Sämtliche Dramen: Band 2 Die deutschen Stücke. Die lateinischen Stücke [Reprint 2013 ed.]
 9783110849790, 9783110067583

Table of contents :
Susanna (deutsch)
Judith (deutsch)
Susanna (lateinisch)
Judith (lateinisch)
Variantenapparate
Nachwort des Herausgebers
Inhalt des zweiten Bandes

Citation preview

BIRCK, SÄMTLICHE D R A M E N II

AUSGABEN DEUTSCHER LITERATUR D E S XV. BIS X V I I I . J A H R H U N D E R T S

unter Mitwirkung von Käthe Kahlenberg herausgegeben von Hans-Gert Roioff

SIXT BIRCK SÄMTLICHE DRAMEN

W A L T E R D E G R U Y T E R · B E R L I N · NEW Y O R K 1976

SIXT BIRCK SÄMTLICHE DRAMEN Unter Mitwirkung von Hildegard Brauneck herausgegeben von

MANFRED BRAUNECK Z W E I T E R BAND Die deutschen Stücke bearbeitet von MANFRED

BRAUNECK

Die lateinischen Stücke bearbeitet von M A N F R E D WACHT

WALTER D E GRUYTER · BERLIN · NEW YORK 1976

CIP-Kur^titelaufnahme der Deutseben Bibliothek

Birck , Sixt [Sammlung] Sämtliche Dramen / unter Mitw. von Hildegard Brauneck hrsg. von Manfred Brauneck. — Berlin, New York : de Gruyter. Bd. 2. Die dt. Stücke bearb. von Manfred Brauneck ; d. lat. Stücke bearb. von Manfred Wacht.— 1976. (Ausgaben deutscher Literatur des X V . [fünfzehnten] bis XVLLI. [achtzehnten] Jahrhunderts) ISBN 3-11-006758-7 N E : Brauneck , Manfred [Bearb.]

© Copyright 1976 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J . Göschen'sche Verlagshandlung, J . Guttentag, Verlagsbuchhandlung — Georg Reimer — Karl J . Trübner — Veit & Comp. Printed in Germany — Alle Rechte des Nachdrucks, einschließlich des Rechts der Herstellung von Photokopien — auch auszugsweise, vorbehalten. Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin 30 Bindearbeiten: Lüderitz & Bauer, Berlin 61

Josef Johann Ludwig zugeeignet

QSfporrvotttier

fromen jßottef&cbrigen frouwen 6«fann4/jfm m. ccccc, x x x i i . jfmy ö f f e n t l i c h inn ( f t i n b i c n 2 ? r t f d / t > « r c b t>ic jiwgen b u r g e r sc* balcern»

CGctwcfc 3» Aft». M,

CCCCC,

^bornan Wolff. XXXII.

D I E HISTORY VON DER FROMMEN GOTTSFÖRCHTIGEN FROUWEN SUSANNA / IM Μ . C C C C C . X X X I I . J A R / ÖFFENTLICH INN MLNDREN B A S E L / DURCH DIE JUNGEN B Ü R G E R GEHALTENE

G E T R U C K T ZÖ B A S E L / BY THOMAN W O L F F . ANNO. M . C C C C C . X X X I I .

Die Vorted dises spyls. Diewil der aller höchste Gott Uns hat bevolhen durch syn bott Zum meysten ihn vor ougen han Erkhennen ouch / und rüffen an Demnach er uns bevolhen hat Den nächsten lieb / inn synem pfad Zewandlen hie uff erdtrich Wer bsitzen w61 das himmelrich Die zwey ding sind allso verhafft Das kheins ons ander hat khein krafft Die zwey stuck uns bewäget hand Diewil wir sölichs hand erkhand Und das sunst nit die götlich Eer Inn khein wyss würt prysen meer Dann so man sich beflißen thüt Dem nächsten thün / was ihm zu gut Erschiessen mag und nützlich sin Das ist der aller gröste gwin Dann so ein mensch zü Gott würt kert Die tugent allenthalb gemert Die laster khumend inn ein hass Die grechtigkeit ye lenger ye bass Geliebet werd von yederman Darumb sönd ihr uns hie verstan Ein zytlang haben söllich spil Bißhar by uns ist gschwigen stil Was ursach sig / das weyß ich nit Aber ich üch all hie mit bit Zvernemmen wannen gflossen sy

Susanna

(aijvy

30 Der bruch / so mögt ihr mercken fry Was nutzbarkeyt darvon entspring So yetzundt etlich achten ring Der anfang kumpt von Heyden haar Dasselbig nemmen eben waar 35 In iren festen dann zur zeyt Haben sy erlich spil bereyt Denn abgöttern zü einer Eer Die hatten doch inn etwas leer Darumb man die ein Spiegel nempt 40 Dar inn der mensch syn läben khent Aber das / was alls fabel dicht Zun zytten ouch ein waar geschieht Dorinn zeigt man die laster an Tugent kham selten uff die pan 45 Aber by uns der ware Gott Würt glernet recht on alle spott Doch was underscheid darinnen sy Würt üch leeren Susanna fry Die üch zum theyl ist wol erkhant so Des meerteyl Christen alle sampt Wie das sy fälschlich wardt verklagt Von Richtern / die waaren bedagt Dorumb / das sy wolt irer bit Das schantlich was / gantz volgen nit 55 Daruß vil nutzbarlicher leer Die dienen all zü Gottes Eer Mögen erlernet werden wol Ouch wie ein Christ sich haltten sol Ein Oberkheit inn Rath und recht 60 Das sy m6g sin ein Gottes kriecht Darumb merckend ihr Christen sant Das üch der will Gotts werd erkhant AMEN.

