Taciti, P. Corneli, libri qui supersunt: Tom. II. Fasc. 1. Historiarum libri [1978 ed.] 3519018365, 9783519018360

Table of contents :
ΡRAEFATIO
NOTAE
HISTORIARVM. LIBER PRIMVS
LIBER SECVNDVS
LIBER TERTIVS
LIBER QUARTUS
LIBER QVINTVS
FRAGMENTA HISTORIARVM
INDEX HISTORICVS

Citation preview

P. CORNELII TACITI LIBRI QVI SVPERSVNT

ΤΟΜ. II · FASC. 1 H I S T O R I A R V M LIBRI EDIDIT HENRICUS HEVBNER

m STVTGARDIAE IN AEDIBVS B.G. TEVBNERI MCMLXXVIII

CIP-Kurztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek Tacitas, CoroeUue [Sammlung] P. Cornelii Taciti libri qvi [qui] svpersvnt [supersunt]. - Stutgardiae [Stuttgart] : Teubner. T. 2. Fase. 1. Historiarum libri / ed. Henricus Heubner. - 1. Aufl. - 1978. ([Bibliotheca scripto rum Graecorum et Romanorum Teubneriana] Bibliotheca scriptorvm Graecorvm et Romanorvm Tevbneriana) ISBN 3-519-01836-5 kart. ISBN 3-519-01837-3 geb. Das Werk ist urheberrechtlich geschützt. Die dadurch begründeten Rechte, besonders die der Übersetzung, des Nachdrucks, der Bildentnahme, der Funksendung, der Wiedergabe auf photomechanischem oder ähnlichem Wege, der Speicherung und Auswertung in Datenverarbeitungsanlagen, bleiben, auch bei Verwertung von Teilen des Werkes, dem Verlag vorbehalten. Bei gewerblichen Zwecken dienender Vervielfältigung ist an den Verlag gemäß §54 UrhG eine Vergütung zu zahlen, deren Höhe mit dem Verlag zu vereinbaren ist. © B.G. Teubner. Stuttgart 1978 Printed in Germany Satz: Schmitt u. Köhler, Würzburg Druck: Julius Beltz, Hemsbach/Bergstr. Binderei: F. Wochner KG, Horb/N.

Ρ RAE FATI O

Taciti Historiarum verba constituentibus plus triginta nobis praesto sunt codices, sed unus Codex Laurentianus 68.2 1 , qui Mediceus II appellari solet, propriam praebet memoriam verborum, ceteri ex eo sunt ducti. Atque codex Laurentianus 68,2, qui est codex membraneus inter annos p. Chr. η. 1038 et 1058 in monasterio Casinensi litteris Beneventanis scriptus2, ante tria Apulei opera maiora continet Annalium libros 11-16 (a folio Γ usque ad 47r), deinde Historiarum libros I-V (a folio 48r usque ad 103v). Quaternionis autem octavi folia tertium et sextum perierunt, quod quando acciderit, ignotum est; tarnen id, quod his paginis continebatur (Hist. I 69 - 75,2; 86,2 - II 2,2), aliis libris inde antea descriptis servatum est. Historiae autem non propria distinguuntur inscrizione, sed post librum Ab excessu D. Augusti sextum decimum numeri librorum a 17 ad 21 continuante. Historiarum autem inscriptionem restituit Vertranius Maurus anno 15693. Atque Codice Mediceo II, quantum potest demonstrari, primus usus est Paulinus Venetus, episcopus Puteolanus (t 1344), qui codicem etiam post annum 1331 in monasterio Casinensi inspexisse videtur. Deinde codex, ut 1 Codices Graeci et Latini photographiée depicti duce Scatone de Vries VII 2. Praefatus est Henricus Rostagno. Ludguni Batavorum apud A.W. Sijthoff 1902. 2 E.A. Lowe, The Beneventan Script. A History of the SouthItalian Minuscule. Oxford 1914, 71 - CQ 14, 1920, 150sq. - Casinensia 1, 1929, 257sqq. K.T. Heilig, WSt 53, 1935, 95sqq. 3 T. Simar, Musée belge 11, 1907, 239.

