P. Cornelii Taciti: Libri Qvi Svpersvnt Tom. II Fasc. 4 Dialogus de oratoribus [1983 ed.] 3519018403, 9783519018407

Table of contents :
PRAEFATIO
NOTAE
DE ORATORIBVS DIALOGVS
INDEX NOMINVM

Citation preview

P. CORNELII TACITI LIBRI QVI SVPERSVNT

TOM. II FASC. 4

DIALOGVS DE ORATORIBVS EDIDIT

HENRICVS HEVBNER

m STVTGARDIAE IN AEDIBVS B.G.TEVBNERI MCMLXXXIII

CIP-Kuiztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek Tadtus, Cornelius: [Libri qui supersunt] P. Comelii Taciti libri qvi svpersvnt. Stvtgardiae : Tevbner (Bibliotheca scriptorvm Graecorvm et Romanorvm Tevbneriana) NE: Tacitus, Cornelius: (Sammlung] T.2. Fase. 4. Dialogvs de oratoribvs / ed. Henricvs Hevbner. - 1983. ISBN 3-519-01840-3 NE: Heubner, Heinz [Hrsg.] Das Werk ist urheberrechtlich geschützt. Die dadurch begründeten Rechte, besonders des Nachdrucks, der Wiedergabe auf photomechanischem oder ähnlichem Wege, der Speicherung und Auswertung in Datenverarbeitungsanlagen, bleiben, auch bei Verwertung von Teilen des Werkes, dem Verlag vorbehalten. Bei gewerblichen Zwecken dienender Vervielfältigung ist an den Verlag gemäß § 54 UrhG eine Vergütung zu zahlen, deren Höhe mit dem Verlag zu vereinbaren ist. © B.G. Teubner, Stuttgart 1983 Printed in Germany Gesamtherstellung: Passavia Druckerei GmbH Passau

PRAEFATIO Taciti dialogus de oratoribus, ut eiusdem Germania atque Agricola et Suetoni De grammaticis et rhetoribus liber, uno saeculi noni codice memoriae traditus est. De eo codice servabatur autem in monasterio Hersfeldensi — prima in Italiani fama anno 1425 periata est. Eo quidem anno Henrico de Grebenstenio (i.e. Germanice Heinrich von Grebenstein), monacho Hersfeldensi, cum ad res conventus sui agendas Romam veniret, Franciscus Poggius Bracciolini (i.e. Italice Francesco Bracciolini Poggio), scriba apostolic a , mandaverat, ut, cum in Germaniam revertisset, ad se referret, quot et quales essent in bibliotheca Hersfeldensi codices. Henricus de Grebenstenio quem misit indicem, non minus perditus est quam exemplum inde descriptum, quod Poggius adiunxit litteris, quas die Novembri tertio anni 1425 ad Nicolaum de Nicolis (i.e. Italice Niccolò Niccoli), amicum Florentinum, dedit. Ibi autem scriptum est hoc: "... quidam monachus amicus meus ex quodam monasterio Germaniae, qui olim a nobis recessit, ad me misit litteras, quas nudius quartus (i.e. die Octobri X X X I ) accepi; per quas scribit se reperisse aliqua volumina . . . Inter ea volumina est Iulius Frontinus et aliqua opera Cornelii Taciti nobis ignota . . . Vt uidebis per inuentarium, haec est partícula quaedam, nam multi alii restant."

Contra in epistula, quam Antonius de Becadelis Panormita (i.e. Italice Antonio Beccadelli Panormita), qui a Poggio de eadem re certior factus esse videtur, ad Guarinum (i.e. Italice Guarino), virum Veronensem studiis humanitatis dedi-

IV

PRAEFATIO

tissimum, mense Aprili anni 1426 misit, hoc legimus scriptum: "compertus est Corn. Tacitus de origine et situ Germanorum. Item eiusdem liber de uita Iulii Agricolae isque incipit: 'Clarorum uirorum facta' caeteraue ... Et inuentus est quidam dyalogus de oratore et est, ut coniectamus, Corn. Taciti, atque is ita incipit: 'Saepe ex me requirunt' et caetera."

Quae quamquam leviter scripta sunt — nam et libri inscriptio falso redditur et pro ilio requirunt Iegendum est requiris - , ex iis tamen hoc perspicitur, dialogum in codice Hersfeldensi nomine scriptoris caruisse. Poggius etiam anno 1431 codice potitus nondum erat; nam eo anno Nicolaus de Nicolis legatis duobus apostolicis, cum se in Francogallia et Germania, quo essent profecturi, codices inquisituros polliciti essent, quos inquirerent libros, praescripsit. Cuius commentarli exemplum postea confectum anno 1913 ex codice Ciceroniano in lucem protractum haec exhibet verba: "In monasterio hispildensi (i.e. Hersfeldensi) haud procul ab Alpibus continentur haec opuscula, uidelicet: ... Cornelii taciti de uita Iulii Agricole. Incipit sic: 'Clarorum uirorum facta moresque ... omisit'. Qui liber continet XIIII folia. Item in eodem codice: Dialogus De oratoribus, qui incipit sic: 'Sepe ex me requiris, iuste fabi, cur cum priora sécula tot eminentium oratorum ingeniis gloria floruerint, nostra potissimum etas deserta et laude eloquentiae orbata', qui liber continet XVIII folia."

Quae cum conferimus cum epistula Panormitae, facile intellegere possumus, alterum indicem interea ex conventu Hersfeldensi missum diligentiorem atque accuratiorem fuisse ; cuius indicis Poggius in epistula die Maio tertio decimo anni 1437 ad Nicolaum de Nicolis data mentionem facit. Tamen codex Hersfeldensis non ante annum 1455 ab Enocho de Ascolis, legato Nicolai V pontificis Romani ad libros indagandos trans Alpes misso, Romam asportatus

PRAEFATIO

V

esse videtur. Id duabus cognoscimus notis, quibus Iovianus Pontanus exemplum dialogi ab ipso exscriptum instruxit. Pontanus haud scio an a Petro Candido Decembrio (i.e. Italice Pier Candido Decembrio) certior sit factus Enochum non frustra esse profectum; nam Pontanus versatus est Neapoli, Decembrius, cum scriba fuisset apostolicus, ab anno 1456 ad annum 1459 liberalitatem regum duorum Neapolitanorum secutus est. Decembrius vero codicem Hersfeldensem se Romae vidisse ipse litteris probavit, quae in codice Ambrosiano R 88, sup. folio 112, etiam nunc exstant et haec exhibent verba: "Cornelii taciti liber reperitur R o m e uisus 1455 de origine et situ Germanie. Incipit: ... Cornelii taciti dialogus de oratoribus. Incipit: 'sepe ex me requins, iuste fabi, cur, cum priora sécula tot eminentium oratorum ingeniis gloriaque floruerint, nostra potissimum etas deserta et laude orbata uix nomen ipsum oratoris retineat'. Opus foliorum XIIII in columnellis. Post hec deficiunt sex folia, nam finit: 'quam ingentibus uerbis prosequuntur. Cum ad ueros iudices uentum'. Deinde sequitur: 'rem cogitare nihil abiectum nihil humile'. Post hec sequuntur folia duo cum dimidio. et finit: 'cum adrisissent discessimus'."

Hic codex Hersfeldensis ut liber unus et totus hodie amissus est; nam etiam anno 1902 non multo plus quam unus eius quaternio Aesiis, qui est locus prope Anconam situs, denuo repertus est, et is quidem codici cuidam bibliothecae Comitis de Balleanis (i.e. Italice Conte Balleani) inglutinatus. Quo codice Aesinati latino 8 praeter Dictyn Cretensem Taciti continentur Agricola et Germania. Consarcinatus autem est ante annum 1474 a Stephano de Guarnieris (i.e. Italice Stefano Guarnieri), viro studiorum humanitatis amantissimo, et in libris Taciti etiam ab eo scriptus, sed ita, ut is quaternio, quo continetur pars Agricolae, quae est ab ilio munia, quod legitur 13,1, ad illud missum, quod est in 40, 2 e codice depromeretur Hersfeldensi.

VI

PRAEFATIO

Cum autem omnium origo librorum, quibus dialogus quidem servatus sit, a codice sit repetenda Hersfeldensi, editorum est quaerere, quid quoque loco eo codice memoriae traditum sit. In hac re a plerisque perspectum iam est et ad verba dialogi constituenda adhibendos esse cum alios libros tum eos, quos infra typis distinguendos curavi, et omnes, quos quidem attulerim, in familias quasdam esse divisos1. Codices autem memorandi sunt hi: 1. (Koestermanni X, Winterbottomi β) Vaticanus lat. 1862 (B) Leidensis Perizonianus XVIII Q. 21 (b) accedit Vaticanus Borgianus lat. 413 2. (Koestermanni Y, Winterbottomi Γ) Vaticanus lat. 1518 (C) Farnesianus vel Neapolitanus IV C 21 (c) Vaticanus lat. 4498 (Δ) accedunt Venetus Marcianus 4266 (Q) Neapolitanus IV Β 4 (S) Harleianus 2639 (H) Urbinas lat. 1194 (U) Vaticanus lat. 2964 Baltimorensis Walters Gallery 466

3. (Winterbottomi ζ) Vindobonensis s.n. 2960 (V) Vaticanus Ottobonianus lat. 1455 (E) Quae quamquam inter omnes fere constant, tamen stemma omnium codicum, quod omnibus sit probatum, adhuc constituí non potuit, immo tanta est dissensio doctorum, quae inter quosque libros intercedat ratio vel quanti quique liber sit momenti, ut, si quando stemma omnino constituí possit, 1 Nulli quidem adhuc familiae ascriptus est codex Bruxellensis 9145 (Ν), qui deficit in 5,4.

PRAEFATIO

VII

hoc quidem tempore longe ab eo abesse videamur. Nam de hac ipsa re, utrum libri servati a duobus sint ducti hyparchetypis an a tribus, alius aliter iudicat. Koestermannus enim, auctoritatem secutus Andreseni (e.g. JbPhilV 1914/15, 147) et Lenchantini de Gubernatis (praef. XI), ut duorum afferam nomina, omnem dialogi memoriam in duos esse rivos existimat divisam, quam sententiam nuperrime secutus est Martinus (CIRev 27, 1977, 194); Winterbottomius (ut Gudemanus, Goelzerius, Barwickius, Buechnerius) tertium et sui iuris esse rivum putat. Item librum b Koestermannus (praef. XIX) ita laudat: 'Quin praecipuum locum obtineat inter eos quidem codices qui exstant, dubium non esse potest'; Bous eum, quamquam hyparchetypum nullo melius reddatur libro quam Β, secundum hunc cuiusdam esse momenti censet; Borzsákius (RE Suppl. XI 506) eum non minoris esse auctoritatis putat quam Β; Winterbottomius (Philologus 116; praef. VIII) eum ortum esse ex libro Β per librum a Pontano ipso correctum existimat; Goelzerius (praef. 18) librum neque Β ñeque b testem optimae verborum dialogi memoriae haberi iam posse dicit, sed utrumque auctoritate inferiorem esse quam familias Y vel Ζ (ζ) arbitratur. Sed etiam id, utrum liber b a Pontano ipso esset scriptus necne, denuo in controversiam adduetum est, ex quo B.L. Ullmanus contendit Pontanum codicem Leidensem non modo sua scripsisse manu, sed etiam omnia, quae in eo essent correcta, ipsum correxisse. In familia quidem Y Koestermannus librum c eiusdem momenti esse atque C, Goelzerius (praef. 19) etiam eum praestare libris Β et b, Bous (praef. LXXX) se eum, quamquam codicibus C et V melius cognitis auetoritas eius valde minuta esset, adhibuisse, Winterbottomius (Philologus 116; praef. VIII) eum fratrem quidem codicis C, sed fratrem non germanum dicit; nam librum c, cum liber C e communi utrique fonte esset haustus, lectionibus ex hyparchetypo ζ irrepentibus esse foedatum.