5

(aii/y

ACHAB 1

Ach grüß dich Gott / myn mitgnoss gut SEDECHIAS 2

Ach gäb dir Gott / was ouch dyn müt 65 Yetzund begerd / und alle stund Ach / sag mir an mit fryem mund Was dich yetzunder tryb her in So doch khein Rath / khein gricht würt sin ACHAB 1

So du ee vor bekhendest mir 70 Was für ein ursach sige dir Zü khommen hie an dises ortt Will dir verhaltten gantz khein wortt SEDECHIAS 2

Ich thäte dir das alhie khundt Wo häling halten khöndt din mundt 75 Und was du mir mit hand verheyßt Dasselb ouch mit den wercken leyßt ACHAB 1

Häling ich dir will halten wol Trüw / Eyd / und glouben / was ich sol Was underm boum würt gredt yetzund eo Soll niemer kummen für myn mund SEDECHIAS 2

Der liebe führ / gantz inn mir prünt Domit ich yetzt gantz bin enzünt

Susanna

Joachims wyb / das Edel blüt Besessen hat gantz mynen mut ACHAB 1

es Do hin / by mynem Eyd ouch mir Stott all myn sinn / gmüt / und begir Das führ inn mir het zündet an Wonung / so ich hierinn hab ghan Und hett erweckt ein sölch begir ( a i i f)

SEDECHIAS 2

90 Worlich dir ist eben wie mir ACHAB 1

Wie thäten wir den Sachen nur Das wir recht khämen uff das gspur SEDECHIAS 2

Ich hab gemerckt ein lange zyt So abweg khummen alle lüt Μ Pflegt sy sich weschen dann allhye Bym prunnen / also sach ich sye Sy gfiel mir wol / das hat gemacht Das ich das hab genommen acht ACHAB 1

Das hab ich ouch genommen war loo Darumb bin ich yetzt khummen har Zü büssen myn begirligkeit SEDECHIAS 2

Des haben wir gut glegenheit ACHAB 1

Schouw / d6rt khumpt sy gezogen har Dorumb / lass uns nur nemmen war

7

8

Sixt Birck

105 Verpirg dich hinder dißen Busch Das wir hie sähen unsern lust So sy die meytlin von ihr send So wöln wirs überlouffen bhend Wöllen ihr treüwen herrtigklich 110 Uff das sy sich gib willigklich Inn unser lieb / und lustberkeit SEDECHIAS 2

Thüt sy das nit / es würt ihr leidt SUSANNA

(aiii/}

Das witter ist gantz warm und fin Die Sonn schint heyss mit ihrem schin us Dorumb ich mich hie wäschen will Deßhalb gond hin inn schneller yll Bringent mir δΐ und Seyffen her Roßwasser / und was anders meer Zum bad gehört / bschliessend die thür 120 Den rigel stossend eben für Domit khein falscher klapper man Schlich innhar / thü mir ungmach an D I E JUNGKFROÜW 1

Ach frouwe myn / die sorg londt farn Die sach wöllen wir recht bewarn 125 Dann üwer befelch zu aller frist Uns allzyt angelegen ist D I E ANDRE JUNGKFROUW 2

Jo frouw / mir ist anglegen meer Uwer dienst / üwer sitten / und üwer Eer Dann ich wöllte sumsilig sin

Susanna SUSANNA

130 Wolan / so gond nur flissig hin ACHAB 1

Harnach / das uns yetz wol geling SEDECHIAS 2

Farhin / ich louff / ich yl / ich spring SUSANNA

Ach wee / mir arbeitsiligs wyb Die schelck die stellen noch mym lyb ACHAB 1

135 Ach neyn / du Edle zarte frouw Merck recht / wir sind nit dorumb do Khein fyndtschafft hat uns tragen har Die liebe thüt es gantz und gar SEDECHIAS 2

Die Hebe zwingt hie unser hertz 140 Das gloub du uns on allen schertz (aiiify

SUSANNA

Allso der wolff zum schooff ouch sagt Wenn er ihm uff syn üben jagt ACHAB 1

Ach neyn / hie ist khein gfärligkeit So din gemüt gegen uns ist breit 145 Weder von uns / noch andersthar Dorumb ergib dich gantz und gar Volg unsern girden / rath ich dir In dyner liebe prinnen wir Inn dyner lieb / sindt wir enzündt 150 Nit wie ein 16uw / nit wie ein fynd

9

SixtBirck SEDECHIAS 2

Ach neyn / myn aller schönstes wyb Gantz sicher ist allhie dyn lyb Dyn üben bgeren wir gantz nit Der liebe wün / ist unser bit iss Pflig unser lieb / wir bitten dich Das magst du thün gantz sicherlich Der gart allenthalb beschlossen ist Khein trug ist hie / khein arger list Wo aber also ist dyn rot 160 Ee khummen hie inn grosse not Merck / was dir doruß volgen mag Groß gfirligkeit / ich dir hie sag ACHAB 1

Jo / wo du uns nit volgest baldt So würstdu spüren grossen gwalt Ks Wir wöllen louffen an das thor Und sagen do all offenbor Wie das ein jüngling gwäsen sy Hab mit dir triben vil bübry Die meytlin habest von dir gschickt 170 Uff das dir wol mit ihm gelickt Das würt uns glouben menigklich Das soltdu glouben sicherlich Dann unser herrligkeit und gwalt Ist ansichtig vor manigfalt 175 Was wir reden / das ist also SEDECHIAS 2

