Toplumsal Cinsiyet ve İktidar [4 ed.] 9789755391939

Citation preview

R.W CONNELL Avustralya'da, Macquarie Üniversitesi'nde sosyoloji dersleri ver­ mektedir. Daha önce yayımlanan kitapları: Politics ofthe Extreme Right: Warringah 1966 ( 1967), F. Gould ile birlikte. The Child's Construction of Politics ( 1971); Twelve to Twenty: A Study of teenagers in Sydney ( 1975); WF. Connell, R.E. Stroobant, K.E. Sinclair ve K.W Rogers ile birlikte; Ruling Class, Ruling Culture (1977); Class Structure in Australian History ( 1980); Ockers and Disco-Maniacs: Sex, gender and secondary schooling (1982); Ma­ king the Difference (1982); Which Way Is Up? Essays on sex, class and culture (1983); Teachers' Work ( 1985); Gender and Power: Society, the Person and Sexual Politics (1987; Toplumsal Cinsiyet ve lktidar, Çev. Cem Soydemir, Ayrıntı Yay., 1998); S. Franzway ve D. Court ile birlikte. Staking a Claim: Feminism, bureaucracy and the state ( 1989); Masculinities (1995; Erkeklikler, Çev. Nagi­ han Konukcu, Phoenix Yay., 2019); Male Roles, Masculinities and Violence: A Culture of Peace Perspective (2000); Southern theory: the global dynamics ofknowledge in social science (2007); Gender: in world perspective (2009).

Ayrıntı: 206

inceleme Dizisi: 113 Toplumsal Cinsiyet ve İktidar Toplum, Kişi ve Cinsel Politika R. W. Connell

Gender and Power (l" Edition) Society, the Person aıid Sexual Politics Kitabın Özgün Adı

İngilizceden Çeviren

Cem Soydemir

Ya)'!llla Hazırlayan

ôzden Arıkan Son Okuma

Ahmet Batmaz

© R W. Connell, 1987

First published 1987 by Polity Press in association with Basil Blackwell This edition is published by arrangement with Polity Press Ltd., Cambridge Bu kitabın Türkçe yayım haldarı Ayrıntı Yayınlan'na aittir. Kapak tllüstrasyonu

Sevinç Altan

Kapak Düzeni

Arslıin Kahraman Dizgi

Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt

Ezgi Matbaacılık San. ve Tıc. Ltd. Şti. Sanayi Cad. Altay Sok. No. 10 Çobançeşme / Yenibosna / lstanbul Tel: (0212) 452 23 02 Sertifika No: 12142 Birinci Basım Mart 1998 İkinci Basım Ocak 2016 Üçüncü Basım Mart 2017 Dördüncü Basım Temmuz 2019 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-975-539-193-9 Sertifika No.: 10704

AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Malı. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu-lstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & [email protected]

- twiller.com/ayrinliyayinevi

il

racebook.com/ayrintiyayinevi

g

inst.am.com/ayrintiyayinlari

R. W. Connell

Toplumsal Cinsiyet ve İktidar Toplum, Kişi ve Cinsel Politika

İNCELEME DİZİSİ S O N ÇIK A N K İ T A P L A R

James M. Jasper

EŞYA VE İNSAN Bir Pratik İlişkinin Felfesefesi, Pedagojisi ve Sosyolojisi

SOSYALİZMDE EGİTİM KÜBA

KUŞATILMIŞ TOPLUM

P ROTESTO Toplumsal Hareketlere Kültürel Bir Giriş

Celil Denktaş

HERMENÖTİGİN KÖKENİ Kendilik Hakkınd a - D art mouth Konferansları, 1980 Michel Foucault

YAŞAM SANATI

Zygmunt Bauman

LENİN Farklı Bir Yol Lars T. Lih HERMENÖTİK VE SOSYAL BİLİMLER Anlamaya Dair Yaklaşımlar Zygmunt Bauman

