Sylloge inscriptionum religionis Isiacae et Sarapiacae

Table of contents :
Praefatio
Conspectus signorum et notarum
SYLLOGE INSCRIPTIONUM RELIGIONIS ISIACAE ET SARAPIACAE
Graecia
Athenae
Peloponnesus
Boeotia
Phocis
Locris occidentalis
Aetolia
Euboea
Corcyra insula
Epirus
Thessalia
Macedonia
Thracia
Insulae maris Aegaei
Delus insula
Cyclades insulae praeter Delum
Creta insula
Sporades insulae
Rhodus
Sporades insulae praeter Rhodum
Insulae maris Thracici
Asia Minor
Caria
Lydia
Phrygia
Mysia
Bithynia et Pontus
Galatia
Pisidia
Lycia
Pamphylia
Cilicia
Cyprus
Asia
Syria
Arabia
Hyrcania
Italia
Roma
Calabria et Apulia
Samnium
Picenum
Bruttii
Campania
Latium adiectum
Sicilia
Sardinia
Latium vetus
Etruria
Umbria
Aemilia
Istria
Gallia Cisalpina
Provinciae Europae et Africae
Raetia
Noricum
Pannonia superior
Pannonia inferior
Dalmatia
Dacia
Moesia superior
Moesia inferior
Germania superior
Germania inferior
Gallia Narbonensis
Galliae tres
Britannia
Hispania (et Lusitania)
Africa proconsularis
Numidia
Mauretania
Tripolitania
Cyrenaica
Inscriptiones originis incertae
INDICES
I. Index epigraphicus
II. Index archaeologicus
III. Notabilia varia
IV. Index inscriptionum

Citation preview

Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten Herausgegeben von

Waltet Burkert und Carsten Colpe

Band XXVIII

1969 Walter de Gruyter & Co · Berlin

Sylloge inscriptionum religionis Isiacae et Sarapiacae

Collegit Ladislaus Vidman

MCMLXIX Berolini apud Walter de Gruyter et socios

© 1969 by Verlag Walter de Gruyter & Co., Berlin 30 (Printed in Germany Archiy-Nr. 3907691 Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Satz und Druck: Walter de Gruyter Sc Co., Berlin

Dem Verlag Walter de Gruyter & Co. und den unterzeichneten Herausgebern ist es eine Freude, daß die „Religionsgeschichtlichen Versuche und Vorarbeiten" nach dreißigjähriger Unterbrechung fortgeführt werden können. Die Reihe wurde im Jahre 1903 durch Albrecht Dieterich (1866 bis 1908) und Richard Wünsch (1869—1915) begründet und wuchs, fortgeführt durch Ludwig Deubner, Ludolf Malten und Otto Weinreich bis 1989 auf 61 Titel in 27 Bänden an.1 Der vorliegende Band ist auf Initiative der Herren Hans Herter, Bonn, und Geo Widengren, Uppsala, in die Reihe aufgenommen worden. Da beide Herren jedoch wegen zu vieler anderer Verpflichtungen die Reihe nicht fortführen können, haben sie darauf verzichtet, für diesen einen Band als Herausgeber genannt zu werden. Es ist den Herausgebern, dem Autor und dem Verlag ein Bedürfnis, Herrn Kollegen Herter verbindlich für die große Mühe zu danken, die er an die Redaktion des in diesem Bande vorgelegten Materials gewandt hat. Ihm ist es zu danken, daß der zeitliche Abstand zwischen dem Erscheinen des 27. und 28. Bandes der Reihe nicht noch größer geworden ist. Die folgenden Bände sollen ganz unter der Verantwortung der neuen Herausgeber stehen. Berlin und Zürich, Sommer 1969 Walter Burkert

Carsten Colpe

Walter de Gruyter & Co.

CONSPECTUS LIBRI Praefatio

XI

Conspectus signorum et not arum

xv

SYLLOGE INSCRIPTIONUM RELIGIONIS ISIACAE ET SARAPIACAE

Graecia Athenae Peloponnesus Boeotia Phocis Locris occidentalis Aetolia Euboea Corcyra insula Epirus Thessalia Macedonia Thracia

3 20 25 32 35 36 36 42 42 42 48 57

Insulae maris Aegaei Delus insula Cyclades insulae praeter Delum Creta insula

62 87 96

Sporades insulae Rhodus Sporades insulae praeter Rhodum Insulae maris Thracici

101 130 135

Asia Minor Caria Lydia Phrygia Mysia Bithynia et Pontus Galatia Pisidia Lycia

138 153 159 160 165 171 172 174

VIII

Conspectus libri Pamphylia Cilicia Cyprus

176 177 178

Asia Syria Arabia Hyrcania

180 184 187

Italia Roma . Calabria et Apulia Samnium Picenum Bruttii Campania Latium adiectum Sicilia Sardinia Latium vetus Etruria Umbria Aemilia Istria Gallia Cisalpina

189 222 222 . 226 . 226 226 234 237 239 241 . 260 264 266 271 272

Provinciae Europae et Africae Raetia Noricum Pannonia superior Pannonia inferior Dalmatia Dacia Moesia superior Moesia inferior Germania superior Germania inferior Gallia Narbonensis Galliae tres Britannia Hispania (et Lusitania) Africa proconsularis Numidia Mauretania