Tracht nun dyn heyl / und volg uns do SUSANNA

Ach I angst und not umbgeben mich Khein heyl an kheim ort zeyget sich

Susanna

So ich üch volg / hab ich verlom wo Das läben / und fall in Gotts zorn So ich üch aber widerstand Empflüch ich hie nit üwer hand Dann uff erd gilt khein billigkeit Wo ungerecht ist die Oberkeit iss Aber vyl wäger ist / das ich Inn tod yetzundt ergäbe mich Dann das ich vor den ougen Gott Sünd / und wich ab von sym gbott Ach / stand mir by du Gottes handt 190 Schaff das myn unschuld werd erkhant ACHAB 1

Har / har / dyn gschrey das hilfft dich nit Y1 du hin paldt / dann es ist zyt Ich wil ihr nemmen eben war Louff du hin / maches offenbar SEDECHIAS 2

195 Ir burger louffen / frouw und man Sähend was wir gefunden han Der vogel inn dem nest hie lyt Loufft / ylent bald / dann es ist zyt Wend ihr sähen ein gouckelspyl 200 Macht üch uff dfüß mit grosser yl Wenn dir das anders sähen hie Wir haben yetz gefunden die Die uns so lang bedöret hat Inn lämlins kleid / und Erber wat 205 Sie ist ein wolff / als groß sy ist Do mag man khennen wyber list ACHAB 1

Der lecker ist entrunnen mir Er lieff uns ab hie diße thür

12

Six/ Birck HUSSKNECHT I DER E R S T

Was ist das / so wir hören hie HUSSKNECHT / DER A N D E R

210 B y mynem Eyd / ich hört sölchs nie HUSSKNECHT 1

Ich khan das sicherlich glouben nit Es ist nie ghört ζύ kheiner zit Das söllich ding unser matron Vorhin hab sölich übel thon 215 Wie dise alten geben für Diss gschrey gmacht haben vor der thür HUSSKNECHT 2

Wer wolt das glouben sag doch an Der glychen het nye ghört kein man Allzyt ist sy gehalten gsyn 220 Küsch / änderst kam keim in sinn sin Ein eben byld der tugent ouch Ach mich turet dise schand und schmach JUNCKFROW 1

Ach frow nit trurent also seer Gott würt üch retten üwer eer JUNCKFROW 2

225 Ach frow gond in das huß her yn Biß das die spötter kumment hin D A S SCHWESTERLE SUSANNE

(fiify

Was hand ir alten hie gemacht Was soll die stoltzkeit und der bracht Wie synd ir mit der frowen frum 230 Jetzund so schandtlich gangen umb

Susanna

Ir solten das han anderen gewert Das mencklich allzyt von üch lert Zehandlen also lesterlich Pfuch Schemen üch ir alten wicht 235 Kein gute ader in üch ist Ir stecken vol der bösen list Ich sag üch lond ir nit darvon So würt üch werden üwer Ion ACHAB

Was danttet dises schnepperlin 240 Gib du im eins uffs klepperlin SEDECHIAS

Was lyt dir an du suppen wust Weystu ouch was du yetzunder thüst Das du also redst frevenlich Wider uns herren gewaltigklich 245 Uber dich und dyn gantzes geschlecht D A S B R Ü D E R L E SUSANE

Du würst nit handien wider recht Wöltstu dich uff dyn gewalt verlon Wie du hast myner schwester thon So ich zü mynen tagen kum 250 So lüg und schow dich eben umb Die katzen müstu halten mir Darumb lüg und sich dich eben für Von eim kind soltu gewarnet syn D A S SCHWESTERLE SUSANE

Ach nein myn liebs brüderlin 255 Die alten göuch laß mit frid Darumb ich dich jetzund hie bit

14

225

SCENA ΠΙΙ. QUAESITOR. ACHAB. SEDECHIAS. SUSANNA. QUAESITOR

820 NUNC quaestionem ferre commode potes. Strepitus silet, ne quid nimiis affectibus Indulgeas. Simplex veri est oratio. ACHAB

Ο Quaestionis iudex, atque caeteri Viri patres, non indigemus, credite, «25 Monitu, sed aestimate nos eos magis, Quibus bonum studio sit, atque aequum, velut Vos conscii bene estis, nos potissimum Operam dedisse, quö reis dementia Praestetur, atque contumeliis Dice 830 Vacet, nedum cuiquam ex malis affectibus Damnum struamus, absit hoc nobis procul. Quoties dolor miserationis pectora Movit, reus si plecteretur iustius? Utinam ne fur sit, aut adulter uspiam 835 Velut ista, quae thalamos iugales perfida Violavit, (haud enim placent suetae dapes) Castosque ritus venere non casta exuit. Nil circuitione usi narrabimus, Ut gesta sit, rem vobis ordine. 840 Heri peracto prandio cum Loxias Obliquius radios vibraret, et mora Aestum gravem faceret, nec tum forensibus Nos occupatos casus hue perduxerat, Paradysi, et arborum iocunda opacitas 845 Illexerat, dum cedimus sub arbore Colloquia publicum negotium spectantia, Incedit ecce casta, scilicet, suis 15 Sixt Birck II