IV

PRAEFATIO

quibusdam quidem videtur, ab Ioanne Boccaccio (i.e. Giovanni Boccaccio, f 1375) e bibliotheca monasterii surreptus est, sed dubium videtur, num umquam Boccaccii fuerit. Contra Nicolai de Nicolis (i.e. Niccolò de'Niccoli, 1363-1437) nescio quo tempore est factus, qui cum ceteris eum libris conventui Florentino S. Marci legavit. Inde in bibliothecam Laurentianam transportais est, ubi Curtius Pichena anno 1599 demum, cum libros Taciti editurus esset, eum et diligenter cum aliis libris contulit et ad rem propositam suo usus iudicio adhibuit. Codicem autem Mediceum prognatum esse a codice unciali iis apparet erroribus, qui ex litteris uncialibus maiusculis falso lectis oriri soient. Sed, cum praeterea occurrant etiam errores, qui intellegi non possint nisi ex litteris minusculis permutatis, verba constat codicis Medicei non ex ipso codice unciali capitali antiquitatis posterioris descripta, sed ratione difficiliore tradita esse. Qua in re Brunhölzl (126sqq.; cf. adn. 8) etiam intervallum Beneventanum dignosci posse putat. Tarnen, cum liber minime esset vulgaris, verisimile non est, eum saepenumero esse transcriptum. Itaque Zelzer4 censuit inter codicem Mediceum II et antiquum codicem capitalem et, ut sibi videretur, iam mendosum non plures intercessisse codices, sed unum temporibus incertis litteris minusculis confectum. Praeterea id pro certo habuit, verba Taciti, quae continerentur Mediceo II, non e Germania in Italiam pervenisse, sed propria niti memoria in meridiana parte Italiae servata. Qua in re iterum neglectum est, quod repperit Quentin 5 , qui e foliis in tertio libro Historiarum permutatis collegit codicem quendam fuisse parentem, qui tantus esset, quantus Mediceus I e Germania importatus. Qua de causa adhuc sub iudice lis est.

4 M. Zelzer, Zur Frage der Vorlage des Tacitus-Codex Mediceus 68,2, WSt 86, 1973, 185 sqq. 5 H. Quentin, Essais de critique textuelle, Paris 1926, 176 sq.

PRAEFATIO

V

Reliqui codices6, quibus posterior pars Annalium et Historiarum libri, qui quidem servati sint, continentur, saeculo quinto decimo e codice Mediceo fluxerunt. Digerì autem possunt in tres familias, quae iis distinguuntur locis, ubi verba Taciti desinunt. Atque producti sunt usque ad illud Flavianus in Pannonia, quod legitur Hist. V 26,3, ut Mediceus ipse: 1. Laurentianus 68,5 (Β) 2. Holkhamicus 359 (Hol) 3. Laurentianus 63,24 (L 24) 4. Caesaraugustensis (i.e. urbis Zaragozae) (Z) 9439 5. Vaticanus Latinus 1958 (V 58) 6. Bodleianus Auct. F. 2,24 (S.C. 27605) (B 05) 7. Guelferbytanus Gudianus 118 (G) 8. Matritensis 8401 (E) 9. Harleianus 2764 (H) 10. Malatestianus Caesenas II 13,5 (Mal) 11. Parmensis 861 (Prm) 12. Jesu Collegii Oxoniensis 109 (J) 13. Bodleianus Lat. class, d. 16 (S.C. 34372) (B 72) - e x his codices 5-13 Genuani vel Genuenses nuncupantur 7 14. YalensisI (Y01) 15. Yalensis II (Y02) 6 Hoc loco adhibere iam possum, quae repperit F. Römer, vir doctissimus Vindobonensis. Qui adiuvante A. de la Mare, femina doctissima Oxoniensi, in eo libro, quem de Annalium libris quinto decimo et sexto decimo conscripsit et brevi in publicum emittet, omnia, quae ad Mediceum II pertinent, diligentissime perscrutatus est. 7 Codicibus Genuanis propriam verborum memoriam servatam esse iudicavit R. Hanslik in praefatione commentationum, quas scripserunt I. Schinzel (Hist. II, WSt Beiheft 3, Wien 1971, XIII sqq.) et H. Weiskopf (Ann. XI-XII, WSt Beiheft 4, Wien 1973, VIII sqq.). Sed cf. quae scripserunt R.W. Ulery jr., The Contribution of the "Genoese" Recentiores to the Establishment of a Text of Tacitus, Annals 11-16, Diss. Yale 1971; H. Heubner, Gnomon 45, 1973, 499. 46, 1974, 813 sqq.