Arnd-Michael Nohl

Zygmunt Bauman

KAPIMIZDAKİ YABANCILAR Zygmunt Bauman

DEMİR KAFES Max Weber ve Weberci Marksizm Michael Löwy

Y EMEK VE ULUSAL KİMLİK Gündelik Yaşamdan Küresel Siyaset e Atsuko Ichijo & Ronald Ranta KORSANLAR VE İMPARATORLAR: ESKİLER VE YENİLER G erçek Dünyada U luslararası Terörizm Noam Ch omsky

LENİN 2017 Hatı.damak, Tekrarlamak ve Kafa Yormak Vladimir llyich Lenin & Slavoj Ziiek

KÜRESELLEŞMENİN ÇÖKÜŞÜ Dülıyanın Yeniden Keşfi

EKİM Rus D evriminin Hikiyesi

AVRUPA Bitmemiş Bir Macera

China Mieville

DüNYAYA VE KENDİMİZE DAİR

Zygmunt Bauman & Stanislaw Obirek

FAŞİZM VE KAPİTALİZM Faşizmin Sosyal Kökenleri ve işlevleri Üstüne Teoriler

Angelo Tasca. Arthur Rosenberg, Otto Bauer, August 1halheime

TANRI'YA VE İNSANA DAİR

Stanislaw Obirek & Zygmunt Bauman

İSTİSNA HALİ

Giorgio Agamben

BENLİK PRATİKLERİ Zygmunt Bauman & Rein Raud

John Ralston Saul

Zygmunt Bauman

AKIŞKAN HAYAT Zygmunt Bauman

KİTLE KATLİAMLARI Cinai Bölmeler Abram De Swaan

HAV VA'NIN SAKLI YÜZÜ Arap Dünyasında Kadınlar Nevdl es-Sddevf

R ADİKAL KURBAN Terry Eagleton

EDEBİYATA ÖVGÜ

Zygmunt Bauman , Riccardo Mazzeo

PASİF DİRENİŞ Mitin Ötesinde Bir Tarih Domenico Losurdo

İçindekiler

9 22 A. ERGENLİK ÇAGINDA BİR GENÇ KIZ VE AİLESİ... . ........ . ......... ..... 23 B. KAMUSAL DÜNYA: ÜCRET, EGİTİM , İŞ . ..... . ... . . . . .. ... . . . ........ 29 C. ŞİDDET, ÖNYARGI , DEVLET . .... ... . ... ... ........... . .. ... .. ....... .. .. . .... .... 36

- Önsöz 1 Giriş: Bir Örnek Olay

................................... ................. ............................................

.

................................................ ...... ............. .... .

..

..

..

. .

. .

.

. .

.. .. . . .

. .

.

.

..

.

.... . .. .

.

.

.

. .

.

Birinci Kısım Toplumsal Cinsiyetin Teorileştirilmesi

2 Çağdaş Teorinin Tarihsel Kökleri ;.......................... 51 A. DÜNYEVİ AHLAK . .. .... .. ... . . .. . .. ... ...... .. .. .... .. . . . .... .. 52 B. BİLİM VE RADİKALİZM. ... . .. ........ ...................... ... ....... ...... .... ... ... .. 56 C. CİNSİYET ROLLERİ VE SENTEZLER .. . . ... .. .... . . ........ . ........ ....... .. . 60 D. FEMİNİZM VE EŞCİNSEI:. KURTULUŞ HAREKE'Iİ .. .. . ... ....... ............. 64 E. TEPKİ VE PARADOKS . ... ... ........ . ... ..... . . .... .. . .. .. .. . ....... ... ... 71 ....................

. .......

.

.

..

..

. ...

. ... ....

.

. .

.

.

......

.

..

. . .

...

.

.

3 Mevcut Çerçeveler

.

.

. ..

....

. . .

.. . ..

.

..

.

.. . . ..

.

.

. .

.

. ...

...

.

.

.

.

..

.

.

.

.

. .

. .

.

.

.

.

...

..

.

.

.......... .......................... ............... . ........... ....

75

A. DIŞSAL TEORİLER: "ÖNCE SINIF"TAN "TOPLUMSAL YENİDEN ÜRETİM" DOLAYIMIYLA "İKİLİ SİSTEMLER"E .... ..... ....... ... .. . .......... 76 B. CİNSİYET ROLÜ TEORİSİ ... .... ........ . .... .. ... . . .. . . . . .... ..... ...... . . 84 C. KATEGORİK TEORİ .... .. . . . . . . ... .... .,,.................................... 93 D. PRATİK TEMELLİ BİR TEORİYE DOGRU .. ....... ... . . ... ..... . ... . .... 102 .