226

SixtBirck

Binis stipata nymphis formosissimis. Haec turbidis animis faciem pulchram induit. «so Viduatque calceis ebumeos pedes. Quod si comes cum ea mansisset altera, Poterat videri ibi corpusculum suum Salientis undae rore velle spargere. Sublata mox suspicio. Nam iuvenis celer, ess Nec inelegans ex angulo horti prosilit. Congreditur hanc. statim salutant mutuo. En locus ab omni liber arbitrio vacat. Haud mora, sub arbore osculis in gramine Viridi suavibus lusere amplexibus. 860 Siquid licentiosius tentat puer, Perfricta frons nihil abnuit vel paululum. Caetera pudet viros dicendo promere, Quae foeminam scelestam facere non pudet. Hinc, hinc patres videre consuetudinem 865 Potestis hanc fuisse illi creberrimam. Verum ne debilis visus nos falleret, Ex umbra tum progressi, propius Accessimus eos, iacuere turpiter. ( D 2ry Simulatque nos spectaculum turpissimum 870 Abominati detestationibus, Accurrimus senili tardius gradu, Deprensus attamen, nisi quod motu pedum Melior iuventa fretus, atque corporis Viribus valentior, lucta praestantior 875 Elapsus, et graves senes nos supprimens Adulter in pedes celer se contulit. Et ianuae postici insultans fortius, Uno impetu vi limen audax transilit, Liquit stupratam civium accursum timens. 880 Ipsam tenentes, Ecquis hie, quaesivimus, Sed nec precando, quis siet fidifraga Confessa, nec ullis minis extorsimus.

Susanna (lat.)

Aisne cuncta gesta, collega optime, Ut diximus? Die testimonium tuum. SEDECHIAS

ess Contestor, et quae dixit, assero omnia. Si non fides satis valet, Iurabimus. Deliberate, ο incorrupti iudices Statuite, ne quis vestra dementia locus Queat videri apertus. Exemplum modo 890 Sit caeteris in posterum mortalibus, Ne vindicet Deus commotus Israel, Quapropter 6 Iudex fiat anacrisis. QUAESITOR

Susanna matronarum amplissimum decus, Nunc quaestioni respondebis, quam tulit. 2") 895 Fateris haec in universum, an excipis? SUSANNA

Praecido eo modo, quo nulla exceptio Siet. nego praecise quae dicunt senes. Novit Deus doli perversam fabricam. Nec quicquam eorum, quae calumniis malis 900 Dixere, testimoniis queunt bonis Probare. sufficiat mentem esse consciam. SCENA V. QUAESITOR. MALOCO. IEROBAAL. H E DIOTH. A R R A D A N . DIBON. Z A B A . BESASA. D A B R A N I . H V A N . A G I R A . G A L A A D . HISTIOB. QUAESITOR

HANC Quaestionem acerrimam pii patres Audistis. atque audistis alteram

228

SixlBirck

Partem. Senes aiunt, negatque foemina, 90s Capitis senes anquirunt, hoc id abnuit, Res controversa est, summa litis vertitur. Ex his, patres, status causae inficialis est. Deliberate quid fiat nunc amplius. Maloco, te rogo tuam sententiam. MALOCO

C H O R U S . Ex Psal.

LXXXII.

i2io PRaesens in mediis consiliis Deüm Divos cunctipotens iudicat impios Quis finis malefidis Vestris iudiciis erit? Quantisper facies praevalet impii? 1215 Pompas magnificas respicitis foro? Pupilli mage digna Afflicti ratio siet. Iustum iudicium pauperibus feras Suppressos inopes assere liberos, 1220 Iniusti eripias bonos Censoris violentia. Ignorant stupidi, nec sapiunt bene, Palpantes manibus, per tenebras eunt. Hinc tellus tremit, atque 1225 Diris turbida fluctuat.

Susanna (lat.)

Vobis summus honos, numina vos voco, Excelsique dei progeniem tamen Sors Adae capiet vos, Fatique imperium premet. 123« Summis praecipites fastigiis dabo, Exurgas domine, ut Iudicium feras Terrae. Nam dominaris Cunctis gentibus undique.

ACTUS QUINTI SCENA I. DANIEL PROPHETA. A G I R A . QUAESITOR. CLETER APPARITOR. DANIEL

EHEM, Domus seniores Israel patres, 1235 Immunis en sum ab innocenti sanguine. AGIRA

Ehem puer, quid clamitas temerarie? Quid vult tuus sermo? Quid intercessio? (DANIEL)

Patres iniqua iudicastis hodie.

Quaesitor en temerariam hanc audaciam. 1240 Puer senes hic insimulat calumniae. Et actiones interpellat. Irritam Rem iudicatam factitans, infamiae Eximere nota satagit. QUAESITOR

Tun' puellule? Ain? Tibine intercessori cedere 1245 Senes cupis? DANIEL

Deus reis hanc eximit, Nec aequa, nec bona est sententia

Susanna (lat.)