VI

PRAEFATIO

16. Urbinas Latinus 412 17. Yalensis III usque ad illud potiorem, quod legitur Hist. V 23,2: 18. Vaticanus Latinus 1863 19. Neapolitanus IV. C. 23 20. Venetus 381 21. Parisinus Regius 6118 22. Vindobonensis 49 23. Leidensis BPL 16 Β 24. Neapolitanus IV. C. 22 25. Budensis 9 usque ad illud evenerant, quod legitur Hist. V 13,3: 26. Vaticanus Latinus 1864 27. Laurentianus 68,4 (quo in codice verba manu primi librarli scripta Hist. II 69, reliqua libro Historiarum secundo confecto desinunt) 28. Vaticanus Latinus 2965 29. Londiniensis BL Add. 8904 (ex Oratorio Jesu) 30. Neapolitanus IV. C. 21 31. Ottobonianus 1748 32. Ottobonianus 1422 33. Hauniensis (i.e. urbis Kobnhavn) Gl. kgl. S. 496 fol

(U) (Y03);

(V 63) (N 23) (Ven) (Ρ) (Vin) (L) (N 22) (C);

(V64) (A)

(V 65) (Or) (Ν 21 ) (O 48) (O 22) (Κ).

Qui omnes nihil nobis prosunt, nisi quod errores quidam codicis, unde sunt transcripti, librariorum coniectura correct! sunt. Ob earn rem hi mihi respiciendi et nominandi sunt visi: Vaticanus Latinus 1958 (V 58), codex miscellaneus anno 1449 Genuae scriptus, cuius pars Tacitea ab Ioanne Andrea de Buxis (i.e. Giovanni Andrea de'Bussi, 1417— 1475), eo, qui postea a Sixto IV primus praefectus novae bibliothecae Vaticanae est factus, descripta esse videtur

PRAEFATIO

VII

et a Puteolano ut fundamentum editionis anni 1476 adhibita est; Guelferbytanus Gudianus 118 (G), paulo ante annum 1461 Ferrarae scriptus et Petri Candidi Decembrii (i.e. Pier Candido Decembrio, 1399-1477), familiaris etiam Agricolae, factus; Laurentianus 68,5 (B), inter annos 1450 et 1460 Florentiae scriptus; Yalensis I (Y 01), ante annum 1470 Mediolanì, ut videtur, Matthia Corvino auctore scriptus et anno 1518 Beati Rhenani (i.e. Bilde von Rheinau, 1485-1547) factus et ab eo ut fundamentum editionis anni 1533 adhibitus. His libris manu scriptis accedit editio princeps, quae cum annis 1472 et 1473 Venetiis a Vindelino de Spira curata sit, etiam Spirensis (Spir) appellato, a libro quodam eius ducta classis, quam faciunt codices, quos supra numeris a 18 ad 22 notavimus. His rebus expositis restât, ut quam paucissimis disputemus de codice Leidensi BPL16B(L) 8 , de quo novissimis annis tot fuerunt disceptationes atque controversiae. Nam eum esse codicem Agricolae, qui num exstitisset, multi dubitaverant, C.W. Mendell cognovit; eo servali memoriam verborum propriam neque a codice 8 Codices Graeci et Latini photographiée depicti duce Scatone de Vries et post eum G. I. Lieftinck XX. Praefatus est C.W. Mendell. Addenda ad praefationes adiecit E. HulshofF Poi. Lugduni Batavorum apud A.W. Sijthoff 1966 C.W. Mendell, AJPh 72, 1951, 337sqq.; 75, 1954, 250sqq. E. Koestermann, Philologue 104, 1960, 92 sqq.; - (Continua Annalium explicatio), voi. 3, Heidelberg 1967, 20 sqq. H. Heubner, (Recensio Historiarum ab E. Koestermann anno 1961 editarum) Gnomon 34, 1962, 159sqq. H.J. Erasmus, Mnemosyne 15, 1962, 384sqq. R.H. Martin, CQ NS 14, 1964, 109sqq. F.R.D. Goodyear, CQ NS 15, 1965, 299sqq.; - 20, 1970, 365sqq. Κ. Wellesley, RhM 110, 1967, 210sqq.; - AJPh 89, 1968, 302 sqq. St. Borzsák, RE Suppl. XI, 1968, 506 sqq. W. Alien jr., TAPhA 101, 1970, lsqq. F. Brunhölzl, Zum Problem der Casinenser Klassikerüberlieferung (Abh. d. Marburger Gel. Ges. 1971,3) München 1971, 126sqq. A. Seel, Studii Ciasice 14, 1972, 95 sqq. R.P. Oliver, Illinois Classical Studies 1, 1976, 190 sqq.