.

...

.

.

. ..

.

........ . .. .... .. ... .

. .. ..

.

..

.

..

.. . .... . ..

.

..

.

.

...

.

. .. .

..

.

. ...

. ..

e

4 Bed

n

ve

Toplumsal Pratik

...........

A. DOCiAL FARKLlLlK AÇMAZI .. . B. AŞKrNLIK VE OLUMSUZLAMA . C. BEDENİN PRATİK DÖNÜŞÜMLERİ ......

..

..

..

. . ..................

.. .

.

109 109 125 . . 132

. ........... .....

.

. ............ . ........................... ..............

.

... ............ ..............................................

.

.

.. ...

.... .............. ..............

..

.......... ..

İkinci Kısım Toplumsal Cinsiyet İlişkilerinin Yapısı 5 Ana Yapılar: Emek, İktidar, Kateksis . . .. . .... ..... ....

A. YAP[ VE YAPISAL ANALİZ B. EMEK . . ... c. İKTIDAR . . . .. .. . D. KATEKSİS . E. "SİSTEM" VE KOMPOZİSYONA DAİR BiR NOT

........ ..............

.........................................................

..

.............

........... .......... .......... . . ......................................................................... .... ...................... . ...

............. . ...... ...............................................

....................................... ..................................

6

.. . .

.

.. ...... .................

.

....... ........... ..............

Topluinsal Cinsiyet Rejimleri ve Toplumsal Cinsiyet Düzeni. . . .... . . . .. ... . . . .

143 144 154 164 170 l 76

180 A. KURUMLAR . . . . .. . . . 180 B. AİLE 183 C. DEVLET . . 189 D. SOKAK . . .. . .. . . .. .. 198 E. TOPLUMSAL CİNSİYET DÜZENİ 200 F. TOPLUMSAL CİNSİYETİN TANIMCNA VE KURUMSALLAŞMASINA DAİR BİR NOT............................................... 207 . . .. ..

..... .... .. ...

.

.... ... . .. ......

....... ..... ........................... ...... ... . ................ ..... ................. ..

................................................................................................................. .. ......................................................................................................

........... .............................................. .....

......... .

... ... .

.......

.........

............................................................

7

Tarihsel Dinamikler .

. .. .

. A. TARİHSELLİK VE "KÖKENLER'' B. TARİHİN SEYRİ C. KRİZ EGILIMLERİ . . .. ...

......

.

... . .. ... . .

.. . .

..

. . ........

.

.

.

........ . . ............

.

................ ..............................................

............................................................................................. ........... .. ..

.....................................................................

Üçüncü Kadınlık

8

Cinsel Karakter .

.

Kısım ve Erkeklik . . . .. . .. .. .

2l 2 212 222 233

..

. . . 245 A. BİRİMSEL MODELLER VE CİNSİYET FARKLIUG[ ARAŞTCRMAS[ . . .. . . 245 B. ERKEKLİK/KADINUK ÖLÇEKLERİ . . 25 l C. ÇOKKATU MODELLER: TİPOLOJİDEN İLİŞKİYE . ... . . 256 D. YAPILARIN ETKiSi .. . . ,........................................................................... 263 E. HEGEMONIK ERKEKLİK VE ÖN PLANA ÇlKARILAN KADINUK .. . 267 ..... ...

.... ....... .... .. ......

... ..

.......

.... ...... .

....

... . ................ . ........ ...... .........

......... ................................... .......... . .

.... ... ...............

... .. .

.....

9

.. ..............................................

�s�ka��:����..�����.������.��.�����!�� ?������.��·········· 277 ..

A. TOPLUMSALLAŞMA .. . . . . .. . .. . .. . . B. KLASiK PSiKANALİZ: DİNAMiK BILINÇDIŞl . . . . C. VAROLUŞÇU PSİKANALİZ: TASARI . ...... ... .. . . .. ... .. .. . .... .. ... ..