245

Vestra haec, et haud mentes celeres probaverim. Imo Deus generis sator mortalium, Legisque lator odit iusticiam nimis 1250 Duram, atque plus satis rigidam, neque Humana vita res Deo leviuscula est, Ut lusus esset in periclo sanguinis. Nec is sapit, qui rectum non intelligit, Perversa crede, et callida est vaecordia. i E 2r> 1255 Adiudicastis hanc neci, quae est innocens, Scelerisque, quo de condemnastis, libera. Aliena non erat, sed stemmate, et bonis Natalibus domus Israel filiam Damnastis. hem gradum ad tribunal vertite, 1260 Restituite hanc matronam honestam in integrum. AGIRA

In integrum? Num ius suum non obtinent? Aut unde tanta autoritas puellulo? QUAESITOR

Divinitus puto. Nam qui prudentiam Tantam dedit, tamque admirabilem, Deus, 1265 Idem dabit ius vindicandi innoxiam. Quapropter ö patres honorem iudicis Huic deferemus. AGIRA

Deferemus ? QUAESITOR

Maxime. Puer tenelle, qui prophetae pneümate Donatus es, capesse munus Iudicis. 1270 Oraculum nobis tua sit sententia. Quod spiritus dictabit, id ratum siet.

246

Six/ Birck Vestros locos laeti patres capessite. Manus tenellas liberate vinculis. CLETER

Faciemus id Praetor manu promptissima. 1275 Restituite hancQUAESITOR matronam honestam in integrum.

SCENA Π. D A N I E L . QUAESITOR. A C H A B .

SEDE-

CHIAS. CLETER, A B E D APPARITORES. 520 Adversus Israel populum Chaldaicum. PHYLAX

Adparet esse non malus, nostratibus Favere partibus non ambigo, illius Nos vincla restringemus. GNOSTER

Die nomen tuum. GREGORUS

Die. ACHIOR

Achior. SPHENDONITES

A i o maetfe sis integro. 525 Seeurus esto, adibis nostrum Consulem. Is, ut bonus vir est, te pace publica Donabit, et tractabit humanissime. PHYLAX

Sequere modo intrepidus, praesenti pectore. N o n est in Israel id moris, ut dolo 530 Malo, aut malis agatur artibus. Bonum Aequumque tarn coluit semper gens Israel, Quäm non alia sub sole. Nil temerario Decernitur consilio. sed prudenter hie Deliberantur aequa lance singula 535 Nostro in senatu, quum frequens est sessio Diiudicantur.

304

Six/ Birck ACHIOR

Nil detrecto, ducite Modö, et nihil tarn prompte faxo, credite, Nec gratius continget isto tempore, Quam si in frequenti condone hie audiar. 540 Nam conscius mihi sum me nil in Israel Mali aut iniqui designasse. Quin magis Periclitatus sum, quod hunc impensius Populum Duci vestrum meo laudaverim. Studio salutis vestrae sum huic periculo 545 Expositus. SPHENDONITES

Hie pericli nihil timendum erit, Causam senatui si tu probaveris, Tuam bonam esse, aliud si nihil dixeris, Quam quod bonum atque aequm fuerit. Nam pessimum, Ut scis, malum consilium est consultoribus.

SCENA

Π.

Achior ab oppidanis observatur et capitur. LITURGUS. GREGORUS. ACHIOR. LITURGUS

550 Q U i s hie vir est? mirum est, quo coeperint loco, Ubi nam virum hunc coepistis? Certe is hostis est. GREGORUS

Homines eius foris vinxerunt arbori.

Iudith (lat.)

305

ACHIOR

Non hostis (hoc credas) nec perduellio, Exautoratus per mcos sum proditus 555 Vobis. Ob hoc soluta sacramenta sunt. Aut captus, aut amicus sum Bethuliae.

SCENA

ΙΠ.

Liturgus famulus publicus, de Achior ad Senatum refert. Achior Senatui negotium exponit. LITURGUS. OZIAS IN SENATU. ACHIOR. LITURGUS

Vlgiles, patres, dum pro officio excubias agunt, Nacti virum foris ex Assyrio agmine. Qui ait suos se prodidisse milites. OZIAS

560 Sistatur hue. iube ingredi. LITURGUS

Fiat modo. Causam tuam, Vir Assur, nunc senatui Expone. ACHIOR

Pax patres sit huic consessui. < 0 >

OZIAS

Pacem precaris perduellio tuis Hie hostibus? Tu incircuncisus Assur es. 20 Sixt Birck Π

306

SixtBirck

5«5 Quid nam sibi isthaec proditio velit tua, Id non satis liquet, dolum nobis malum, Et hostium fraudem arguit. Non proditus, Sed hue venisti ut explorares proditor. Achior Quod hostium dolus vobis suspectus est, S70 Non id quidem mirum patres Bethuliae. Atqui deum testor vestrum sanctissimfe, Fas sit mihi Assur sacra iura solvere, Fas sit viros odisse. et vobis omnia Consilia, quae tegunt sub auras prodere 575 Nec legibus patriis ullis tenear. Fero Me proditum esse. Non ego interim nego, Non esse me vestratem, sed si facta sit Per vos potestas, ut dicam rem hie ordine, Faxo lubens. et hoc saluti serviet 580 Vestrae meaeque. Ozias Sit tibi fandi copia. Quod si innocens fueris deprensus, hoc tibi Bonum atque commodum fuerit, Die libere. Achior Viri Bethulienses, et patres pii, Verissima haec sunt, quae dicam brevissime. 585 Postquam superbus multis ex victoriis Dux Assur est Holophernes, qui sine sanguine Regis sui ditioni et regna et oppida Subegit, ad Euphratis alti terminos Utrinque. Quin rebellium saevus solo

Vach Multö citius praestö fuerint Höstes timeo, quam nos cupimus. Vigiles muri officii moneas. GNOSTER

Hem Tychophylax. vigiMsne bene? TlCHOPHYLAX

830 Nihil est potius mihi in hisce malis, Quam publica crede salus. PHRURARCHA

Bene, sed Nunquis strepitus fit ab hoste? TlCHOPHYLAX

Nil dum video, si quid videam, Fidei memor esse volo.