Vili

PRAEFATIO

Codicem vero E qui scriberet, Andresenius (WfklPh 1900, 645-701) sibi persuasum habet, ñeque librum b ñeque eum librum, unde is esset ductus, inspexisse et Scheuerio (loco laudato, p. 697) id assentitur, codices E et V ab exemplo ipsis ñeque aliis praeter ipsos communi esse ductos, Winterbottomius (Philologus 116, 114 sq.) Scheuerio id assentitur, neutrum librum ex alterutro transcriptum esse, Barwickius (SBLeipz 1954, 38 sq.) et Koestermannus (praef. XXIV sq.) codicem E ex libro b vel exemplo Pontani existimant esse correctum, Bous (praef. LXXXVI) codicem E e codice V aut ipso aut ex libro interposito transcriptum esse vult. Quae cum ita essent, optimum factu esse putavi, praeter librorum potiorum in tres familias divisionem ab aliis iam factam, non id contendere et laborare, ut stemmata codicum constituerem, sed ad verba formanda optimum quidque e codicibus eligere. Video enim cum animi quadam voluptate et editores et eos, qui artem exercent criticam, melius in annos perspicere, quam parvi sit momenti ad verba constituenda dialogi circumspectare, utrum libri, qui quidem exstent, in duas sint divisi familias an tres vel quae inter universos intercedat testes ratio 2 . Eiusmodi tabulas qui tamen requirit, eum ad studia delegamus Winterbottomi, qui quamquam ipse parvum esse eius operae fructum in editione dialogi constituenda censet (praef. IXsq.), tamen ad singula atque minuta descendere non récusât. WERLAE

H.HEVBNER

2 Vide cum alios tum Boum (p. LXXXI), sed etiam Goodyearium (Gnomon 5 0 , 1 9 7 8 , 4 1 8 ) et Martinum (loco laudato).

PRAEFATIO

IX

Editiones et commentationes recentiores A l f o n s i , L.: Dall' Hortensius al Dialogus de oratoribus, Latomus 24,1965, 40-44. A n d r e s e n , G.: Zur handschriftlichen Überlieferung des Taciteischen Dialogs, Wochenschrift für klassische Philologie 17,1900, 641-646; 778-783; 1210-1216. -•. P. Cornelius Tacitus, Dialogus de oratoribus, f. d. Schulgebrauch erklärt v. G. A. Leipzig & Berlin 1918 4 . A n n i b a l d i , C.: L'Agricola e la Germania di C. Tacito nel Ms. latino η. 8 della biblioteca del Conte G. Balleani in Jesi. Città di Castello 1907. B a r d o n , H.: Dialogue des orateurs et Institution oratoire, Revue des études latines 19,1941,13-31. —•. Tacite et le Dialogue des orateurs, Latomus 12,1953,166—187. -·. De nouveau sur Tacite et le Dialogue des orateurs. Les critères grammaticaux et stylistiques, Latomus 12,1953, 485—494. Barwick, K.: Der Umfang der Lücke in Tacitus' Dialogus de oratoribus, Rheinisches Museum 68,1913, 279-285; 638sq. —\ Zur Erklärung und Komposition des Rednerdialogs des Tacitus, Festschrift Walther Judeich. Weimar 1929, 81-118. - : Der Dialogus de oratoribus des Tacitus. Motive und Zeit seiner Entstehung. Berlin 1954. (Sitzungsberichte Akad. Leipzig, Phil.-hist. Kl. 101,4.) Bo, D.: C. Taciti Dialogus de oratoribus, edidit, praefatus est, adparatu critico et exgetico ... instruxit D.B. Augustae Taurinorum 1974. La lacuna del Dialogus de oratoribus di Tacito, Prometheus 2, 1976,124-144. -·. Il codice Vaticano Borgiano Latino 413 e il Dialogus de oratoribus di Tacito, Prometheus 2,1976, 259-266. -·. Avvaloramento del codice Vindobonense 2960 in relazione al Dialogus de oratoribus di Tacito. Torino 1976. (Acc. delle

χ

PRAEFATIO

Scienze di Torino II, Classe di Scienze Morali Voi. 110, 1975-1976.) - : Il codice Leidense Perizoniano XVIII Q. 21 in relazione al Dialogue de oratoribus. Milano 1976. (Istituto Lombardo di Scienze e Lettere, Classe di Lettere Voi. 110, 1976.) Bornecque, H.: La prose métrique et le Dialogue des orateurs, Revue philologique 23,1899, 334-342. Borzsák, E.: A proposition des écrits mineurs de Tacite, Latomus 38,1979, 265-272. Bringmann, Κ.: Aufbau und Absicht des taciteischen Dialogus de oratoribus, Museum Helveticum 27,1970,164-178. Brozek, M.: Noch zu Tacitus' Dialogus 33, 3, Eos 61, 1973, 255sq. Brugnoli, G.: Quintiliano, Seneca e il De causis corruptae eloquentiae, Orpheus 6,1959, 29-41. La vicenda del codice Hersfeldense, Rivista di cultura classica e medievale 3, 1961, 68-90 (= Studi Suetoniani. Lecce 1968, 63-94). - : Il Dialogus e Giovenale, Rivista di cultura classica e medievale 10,1968,252-259. Büchner, Κ.: Drei Beobachtungen zu Minucius Felix, Hermes 82, 1954, 231-245 (= Studien IV, Wiesbaden 1964, 105-121). - : P.C. Tacitus, Die historischen Versuche. Agricola — Germania - Dialogus. Übers, u. hrsg. v. K.B. 2. Aufl. Stuttgart 1963. Cameron, Α.: Tacitus and the Date of Curiatius Maternus' Death, Classical Review 17,1967, 258-261. Carver, G.L.: Tacitus' Dialogus as a Source of Minucius Felix' Octavius, Classical Philology 69,1974,100-106. Castorina, E.: Il Dialogus de oratoribus, in: V. Paladini - E.C., Storia della Letteratura Latina, Bologna 1970, 316-328. Delz, J.: Der 'Namensatz' und weitere korrupte Stellen in den kleinen Schriften des Tacitus, Museum Helveticum 27, 1970, 224-241. Den Boer, W.: Die gegenseitigen Verhältnisse der Personen im Dialogus de oratoribus und die Anschauung des Tacitus, Mnemosyne 7,1939,193-224. Deuse, W.: Zur advocatus diaboli-Funktion Apers im Dialogus und zur Methode ihrer Deutung, Grazer Beiträge 3, 1975, 51-68.

PRAEFATIO

XI

Drexler, H.: Zu Tacitus' Dialogus und Sallust, Maia 14, 1962, 3-25. Eckstein, F. Α.: Prolegomena in Taciti qui vulgo fertur Dialogum de oratoribus. Halis Sax. 1835. Progr. Egermann, F.: Der Dialog des Tacitus und Piatons Gorgias, Hermes 70,1935, 424-430. Fletcher, G.B.A.: Annotationes on Tacitus, Bruxelles&Berchem 1964. (Collection Latomus LXXI.) Frank, T.: Curiatius Maternus and his Tragedies, American Journal of Philology 58, 1937, 225-229. v. Fritz, K.: Aufbau und Absicht des Dialogus de oratoribus, Rheinisches Museum 81, 1932, 275-300 (= WdF 97, 298-324). Frot, J.: Tacite est-il l'auteur du Dialogue des orateurs? Revue des études latines 33,1955, 120-129. Gallavotti, C.: Pensiero e fonti dottrinarie nel Dialogo degli oratori, Athenaeum 9,1931, 35-50. - : Introduzione al Dialogo degli oratori. Roma 1953. Gudeman, Α.: The Dialogue of Tacitus once more, American Journal of Philology 34,1913, 243-246. - : P. Cornelii Taciti Dialogus de oratoribus. Mit Prolegomena, Text und Adnotatio critica, exeget. u. krit. Kommentar, Bibliographie u. Index nominum u. rerum ν. A.G. 2., völlig neubearb. Aufl. Leipzig & Berlin 1914. Giingerich, R.: Der Dialogus des Tacitus und Quintilians Institutio oratoria, Classical Philology 46,1951,159-164(= WdF 97, 349-360). - : Tacitus' Dialogus und der Panegyricus des Plinius, Festschrift Bruno Snell. München 1956, 145-152. - : Kommentar zum Dialogus des Tacitus. Aus dem Nachlaß hrsg. v. H. Heubner. Göttingen 1980. Gugel, H.: Zu Stil unjj Aufbau von Tacitus, Dialogus de oratoribus. Diss. Graz 1964. - : Abermals die große Lücke im Dialogus, Symbolae Osloenses 41,1966,115-122. -•. Die Urbanität im Rednerdialog des Tacitus, Symbolae Osloenses 42, 1967,127-140. - : Untersuchungen zu Stil und Aufbau des Rednerdialogs des Tacitus. Innsbruck 1969. (Commentationes Aenipontanae XX.)

XII

PRAEFATIO

Häußler, R.: Nur eine kleine Lücke im Dialogue, Hermes 91, 1963, 382sq. - : Zum Umfang und Aufbau des Dialogus de oratoribus, Philologus 113,1969, 24-67. Haß-v. Reitzenstein, U.: Beiträge zur gattungsgeschichtlichen Interpretation des Dialogus de oratoribus. Diss. Köln 1970. Herrman, L.: Quintilien et le Dialogue des orateurs, Latomus 14, 1955, 349-369. - : Encore le Dialogue des orateurs et Quintilien, Latomus 24, 1965, 845-857. Jacobs, E.: Eine Instruktion Niccolò Niccolis für die Durchsuchung deutscher Klöster nach Handschriften, Wochenschrift für klassische Philologie 30,1913, 701sq. John, C.: Die Briefe des jüngeren Plinius und der Dialogus. Progr. 1895/96. Schwäbisch Hall 1896. - : P. Cornelius Tacitus, Dialogus de oratoribus, erkl. v. C. J. Berlin 1899. Kappelmacher, Α.: Die Abfassungszeit von Tacitus' Dialogus de oratoribus, Wiener Studien 50,1932,121-129. Keyßner, E.: Betrachtungen zum Dialogus als Kunstwerk und Bekenntnis, Studien zu Tacitus, Carl Hosius ... dargebracht. Stuttgart 1936, 94-115. (Würzburger Studien 9.) Klähr, K.: Quaestiones Tacitinae de dialogi genere dicendi personis accomodato. Diss. Leipzig 1927. Klaiber, R.: Die Beziehungen des Rednerdialogs von Tacitus zu Ciceros rhetorischen Schriften. 2 Teile. GProgr. 1913/14 u. 1915/16. Bamberg 1914-16. Kleiber, L.: Quid Tacitus in dialogo prioribus scriptoribus debeat. Diss. Halle 1883. Klingner, F.: Tacitus, Die Antike 8, 1932,151-169{= Römische Geisteswelt 19614, 490-513). Köhnken, Α.: Das Problem der Ironie be^Tacitus, Museum Helveticum 30,1973, 32-50. Koestermann, E.: Der taciteische Dialogus und Ciceros Schrift De re publica, Hermes 65,1930, 396-421. Landi, C.: L'autore del Dialogus de oratoribus, Athenaeum 7, 1929, 483-513. Lange, A.G.: Dialogus de oratoribus Tacito vindicatus, in Dron-

PRAEFATIO

XIII

kii editione Dialogi (1828) et Lange, A . G., Vermischte Schriften und Reden, Leipzig 1832, 1-14. Lefèvre, E.: Plinius-Studien II. Diana und Minerva. Die beiden Jagd-Billette an Tacitus (I 6; IX 10), Gymnasium 85, 1978, 37-47. Matthiessen, K.: Der Dialogus des Tacitus und Cassius Dio 67, 12, L'Antiquité Classique 39,1970,168-177. Mendell, C. W.: Discovery of the Minor Works of Tacitus, American Journal of Philology 56, 1935, 113-130. —: Manuscripts of Tacitus' Minor Works. Memoirs of the American Academy in Rome 19,1949,135-145. Tacitus. New Haven 1957, 251sqq. Merklin, H.: Tacitus, Dialogus 5, 4, Hermes 95, 1967, 500-504. Michel, Α.: Le Dialogue des orateurs de Tacite et la philosophie de Cicéron. Paris 1962. - : P. Cornelii Taciti Dialogus de oratoribus. Édition, introduction et commentaire de A . M . (Collection Érasme) Paris 1962. Müller, C.F. W.: Bemerkungen zum Dialogus de oratoribus des Tacitus. Hrsg. v. J. Freund. Breslau 1907. Murgia, Ch.E.: The Minor Works of Tacitus: A Study in Textual Criticism, Classical Philology 72,1977, 323-343. -•. Notes on the Dialogus of Tacitus, Classical Philology 74, 1979, 245-249. Paratore, E.: Tacito. 2. ed. Roma 1962. Pecchiura, P.: La figura di Catone Uticense nella letteratura latina. Torino 1965. Persson, P.: Kritisch-exegetische Bemerkungen zu den kleinen Schriften des Tacitus. Uppsala & Leipzig 1927. Peterson, W.: Cornelii Taciti Dialogus de oratoribus. Rev. text with introductory essays and critical and explanatory notes by W.P. Oxford 1893. - : The Dialogue of Tacitus, American Journal of Philology 34, 1913,1-14. -\ More about the Dialogue of Tacitus, American Journal of Philology 35, 1914, 74-78. Pralle, L.: Die Wiederentdeckung des Tacitus. Fulda 1952. (Quellen u. Abhandlungen ζ. Geschichte d. Abtei u. der Diözese Fulda X V I I . )

XIV

PRAEFATIO

Reitzenstein, R.: Bemerkungen zu den kleinen Schriften des Tacitus, Nachrichten von der Gesellschaft d. Wiss. zu Göttingen 1914:1915, 173-276 (= Aufsätze zu Tacitus, Darmstadt 1967, 17-120). Richter, W.: Zur Rekonstruktion des Dialogue de oratoribus, Nachrichten von der Gesellschaft d. Wiss. zu Göttingen 1961. Rubinstein, N.: An unknown Letter by Jacopo di Poggio Bracciolini on Discoveries of Classical Texts, Italia medioevale e umanistica 1,1958, 383-395. Santini, P.: Terminologia retorica e critica del Dialogus de oratoribus. Firenze 1968. - : Spunti di critica letteraria nel Dialogus de oratoribus fra antico e nuovo, Aevum 14,1969, 21-30. Scheuer, F.: De Tacitei de oratoribus dialogi codicum nexu et fide. Accedit codicis Vindobonensis 711 (= s.n. 2960) collatio. Breslau 1891. (Breslauer philolog. Abhandlungen 6, 1.) Schönberger, O.: Die Klagen über den Verfall der römischen Beredsamkeit im ersten Jh. nach Chr. Ein Beitrag zum Problem der Dekadenz. Diss, (dactyl.) Würzburg 1951. Sepp, B.: Der codex Pontani in Leyden, Philologus 62, 1903, 292-305. Sörbom, G.: Variatio sermonis Tacitei aliaeque apud eum quaestiones selectae. Upsaliae 1935. Steffen, V.: Annotationes ad Taciti Dialogum de oratoribus, Eos 64,1976,199-202. Stroux, J.: Vier Zeugnisse zur römischen Literaturgeschichte der Kaiserzeit. I. Maternus, Redner und Dichter, Philologus 86, 1931, 338-349. Till, R.: Handschriftliche Untersuchungen zu Tacitus Agricola und Germania. Mit einer Photokopie des Codex Aesinas. Berlin 1943. Ullman, B.L.: Poníanos Handwriting and the Leiden Manuscript of Tacitus and Suetonius. Italia medioevale e umanistica 2, 1959, 309-335. Vahlen, J.: De Taciti dialogo disputatiuncula, Commentationes philologicae in honorem Th. Mommseni. Berolini 1877, 663-670.

