen, the other one several hundred beads. Moreover, beads made of semi-precious stones (rhinestone, carnelian, amethyst) could have had a financial function as well.

59

Ryc. 49. Janów Pomorski/Truso, depozyt – elementy krzesiwa i paciorek bursztynowy. Fig. 49. Janów Pomorski/Truso, deposit – element of a fire striker and an amber bead.

okładziny. Fakt znalezienia tego zespołu w strefie rzemieślniczo-handlowej osady wskazuje na możliwość wymiany takich niezmontowanych przedmiotów, a towarzyszący im paciorek bursztynowy potwierdza wcześniejsze sugestie o „płatniczej” funkcji tej kategorii ozdób. Podobny wniosek nasuwa się w przypadku paciorków szklanych, co potwierdzają dwa skarby odkryte w strefie handlowej Truso, jeden zawierający kilkadziesiąt, drugi kilkaset sztuk tych ozdób. Także paciorki wykonane z kamieni półszlachetnych (kryształu górskiego, krwawnika i ametystu) mogły pełnić taką funkcję. Znaleziska z Truso wskazują jak bardzo bogaty był zestaw akcesoriów handlowych wykorzystywanych w nadbałtyckich emporiach okresu wikińskiego. Zaliczenie do nich obok monet, ciętej biżuterii srebrnej, paciorków szklanych i paciorków z kamieni półszlachetnych także paciorków, czy też innych wyrobów bursztynowych (np. pionków hnefi), pokazuje nieoczekiwanie zupełnie nowe, obok symbolicznego i użytkowego, pieniężne znaczenie bursztynu oraz wykonanych z bursztynu przedmiotów. Taką ich funkcję poza odkryciami w Truso, potwierdza zwłaszcza skarb znaleziony w Tucholi w skład, którego wchodziły m.in. dirhemy arabskie, figurki bursztynowe oraz nieobrobione bryłki bursztynu (Kmietowicz 1970, s. 163-168).

60

The finds from Truso show how rich the group of trade accessories used in the Baltic emporia of the Viking Age was. The fact of including in this group, apart from coins, silver jewellery, glass beads and beads made of semi-precious stones, also amber beads and other amber products (e.g. hnefi pawns), unexpectedly shows a completely new, in addition to symbolic and functional, financial meaning of amber and amber products. This function can be confirmed, apart from the finds from Truso, by the treasure discovered in Tuchola, which contained, among other things: Arabic dirhams, amber figurines and unprocessed amber chunks (Kmietowicz 1970, p. 163-168).

61

62

Życie codzienne Everyday life

Chcąc poznać dawną kulturę, archeologia działa wielokierunkowo. Obok wykopalisk obejmujących np. osady i cmentarzyska, prowadzone są badania przyrodnicze, w tym archeozoologiczne i archeobotaniczne. Odkryte przedmioty poddawane są nie tylko zabiegom konserwatorskim, ale również specjalistycznym analizom m.in. fizykochemicznym, i metaloznawczym. W coraz większym zakresie stosuje się dendrochronologię i datowanie radiowęglowe. Tak szerokie spektrum badawcze stosowane we współczesnej archeologii pozwala w coraz większym zakresie odtworzyć życie codzienne dawnych społeczności. Nie zawsze jednak posiadamy wystarczający materiał badawczy do przeprowadzenia takich badań. Przykładem może tu być osada Truso, gdzie nie zachowały żadne elementy organiczne (Jagodziński 2010 s. 47-64). Niedostatkom tym próbują zaradzić szerokie studia porównawcze, a także archeologia doświadczalna. W trakcie badań wykopaliskowych osady Truso odkryto kilkadziesiąt tysięcy wyjątkowej klasy zabytków stanowiących materialne świadectwo różnorodności zachowań oraz wyjątkowej dynamiki działań żyjących tam społeczności. Mówią nam one o wzajemnych (często bardzo skomplikowanych zależnościach, mających wpływ na ostateczny kształt funkcjonalny tego emporium (Jagodziński 2010; Brather, Jagodziński 2012; Auch, Bogucki Trzeciecki 2012; Cnotliwy 2013). Przedmioty te prezentują różne przejawy aktywności jego mieszkańców, związane przede wszystkim z wytwórczością rzemieślniczą i handlem, są też kopalnią wiedzy o życiu codziennym. Termin życie codzienne obejmuje szeroką gamę zajęć i czynności związanych z gospodarstwem domowym. Można tu wymienić takie dziedziny jak: wyposażenie domu w sprzęty i urządzenia, zdobywanie i przygotowywanie pożywienia, ubiór (stroje

Archaeology works in many directions in order to explore long gone culture. Along with excavation works in settlements and cemeteries, biological works are carried out, including zooarchaeological and archaeobotanical research. Discovered objects do not only undergo preservation procedures, but they are also expertly analyzed: physico-chemically and metallographically. Dendrochronology is also used more and more often, as well as radiocarbon dating. Such a wide range of research used in contemporary archaeology allows to recreate the lives of old communities to a larger and larger extent. Still, we do not always have enough material evidence to carry out such research. A good example here is the settlement of Truso, where no organic elements were preserved (Jagodziński 2010 p. 47-64). Comparative studies and experimental archaeology try to make up for this scarcity. During the excavation works in the settlement of Truso several dozen high-quality artefacts were discovered. They present material evidence of the variety of behaviour and of exceptional dynamics of the communities living there. They also inform of mutual (often very complicated) relationships that functionally shaped this emporium (Jagodziński 2010; Brather, Jagodziński 2012; Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012; Cnotliwy 2013). These objects present different aspects of Truso inhabitants’ activities, connected mainly with crafts and trade. They are also a mine of knowledge of the everyday life in Truso. The term ‘everyday life’ refers to a wide range of tasks and activities connected with the household. We can name such domains as: house equipment, getting and preparing food, clothing (clothes and accessories), personal hygiene and medicine and games. We should also mention the sacrum

63

i ozdoby), higienę osobistą i medycynę czy też gry i zabawy. Należałoby też uwzględnić tu sferę sacrum – wierzenia, magia, postrzeganie Świata i wyobrażenia dotyczące rządzących nim prawami, miały duży wpływ na całość zachowań oraz działań, które składały się na obraz życia codziennego. Gry i zabawy oraz wierzenia, zostały omówione w dwóch następnych rozdziałach. Tu przedstawione zostaną czysto materialne przejawy życia codziennego. Jak zaznaczono to wcześniej (por. rozdział Skandynawscy przybysze), Truso należy zaliczyć do typowych wczesnośredniowiecznych emporiów. Rytm życia codziennego takich ośrodków był zapewne zdeterminowany funkcją – wynikał zarówno z konkretnych potrzeb gospodarstwa domowego, jak też z charakteru osady, pełniącej rolę ważnego ośrodka rzemieślniczo-handlowego i portowego. Do pierwszej grupy zajęć zaliczyć należy zdobywanie surowców i materiałów potrzebnych w warsztatach rzemieślniczych. W obrębie budynków odkrytych w Kompleksie I (ryc. 50) odkryto liczne pozostałości po działających tam rzemieślnikach zajmujących się produkcją grzebieni rogowych (Cnotliwy 2013) oraz wyrobów bursztynowych – paciorków, wisiorków oraz pionków do gry hnefatafl. Duża ilość odkrytej w budynku nr IV (ryc. 51) stłuczki szklanej, paciorków szklanych, a także półproduktów paciorków i szklarskich odpadów produkcyjnych wskazuje, że prowadził tam działalność produkcyjną szklarz. Być może, była to tylko zadaszona wiata, przeznaczona wyłącznie do działalności wytwórczej. Bardziej czytelne ślady budynków odkryto w Kompleksie II (ryc. 52). Także i w tym przypadku w obrębie budynków znaleziono liczny surowiec, półwytwory, wyroby uszkodzone i odpady produkcyjne związane z działalnością warsztatu bursztyniarskiego, rogowiarskiego i szklarskiego. Dodatkowo, w odróżnieniu od budynków z Kompleksu I, odkryto tu bardzo dużą ilość surowca, półwytworów i wyrobów gotowych z żelaza, brązu i srebra. Łącznie ze znalezionymi w tych obiektach narzędziami (ryc. 53) można te zabytki wiązać z działalnością warsztatu złotniczego (ryc. 54), a być może także kowalskiego (Strobin 1997a; 1997b) i płatnerskiego (Biborski i inni 2010, s. 19-70). Ponadto, położenie tych budowli w bezpośrednim sąsiedztwie linii brzegowej osady gdzie odkryto pozostałości łodzi klepkowych wskazuje, że mogły one pełnić także funkcje magazynowe. Generalnie należy stwierdzić, że w strefie portowej i centralnej dominowały długie domy trójizbowe o konstrukcji słupowej. Powierzchnia tych budynków zajmowała od 50 do 120 m2. Budynki

64

sphere: beliefs, magic, world view and ideas concerning the laws that govern the world. They had a big influence on people’s daily behaviour and actions. Games and beliefs are described in two following chapters. Here we will present only the material aspect of Truso’s daily life. As we have noticed before (see the chapter: Scandinavian newcomers), Truso should be considered a typical Early Medieval Emporium. The daily rhythm of such centres was most probably determined by their function: it resulted from real needs of households and from the character of the settlement, which was an important crafts, trade and harbour centre. To the first group of activities we should include gaining resources and materials for crafts workshops. Within the buildings found in Complex I (fig. 50) numerous remnants of the activities of craftsmen who made horn combs (Cnotliwy 2013) and amber products (beads, pendants and hnefatafl game counters) were discovered. Cullet found in building number IV (fig. 51), as well as glass beads, semi-products of beads and glass waste point to a glazier’s activity. It might have been only a shed intended for production activity. More visible traces of buildings were found in Complex II (fig. 52). Also in this case large quantities of materials, semi-products, damaged products and production waste connected with the activity of amber, horn-processing and glass-processing workshops were discovered within the buildings. Additionally, as opposed to the buildings from Complex I, a large amount of materials, semi-products and ready-made products made of iron, bronze and silver were found. Along with the tools discovered in these objects (fig. 53) the artefacts can be associated with a goldsmith’s workshop (fig. 54) or, possibly, a blacksmith’s (Strobin 1997a; 1997b) or an armourer’s workshop (Biborski and others 2010, s. 19-70). Moreover, the location of the buildings close to the coastline where remnants of plank boats were found suggests that they could have been used as warehouses. In general, the harbour and central zones of the settlement were dominated by long 3-room houses of a post construction. The area of those buildings was between 50 and 120 m2. The buildings were situated within regular land parcels (Jagodziński 2010; Brather, Jagodziński 2012). On the northern outskirts of the settlement semi-dugouts appear, as well as buildings of a log construction, frame construction or post-and-plank construction. Their area was between 20 and 30 m2. Such buildings are known especially from the area of the Slavic settlement (Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012).

rozmieszczone były w obrębie regularnie wytyczonych działek (Jagodziński 2010; Brather, Jagodziński 2012). Natomiast na północnych peryferiach osady pojawiają się półziemianki oraz budynki wzniesione zapewne w konstrukcji zrębowej, ramowej lub sumikowo-łątkowej, a ich powierzchnię określono na 20 do 30 m2 Budowle takie znane są przede wszystkim z terenu osadnictwa słowiańskiego (Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012). Różnice w zabudowie strefy portowej i centralnej z jednej strony, a strefy peryferyjnej z drugiej, wynikały zapewne z ich różnych funkcji, a prawdopodobnie także różnych społeczności je zamieszkujących. Zróżnicowanie to widać zwłaszcza w życiu codziennym. Przede wszystkim brak jest w strefie peryferyjnej wyraźnych zespołów związanych z wytwórczością rzemieślniczą i handlem, co z kolei dominuje w strefie portowej i centralnej. W przypadku rzemiosła, z dużą ostrożnością należy rozpatrywać poszczególne kategorie zabytków, gdyż mogą one wiązać się zarówno z mieszkalną jak też i rzemieślniczo-handlową funkcją budynków, w których przedmioty takie znaleziono. O ile

Differences in development between the harbour and central parts on one hand and the outskirts on the other were most probably caused by their different functions and different communities inhabiting them. The differences can be seen mainly in daily lives. First of all, there are no clear groups of artefacts connected with crafts and trade in the outskirts; these domains dominate in the harbour and the central zones. As far as crafts are concerned, we should be careful while analyzing individual categories of artefacts, because they can be connected with both residential and craft and trade functions of the buildings where these artefacts were found. Thus, we can classify numerous semi-products, products damaged during processing and unfinished products (or faulty ones) as remnants of crafts workshops, but it is not necessarily so easy in case of finished products, which do not have a definite connection with one of the abovementioned functions. Such reservations concern, among other things: horn products (e.g. combs), amber products (ornaments, game counters), glass products (beads) bronze and silver

Ryc. 50. Janów Pomorski/Truso, plan warstwicowy osady z zaznaczonymi kompleksami wykopów. Fig. 50. Janów Pomorski/Truso, contour map of the settlement marked with the complex of trenches.

65

zatem, bez większych problemów można zaszeregować jako pozostałości warsztatów rzemieślniczych odkryte w dużej liczbie półwytwory przedmiotów, egzemplarze uszkodzone w trakcie obróbki i zarzucone (w tym również nieudane wyroby), czy też odpadki produkcyjne, o tyle w przypadku wyrobów gotowych trudniej jest wykazać ich związek z którąś z wymienionych powyżej funkcji budynków. Zastrzeżenia takie odnieść można m.in. do wyrobów rogowiarskich – np. grzebieni, wyrobów z bursztynu (ozdób, pionków), wyrobów ze szkła (w tym przypadku dotyczy to raczej tylko paciorków), wyrobów z brązu i srebra (zapinek, pierścieni, ozdobnych okuć i wisiorków itp.).

products (brooches, rings, decorative fittings, pendants, etc). The reservations may also concern (to a lower degree) iron products: nails, rivets, fittings, numerous tools, e.g. knives, sickles, keys, etc. Blacksmiths’ workshops were usually located away from building development, on settlements’ outskirts, because production required high temperatures and open fire, which posed a threat to wooden buildings. As a summary of these remarks it is important to state that the categories of objects mentioned above could have been used in households, they could have been products of specialized workshops or they could have been gathered as commodities

Ryc. 51. Janów Pomorski/Truso, pierwszy kompleks wykopów. Lokalizacja budynków i obiektów. Fig. 51. Janów Pomorski/Truso, first complex of trenches. Location of building and objects.

66

Ryc. 52. Janów Pomorski/Truso, drugi kompleks wykopów. Lokalizacja budynków i wrakowiska łodzi. Fig. 52. Janów Pomorski/Truso, second complex of trenches. Location of building and boats.

67

W mniejszym stopniu zastrzeżenie to dotyczyć może wyrobów z żelaza (gwoździ, nitów, okuć, licznych narzędzi – m.in. noży i sierpów, kluczy itp.). Warsztaty kowalskie lokowane były z reguły poza zwartą zabudową osad, na ich obrzeżach – produkcja prowadzona w warsztacie kowalskim wymagała stosowania wysokich temperatur, a więc otwartego ognia, co stanowiło duże zagrożenie pożarowe dla drewnianej zabudowy. Podsumowując te uwagi należy stwierdzić, iż wymienione powyżej kategorie przedmiotów mogły być używane w gospodarstwie domowym, mogły stanowić produkt działających w budynkach lub poza nimi wyspecjalizowanych warsztatów, mogły też być zgromadzone jako towar przeznaczony do wymiany handlowej. Nie ulega jednak wątpliwości ostateczne przeznaczenie wymienionych grup zabytków. Trafić one miały właśnie do domu. Używane jako narzędzia, sprzęty i ozdoby stroju, traktowane mogą być jako przedmioty codziennego użytku. Specyficzne warunki terenowe, w jakich przez ponad 1000 lat przebywały zarówno zabytki ruchome jak też elementy budynków sprawiły, iż nie zachowały się żadne przedmioty czy też konstrukcje wykonane z drewna, słomy i trzciny, a także z tkanin i skór. Należy przypuszczać, iż w gospodarstwie

Ryc. 53. Janów Pomorski/Truso, młotki i kowadła złotnicze. Fig. 53. Janów Pomorski/Truso, hammers and anvils from goldsmith’s workshop.

Ryc. 54. Janów Pomorski/Truso, tygielek gliniany, ołowiany odlew i kamienna forma z warsztatu złotniczego. Fig. 54. Janów Pomorski/Truso, clay crucible of the „thumb-pot” type, lead cast and stone form from a goldsmith’s workshop.

domowym stanowiły one znaczny procent sprzętów i przedmiotów wyposażenia domu lub kuchni. Znaleziono np. dużą ilość gwoździ, które ze względu na małe rozmiary nie mogły być używane przy konstrukcji budynków lub ich elementów (np. drzwi). Ponadto w materiałach wystąpiły małe gwoździe-ćwieki, które służyły do mocowania blach bądź ozdobnych okuć. Przedmioty te są prawdopodobnie jedynym zachowanym świadectwem istnienia drobnych, wykonanych z drewna sprzętów

68

for trade exchange. Still, the ultimate destination of the abovementioned groups of artefacts is beyond all doubts. They were destined for home use. They were used as tools, equipment and ornaments and we can treat them as objects of everyday use. Specific soil conditions in which artefacts and fragments of buildings were preserved for over 1000 years did not keep any wooden, straw or cane objects or constructions, fabric or leather. We should assume that they constituted a significant per cent

(np. skrzynek). Do łączenia dużych elementów drewnianych służyły zapewne, odkryte w dość dużej liczbie, gwoździe żelazne. Część z nich określić możemy jako typowe w dzisiejszym pojęciu gwoździe konstrukcyjne, posiadające długie i masywne trzony. Do obróbki drewna stosowano siekiery, ciosła (ryc. 55) oraz piły żelazne. Mniejsze prace ciesielskie, czy raczej stolarskie wykonywano też przy użyciu noży. Ich wszechstronne zastosowanie w życiu codziennym nie wymaga osobnego omawiania. Inaczej natomiast należy traktować znaleziska sierpów żelaznych (ryc. 56). Po pierwsze odkryto ich znacznie mniej (kilkanaście egzemplarzy), po drugie trudno jest łączyć je z codziennymi zajęciami mieszkańców Truso. Sierpy używano do sprzętu zbóż lub traw. Co prawda, duże znaczenie rolnictwa w owym czasie potwierdza jednoznacznie diagram palinologiczny z jeziora Drużno, gdzie okres ten zaznacza się bardzo wyraźnym wzrostem krzywej zbóż (żyta i pszenicy) oraz roślin miejsc otwartych. Jednak działalność rolnicza nie była ani główną, ani nawet marginalną częścią zajęć ludności zamieszkującej Truso – była to przede wszystkim społeczność parająca się wyspecjalizowanym rzemiosłem i handlem. Podobne uwagi należy poczynić w stosunku do hodowli zwierząt. O wielkości hodowli i jej znaczeniu w sposobach zdobywania pożywienia świadczy bardzo duża ilość kości zwierzęcych (m.in. krów, świni, owiec – Makowiecki 2013) odkrytych

Ryc. 55. Janów Pomorski/Truso, żelazne ciosła do obróbki drewna i poroży. Fig. 55. Janów Pomorski/Truso, iron tools for woodand antler working.