Mali

PHRURARCHA

Facito. 835 Num porta Pyli satis excubiis Munita? PYLIUS

Puto. PHRURARCHA

Facite officium. Somnus procul esse velit, moneas Socios, vigilent alacres.

318

SixtBirck PYLIUS

Moneo. PHRURARCHA

Non est locus, aut tempus vigili «40 Somno indulgere modo his gravibus Rebus. PYLIUS

Moneo fidei, moneo Patienter ut hoc commune malum Nunc sustineant, nihil efficio Quin murmura sunt. PHRURARCHA

Nil murmure opus. AGRIPNUS

8« Quur non proceres hie excubias Peragunt? Miseri sunt bis miseri. PHRURARCHA

Te haec verba malum civem esse probant. Civile nihil sapis, at magis est Tibi seditio studio, proceres 850 Sat habent, quod agant, vigilare solent Quum stertis, et alta quies tibi sit. Qui praesidibus maledicit, is et < C 7") Domino maledicit. PYLIUS

Sed frustra tamen.

Idem monui,

319

Judith (lot.) PHRURARCHA

Bene tu bone vir ess Facis ut decet, hoc iubet ipsa fides.

SCENA ΠΙ. Holopbernes noctu urbem obsidet, ponit castra, vigiles de his Consult indicium faciunt, vocantur cives ad arma. PYRGOPHYLAX.

TICHOPHYLAX.

NYCTOPOREUS. POLITES. OZIAS. BUCCINATOR.

EUDULOS. DEMUS.

THARSUS.

PYRGOPHYLAX

H E U S Tichophylax, heus Tichophylax. TICHOPHYLAX

Hem Pyrgophylax, hem quid tibi vis? PYRGOPHYLAX

Ecquid tibi, te rogo, num strepitus Auditur? TICHOPHYLAX

Idipsum, nec procul est. 860 Exercitus in clivis, nisi me Oculi fallant, hinc despicio Sub praecipiti anfractu, et viridi haud Procul a saltu sonipes crepitat, Hinnit, fremit: Et trepidat sonitu 865 Tellus.

320

Sixt Birck PYRGOPHYLAX

Videor mihi idem auribus his Audire, sed ipse en hostis adest: Est impius Assyrius, propera. Fac indicium celere, celera Ad Consulis aedes, Hinc mora sit 870 Procul, ista pericula die οεΙεΓέ.

TLCHOPHYLAX

Quin Nyctoporo iubeas. Melius Fuerit, satiusque manere. PYRGOPHYLAX

Vigil Heus Nyctopore. NYCTOPOREUS

Hem. PYRGOPHYLAX

Propera citius. NYCTOPOREUS

Quö nam? Quid nam tibi vis? PYRGOPHYLAX

Celera 875 Fac praesidibus mox indicium, Hue Assyrium ventasse. NYCTOPOREUS

Malum id Omen, miseros, nos, heu miseros.

Judith

(lat.)

POLITES

Quid vociferatio? Quid precor heus Miserabiiis iste tuus sibi vult 880 Clamor? NYCTOPOREUS

Miseri sumus. hostis adest. POLITES

Heu nos miseros, heu nos miseros. NYCTOPOREUS

Mecum propera, nos indicium Faciemus praesidibus, ianuam Pulsato, prior siquidem fueris 885 Cursu. EUDULOS

Quae nam ista frequens Crepitatio? NYCTOPOREUS

Mox. Domino volumus Facere indicium, quod Barbaras est Sub moenibus. OZIAS

Heus vigiles. NYCTOPOREUS

Domine Consul, fragor armorum crepitat. 890 Sub moenibus altis, Pyrgophylax Me iussit ut indicium facerem Tibi praesidibusque aliis.

21 Sitt Birck II

321

322

Sixt Birck OziAS

Properans Fac classica saeva sonent. Citius Quo confluat armiferus populus.

»95 Faciam.

NYCTOPOREUS

POLITES

Trepidatio magna nimis Fiet taratantarico sonitu. NYCTOPOREUS

Heus classice classica signa dato. ( C 8®>

BUCCINATOR

Ni consul id ipse suo iubeat Iussu. minime faciam. NYCTOPOREUS

Facias. 900 Nam Consul id ipse iubet, tibi sum Hue nuncius. hoc mihi fide fide Sanctaque bonaque. BUCCINATOR

Satis mihi fit. Taratantara nunc resonet fremitu. POLITES

Horribiliter sonitus sonat iste satis. 90s Concursio fit. trepidatio fit. Populi fremitus, strepitus, miseros Nos. heu miseros. Quis finis erit?

Iudith (lat.) DEMUS

Quid classicus hie sibi vult? rogo te. POLITES

Heu hostis adest. heu Assur adest. THARSUS

9io Armis opus est. nil efficitur Clamore. Timor procul esto, procul. Praesentia nunc mihi pectora sint, Fortisque animus. POLITES

Nil arma valent, Ni dux Dominus praesens fuerit. 915 Is solus iura salutis habet. En Consul adest, armatus is est Armis animo, et bene consiliis.

SCENA ΠΠ. Consul lustrat urbem, Excubias et portas, nequid dolt aut proditionis lateat. Habet cum hoste deditionem petente ex muro colloquium. OZIAS. PHRURARCHA. PYLORUS. PYRGOPHYLAX. HOLOPHERNES.