PRAEFATIO

XV

- : Opuscula académica 1 , 6 2 - 7 6 ; 140—153. Lipsiae 1907. - : Varia, Hermes 28,1893, 358. V a l e n t i , M. (Ed.): Saggio di una bibliografia delle edizioni di Tacito nei secoli XV-XVII. Roma 1953. V o ß , B.R.: D e Taciti Dialogi quadam cum Protagora Platonis similitudine, Mnemosyne 26,1973, 293sq. V r e t s k a , Κ.: Das Problem der Lücke und der Secundusrede im Dialogue de oratoribus, Emerita 23, 1955, 182-210 ( = WdF 97,361-387). W a g e n v o o r t , H.: Ad Taciti Dialogum 8, 1; 21, 5, Mnemosyne 7, 1954,214. W e i n k a u f f , F.: Untersuchungen über den Dialogus des Tacitus. Köln 1880. W i n t e r b o t t o m , M.: The Transmission of Tacitus' Dialogus, Philologus 116, 1972,114-128. - : The Manuscript Tradition of Tacitus' Germania, Classical Philology 70, 1975,1-7. -·. Editio Dialogi, in: Comelii Taciti Opera minora, recogn. M.W. et R.M. Ogilvie. Oxonii 1975. Wissowa, G.: Zur Beurteilung der Leidener Germania-Handschrift. Festschrift z. 25jähr. Stiftungsfest des Hist.-Phil. Vereines der Univ. München. München 1905, 1-15. - : Taciti Dialogus de oratoribus et Germania. Suetonii de viris illustribus fragmentum. Codex Leidensis Perizonianus phototypice editus. Praefatus est G.W. Lugduni Bat. 1907. (Codices Graeci et Latini photographiée depicti, Suppl. IV.)

NOTAE Acid. Agr. Andr. Baehr. Ber. Dec. Erri. Frei. J. F. Gron. Gud. Heins. Heum. Lips.

Acidalius Agricola Andresen Baehrens Beroaldus Decembrio Ernesti Freinsheim Joh. Fr. Gronov Gudeman Heinsius Heumann Lipsius

Mich. Mur. Nipp. Or. Pich. Pith. Put. Rhen. Ribb. Rit. Schurzfl. Urs. Weiss.

Michaelis Muretus Nipperdey Orelli Pichena Pithoeus Puteolanus Rhenanus Ribbeck Ritter Schurzfleisch Ursinus Weißenborn

P. C O R N E L I I T A C I T I DE

ORATORIBVS DIALOGVS

1. Saepe ex me requins, Iuste Fabi, cur, cum priora sae- 1 cula tot eminentium oratorum ingeniis gloriaque floruerint, nostra potissimum aetas deserta et laude eloquentiae orbata vix nomen ipsum oratoris retineat; neque enim ita 5 appellamus nisi antiquos, horum autem temporum diserti causidici et advocati et patroni et quidvis potius quam oratores vocantur. cui percontationi tuae respondere et tam 2 magnae quaestionis pondus excipere, ut aut de ingeniis nostris male existimandum (sit), si idem adsequi non possuìo mus, aut de iudiciis, si nolumus, vix hercule auderem, si mihi mea sententia proferenda ac non disertissimorum, ut

CORNELI TACITI INCIPIT DIALOGUS D E ORATORIBUS Β CORNELII TACITI DIALOGUS DE ORATORIBUS INCIPIT b C. Cornelii taciti dialogus de oratoribus C C. CORNELII TACITI DIALOGUS D E ORATORIBUS FOELICITER INCIPIT c C. Cornelii Taciti Dialogus de Oratoribus Δ INCIPIT DIALOGUS D E ORATORIBUS (eiusdem Cornelii Taciti in marg.) V CORNELII TACITI DIALOGUS INCIPIT DE ORATORIBUS ET POETIS E 9 sit add.

Lips.

2

DIALOGVS

1,2-2,2

nostris t e m p o r i b u s , h o m i n u m s e r m o r e p e t e n d u s esset, q u o s e a n d e m h a n c q u a e s t i o n e m p e r t r a c t a n t e s iuvenis a d m o d u m 3 audivi, ita n o n ingenio, sed m e m o r i a et r e c o r d a t i o n e o p u s est, ut q u a e a praestantissimis viris et excogitata subtiliter et dicta graviter accepi, c u m singuli diversas [vel e a s d e m ] sed 5 p r o b a b i l e s causas a d f e r r e n t , d u m f o r m a m sui q u i s q u e et animi et ingenii r e d d e r e n t , i s d e m n u n c n u m e r i s i s d e m q u e 4 r a t i o n i b u s p r o s e q u a r , servato o r d i n e disputationis. n e q u e e n i m defuit qui diversam q u o q u e p a r t e m susciperet ac mult u m v e x a t a et inrisa v e t u s t a t e n o s t r o r u m t e m p o r u m elo- io q u e n t i a m a n t i q u o r u m ingeniis a n t e f e r r e t . 1 2. N a m p o s t e r o die q u a m Curiatius M a t e r n u s C a t o n e m recitaverat, c u m of fendisse p o t e n t i u m á n i m o s diceretur, t a m q u a m in eo t r a g o e d i a e a r g u m e n t o sui oblitus t a n t u m C a t o n e m cogitasset, e a q u e d e r e p e r u r b e m f r e q u e n s s e r m o 15 h a b e r e t u r , v e n e r u n t ad e u m M . A p e r et Iulius Secundus, c e l e b e r r i m a t u m ingenia fori nostri, q u o s ego u t r o s q u e n o n m o d o in iudiciis studiose a u d i e b a m , sed d o m i q u o q u e et in publico a d s e c t a b a r m i r a s t u d i o r u m cupiditate et q u o d a m a r d o r e iuvenili, ut f a b u l a s q u o q u e e o r u m et disputationes et 20 a r c a n a s e m o t a e dictionis p e n i t u s exciperem, q u a m v i s m a ligne p l e r i q u e o p i n a r e n t u r n e c S e c u n d o p r o m p t u m esse serm o n e m et A p r u m ingenio p o t i u s et vi n a t u r a e q u a m institu2 t i o n e et litteris f a m a m e l o q u e n t i a e c o n s e c u t u m . n a m et Sec u n d o p u r u s et pressus et, in q u a n t u m satis erat, p r o f l u e n s 25 s e r m o n o n d e f u i t , et A p e r o m n i e r u d i t i o n e i m b u t u s cont e m n e b a t potius litteras q u a m nesciebat, t a m q u a m m a i o r e m industriae et laboris gloriam habiturus, si ingenium eius nullis a l i e n a r u m a r t i u m adminiculis inniti videretur.

5 vel easdem del. Mur. et Lips. 7 redderet CcU, corr. BbAH 8 persequar HU {Put.) 18 in iudiciis non utrosque modo, corr. Cud. 26 omni CAVEJV] cum 29 adniti Bb {uterque s. lin.) UVE

3-4,2

5

io

15

20

25

30

DIALO GVS

3

3. Igitur ut intravimus cubiculum Materni, sedentem ipsum, quem pridie recitaverat librum inter manus habentem deprehendimus. Tum Secundus 'nihilne te' inquit, 'Materne, fabulae malignorum terrent, quo minus offensas Catonis tui ames? an ideo librum istum adprehendisti, ut diligentius retractares, et sublatis si qua pravae interpretation! materiam dederunt, emitieres Catonem non quidem meliorem, sed tarnen securiorem?' Tum ille 'leges tu, quid Maternus sibi debuerit, et agnosees quae audisti, quod si qua omisit Cato, sequenti recitatione Thyestes dicet; hanc enim tragoediam disposui iam et intra me ipse formavi, atque ideo maturare libri huius editionem festino, ut dimissa priore cura novae cogitationi toto pectore incumbam.' 'Adeo te tragoediae istae non satiant', inquit Aper, 'quo minus omissis orationum et causarum studiis omne tempus modo circa Medeam, ecce nunc circa Thyesten consumas, cum te tot amicorum causae, tot coloniarum et municipiorum clientelae in forum vocent, quibus vix suffeceris, etiam si non novum tibi ipse negotium importasses Domitium et Catonem, id est nostras quoque historias et Romana nomina Graeculorum fabulis adgregare.' 4. Et Maternus: 'perturbarer hac tua severitate, nisi frequens et adsidua nobis contentio iam prope in consuetudinem vertisset. nam nec tu agitare et insequi poetas intermittis et ego, cui desidiam advocationum obicis, cotidianum hoc patrocinium defendendae adversus te poeticae exerceo. quo Iaetor magis oblatum nobis iudicem, qui me vel in futurum vetet versus facere vel, quod iam pridem opto, sua quoque auctoritate compellat, ut omissis forensium cau-

1 ipsumque anonymus quidam 2 inter Cuiacius] intra Domitium Niebuhr 2 3 aggregare Mur.] aggregares

21 ut

1

2

3

4

1

2

4

1

2

3 4

5

6

DIALOGVS

4,2-5,6

sarum angustiis, in quibus mihi satis superque sudatum est, sanctiorem illam et augustiorem eloquentiam colam.' 5. 'Ego vero' inquit Secundus, 'antequam me iudicem Aper recuset, faciam quod probi et modesti iudices soient, ut in iis cognitionibus excusent, in quibus manifestum est alteram apud eos partem gratia praevalere. quis enim nescit neminem mihi coniunctiorem esse et usu amicitiae et adsiduitate contubernii quam Saleium Bassum, cum optimum virum tum absolutissimum poetam? porro si poetica accusatur, non alium video reum locupletiorem.' 'Securas sit' inquit Aper 'et Saleius Bassus et quisquís alius Studium poeticae et carminum gloriam fovet, cum causas agere non possit. [et] ego enim, quatenus arbitrum litis huius finvenirit non patiar Maternum societate plurium defendi, sed ipsum solum apud eum arguam, quod natus ad eloquentiam virilem et oratoriam, qua parere simul et tueri amicitias, adsciscere necessitudines, complecti provincias possit, omittit Studium, quo non aliud in civitate nostra vel ad utilitatem fructuosius vel ad dignitatem amplius vel ad urbis famam pulchrius vel ad totius imperii atque omnium gentium notitiam inlustrius excogitari potest, nam si ad utilitatem vitae omnia Consilia factaque nostra dirigenda sunt, quid est tutius quam earn exercere artem, qua semper armatus praesidium amicis, opem alienis, salutem periclitantibus, invidis vero et inimicis metum et terrorem ultro ferat, ipse securas et velut quadam perpetua potentia ac potestate munitus? cuius vis et utilitas rebus prospere fluentibus

4 modesti] moderati Bb 5 se excusent Pith. 13 ego Pith.] et ego 14 inveniri corruptum (invenire (contigìt) temptavi, al. al.) plurimum, corr. Pith. 15 apud eos, corr. Spengel 17 necessitudines CcAQVE] necessitates 18 amitti, corr. Rhen. 19 fructuosius vel ad voluptatem dulcius Rit. post Schütting 21 possit C 22 derigenda Baehr. {cf. 19,1) 25 feras Lips.

5

io

15

20

25

5,6-6,4

DIALO GVS

5

aliorum pertugio et tutela intellegitur; sin proprium periculum increpuit, non hercule lorica et gladius in acie firmius munimentum quam reo et periclitanti eloquentia, praesidium simul ac telum, quo propugnare pariter et incessere sive in iudicio sive in senatu sive apud principem possis. quid aliud infestis patribus nuper Eprius Marcellus quam eloquentiam suam opposuit, qua accinctus et minax disertam quidem, sed inexercitatam et eius modi certaminum rudern Helvidi sapientiam elusit? plura de utilitate non dico, cui parti minime contra dicturum Maternum meum arbitror. 6. Ad voluptatem oratoriae eloquentiae transeo, cuius iucunditas non uno aliquo momento, sed omnibus prope diebus ac prope omnibus horis contingit. quid enim dulcius libero et ingenuo animo et ad voluptates honestas nato quam videre plenam semper et frequentem domum suam concursu splendidissimorum hominum, idque scire non pecuniae, non orbitati, non officii alicuius administrai ioni, sed sibi ipsi dari, ipsos quin immo orbos et locupletes et potentes venire plerumque ad iuvenem et pauperem, ut aut sua aut amicorum discrimina commendent? ullane tanta ingentium opum ac magnae potentiae voluptas quam spedare homines veteres et senes et totius orbis gratia subnixos in summa rerum omnium abundantia confitentes id quod optimum sit se non habere? iam vero qui togatorum comitatus et egressus, quae in publico species, quae in iudiciis venerado, quod illud gaudium consurgendi adsistendique inter tacentes et in unum conversos, coire populum et circumfundi coram et accipere adfectum quemcumque orator induerit!