Ryc. 56. Janów Pomorski/Truso, przykłady sierpów żelaznych. Fig. 56. Janów Pomorski/Truso, examples of iron sickles.

of home or kitchen equipment in an average household. For example, a large number of nails were found, which due to their small dimensions could not have been used in building constructions or building elements (e.g. doors). Moreover, there were small hobnails in the materials; they were used for attaching sheet metal or decorative fittings. These objects are probably the only preserved evidence of small, wooden pieces of equipment (e.g. chests). Iron nails found in large quantities were probably used for joining bigger wooden elements. Some of them can be described as typical construction nails with long and massive shafts. Tools used for wood processing included: axes, adzes (fig. 55), and iron saws. Lesser carpentry jobs were performed with knives. Universal use of knives in daily life does not require a separate description. However, iron sickles (fig. 56) found in Truso should be treated separately. Firstly, fewer of them were found (several items). Secondly, it is difficult to connect them with daily activities of the inhabitants of Truso. Sickles were used for cutting grains or grass. The significance of farming of the time is confirmed by a palynological diagram from Lake Drużno, where that period is marked by a distinct increase of the grain curve (rye and wheat) and of plants of the open spaces. Still, farming was neither the main nor even marginal activity of the inhabitants of Truso; it was chiefly a community dealing with specialized crafts and trade. Similar remarks should be made about animal breeding. The size of animal breeding and its significance is confirmed by a large number of

69

Ryc. 57. Janów Pomorski/Truso, klucz żelazny do zamka o konstrukcji zatrzaskowej. Fig. 57. Janów Pomorski/Truso, iron key for a bolt lock. Ryc. 58. Janów Pomorski/Truso, klucz żelazny z ażurowym piórem do zamka o konstrukcji obrotowej. Fig. 58. Janów Pomorski/Truso, iron key with an openwork blade and a flat bow.

w trakcie badań wykopaliskowych praktycznie we wszystkich strefach osady. Problem polega jednak na tym, że to nie mieszkańcy Truso hodowali zwierzęta, a byli raczej odbiorcami mięsa i skór zwierzęcych, które dostarczać im mogła okoliczna ludność. Prawdopodobnie z taką sytuacją mamy też do czynienia w przypadku ryb. Mogły być one dostarczane na stoły mieszkańców Truso również przez okoliczną ludność. Znalezienie na terenie samej osady, kilku żelaznych haczyków do łowienia ryb, nie oznacza, że mieszkający w Truso – rzemieślnicy i handlarze – zajmowali się rybołówstwem na szerszą skalę. Jest to tym bardziej, prawdopodobne, jeśli uwzględnimy skalę zapotrzebowania na tego typu pożywienie. W Truso odkryto kilkadziesiąt tysięcy szczątków ryb w postaci kręgów, ości i łusek, pochodzących od sandacza, szczupaka i płociowatych oraz kilkadziesiąt płytek jesiotra. Masowy odłów ryb wymagał pewnej specjalizacji oraz znajomości akwenów wodnych. Bezpośrednio z domem lub z elementami jego wyposażenia związane są klucze żelazne, fragment kłódki żelaznej i niewielkich rozmiarów zamek wykonany z brązu i żelaza. Zabytki te odkryto w Kompleksie II, w zdecydowanej większości w obrębie

70

animal bones (e.g. cows, pigs, sheep – Makowiecki 2013) found during excavation works in almost all zones of the settlement. The problem is that the inhabitants of Truso did not breed animals; they were recipients of meat and hide provided by the neighbouring communities. Fish were most probably a similar case. They might have been brought to the tables of Truso inhabitants by the neighbouring communities. The fact of discovering a few iron fish hooks in the area of the settlement does not mean craftsmen and merchants who lived in Truso dealt with fishing. It is more probable when we take into account the demand for this type of food. Several thousand fish remnants, such as vertebrae, fishbones, scales of pike-perch, pike and roach, as well as several dozen sturgeon plates, were found in Truso. Mass catch of fish required certain specialization and the knowledge of water regions. Iron keys, a fragment of an iron padlock and a small lock made of bronze and iron are connected directly with household or house equipment. These objects were found in Complex II, mostly within household outlines. An ‘anchor’ key, which is a type of a hook key (fig. 57), was used for opening a lock of a bolt door. Two anchor keys discovered during

zarysów domostw. Klucz „kotwicowaty” będący odmianą kluczy hakowych (ryc. 57), służył do otwierania zamka drzwi o konstrukcji ryglowej. Podobnie interpretowana jest funkcja dwóch kluczy kotwicowatych odkrytych w trakcie badań grodu na Ostrówku w Opolu, a także jednego egzemplarza pochodzącego z Gdańska (Strobin 1997b). Natomiast do otwierania zamka o konstrukcji obrotowej służył klucz z profilowanym piórem (ryc. 58), znaleziony w obrębie długiego domu (ryc. 51 – budynek II). Takie formy kluczy były pierwotnie stosowano do zamków skrzyń i szkatuł, a w okresie późniejszym także do drzwi. Egzemplarz z Truso, z uwagi na duże rozmiary, należy uznać za klucz do otwierania drzwi (Strobin 1997b). Klucze, o znacznie mniejszych rozmiarach, służyły do otwierania zamków szkatuł, o konstrukcji zatrzaskowej – zaciskowej. Ażurowane pióro klucza wsuwano w taśmowate sprężyny zamka. Te z kolei ściskane w trakcie przesuwania klucza, zwalniały blokadę wieka szkatuły. Klucze do zamków o konstrukcji zatrzaskowej i obrotowej powszechnie występują we wczesnośredniowiecznych materiałach słowiańskich i skandynawskich. Formy najbardziej zbliżone do egzemplarzy z Truso znane są Birki, Haithabu, Grobiny i datowane na IX i X w. W trakcie badań wykopaliskowych pozyskano kilkadziesiąt niewielkich przedmiotów wykonanych ze skał określonych przez specjalistów jako łupki ilasto-mułkowe, piaskowce, oraz mułowce kwarcowe. Były to zarówno wyroby – najczęściej osełki (ryc. 59) lub ich fragmenty oraz fragmenty kół szlifierskich, a także mniejsze lub większe bryłki surowca skalnego. Jak wykazała analiza mineralogiczno-petrograficzna, wśród odkrytego materiału skalnego zakwalifikowanego do kategorii osełek, wystąpiły egzemplarze o dużej twardości, a także mniej twarde, o drobniejszej frakcji. Pierwsze z nich używane były jako osełki w pojęciu współczesnym, drugie, służyły prawdopodobnie do bardziej precyzyjnego wygładzania ostrzy. Niewielkie rozmiarami osełki były narzędziami stale potrzebnymi i używanymi w gospodarstwie domowym. Można przypuszczać, że noszone były przez jako typowy zestaw narzędzi podręcznych obok noży. Mocowano je do pasa za pomocą rzemieni, na co wskazują wywiercone otwory w zachowanych w całości egzemplarzach osełek. Natomiast koła szlifierskie, ze względu na sposób użycia, znacznie większe rozmiary i ciężar, musiały być umieszczone w specjalnych wykonanych z drewna stojakach-obudowach. Można je traktować jako typowy sprzęt stanowiący wyposażenie ówczesnego gospodarstwa domowego, służący do ostrzenia większych narzędzi. Nieobrobione bryłki skał „osełkowych” są niewąt-

excavation works in Ostrówek, Opole are interpreted in a similar way, as well as one item of this type from Gdańsk (Strobin 1997b). The key with a profiled blade (fig. 58) found within the long house (fig. 51 – building II) was used for opening a lock with a revolving construction. Such types of keys were originally used for chest locks and casket locks, and later for door locks (Strobin 1997b). The item from Truso, due to its large dimensions, should be considered a door lock key. Much smaller keys were used for casket locks of latch and clamp construction. An openwork key blade was placed in tape-like lock springs which, as the key was turned, were tightened and released the blockade of the casket’s lid. Keys for locks of latch and revolving construction are common in Early Medieval Slavic and Scandinavian materials. Forms closest to the objects from Truso were found in Birka, Haithabu, Grobina and date back to the 9th and 10th centuries. Several dozen small objects made of stone defined by specialists as shale, sandstone and quartz mudstone were found during excavation works. These objects included: whetstones (fig. 59) or whetstone fragments, grinding wheel fragments and bigger or smaller stone lumps. As the mineralogical and petrographical analysis has shown, among the stone materials classified as hones there are objects of significant hardness, as well as objects of finer faction. The first ones were used as hones in the contemporary meaning; the second ones were probably used for more precise smoothing of blades. Small hones were tools frequently used in households. We can assume they were carried as parts of typical sets of tools along with knives. They were attached to belts with straps: holes in the preserved hones point to that. As for grinding wheels, they had to be placed in special wooden case-racks due to their large dimensions and weight. They can be treated as pieces of typical household eguipment of the time, whose aim was to sharpen larger tools. Unprocessed lumps of ‘hone’ stones are, without doubt, materials brought by merchants and destined to produce hones. The fact that hones were made here is confirmed by small fragments of shale without any traces of being used as hones, which have been classified as waste due to their small dimensions. In all the buildings of the harbour zone and the central zone remnants of weavers’ workshops, such as loomweights (fig. 60) and spindle whorls (fig. 62) were found. Thus, a weaver’s workshop was one of the basic places working for a household. In case of Truso, as compared to other Baltic emporia, we have asserted relatively small

71

Ryc. 59. Janów Pomorski/Truso, przykłady osełek – większość egzemplarzy wykonano ze skandynawskich łupków ilastych. Fig. 59. Janów Pomorski/Truso, examples of whetstones – most of the specimens made of Scandinavian shale.

pliwie materiałem-surowcem przywiezionym przez handlarzy i przeznaczonym do produkcji osełek. O tym, że wytwarzano tu osełki świadczą odkryte w trakcie badań wykopaliskowych małe fragmenty łupków ilastych, które nie posiadają śladów używania jako osełki, a ze względu na małe rozmiary mogą być uznane tylko za odpadki produkcyjne. We wszystkich budynkach strefy portowej i centralnej odkryto pozostałości po warsztatach tkackich w postaci ciężarków tkackich (ryc. 60) i przęślików (ryc. 62). Jak z tego wynika, warsztat tkacki był jednym z podstawowych urządzeń pracujących na potrzeby gospodarstwa domowego. W przypadku Truso, w porównaniu z innymi nadbałtyckimi emporiami, stwierdzono stosunkowo niewielkie rozmiary i wagę ciężarków tkackich oraz przęślików. Prawdopodobnie związane jest to z rodzajem produkowanych nici i płócien, które mówiąc obrazowo, były bardziej delikatne. Punktem centralnym każdego domu było palenisko. Większość tego typu obiektów posiadała obstawę kamienną, często stabilizowaną gliną. Nad

72

dimensions and weight of weaver’s weights and spindler whorls. It is probably connected with the kind of threads and linen produced here, which tended to be very delicate. The central point of every household was a fire place. Most objects of this type had a stone case, often stabilized with clay. There were probably iron tripods (fig. 61) placed over fireplaces and an iron grate was suspended above. Such constructions allowed to prepare food in multiple ways: boiling, roasting, etc. The fire place also provided warmth, necessary especially in winter. Winter is also the season with which we associate bone skates and crampons. The aspects of Truso’s daily life described above probably reflect the complexity of its communities’ functioning only in a limited way. No cemetery of this emporium has been found so far, which makes it impossible to estimate the size and condition of its population in a credible way.

Ryc. 60. Janów Pomorski/Truso, przykłady glinianych ciężarków tkackich. Fig. 60. Janów Pomorski/Truso, examples of clay loomweights.

Ryc. 61. Janów Pomorski/Truso, żelazny pręt tordowany zakończony ogniwami – element do podwieszania rusztu nad paleniskiem. Fig. 61. Janów Pomorski/Truso, twisted iron rod with loops at the ends to suspend the frame for the cooking pot over the hearth.

paleniskami ustawiano zapewne żelazne trójnogi (ryc. 61), na których zawieszony był żelazny ruszt. Tego typu konstrukcje pozwalały przyrządzić pożywienie na wiele sposobów – np. gotowanie, pieczenie. Palenisko dostarczało też niezbędnego, zwłaszcza zimą, ciepła. Z tą porą roku wiążą się natomiast łyżwy kościane i raki do chodzenia po lodzie. Opisane powyżej, uchwytne archeologicznie, przejawy życia codziennego Truso, zapewne tylko w niewielkim zakresie oddają złożoność funkcjonowania zamieszkujących tam społeczności. Jak dotychczas, nie odkryto cmentarzyska związanego z tym emporium, co uniemożliwia nam wiarygodne określenie wielkości i kondycji populacji tam zamieszkującej.

Ryc. 62. Janów Pomorski/Truso, przykłady glinianych i kamiennych przęślików. Fig. 62. Janów Pomorski/Truso, examples of clay and stone spindle whorls.

73

74

Pasja gier A passion for games

Dzięki odkryciom archeologicznym, możemy już dziś pokusić się o pokazanie innej strony życia skandynawskich Wikingów, tradycyjnie przedstawianych jako groźnych wojowników i grabieżców. Obok niewątpliwie dużej waleczności i zaborczości (częściowo uzasadniony stereotyp najeźdźców – kolonizatorów), byli to znakomici rzemieślnicy i handlarze. Należy też podkreślić adaptacyjne zdolności tych społeczności, co w przypadku Truso i jego zaplecza, pozwoliło na powstanie swego rodzaju prusko-skandynawskiego skupiska osadniczego (Jagodziński 2009, s. 146). Podobna sytuacja miała miejsce na innych europejskich terenach gdzie docierali wikingowie, a jako przykład można tu wskazać Sasów na Wyspach Brytyjskich czy Waregów na Rusi (Sołtysiak 2013, s. 257; Duczko 2006). Wracając do materialnych przejawów życia społeczności wikińskich, oczywistym jest stwierdzenie, że nieobce im były arkana szkutnictwa oraz budownictwa lądowego. Mocnym i niepodważalnym dowodem mogą tu być wspaniałe konstrukcje korabnicze oraz zbudowane w sposób planowy i przemyślany porty rzemieślniczo-handlowe – emporia. Z podziwem oglądamy dziś kunsztowne wyroby jubilerskie, kowalskie czy płatnerskie. Poznając coraz lepiej życie codzienne społeczności wikińskich, szczególnie tych jej przedstawicieli, którzy osiedlili się w ośrodkach wczesnomiejskich takich jak Truso, odkrywamy jednocześnie nowe obszary ich zainteresowań i aktywności. Gry i zabawy a nawet hazard, były nieodłącznymi i jednymi z najbardziej intrygujących elementów życia codziennego ludów północy okresu wikińskiego. Odsłaniają nam one także pozamaterialne aspekty życia użytkowników gier – umiejętność abstrakcyjnego, ale też logicznego i strategicznego myślenia – ich złożoną kulturę duchową. Materialnym dowodem dużej popularności i znaczenia różnego rodzaju gier, są odnajdywane

Thanks to archaeological discoveries we are now able to show a different aspect of the Scandinavian Vikings’ life. Although they are traditionally depicted as dangerous warriors and plunderers (hence the partially well-grounded stereotype of invadors and colonizers), the Vikings were also remarkable craftsmen and merchants. Their adaptive abilities should also be emphasized, as – in the case of Truso and its hinterland – they allowed to create a specific Prussian and Scandinavian settlement (Jagodziński 2009, p. 146). Similar situations took place in other European areas that the Vikings reached, e.g. the Saxons on the British Isles or the Varangians in Russia (Sotysiak 2013, p. 257; Duczko 2006). Speaking of the material aspects of life of the Viking communities, we should state the obvious fact that they were familiar with the secrets of both boatbuilding and architecture. Marvellous boats along with well-planned and carefully designed craft and trade harbours, known as emporia, can serve as strong and undeniable evidence of these skills. Today we also admire the Vikings’ sophisticated jewellery, their ironwork and armours. While learning more about the Viking communities’ daily life (especially those that settled in early municipal centres like Truso), we also find out more about their interests and activities. Various games or even gambling activities were an inseparable and one of the most intriguing parts of the Vikings’ everyday lives. They also reveal some non-material aspects of their users’ lives, such as the ability of abstract, logical and strategic thinking and their complex spiritual culture. Game counters found in many settlements and cemeteries are material evidence of huge popularity and significance of various types of games. It is even assumed that elements of board games could be an important, quite possibly obligatory, sepulchral equipment, especially for upper classes

75

na wielu osadach oraz cmentarzyskach pionki. Przyjmuje się nawet, że elementy gier planszowych mogły stanowić ważne, być może obowiązkowe wyposażenie grobowe, zwłaszcza w przypadku pochówków przedstawicieli wyższych klas społecznych (Adamczyk 2011, s. 149; Rundkvist, Williams 2008, s. 87-90). W Truso odkryto dotychczas 42 egzemplarze pionków do gier planszowych. Najliczniejszą grupę tworzą pionki wykonane z bursztynu – 28 sztuk (ryc. 63), w tym wyjątkowej klasy pionek królew-

(Adamczyk 2011, p. 149; Rundkvist, Williams 2008, pp. 87-90). 42 board game counters have been found in Truso so far. The most numerous group consists of counters made of amber – 28 items (fig. 63), including an exceptional royal counter (fig. 64). The other counters were made of bone (7 items – fig. 65), stone (5 items, fig. 66), bronze (1 item, fig 67) and glass (1 item, fig. 68). Such a big number of amber counters (67%) can be explained by the fact that numerous amber processing workshops

Ryc. 63. Janów Pomorski/Truso, przykłady pionków bursztynowych. Fig. 63. Janów Pomorski/Truso, examples of amber pieces for the board game.