283 283 285 291 293 295 300 301 306 308 310 314 317 318 325 329 332

Conspectus libri Tripolitania Cyrenaica Inscriptiones originis incertae

IX 333 335 338

INDICES

I. Index epigraphicus 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Dii deaeque Sacerdotes, cultores, collegia Reges, imperatores, domus eorum Cultus Res dis Aegyptiis dedicatae Formulae et acclamationes Grammatica quaedam

341 341 346 350 361 361 354 356

II. Index archaeologicus

356

III. Notabilia varia

360

IV. Index inscriptionum

361

PRAEFATIO Dubium non est, quin ad cultum deorum Aegyptiorum in orbe antiquo cognoscendum multi fontes varii generis conferant, testimonia auctorum, inscriptiones, nummos, monumenta anepigrapha dico. Ε tanta tamque varia monumentorum copia non nisi inscriptiones in lapidibus prostantes huic corpori inseruimus, non quo ceteris testimoniis tanto praestarent, sed quia omnia, quae auctores veteres de dis Aegyptiis scripserant, iam Theodorus Hopfner collegit (Fontes historiae religionis Aegyptiacae I—V, Bonnae 1922—1925) et quia monumenta reliqua plura sunt, quam ut uno corpore facile contineantur, et nonnumquam fines disciplinae nostrae excedunt. Valde optandum est, ut haec omnia brevi tempore alii viri docti et archaeologiae Graecoromanae et antiquitatum Aegyptiacarum gnari in unum colligant, edant, commentariis illustrent. Cuius rei initium fecit olim Th. A. Brady, sed repertorium eius non typis expressum est et ideo, quod valde dolemus, in bibliothecis deest (Repertory of statuary and figured monuments relating to the cult of the Egyptian gods, Columbia, University of Missouri 1938). Sed opus tantum vix unius hominis cura et studio ad finem perduci potest; quo plus gaudendum est novam seriem religionibus orientalibus indagandis destinatam, a plurimis diversarum nationum eruditis provehendam, inde ab a. 1961 a M. J. Vermaseren Lugduni Batavorum in aedibus Brill redigi (Etudes preliminaires aux religions orientales dans l'empire romain). Haec Sylloge inscriptionum religionis Isiacae et Sarapiacae continet inscriptiones Graecas et Latinas praeter Aegyptum repertas, quae ad cultum Isidis et Sarapidis nec non deorum Aegyptiorum cum lis consociatorum pertinent; qua de causa e. g. Ammon tum solum respicitur, cum una cum Iside et Sarapide colitur. Simili modo dii alii, Graeci et Romani vel indigenae, tunc in corpus nostrum intrant, si in templis numinum Aegyptiorum signa eorum posita sunt — opinari enim licet hos deos cum Iside, Sarapide, Anubide etc. aut prorsus conflatos aut artissimo vinculo coniunctos esse. Afferuntur etiam nonnulli tituli sepulcrales vel honorarii, in quibus numina Aegyptia expressis verbis quidem non memorantur, sed ex anaglyphis manifesto apparet de cultoribus vel sacerdotibus eorum agi. Non intrant in corpus nostrum nisi exempli gratia hymni in honorem deorum

XII

Praefatio

Aegyptiorum compositi, qui fines materiae nostrae aliquantulum excedunt et ad historiam litterarum potius pertinent; insuper hoc saeculo a viris doctis iam saepius editi et optime illustrati sunt. Anulorum, gemmarum sim. nec non nummorum in notis tantum, si utile visum est, rationem habeo; idem valet ad monumenta anepigrapha (statuas, anaglypha), templa tamen, ubicumque reperta sint, noto. Corpus totum ordine geographico disposui, ita tamen, ut in Oriente Graeco ab Athenis, in occidente a Roma initium caperem. In singulis terris et regionibus a meridie ad septentrionem procedo aut ordinem corporum Berolinensium sequor. Libri vel commentationes ad totam regionem (provinciam, urbem) pertinentes in capite unius cuiusque sectionis laudantur. In textu inscriptionum edendo systema Lugdunense adhibui. In editionibus enumerandis laudo primum aut editionem principem aut corpus Berolinense (IG, CIL), deinde editiones alias ordine temporis servato, nisi quod editiones derivatas, id est non ex ipsis lapidibus petitas, ad exemplum Ludovici Robert uncis curvatis includo, ut perspici possit, quis titulum viderit et quis a quo pendeat. Si titulus multotiens publici iuris factus est, profero tantummodo editionem primam et ultimam (vel eius, qui monumentum ultimus vidit). Si quis titulum tractavit textum non exhibens, utor nota cf.\ breves mentiones negliguntur. In commentariis quam brevissimus esse studui animum imprimis ad cultum Aegyptium intendens ceteraque, nisi ad titulum intellegendum vel tempus definiendum valeant, omittens. Qua de causa ipsas inscriptiones interdum breviavi in iis partibus, quae ad deos Aegyptios non pertinent, velut in catalogis sacerdotum Rhodiorum. Formam lapidis eiusque ornamenta ubique, quoad potui, breviter descripsi; anaglypha enim cum textu inscriptionis artissime cohaerere nemo est qui neget. Eandem fere rationem secutus sum etiam in indicibus componendis, videlicet ea tantum inserui, quae ad cultum illustrandum prosunt. Ideo deest index nominum et cognominum ea potissimum de causa, quod nomina theophora, ceterum non tam multa in Isidis et Sarapidis cultoribus, non usui sunt nisi ad ipsa cultus primordia indaganda (id est fere saec. IV et III"), et quia quaestio, qui homines cultui Isiaco et Sarapiaco adhaeserint, e nominibus tantum solvi non potest. Omnimodo conatus sum omnes inscriptiones et omnes editiones, ubicumque publici iuris factae sint, in hac sylloge in unum colligere,