2 lorica et Seebode] loric(a)e 5 sive (ante in iudicio) Mur.] vel 6 Eprius b 2 in marg. (Put.)] prius 7 qua Urs.] qui 18 administrationis, corr. b 2 19 ipsos Haase] istos vel illos 23 veteres del. Acid, (divites Heins.) 27 illud VE] id (del. Put.) 29 quemcumque CcAVE] quandocumque Bb : quacumque b2 in marg. indueret Bb

7

1 2

3

4

6

DIALO GVS

6,5-7,4

5 vulgata dicentium gaudia et imperitorum quoque oculis expósita percenseo: illa secretiora et tantum ipsis orantibus nota maiora sunt, sive accuratam meditatamque proferì orationem, est quoddam sicut ipsius dictionis, ita gaudii pondus et constantia; sive novam et recentem curam non sine aliqua trepidatione animi attulerit, ipsa sollicitudo 6 commendai eventum et lenocinatur voluptati. sed extemporalis audaciae atque ipsius temeritatis vel praecipua iucunditas est; nam ( i n ) ingenio quoque, sicut in agro, quamquam alia diu serantur atque elaborentur, gratiora tamen quae sua sponte nascuntur. 1

7. Equidem, ut de me ipso fatear, non eum diem laetiorem egi, quo mihi latus clavus oblatus est, vel quo homo novus et in civitate minime favorabili natus quaesturam aut tribunatum aut praeturam accepi, quam eos, quibus mihi pro mediocritate huius quantulaecumque in dicendo facultatis aut reum prospere defendere aut apud centumviros causam aliquam feliciter orare aut apud principem ipsos illos libertos et procuratores principum tueri et defendere

2 datur. tum mihi supra tribunatus et praeturas et consulatus ascendere videor, tum habere quod si non in animo oritur 3 nec codicillis datur nec cum gratia venit. quid? fama et laus cuius artis cum oratorum gloria comparanda est? qui [non] inlustriores [et] in urbe non solum apud negotiosos et rebus intentos, sed etiam apud iuvenes et adulescentes, quibus 4 modo recta est indoles et bona spes sui? quorum nomina prius parentes liberis suis ingerunt? quos saepius vulgus quoque imperitum et tunicatus hic populus transeúntes no-

6 animus, corr. Pith. 9 in b2 10 alia om. Ce 17 apud patres ante reum add. Mich., apud senatum (cf. 5,6) Delz 21 habere Pith.] abire animo Frei.] alio (alieno Andr. deleto si) 23 qui non illustres, corr. Novák 24 et del. Haase 26 modo recta est indoles Gud.] modo recta et indoles est nö Bb, corr. b2

7,4-8,3

DIALOGVS

7

mine vocat et digito demonstrat? advenae quoque et peregrini iam in municipiis et coloniis suis auditos, cum primum urbem attigerunt, requirunt ac velut agnoscere concupiscunt. 8. Ausim contendere Marceilum hunc Eprium, de quo 1 modo locutus sum, et Crispum Vibium (libentius enim novis et recentibus quam remotis et oblitteratis exemplis utor) non minus (notos) esse in extremis partibus terrarum quam Capuae aut Vercellis, ubi nati dicuntur. nec hoc illis 2 (alterius bis), alterius ter milies sestertium praestat, quamquam ad has ipsas opes possunt videri eloquentiae beneficio venisse, (sed) ipsa eloquentia, cuius numen et caelestis vis multa quidem omnibus saeculis exempla edidit, ad quam usque fortunam homines ingenii viribus pervenerint, sed haec, ut supra dixi, próxima et quae non auditu cognoscenda, sed oculis spectanda haberemus. nam quo sordidius 3 et abiectius nati sunt quoque notabilior paupertas et angustiae rerum nascentes eos circumsteterunt, eo clariora et ad demonstrandam oratoriae eloquentiae utilitatem inlustriora exempla sunt, quod sine commendatione natalium, sine substantia facultatum, neuter moribus egregius, alter habitu quoque corporis contemptus, per multos iam annos potentissimi sunt civitatis ac, donee libuit, principes fori, nunc principes in Caesaris amicitia agunt feruntque cuncta atque ab ipso principe cum quadam reverentia diliguntur, quia Vespasianus, venerabilis senex et patientissimus veri, bene intellegit ceteros quidem amicos suos iis niti, quae ab ipso acceperint quaeque ipsi[s] accumulare et in alios congerere promptum sit, Marceilum autem et Crispum attu-

8 notos add. Urs. (illustres Ribb.) 10 alterius bis inser. Pich. 12 sed add. Lips. 17 quoque b] quosque angustia ereptum, corr. Lips. 27 ceteros Put.] et ceteros iis b 2 CcA] his BVE 28 ipsis, corr. Lips. 29 promptum est, corr. Halm

8

DIALO GVS

8,3-9,4

lisse ad amicitiam suam quod non a principe acceperint nec 4 accipi possit. minimum inter tot ac tanta locum obtinent imagines ac tituli et statuae, quae neque ipsa tamen negleguntur, tam hercule quam divitiae et opes, quas facilius invenies qui vituperet quam qui fastidiat. his igitur et honoribus et ornamentis et facultatibus referías domos eorum videmus, qui se ab ineunte adulescentia causis forensibus et oratorio studio dederunt. 1 9. Nam carmina et versus, quibus totam vitam Maternus insumere optât (inde enim omnis fluxit oratio), neque dignitatem ullam auctoribus suis conciliant neque utilitates alunt; voluptatem autem brevem, laudem inanem et infruc2 tuosam consequuntur. licet haec ipsa et quae deinde dicturus sum aures tuae, Materne, respuant, cui bono est, si apud te Agamemnon aut Iason diserte loquitur? quis ideo domum defensus et tibi obligatus redit? quis Saleium nostrum, egregium poetam vel, si hoc honorificentius est, praeclarissimum vatem, deducit aut salutat aut prosequi3 tur? nempe si amicus eius, si propinquus, si denique ipse in aliquod negotium incident, ad hunc Secundum recurret aut ad te, Materne, non quia poeta es neque ut pro eo versus facias; hi enim Basso domi nascuntur, pulchri quidem et iucundi, quorum tamen hic exitus est, ut cum toto anno, per omnes dies, magna noctium parte unum librum excudit et elucubravit, rogare ultro et ambire cogatur, ut sint qui dignentur audire, et ne id quidem gratis; nam et domum mutuatur et auditorium exstruit et subsellia conducit et libellos 4 dispergit. et ut beatissimus recitationem eius eventus prosequatur, omnis illa laus intra unum aut alteram diem, velut in herba vel flore praecerpta, ad nullam certam et solidam pervenit frugem, nec aut amicitiam inde refert aut clientelam aut mansurum in animo cuiusquam beneficium, sed

13 deinde CcAVE] deinceps Bb cepta ve/percepta

30 praecerpta Schele] prae-

5

io

15

20

25

30

9,4-10,4

DIALOGVS

9

clamorem vagum et voces inanes et gaudium volucre. lau- 5 davimus nuper ut miram et eximiam Vespasiani liberalitatem, quod quingenta sestertia Basso donasset. pulchrum id quidem, indulgentiam principis ingenio mereri: quanto ta5 men pulchrius, si ita res familiaris exigat, se ipsum colere, suum genium propitiare, suam experiri liberalitatem! adice 6 quod poetis, si modo dignum aliquid elaborare et efficere velint, relinquenda conversatio amicorum et iucunditas urbis, deserenda cetera officia utque ipsi dicunt, in nemora et io lucos, id est in solitudinem secedendum est. 10. Ne opinio quidem et fama, cui soli serviunt et quod unum esse pretium omnis laboris sui fatentur, aeque poetas quam oratores sequitur, quoniam mediocres poetas nemo novit, bonos pauci. quando enim rarissimarum recitatio15 num fama in totam urbem pénétrât, nedum ut per tot provincias innotescat? quotus quisque, cum ex Hispania vel Asia, ne quid de Gallis nostris loquar, in urbem venit, Saleium Bassum requirit? atque adeo si quis requirit, ut semel vidit, transit et contentus est, ut si picturam aliquam vel 20 statuam vidisset. neque hune meum sermonem sie aeeipi volo, tamquam eos, quibus natura sua oratorium ingenium denegavit, deterream a carminibus, si modo in hac studiorum parte oblectare otium et nomen inserere possunt famae. ego vero omnem eloquentiam omnesque eius partes 25 sacras et venerabiles puto, nec solum coturnum vestrum aut heroici carminis sonum, sed lyricorum quoque iueunditatem et elegorum lascivias et iamborum amaritudinem et epigrammatum lusus et quameumque aliam speciem eloquentia habeat, anteponendam ceteris aliarum artium stu-

6 genium Lips.] ingenium liberalitatem (sed ali exp.) E] libertatem 10 recedendum, corr. Scheie 12 omnis BE] omnes aeque Put.] atque 15 nedum b2] medium 18 ut Acid.] et 27 et3 S (Acid.)

1

2

3

4

10

DIALO GVS

10,4-11,1

5 diis credo, sed tecum mihi, Materne, res est, quod, cum natura tua in ipsam arcem eloquentiae ferat, errare mavis et summa adeptus in levioribus subsistís, ut si in Graecia natus esses, ubi ludieras quoque artes exercere honestum est, ac tibi Nicostrati robur ac vires di dedissent, non paterer immanes illos et ad pugnam natos lacertos levitate iaculi aut iactu disci vanescere, sic nunc te ab auditoriis et theatris in forum et ad causas et ad vera proelia voco, cum praesertim ne ad illud quidem confugere possis, quod plerisque patrocinatur, tamquam minus obnoxium sit offendere poetarum 6 quam oratorum Studium, effervescit enim vis pulcherrimae naturae tuae, nec pro amico aliquo, sed, quod periculosius est, pro Catone offendis. nec excusatur offensa necessitudine officii aut fide advocationis aut fortuitae et subitae dictionis ímpetu: meditatus videris [aut] elegisse personam 7 notabilem et cum auct ori tate dicturam. sentio quid responded possit: hinc ingentes exis(tere) adsensus, haec in ipsis auditoriis praecipue laudari et mox omnium sermonibus ferri, tolle igitur quietis et securitatis excusationem, cum 8 tibi sumas adversarium superiorem. nobis satis sit privatas et nostri saeculi controversias tueri, in quibus [expressis] si quando necesse sit pro periclitante amico potentiorum aures offendere, et probata sit fides et libertas excusata.' 1 11. Quae cum dixisset Aper acrius, ut solebat, et intento ore, remissus et subridens Maternus 'parantem' inquit 'me non minus diu accusare oratores quam Aper laudaverat (fore enim arbitrabar ut a laudatione eorum digressus detrectaret poetas atque carminum Studium prosternerei) arte

2 arcem cHVE] artem te ferat Acid. 6 illos cAQVE] istos BbC 11 et 13 effervescit ... offendis b] effervescet ... offendes 15 aut del. Put. 17 hinc b 2 , ut vid., H] hic existere Mur.] ex his {del. Gesner) h(a)ec cVE] hic vel hinc vel hoc 21 expressis del. Heum. 25 parantem inquit me Walther] parant enim quid me cVE

11,1-12,3

D I A L O GVS

11

quadam mitigavit, concedendo iis, qui causas agere non possent, ut versus facerent. ego autem sicut in causis agendis efficere aliquid et eniti fortasse possum, ita recitatione tragoediarum. et ingredi famam auspicatus sum, cum quidem [in Nerone] improbam et studiorum quoque sacra profanantem Vatini potentiam fregi, hodie si quid in nobis notitiae ac nominis est, magis arbitrar carminum quam orationum gloria partum, ac iam me deiungere a forensi labore constituí, nec comitatus istos et egressus aut frequentiam salutantium concupisco, non magis quam aera et imagines, quae etiam me nolente in domum meam inruperunt. nam statum cuiusque ac securitatem melius innocentia tuetur quam eloquentia; nec vereor ne mihi umquam verba in senatu nisi pro alterius discrimine facienda sint. 12. Nemora vero et luci et secretum ipsum, quod Aper increpabat, tantam mihi adferunt voluptatem, ut inter praecipuos carminum fructus numerem, quod non in strepitu nec sedente ante ostium litigatore nec inter sordes ac lacrimas reorum componuntur, sed secedit animus in loca pura atque innocentia fruiturque sedibus sacris. haec eloquentiae primordia, haec penetralia; hoc primum habitu cultuque commoda mortalibus in illa casta et nullis contacta vitiis pectora influxit: sic oracula loquebantur. nam lucrosae huius et sanguinantis eloquentiae usus recens et ex malis moribus natus atque, ut tu dicebas, Aper, in locum teli repertus. ceterum felix illud et, ut more nostro loquar, aureum saeculum, et oratorum et criminum inops, poetis et vatibus abundabat, qui bene facta canerent, non qui male

4 tragoediarum. et distinxit Stroux (cf. Philol. 86, 1931, 338 sqq.) 5 in Nerone(m) del. John (imperante Nerone L. Müller) 6 uaticinii, corr. J.F. Gron. 7 nominis b 2 HU (Put.)] numinis 10 salutantium Schele] salutationum 12 cuiusque ad ... tueor, corr. Pich.