76

Ryc. 64. Janów Pomorski/Truso, pionek bursztynowy (prawdopodobnie pion królewski) lub przęślik, kształtem zbliżony do półkuli z dookolnymi pasmami. Od wierzchołka do podstawy, centralnie wywiercony stożkowaty otwór. Powierzchnia starannie wypolerowana Fig. 64. Janów Pomorski/Truso, game pieces (probably king piece) or amber spindle whorl in a shape of hemisphere with round stripes. From top to base, in the centre drilled conical hole. Cover carefully polished.

Ryc. 65. Janów Pomorski/Truso, pionki do gry wykonane z zębów konia i kości walenia (pośrodku). Fig. 65. Janów Pomorski/Truso, game pieces made of horse tooth and whale bone (in the middle).

ski (ryc. 64). Pozostałe pionki wykonano z kości (7 sztuk – ryc. 65), kamienia (5 sztuk – ryc. 66), brązu (1 sztuka – ryc. 67) i szkła (1 sztuka – ryc. 68). Tak duży udział pionków bursztynowych (67%) należy tłumaczyć tym, że działały tu liczne pracownie obróbki bursztynu (część pionków to egzemplarze niedokończone – półprodukty), a bursztyn stanowił największe bogactwo handlowe Truso. Można przypuszczać, że wyprodukowane w Truso pionki bursztynowe, zaspokajały w dużym stopniu popyt na tego typu akcesoria w całym basenie Morza Bałtyckiego.

Ryc. 66. Janów Pomorski/Truso, pionek kamienny. Fig. 66. Janów Pomorski/Truso, game piece made of stone.

Ryc. 67. Janów Pomorski/Truso, dolna część (okucie) berła karolińskiego – wtórnie, prawdopodobnie używane jako pionek królewski. Brąz. Fig. 67. Janów Pomorski/Truso, bottom part (ferrule) of a Carolingian sceptre – probably used as the king-piece (hnefi). Bronze.

77

Warto też zwrócić uwagę na pionki kościane. Kilka z nich zostało wykonanych na szybkoobrotowej tokarce, o czym świadczą stożkowate otwory na środku podstawy pionków – ślad po kolcu mocującym (ryc. 69). W jednym przypadku otwór taki został intencjonalnie powiększony dla osadzenia drewnianego bolca, żeby f igurę można było wtykać w planszę z otworami, tak jak w przypadku gier używanych podczas podróży (Gabriel 1989, s. 230; Brather, Jagodziński 2012, s. 183-184). O tym, że

Ryc. 68. Janów Pomorski/Truso, pionek szklany. Fig. 68. Janów Pomorski/Truso, game piece made of glass.

Ryc. 69. Janów Pomorski/Truso, pionek wykonany z kości walenia z otworem na kołek drewniany. Fig. 69. Janów Pomorski/Truso, game pieces made of whale bone with a hole for the wooden bolt.

takie „podróżne” zestawy gier planszowych istniały, świadczy m.in. plansza do gry henefatafl z otworami na bolce (15x15 otworów – ryc. 70) znaleziona w irlandzkiej osadzie w Ballinderry (Batey, Clarke, Page, Price 1998, s, 65), a także kontur planszy wyryty na jednej z klepek łodzi z Århus (Damm eds. 2005, s. 32-33 – ryc. 71). Część pionków kościanych z Truso wykonano z kości walenia (3 egzemplarze – Makowiecki 2013, s. 183-220). Pionki wykonane z kości walenia są niewątpliwie północno-skandynawskimi importami i wskazują m.in. na ten kierunek kontaktów mieszkańców Truso. Można przypuszczać, że właścicielem pionków był jakiś Norweg. W zespole przedmiotów, które można łączyć z norweskim przybyszem znajdują się też fragmenty kompasu słonecznego wykonane również z kości walenia. Zarówno materiał, z jakiego wykonano pionki i kompas, a także możliwość zastosowania samego kompasu słonecznego (na zachód od Morza Północ-

78

functionned in Truso (some of the amber counters are unfinished – semi-products). Amber was the greatest trade resource in Truso. We can assume that the amber game counters produced in Truso satisfied the demand for such accessories in the entire basin of the Baltic Sea. Bone counters are also worth mentioning. Some of them were made on a high-speed turning lathe, which is confirmed by the conoidal holes in the middle of their base: traces of fastening spikes (fig. 69). In one case the hole was intentionally enlarged for enabling the attachment of a wooden bolt, ‘so that the piece could be stuck into the board with holes, like in games used while travelling’ (Gabriel 1989, p. 230; Brather, Jagodziński 2012, pp. 183-184). The fact of existence of such ‘travel kit’ board games can be confirmed by the board for henafatafl with bolt holes (15x15 holes, fig. 70) found in the Irish settlement of Ballinderry (Batey, Clarke, Page, Price, 1998, p.65), and by the outline of a board engraved on one of the planks of the boat from Århus (Damm eds. 2005, pp. 32-33; fig. 71). Some of the bone counters from Truso were made of cetacean bone (3 items – Makowiecki 2013, pp. 183-220). The cetacean bone counters are undoubtedly North-Scandinavian imports and indicate to that direction of international contacts of the inhabitants of Truso. We can assume that the counters’ owner was a Norwegian. In the group of objects which might have belonged to the Norwegian there are also elements of a sun compass made of cetacean bone. Both the material from which the counters and the compass were made and the possibility of using a sun compass (west from the North Sea and the Norwegian Sea ˆ on the Atlantic Ocean), confirm that direction of migration. Who was the Norwegian stranger? We can only guess. Still, the fact that he possessed the board

Ryc. 70. Drewniana plansza do gry znaleziona w Ballinderry. Fig. 70. Wooden game bard fund in Ballindery.

nego i Norweskiego ˆ na Oceanie Atlantyckim), potwierdzają ten kierunek migracji. Kim był norweski przybysz? Możemy tylko domniemywać. Jednak fakt, że miał w swoim posiadaniu zarówno pionki do gry planszowej, jak też kompas słoneczny, wskazuje, że był to znaczący wielmoża – Jarl. Zdecydowana większość pionków została odkryta w strefie portowej (36 sztuk). Tylko 3 egzemplarze odkryto w części centralnej (2 z bursztynu i 1 z kości walenia – Brather, Jagodziński 2012, s. 183), a dalsze 3 wykonane z kamienia (w tym jeden pomalowany czarnym barwnikiem – Szydłowski 2012, s. 265, 267, 274, tabl. 7) w części peryferyjnej osady. Taki rozkład frekwencji (może pomijając część centralną, przebadaną w najmniejszym zakresie) oraz jakości pionków nie dziwi, gdy uwzględnimy status społeczny zamieszkującej poszczególne strefy osady ludności. Część portową i centralną zamieszkiwali skandynawscy rzemieślnicy i kupcy posiadający wysoki status materialny i społeczny. W części peryferyjnej należałoby się liczyć raczej z grupą społeczną typu usługowego, a więc posiadającą niższy status materialny i społeczny. Peryferyjną część osady Truso zamieszkiwali prawdopodobnie Prusowie i wschodni Słowia-

Ryc. 71. Kontur planszy wyryty na jednej z klepek łodzi z Arhus Fig. 71. The outline of a board engraved on one of the planks of the boat from Arhus.

game counters and the sun compass suggests that he was a significant magnate, a Jarl. The majority of counters were found in the harbour zone (36 items) of the settlement. Only 3 pieces were found in the central part (2 amber ones and 1 cetacean bone – Brather, Jagodziński 2012, p. 183), and another 3 made of stone (including one painted black – Szydłowski 2012, pp. 265, 267, 274, table 7) – in the suburban part of the settlement. Such placement of the objects (with the exeption of the central part of the settlement, still rather poorly researched) and their quality does not surprise, when we take into account the social status of people inhabiting particular parts of the settlement. The central and harbour parts were inhabited by the Scandinavian craftsmen and merchants of a high social and financial status. The suburban parts were inhabited by people of lower status, working in services; they were, most probably,

79

nie (Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012, s. 151), którzy, jak można domniemywać, mieli inne zwyczaje i upodobania w tym zakresie. Próbując zrozumieć tę asymetrię, należałoby uwzględnić wykaz umiejętności ważnych dla skandynawskich Wikingów. Tego typu spis sporządził jarl Rongvaldr Kali, gdzie biegłość w grach planszowych stawiał na równi z umiejętnością pisania runów, czytania ksiąg, pracą w kuźni, jazdą na nartach, łucznictwem, wioślarstwem, grą na harf ie i składaniem sag (Gordon 1957; Sołtysiak 2013, s. 254). Określić je możemy jako podstawowe dziewięć umiejętności godnych rozumnego męża i władcy (Sołtysiak 2013, s. 254). Próbując rozwikłać zasady gier planszowych okresu wikińskiego, należy pamiętać, że miały one prawdopodobnie także inne niż czysto rozrywkowe czy hazardowe znaczenie. Wskazuje się tu na magiczno-religijny aspekt gier, które mogły być wykorzystywane np. do przepowiadania przyszłości (Bell 1979, s. 14, 36, 150; Kolosek 2013). Szukając dowodów sakralizacji gier planszowych zwrócono uwagę na Wieszczbę Wölwy (Völuspá), rozpoczynającą cykl pieśni o bogach w Eddzie Poetyckiej. Znajdujemy tam następujący wers: 61. Tam potem cudowne Złote tablice w trawie się znajdą. Te, co za dawnych czasów posiadali (Edda Poetycka, przekład Załuska-Strömberg 1986, s. 17). Co prawda, termin Tafl przetłumaczono tylko jako Złote tablice, nie wyjaśniając jego znaczenia, jednak domyślać się możemy, że były one ważnym magicznym symbolem dawnej szczęśliwej rzeczywistości, jak to interpretował Johan Huizinga (2007; zob. też: Sołtysiak 2013, s. 254-253, przypis 1). Takie znaczenie miały zapewne najstarsze znane nam znaleziska gier planszowych pochodzące np. z cmentarzyska w El-Mahasana w Górnym Egipcie, datowanego na połowę czwartego tysiąclecia p.n.e. (Ayrton, Loat 1911, s. 16; Murray 1952, s. 13), czy też pochodząca również z Egiptu gra planszowa o nazwie Senet (Przejście), znana co najmniej od połowy trzeciego tysiąclecia p.n.e. (Kolosek 2013; Adamczyk 2011, s. 148). W tym kontekście rozpatrywano też źródło znajomości gier wśród elit europejskiego Barbaricum, wskazując antyczny Rzym. Przypuszcza się również, że gry towarzyszyły spotkaniom wolnych mężczyzn podczas tingów (Kossina 1922, s. 128). Wracając do Wikingów, można zadać pytania: czy gry nie miały jeszcze innego znaczenia? Czy nie służyły np. do sprawdzania szans realizacji konkretnych przedsięwzięć? Moim

80

Prussians and East Slavs (Auch, Bogucki, Trzeciecki 2012, p. 151), who had different habits and interests. While trying to understand this assymmetry we should take into account skills which were important for the Scandinavian Vikings. The record of such skills was made by a jarl Rongvaldr Kali, who equalled dexterity in board games to abilities ‘to write runes, read books, work in the smithy, ski, use the arch, canoe, play harp and compose sagas’ (Gordon 1957; Sołtysiak 2013, p. 254). They can be described as ‘ten basic skills worthy of a rational man and master’ (Sołtysiak 2013, p. 254). While trying to figure out the complexities of board games of the Viking Age we should remember that they probably had another, apart from entertainment and gambling, meaning. What poits to that is the magical and religious aspect of games: they might have been used for predicting the future (Bell 1979, pp. 14, 36, 150; Kolosek 2013). Looking for proofs of sacralization of board games we should pay special attention to Völuspá, the initial song in a series of songs about gods entitled Poetic Edda. The poem reads: 61. In wondrous beauty | once again Shall the golden tables | stand mid the grass, Which the gods had owned | in the days of old (Poetic Edda, translated by Bellows 1936, p. 25). Although the term Tafl was translated here as golden tables without explaining its meaning, we can guess that the tables were a significant magical symbol of the old happy reality, as it was interpreted by Johan Huizing (2007, see: Sołtysiak 2013, pp. 254-253, note 1). Such was, most probably, the significance of the oldest known finds of board games coming from the cemetery in El-Mahasana in Upper Egypt, dating back to the mid-fourth century BC (Ayrton 1911, p. 16; Murray 1952, p. 13), or a board game called Senet (Passage), known from at least the mid-third century BC, coming from Egypt as well (Kolosek 2013; Adamczyk 2011, p. 148). The source of familiarity with board games among the elites of the European Barbaricum was considered it this context, with indication to the Ancient Rome. It is also assumed that games accompanied free men’s meetings during assemblies known as things (Kossina 1922, p. 128). Back to the Vikings, one may ask questions: did games not have yet another meaning? Were they not used for estimating chances of specific undertakings? In my opinion, the exceptionally expansive character of the Viking/Nordic activity in the basin of the Baltic Sea, in Russia and on the British Isles as well as in Greenland, Iceland and especially the attempt

zdaniem, wybitnie ekspansywny charakter wikińskiej/nordyckiej aktywności w basenie Morza Bałtyckiego na Rusi i Wyspach Brytyjskich, ale również Grenlandii, Islandii, a zwłaszcza próba kolonizacji Ameryki Północnej, interpretację taką zdają się potwierdzać. Niektórzy badacze zwrócili też uwagę na odmienne od współczesnych mechanizmy zachowań społecznych okresu wikińskiego, które chociażby na podstawie Eddy Poetyckiej możemy określić następująco: przyjaciołom należy się lojalność, a wrogom zdrada (Sołtysiak 2013, s. 256-257). Uwzględnienie tego ważnego spostrzeżenia może nas również przybliżyć do wiarygodnej rekonstrukcji zasad gry hnefatafl. Realizując podczas gry, przytoczone wyżej zasady zachowań społecznych, nieuniknione byłoby np. celowe wprowadzanie przeciwnika w błąd czy też blefowanie (tamże, s. 256). Najpopularniejszymi i najbardziej rozpoznanymi grami okresu wikińskiego były gry planszowe typu tafl, m.in. wielokrotnie już omawiana gra o nazwie hnefatafl (m.in. Murray 1951, s. 55-64; Bell 1979; Adamczyk 2011, s. 148-184). O wyjątkowym znaczeniu tej gry dla skandynawskich społeczności, informują nas sagi. Jak zaznaczyłem to powyżej, umiejętność gry w hnefatafl była wysoko ceniona, a sama gra posiadała prawdopodobnie specjalny status. Posłużę się tu przykładem przywołanym przez Tomasza Koloska: w sadze Morkinskinna (Andersson, Kari 2000, s. 131) znajdujemy fragment, kiedy to dwóch braci przechwala się, który z nich jest lepszy. Jeden z braci, Sigurd (późniejszy Sigurd I Krzyżowiec) chwali się, że jest silniejszy i lepiej pływa od swojego brata Eystaina. Ten nie wiele się tym przejmuje odpowiadając, że z kolei on lepiej gra w hnefatafl (Kolosek 2013). Co wiemy o zasadach gry hnefatafl? Tylko tyle, że była to prawdopodobnie gra wojenna, przeznaczona dla dwóch graczy. Nie wiemy, jakie elementy i strategie były niezbędne do wygrania partii, jakie zasady regulowały ruch pionów, wreszcie czy gra była zbalansowana oraz dawała podobne szanse obu przeciwnikom (cytat za: Sołtysiak 2013 s. 255). Przedstawione powyżej sugestie, dotyczące innego niż czysto hazardowego znaczenia gry hnefatafl, należałoby uwzględnić przy dalszych pracach nad rozwikłaniem jej reguł. Dzisiejsze rekonstrukcje tej gry opierają się głównie na zasadach innych gier planszowych typu Tafl o dawnej metryce, które są nam znane, tak jak ludowa gra islandzka Lis i Gęsi (jej warianty to Freys-tafl i Hala-tafl). Bardzo ważny jest także szczegółowy opis reguł gry Tablut, sporządzony przez szwedzkiego botanika i lekarza Karola Linneusza (Carolus Linnaeus) podczas

to colonize North America, confirms such interpretation. Some scholars have noticed that the mechanisms of social behaviour of the Viking Age were very different from the contemporary ones. On the basis of Poetic Edda we can sum up these mechanisms as follows: friends deserve loyalty, enemies deserve betrayal (Sołtysiak 2013, pp. 256-257). Taking this observation into consideration can also bring us closer to a credible reconstruction of the rules of hnefatafl. If one put the aforementioned social mechanisms into practice during the game, it would be unavoidable to mislead the opponent on purpose or to bluff (ibidem p. 256). The most popular and the best examined games of the Viking Age were board games of tafl type, such as the well described hnefatafl (inter alia Murray 1951, pp. 55-64; Bell 1979; Adamczyk 2011, pp. 148-184). Sagas inform us about the game’s exceptional significance for the Scandinavian communities. As I have mentioned above, the ability to play hnefatafl was highly regarded and the game itself probably had a special status. I will repeat an example used by Tomasz Kolosek: in saga Morkinskinna (Andersson, Kari 2000, p. 131) we can f ind an excerpt in which two brothers boast about which one is better. One of the brothers, Sigurd (who later became Sigurd the Crusader) claimed that he was stronger and swam better than his brother Eystein. Eystein was not bothered and answered that he was better at hnefatafl (Kolosek 2013). What do we knw about the rules of hnefatafl? Only that it was probably a war game for two players. We do not know what elements and strategies were necessary to win the game, what rules regulated the counters’ movements or whether the game was balanced and gave similar chances to both opponents (Sołtysiak 2013, p. 255). The suggestions mentioned above concern the non-gambling significance of hnefatafl and they should be taken into account in further attempts to figure out the game’s rules. Today’s reconstructions of the game are mainly based on the rules of other old board games of tafl type, such as the Islandic folk game Fox and Geese (with its versions Freys-tafl and Hala-tafl). The detailed description of the rules of the game called Tablut, made by the Swedish botanist and doctor Carl Linnaeus during his scientific expedition to Lapland in 1732 is also very important (Linnaeus 1811; Bell 2010). On the basis of his notes as well as other Tafl games it has been assumed that each player had a different number of counters. On a square board with equal, vertically and horizontally, usually odd nuber of squares