Praefatio

XIII

sed facile intellegi potest hie et illic lacunam exstitisse. In corpore componendo hoc mihi proposui, ut quam plurimi textus omnibus religionis Aegyptiacae studiosis praesto essent. Quo ex fonte alia studia ut prodeant ex animi sententia opto. Ipse quoque ex hac materia in alio libro (Isis und Sarapis bei den Griechen und Römern) hausi, quem brevi tempore publici iuris factum iri spero. Cum hoc opus demum absolutum prelo traditurus sum, facere non possum, quin manes magistri mei Antonii Salac grata memoria prosequar. Hie enim ipse librum de propagatione cultus Aegyptii e titulis Graecis et Latinis perspicienda scripsit (Isis, Sarapis a bozstva sdruzenä die svSdectvi reckych a latinskych näpisü, Praha 1915) et me non solum ad hoc corpus condendum permovit, sed etiam ultimis vitae suae temporibus de operis dispositione et ratione mecum saepius collocutus est nec non schedulas sua manu scriptas mihi tradidit, priusquam morte inopina impeditus est, quominus mecum libro huic operam navaret. Nec minore gratitudine devinetus sum Instituto studiis Graecis Romanis Latinis provehendis Academiae Scientiarum Bohemoslovenicae, quod mihi copiam praebuit, ut huic operae vacarem, aeque atque sodalibus Berolinensibus et omnibus viris doctis, qui in hac sylloge edenda auxilium suum mihi non negaverunt. Sunt imprimis R. Gründel Berolinensis, H. Herter Bonnensis, W. Peek Hallensis, qui chirographum meum diligentissime perlegerunt et correxerunt. Sylloge ad finem perdueta est iam a. MCMLXIV, sed variis de causis factum est, ut multo post prelo traderetur. Eo quod intererat tempore et novas inscriptiones syllogae inserere et nonnullas novis commentariis illustratas corrigere conabar nec non titulos aliquot ipse oculis meis perlustrare cupiebam. Cum vero numeri inscriptionibus appositi iam tunc in indices omnes relati et, ubicunque ad aliam eiusdem sylloges inscriptionem delegaretur, laudati sint, cum denique omnia, quae nuperrime innotuissent, non in appendice, sed in uno conspectu ponere voluerim, über hic numeris, ut ita dicam, auxiliaribus scatet (ut la, lb), id quod valde doleo et lectorem benevolum precor, ut mihi ignoscere velit. Dabam Pragae die 24 mensis Novembris MCMLXVII.

CONSPECTUS SIGNORUM ET NOTARUM (abc) [abc] •(abc)> {abc} [[abc]] . . .

litterae suppletae, quae in lapide non fuerunt litterae suppletae, quae in lapide fuisse videntur litterae a quadratario aut omissae aut perperam incisae litterae a quadratario perperam additae litterae erasae litterae supplendae, quarum numerus certus esse videtur litterae supplendae, quarum numerus incertus est

Annöe ipigraphique Archäologisch-epigraphische Mittheilungen aus ÖsterreichUngarn AJA The American journal of archaeology AJPh The American journal of philology Ann. Atene Annuario della Scuola archeologica di Atene Arch. Iirt. Archaeologiai örtesitö BCH Bulletin de correspondance hellinique Bullettino della Commissione archeologica comunale di Bull. com. Roma J. et L. Robert, Bulletin £pigraphique (in Revue des £tuBull, öpigr. des grecques) F. Bücheler—Ε. Lommatzsch, Carmina Latina epigraphiBücheler, CLE e s Berolini 1895—1897, 1926 P. Roussel, Les cultes igyptiens έ, D61os du III e au I er CE sifecle av. J.-C., Paris-Nancy 1916 Corpus inscriptionum Graecarum CIG Corpus inscriptionum Latinarum CIL CRAI Comptes rendus des sέances de l'Acadimie des inscriptions et belles-lettres Η. Dessau, Inscriptiones Latinae selectae I—III, BeroDessau, ILS lini 1892—1916 Dittenberger, OGIS G. Dittenberger, Orientis Graeci inscriptiones selectae I—II, Lipsiae 1903—1905 Dittenberger, Syll. G. Dittenberger, Sylloge inscriptionum Graecarum I—III, Lipsiae 1915—19243 Espörandieu, Recueil E. Esp£randieu, Recueil gέnέral des bas-reliefs de la Gaule romaine I—VIII, Paris 1907—1922 FA Fasti archaeologici AE AEM

XVI Gründel Hoffiller-Saria IBM I Cret I D61os IG IG Bulg IGLS IGR I It I L Alg IOSPE IRT JHS JÖAI Kaibel, Epigr. Lafaye LBW