...... .

...... ............ . ... .......... ................ .... .. ....... ............ .........

.... .

...

.

.... . ..

...

.

.

...........

278 285 304

1 O Pratik Olarak Kişilik .

. . . .. . . .. . ..... ... .. .. .. .. ... 315 A. KİŞİLİK, TOPLUM VE YAŞAM ÖYKÜSÜ .. . . . 315 B. KİŞİLİGİN TARİHSEL DİNAMİGİ . . . ... . 322 C. KİŞİLİK POLİTİKASI .. . . .. . .. . . . . 328 ..... .. ....

. ........... .

. .

...

.

.

.

....

.

.................. . ... .. .............. ....

............... ...... ...... ..............

................

...

.............. ..............

......... ...

.. ....... ......... .....

Dördüncü Kısım Cinsel Politika

1 1 Cinsel İdeoloji . .

. . A. SÖYLEM VE PRATİK . B. İDEOLOJİK SÜREÇLER .. C. KÜLTÜREL DİNAMİKLER . D. İDEOLOGLAR VE ÇIKARLAR

.

..

... ............ ...... .... ............ . ....

.

.

... . .

... .... .. 343 343 349 . 355 . 360

. . . ......

.

.

...

..

. .......................... .... .................. .............................. ........... . .................................................................

.

.

... ....................... .................. .........................

.

.

................. ..................... ..... ....................

1 2 Politika Pratiği ..

.. . .. . ..... ... .... .. . . .. .... 368 A. CİNSEL POLİTİKANIN KAPSAMI . 368 B. ÇIKARLARIN İFADESİ . . . . . . . 373 C. İŞÇİ SINIFI FEMİNİZMİ . . . .. 377 D. KURTULUŞ HAREKETLERİNİN DOGUŞU VE DÖNÜŞÜMÜ 383 .....................

... ...

.. ........

.

.

.

.... . .

.

.................................................. ........

.......... .. .......... ....... ... ................... ................. ..... ........ ........................... ............................ ....

.....

..........

: ..................................................... 393 A. GÜNÜMÜZ 393 B. STRATEJİLER . . . . .. . . 397 C. SONUÇ: TOPLUMSAL CİNSİYETE DAİR TOPLUM TEORİSİYLE KURULABİLECEK BİR DÜNYA ÜZERİNE NOTLAR 405

1 3 Bugün ve Gelecek

........•.........

....................................................................................................

.... ...... ... .............. ................................... . ..... ..... ................

..........................

- Kaynakça

.. . .

.....

- Dizin ... ..... . . . . .

. .

.

. .. .

. . ..... .. ..... ....... ..

.. . . ... . ....

...

.

.... ..........

. .

. .. ................ ............. 415

. ..... . ..... .

.. . . .. . .. .. .

.. . ....

. ...........

. ..

. ......... 438

.... .

.

Önsöz

1 960'lar ve 1970'lerin radikal hareketleri, biyolojik ve top­

lumsal cinsiyetle bağlantılı olan ve cinselliğin dışavurum biçimlerinden ekonomik eşitsizliğe, polisin eşcinsellere karşı şiddet kullanmasından tecavüze kadar çeşitlilik gösteren bir dizi pratik konu hakkında tartışmalar başlattı. Yeni feminist ve eşcinsel politika da, bu konuları adlandırarak bazı teorik sorular ortaya attı ve teorik bir dil oluşturmaya başladı: "Cinsel politika': "baskı': "ataerkillik': Bu terill)lerin yaygın biçimde geçerlilik kazandığı 1970'le­ rin ortalarına gelindiğindeyse, kadınların ve eşcinsellerin kurtuluşlarının, toplumu anlayış biçimlerimizde köklü bir değişiklik gerektirdiği, dinlemeye istekli herkes için kesinlik