81

naukowej wyprawy do Laponii w 1732 roku (Linnaeus 1811; Bell 2010). Na podstawie jego zapisek oraz zasad rządzących innymi znanymi grami typu Tafl uznano, że gracze hnefatafl posiadali różne liczbowo zestawy pionków. Na kwadratowej planszy o równej w pionie i poziomie, zazwyczaj nieparzystej liczbie pól, (od 7x7 do 17x17), rywalizowały ze sobą dwie „armie” – jedna, broniąca króla Hnef i, posiadała dwukrotnie mniej pionków niż „armia” atakująca. Prawdopodobnie król rozpoczynał grę jako pierwszy i korzystając z pomocy swojej „armii”, zbijając piony przeciwnika dążył do osiągnięcia któregoś z narożników lub boku planszy – na tym polegało jego zwycięstwo. Zablokowanie króla oznaczało z kolei zwycięstwo „armii” atakującej. Pionki poruszały się na planszy w pionie i w poziomie, natomiast zbicie pionka przeciwnika następowało poprzez okrążenie go z dwóch stron w pionie lub w poziomie (Falkener 1892, s. 63). Przedstawione tu ogólne zasady gry planszowej hnefatafl, rozwinięte zostały na samej wystawie, gdzie przygotowano specjalne miejsca do praktycznego zapoznania się z dwoma popularnymi grami planszowymi okresu wikińskiego: młynkiem oraz hnefatafl. Propozycje rozgrywek, poczynając od wielkości planszy, ilości i sposobu ustawienia wyjściowego figur, a także niektórych zasad i strategii, zostały opracowane przez pracowników działu edukacyjnego naszego muzeum. Nadrzędną zasadą uwzględnioną w tej propozycji jest dostępność oraz nauka logicznego myślenia i planowania.

82

(from 7x7 to 17x17), two armies competed against each other: the first one defended the king Hnef i and possessed half the number of checkers of the second, attacking army. The king probably began the game and, with his army’s help, he took the opponent’s counters and tried to reach one of the board’s corners or sides. Reaching the corner or the side meant the king’s army’s victory, blocking the king – the attacking army’s victory. The counters moved vertiacally and horizontally and taking the opponent’s counter took place when it was surrounded from both sides (Falkener 1892, p. 63). The rules of hnefatafl described here have been developed in the exhibition where we have prepared special places for practical use of the two popular games of the Viking Age: nine men’s morris and hnefatafl. The games’ details, from the boards’ sizes, numbers and positions of counters to some rules and strategies, have been prepared by the employees of the educational department of our museum. The main rule applied in these games is accessibility, as well as the developmet of logical thinking and planning.

83

84

Władcy pierścieni – panteon i amulety The lords of the rings – the pantheon and amulets

Sagi są literaturą, która nie wie jeszcze o swoim prawie do zmyśleń. Trzymają się one rzeczywistości, niosą nam powiew z owych czasów tak ubogich w wieści, a kiedy chodzi o nas, tak głuchych. Są dla nas dokumentami ludzkiej ethos, uchwyconymi na przejściu z nieznanych pradziejów w dzieje.

Sagas are literatue which does not know abouts its right to create f iction. They stick to reality, bring us the air of those times, so scarce in information, so deaf to us. They are documents of human ethos, caught in the passage between the unknown primaval history and history.

Zacytowany powyżej fragment posłowia Artura Górskiego do pierwszego, polskiego wydania Sag Islandzkich (Górski 1960), stanowi dobre wprowadzenie do fascynującego świata wierzeń ludów północy. Przekazywane z pokolenia na pokolenie opowieści o bogach, demonach, karłach, olbrzymach i innych stworzeniach ponadnaturalnych, tłumaczące w sposób religijno-magiczny porządek świata – jego stworzenie, genezę i miejsce w nim człowieka – tworzą mitologię (Szrejter 2006, s. 35). Można powiedzieć, że dla każdego ludu mitologia stanowiła też ubarwiony akcją panteon – ogół bóstw – wspólnych dla wszystkich mieszkańców danego terenu. Dla mieszkańców Skandynawii epoki wikińskiej, niektórzy badacze wskazują, że […] tzw. pogański system religijno-prawny, obejmujący całą grupę społeczną, sprowadzał się do czynności i praktyk of icjalnych, które miały zapewnić zachowanie porządku i równowagi społecznej w ramach systemu wiecowego […]. Dopuszczał on jednak indywidualne postrzeganie boskości, bóstw, praktykowanie rozmaitych kultów i of iar […] (Kulesza 2007, s. 10-11). Należy zaznaczyć, że mitologia germańska wyróżnia się wśród mitologii ludów europejskiego Barbaricum bogactwem postaci, miejsc i zdarzeń oraz kompletnością wizji świata – od stworzenia po Ragnarök (Przeznaczenie Bogów – dzień końca).

The fragment of Artur Górski’s foreword to the first Polish edition of Icelandic sagas (Górski 1960) quoted above is a good introduction to the fascinating world of the Northern peoples’ beliefs. Stories about gods, demons, dwarfs, giants and other supranatural creatures passed from generation to generation and explained in a religious and magical [manner] the order of the world: its creation, genesis and human place in it – they built mythology (Szrejter 2006, p. 35). We can say that mythology was like the pantheon (a group of gods) coloured with action, common to all the inhabitants of a given region. Some experts suggest that for the inhabitants of Scandinavia of the Viking Age […] the so-called pagan religious and political system comprising a whole community came down to off icial actions and practices which were meant to keep order and social balance within the assembly system […]. Still, it allowed an individual understanding of divinity and gods as well as practicing diverse cults and oblations […] (Kulesza 2007, pp. 10-11). We should notice that the Germanic mythology stands out among mythologies of the peoples of the Euroean Barbaricum because of the diversity of its characters, places and events, as well as the completeness of the world’s vision: from its creation to Ragnarök (Gods’ Destiny – the final day). We owe it to the uniqueness of Iceland and its

85

Zawdzięczamy to wyjątkowości Islandii i jej mieszkańców – tam zachowały się w nieskażonej postaci opowieści o bogach germańskich, tam powstały i zachowały się najstarsze zabytki piśmiennictwa islandzkiego zawierające utwory mitologiczne oraz pieśni heroiczne – Edda Poetycka (Starsza) i Edda Prozaiczna (Młodsza). Mitologia skandynawska epoki Wikingów to cenne źródło informacji dotyczących zwłaszcza sfery wierzeń, magii i pogańskich obrzędów. W mitach znalazły odbicie stosunki panujące w dawnych społecznościach (Szrejter 2006, s. 293), a symbole głównych postaci skandynawskiego panteonu, funkcjonowały w świecie realnym w postaci amuletów. Ich znaczenie w życiu ówczesnych ludzi nie jest łatwe do zdefiniowania. Jak stwierdził to Stanisław Piekarczyk, […] obiekty te stanowiły dla Germanów nie tylko i nie tyle jakąś reprezentację symboliczną danej postaci. Związek tego typu obiektów z samą postacią był bowiem nierozerwalny, w każdym razie bardzo trudno zrozumiały dla współczesnego człowieka (Piekarczyk 1979, s. 173). Badając te zagadnienia, wprowadzono pojęcie „oglądowości” i „ikoniczności”, tzn. wskazywano na pozasłowne – plastyczne przedstawianie postaci mitycznych i taki sposób kontaktowania się z nimi (Piekarczyk 1979, s. 172-173). Czy można to łączyć z brakiem pojęć abstrakcyjnych w językach tych społeczeństw, nie jest do końca jasne, chociaż biorąc pod uwagę całość przekazów źródłowych, mało prawdopodobne. Musimy też pamiętać, że wielu uwarunkowań funkcjonowania amuletów z okresu wikińskiego nie będziemy nigdy w stanie poznać. Warto w tym kontekście przytoczyć dawną definicję encyklopedyczną amuletu z „Encyklopedii staropolskiej” Zygmunta Glogera: amulet (z łac. amuletum), to lekarstwo, które noszono na szyi od czarów, uroków i trucizny. Rzymianie zawieszali dzieciom bursztyn jako amulet. Polacy nazywali torebkę, w której noszono amulet, „amelką”. Lud białoruski dotąd nazywa tak torbę pocztarską i prochownicę. Jak Polacy wzięli amulet z łaciny, tak Łacinnicy z arabskiego wyrazu hamalet 12, który oznacza rzecz zawieszoną. Wiarę w amulety napotykamy u wszystkich prawie ludów kuli ziemskiej (Gloger 1978, s. 47-48). Najnowsza definicja amuletu podaje m.in., że jest to przedmiot, który można nosić zazwyczaj w formie zawieszki, aby uzyskać jakiś rodzaj magicznej korzyści. Wedle bardziej precyzyjnej def inicji jest to jakikolwiek przedmiot, który poprzez

inhabitants; stories about Germanic gods were preserved there in unchanged versions, the oldest written texts in Icelandic language, including mythological works and heroic songs Poetic Edda (Elder) and Prose Edda (Younger) were created and preserved. The Scandinavian mythology of the Viking Age is a valuable source of information about the realm of beliefs, magic and pagan rituals. Social relations of the old communities found their reflection in myths (Szrejter 2006, p. 293), and the symbols of the main characters of the Scandinavian pantheon functionned in the real world as amulets. Their significance in people’s lives at that time is not easy to define. As Stanisław Piekarczyk put it – […] these objects were not only a symbolic representation of gods for the Germanic people.The relationship between the object and the character was inseparable or, at least, diff icult to understand for the modern man (Piekarczyk 1979, p. 173). While researching these issues, the terms of ‘view’ and ‘iconicity’ were introduced to point to the nonverbal, plastic images of the mythical characters and such a way of communicating with them (Piekarczyk 1979, pp. 172-173). It is not entirely clear whether we should connect it with the lack of abstract terms in these communities’ languages. However, when we take into account the entirety of sources, it seems rather unlikely. We should also remember that we will probably never be able to understand all the determinants of the amulets’ functionning. An encyclopaedic definition of an amulet from Zygmunt Gloger’s ‘Old Polish Encyclopaedia’ is worth quoting at this point: amulet (latin: amuletum) is a remedy worn around the neck against magic, spells and poison. The Romans put amber on their children»s necks. The Poles called an amulet bag ‘amelka’. This is what the Belorussians still call a mail bag and a powder box. Just like the Poles took amulet from Latin, the Latinists took it from the Arabic word hamalet 11, which means a suspended thing. The belief in amulets can be found among almost all peoples of the globe (Gloger, 1978, pp. 47-48). The latest definition of an amulet reads: an object which can be worn as a pendant in order to gain some kind of magical benef it. According to a more precise def inition it is any object which, through a close contact with its owner or their belongings, acts for this person’s benef it, protecting them and their possessions against evil or giving

12

11

86

Według innych źródeł, amuletum pochodzi prawdopodobnie od arabskiego słowa himala/hamala, co oznacza brzemię lub przedmiot, który jest noszony.

According to other sources, amuletum probably comes from the Arabic word himala / hamala, which is a burden or an item that was worn.

bliski kontakt z właścicielem lub rzeczami tej osoby, działa dla jej dobra chroniąc ją i jej dobytek przed złem lub dając jej jakieś korzyści (Zeiten 1997, s. 3 za Gardeła w druku). Jak widać, definicja Glogera, mimo że spisana archaicznym językiem, zawiera, większość najważniejszych elementów współcześnie definiowanego pojęcia amuletu. Posiada też inne, istotne moim zdaniem informacje związane z „zakresem” oddziaływania amuletu oraz jego funkcją – chodzi tu o „lekarstwo”, oczywiście w bardzo szerokim zakresie znaczeniowym. Być może, wobec zasygnalizowanych powyżej wątpliwości związanych z właściwym zrozumieniem związku amuletu z samą postacią, którą symbolizuje, a także znaczenia amuletu dla jego użytkownika, te dodatkowe funkcje mogą być ważne. Jak wyglądały ówczesne amulety? Typologię amuletów przedstawił Bo Jensen, w swoim obszernym opracowaniu, obejmującym wszystkie dostępne do 2008 roku materiały z terenu Danii, Szwecji, Norwegii, Islandii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Irlandii (Jensen 2010). Podzielić je można na 7 podstawowych grup, do których należały: 1 – maski, figurki antropomorficzne i figurki zoomorficzne; 2 – miniaturowa broń i miniaturowe narzędzia; 3 – miniaturowe krzesełka, miniaturowe koła, miniaturowe misy, miniaturowe czerpaki i miniaturowe łyżki; 4 – młoty Thora w tym pierścienie z zawieszonymi na nich młotami Thora i domniemane młoty Thora; 5 – krzyże i domniemane krzyże; 6 – kapsułki; 7 – miniaturowe kotwice oraz lunule. Wszystkie wydzielone powyżej grupy posiadają swoje odpowiedniki w Truso. W Truso, w porównaniu z innymi wikińskimi emporiami, odkryto stosunkowo dużą ilość artefaktów, które możemy zaliczyć do amuletów (ponad 60 sztuk). Odkryto je wyłącznie w obrębie części portowej i centralnej. W mitologicznych pieśniach Eddy, najczęściej w roli obrońcy zwykłego człowiek występuje Thor (Piekarczyk, 1979, s. 100). Dlatego też Thor był ulubionym bogiem wśród społeczności skandynawskich. Jego głównym atrybutem był młot bojowy Mjöllnir, a symbole związane z jego kultem – miniatury młotów – są najliczniejszą kategorią znalezisk wśród amuletów z Truso. Najwięcej tego typu przedmiotów wykonano z żelaza. Były to młoty o podwójnym rąbie lub podwójnym obuchu (ryc. 72; ryc. 73). Miniatury młotów Thora wykonywano też z bursztynu (ryc. 74). Odkryto też miniatury żelaznych młotków posiadające rąb i obuch. Są to zawieszki w kształcie realistycznie wyobrażonych młotków kowalskich lub młoteczków złotniczych (ryc. 75). Moim zda-

them some other sort of benef it (Zeiten, 1997, p. 3 from Gardeła, in printing). As we can see, Gloger’s definition, although written in archaic language, contains most of the chief elements of the modern definition of amulet. It also has other, in my opinion important, information connected with the range of an amulet’s effects and its function – a remedy in a very broad sense. This additional function may prove useful while analyzing the abovementioned doubts connected with the right understanding of amulets’ connections with the characters they represented and with their significance to the users. What did the amulets of the Viking Age look like? A typology of amulets was presented by Bo Jensen in a detailed work including all the meterials available before 2008 from the area of Denmark, Sweden, Norway, Iceland, Germany, Great Britain and Ireland (Jensen 2010). They can be divided into 7 main groups: 1 – masks, anthropomorphic and zoomorphic figurines; 2 – miniature weapons and miniature tools; 3 – miniature chairs, miniature wheels, miniature bowls, miniature scoops and miniature spoons; 4 – Thor’s hammers including rings with Thor’s hammers suspended on them and alleged Thor’s hammers; 5 – crosses and alleged crosses; 6 – capsules; 7 – miniature anchors and lunules. All these groups of amulets have their equivalents in Truso. In comparison with other Viking emporia, quite a large number of artefacts which can be classified as amulets (60 objects) were found in Truso. They were discovered only within the harbour and the central part of the settlement. In the mythological songs of Edda Thor is usually presented as the protector of a common man (Piekarczyk, 1979, p. 100). That is why Thor was the favorite god of the Scandinavian communities. His main attribute was Mjöllnir, the battle hammer. Symbols connected with his cult are the most numerous categories of finds among the amulets from Truso. Most of these objects were made of iron. They were hammers of double panes or double head (fig. 72; fig. 73). Miniature Thor’s hammers were also made of amber (fig. 74). Miniatures of iron hammers with panes and heads were also discovered. They are pendants in the shape of realistically imagined blacksmith’s hammers or goldsmith’s hammers (fig. 75). In my opinion they are connected with the blacksmith’s or the goldsmith’s profession and should be classified into the second group with miniature weapons and tools. Pendants in the shape of miniature weapons made of iron were discovered in the only group of

87

Ryc. 72. Janów Pomorski/Truso, miniatury żelaznych młotów z podwójnym rąbem lub podwójnym obuchem.

Ryc. 73. Janów Pomorski/Truso, zawieszka żelazna w kształcie młotka Thora.

Fig. 72. Janów Pomorski/Truso, miniatures of iron hammers of double panes or double head.