2

3

4

1

2

3

12

DIALO GVS

12,3-13,4

4 admissa defenderent. nec ullis aut gloria maior aut augustior honor, primum apud deos, quorum proferre responsa et interesse epulis ferebantur, deinde apud illos dis genitos sacrosque reges, inter quos neminem causidicum, sed Orphea et Linum ac, si introspicere altius velis, ipsum Apolli5 nem accepimus. vel si haec fabulosa nimis et composita videntur, illud certe mihi concedes, Aper, non minorem honorem Homero quam Demostheni apud posteros, nec angustioribus terminis famam Euripidis aut Sophoclis quam 6 Lysiae aut Hyperidis includi, plures hodie reperies, qui Ciceronis gloriam quam qui Vergili detrectent; nec ullus Asini aut Messallae liber tarn inlustris est quam Medea Ovidi aut Vari Thyestes. 1 13. Ac ne fortunam quidem vatum et illud felix contubernium comparare timuerim cum inquieta et anxia oratorum vita, licet illos certamina et pericula sua ad consulatus evexerint, malo securum et quietum Vergili secessum, in quo tarnen neque apud divum Augustum gratia caruit neque 2 apud populum Romanum notitia. testes Augusti epistulae, testis ipse populus, qui auditis in theatro Vergili versibus surrexit universus et forte praesentem spectantemque Ver3 gilium veneratus est sie quasi Augustum. ne nostris quidem temporibus Secundus Pomponius Afro Domitio vel digni4 tate vitae vel perpetuitate famae cesserit. nam Crispus iste et Marcellus, ad quorum exempla me vocas, quid habent in hac sua fortuna concupiscendum? quod timent, an quod timentur? quod, cum cotidie aliquid rogentur, ii quibus

1 maior V 2 in marg. (Lips.)] more superscr. in ore Be, mor ... b, more QVE, in ore C 3 illos b 2 CcVE] istos 4 causidicorum, corr. Heum. 5 e t . . . ac cAUV] ac ... ac BbCE 7 concedis Vat. Borg. lat. 413 (Acid.)] concedes 14 istud Bb, corr. b 2 16 istos Bb, corr. b2 ad Lips.] et (ad praeturas et Vahlerí) 21 Vergilium del. Ern. 27 aliquid C] aliqui ii BbcQ] hi ve/in (ii Andr.)

13,4-14,2

5

io

15

20

DIALO GVS

13

(parcius) praestant indignan tur? quod adligati omni adulat o n e nec imperantibus umquam satis servi videntur nec nobis satis liberi? quae haec summa eorum potentia est? tantum posse liberti soient, me vero dulces, ut Vergilius ait, 5 Musae, remotum a sollicitudinibus et curis et necessitate cotidie aliquid contra animum faciendi, in illa sacra illosque fontes ferant; nec insanum ultra et lubricum forum famamque palantem trepidus experiar. non me fremitus salutan- 6 tium nec anhelans libertus excitet, nec incertus futuri testamentum pro pignore scribam, nec plus habeam quam quod possim cui velim relinquere (quandoque enim fatalis et meus dies veniet) ; statuarque tumulo non maestus et atrox, sed hilaris et coronatus, et pro memoria mei nec consulat quisquam nec roget.' 14. Vixdum finierat Maternus, concitai us et velut instine- 1 tus, cum Vipstanus Messalla cubiculum eius ingressus est suspicatusque ex ipsa intentione singulorum altiorem inter eos esse sermonem 'num parum tempestivus' inquit 'interveni secretum consilium et causae alicuius meditationem tractantibus?'

'Minime, minime' inquit Secundus, 'atque adeo vellem 2 maturius intervenisses; delectasset enim te et Apri nostri accuratissimus sermo, cum Maternum ut omne ingenium ac Studium suum ad causas agendas converteret exhortatus 25 est, et Materni pro carminibus suis laeta, utque poetas defendi decebat, audentior et poetarum quam oratorum similior oratio.'

1 parcius add. Heubner (non Lips.) ligati E omni Walther] cum, cf. 2,2 omni {del. Andr.) 6 in] ad Baehr. ista ... istosque Bb, corr. b 2 8 palantem bCVE] pallantem vel pal(l)entem 12 ueniet b 2 HU] ueniat 16 cum U] tum Vipstanus Rupertus] Vibanius (Libanius, Urbanus) 21 minime semel E 24 exhortatus HU, ex ortatus b 2 ] et (h)ortatus 25 utque Β ex corr. cVE] utrique ve/uterque

14 3

4

1

2

3

DIALO GVS

14,3-15,3

'Me vero' inquit 'et sermo iste infinita voluptate adfecisset, et id ipsum delectat, quod vos, viri optimi et temporum nostrorum oratores, non forensibus tantum negotiis et declamatorio studio ingenia vestra exercetis, sed eius modi etiam disputationes adsumitis, quae et ingenium alunt et eruditionis ac litterarum iucundissimum oblectamentum cum vobis, qui illa disputatis, adferunt, tum etiam iis, ad quorum aures pervenerint. itaque hercule non minus probari video in te, Secunde, quod Iuli Africani vitam componendo spem hominibus fecisti plurium eius modi librorum, quam in Apro, quod nondum ab scholasticis controversiis recessit et otium suum mavult novorum rhetorum more quam veterum oratorum consumere.' 15. Tum Aper: 'non desinis, Messalla, vetera tantum et antiqua mirari, nostrorum autem temporum studia inridere atque contemnere. nam hunc tuum sermonem saepe excepi, cum oblitus et tuae et fratris tui eloquentiae neminem hoc tempore oratorem esse contenderes (parem) antiquis, eo, credo, audacius, quod malignitatis opinionem non verebaris, cum earn gloriam, quam tibi alii concedunt, ipse tibi denegares.' 'Ñeque illius' inquit 'sermonis mei paenitentiam ago, ñeque aut Secundum aut Maternum aut te ipsum, Aper, quamquam interdum in contrarium disputes, aliter sentire credo, ac velim impetratum ab aliquo vestrum ut causas huius infinitae differentiae scrutetur ac reddat, quas mecum ipse plerumque conquiro. et quod quibusdam sola-

1 uero bQU] uere et del. Halm iste U] ipse (ille Gud.) 2 atque id ipsum, corr. Giingerich 6 eruditionis b] eruditiones 7 ilia b 2 VE] ista 9 Africani Nipp.] asiatici 11 quam improbad Andr. 14 non bHU] num 18 parem antiquis Lips.] antiquis del. Acid. 19 malignitatis Rheni] malignis iis (maligni in iis sim.) 20 ipse b] ipsi 27 conquiro CVE] conquiro, sed addito in supra con Bbc

15,3-16,6

5

io

15

20

25

30

DIALO GVS

15

ció est, mihi äuget quaestionem, quia video etiam Graecis accidisse ut longius absit ( a b ) Aeschine et Demosthene Sacerdos iste Nicetes et si quis alius Ephesum vel Mytilenas concentu scholasticorum et clamoribus quatit, quam Afer aut Africanus aut vos ipsi a Cicerone aut Asinio recessistis.' 16. 'Magnam' inquit Secundus 'et dignam tractatu quaestionem movisti. sed quis earn iustius explicabit quam tu, ad cuius summam eruditionem et praestantissimum ingenium cura quoque et meditatio accessit?' Et Messalla 'aperiam' inquit 'cogitationes meas, si illud a vobis ante impetravero, ut vos quoque sermonem hune nostrum adiuvetis.' 'Pro duobus' inquit Maternus 'promitto; nam et ego et Secundus exsequemur eas partes, quas intellexerimus te non tarn omisisse quam nobis reliquisse. Aprum enim solere dissentire et tu paulo ante dixisti et ipse satis manifestus est iam dudum in contrarium accingi nec aequo animo perferre hanc nostrani pro antiquorum laude concordiam.' 'Non enim' inquit Aper 'inauditum et indefensum saeculum nostrum patiar hac vestra conspiratione damnari. sed hoc primum interrogabo, quos vocetis antiquos, quam oratorum aetatem significatione ista determinetis. ego enim cum audio antiquos, quosdam veteres et olim natos intellego, ac mihi versantur ante oculos Ulixes et Nestor, quorum aetas mille fere et trecentis annis saeculum nostrum antecedit; vos autem Demosthenen et Hyperiden profertis, quos satis constat Philippi et Alexandri temporibus floruisse, ita tarnen ut utrique superstites essent. ex quo apparet non multo plures quam trecentos annos interesse inter nostram et Demosthenis aetatem. quod spatium tem1 Graecis Dronke] gratis (gratius c) : Graiis Put. 2 ab add. Wesenberg 3 Nicetes Lips.] enitet 4 concentu Or.\ concentus 7 mouistis, corr. Lips. 10 si bE s. lin.; om. BCcAV istud Bb 25 et] ac Bb 30 quadringentos Merceras

1

2

3

4

5

6

16

7

1

2

3

4

D I A L O GVS

16,6-17,4

poris si ad infirmitatem corporum nostrorum referas, fortasse longum videatur; si ad naturarci saeculorum ac respectum immensi huius aevi, perquam breve et in proximo est. nam si, ut Cicero in Hortensio scribit, is est magnus et verus annus, quo eadem positio caeli siderumque, quae cum maxime est, rursum existet, isque annus horum quos nos vocamus annorum duodecim milia nongentos quinquaginta quattuor complectitur, incipit Demosthenes [vester], quem vos veterem et antiquum fingitis, non solum eodem anno quo nos, sed etiam eodem mense extitisse. 17. Sed transeo ad Latinos oratores, in quibus non Menenium, ut puto, Agrippam, qui potest videri antiquus, nostrorum temporum disertis anteponere soletis, sed Ciceronem et Caesarem et Caelium et Calvum et Brutum et Asinium et Messallam: quos quid antiquis temporibus potius adscribatis quam nostris, non video, nam ut de Cicerone ipso loquar, Hirtio nempe et Pansa consulibus, ut Tiro libertus eius scripsit, VII idus (Décembres) occisus est, quo anno divus Augustus in locum Pansae et Hirti se et Q. Pedium cónsules suffecit. statue sex et quinquaginta annos, quibus mox divus Augustus rem publicam rexit; adice Tiberi tres et viginti, et prope quadriennium Gai, ac bis quaternos denos Claudi et Neronis annos, atque illum Galbae et Othonis et Vitelli longum et unum annum, ac sextam iam felicis huius principatus stationem, qua Vespasianus rem publicam fovet ; centum et viginti anni ab interitu Ciceronis in hunc diem colliguntur, unius hominis aetas. nam ipse ego

2 uidetur c respectu Spengel 4 Hort. fr. 80 Grilli 7 nongentos Nie. Loënsis] octingentos 8 uester {yel uidetur) del. Halm 10 etiam Mich.] fama vel fere 11 Menenium b et E in marg.] me nimium 14 Coelium b, celium Baltimorensis] alium 18 Décembres suppl. Lips. (lacunam indicant b 2 CcÄ) 20 sex Lips.] nouem 2 3 illum V E ] istum vel ipsum 2 4 sextam] septimam Uri., al. al. 25 quo Steiner 26 uiginti CcH] decern

5

io

15

20

25

17.4-18,3

D I A L O GVS

17

in Britannia vidi senem, qui se fateretur ei pugnae interfuisse, qua Caesarem inferentem arma Britanni arcere litoribus et pellere adgressi sunt, ita si eum, qui armatus C. Caesari restitit, vel captivitas vel voluntas vel fatum aliquod in urbem pertraxisset, idem et Caesarem ipsum et Ciceronem audire potuit et nostris quoque actionibus interesse, proximo quidem congiario ipsi vidistis plerosque senes, qui se a divo quoque Augusto semel atque iterum accepisse congiarium narrabant. ex quo colligi potest et Corvinum ab illis et Asinium audiri potuisse - nam Asinius in medium usque Augusti principatum, Corvinus paene ad extremum duravit —: ne dividatis saeculum et antiquos ac veteres vocitetis oratores, quos eorundem hominum aures agnoscere ac velut coniungere et copulare potuerunt. 18. Haec ideo praedixi, ut si qua ex horum oratorum fama gloriaque laus temporibus adquiritur, eam docerem in medio sitam et propiorem nobis quam Servio Galbae aut C. Carboni quosque alios merito antiquos vocaverimus; sunt enim horridi et impoliti et rudes et informes et quos utinam nulla parte imitatus esset Calvus vester aut Caelius aut ipse Cicero, agere enim fortius iam et audentius volo, si illud ante praedixero, mutari cum temporibus formas quoque et genera dicendi. sic Catoni seni comparatus C. Gracchus plenior et uberior, sic Graccho politior et ornatior Crassus, sic utroque distinctior et urbanior et altior Cicero, Cicerone mitior Corvinus et dulcior et in verbis magis elaboratus. nec quaero quis disertissimus: hoc interim probasse contentus sum, non esse unum eloquentiae vultum, sed (in) illis quoque quos vocatis antiquos plures species deprehendi, nec

1 fatebatur c A V E 2 britan(n)i(a)e, corr. Erri. 5 idem Rhen.] et quidem (aeque idem Nissen) 10 Asinius ... Corvinus Borghesi] coruinus . . . asinius 16 earn Halm] eandem 28 in b s. lin.