LF Lindos MAMA Michel, Recueil Peek PIR RE REG RhM

Conspectus signorum et notarum monita R. Gründel V. Hoffilier—Β. Saria, Antike Inschriften aus Jugoslavien I, Zagreb 1938 The Collection of ancient Greek inscriptions in the British Museum I—IV, London 1874r—1916 M. Guarducci, Inscriptiones Creticae I—IV, Romae 1936 ad 1950 Inscriptions de Dilos Inscriptiones Graecae G. Mihailov, Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae I—IV, Serdicae 1956—1966 L. Jalabert—R. Mouterde, Inscriptions grecques et latines de la Syrie I—V, Paris 1929—1959 Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes I, III, IV, Paris 1911, 1906, 1927 Inscriptiones Italiae Les inscriptions latines de l'Algirie I (St. Gsell), I I 1 (H.-G. Pflaum), Paris 1923, 1957 B. Latyschev, Inscriptiones orae septentrionalis Ponti Euxini, Petropoli 1885—1916 J . M. Reynolds—J. B. Ward Perkins, The inscriptions of the Roman Tripolitania, Rome-London [1952] Journal of Hellenic studies Jahreshefte des österreichischen Archäologischen Instituts G. Kaibel, Epigrammata Graeca ex lapidibus conlecta, Berolini 1878 G. Lafaye, Histoire du culte des divinitds d'Alexandrie, Paris 1884 Ph. Le Ba.s—W. H. Waddington, Voyage arch£ologique en Grfece et en Asie Mineure I I I , Inscriptions grecques et latines, Paris 1870 Listy filologickö Ch. Blinkenberg, Lindos. Fouilles de l'acropole 1902 ä 1914, I I : Inscriptions, Berlin-Copenhague 1941 Monumenta Asiae Minoris antiqua I—VIII, Manchester 1928—1962 Ch. Michel, Recueil descriptions grecques, Bruxelles 1900 monita W. Peek Prosopographia imperii Romani saec. I., II., I I I . Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft Revue des 6tudes grecques Rheinisches Museum für Philologie

Conspectus signorum et notarum Rusch

XVII

Α. Rusch, De Iside et Serapide in Graecia cultis, Diss. Berlin 1906 Sala£ A. Salaü, Isis, Sarapis a boistva sdruäenA die svedectvi feck^ch a latinsk^ch nipisfi, Praha 1916 S£G Supplementum epigraphicum Graecum SGDI H. Collitz—F. Bechtel, Sammlung der griechischen Dialekt-Inschriften I—IV, Göttingen 1884—1916 SHA Scriptores historiae Augustae ΤΑΜ Tituli Asiae Minoris I—III, Vindobonae 1901—1944 Tit. Cam. Μ. Segre—I. Pugliese Carratelli, Tituli Camirenses, Annuario della Scuola archeologica di Atene 27—29, 1949 ad 1961, 141—318 Vermaseren, CIMRM M. J. Vermaseren, Corpus inscriptionum et monumentorum religionis Mithriacae, Hagae Comitis 1966, 1960

SYLLOGE INSCRIPTIONUM RELIGIONIS ISIACAE ET SARAPIACAE

GRAECIA Athenae De Iside et Sarapide Athenis cultis egit in universum imprimis Sterling Dow, The Egyptian Cults in Athens, Harvard Theological Review 30, 1937, 183—232, qui etiam monumenta archaeologica tractavit p. 225—227. 1. Tabula marmoris Pentelici rep. Piraei. A. 333/2®. 5 10 15 20 25 30 35 40 45

[Θ]εο(. I 'Επί Νικοκράτους άρχοντ|ος έπί της Αίγεϊδος πρώτ|ης πρυτανείας* των προέδ||ρων έττεψήφιζεν Θεόφιλο|ς Φηγούσιος· εδοξεν τη ι β|ουλεϊ· Άντίδοτος Άπολλο|δώρου Συπαλήττιος εϊπε|ν· Περί ών λέγουσιν οί Κιτ||ιεϊς περί της ίδρύσειως | τηι Άφροδίτηι του ίεροϋ, | έψηφίσθαι τεϊ βουλεΐ το|ύς προέδρους, ο! άν λάχωσ|ι προεδρεύειν είς τήν πρ||ώτην έκκλησίαν, Ίτροσαγα|γεϊν αυτούς καΐ χρηματί|σαι, γνώμην δέ ξυνβάλλεσ|θαι της βουλής εϊς τόν δή|μον, δτι δοκεϊ τηι βουλεΐ 11 άκούσαντα τόν δήμον των | Κιτιείων περί της ίδρύσ|ειως του Ιερου καΐ άλλου | 'Αθηναίων του βουλομένο|υ βουλεύσασθαι, ότι δν αύ]|τφ δοκεϊ άριστον είναι. | ΈπΙ Νικοκράτους άρχοντ|ος έττΐ της Πανδιονίδος δ|ευτέρας πρυτανείας· των | προέδρων έπεψήφιζεν Φα||νόστρατος Φιλαΐδης· 2δο|ξεν τώι δήμωκ Λυκοργος Λ|υκόφρονος Βουτάδης εΐπ|εν· Περί ών οί Ινποροι οί Κ|ιτιεϊς εδοξαν έννομα ίκ||ετεύειν αίτοΰντες τόν δ|ήμον χωρίου Ινκτησιν, Ιν| ώι ίδρύσονται Ιερόν Άφρ|οδίτης, δεδόχθαι τώι δήμ|ωι δον/ναι τοις Ιμπόροις || των Κιτιέων ενκτησι[ν] χ[ω]|ρίου, έν ώι ίδρύσονται τό | ίερόν της 'Αφροδίτης, καθ|άπερ και οί Αιγύπτιοι τό | της "Ισιδος ίερόν ϊδρυντ||αι.