Fig. 73. Janów Pomorski/Truso, Thor’s hammer-shaped pendant. Iron.

niem należy je uznać za amulety związane z zawodem kowala lub złotnika i zaliczyć do wydzielonej powyżej drugiej grupy, zawierającej miniaturową broń i narzędzia. Zawieszki w postaci miniaturowej broni wykonane z żelaza, stwierdzono m.in. na jedynym, jak dotychczas, odkrytym w Truso zespołem miniaturowych przedmiotów. Na żelaznym pierścieniu zawieszono obok młota Thora miniatury miecza i włóczni (ryc. 76). Inna zawieszka wykonana z brą-

miniature objects found in Truso so far. Along with a Thor’s hammer, a miniature sword and a spear were hung on an iron ring (fig. 76). Another pendant made of bronze probably depicts a miniature sword or a spear (fig. 77). Moreover, three small axe-shaped pendants made of amber were found in Truso (fig. 78). Two miniature shields should also be included in this group of amulets. One of the shields was made of silver, the other one of bronze (fig. 79). The silver one is a round pendant decorated with minted triangles. Amulets of that sort are particularly frequent in Sweden and Russia, both in burials and treasures (Duczko 2006, p. 112). Due to the objects’ shape and realistically depicted details, such as clearly marked umbo, we interpret

Ryc. 74. Janów Pomorski/Truso, zawieszki bursztynowe w kształcie młotów Thora. Fig. 74. Janów Pomorski/Truso, Thor’s hammer-shaped pendant. Amber.

88

Ryc. 75. Janów Pomorski/Truso, żelazne zawieszki w kształcie realistycznie wyobrażonych młotków kowalskich lub młoteczków złotniczych. Fig. 75. Janów Pomorski/Truso, iron pendants in the shape of realistically imagined blacksmith’s hammers or goldsmith’s hammers.

zu, przedstawia prawdopodobnie miniaturę miecza lub włóczni (ryc. 77). W Truso odkryto ponadto trzy niewielkie zawieszki w kształcie toporów wykonane z bursztynu (ryc. 78). Do tej grupy amuletów zaliczyć należy także dwie miniaturowe tarcze. Jedną wykonano ze srebra, drugą z brązu (ryc. 79). Egzemplarz srebrny, to okrągła zawieszka zdobiona wybijanymi trójkątami. Tego typu amulety są szczególnie licznie reprezentowane w Szwecji i na Rusi, zarówno w pochówkach, jak też w skarbach (Duczko 2006, s. 112). Na interpretację tych przedmiotów jako miniaturowych tarcz, wskazuje ich kształt i realistycznie przedstawione szczegóły budowy, np. wyraźnie zaznaczone umbo. Tarcze takiego kształtu i konstrukcji, występują na licznych miniaturach (ryc. 80) w iluminowanych rękopisach z 9 i 10 wieku w Europie Środkowej (Duczko 1989, s. 15). Miniaturowa broń posiadała niewątpliwie symboliczne znaczenie – jako amulety mogły być związane z ważną w świecie Wikingów funkcją wojowników podejmujących morskie orężne wyprawy (viking), których celem było zdobycie bogactw i sławy (Kępiński 2009, s. 9). Miniatury toporów łączy się z kultem Thora (Kucypera, Pranke, Wadyl 2011). Magiczna włócznia Gungnir była jednym z głównych atrybutów Odyna (Gardeła 2010). Także miniatury mieczy łączy się z tym bogiem. Natomiast tarcza mogła być amuletem o funkcji obronnej / ochronnej – mającej zapewnić bezpieczeństwo. Czy można się dopatrywać w tarczy znaku solarnego? Czy zawieszki w kształcie tarczy były symbolem sfery górnej (nieba) w kosmologicznym,

Ryc. 76. Janów Pomorski/Truso, zespół miniaturowych przedmiotów – na żelaznym pierścieniu zawieszono obok młota Thora miniatury miecza i włóczni. Fig. 76. Janów Pomorski/Truso, pendants in the shape of miniature weapons made of iron – Thor’s hammer, a miniature sword and a spear were hung on an iron ring.

Ryc. 77. Janów Pomorski/Truso, zawieszka wykonana z brązu, przedstawia prawdopodobnie miniaturę miecza lub włóczni. Fig. 77. Janów Pomorski/Truso, pendant made of bronze probably depicts a miniature sword or a spear.

them as miniature shields. Shields of such shape and construction are presented in numerous miniatures (fig. 80) in illuminated manuscripts from the 9th and 10th century in Central Europe (Duczko 1989, p. 15). Miniature weapons undoubtedly had symbolic meaning: as amulets they could have been related to the function of warriors undertaking military sea journeys (viking), the aim of which was to gain wealth and glory (Kępiński 2009, p. 9). Miniature axes are connected with Thor’s cult (Kucypera, Pranke, Wadyl 2011). The magic spear Gungnir was one of the main attributes of Odin (Gardeła 2010). Miniature swords were also connected with this god. The shield, on the other hand, could have been an amulet of the protective function, meant to ensure safety. Can we find a solar sign in the shield? Were shield-shaped pendants symbols of the upper sphere (heaven) in the cosmologic, three-stage image of the World among the Scandinavians, who also recognized the middle sphere (earth) and the lower sphere (underworld)? The answer to these questions is not easy and requires a broader discussion, especially as we do not have any direct references in the written sources.

89

Ryc. 78. Janów Pomorski/Truso, bursztynowe zawieszki w kształcie toporów Fig. 78. Janów Pomorski/Truso, amber axe-shaped pendants.

Ryc. 79. Janów Pomorski/Truso, dwie zawieszki w kształcie tarczy (srebro, brąz).

Three pendants with images of women wearing long dresses were found in Truso (fig. 81). Two of them are presented in profile, one en face. Theoretically, they should be categorized as the first group of amulets. However, did the pendants have the function of classical amulets? As we have suggested before, pendants of this type in the Nordic communities depicted images of women of higher classes who wore the most

Fig. 79. Janów Pomorski/Truso, two miniature shields, pendants (silver, brass).

trójstopniowym wyobrażeniu Świata u Skandynawów, gdzie była jeszcze sfera środkowa (ziemia) i sfera dolna (podziemie?). Odpowiedź na te pytania nie jest prosta i wymaga szerszej dyskusji, tym bardziej, że nie mamy w tej kwestii bezpośrednich odniesień do źródeł pisanych. W Truso odkryto trzy zawieszki z wyobrażeniem kobiet w długich sukniach (ryc. 81). Dwie z nich przedstawione są z profilu, jedna „en face”. Teoretycznie, należałoby je zaliczyć do wydzielonej powyżej grupy pierwszej. Czy jednak zawieszki te pełniły funkcję klasycznych amuletów? Jak ustalono to już wcześniej, tego typu zawieszki, obrazowały w społecznościach nordyckich wizerunki kobiet z wyższych sfer, które zakładały najpiękniejsze szaty na ważne wydarzenia, takie jak ceremonie religijne czy uczty w halach. Służyły one manifestowaniu porządku hierarchicznego i wytwarzaniu więzi społecznych. Same zaś zawieszki przedstawiające takie kobiety-arystokratki, były atrybutem tożsamości społecznej, znakiem przynależności do określonej grupy (Duczko 2006, s. 93). Bardzo interesującym znaleziskiem, które należałoby zaliczyć do kategorii amuletów, jest fragment srebrnej zawieszki przedstawiającej postać kobiety w długiej sukni. Co istotne, posiada ona dodatkowo okrągłą tarczę i długi miecz, a na głowie

90

Ryc. 80. Fragment miniatury pochodzący z Psałterza Stutgardzkiego. © 2015 Zeutschel GmbH, Tübingen/ Bildrechte: Württembergische Landesbibliothek (Stuttgarter Psalter – Cod.bibl.fol.23). Fig. 80. A fragment of a miniature from the Stuttgart Psalter. © 2015 Zeutschel GmbH, Tübingen/Bildrechte: Württembergische Landesbibliothek (Stuttgarter Psalter – Cod.bibl.fol.23).

Ryc. 81. Janów Pomorski/Truso, trzy zawieszki z wyobrażeniem kobiet w długich sukniach. Fig. 81. Janów Pomorski/Truso, three pendants with images of women wearing long dresses.

spiczasty hełm. Stoi obok konia, trzymając go za uzdę. Cała kompozycja, mimo że zachowana fragmentarycznie, przedstawia niewątpliwie Walkirię z koniem (ryc. 82). Walkirie, mityczne półboskie, demoniczne dziewice, służyły Odynowi – zbierały poległych w czasie bitew wojowników i wskazywały im drogę do Walhalli. Z rozkazu Odyna uczestniczyły też w bitwach w trój- lub dziewięcioosobowych zespołach. Walkirie nie były obiektem kultu. Zawieszki przedstawiające Walkirie, można jednak łączyć z kultem Odyna. Z uwagi na to, że Walkirie personifikowały uczucia i zachowania walczących, można tego typu przedmioty interpretować również jako klasyczne amulety związane z opieką nad dzielnymi wojownikami. Do kategorii amuletów lub przedmiotów magicznych o rytualnym znaczeniu, należy zaliczyć fragment brązowej figurki, z której zachowała się tylko głowa kobieca (ryc. 83). Wcześniej interpretowano ją jako odłamaną część szpili (Jagodziński 2010 s. 159). Szczegółowa analiza tego przedmiotu wykazała jednak, że jest to prawdopodobnie fragment większej figurki antropomorficznej. Głowa kobiety posiada włosy spięte w kok lub umieszczone w czepku, jedno z oczu ukazane jest bardzo dokładnie, wraz z zaznaczoną tęczówką, a drugie albo nigdy nie zostało wykonane, albo celowo je usunięto (Gardeła w druku). Celowe uszkadzanie oczu na różnego rodzaju przedmiotach antropomorficznych czy zoomorficznych, wiązane jest z kultem boga Odyna – chcąc zdobyć wiedzę skosztował on wodę mądrości ze Studni Mimira, za którą zapłacił m.in. okiem. Wśród przedmiotów o symbolicznym znaczeniu odkrytych w Truso jest także miniatura koła

beautiful dresses for important occasions, such as religious ceremonies or feasts in halls. They were meant to manifest the hierarchical order and create social ties. Pendants depicting such female aristocrats were attributes of social identity, signs of group belonging (Duczko 2006, p. 93). A very interesting find which should be classified as an amulet is a fragment of a silver pendant presenting a woman wearing a long dress. What is important, the woman is carrying a round shield and a long sword and she is wearing a peaked hat. She is standing next to a horse, holding its bridle. The whole composition, although preserved fragmentarily, undoubtedly presents Valkyrie with a horse (fig. 82). Valkyries, the mythical semi-divine, demonic virgins, served Odin: they picked up warriors fallen in battles and showed them the way to Valhalla. On Odin’s order they also took part in battles, in groups of three or nine. Valkyries were not objects of cult. Pendants representing Valkyrie can be connected with the cult of Odin. Because of the fact that Valkyries personified the feelings and behavior of the fighting men, the pendants can also be interpreted as classical amulets protecting brave warriors. A fragment of a bronze figure, of which only a female head was preserved (fig. 83), should also be included in the category of amulets or magical objects of ritual significance. It was earlier interpreted as a fragment broken off a pin (Jagodziński

Ryc. 82. Janów Pomorski/Truso, srebrna zawieszka przedstawiająca postać kobiety w długiej sukni z okrągłą tarczą i długim mieczem, na głowie spiczasty hełm. Stoi obok konia, trzymając go za uzdę. Fig. 82. Janów Pomorski/Truso, silver pendant presenting a woman wearing a long dress. Woman is carrying a round shield and a long sword and she is wearing a peaked hat. She is standing next to a horse, holding its bridle.

91

Ryc. 83. Janów Pomorski/Truso, fragment brązowej figurki, z której zachowała się tylko głowa kobieca. Fig. 83. Janów Pomorski/Truso, fragment of a bronze figure, of which only a female head was preserved.

wykonana ze srebra. Zaliczyć ją należy do grupy trzeciej amuletów wydzielonych przez Bo Jensena. Koło posiada szerokie szprychy i centralnie umieszczoną piastę (ryc. 84). Przedmiot ten pełnił funkcję zawieszki, o czym świadczy tylko jedna, owalnie uformowana przestrzeń między szprychami (pozostałe przestrzenie posiadają kształt trójkątów), gdzie prawdopodobnie przeciągnięty był rzemyk do zawieszania. Podobną zawieszkę znaleziono w grobie nr 29 na cmentarzysku w Birce (Arbman 1940, Taf. 99, 21; Arbman 1943, s. 11-12). Należy podkreślić, że jest to bardzo realistyczne wyobrażenie koła od wozów zaprzęgowych, jakie znali i użytkowali Skandynawowie. Trudno jest jednoznacznie określić funkcję tego amuletu – koło symbolizuje nieskończoność lub cykliczne powtarzanie, może być postrzegane jako uosobienie przenikających się dziewięciu krain Świata znanego ze skandynawskiej mitologii – miniatura koła posiada dziewięć pustych przestrzeni łącznie z otworem w piaście. Może to być również symbol solarny. Różdżka, to fikcyjna, magiczna laska, mająca moc wywoływania nadnaturalnych zjawisk. Praktyki takie znamy zarówno z sag i innych źródeł literackich, jak też z odkryć archeologicznych na terenie Skandynawii. W Truso również odkryto przedmiot, który może być interpretowany jako miniatura różdżki. Jest to niewielka, wykonana z brązu zawieszka, w górnej części ażurowa, w dolnej posiadająca krótki, krępy kolec (ryc. 85). Zdaniem niektórych badaczy, przypomina ona duże (czasem sięgające ponad 1 metra) egzemplarze tzw. różdżek obrzędowych (ang. staffs of sortery) i jest jedynym znanym dotąd tak realistycznym ich wyobrażeniem (Gardeła w druku). Różdżki obrzędowe uznawane są niekiedy za atrybuty nordyckich wieszczek i czarowników parających się magią seiðr.

92

2010, p. 159). A detailed analysis of the object proved that it is probably a fragment of a bigger anthropomorphic figurine. The female head has hair pinned into a bun or placed in a bonnet, one of its eyes is portrayed in details, with a marked iris and the other one was either never made or removed on purpose (Gardeła in printing). Purposeful damaging eyes of various anthropomorphic or zoomorphic objects is connected with the cult of Odin, who wished to taste the water of wisdom from Mimir’s Well and had to sacrifice his eye. Among the objects of symbolic meaning found in Truso there is also a miniature wheel made of silver. It should be included in the third category of amulets according to Bo Jensen. The wheel has broad spokes and a centrally placed wheel hub (fig. 84). The object had a function of a pendant, hence the sole, oval formed space between the spokes (other spaces are triangular), where a strap was probably threaded. A similar pendant was found in grave number 29 in the cemetery in Birka (Arbman 1940, Taf. 99, 21; Arbman 1943, pp. 11-12). We should emphasize the fact that it is a very realistic representation of a cart wheel which was known and used by the Scandinavians. It is difficult to define the function of this amulet: a wheel symbolizing infinity or cyclic repetition can be seen as an embodiment of the Nine Worlds of the Scandinavian mythology; the miniature wheel has nine empty spaces including the hole in the wheel-hub. It can also be a solar symbol. A wand is a fictional, magical stick with the power of evoking supernatural phenomena. Such practices are known from sagas and other literary sources, as well as from the archaeological discoveries in Scandinavia. In Truso we have also found

Ryc. 84. Janów Pomorski/Truso, ażurowa zawieszka w kształcie koła ze szprychami i piastą, wykonana ze srebra. Fig. 84. Janów Pomorski/Truso, an openwork wheel-shaped pendant with spokes and a wheel-hub made of silver.

Do grupy piątej amuletów, zawierającej krzyże i domniemane krzyże, być może zaliczyć należy dwa znaleziska z Truso. Pierwszym z nich jest okucie z brązu przedstawiające postać ludzką en face (ryc. 86). Posiada ona charakterystyczny kształt i proporcje: dużą głowę z grubymi i długimi, opadającymi na ramiona włosami, zaplecionymi w dwa warkocze; krótki tułów zwężający się ku dołowi; nogi zaznaczone schematycznie, rozchylające się na zewnątrz; rozłożone ręce nadające postaci formę krucyfiksu. Na piersi widoczny jest naszyjnik. Drugi przedmiot, to wykonana z bursztynu, zachowana we fragmencie zawieszka przypominająca krzyż łaciński (ryc. 87). Można ją interpretować również jako młot Thora, ale w wersji późnej, w której widoczne są wpływy chrześcijaństwa. Ostatnia, siódma z wydzielonych grup amuletów także jest reprezentowana w Truso przez cynową zawieszkę w kształcie kotwicy (ryc. 88). Kilka tego typu zawieszek, wykonanych jednak z ołowiu, odkryto m.in. w Hedeby. Tego typu zawieszki interpretuje się jako amulety związane ze statkami (np. magiczny statek Freja Skíðblaðnir), lub z wpływami chrześcijańskimi, symbolizując nadzieję, zmartwychwstanie, zbawienie, prawdziwą wiarę, wytrwałość, stabilność i spokój (Zeiten 1997 s. 32; Gardeła w druku). W trakcie badań wykopaliskowych osady Truso, prowadzonych w części portowej, odkryto unikalny zespół przedmiotów, których związek z wierzeniami i praktykami religijnymi jest wyjątkowo dobrze widoczny. Składał się on z dwóch kopułkowatych, ażurowych rozdzielaczy pasa złożonych razem w formę „medalionu”, w którego środku

Ryc. 85. Janów Pomorski/Truso, miniatura różdżki – zawieszka. Fig. 85. Janów Pomorski/Truso, miniature wand – pendant.

an object which can be interpreted as a miniature wand (fig. 85). It is a small, bronze pendant, openwork in its upper part and equipped with a short, broad spike in its lower part. According to some experts, it resembles big (sometimes over 1 meter) ritual wands, called staffs of sorcery and is the only realistic image of them known so far (Gardeła in printing). Staffs of sorcery are sometimes considered attributes of the Nordic prophetesses and sorcerers dealing with magic seiðr.