5 6

1

2

3

18

4

5

6

1

2

3

DIALOGVS

18,3-19,3

statim deterius esse quod diversum est, vitio autem malignitatis humanae Vetera semper in laude, praesentia in fastidio esse, num dubitamus inventos qui pro Catone Appium Caecum magis mirarentur? satis constat ne Ciceroni quidem obtrectatores defuisse, quibus inflatus et tumens nec satis pressus, sed supra modum exsultans et superfluens et parum Atticus videretur. legistis utique et Calvi et Bruti ad Ciceronem missas epistulas, ex quibus facile est deprehendere Calvum quidem Ciceroni visum exsanguem et attritum, Brutum autem otiosum atque diiunctum; rursusque Ciceronem a Calvo quidem male audisse tamquam solutum et enervem, a Bruto autem, ut ipsius verbis utar, tamquam fractum atque elumbem. si me interroges, omnes mihi videntur verum dixisse, sed mox ad singulos veniam, nunc mihi cum universis negotium est. 19. Nam quatenus antiquorum admiratores hune velut terminum antiquitatis constituere soient, (ego Cassium Severum), quem reum faciunt, quem primum adfirmant flexisse ab illa vetere atque directa dicendi via, non infirmitate ingenii nec inscitia litterarum transtulisse se ad illud dicendi genus contendo, sed iudicio et intellectu. vidit namque, ut paulo ante dicebam, cum condicione temporum et diversitate auriurn formam quoque ac speciem orationis esse mutandam. facile perferebat prior ille populus, ut imperitus et rudis, impeditissimarum orationum spatia atque id ipsum laudabat, si dicendo quis diem eximeret. iam vero longa prineipiorum praeparatio et narrationis alte repetita series et multarum divisionum ostentatio et mille argumentorum

7 Atticus Urs.] antiquus uidetur CcAU 14 uenias Bb, corr. b2 17 soient, ego Cassium Severum, quem Artdr.] soient qui (qui b) usque ad Cassium quem 19 illa b 2 cVE] ista Bb (ia C) derecta Baehr. (cf. 5,5) 20 illud] aliud Andr. 24 ille CcAHVE] iste Bb 25 imperitissimarum, corr. Mur.

5

io

15

20

25

19,3-20,3

DIALO GVS

19

gradus et quidquid aliud aridissimis Hermagorae et Apollodori libris praecipitur, in honore erat; quod si quis odoratus philosophiam videretur atque ex ea locum aliquem orationi suae insereret, in caelum laudibus ferebatur. nec mirum; 4 5 erant enim haec nova et incognita, et ipsorum quoque oratorum paucissimi praecepta rhetorum aut philosophorum placita cognoverant. at hercule pervulgatis iam omnibus, 5 cum vix in corona quisquam adsistat, quin elementis studiorum, etsi non instructus, at certe imbutus sit, novis et io exquisitis eloquentiae itineribus opus est, per quae orator fastidium aurium effugiat, utique apud eos iudices, qui vi et potestate, non iure et legibus cognoscunt nec accipiunt tempora, sed constituunt nec exspectandum habent oratorem, dum illi libeat de ipso negotio dicere, sed saepe ultro admo15 nent atque alio transgredientem revocant et festinare se testantur. 20. Quis nunc feret oratorem de infirmitate valetudinis 1 suae praefantem, qualia sunt fere principia Corvini? quis quinqué in Verrem libros exspectabit? quis ( d e ) excep20 tione et formula perpetietur illa immensa volumina, quae pro M. Tullio aut Aulo Caecina legimus? praecurrit hoc 2 tempore iudex dicentem et nisi aut cursu argumentorum aut colore sententiarum aut nitore et cultu descriptionum invitatus et corruptus est, aversatur [dicentem], vulgus quo- 3 25 que adsistentium et adfluens et vagus auditor adsuevit iam exigere laetitiam et pulchritudinem orationis, nec magis perfert in iudiciis tristem et impexam antiquitatem, quam si quis in scaena Rosei aut Turpionis Ambivi exprimere gestus 2 odoratus b 2 HV 2 E 2 ] adoratus 3 uideretur bE corr.] uidetur 8 in cortina, corr. Urs. (cf. Delz, Mus. Helv. 27, 1970, 239 sqq.) quin Mur.] qui 12 iure et] iure aut Bb nec BbC] et cAVE 19 de b s. lin. 20 illa] ista Bb 24 auersatur BbV] aduersatur dicentem del. Schele (cf. lin. 22) 28 scaena edd. (scena HE, cena, sed s. ce ser. see Β)] scenam Ambivii Lips.] aut Ambiuii

20

DIALO GVS

20,3-21,2

4 velit. iam vero iuvenes et in ipsa studiorum incude positi, qui profectus sui causa oratores sectantur, non solum audire, sed etiam referre domum aliquid inlustre et dignum memoria volunt; traduntque in vicem ac saepe in colonias ac provincias suas scribunt, sive sensus aliquis arguta et brevi sententia effulsit, sive locus exquisito et poetico cultu 5 enituit. exigitur enim iam ab oratore etiam poeticus decor, non Acci aut Pacuvi veterno inquinatus, sed ex Horati et 6 Vergili et Lucani sacrario prolatus. horum igitur auribus et iudiciis obtemperans nostrorum oratorum aetas pulchrior et ornatior extitit. neque ideo minus efficaces sunt orationes nostrae, quia ad aures iudicantium cum voluptate per7 veniunt. quid enim, si infirmiora horum temporum tempia credas, quia non rudi caemento et informibus tegulis exstruuntur, sed marmore nitent et auro radiantur? 1 21. Equidem fatebor vobis simpliciter me in quibusdam antiquorum vix risum, in quibusdam autem vix somnum tenere, nec unum de populo, Canuti(um) aut Atti{um, dico, ne quid loquar) de Furnio et Toranio quosque alios in eodem valetudinario haec ossa et haec macies probant: ipse mihi Calvus, cum unum et viginti, ut puto, libros reliquerit, 2 vix in una aut altera oratiuncula satis facit. nec dissentire ceteros ab hoc meo iudicio video: quotus enim quisque Calvi in Asicium aut in Drusum legit? at hercule in omnium studiosorum manibus versantur accusationes quae in Vatinium inscribuntur, ac praecipue secunda ex his oratio; est

5 et prouincias bc sensus Mur.] in suis 7 exigitur Lips, (exigetur cA)] exercetur vel exercitur 18 Canutium J.F. Gron.] canuti b 2 H : ganuti Attium Mich.] atti (Arrium J.F. Gron.) 19 dico, ne quid loquar suppl. John, al. al. toranio b] coranio quosque alios ... haec macies J. F. Gron^] quique alios ... hanc maciem BbU 22 aut Put.] et 24 Asicium VE] Asitium omnium Acid.] hominum 26 inscribuntur Lips.] conscribuntur

21,2-9

DIALOGVS

21

enim verbis ornata et sententiis, auribus iudicum accommodata, ut scias ipsum quoque Calvum intellexisse quid melius esset, nec voluntatem ei, quo (minus) sublimáis et cultius diceret, sed ingenium ac vires defuisse. quid? ex Caelianis orationibus nempe eae placent, sive universae (sive) partes earum, in quibus nitorem et altitudinem horum temporum agnoscimus. sordes autem illae verborum et hians compositio et inconditi sensus redolent antiquitatem; nec quemquam adeo antiquarium puto, ut Caelium ex ea parte laudet qua antiquus est. concedamus sane C. Caesari, ut propter magnitudinem cogitationum et occupationes rerum minus in eloquentia effecerit, quam divinum eius ingenium postulabat, tam hercule quam Brutum philosophiae suae relinquamus; nam in orationibus minorem esse fama sua etiam admiratores eius fatentur. nisi forte quisquam aut Caesaris pro Deci (di) o Samnite aut Bruti pro Deiotaro rege ceterosque eiusdem lentitudinis ac teporis libros legit, nisi qui et carmina eorundem miratur. fecerunt enim et carmina et in bibliothecas rettulerunt, non melius quam Cicero, sed felicius, quia illos fecisse pauciores sciunt. Asinius quoque, quamquam propioribus temporibus natus sit, videtur mihi inter Menenios et Appios studuisse. Pacuvium certe et Accium non solum tragoediis sed etiam orationibus suis expressit; adeo durus et siccus est. oratio autem, sicut corpus hominis, ea demum pulchra est, in qua non eminent venae nec ossa numerantur, sed temperatus ac bonus sanguis implet membra et exsurgit toris ipsosque ñervos rubore tegit et decor(e) commendai, nolo Corvinum insequi, quia non

3 minus add. Halm 5 universae sive partes earum Pith.] uniuersa parte serum 7 ill(a)e c A V E ] regul(a)e Bb (del. b 2 ) CH, cf. Murgia, CIPh 72, 1977, 337 16 Decidió John (cf. ann. 4,13 Carsius pro Carsidius et Cie. Cluent. 161) 17 teporis Lips.] temporis 27 rubore] rubor b Q H U 28 decore Lips, antea recepto rubore non] nec Bb

3

4

5

6

7

8

9

22

1

2

3

4

5

DIALO GVS

21,9-22,5

per ipsum stetit, quo minus laetitiam nitoremque nostrorum temporum exprimeret; videmus enim, quam iudicio eius vis aut animi aut ingenii suffecerit. 22. Ad Ciceronem venio, cui eadem pugna cum aequalibus suis fuit, quae mihi vobiscum est. Uli enim antiquos mirabantur, ipse suorum temporum eloquentiam anteponebat; nec ulla re magis eiusdem aetatis oratores praecurrit quam iudicio. primus enim excoluit orationem, primus et verbis delectum adhibuit et compositioni artem, locos quoque laetiores attemptavit et quasdam sententias invenit, utique in iis orationibus, quas senior iam et iuxta finem vitae composuit, id est postquam magis profecerat usuque et experimentis didicerat quod optimum dicendi genus esset, nam priores eius orationes non carent vitiis antiquitatis: lentus est in principiis, longus in narrationibus, otiosus circa excessus; tarde commovetur, raro incalescit; pauci sensus apte et cum quodam lumine terminantur. nihil excerpere, nihil referre possis, et velut in rudi aedificio firmus sane paries et duraturus, sed non satis expolitus et splendens. ego autem oratorem, sicut locupletem ac lautum patrem familiae, non eo tantum volo tecto tegi quod imbrem ac ventum arceat, sed etiam quod visum et oculos delectet; non ea solum instruí supellectile quae necessariis usibus sufficiat, sed sit in apparatu eius et aurum et gemmae, ut sumere in manus et aspicere saepius libeat. quaedam vero procul arce{a)ntur ut iam oblitterata et olentia: nullum sit verbum vel(ut) rubigine infectum, nulli sensus tarda et

2 videmus enim quam Baehr.] uiderimus (videmus iam Acid.) inquarti (quam iam b 2 ) 11 senior iam b 2 CcVE] iam senior Bb 14 esset E] est 17 apte et Acid.] opt. et sim. (optime et L. Constarti) 18 possis : est velut Baehr. 20 lautum Lips.] laudatum 25 manus et Bb] manus ul libeat Agr.] liceat 26 arcentur, corr. Lips. olentia] exoleta Acid. : obsoleta Gud. 27 velut Rhen.] uel

5

io

15

20

25

22,5-23,6

5

io

15

20

25

DIALOGVS

23

inerti structura in morem annalium componantur; fugitet foedam et insulsam scurrilitatem, variet compositionem nec omnes clausulas uno et eodem modo determinet. 23. Nolo inridere rotam Fortunae et ius verrinum et illud tertio quoque sensu in omnibus orationibus pro sententia positum esse videatur. nam et haec invitus rettuli et plura omisi, quae tarnen sola mirantur atque exprimunt ii, qui se antiquos oratores vocant. neminem nominabo, genus hominum significasse contentus; sed vobis utique versantur ante oculos isti, qui Lucilium pro Horatio et Lucretium pro Vergilio legunt, quibus eloquentia Aufidi Bassi aut Servili Noniani ex comparatione Sisennae aut Varronis sordet, qui rhetorum nostrorum commentarios fastidiunt [oderunt], Calvi mirantur. quos more prisco apud iudicem fabulantes non auditores sequuntur, non populus audit, vix denique litigator perpetitur: adeo maesti et inculti illam ipsam quam iactant sanitatem non firmitate, sed ieiunio consequuntur. porro ne in corpore quidem valetudinem medici probant, quae animi anxietate contingit. parum est aegrum non esse: fortem et laetum et alacrem volo, prope abest ab infirmitate, in quo sola sanitas laudatur. vos vero, disertissimi (viri), ut potestis, ut facitis, inlustrate saeculum nostrum pulcherrimo genere dicendi. nam et te, Messalla, video laetissima quaeque antiquorum imitantem, et vos, Materne ac Secunde, ita gravitati sensuum nitorem et cultum verborum miscetis, ea electio inventionis, is ordo rerum, ea, quotiens causa poscit, ubertas, ea, quotiens permittitur, brevitas, is

4 Cie. Pis. 22 et Verr. II1,121 istud Bb, con. b 2 6 inuitatus, corr. b 2 8 vocant Lips.} uocabant 11 Aufidi E (Aufidii V)] tui fidi sim. 13 oderunt del. Heum. 16 illam] istam Bb (corr. b 2 ) 17 non firmitate Acid.] infirmitatem(que) 19 animi] nimia J.H.A. Schulze 22 viri add. Acid, (post vero Michaelis) 26 rerum ea Wopkens] rerum et

1

2

3

4

5 6

24

1

2

3

1

2

DIALO GVS

23,6-25,2

compositionis decor, ea sententiarum planitas est, sic exprimitis adfectus, sic libertatem temperatis, ut etiam si nostra iudicia malignitas et invidia tardaverit, verum de vobis dicturi sint posteri nostri.' 24. Quae cum Aper dixisset, 'agnoscitisne' inquit Maternus 'vim et ardorem Apri nostri? quo torrente, quo Ímpetu saeculum nostrum defendit! quam copiose ac varie vexa vit antiquos! quanto non solum ingenio ac spiritu, sed etiam eruditione et arte ab ipsis mutuatus est per quae mox ipsos incesseret! tuum tamen, Messalla, promissum immutasse non debet, ñeque enim defensorem antiquorum exigimus nec quemquam nostrum, quamquam modo laudati sumus, iis quos insectatus est Aper comparamus. ac ne ipse quidem ita sentit, sed more veteri et a nostris philosophis saepe celebrato sumpsit sibi contra dicendi partes, igitur exprome nobis non laudationem antiquorum (satis enim illos fama sua laudat), sed causas cur in tantum ab eloquentia eorum recesserimus, cum praesertim centum et viginti annos ab interitu Ciceronis in hunc diem effici ratio temporum collegerit.' 25. Tum Messalla: 'sequar praescriptam a te, Materne, formam; neque enim diu contra dicendum est Apro, qui primum, ut opinor, nominis controversiam movit, tamquam parum proprie antiqui vocarentur, quos satis constat ante centum annos fuisse, mihi autem de vocabulo pugna non est; sive illos antiquos sive maiores sive quo alio mavult nomine appellet, dum modo in confesso sit eminentiorem illorum temporum eloquentiam fuisse, ne illi quidem parti