IG II 168 descripsit Koehler (cf. Rusch p. 2—3 et Salac p. 5—6); IG II/III 2 337 contulit Kirchner (cf. Dow p. 185); J. Pecirka, The formula for the grant of enktesis in Attic inscriptions, Praha 1966, p. 59—61 (vv. 33—45). Decreto, quod mercatores Citienses consilio privato incidendum curaverunt, conceditur eis a populo Atheniensium, ad quem senatus rem integram reiecit, ut sacellum Veneris constituent (vv. 30—42), et qui1·

4

Graecia

dem eodem iure, quo Aegyptii sacellum Isidis constitutum habent (vv. 42—46). Exstabat igitur tunc temporis (a. 333/2 a archonte Nicocrate) templum quoddam Isidis Piraei, ubi etiam temporibus posterioribus cultus eius florebat (de statua Isidis vel sacerdotis Isidis cum nodo Isiaco, saec. I l l vel I I a sculpta, vide M. Paraskevaidis, Das Altertum 7,1961,133—134 cum im. phot. p. 136). —Koehler (Hermes 5, 1871, 352) coniecit opera et studio Lycurgi, avi paterni Lycurgi v. 31 memorati, qui ut Aegyptius a comicis irridebatur (cf. Kirchner, Prosop. Attica 9249), factum esse, ut sacellum Piraei Aegyptiis concessum sit, neque casu accidisse, quod hoc sacellum nepos memoraret. Cui rei oblocuti sunt et Rusch et Salac (Kirchner nihil adnotat), Dow concedit solum, id quod manifesto apparet, et nepotem et avum cultui Aegyptio favisse, sed iure negat cultum Isidis a Lycurgo avo Athenas introductum esse. Eodem iure negat Dow cultum Aegyptium Athenis initium cepisse a Diodoro Isigenis filio (IG II/III 2 1927, vv. 148—150, a. fere 325 a ); nomen theophorum nihil aliud testari nisi cultum in eius familia floruisse. Qua de causa, si Rusch (p. 3 et 16) ex hoc nomine theophoro conicit templum Piraei iam saec. V conditum esse, errare videtur. Recte monet praeterea Salac familiam Diodori cultus notitiam non Piraei, sed in Aegypto ipsa haurire potuisse. 2. Pila marmoris albi e lapidibus Elginianis, oriunda Athenis potius quam Piraeo, nunc in museo Britannico. A. 215/214®.

5

10

15 20

[ΈττΙ Διοκλέους άρχοντος | nomen mensis?]os . . A ΦΑΛ . . . . [ειπεν· | ' Επε]ιδή ό ταμίας των Σαροσπαστών [Ζώττυρος | καΐ] ό γραμματεύς Θεοφάνης καΐ ό έ[πιμελη||τη]ς Όλύμπιχος [ά]νεγκλήτους έαυτού[ς τταρε|σκε]υάκασιν πλεονάκις μέν και πρόσθε[ν γενό|μενοι] εν ταϊς [έττ]ιμελείαις [τα]ύταις ά/α[θοί ? εύ|θύνα]ς δεδώκα[σιν] περί [·π·άντ]ων κατ[ά] τόν [νόμον, | κατασ]ταθέντες δέ καΐ έπΐ 'Ayviou άρχον[τος κα||λώς κα]1 δικαίως έξ[ηχ]α[ν τόν] ένιαυτόν, ά[γαθεϊ I τύχει] δεδόχθαι τοις [Σαρα]τηασταϊς έ[παινέ|σαι] αύτούς και στεφ[ανώσ]αι θαλλου σ[τεφάνωι | σύν τ]αινιδίωι, δταν ιτρώτον θύωσιν ο[ί Σαροαπ|αστ]α{, και άναγορεύειν [α]ύτών τά όν[όματα || τ]ούς ίεροποιούς άεΐ κα[θ'] έκάστην θ[υσίαν με|τ]ά τά ίερά* έάν δέ μή άναγορεύσωσι[ν ή μή στε[φα]νώσωσιν, άποτεισάτω έκαστος αύ[τών - -] | δραχμάς ίεράς τοις Σαραπιασταΐς, [διτως αν] | έφάμιλλον fji τοις είς [§]αυτούς φιλο[τιμου| |μ]ένοις , δτι τιμηθήσονται καταξίω[ς· είναι] | δέ αύτοΐς και είς τό λοπτόν φιλοτιμ[ουμέ]|νοις εύρέσθαι τι άλλο αγαθόν ·τΓ[αρ]ά το[0 κοινού] | των Σαραπιασ-