Ryc. 86. Janów Pomorski/Truso, okucie z brązu przedstawiające postać ludzką en face. Fig. 86. Janów Pomorski/Truso, bronze fitting presenting a human figure en face. Ryc. 87. Janów Pomorski/Truso, zachowana we fragmencie zawieszka bursztynowa przypominająca krzyż łaciński. Fig. 87. Janów Pomorski/Truso, partially preserved amber pendant resembling a Latin cross.

93

Ryc. 88. Janów Pomorski/Truso, cynowa zawieszka w kształcie kotwicy. Fig. 88. Janów Pomorski/Truso, tin anchor-shaped pendant.

umieszczono taśmowaty, srebrny pierścień (ryc. 89; ryc. 90). Rozdzielacze prezentują ten sam typ, charakterystyczny dla X wieku, na co wskazują maski-twarze wykonane w stylistyce Borre, rozmieszczone symetrycznie w trzech punktach na obwodzie każdej obręczy (ryc. 91). Uwagę zwracają tu, wyjątkowo realistycznie skomponowane ażurowe sploty kopułki w formie dużych trykwetr. Umieszczony wewnątrz „medalionu”, taśmowaty pierścień ozdobiono wzdłuż krawędzi dwoma rzędami wybijanych kółeczek, które przy końcach taśmy schodzą się tworząc zamknięty obrys (ryc. 91). Pierścień prezentuje typowy dla rzemiosła skandynawskiego wyrób jubilerski, spotykany zarówno na cmentarzyskach (m.in. w Birce i Hedeby), osadach wczesnomiejskich, jak również w skarbach. Pierścienie jako nowa forma ozdoby w jubilerstwie skandynawskim pojawiły się w X wieku i były uży-

In the fifth group of amulets containing crosses and alleged crosses we can probably include two finds from Truso. The first one is a bronze fitting presenting a human figure en face (fig. 86). It has characteristic shape and proportions: a big head with thick and long hair falling to the shoulders in two plaits; a short trunk narrowing downwards; schematically marked, parting legs and spread arms giving the figure the form of a crucifix. On the figure’s chest we can see a pendant. The second object is a partially preserved amber pendant resembling a Latin cross (fig. 87). It can also be interpreted as a Thor’s hammer, but in a late version, with visible Christian influence. The last, seventh group of amulets is represented in Truso by a tin anchor-shaped pendant (fig. 88). Several pendants of this type, made of lead, were found in Hedeby. Pendants of this type are interpreted as amulets connected with ships (e.g. Skíðblaðnir, Freyr’s magical ship or with Christian influence, symbolizing hope, resurrection, salvation, true faith, persistence, stability and peace (Zeiten 1997, p. 32; Gardeła in printing). During the excavation works carried out in the harbour part of Truso we have found a unique group of objects, whose connection with beliefs and religious practices is particularly clearly visible. The group consisted of two meniscus, openwork belt separators folded together into a form of a medallion with a silver tape-like ring inside (fig. 89; fig. 90). The separators represent the same type, characteristic of the 10th century. Face masks made in the Borre style and placed symmetrically in three points on the circumference of each rim (fig. 91) point to that. What catches the eye here are realistically composed openwork plaits of the meniscus in the form of large triskelions.

Ryc. 89. Janów Pomorski/Truso, amulet po wydobyciu z warstwy ilosto-piaszczystej. Fig. 89. Janów Pomorski/Truso, amulet foyund in the loam and sand layer. Ryc. 90. Janów Pomorski/Truso, amulet po rozłożeniu – wewnątrz srebrny pierścień. Fig. 90. Janów Pomorski/Truso, amulet after being opened – silver ring inside.

94

Ryc. 91. Janów Pomorski/Truso, dwa rozdzielacze pasa i pierścień po konserwacji. Fig. 91. Janów Pomorski/Truso, two belt separators and ring after conservation.

wane do końca okresu wikińskiego. Całość znaleziska, jako zespół, w skład którego wchodziły rozdzielacze złożone w formie medalionu i pierścień, mogła trafić do ziemi w połowie X wieku. Sądząc z kontekstu odkrycia – między budynkami, w warstwie ilasto-piaszczystej (na głębokości ok. 47 cm od powierzchni wykopu badawczego – Jagodziński 2012, s. 85-94) – mamy tu do czynienia albo z klasyczną „zgubą”, albo z depozytem o charakterze wotywnym. Uwagę zwraca wyjątkowo bogaty i silny przekaz symboliczny poszczególnych elementów, jak również całości tego znaleziska. Wskazuje m.in. na wyjątkowe znaczenie pierścieni wśród Skandynawów. Wiele informacji o tym możemy znaleźć w skandynawskich sagach. Pierścienie były oznaką władzy, prestiżu i bogactwa, a także symbolem przyjaźni, braterstwa oraz atrybutem mocy. Magiczna moc pierścienia wspomniana jest m.in. w opowieści o skarbie Nibelungów i klątwie karła Andvariego (pieśń Reginsmál, Edda Poetycka): Loki dostrzegł, że na palcu czarownika tkwi wspaniały złoty pierścień [„Andvaranaut”]. Zabrał mu go więc i przyczepił na ostatnie wolne miejsce na futrze. Krasnolud bezskutecznie prosił o oddanie magicznego pierścienia, twierdząc, że bez niego straci całą swą moc (Edda, za: Szrejter 2006, s. 115). W przypadku rozdzielaczy pasa symboliczne przesłanie zawarte w kompozycji plastycznej jest moim zdaniem jeszcze bardziej widoczne. Można uznać, że trzy maski-głowy połączone są magicznym splotem nawiązującym do symbolu valknuta

The tape-like ring placed inside the ‘medallion’ is decorated along the edge with two rows of minted circles which meet at the end of the tape making a close outline (fig. 91). The ring represents a typically Scandinavian jewellery product, found in cemeteries (in Birka and Hedeby), in early municipal settlements and in treasures. Rings as a new form of ornament in the Scandinavian jewellery appeared in the 10th century and were used until the end of the Viking Age. The entire find as a group of objects including dividers folded into a medallion and a ring, could have been buried in the 2nd half of the 10th century. Judging by the context of the discovery (between buildings, in loam and sand layer, about 47 centimeters deep from the surface of the excavation – Jagodziński 2012, pp. 85-94) we are dealing with a typical loss or a deposit of votive character. What draws the attention is an exceptionally rich and strong symbolic significance of individual elements and of the whole find. It suggests a special significance of rings among the Scandinavians. Much information can be found in Icelandic sagas. Rings were signs of authority, prestige and affluence, as well as symbols of friendship, brotherhood and the attribute of strength. The magical power of rings is mentioned, e.g. in the story about the Nibelungs’ treasure and the curse of dwarf Andvari (Reginsmál song, the Poetic Edda): Loki noticed that there is a marvelous gold ring on the sorcerer’s f inger [Andvaranaut]. He took the ring and attached it to the last empty place on his fur. In vain the dwarf

95

Ryc. 92. Janów Pomorski/Truso, interpretacja trzech połączonych magicznym splotem masek rozdzielacza jako symboliczne odwołanie do kosmologicznej wizji dziewięciu krain. Fig. 92. Janów Pomorski/Truso, interpretation of the three masks of the divider joined with a magical plait as a symbolic reference to the cosmologic vision of the Nine Worlds.

– trzy przeplecione trójkąty. Znak ten związany był zapewne z Odynem i symbolizuje być może pokonanego przez Thora Olbrzyma Trivaldiego (potrójnie silnego), który posiadał dziewięć (potrójnie trzy) głów (Słupecki 2006, s. 145-146). Oprócz zaproponowanej powyżej interpretacji symbolicznej rozdzielaczy, można także wskazać symboliczne znaczenie całego pasa, którego rozdzielacze były istotnym elementem. Chodzi tu zwłaszcza o „pas mocy” Thora – Megingiard – dopiero po włożeniu pasa uaktywniała się w nim „moc Asa” (Słupecki 2006, s. 134). Taka interpretacja trzech połączonych magicznym splotem masek rozdzielacza (Odyn J Thor J Triwaldi), nie jest zapewne jedyna. Można tu wskazać np. symboliczne odwołanie do kosmologicznej wizji dziewięciu krain (3x3 – ryc. 92) składających się na całość Świata: krainy Bogów (Asgard, Vanheim, Alfsheim); krainy Olbrzymów (Muspelheim, Niflheim, Jötunheim); krainy Ludzi (Midgard, Svartalheim, Helheim). Taki podział, którego podstawą było „przeznaczenie –

96

asked for the ring back, claiming he would lose his entire power without it (Edda, after: Szrejter 2006, p. 115). As for the belt dividers the symbolic meaning conveyed in the artistic composition is even more visible, in my opinion. We can say that the three head masks are linked with a magical plait referring to the symbol of valknut – three plaited triangles. The sign was most probably connected with Odin and may symbolize Trivaldi, a giant of triple strength defeated by Thor. The giant had nine (three triple) heads (Słupecki 2006, pp. 145-146). Apart from the symbolic interpretation of the dividers suggested above, we can also point to the symbolic significance of the entire belt, in which the dividers were important elements. What is meant here is mainly Thor’s ‘power-belt’ (Megingiard): it was only after putting the belt on that ‘the Aesir power’ activated in it (Słupecki 2006, p. 134). Such an interpretation of the three masks of the divider joined with a magical plait (Odin J Thor

J

racja istnienia” nie musi być jedyny. Wskazać też można wersje inne, dla których podstawą może być np. „kreacja” lub „bliskość” 13. Na marginesie kosmologicznej interpretacji rozdzielacza pasa, warto zwrócić uwagę na uderzającą zbieżność nazw rzek Ifing i Ilfing. Według Leszka Słupeckiego nazwa Ifing z Eddy jest tożsama z Ilfing u Wulfstana (Słupecki 2013, s. 66-67). Pierwsza z nich, zapisana w Eddzie, oddzielała mityczne krainy Jötunheim i Asgard, druga wymieniona w sprawozdaniu Wulfstana, wypływała z jeziora nad którego brzegiem zbudowano Truso i również była rzeką graniczną – jak wykazała archeologiczna analiza osadnictwa wokół Truso (Jagodziński 1998, s. 159-197), rzeka Ilfing (Elbląg) oddzielała osadnictwo słowiańskie (kraj Weonodland) od osadnictwa pruskiego (kraj Witland). Druga uderzająca zbieżność dotyczy nazw rzek Eliwag 14 i Elvinge15 (Elbląg). Pierwsza z nich przepływała przez mity-czną krainę Hrimthurheim, druga to obecna rzeka Elbląg. Moim zdaniem nieprzypadkowa jest zbieżność nazw Ifing J Ilfing J Eliwag J Elvinge J Elbing J Elbląg i szczególnie wymownie pokazuje przenikanie się światów mitycznych z rzeczywis-tością. Przedstawione powyżej amulety z Truso wskazują, że wierzenia i odwołania do symboli religijnych oraz magia, były ważną sferę życia codziennego mieszkańców Truso – materialnym potwierdzeniem i uwiarygodnieniem zachowanych w mitologii i sagach szczegółów dotyczących wierzeń i praktyk religijnych.

Trivaldi) is certainly not the only one. We can e.g. point to the symbolic reference to the cosmologic vision of the Nine Worlds (3x3, fig. 92): the world of the Gods (Asgard, Vanheim, Alfsheim); the world of the Giants (Muspelheim, Niflheim, Jötunheim); the world of the Humans (Midgard, Svartalheim, Helheim). This division, the basis of which was ‘predestination, raison d ’etre’ does not have to be the only one. We can also indicate other versions, the basis of which would be e.g. ‘creation’ or ‘proximity’12. On a side note of the cosmologic interpretation of the belt divider, we should notice the striking analogy between the names of the rivers: Ifing and Ilfing. According to Leszek Słupecki, Ifing name from Edda is the same as Ilfing in Wulfstan’s account (Słupecki 2013, pp. 66-67). The first one, mentioned in Edda, separates the mythical worlds of Jötunheim and Asgard. The other one, mention in Wulfstan’s account, originated in the lake by which Truso was settled and was also a border river: as the archaeological analysis of the settlement around Truso has shown (Jagodziński 1998, pp. 159197), the Ilfing (Elbląg) river separated the Slavic settlement (the land of Weonodland) from the Prussian settlement (the land of Witland). Another striking analogy concerns the names of the rivers Eilwag 13 and Elvinge 14 (Elbląg). The first river flows across the mythical land of Hrimthurheim, the other one is the present Elbląg river. In my opinion the analogy of names Ifing J Ilfing J Eliwag J Elvinge J Elbing J Elbląg is non-accidental and expressly shows the overlapping of the mythical worlds and reality. The amulets from Truso presented above show that beliefs and references to religious symbols as well as magic were an important sphere of the lives of Truso inhabitants. They are materials confirming and authenticating the details of beliefs and religious practices preserved in the mythology and sagas.

13

12

14 15

Uprzejma informacja dr Jerzego Suchockiego, wykładowcy akademickiego z Uniwersyteu de las Américas w Puebla (UDLAP) w Meksyku, przesłana mi e-mailem dnia 26 marca 2015 roku. If ing i Eliwag to ta sama rzeka. Podobną nazwę Melbink, odnoszącą się do rzeki Elbląg zapisał Simon Grunau (1876, s. 40), zaś pod nazwą Elvinge zapisano Elbląg w Nowej Księdze Rachunkowej Starego Miasta Elbląga (Pelech 1989, s. 111).

13 14

Polite information of Dr. Jerzy Suchocki, academic lecturer from Universidad de las Américas Puebla – México, sent me an e-mail dated 26 March 2015 year. Elivag and Ilf ing is the same river. Similar name Melbink, referring to the river Elbląg, wrote down Simon Grunau (1876, p. 40), and under the name Elvinge recorded Elblag in New Accounting Book of the Old Town Elblag (Pelech 1989, p. 111).

97

98

Zakończenie Epiloque

Do niedawna, Truso znaliśmy tylko z nazwy zapisanej przez anglosaskiego żeglarza Wulfstana. Próby odnalezienia tego emporium trwały bez mała 400 lat - od chwili, gdy relację Wulfstana odszukał i opublikował w swoim wielkim dziele The Principal Navigations, Voyages, Traff iques and Discoveries of the English Nation (1598) oksfordzki geograf Richard Hakluyt. Domyślać się mogliśmy, że w okresie wikińskim (VIII-XI wiek), był to ważny port handlowy położony gdzieś u ujścia Wisły. Nie wiedzieliśmy jednak gdzie i „kiedy powstało…, jak długo istniało i kiedy kwitło” (Herrmann 1967, s. 59), wreszcie, kto je założył. Nic więc dziwnego, że Truso stało się niemalże legendą – tajemniczym zaginionym miastem. Odkrycie Truso w 1981 roku oraz prowadzone tam interdyscyplinarne badania wykopaliskowe, a także studia porównawcze, rozwiązały wiele z tych kwestii. Truso nie powstało w miejscu przypadkowym. Był to wschodni skraj delty Wisły, a samo emporium, tak jak późniejszy Gdańsk, było ściśle związane z tą rzeką. Truso było pierwszym zurbanizowanym centrum handlu i rzemiosła u ujścia Wisły – najdłuższej rzeki uchodzącej do Morza Bałtyckiego. We wczesnym średniowieczu były to tereny pograniczne między Bałtami a Słowianami. Badania archeologiczne prowadzone na tym obszarze wykazały, że pod koniec VIII i na początku IX wieku pojawiają się tu również groby ciałopalne wyposażone w ozdoby i broń pochodzenia skandynawskiego. Wraz z tzw. znaleziskami luźnymi pochodzenia skandynawskiego, osadami pruskimi i prusko-skandynawskimi oraz prawdopodobnie niektórymi grodami, tworzą one wyraźne skupisko osadnicze, które pełniło funkcję bezpośredniego zaplecza Truso (Jagodziński 2009). Skupisko to, o wyraźnie prusko-skandynawskim charakterze,

Until recently we knew Truso only from its name recorded by an Anglo-Saxon sailor Wulfstan. The attempts to find the emporium lasted for almost 400 years, from the moment when Wulfstan's account was found and published by a geographer from Oxford, Richard Hakluyt, in his major work The Principal Navigations, Traff iques and Discoveries of the English Nation (1598). We could guess that in he Viking Age (8th – 11th century) Truso was an important trade harbour situated somewhere by the Vistula river estuary. Still, we did not know „where and when it originated, how long it lasted, when it flourished and, finally” (Hermann 1967, p. 59), who established it. It is, therefore, not surprising that Truso became almost a legend – a mysterious lost town. The discovery of Truso in 1981 and interdisciplinary excavation works carried out there, along with comparative studies, solved many of these issues. Truso did not appear at a random place. It was the eastern edge of the Vistula river delta and the emporium itself, as well as the city of Gdańsk established later, were both tightly connected with the river. Truso was the first urbanized trade and crafts centre at the estuary of the Vistula river, the longest river flowing into the Baltic Sea. In the early Middle Ages these were border lands between the Balts and the Slavs. The archaeological research carried out over this area have shown that in the late 8th century and in the early 9th century cremation graves equipped with ornaments and weapons of Scandinavian origin appeared. Along with the so-called loose finds of Scandinavian origin, Prussian and Prussian-Scandinavian settlements and probably some boroughs, they make a distinct settlement concentration, with the function of Truso’s direct hinterland (Jagodziński 2009). This

99

pokrywa się w dużym zakresie z zasięgiem występowania skarbów monet orientalnych związanych z pierwszą falą napływu srebra arabskiego na obszary nadbałtyckie i moim zdaniem wyznacza zasięg „kraju Estów” opisanego w przekazie Wulfstana. Sam Wulfstan również dostrzegł wieloetniczność „kraju Estów” opisując ich zwyczaje pogrzebowe: Ond þæt is mid Estum þeaw þæt, þær sceal æ1ces geðeodes man beon forbærned; A jest u Estów zwyczaj, że każdy człowiek, obojętnie jakiej narodowości, zostaje spalony (Labuda 1961, s. 86 z uzupełnieniem autora).