1 planitas] plenitas b 2 C 12 nostrum Acid.] nostrorum 14 vetere Rit. (cf. 19,1; 28,2) nostris Bb] uestris (del. Mur.) 16 istos Bb (corr. b 2 ) 18 recesserimus c corr. VE] recessimus C- et χ· C 21 praescriptam a te BbCQ 2 ] praescriptam et Δ Υ

5

io

15

20

25

25,2-7

D I A L O GVS

25

sermonis eius repugno, fsi cominus fateturf plures formas dicendi etiam isdem saeculis, nedum diversis extitisse. sed quo modo inter Atticos oratores primae Demostheni tribuuntur, proximum autem locum Aeschines et Hyperides et Lysias et Lycurgus obtinent, omnium tarnen concessu haec oratorum aetas maxime probatur, sic apud nos Cicero quidem ceteros eorundem temporum disertos antecessit, Calvus autem et Asinius et Caesar et Caelius et Brutus iure et prioribus et sequentibus anteponuntur. nec refert quod inter se specie differunt, cum genere consentiant. adstrictior Calvus, nervosior Asinius, splendidior Caesar, amarior Caelius, gravior Brutus, vehementior et plenior et valentior Cicero: omnes tarnen eandem sanitatem eloquentiae (prae se) ferunt, ut si omnium pariter libros in manum sumpseris, scias, quamvis in diversis ingeniis, esse quandam iudicii ac voluntatis similitudinem et cognationem. nam quod in vicem se obtrectaverunt et sunt aliqua epistulis eorum inserta, ex quibus mutua malignitas detegitur, non est oratorum vitium, sed hominum. nam et Calvum et Asinium et ipsum Ciceronem credo solitos et invidere et livere et ceteris humanae infirmitatis vitiis adfici; solum inter hos arbitrar Brutum non malignitate nec invidia, sed simpliciter et ingenue iudicium animi sui detexisse. an ille Ciceroni inviderei, qui mihi videtur ne Caesari quidem invidisse? quod ad Servium Galbam et C. Laelium attinet et si quos alios

1 si com(m)inus (quominus b 2 ) fatetur codd. nisi quod fatear E quominus fatear HV; locus corruptus needum sanatus 4 autem del. Rit. S tarnen Gud.] autem concessu] consensu H U V 6 sie b 2 ] sicut 8 iure b 2 ] si uere 10 différant, corr. Halm adstrictior Acid.] at strictior 11 nervosior Meiser] nüosior (Bb) vel numerosior 13 sanetitatem, corr. Rhen. prae se ferunt Andr.] serunt (ferunt b 2 HU) 15 scias b] sciam 16 cognationem S {Ber.)] cogitationem 22 Brutum Put.] utrum

3

4

5

6

7

26

1

2

3

4

5

6

DIALO GVS

25,7-26,6

antiqu(i)orum agitare non destitit, non exigit defensorem, cum fatear quaedam eloquentiae eorum ut nascenti adhuc nec satis adultae defuisse. 26. Ceterum si omisso optimo ilio et perfectissimo genere eloquentiae eligenda sit forma dicendi, malim hercule C. Gracchi impetum aut L. Crassi maturitatem quam calamistros Maecenatis aut tinnitus Gallionis: adeo melius est orationem vel hirta toga induere quam fucatis et meretriciis vestibus insignire, ñeque enim oratorius iste, immo hercule ne virilis quidem cultus est, quo plerique temporum nostrorum actores ita utuntur, ut lascivia verborum et levitate sententiarum et licentia compositionis histrionales modos exprimant, quodque vix auditu fas esse debeat, laudis et gloriae et ingenii loco plerique iactant cantari saltarique commentarios suos. unde oritur illa foeda et praepostera, sed tarnen frequens [sicut his clam et] exclamado, ut oratores nostri tenere dicere, histriones diserte saltare dicantur. equidem non negaverim Cassium Severum, quem solum Aper noster nominare ausus est, si iis comparetur, qui postea fuerunt, posse oratorem vocari, quamquam in magna parte librorum suorum plus b(il)is habeat quam sanguinis. primus enim contempto ordine rerum, omissa modestia ac pudore verborum, ipsis etiam quibus utitur armis incompositus et studio feriendi plerumque deiectus, non pugnat, sed rixatur. ceterum, ut dixi, sequentibus compararne et varietate eruditionis et lepore urbanitatis et ipsarum virium robore multum ceteros superat, quorum neminem Aper nominare et velut in aciem educere sustinuit. ego autem exspectabam, ut incusato Asinio et Caelio et Calvo

1 antiquorum, corr. P. Voss; Aper post antiquiorum idem add. 4 optimo Δ ϋ ] opimo 7 orationem U (ante corr. et Andr.] oratorem 11 actores CcHVE] auctores 16 verba sicut his clam et ex glossemate orta del. John 17 temere, corr. Lips. 21 bilis Wopkens] ui 24 studiis, corr. Rhen.

26,6-27,3

5

io

is

20

25

D I A L O GVS

27

aliud nobis agmen produceret pluresque vel certe totidem nominaret, ex quibus alium Ciceroni, alium Caesari, singulis deinde singulos opponeremus. nunc detrectasse nominatim antiquos oratores contentus neminem sequentium laudare ausus est nisi in publicum et in commune, veritus credo, ne multos offenderet, si paucos excerpsisset. quotus enim quisque scholasticorum non hac sua persuasione fruitur, ut se ante Ciceronem numeret, sed plane post Gabinianum? at ego non verebor nominare singulos, quo facilius propositis exemplis appareat, quibus gradibus fracta sit et deminuta eloquentia.' 27. 'Parce' inquit Maternus 'et potius exsolve promissum. ñeque enim hoc colligi desideramus, disertiores esse antiquos, quod apud me quidem in confesso est, sed causas exquirimus, quas te solitum tractare paulo ante (dixisti), plane mitior et eloquentiae temporum nostrorum minus iratus, antequam te Aper offenderet maiores tuos lacessendo. 'Non sum' inquit 'offensus Apri mei disputatione, nec vos offendi decebit, si quid forte aures vestras perstringet, cum sciatis hanc esse eius modi sermonum legem, iudicium animi citra damnum adfectus proferre.' 'Perge' inquit Maternus 'et cum de antiquis loquaris, utere antiqua liberiate, ( a ) qua vel magis degeneravimus quam ab eloquentia.'

3 nunc Rhen.] non 5 ueritum, corr. Lips. 10 fracta b Vat. lat. 2964 Baltimorensis] fréta 11 deminuta C c A Q V ] diminuta BUE 12 parce Andr. {post Mich.)] aparte Β ( var. I.) Ce (var. /.) Δ sim. 13 hoc C A U V E ] h(a)ec 14 quidem b] equidem 15 dixisti add. Lips. 16 mitior et eloquentiae Scheie] mitiore eloquentia et minus C. F. W. Nissen] miratus 19 Apri mei Schurzfl·] a prima nec Put.] nam nec vel nam et 20 perstri(n)git vel perstringat, corr. Lips. 2 4 a b2]

7

8

1

2

3

28 1

2

3

4

5

6

DIALO GVS

28,1-6

28. Et Messalla: 'non recónditas, Materne, causas requiris nec aut tibi ipsi aut huic Secundo vel huic Apro ignotas, etiam si mihi partes adsignatis proferendi in medium quae omnes sentimus. quis enim ignorât et eloquentiam et ceteras artes descivisse ab illa vetere gloria non inopia hominum, sed desidia iuventutis et neglegentia parentum et inscientia praecipientium et oblivione moris antiqui? quae mala primum in urbe nata, mox per Italiani fusa, iam in provincias manant, quamquam vestra vobis notiora sunt: ego de urbe et his propriis ac vernaculis vitiis loquar, quae natos statim excipiunt et per singulos aetatis gradus cumulantur, si prius de severitate ac disciplina maiorum circa educandos formandosque liberos pauca praedixero. nam pridem suus cuique filius, ex casta parente natus, non in cella emptae nutricis, sed gremio ac sinu matris educabatur, cuius praecipua laus erat tueri domum et inservire liberis. eligebatur autem maior aliqua natu propinqua, cuius probatis spectatisque moribus omnis eiusdem familiae suboles committeretur; coram qua neque dicere fas erat quod turpe dictu neque facere quod inhonestum factu videretur. ac non studia modo curasque, sed remissiones etiam lususque puerorum sanctitate quadam ac verecundia temperabat. sic Corneliam Gracchorum, sic Aureliam Caesaris, sic Atiam Augusti [matrem] praefuisse educationibus ac produxisse principes liberos accepimus. quae disciplina ac severitas eo pertinebat, ut sincera et integra et nullis pravitatibus detorta unius cuiusque natura toto statim pectore arriperet artes honestas et, sive ad rem militarem sive ad iuris scien-

1 et] qui Bb : tum b2 s. lin. 12 de b2] a 13 nam Weiss.] iam 15 cella Put.] celiarti BbcAVE: c e t t a C (inde cellula Baehr.) in gremio Andr. 19 dicere b 2 QHE (ante corr.)] discere 21 puerorum mater Peter 23 Atiam Erri.] acciam sim. 24 matrem del. Sauppe 26 nullis Rhen.] in nullis

28,6-30,2

5

io

is

20

DIALOGVS

29

tiam sive ad eloquentiae Studium inclinasset, id solum ageret, id universum hauriret. 29. At nunc natus infans delegatur Graeculae ali cui ancillae, cui adiungitur unus aut alter ex omnibus servis, plerumque vilissimus nec cuiquam serio ministerio accommodatus. horum fabulis et erroribus [et] virides [teneri] statim et rudes animi imbuuntur; nec quisquam in tota domo pensi habet, quid coram infante domino aut dicat aut faciat. quin etiam ipsi parentes non probitati ñeque modestiae párvulos adsuefaciunt, sed lasciviae et dicacitati, per quae paulatim impudentia inrepit et sui alienique contemptus. iam vero propria et peculiaria huius urbis vitia paene in utero matris concipi mihi videntur, histrionalis favor et gladiatorum equorumque studia: quibus occupatus et obsessus animus quantulum loci bonis artibus relinquit? quotum quemque invenies qui domi quicquam aliud loquatur? quos alios adulescentulorum sermones excipimus, si quando auditoria intravimus? ne praeceptores quidem ullas crebriores cum auditoribus suis fabulas habent; colligunt enim discípulos non severitate disciplinae nec ingenii experimento, sed ambitione salutationum et inlecebris adulationis.

1

2

3

4

30. Transeo prima discentium elementa, in quibus et ipsis 1 parum laboratur: nec in auctoribus cognoscendis nec in evolvenda antiquitate nec in notitia vel rerum vel hominum 25 vel temporum satis operae insumitur. sed expetuntur quos 2 rhetoras vocant; quorum professio quando primum in hanc urbem introducta sit quamque nullam apud maiores nostras auctoritatem habuerit, statim dicturus referam necesse est

6 virides Knaut] et uirides (uires, uides) teneri (solum teneri b 2 ) 9 non probitati Baehr.] (nec) (im)probitati 10 dicacitati b 2 ] bibacitati 18 ne J. F. G ron.] nec 24 notitia bE] notitiam 28 dicturus J. F. Gron.] de curiis

30

3

4

5

1

DIALO GVS

30,2-31,1

animum ad eam disciplinam, qua usos esse eos oratores accepimus, quorum infinitus labor et cotidiana meditatio et in omni genere studiorum adsiduae exercitationes ipsorum etiam continentur libris. notus est vobis utique Ciceronis liber, qui Brutus inscribitur, in cuius extrema parte (nam prior commemorationem veterum oratorum habet) sua initia, suos gradus, suae eloquentiae velut quandam educationem refert: se apud Q. Mucium ius civile didicisse, apud Philonem Academicum, apud Diodotum Stoicum omnes philosophiae partes penitus hausisse; neque iis doctoribus contentum, quorum ei copia in urbe contigerat, Achaiam quoque et Asiam peragrasse, ut omnem omnium artium varietatem complecteretur. itaque hercule in libris Ciceronis deprehendere licet non geometriae, non musicae, non grammaticae, non denique ullius ingenuae artis scientiam ei defuisse. ille dialecticae subtilitatem, ille moralis partis utilitatem, ille rerum motus causasque cognoverat. ita est enim, optimi viri, ita: ex multa eruditione et plurimis artibus et omnium rerum scientia exundat et exuberat illa admirabilis eloquentia; neque oratoris vis et facultas sicut ceterarum rerum angustie et brevibus terminis cluditur, sed is est orator, qui de omni quaestione pulchre et ornate et ad persuadendum apte dicere pro dignitate rerum, ad utilitatem temporum, cum voluptate audientium possit. 31. Hoc sibi i Ili veteres persuaserant, ad hoc efficiendum intellegebant opus esse non ut in rhetorum scholis declamarent nec ut fictis nec ullo modo ad veritatem accedentibus controversiis linguam modo et vocem exercerent, sed ut [in]

1 qua usos b] quo ausos 3 exercitationes b 2 VE] exercitationis 4 vobis Rhen.] nobis 8 refert b 2 H] referre 9 Diodotum cV] diodorum 16 et 17 iste ter Bb, corr. b 2 19 illa] ista Bb 21 cluditur] clauditur E 25 hoc sibi] h(a)ec sibi BbC 28 exercerent bQHVE] exercent ut in iis (cA) ve/hi(i)s, corr. Put.