Toplumsal Cinsiyet ve lktidar

kazanmıştı. Sosyalist sınıf analizi, uzlaşımsal iktisat, siyaset bi­ limi çoğulculuğu veya sosyolojik işlevselcilik kapsamında çok az şey ifade eden iktidar, çıkar ve çatışma örüntülerine açıklık getiren de yine cinsel politika oldu. Artık toplumbilimlerinde teorik bir devrim talep ediliyordu. Ama bu, ağır ilerleyen bir süreç oldu. Cinsel politikanın dünyasını anlamak için ne tür bir teorinin yeterli olacağı açık değildi. Mevcut fikirleri yeni sürece uyarlamak için birçok gi­ rişimde bulunuldu. Derken kendi halinde, sessiz sakin ilerle­ yen akademik bir ters akıntı, yani "cinsiyet rolü" araştırması, kendisinden beklenmeyen bir yaygınlık ve etki kazandı. Biyo­ loji, biyologların kendilerinin bile güçlükle hayal edebileceği konulara açıklama getirmeye zorlandı. Feminizmin içinde, ataerkilliğin evrenselliğini, psikanalizin yararlılığını, kapita­ lizmin etkisini, erkeklerin uyguladığı cinsel şiddetin önemini tartışan rakip düşünce okulları ortaya çıktı. Eşcinsel kurtuluş hareketi teorisyenleri, psikanalizden, Marksizmden, sömürge­ cilik karşıtı yaklaşımlardan ve yeni yeni ortaya çıkmakta olan söylem teorilerinden esinlenmeye çalıştılar. 1980'lerin başla­ rında, nüfuzlu bir feminizm okulu, on yıl öncesinin temel te­ orik varsayımını, yani toplumsal cinsiyetin özde toplumsal bir karaktere sahip olduğu görüşünü terk ediyordu. Bu kitap, sözü geçen tartışmalarla ortaya çıkan güçlükler­ den bazılarını çözmeye ve toplumsal cinsiyete dai� sist�matik bir toplum teorisinin taslağını çizmeye yönelik bir girişimin ürünüdür. Ama bu tür bir çabanın ancak "cömert" bir tutku­ dan kaynaklandığının ve tek bir kişinin çalışmasının da bu girişimin yalnızca bir kısmını oluşturacağının belirtilmesi gerekir. Bununla beraber, sorunun durumu göz önüne alın­ dığında kapsamlı bir sentezin sınanmasının, diğer bir deyişle, toplumsal cinsiyete ilişkin farklı konuların birbirleriyle nasıl uyumlu hale getirilebileceğinin önerilmesinin zamanı geldi gibi görünüyor. Ne var ki böylesi bir girişimin büyüklüğü, ki­ tapta ortaya koyduğum tartışmanın çok geniş bir alanı kapsa­ ması sonucunu doğurdu ve yaptığım araştırma, beklenmedik

R. W.

Connell

bazı dönemeçlere sapmama yol açtı. Bunlar da (feminist "kö­ ken" argümanlarının kanıtlarını daha iyi kavramaya çalışma amacıyla) eski çağlardaki Güneybatı Asya'nın arkeolojisinden, Freud'un pek tanınmayan ardıllarına kadar çeşitlilik gösterdi. Dolayısıyla, bu doğrultuda yaptığım analizin bazı kısımlarının yetersiz, bazı kısımlarının da nispeten soyut ve/veya spekülatif olması kaçınılmazdır. Seçme sansım olduğunda, cinsel ideo­ loji gibi artık yaygın olarak üzerinde çalışılan konular yerine toplumsal cinsiyetin kurumsallaşması gibi nispeten göz ardı edilmiş görünen sorunlara daha fazla eğildim. Önerdiğim sentezin temeli, yani mantıksal çıkış noktası, bizzat toplumsal gerçekliğin doğasıdır. Biyolojik veya "doğal" olanın her nasılsa toplumsal olandan daha gerçek olduğunu öne süren bir varsayım, toplumsal cinsiyet hakkındaki argü­ manların başına bela kesilmiştir. Sözgelimi cinsiyet rollerinin (medya, okul vb. tarafından) toplumsal olarak yaratılmaları nedeniyle "yapay" oldukları 1970'lerin başlarında sık sık öne sürülüyordu. Eğer bunları eşelerseniz içlerinin boş olduğunu göreceğiniz yönünde genel bir kanı vardı. Bu roller o zaman­ dan beri bir hayli kurcalandı ama içlerinin boş olmadığı görül­ dü. Cinsiyetçi klişeler, etkileyici bir dayanıklılık ve elastikiyet göstererek bizimle birlikteliklerini sürdürüyorlar. Toplumsal süreç kendi sınırlama gücüne, çözülmeye karşı kendi diren­ cine sahip. Ama yine de tümüyle insani. Öyleyse, kadınlara ve eşcinsellere baskı uygulanması, doğanın değil insan eylemlili­ ğinin bir sonucu. Bu nitelendirmelere ilişkin eksiksiz bir anlayışa nasıl ulaşılacağı, geçtiğimiz otuz yıl boyunca toplum teorisinde hem merkezi hem de alışılmadık ölçüde güç bir sorun oldu. 1970'lerde yapısalcılık etrafında dönen tartışmalar, toplumsal sürecin gayri şahsi özellikleri ile insani nitelikleri arasındaki çelişkiye fena halde takılıp kalmıştı. Ama teknik bir okur top­ luluğu dışında hala pek fazla tanınmasa da, toplum teorisinde daha inandırıcı bir yanıta sahip yeni bir yaklaşım boy gösteri­ yor. Bu yaklaşımın kaynaklarından biri, ana akım Marksizmi-