100

settlement concentration, with clear Prussian and Scandinavian character, largely overlaps with the area of the Oriental coins treasures occurrence, connected with the first wave of Arabic silver inflow to the Baltic area, which in my opinion marks out the outline of “the Ests’ land”, descibed in Wulfstan’s account. Wulfstan also noticed “the Ests’ land’s” multi-ethnic character, thus describing their burial ceremonies: Ond þæt is mid Estum þeaw þæt, þær sceal æ1ces geðeodes man beon forbærned; And that is a custom among the Ests that people of every nationality must be cremated there (Bately 2009, p. 17).

Słownik pojęć i postaci16 Dziewięć mitycznych krain tworzących Świat Asgard (Ásgarðr – Gród Asów) – kraina, siedziba, twierdza Asów, znajdująca się na niebiańskim polu, w centrum którego rósł święty jesion (Yggdrasil). Tam znajdował się m.in. pałac Odyna Gladsheim z Walhallą, a także pałace Thora – Thrudheim i Bilskirnir. Asgard był otoczona kamiennym murem i połączony mostem z ziemią (Midgardem). Midgard (Miðgarðr – Ogrodzona Kraina Środka) – centralna część Wszechświata leżąca pod Asgardem, połączona z nim pniem świętego jesionu (Yggdrasil). Bogowie przeznaczyli Midgard dla ludzi. Muspellsheim (Muspellsheimr – Spustoszona Kraina) – odwieczna kraina ognia i jasności, leżąca na południe od praodchłani (Ginnungagap). Przeciwieństwo Niflhemu. Muspellsheim oddziela od Asgardu puszcza Myrkwid (Mroczny Las). Jötunheim (Jötunheimr – Domostwo Jötunów, czyli Żarłoków – tak określano Olbrzymy; inna nazwa to Risaland – Ziemia Olbrzymów) – mroźna kraina leżąca na północy, domostwo Jötunów, Lodowych Olbrzymów – od siedziby bogów (Asgardu) oddzielała ją, nigdy nie zamarzająca rzeka Ifing. Część wschodnia zamieszkała przez Hrimthursy (Oszronione Olbrzymy) – stąd Hrimthurheim. Przepływa tam zimna, zła rzeka Eliwag17, tam również tkwi jeden z korzeni wielkiego drzewa Yggdrasill. Niflheim (Niflheimr) – Kraina Mgieł i Ciemności, symbol niebytu. Część Wszechświata istniejąca na wiele wieków przed stworzeniem Ziemi, lokalizowana na północ od praotchłani Ginnungagap. Wyrasta z niej jeden z korzeni Yggdrasilla. Przeciwieństwo ognistego Muspellsheimu. Wanaheim – kraina Wanów leżąca na zachód od Asgardu, na obszarach Wielkiej Swithjod18, nad rzeką Tanakwisl lub Wanakwisl (Ujście Rzeki Wanów19). Alfheim – kraina alfów (duchów) położona między niebem a ziemią. Władzę nad Alfheimem sprawował Frey. Swartalfheim – podziemna kraina karłów – Domostwo Ciemnych Alfów (Svartalfheimr). Helheim – Świat ludzi zmarłych niegodnie, którzy w nim cierpieli. Krainą władała córka Lokiego, Hel.

16 17 18 19

Skróconą wersję haseł opracowano na podstawie: Kępiński 2009; Szrejter 2006. Ta informacja jest moim zdaniem powtórzeniem – If ing i Eliwag to ta sama rzeka. Identyfikowanej ze Szwecją. Interpretowane jako ujście Donu, który wpływał do Morza Czarnego i oddzielał Europę od Azji.

101

Bogowie, Olbrzymy i inne stworzenia Odyn/Wodan – As, najwyższy bóg północnogermańskiego panteonu. Wraz z braćmi Wilim i We, zabił praolbrzyma Ymira, a następnie z jego ciała stworzył Świat. Pan władzy, mądrości, wojny, czarów runicznych, poezji oraz płodności. Poświęconym mu dniem była środa – odhinsdagr (dzień Odyna), wensdei J wednesdaeg J wednesday (dzień Wodana). Tyr/Tiu – As, potomek Odyna, bóg nieba i bóg naczelny, za sprawą Odyna ograniczony do opieki nad prawami wojennymi. Bóg wojny sprawiedliwej, pan prawości i przysiąg wojennych. Poświęconym mu dniem był wtorek – tyrsdagr (dzień Tyra), tiwesdaeg J tuesday (dzień Tiu). Thor – As, syn Odyna i Jörd, bóg burzy i płodności, patron herosów, opiekun ludzi pracujących, a nawet niewolników. Uważa się go za najsilniejszego i najbitniejszego z bogów. W swoich licznych walkach, korzystał z broni i przedmiotów mających cudowną moc. Taką właściwość posiadał młot bojowy Mjöllnir (Miażdżyciel), który wracał do ręki właściciela po rzuceniu we wroga, oraz żelazne Rękawice Mocy, konieczne do ujęcia Mjöllnira. Ważny był również pas zwielokrotniający siłę Megingiard (Pas Mocy) czy czarodziejska laska (Grydariwol) mogąca powstrzymać każdy napierający ciężar. Głównym zadaniem Thora było chronienie Asgardu przed olbrzymami. Jego głównym wrogiem był Wąż Świata (Jörmungand). Poświęconym mu dniem był czwartek – thursdaeg J thunresdaeg (dzień Thora / Thunara) J Thursday (dzień Thora). Frey – Wan, syn Njörda i jego bliźniaczej siostry Nerthus. Brat Frei. Bóg wegetacji, urodzaju, płodności i pokoju. Władca Alfheimu. Posiadał m.in. magiczny pierścień Draupnir i magiczny miecz, który sam zadawał śmiertelne ciosy. Po wojnie z Asami, zamieszkał a Asgardzie jako zakładnik. Nazywano go najszlachetniejszym bogiem w Asgardzie. Freya (stisl. Pani) – Wanirka, siostra Freya. Bogini miłości, płodności i piękna, znana ze swojej łaskawości do ludzi. Była uznawana za pierwszą z Walkirii, przy stole wojowników w Walhalla miała miejsce równe Odynowi. Po wojnie Asów z Wanami osiedliła się na stałe w Asgardzie. Poświęconym jej dniem był piątek – Freitag (dzień Frei) J Friday (dzień Freyi). Hel – Olbrzymka, córka Lokiego, bogini ludzi zmarłych niehonorową śmiercią – mężczyzn, którzy nie zginęli na polu walki, kobiet, które umarły jako dziewice. Od jej imienia nazwano najniższy stopień Wszechświata – Helheim. Loki – Olbrzym Ognia, syn Olbrzyma Burzy i Chaosu. Przyjęty do grona Asów jako bóg ognia. Razem z Odynem i Hönirem stworzył ludzi (dał im ciepło ciała i rumieńce). Jeden spośród jego „czynów”, to wymuszenie na krasnoludzie Andwarim wydanie Złota Wölsungów. Walkirie – półboskie, demoniczne dziewice-wojowniczki. Służyły Odynowi w Walhalli, znosząc z pola bitwy poległych. Pomagały też wojom w walce. Przedstawiano je jako zbrojne kobiety, pędzące po niebie na koniach. Z rozkazu Odyna uczestniczyły też w bitwach w trójlub dziewięcioosobowych zespołach. Alfy – były jasnymi, świetlanymi duchami łączonymi z płodnością i wzrastaniem, zamieszkującymi Alfheim. Podlegały Wanom. Krasnoludy (Karły) – zamieszkiwały podziemny świat Swartalfheim. Charakteryzowały się złośliwością i wrogością wobec ludzi, a jednocześnie odznaczały się mądrością i znajomością magii. Były nadzwyczaj biegłe w sztuce kowalskiej, płatnerskiej, złotniczej i budowlanej.

102

Glossary of terms and figures15 The mythical Nine Worlds Asgard (Ásgarðr – the Aesir dwelling) – the land, the Aesir fortress, situated on the heavenly ground in the centre of which a saint ash tree (Yggdrasil) grew. Odin’s palace Gladsheim from Valhalla was situated there, as well as Thor’s palaces Trudheim and Bilskirnir. Asgard was surrounded by a stone wall and connected with the earth (Midgard) by a bridge. Midgard (Miðgarðr – Middle Enclosure) – the central part of the Universe situated under Asgard and connected with it by the trunk of the saint ash tree (Yggdrasil). The Gods gave Midgard to humans. Muspellsheim (Muspellsheimr – Devastated Land) – the eternal realm of fire and light, situated south from the primordial void of Ginnungagap. The opposite of Niflhem. Muspellsheim is separated from Asgard by the forest of Myrkwid (Dark Forest). Jötunheim (Jötunheimr – the homeland of the Jötnar or the Gluttons, as the Giants were referred to; another name – Risaland, the Land of the Giants) – the frost land situated in the north, the homeland of the Jötnar, the Frost Giants. It was separated from the land of Gods (Asgard) by the never-freezing river Ifing. The eastern part was inhabited by the Hrimthurs (Hoarfrost Giants), hence Hrimthurheim. The cold, evil river of Eliwag16 flows across the land and one of the roots of the giant tree of Yggdrasill is placed there. Niflheim (Niflheimr) – the Land of Mist and Darkness, the symbol of non-existence. The part of the Universe which had existed for many centuries before the Earth was created. It was situated north from the primordial void of Ginnungagap. One of the roots of Yggdrasill is placed there. The opposite of the fiery Muspellsheim. Vanaheimr – home of the Vanir, situated west from Asgard, over the area of the Great Swithjod17, by the Tanakwisl or Wanakwisl river (the estuary of the river of the Vanir18 ). Alfheim – home of the Light Elves (spirits) situated between the earth and heaven. Freyr ruled the land of Alfheim. Svartalfheim – the underground land of the dwarfs – the Black Elves Home (Svartalfheimr). Helheim – the world of the dead who died shamefully, who suffered there. The land was ruled by Loki’s daughter, Hel.

15 16 17 18

An abbreviated version of the password is based on: Kępiński 2009; Szrejter, 2006. In my opinion this information is a repetition – Ifing and Eliwag is the same river. Identified with Sweden. Interpreted as the mouth of the Don, which flows into the Black Sea and separated Europe from Asia.

103

Gods, Giants and other creatures Odin/Wodan – an As, the highest god of the North Germanic pantheon. Together with his brothers Vili and Vé he killed the primeval giant Ymir and created the world from his body. The lord of power, wisdom, war, runic magic, poetry and fertility. Wednesday was the day devoted to him; odhinsdagr (Odin’s day), wensdei J wednesdaeg J wednesday (Wodan’s day). Tyr/Tius – an As, the descendant of Odin, the god of heaven and the supreme god limited to war laws by Odin. He was the god of fair war, the master of righteousness and war oaths. Tuesday was the day devoted to him – tyrsdagr (Tyr’s day), tiwesdaeg J tuesday (Tius’s day). Thor – an As, the son of Odin and Jörd, the god of storm and fertility, the patron of demigods, the protector of working people and even slaves. He is considered the strongest and the most valiant of the gods. In his numerous fights he used weapons and magical objects, e.g. Mjöllnir (Pulverizer), which came back to its owner’s hand after being thrown at an enemy or the iron Power Gloves necessary to catch Mjöllnir. The magic belt of Megingiard (Power Belt) which doubled Thor’s strength was also significant, as well as the magic stick (Gridarivol) which was able to suppress any pressure. Thor’s task was to protect Asgard against the giants. His main enemy was the World Serpent (Jörmungand). Thursday was the day devoted to him – thursdaeg J thunresdaeg (Thor’s day /Thunar’s day) J Thursday (Thor’s day). Freyr – a Vanir, the son of Njörd and his twin sister Nerthus, the brother of Freyja. The god of vegetation, good harvest, fertility and peace. The ruler of Alfheim. He owned a magic ring Draupnir and a magic sword which blew mortal strikes by itself. After the war with the Aesir he lived in Asgard as a hostage. He was called the noblest god in Asgard. Freyja (old-icelandic for ‘Lady’) – a Vanir, Freyr’s sister. The goddess of love, fertility and beauty, known for her kindness to people. She was considered the first of Valkyries, at the warriors’ table in Valhalla she occupied a place equal to that of Odin. After the war of the Aesir and the Vanir she settled in Asgard. Friday was the day devoted to her – Freitag (Freia’s day) J Friday (Freyja’s day). Hel – a giant, Loki’s daughter, the goddes of the dead who died dishonourable deaths: men who did not die on the battlefield, women who died as virgins. The lowest level of the Universe, Helheim, was called after her. Loki – the Giant of Fire, the son of the Giant of Storm and Chaos. Accepted to the group of the Aesir as the god of fire. Together with Odin and Hönir he created humans (he gave them body warmth and blush). One of his ‘deeds’ was forcing the dwarf Andvari to give him the Wölsungs’ Gold. Valkyries – demi-goddesses, demonic virgin-warriors. They served Odin in Valhalla, where they brought warriors killed on the battlefield. They also helped in fights. They were depicted as armed women riding horses across the sky. On Odin’s order they took part in battles in groups of three or nine. Elves – bright, luminous spirits connected with fertility and growth, living in Alfheim. They were subjects to the Vanir. Dwarfs – lived in the underworld of Svartalfheim. They were characterized by malice and hostility towards people, and simultaneously by wisdom and the knowledge of magic. They were skilled at black-smithing, armour-making, gold smithery and building.

104

Bibliografia / Bibliography

ŹRÓDŁA PISANE / WRITTEN SOURCES Chorograf ia Orozjusza w anglosaskim przekładzie króla Alfreda, Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, wyd. G. Labuda, Warszawa 1961. Corpus Christianorum. Series Latina. XCVI, Borowska M., Holzman K., Turnholti 1973. Edda Poetycka, tłum. A. Załuska-Strömberg, Biblioteka Narodowa, Seria II, Nr 214, Wrocław 1986. King Alfred’s Orosius, Part I: Old- English Text and Latin Original, ed. Henry Sweet, Early English Text Society’s Publications, Nr 79, London 1883. Morkinskinna: The Earliest Icelandic Chronicle of the Norwegian Kings (1030-1157), „Islandica”, tom. 51, Andersson T. M., Kari E. G., Ithaca 2000. Nowa Księga Rachunkowa Starego Miasta Elbląga (1404-1414), część 2 (1411-1414), wydał Markian Pelech, Warszawa 1989, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Fontes 73. Sagi islandzkie, opracował Artur Górski, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1960. Simon Grunaus Preussische Chronik, hrsg. v. M. Perlbach, R. Philippi, P. Wagner, Bd. I, Leipzig 1876. The old English Orosius, [ed.] Janet Bately, Early English Text Society, suppl. ser. 6, London 1980. The Principal Navigations, Voyages, Traff iques and Discoveries of the English Nation Hakluyt Richard, London 1598-1600. Wydanie polskie: Richard Hakluyt, Wyprawy morskie, podróże i odkrycia Anglików. Z angielskiego przełożyła Monika Adamczyk-Garbowska, wybór Henryk Zins, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1988.

LITERATURA / LITERATURE Adamczyk P. 2011 Gry typu TAFL – próba klasyf ikacji I propozycje zasad gry, Elbląskie Studia Muzealne 2, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, red. M. Marcinkowski, s. 148-184. Ambrosiani B. 2002 Osten und Western im Ostseehandel zur Wikingerzeit, [w:] K. Brandt, M. Müller-Wille, Chr. Radtke, red., s. 339-348. Appadurai A. 1996 Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization, University of Minnesota. 2005 Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Kraków, Wyd. Universitas. Arbman H. 1940 Birka I. Die Gräber. Tafeln, Uppsala. 1943 Birka I. Die Gräber. Text, Uppsala. Auch M., Bugucki M., Trzecieciecki M. 2012 Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1, [w:] Janów Pomorski stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007-2008, red. M. Bogucki, B. Jurkiewicz, „Studia nad Truso/ Truso Studies” (red. M. Bogucki, M. F. Jagodziński), tom I:2, Elbląg, s. 24-232.

105

Ayrton E. R., Loat W. L. S. 1911 Pre-Dynastic Cemetry at El-Mahasana, London. Bately J. 2009 Wulfstan’s voyage and his description of Estland: the test and the language of the text, [w:] Wulf-stan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard. Maritime Culture of the North 2, red. A. Englert, A. Trakadas, Roskilde, s. 14-28. Batey C., Clarke H., Page R. I., Price N. S. 1998 Wielkie kultury świata. Wikingowie. Wyd. Świat Książki, Warszawa. Bell R. Ch. 1979 Board game book, London. 2010 Board and Table Games from Many Civilizations. Dover: Dover Publications. Bergþórsson P. 2000 The Wineland Millennium. Saga and evidence, Reykjavík.