Athenae 1-2

5

τών· έιταινέσαι δέ κα[1 στεφα]|νώσαι καΐ τήν [π] ροεραν [ίσ]τριαν 25 Ν[ι]κί·π·[ττην, δτι || 2]θυσε τάς θυσίας έν τοις χρόνος το[Τς τεταγ]|μέvois' άναγράψαι δέ τόδε τό ψή[φι]σ[μα έν στη]|λει λιθίνηι καΐ άναθεϊναι είs τό [Σαροππεϊον, | τό] δέ γενόμενο ν εί$ τσΰτσ άνάλω[μα μερίσαι έκ | τ]ο0 κοινού τόν ταμίαν Ζώττυρον. | (Sequitur laterculus nominum in columnis quattuor dispositus, quarum singulas non plus quam octo versibus constare recte conicit Dow, fretus nominibus praepositorum col. I memoratorum:) 1 5 [ΓΓρο]εραν{στρια | Ν[ι]κίτπτη, | ταμία? | Ζώ-rrupos, || [γ]ραμ[μα]τεύζ I [Θεοφάνης, | [έττιμελητήξ | Όλύμ-ττιχος.] II 5 Σέλευκος, | Δωρίων, | Εύβονλίδ[ης], | Άντ--, || 5ε--, | Θ-- | --. I I I Πυ - -. (Ε col. IV nihil superest.) IBM 21 descripsit Hicks (IG II 617; inde cf. Rusch p. 6 et Salac p. 7); IG II/III 2 1292 contulit Kirchner ad ectypum; ad ectypa et im. phot. Dow p. 188—197, im. phot. tab. 1 (P. Μ. Fräser, Opusc. Athen. 3, 1960, 51 n. 2, cf. p. 23). Textum exhibeo secundum Dow, qui permulta melius legit et supplevit quam priores, nisi quod interpunctionem usui nostro accommodatam adhibui. Varias lectiones priorum magna ex parte neglego. — V. 1 supplevit Dow fretus eo, quod archon Hagnias v. 9 memoratus nunc in a. 216/5a ponendus est, cum editores priores titulum saec. I l l medio attribuerint. V. 2 Dow opinatur initio nomen mensis fuisse et porro nomen viri, qui sententiam dixit, sed num civis Atheniensis fuerit, diiudicare nequit. V. 8 si lectio priorum τταρά (pro κατά) retinenda est, nam κ incertum apparet, proponit Dow παρ[ά] τόν [θίασον]. Quod si ita sit, etiam v. 22 Dow suppleturus est θιάσου pro κοινοΰ (conferri potest ό θίασος ό των Σαρατπαστών CE 21 ex a. 196 a ); res incerta videtur (vide indicem 12). V. 10 supplementum Dowii έξ[ηχ]α[ν] addubitat Peek. V. 27 ingeniöse supplevit Dow. Collegium privatum cultorum Sarapidis honorat hoc titulo suum quaestorem, scribam, curatorem, et feminam, quae προερανίστρια vocatur; praeterea hieropoei nominantur (Deli imprimis occurrentes), quos numero tres fuisse opinatur Dow; sunt igitur summa subducta 7 homines, quibus in laterculo decreto subiecto alii socii collegii accedunt, numero fere 20, sicut censet Dow (20 + 7 = 27 nomina). Sed non omnia in hoc laterculo certa sunt, incertum etiam, quo loco sacerdos Sarapidis nominetur (ultimo loco in decreto thiasi Artemidis IG II/III 2 1297, quod comparat Dow p. 193). Proeranistriae officium hie primum occurrit (conferendus est άρχερανιστής eiusdem thiasi Arte-

6

Graecia

midis); est praeposita, ut videtur, totius collegii, quia ipsa fortasse collegium non multo ante condidit et ideo more tarn insolito nominatur (Dow p. 195). Ε nominibus nude scriptis et e titulis aliorum illius temporis collegiorum concludit Dow iure optimo non cives Athenienses in hoc laterculo recenseri. 3. Basis marmoris Hymettii, a dextra fracta, rep. in ecclesia ad radices septentrionales arcis olim sita. Paulo post a. 200a. Σαράτπδι, "Ισιδι, [Άνούβιδι εΟχήν] | έττι ίε[ρ]έω$ Στησικράτου του Σ , I ζακορεύοντος Ήρακ[λ ]. IG II 1612 descripsit Koehler (cf. Rusch p. 7 et Salac p. 7); IG II/III 2 4692 contulit Kirchner; Dow p. 198—201 cum im. phot, ectypi fig. 2. V. 1 [Σ]αράττιδι Ίσιδ[ι άνέθηκε] Koehler et Kirchner, supplevit Dow spatii relicti et naturae lapidis ratione habita, nam nomen eius, qui lapidem dedicavit, supra in basi altera nunc deperdita exaratum esse arbitratur. V. 2 Στ[η]σικράτου Koehler et Kirchner; in parte fracta etiam demoticum fuisse opinatur Dow. V. 3 Ή [ρακλ ] Koehler, Ή[ρακ]λ Kirchner; sequebatur fortasse ethnicum. Saec. I I a attribuit Kirchner, brevi post a. 200 posuit Dow e litterarum forma. — Ex hoc titulo elici potest cultum tunc temporis Athenis iam publicum fuisse; sacerdotem e singulis demis certoquodam ordine (ut Deli) creatum esse censet Dow. — Zacorus, templi custos etiam in aliis cultibus (alia forma est neocorus, nacorus etc.; vide in universum K. HaneU, RE XVI 2, 2422—2428), in cultu Sarapidis occurrit vel maxime Deli et Athenis; νεωκόρος του μεγάλου Σαράπιδος nuncupatus reperitur imprimis Alexandriae (cf. Firm. Maternus, De errore profan, rel. 13, 3; in titulo Ancyrano n. 335 et in titulis urbis Romae infra nn. 429—431), sed etiam Athenis (n. 29) et in Portu Ostiensi (nn. 550, 552, 558, cf. etiam 553—556, 559). Salac opinatur officium zacori annuum fuisse, sed vide infra ad n. 6; Athenis creabatur plerumque e peregrinis. 4. Stela marmoris Hymettii rep. a. 1951 in the wall of a late Roman house east of the north end of the Stoa of Attalos. A. 144/3® ? ο έττι 'Ανδρέου άρχο ντο [s] | 0 [ ά]ρχοντος | οί κεχειροτονη5 [μένοι άνδρε]5 ύπό του δήμου | vacat || μεθ' έννέα άρχόντων | Ιερεύς