Vili

PRAEFATIO

Mediceo ductam et ipse et E. Koestermann iudicavit; eius lectiones Koestermann in Annalium et Historiarum editionibus Teubnerianis ex anno 1960 propositis, quod e ratione codicum aequi essent iuris atque codicis Medicei, omnibus locis attulit, multis etiam nimis propere praetulit 9 . Qui quomodo codex ortus esset, interea maximam partem perspectum esse puto. Existimamus enim Rodolphum Agricolam (i.e. Roelof Huysman vel Huusman, 1444-1485), cum inter annos 1474 et 1479 codicem Ferrarae scriberet10, ante oculos habuisse librum unum vel prope unum classis codicum secundae, sed verba eius sua ipsius coniectura multis locis mutavisse atque etiam emendasse. Codex igitur Leidensis antiquus est testis studii verba Taciti e libris traditis constituendi, non, id quod errore quodam decepti Mendell, Koestermann aliique voluerunt, testis verborum Taciti a Mediceo seiunctus. Qua in re praetereundum non est exemplar Stutgardianum (Stuttg) editionis Spirensis, quod servatur Stutgardiae in bibliotheca publica Virtembergensi (Württembergische Landesbibliothek Inc. 2o 15218), manibus complurium correctum (Stuttg2). Quod fuit Theoderici Plinii (i.e. Dietrich von Plieningen sive Pleningen sive Plenningen, 1450 fere - 1520)11, familiaris atque discipuli Agricolae et qui cum eo Ferrarae versaretur. Hoc in libro alia a Plieningen, alia ab Agricola ipso correcta sunt. Id etiam inde apparet, quod post extrema Taciti verba in folio 177r additum est: Rhodolphus agricola recognovit. Sed, etiam si plura quam exspectares a Plieningen correcta essent, tamen id ex assensione magistri ab eo esse factum 9 In praefatione quidem editionis Annalium, quam anno 1965 in lucem emisit, Koestermann hanc sententiam immutavit, cum ita fere scripsit (p. XX-XXII), Leidensem quoque a Mediceo pendere, sed ita, ut lectionibus ab alio fonte derivatis ditatus esset. Sed Römer (adn. 134; cf. adn. nostrani 6) lectiones Leidenses ab eo anno 1960 receptas perpaucis exceptis in Taciti verbis esse retentas statuit. 10 Seel (cf. adn. 8) 103. 11 ADB 26 (1888) 297 sq.

PRAEFATIO

IX

putandum est. Item Plieningen, si eius esset subscriptio, ex auctoritate Agricolae se codicem recognovisse confessile esset. Itaque Agricola et exemplari Stutgardiano et codice Leidensi editionem, quam in animo habebat, sed nescio qua re impeditus, fortasse cum mortem obiret, perficere iam non potuit, praeparasse videtur. Quod quoquo modo se habet, id facile intellegitur, correctiones Stutgardianas et lectiones Leidenses ideo multis inter se congruere locis, quod eiusdem Agricolae contineantur studiis. WERLAE

H. HEUBNER

NOTAE Acid. Andr. Bait. Bekk. Ber. Bezz. Bip. Cast. CI. Corn. Doed. Em. Euss. Ferr. Freinsh. Giarr. Jac. Gron. J.F. Gron. Grot. Gud. Heins. C. Her.

Acidalius Andresen Baiter Bekker Beroaldus Bezzenberger Bipontini Castiglioni Classen Cornelissen Doederlein Ernesti Eussner Ferretus Freinsheim Giarratano Jacob Gronov Joh. Fr. Gronov Grotius Gudeman Heinsius Car. Heraeus

G. Her. Guil. Heraeus Kiess. Kiessling Koest. Koestermann Lench. Lenchantin Lips. Lipsius Loefst. Loefstedt Madv. Madvig Merc. Merceras Mur. Muretus Nipp. Nipperdey Ob. Oberlin Or. Orelli Pich. Pichena Put. Puteolanus Rhen. Rhenanus Ritt. Ritter Rup. Ruperti Urlichs Uri. Ursinus Urs. Vict. Victorius Weiss. Weissenborn Wölffl. Wölfflin

P. C O R N E L I I TACITI

HISTORIARVM LIBER PRIMVS

1. Initium mihi opens Servius Galba iterum Titus Vinius cónsules erunt. nam post conditam urbem octingentos et viginti prioris aevi annos multi auctores rettulerunt, dum res populi Romani memorabantur, pari eloquentia ac libertate: postquam bellatum apud Actium atque omnem potentiam ad unum conferri pacis interfuit, magna illa ingenia cessere; simul Veritas pluribus modis infracta, primum inscitia rei publicae ut alienae, mox libidine adsentandi aut rursus odio adversus dominantes: ita neutris cura posteritatis inter