Biborski i inni – (Biborski M., Jagodziński M. F., Pudło P., Stępiński J., Żabiński G.) 2010 Sword Parts from a Viking Age Emporium of Truso in Prussia, „Waffen- und Kostümkunde”, 52 Band, Zeitschrift für Waffen- und Kleidungsgeschichte, Jahrgang 2010, Heft 1, s. 19-70. Biermann F. 2012 Buchbesprechung, 5 West- und Ostpreußen, Jagodziński, Marek Franciszek: Truso. Między Weonodlandem a Witlandem /Between Weonodland and Witland. Mit Beitragen von Maria Kasprzycka, Przemysław Urbańczyk u. Władysław Duczko. Elbląg: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu 2010. ISBN 978-83-7208208-4. – 216 S., 333 Abb., Jahrbuch fur die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 58, s. 304-308 Bogucki M. 2010 The beginning of the dirham import to the Baltic Sea zone and the question of the early emporia, [w:] Worlds apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age, 351-361. Brather S., Jagodziński M. F. 2012 Der wikingerzeitliche Seehandelsplatz von Janów (Truso) / Nadmorska osada handlowa z okresu Wikingów z Janowa (Truso). Geophysikalische, archäopedologische und archäologische Untersuchungen 2004–2008, mit Beiträgen von Mateusz Bogucki, Susanne Brather-Walter, Norbert Buthmann, Peter Kühn, Heiko Steuer und Benno Zickgraf / Badania geof izyczne, archeo-pedologiczne i archeologiczne w latach 2004–2008 z referatami autorstwa Mateusza Boguckiego, Susanne Brather-Walter, Norberta Buthmanna, Petera Kühna, Heiko Steuera oraz Benno Zickgrafa, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, Beiheft 24, red. S. Brather. Callmer J. 1994 Early urbanism in Southern Scandinavia ca. 700-1100 AD. Trading places, central settlements and new model centres in continuity change, „Archeologia Polona”, vol. 32, s. 73-93. Cnotliwy E. 2013 Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego, „Studia nad Truso/Truso Studies” tom II (red. M. Bogucki, M. F. Jagodziński), Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu. Conwentz H. 1895 Sonderbericht über die in Baumgarth ausgegrabenen Ueberreste eines vorgeschichtlichen Segelbootes. „Anlage zum Verwaltugsbericht des Westpreussischen Provinzial-Museums für das Jahr 1895”, s 49-63. Crumlin-Pedersen O. 2009 Boats and ships of the 9 th and 10 th centuries: the archaeological and iconographic evidence, [w:] Wulfstan’s Voyage, The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard. Maritime Culture of the North 2, red. A. Englert, A. Trakadas, Roskilde, s. 235-256. Damm A. eds. 2005 Viking Aros, Moesgård Museum,

106

Davidian O. I. 1984 Jantar Staroj Ładogi, „Archeologiczeskij Sbornik”, Nr 25, s. 118-126. Dorr R. 1891 Bericht über die Tätigkeit der Elbinger Altertumsgesellschaft im Vereinsjahr 1886/87, „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig”. N.F., Bd. VII, H. 1, 1888-1891, s. 21-22. 1894 Übersicht über die prähistorischen Funde im Stadt- und Landkreise Elbing, „Beilage zum Programm des Elbinger Real-Gymnasiums”, Teil I, II, Elbing. Duczko W. 1989 Runde Silberblechanhänger mit punzierten Muster, [w:] Birka II: 3, Systematische Analysen der Gräberfunde, Stockholm, s. 9-18. 2000 Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, [w:] Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, L. Leciejewicz, M. Rębkowski (red.), Kołobrzeg, s. 23-44. 2006 Ruś Wikingów, TRIO Warszawa. 2010 Posłowie / Afterword, [w:] M. F. Jagodziński, Truso między Weonodlandem a Witlandem, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, s. 199-204. 2011 Skandynawskie migracje w epoce wikingów, Studia Humanistyczne AGH, tom 10/1, s. 35-42. Dulinicz Marek 2001 Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa. 2005 Najstarsza faza osadnictwa słowiańskiego w północnej części Europy Środkowej [w:] Archeologia o początkach Słowian, red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków, s. 513-526. Ehrlich B. 1920 Bericht über die Tätigkeit der Elbinger Altertumsgesellschaft in den Vereinsjahren 1915/1916 bis 1918/1919, Elbinger Jahrbuch, H. 1, s. 178-202. 1932 Elbing, Benkenstein und Meislatein. Ein neuer Beitrag zur Trusoforschung. „Mannus”, Bd. XXIV, s. 399-420. Englert A., Trakadas A, red. 2009 Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard. Maritime Culture of the North 2, Roskilde. Falkener E. 1892 Games ancient and oriental, and how to play them. Being the games of the Greek, the ludus latrunculorum of the Romans and the oriental games of chess, draughts, backgammon and magic squares, London Gabriel I. 1989 Hof- und Sakralkultur sowie Gebrauchs- und Handelsgut im Spiegel der Kleinfunde vom Starigard/Oldenburg, [w:] „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Band 69, Mainz am Rhein, s. 103-291. Gardeła L. 2010 Kamienie i śmierć. Groby czarowników i ambiwalencja magii seiđr w epoce wikingów, [w:] W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński red., Tak więc po owocach poznacie ich. ”Furnelia Legnickie”, spotkanie 12, Poznań, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, s. 273-293. W druku Scandinavian Amulets in Viking Age Poland, Rzeszów. (wydawca: Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, seria: Collectio Archaeologica Ressoviensis). Gerds M. 2001(2003) Worked and Unworked Amber from Early Medieval Trading Places In the South-Western Baltic Region, „Offa” t. 58, s. 115-122. Gloger K. 1943 Germanen in Osteuropa – Versuch einer Geschichte Osteuropas von den Anfängen bis zum Beginn des 13. Jahrhunderts, Leipzig: Mannus-Bücherei. Gloger Z. 1978 Encyklopedia staropolska, PWN Warszawa. Godłowski K. 1981 Okres wędrówek ludów na Pomorzu. „Pomorania Antiqua”, tom 10, Wrocław, s. 65-129.

107

Gordon, E. V. (red). 1957 An Introduction to Old Norse. Oxford University Press. Herrmann J. 2008 Ralswiek auf Rügen. Frühmittelalterlicher Seehandelsplatz und Transitstation im westlichen Ostseegebiet. Zeitschrift für Archeologie des Mittelalters 36, s. 119-159. Herrmann P. 1967 Siódma minęła ósma przemija. Przygody najwcześniejszych odkryć, PIW Warszawa. Hilberg V. 2009 Hedeby in Wukfstan’s day. A Danish emporium of the Wiking Age between east and west. [w:] Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard, Edited by Anton Englert & Athena Trakadas, Roskilde, s. 79-113. Huizinga J. 2007 Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury (tłum. M. Kurecka, W. Wirpsza). Warszawa. Ingstad H., Ingstad A. S. 2001 The Viking Discovery of America: The Excavation of a Norse Settlement in L’Anse Aux Meadows, Newfoundland. Checkmark Books Jagodziński J. W druku Early medieval port of trade – globalization accomplished by the Vikings? Jagodziński M. F. 1997 Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu. Katalog stanowisk, seria „Adalbertus”, tom 3, red. P. Urbańczyk, Warszawa. 1998 Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu. Komentarz do katalogu stanowisk, [w:] „Adalbertus”, tom 1, red. P. Urbańczyk, Warszawa, s. 159-197. 2009 Zagadnienie obecności Skandynawów w rejonie ujścia Wisły we wczesnym średniowieczu, „Pruthenia”, t. IV, Olsztyn, s. 117-192. 2010 Truso między Weonodlandem a Witlandem, Muzeum Archeologiczno Historyczne w Elblągu. 2012 Amulet z Truso. Przyczynek do badań nad wierzeniami ludów skandynawskich, „Pruthenia”, tom VII, s. 85-94. Janin V. L. 1988 Das Frühe Novgorod, [w:] Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, Band 69, Mainz am Rhein (1989), s. 338-343. Jensen B. 2010 Viking Age Amulets in Scandinavia and Western Europe, BAR International Series 2169, Oxford. Jöns H. 2009 Ports and emporia of the southern coast: from Hedeby ro Usedom and Wolin [w:] Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard, Edited by Anton Englert & Athena Trakadas, Roskilde, s. 160-181. Kalmring S. 2010 Der Hafen von Haithabu. Die Ausgrabungen in Haithabu 14, Neumünster. Katalog/Catalogue 2004 Pacif ica terra. Prusowie, Słowianie, Wikingowie u ujścia Wisły, Katalog wystawy, red. J. Trupinda, Malbork. Kempiński A. M. 2009 Ilustrowany leksykon mitologii wikingów, wydawnictwo Kurpisz. Kirpičnikov A. N. 1989 Staraja Ladoga/Alt-Ladoga und seine überregionalen Beziehungen im 8.-10. Jahrhundert. Anmerkung zur Verbreitung und Verwendung von Dirhems im eurasischen Handel, [w:] Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, Band 69, Mainz am Rhein, s. 307-337.

108

Kleemann O. 1938 Die Funde des Elbinger Kreises im Prussia Museum, Elbinger Jahrbuch 15 (Ehrlich-Festschrift), s. 23-33. Kmietowicz A. 1970 Skarb dirhamów arabskich i bursztynu z Tucholi woj. bydgoskie, „Wiadomości Numizmatyczne, R. XIV, z. 3, s. 163-168. Kolendo J. 1981 Wyprawa po bursztyn bałtycki za Nerona, „Pomorania Antiqua”, t. 10, s. 25-63. 1998 Napływ bursztynu z Północy na tereny Imperium Rzymskiego w I-VI w. n.e. [w:] „Świat Antyczny i Barbarzyńcy. Teksty, zabytki, refleksje nad przeszłością, t. 1, red. A. Bursche, R. Chowaniec, W. Nowakowski, Warszawa, s. 131-140. Kolosek T. 2013 Analiza znalezisk pionków hnefatafl z ziem polskich na europejskim tle porównawczym, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Andrzeja Buko w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Kossina G. 1922 Reitengrab von Kommerau in Westpreuen und die germanischen Trinkhorner, Spielsteine und goldenen Schlangenkopfarmspiralen der Kaiserzeit, Mannus 14, s. 110-134. Kucypera P., Pranke P., Wadyl S. 2011 Wczesnośredniowieczne toporki miniaturowe, Toruń. Kulesza P. 2007 Normanowie a chreścijaństwo. Recepcja nowej wiary w Skandynawii w IX/X w., wydawnictwo WAW. Labuda G. 1961 Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny. Źródła objaśniające początki państwa polskiego. Źródła nordyckie, t. 1, Warszawa. Linnaeus C. 1811 Lachesis Lapponica; or, A tour in Lapland, London. Lund N. (edit) 1984 Two voyagers at the court of King Alfred. The ventures of Ohthere and Wulfstan together with the Description of Northern Europe from the Old English Orosius, York. Łosiński W. 1980 Stara Ładoga w świetle ostatnich badań archeologicznych, „Przegląd Archeologiczny”, t. 28, s. 225-238. 2000 Pomorze – bardziej słowiańskie czy bardziej „bałtyckie”?, [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa, s. 119-141. Łowmiański H. 1957 Zagadnienie roli Normanów w genezie państw słowiańskich, PWN Warszawa. Makowiecki D. 2013 Wytwory z poroża i kości w ujęciu zoologicznym, [w:] E Cnotliwy, Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego, „Studia nad Truso/Truso Studies” tom II (red. M. Bogucki, M. F. Jagodziński), Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu. s. 183-220. Murray J. R. H. 1952 A History of Board Games other than Chess, Oxford 1952. Müller-Wille M. 2009 Emporium Reric [w/in:] Historia archaeological. Festschrift Heiko Steuer, red./eds. S. Brather, D. Geuenich, Ch. Hunt, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Ergänzungsband 70 Berlin, New York, s. 453-473. Neugebauer W. 1975 Von Truso nach Elbing. Leitlinien der Frühgeschichte des Elbinger Raumes. „Elbinger Hefte”, Bd. 34, s. 9-49.

109

Nowakowski W. 2006 Korzenie Prusów. Stan i możliwości badań nad dziejami plemion bałtyjskich w starożytności i początkach średniowiecza, „Pruthenia”, t. 1, Olsztyn, s. 11-40. Okulicz-Kozaryn J. 1981 Osadnictwo ziem pruskich od czasów najdawniejszych do XIII wieku, [w:] Dzieje Warmii i Mazur w zarysie, t. 1. Od pradziejów do 1870 roku, J. Sikorki, S. Szostakowski red., Warszawa, s. 8-60. Ossowski W. 1999 Dawne znaleziska zabytków szkutniczych z terenów północno-wschodniej Polski, [w:] Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne, Olsztyn, s. 339-357. 2009 Z badań nad wrakami fromborskimi, [w:] A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, Bałtowie i ich sąsiedzi, Marian Kaczyński in memoriał, Seminarium Bałtyjskie t. II, Warszawa, s. 579-594 Parczewski M. 1988 Początek kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych. Kraków. Piekarczyk S. 1979 Mitologia germańska, Warszawa. Pilø L. 2007 10. The settlement. Character, structures and features. [w:] Kaupang in Skiringssal, ed. D. Skre. Kaupang Excavation Project Publication Series 1, Århus, s. 191-222. Rundkvist M., Williams H. 2008 A Viking Boat Grave with Amber Gaming Pieces Excavated at Skamby, Östergötland, Sweden, [w:] Medieval Archaeology, 52, s. 69-102. Shultze J. 2008 Haithabu. Die Siedlungsgrabungen 1. Methoden und Möglichkeiten der Auswertung. Die Ausgrabungen in Haithabu 13 (Neumünster). Sindbæk, S. M. 2007 Networks and nodal points: the emergence of towns in Early Viking Age Scandinavia. Antiquity, 81(311), s. 119-132. Sindbæk S. M., Trakadas A. red. 2014 The World in the Viking Age, The Viking Ship Museum in Roskilde. Słupecki L. 2006 Mitologia skandynawska w epoce Wikingów, Kraków. 2013 Polish rivers and waters in old norse mythology [w:] Scandinavian culture in medieval Poland, red. S. Moździoch, B. Stanisławski, P. Wiszewski. Sołtysiak M. 2013 Gry planszowe Wikingów – rekonstrukcja gier planszowych na przykładzie hnefatafl, [w:] Homo Ludens 1(5) / 2013, s. 253-266. © Polskie Towarzystwo Badania Gier. Stanisławski B. M. 2000 Dysk drewniany z Wolina jako kompas słoneczny – następny krok w badaniach nad wczesnośredniowieczną nawigacją?, „Materiały Zachodniopomorskie”, Tom XLVI, s. 157-176. 2002 The wooden disc from Wolin – as the next sun-compass, Viking Heritage Magazine, nr 2, 2002, s. 10-11. 2013 Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga. Studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Steuer H. 2005 Seehandelsplätze. [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 28, Berlin, New York, s. 20-25. 2009 Principles of trade and exchange: trade goods and merchants, [w:] Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard, Edited by Anton Englert & Athena Trakadas, Roskilde, s. 294 308. 2012 VI. Waagen und Gewichte in Janów; VI. Wagi I odważniki wagowe z Janowa, [w:] S. Brather, M. F. Jagodziński, Der wikingerzeitliche Seehandelsplatz von Janów (Truso). Geophysikalische, archäopedologische und archäologische Untersuchungen 2004-2008; Nadmorska osada handlowa z okresu Wikingów z Janowa (Truso). Badania geofizyczne, archeo-pedologiczne i archeologiczne w latach 2004-2008, Bonn, s. 185-280.

110

Strobin J. 1997a Kwestia wytwórczości metaloplastycznej i jubilerskiej na podstawie metali kolorowych i szlachetnych oraz kamieni półszlachetnych – opracowanie w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu. 1997b Przedmioty z żelaza oraz kwestia funkcjonowania pracowni hutniczej i kowalskiej – opracowanie w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu. Szrejter A. 2006 Mitologia germańska. Opowieści o bogach mroźnej Północy, Gdańsk. Szydłowski M. 2012 Zabytki kamienne ze stanowiska Janów Pomorski 1, [w:] Janów Pomorski stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007-2008, red. M. Bogucki, B. Jurkiewicz, „Studia nad Truso/Truso Studies” (red. M. Bogucki, M. F. Jagodziński), tom, I:3, Elbląg, s. 261-274. Sølver C. V. 1953 The discovery o fan early Bearing-dial, „The Journal of Navigation”, Vol. 6, 1953, s. 294-296. Thirslund S. 1993 The Discovery of an Early Bearing-Dial – Further Investigations, „The Journal of Navigation”, Vol. 46, s. 33-48. 1998 Vikinger Navigation, Skjern. Tummuscheit A. 2011 Die Baubefunde des frühgeschichtlichen Seehandelsplatzes von Groß Srömkendorf, Lkr. Nord-westmecklenburg. Forschung zu Groß Srömkendorf 4, Frühmittelalterliche Archäologie zwischen Ostsee und Mittelmeer 2, Wiesbaden. Ulbricht I. 1990 Bernsteinverarbeitung In Haithabu, [w:] Ber. Ausgr. Haithabu 27, „Neumünster”, s. 65-126. Urbaniak M. K. 2006 Noże, sierpy i kosery żelazne z wczesnośredniowiecznego portu i osady handlowej w Janowie Pomorskim (gm. Elbląg), praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Jerzego Okulicza-Kozaryna, Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny, Instytut Archeologii, Warszawa, listopad 2006. Urbańczyk P. 2002 Wczesna urbanizacja ziem polskich, [w:] Civitas & Villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, I. Klápšte, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław-Praha, s. 37-47. 2012 Zdobywcy północnego Atlantyku, Wydawnictwo Naukowe UMK. Vebæk Ch. L. 1952 A New-world Benedictine nunnery before The days of Columbus, „Illustrated London News”, 3 May 1952. Westerdahl Ch. 2009 Transport zones in Wulfstan’s day, [w:] Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard, Edited by Anton Englert & Athena Trakadas, Roskilde, s. 206-219. Wielowiejski P. 1991 Pracownie obróbki bursztynu z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Nr 3. Warszawa s. 317-361. Williams G., Penz P., Wemhoff M. red. 2013 Viking, National Museum of Denmark 2013; 2014 Vikings: life and legend, The British Museum Press. A division of the British Museum Company Ltd. 2014. 2014 Die Wikinger, Staatliche Museen zu Berlin 2014. Wojtasik J. 1957 Znaleziska bursztynu ze stanowiska 4 w Wolinie, „Materiały Zachodnio-Pomorskie”, t. 3, s. 99--160. Zeiten M. K. 1997 Amulets and Amulet Use in Viking Age Denmark, „Acta Archaeologica” 68, s. 1-74.

111

112