-·>

OZIAS

M A c t e ό Cives animis opus est, Et pectoribus firmis, Agite, 920 Pellite curamque metumque procul, In domino fidite. Magnipotens 21»

323

Sixt

Birck

Etenim robur dabit. Auxilio Veniet, sicut et nostris patribus. Ad signa manete, fides animis 925 Sit integra. Quin Phrurarcha veni, Comes esto mihi. Vigiles videro, Portasque, dolus ne quis lateat Malus, aut mala proditio. PHRURARCHA

Nihil ό Consul melius quam consilium hoc. 930 Oculus domini melius videt id, Si quid geritur non valde prob£. OZIAS

Et quid vigiles agitur? PYLORUS

Strepitus Ingens sonat armorum, variis Clamoribus ö patriae pater, ö 935 Consul caput urbis. et armisonus Exercitus horrifico frendet truciter Fremitu. OZIAS

Nunquid sera salva satis ? PYLORUS

Sera salva quidem est, et salva fides. OZIAS

Nihil amplius ipse potes facere, 940 Quam si patriae praestes fidei Ius. Ad turrim celerabimus, et Ibi prospiciam, quidnam hostis agat.

325

Iudith (lat.) PHRURARCHA

Heus Pyrgophylax, quidnam Assur agit? PYRGOPHYLAX

Fragor ipse docet, quod castra locat. 945 Sub praecipiti clivi Domine Consul, video ni fallor eum. OZIAS

Hostemne? PYRGOPHYLAX

Ducem. PHRURARCHA

Nunquid properat Eques hue? PYRGOPHYLAX

Sub moenibus ipse furit, Spiratque minas, et colloquium. HOLOPHERNES

950 Heus heus vigiles, heus heus vigiles. PYRGOPHYLAX

Holophernes nos vigiles vocat. OZIAS

Hem. Ecquid sibi Barbarus ille velit, Rogitato. PYRGOPHYLAX

Holopherne, quid tibi vis? HOLOPHERNES

Proceres volo.

326

SixtBirck PYRGOPHYLAX

Consul adest. HOLOPHERNES

9ss Die prodeat hue in colloquium.

Ubinam?

PYRGOPHYLAX

Amplissime Consul, Colloquium Tecum petit hostis. Nunc aderit. OZIAS

Hem Barbare vir, quid tu tibi vis? Ecquis furor est novus iste tibi? 960 Quid bella piis heus saeve moves? Ecquid placidam turbas requiem? Cur ius violas, quod gentibus est? Non Assyriis Iudae ex tribubus Iniuria fit, vel facta fuit 965 Unquam. Sine nos cum pace bona Exercituum Dominum colere. HOLOPHERNES

Quid ius sive fas, nil id moror. heus, Hoc ipsum causae plus satis est, Quod vos alium quam Assur Dominum 970 Colitis, Deus ille tuus valeat. Hie Assyrio paret imperio, < D 2r> Iniuria magna satis fuerit, Et causa duelli valde gravis. Haec est apud Assur sufficiens 975 Inuria, quod non imperio Vos sponte suo portas patulas Praebetis, ut haud pauci populi Fecere, sibi, patriaeque suae

luditb (lot.)

Peperere salutem. Nanque sine »eo Vel sanguine, vel sine vulnere se Se dedere conditione bona Potius voluere, tributa dare, Et supplicibus sceptrum genubus Assur venerari, et pace frui, 985 Quam saeva et dira duella pati? Reges, populi, Respublicae in has, Has ecce manus claves facile Offerre meas nihil addubitant. Hinc gloria magna mihi erigitur. wo Non vestra potentia maior erit. Quae vos rabies miseros agitat? Quae nam vaecordia tam stupidos Vos reddidit? aut cur pectora sunt Vobis tam dura? Superbia, Vah 995 Vobis vestra exitio fuerit. Vobis non ulla superstes erit Soboles. Pavor et luctus miseris, Et plurima mortis imago. Viri, 2") Matres, cum virginibus, iuvenes looo Hie ecce cadent diro gladio. Discrimina sexus nulla aderunt, Nulla aetatis. Sed campus erit, Ubi moenia vestra superba modo Stant. Nam ut victis dolor unicus est: loos Sic nil nisi maxima pernicies Vobis erit expectanda. Cave. Ast si melior mens iusserit, ut Hac relligione mala posita, Vos vestraque deditione modo loio Dedatis in Assyrii imperium, Pars pacis erit tetigisse manus Nostras, positis armis, patulis Portis veniam rogitantibus hoc

327

328

Six/ Birck Dabo, ut liceat porrö facile lois Aequis tolerabilibusque domi E t vivere conditionibus, et Cum pace frui imperio Assyrio. OZIAS

Oratio dura, superba quidem Satis est: minitaris acerba satis. 1020 A d quae modo pauca tibi refero Pro me. Deus omnipotens Deus est Noster, Dominus Sebaoth, variis Bonitatibus in nos conspicuus Terram dedit hanc nobis, pariter 1025 Foedus pepigit, sanctum populum (D 3r} Voluit sibi nos, Deus ipse pium Nobis populo fore pollicitus E x foedere se dominum, ille aderit Nobis, feret auxilium properans. 1030 Heus obsidione tua facile Nos eripiet, tutos faciet A te. Neque enim cuiquam temere Rex ille suum aeternum imperium Cedet. Quia vero minister ego 1035 Patriae populique mei, dominus Vero minime sum, haec pauca tibi Pro me volui. Sed quid populo Visum fuerit, scibis. Quoniam Pro more Senatus cum populo 1040 lam iam statuet, Responsa dabit. Ne sit tibi nunc mora difficilis. HOLOPHERNES