Toplumsal Cinsiyet ve lktidar

ne yönelik felsefi eleştirilerden hareketle türetilmiş olan pratik teorisi; ikincisi, teorik sosyolojide geliştirilmiş olan, yapı ve pratik arasındaki bağıntıya ilişkin ikici (dualist) veya yineleyi­ ci modeller; bir üçüncüsüyse sosyal psikolojide geliştirilmekte olan benlik, kişisel eylem ve özneler arasılık analizleridir. Bu yaklaşım için ortaklaşa kabul edilen bir isim yok; bunu kısaca "pratik teorisi" olarak adlandıracağım. Bu isim bana, ha­ lihazırda toplumsal cinsiyet ve cinsel politika üzerine sürdürü­ len en iyi araştırmaya uygunmuş gibi görünüyor ve toplumsal cinsiyet teorisinin karşılaştığı ikilemlerden bazılarına çözüm önermesinden ötürü tutarlı geliyor. Dolayısıyla kitabın genel yaklaşımının, pratik teorisini cinsel politikanın sorunlarıyla karşılaştırmaya yönelik olduğunu söyleyebilirim rahatlıkla. Bu, tekyönlü bir alışveriş, bir "uygulama'' olmanın çok ötesin­ dedir; her ikisinin yeniden formülleştirilmesini içermektedir. Umulmadık sonuçlardan biri de, kişiliğe ilişkin pratik temelli bir yaklaşıma yönelik talepti ve bu talep genel tarihsellik ilkesi, psikanalizin bulguları ve cinsel kurtuluş hareketleri deneyi­ minden ortaya çıkmıştı. Böyle bir girişime kalkışmamın nedenleri, kısmen sorunla­ rı anlamak istememden, kısmen de teorinin, en azından uzun vadede pratik politika açısından önem taşımasından kaynak­ lanıyor. Kötü teoriler kuşkusuz zarar getirecektir. Cinsel poli­ tikada öyle çok ikilem ve stratejik çatışma var ki, doğru dürüst bir toplumsal cinsiyet teorisi her tür ilerici politika açısından elle tutulur bir değer oluşturacaktır. Ama ne var ki teoriler ağaçta yetişmiyor; sonuçta teorileştir­ menin kendisi bile, politika içeren bir toplumsal pratiktir. Top­ lumsal cinsiyete dair radikal teorileştirmelerin çoğu, kadınlar veya eşcinsel erkekler tarafından yapılmaktadır. Ben orta yaşlı, heterosek.süel bir erkeğim, evliyim ve bir refah ülkesinde, yani gündelik bir dille söyleyecek olursak çok zengin ve güvenli ül­ kelerden birinde yaşıyorum, üniversitede öğretim üyesi olarak çalışıyorum ve emeklilik hakkına sahibim. Dolayısıyla burada yapmakta olduğumu açıklamakla yükümlüyüm.

R. W. Conne/l.

1970'lerde ABD