Athenae S-5

7

Σαράπιδος εις άστυ, | {καια} ίερευς 'Αρτέμιδος έν νήσωι eis Δήλον, | τηι έμπορίου είς Δήλον vacat | oi κεχιροτονημένοι άνδρες ύιτό του 10 δήμου || [γραμματεύς έπι]μελητεϊ Δήλου vacat. Β. D. Meritt, Hesperia 30, 1961, 252 n. 51 cum im. phot. tab. 44 (SEG XXI 584). Supplevit Meritt, qui adnotat vv. 5—10, inepte dispositos et exaratos, postea additos esse supplementi loco. — V. 6 contulerim titulum Lindium infra n. 220, ubi sacerdos Sarapidis έν τώι άστε[ι] memoratur. Agitur ergo de sacerdote templi publici in. urbe Athenarum siti et vox είς δστυ ideo addita esse videtur, ut a sacerdote Deliaco distinguatur. Cum enim sacerdotes Sarapidis Deliaci Athenis memorantur (IG II/III 2 2336 annorum 102/1, 101/0, 100/99, 95/4), aut έν Δήλωι adiungitur aut sacerdos sine hoc additamento inducitur, sed inter alios sacerdotes Deliacos recensetur. — V. 7 in. reliquiae tituli prions. — Ad v. 8 adnotat Meritt: „The text of line 8 is complete as given above, but I suspect none the less a reference to the έττιμελητής έμπορίου". Si divinari possumus, ne ceteri quidem versus a sinistra integri sunt. 5. Basis marmoris Hymettii rep. in via Φιλοθέης n. 11 a (Kuruniotis), id est prope plateam Metropolis, ubi fere Serapeum exstitisse videtur (cf. Paus. I 18, 4). Inter a. fere 116/5—95/4». Ίσιδι, Σαράττιδι, | Άνούβιδι, Άρποκράτη [ι] | Μεγαλλΐς Μάγα | 5 Μαραθωνίου Θυγά||τηρ ΰιτέρ της θυγα|τρός Δημαρίου κα[1] | των 10 ύών κατά πρόσταγμα, έττΐ ίε|ρέως Μενάνδρου || του Άρτέμωνος [ 'Αλωπεκήθεν, κλε[ι]|δουχοΰντος ΆσωΙποκλέους Φλυέως, | ζακο15 ρεύοντος Σω||σικράτου Λαοδικέ|ως, κρίνοντος τά ό|[ρ]άματα Διονυσίου I Άντιοχέως. Κ. Keil, RhM 19, 1864, 225—269 e schedis Mustoxydis (Rusch p. 52; cf. Salaö p. 39); K. Kuruniotis, Άρχ. έφ. 1913, 197—199 cum im. phot. n. 5 editiones priores ignorans (inde denuo tractavit A. Salac, LF 42, 1915, 219—222; e Keüio et Kuruniote P. Roussel, CE p. 268 not. 2 et p. 296); Dow p. 208—212. — Ad Delum rettulerunt Boeckh, Rusch, Salac1, Athenis tribuerunt Keil, Kuruniotis, Salac2, Roussel, Dow, qui etiam opera eiusdem lapicidae in titulis Atheniensibus annorum 116/5 — 100/99 recognovit. V. 7 litteras των ύών in rasura scriptas, sed manu eadem, cognovit Dow, qui unum tantummodo filium primitus hic nominatum esse opinatur ([τοϋ ύ]ο[υ Μά]γας e litterarum reliquiis). Initia vv. 12—18,