31,1-6

5

lo

15

20

25

DIALOGVS

31

iis artibus pectus implerent, in quibus de bonis ac malis, de honesto et turpi, de iusto et iniusto disputatur; haec enim est oratori subiecta ad dicendum materia, nam in iudiciis fere de aequitate, in deliberationibus (de utilitate, in laudationibus) de honestate disserimus, ita (tarnen) ut plerumque haec ipsa in vicem misceantur: de quibus copiose et varie et ornate nemo dicere potest, nisi qui cognovit naturam humanam et vim virtutum pravitatemque vitiorum et intellectum eorum, quae nec in virtutibus nec in vitiis numerantur. ex his fontibus etiam illa profluunt, ut facilius iram iudicis vel instiget vel leniat, qui seit quid ira, et promptius ad miserationem impellat, qui seit quid sit misericordia et quibus animi motibus concitetur. in his artibus exercitationibusque versatus orator, sive apud infestos sive apud cupidos sive apud invidentes sive apud tristes sive apud timentes dicendum habuerit, tenebit venas animorum et, prout cuiusque natura postulabit, adhibebit manum et temperabit orationem, parato omni instrumento et ad omnem usum reposito. sunt apud quos adstrictum et collectum et singula statim argumenta concludens dicendi genus plus fidei meretur: apud hos dedisse operam dialecticae proficiet. alios fusa et aequalis et ex communibus ducta sensibus oratio magis delectat: ad hos permovendos mutuabimur a Peripateticis aptos et in omnem disputationem paratos iam locos, dabunt Academici pugnacitatem, Plato altitudinem, Xenophon iucunditatem; ne Epicuri quidem et Metrodori honestas quasdam exclamationes adsumere iisque, prout

4 de utilitate, in laudationibus suppl. Urs. 5 tarnen add. Acid. 9 nec ... nec Bb] neque ... neque cVE : nec ... neque CH in ante vitiis om. Bb 10 ista Bb, corr. b 2 11 ira et F. Jacob] ir(a)e sim. 12 ad cAVE] et 14 uersatus S {Rhen)] uersatur 17 cuiusque causae Andr. postulabit BbCH] postulauerit 21 fidem, corr. Put. 22 aequalis] aequabilis Andr. 23 permouendos cAVE] promouendos vel commouendos

2

3

4

5

6

32

DIALO G YS

31,6-32,3

7 res poscit, uti alienum erit oratori, ñeque enim sapientem informamus ñeque Stoicorum comitem, sed eum qui quasdam artes haurire, omnes libare debet, ideoque et iuris civilis scientiam veteres oratores comprehendebant et gram8 matica musica geometria imbuebantur. incidunt enim cau- 5 sae, plurimae quidem ac paene omnes, quibus iuris notitia desideratur, pleraeque autem, in quibus haec quoque scientia requiritur. 1 32. Nec quisquam respondeat sufficere, ut ad tempus simplex quiddam et uniforme doceamur. primum enim ali- io ter utimur propriis, aliter commodatis, longeque interesse manifestum est, possideat quis quae proferì an mutuetur. deinde ipsa multarum artium scientia etiam aliud agentes 2 nos ornat atque ubi minime credas eminet et excellit. idque non doctus modo et prudens auditor, sed etiam populus 15 intellegit ac statim ita laude prosequitur, ut legitime studuisse, ut per omnes eloquentiae numéros isse, ut denique oratorem esse fateatur; quem non posse aliter existere nec extitisse umquam confirmo nisi eum, qui tamquam in aciem omnibus armis instructus, sic in forum omnibus artibus ar- 20 3 matus exierit. quod adeo neglegitur ab horum temporum disertis, ut in actionibus eorum (hu)ius quoque cotidiani sermonis foeda ac pudenda vitia deprehendantur; ut ignorent leges, non teneant senatus consulta, ins(tituta) civita-

2 neque BbC] nec comitem Vahlen {coli. Plin. nat. praef. 22)] cltem Β 3 haurire Lips.] audire libare Bekker (praeeunte Acidalio)] liberaliter 4 gram(m)atic(a)e music(a)e et (del. Bekker et Wesenberg) geometri(c)(a)e, corr. S2 (Rhen.) 7 pleraeque b2 ut vid. (Rhen.)] plerumque quoque om. Bb 10 enim Rhen.] autem 16 ut (ante legitime) b2 et S 2 ] aut 17 isse C] isse et sim. 18 neque c A V E 22 huius quoque Halm] uis (ve/ ius) quoque 2 4 non cAVE] nec BbC instituía civitatis Heubner] ius civitatis (ius huius civitatis Peterson)

32,3-33,2

5

io

is

20

DIALOGVS

33

tis ultro derideant, sapientiae vero Studium et praecepta prudentium penitus reformident. in paucissimos sensus et angustas sententias detrudunt eloquentiam velut expulsam regno suo, ut quae olim omnium artium domina pulcherrimo comitatu pectora implebat, nunc circumcisa et amputata, sine apparatu, sine honore, paene dixerim sine ingenuitate, quasi una ex sordidissimis artificiis discatur. ego hanc primam et praecipuam causam arbitrar, cur in tantum ab eloquentia antiquorum oratorum recesserimus. si testes desiderantur, quos potiores nominabo quam apud Graecos Demosthenen, quem studiosissimum Platonis auditorem fuisse memoriae proditum est? et Cicero his, ut opinor, verbis refert, quidquid in eloquentia effecerit, id se non rhetorum (officinis), sed Academiae spatiis consecutum. sunt aliae causae, magnae et graves, quas ( a ) vobis aperiri aequum est, quoniam quidem ego iam meum munus explevi et, quod mihi in consuetudine est, satis multos offendi, quos, si forte haec audierint, certum habeo dicturos me, dum iuris et philosophiae scientiam tamquam oratori necessariam laudo, ineptiis meis plausisse.'

4

5

6

7

33. Et Maternus 'mihi quidem' inquit 'susceptum a te 1 munus adeo peregisse nondum videris, ut inchoasse tantum et velut vestigia ac liniamenta quaedam ostendisse videaris. nam quibus (artibus) instruí veteres oratores soliti sint, 2 25 dixisti differentiamque nostrae desidiae et (in)scientiae adversus acerrima et fecundissima eorum studia demonstrasti: cetera exspecto, ut quem ad modum ex te didici, quid aut illi scierint aut nos nesciamus, ita hoc quoque cognoscam,

3 detrudunt C] detrudant 7 ego Bb] ergo 8 arbitrar cur Put.] arbitratur (arbitratus, arbitrar) 9 recessimus b 13 non in Acid. 14 officinis add. Haase ex Cie. or. 12 15 a b 2 18 quos Pith.] quod 24 artibus add. Schopen 25 scientiae, corr. Rhen. 27 quid BbC] quod 28 scirent, corr. Schurzfl.

34

DIALO GVS

33,2-34,2

quibus exercitationibus iuvenes iam et forum ingressuri 3 confirmare et alere ingenia sua soliti sint. ñeque enim solum arte et scientia, sed longe magis facúltate et (usu) eloquentiam contineri nec tu puto abnues et hi significare vultu videntur.' 4 Deinde cum Aper quoque et Secundus idem adnuissent, Messalla quasi rursus incipiens: 'quoniam initia et semina veteris eloquentiae satis demonstrasse videor docendo, quibus artibus antiqui oratores instituí erudirique soliti sint, 5 persequar nunc exercitationes eorum. quamquam ipsis artibus inest exercitatio, nec quisquam percipere tot tam varias ac recónditas res potest, nisi ut scientiae meditatio, meditationi facultas, facultati usus [eloquentiae] accedat. per quae colligitur eandem esse rationem et percipiendi quae 6 proferas et proferendi quae perceperis. sed si cui obscuriora haec videntur isque scientiam ab exercitatione separat, illud certe concedei, instructum et plenum his artibus animum longe paratiorem ad eas exercitationes venturum, quae propriae esse oratorum videntur. 1 34. Ergo apud maiores nostros iuvenis ille, qui foro et eloquentiae parabatur, imbutus iam domestica disciplina, refertus honestis studiis deducebatur a patre vel a propinquis ad eum oratorem, qui principem in civitate locum obti2 nebat. hunc sectari, hunc prosequi, huius omnibus dictionibus interesse sive in iudiciis sive in contionibus adsuescebat, ita ut altercationes quoque exciperet et iurgiis interesset 1 ingressuri Bb VE] ingressi 2 solum Dronke] dum 3 usu add. Tyrwhitt (et del. Put.) 4 eloquentia, corr. Rhen. hi idem] ii 8 uideor b 2 et S 2 ] uidetur 10 persequar b 2 ] persequor 11 tam {Mur.) varias ac recónditas Gud.] aut recónditas tam uarias BbCcH (tam varias aut recónditas John) 13 usus Acid.] uis eloquentiae del. Sauppe 15 percipis Bb 16 illud b 2 cVE] istud Bb : id CH 18 paratiorem S (Lips.)] parate CAVE sim. 19 esse oratorum Agr.] et ornaturum BbCV sim. 26 excipere ... interesse, corr. Bekker

5

io

15

20

25

34,2-7

5

io

15

20

25

DIALO GVS

35

utque sic dixerim, pugnare in proelio disceret. magnus ex hoc usus, multum constantiae, plurimum iudicii iuvenibus statim contingebat, in media luce studentibus atque inter ipsa discrimina, ubi nemo impune stulte aliquid aut contrarie dicit, quo minus et iudex respuat et adversarius exprobret, ipsi denique advocati aspernentur. igitur vera statim et incorrupta eloquentia imbuebantur; et quamquam unum sequerentur, tamen omnes eiusdem aetatis patronos in plurimis et causis et iudiciis cognoscebant ; habebantque ipsius populi diversissimarum aurium copiam, ex qua facile deprehenderent, quid in quoque vel probaretur vel displiceret. ita nec praeceptor deerat, optimus quidem et electissimus, qui faciem eloquentiae, non imaginem praestaret, nec adversarii et aemuli ferro, non rudibus dimicantes, nec auditorium semper plenum, semper novum ex invidis et faventibus, ut (nec male) nec bene dieta dissimularentur. scitis enim magnam illam et duraturam eloquentiae famam non minus in diversis subselliis parari quam suis; inde quin immo constantius surgere, ibi fidelius corroborari. atque hercule sub eius modi praeceptoribus iuvenis ille, de quo loquimur, oratorum discipulus, fori auditor, sectator iudiciorum, eruditus et adsuefactus alienis experimentis, cui cotidie audienti notae leges, non novi iudicum vultus, frequens in oculis consuetudo contionum, saepe cognitae populì aures, sive accusationem susceperat sive defensionem, solus statim et unus cuicumque causae par erat, nono decimo aetatis anno L. Crassus C. Carbonem, uno et vicésimo Caesar Dolabellam, altero et vicésimo Asinius Pollio C. Catonem, non multum aetate antecedens Calvus Vatinium

1 magnus b 2 ] magnos 14 rudibus P. Faber] sudibus nec Schele et Haase] sed 16 nec male suppl. Agr. (post bene Pith.) dissimularentur b 2 ] dissimularent 26 nono decimo] uno et vicésimo Nipp., cf. Cie. de or. 3, 74 27 uno] tertio Pich., cf. Cie. Brut. 316 sq. et Suet. lui. 4,1

3

4

5

6

7

36

1

2

3

4

5

D I A L O GVS

34,7-35,5

iis orationibus insecuti sunt, quas hodieque cum admiratione Iegimus. 35. At nunc adulescentuli nostri deducuntur in scholas istorum, qui rhetores vocantur, quos paulo ante Ciceronis tempora extitisse nec placuisse maioribus nostris ex eo manifestum est, quod a Crasso et Domitio censoribus eludere, ut ait Cicero, ludum impudentiae iussi sunt, sed ut dicere institueram, deducuntur in scholas, (in) quibus non facile dixerim utrumne locus ipse an condiscipuli an genus studiorum plus mali ingeniis adferant. nam in loco nihil reverentiae, in quem nemo nisi aeque imperitus intrat; in condiscipulis nihil profectus, cum pueri inter pueros et adulescentuli inter adulescentulos pari securitate et dicant et audiantur; ipsae vero exercitationes magna ex parte contrariae. nempe enim duo genera materiarum apud rhetoras tractantur, suasoriae et controversiae. ex his suasoriae quidem tamquam plane leviores et minus prudentiae exigentes pueris delegantur, controversiae robustioribus adsignantur, quales, per fidem, et quam incredibiliter compositae. sequitur autem, ut materiae abhorrenti a veritate declamado quoque adhibeatur. sic fit ut tyrannicidarum praemia aut vitiatarum electiones aut pestilentiae remedia aut incesta matrum aut quidquid in schola cotidie agitur, in foro vel raro vel numquam, ingentibus verbis prosequantur: cum ad veros iudices ventum * * *

1 hodieque] hodie quoque Bb 3 scholas istorum Haupt post Lips. {cf. lin.