8

Graecia

nunc fracta, servavit Mustoxydis. V. 14—15 Σω|[στ]ράτου Kur. et Salac3, sed magis credendum est Mustoxydi, qui lapidem integrum vidit. — V. 11—12 κλειδούχος in cultu Aegyptio Athenis tantum et imprimis Deli invenitur, ubi semper inter alios cultus administratores post sacerdotem nominatur; portam templi aperiendam et claudendam ei curae fuisse censet Roussel, CE p. 268 (cf. etiam in universum Kohl, RE XI 1, 593—600, qui ex Athenis profert col. 596 titulum hunc et η. 25). V. 16—17 significatur όνειροκρίτης Deli creberrimus, id est somniorum a dis missorum interpres (cf. Roussel, CE p. 269—270). 6. Stela marmoris Pentelici superne et a dextra mutila, rep. prope turrim Andronici. Supra titulum pars inferior anaglyphi: Isis Iustitia stans, a sinistra ara, a dextra cultor. Saec. I a in. "Ισιδι Δικαιοσύν[ηι] | Κτησικλής Άπολλο[δώρου] | 'Αλιμούσιος 5 άνέθηκ[ευ] [ έπΐ Ιερέως Σώσου [του] || Χαρμίδου ΑΙΘαλίδο[υ], ] ζα[κ]ορεύοντο$ | Ζωττύρου Μιλησίο[ν]. IG III 203 e Rossii apographo (cf. Rusch p. 8 et Salac p. 8); IG II/III 2 4702 contulit Kirchner; Dowp. 212—213 (de anaglypho p. 226). Dow primus anaglyphum descripsit et ideo non aram (ut priores), sed stelam hunc lapidem fuisse censet. Praeterea statuit vv. 2—5 in rasura repositos esse; qua ex re concludit suo iure zacorum non uno quoque anno creari solitum esse (cf. ad n. 3). Qua occasione oblata confert etiam zacorum Deliacum Euodum, qui hoc officio fungitur duodevicesimum (CE 182 post a. 88/7a). An etiam Athenis eodem tempore ac Deli cultus minuitur et ideo zacorus non quotannis creatur ? Neque vero ex hac rasura iudicaverim etiam prius zacorum per plures annos officio functum esse. — Isis appellabatur Iustitia iam in Aegypto (Plut. de Iside 3), praeterea Deli (CE 117 et 122, δικαία nuncupatur ibid. 162 et fortasse 161; vide commentarium P. Roussel ad CE 117, p. 147) et Gerasis in Arabia (infra n. 365). — Viri hic nominati etiam aHunde innotuerunt (cf. IG II/III 2 1715, v. 8 et 1028, v. 145). — Prope turrim Andronici repertus est etiam titulus n. 30. 7. Basis marmoris Hymettii rep. et asservata in Asclepieo in clivo meridional! arcis sito. Saec. I a med. Έρμου, | Άφροδείτης, | Πανός. Νυμφών. "Ίσιδος.

Athenae 5-9

9

IG II 1671 descripsit Koehler (cf. Rusch p. 8 et Salac p. 7 et 8); IG II/III 2 4994 contulit Kirchner; Dowp. 214—215 cum delineatione. Tres tituli eadem manu exarati ad Asclepieum omnes pertinere videntur, nam, sicut adnotat iam Dow, haec numina in Asclepieo colebantur et cum cultu Isidis et Sarapidis alibi quoque coniungebantur, imprimis Deli (Aesculapius in sacello Deliaco Sarapidis CE 204 et 205). — Ad Asclepieum pertinent etiam tituli infra nn. 16, 26. 8. Basis marmoris Hymettii rep. Eleusine ad Propylaea parva. Praescriptum v. 1 per totum lapidem exaratum, vv. ceteri in duabus coronis. Saec. I a med. ['Eiri ίε]ρείας Χαρίου της Διονυσίου Μαραθωνίου θ[υγατρός.] | 5 (In corona I:) Ή βουλή, | δ δήμος | άφ 1 έστίας || μυηθεϊσαν. | (In 10 corona II:) Ή βουλή, | ό δήμος | κανηφορή|σασαν Σα||ράπιδι. IG II/III 2 3498 contulit Kirchner (cf. Rusch p. 15—16 et Salac p. 9—10 ex Έφ. αρχ. 1895). Saec. I a medio attribuit Dow p. 214 (Kirchner saec. I a ). — Κανηφόρον in pompa celebri Sarapidis supellectilem sacram portantem (cf. Mittelhaus, RE X 2, 1862—1866) eandem mysteriis Eleusiniis initiatam esse apparet, id quod casui tantum adscribendum esse censet Rusch, qui ad eandem virginem refert titulum proxime sequentem (sed vide deos Eleusinios in Serapeo nominatos Deli, CE 44 et 206). 9. Basis quadrata marmoris Hymettii supra mutila, rep. Eleusine, deinde inaedificata muro domus privatae in vico Mandra (prope Eleusinem). Titulus in duabus coronis praeter vocem Ή βουλή. Saec. I a med. I Ή βουλή I κανηφο|ρήσασαν | Ίσιδι. 11 Ή βουλή I άφ' έστίας | μυηθεϊσαν. IG II (3) 1355 e Lenormantio et II 5,1355 e Milchhöfero (cf. Rusch p. 15—16 et Salac p. 9—10); IG I I / I I P 3727 ex utroque et Rossii diario. „Lenormant et Ross supra utramque coronam praebent ή βουλή, Milchhöfer supra unam. Sumendum igitur videtur partem lapidis Eleusine in vicum Mandra delati (ubi Milchh. vidit) fractura haustam esse" (Kirchner ad IG II/III 2 ). Ceterum vide ad n. 8. Saec. I a medio attribuit dubitans Dow p. 214.

10

Graecia

10. Arula marmoris Pentelici rep. a. 1953 in agora in a late Roman context over the west end of the South Stoa II. Saec. I a . [Ίε]ρεϋς | [Γίυ]θοκλής (Πυδοκλέους) | ["Ωα]θεν | [Σαρ]