Quae vis aut praesidium huic populo? Cui tanta superbia inest animis? Vah tantula, vah nos oppidula

Iudith (lat.) 1045 Tantis contemptibus excipiant ? Quod nam facinus fieri poterat Indignius? Haud scio quid faciam. Tantos se dedere vel populos, Vel regna, modo oppidulum istud erit, loso Cui nostra potentia magna siet Materia risus? Prö dolor. An Impune ferent? Non illud erit. His non lapis ullus erit reliquus, Quin corruat. Non tuti fuerint loss Vel huberibus matris teneri Foetus, vel ex utero scindam pueros. Exempla satis crudelia nos Edemus in ipsos, ut reliqui Circumcisi populi sapiant 1060 Damno ex alieno, et Assyrios Dominos agnoscant esse suos. SCENA V. Senatus de rebus dubiis consultat, decernit ut negotii summa Deo commendetur, armaque in defensionem patriae capiantur. O Z I A S . CHABRI. R A S A I A S . MESECH. SABETH. IABINA. IOSEPH. EMANUEL. NATHANIAS. MELCHIAS. IEBANIAS. LECHINAN. CHARMI.

Senarii. OZIAS

V l r i Bethulienses, Patres Optimi, Patriae salus iubet rem forti pectore Gerere, atque consilio, fide et prudentia

330

Sixt Birck

1065 Opus est. Patres Conscripti. Qui Respublica Salva esse possit, hie nunc consultabimus. Locum suum capessat quisque armatus, et Prior locus sit consiliis, hinc pectore Forti geramus rem, ne nostra civitas (D 4r) 1070 Veniat in hostium manus, ignavia Nostra. Id foret per Israel turpissimum. Iuxtaque cum periculo Manassidis, Coniunctius, quam quis fortasse iudicet. Quanto periculo sit heu Respublica 1075 Nunc constituta, id experimur maximo Nostro malo, ast id unde sit, novit Deus: Nos intra sacra et saxa nunc angustiis Premimur gravissimis. Paucis sic res habet. Dux Assur obsidione nos premit gravi. 1080 Petitque deditionem salvis omnibus. At is tamen dat conditiones admodum Duras, et intolerabiles cultoribus Summi atque maximi Dei, nec libero Populo ferendas: Contra Iura gentium loss Urbem petens his legibus. Nostrum ut Deum Negemus: Assyrios Deos hinc cultibus Veneremur: ut tributa non adeo quidem Tyrannica ipsius Regi pendamus, et luremus in nomen magni regis sui. 1090 Quid sit opus facto Patres perpendite, Conferte quid sit aut honestum, aut utile Consyderate, quid salva fieri fide Queat. Chabri pro more die sententiam. CHABRI

Res non levis, sed ardua est, et pergravis. 1095 Dicam tamen paucis quod Reipublicae Videtur esse salutiferum. Tyrannus hie

Diffido nostris viribus, licet probe 1125 Munita sit natura nostra civitas. Annona vero deficiet nos, et fames Nos atra tandem ad deditionem turpiter Compellet, id quod rebus nostris integris Habere possumus, pacem implorabimus. 1130 Nequicquam, et ipse quem dicit Chabri Deus

332

Six/ Βirck

Irascitur nobis, quod foedus fregimus, Nec id semel, sed heu dolor frequentius Vita impia, et peccatis multo plurimis. Hinc, hinc patres, irascitur nobis Deus. ii35 Duella mittit. Assur est Dei manus, Qua nos ferit, punitque tam foedi fragos. Cui qui resistit, is resistit maximae Dei potentiae, et divinis viribus. Quare meo nos consilio nunc Barbaro 1140 Dedemus, et fruemur pace. Nam salus Cum Servitute praeferenda perditis Rebus, quid heus iuvat perire funditus? Videre nostros liberos crudelius Mactari, et id quod est multö foedissimum, 1145 Ad stupra nostras coniuges et virgines Rapi, gravissimis duelli legibus. Nam nulla victis est relicta alia salus, Quam quod salutis nulla spes relinquitur. Ast servitus potest successu temporis use Tolli sicut dies edax est tristium (D 5vy Rerum omnium consumptrix. Haec mens est mea. MESECH

Rasaias videtur istud optime Considerasse, quid sit έ Republica Caussasque rerum ponderasse exactius. use Non nos Nabuchadnezer in Babyloniam Duxisset, aut Philistiim multö prius Vexasset armis, ni Deus peccamina Populi sui punire decrevisset: at Postquam expiavimus belli piaculo, aut nee Captivitatis, et satis poenarum erat Datum, Deus nos postliminio reddidit, Virgam suam, ut pater, fregit, cum filios Correxit. En Deus decrevit plectere.

Iudith (lat.)

Durum est Dei stimulo recalcitrare, vel ii65 Divina fata velle vi confringere. Quin potius ut patris feremus fortiter Ferulam, id, mea sententia, salubrius Consilium erit, quam nos et nostros liberos Perire diris armis, atque extinguier ii7o Hie funditus. Babylonis transmigratiö Conditio durior fuit, quam sit modö Haec quam dedit dux Assur. Tempora Adiment mala ista. sed nulli praeiudico. Per me sibi quibusque sit sententia 1175 Et libera, et salva, atque, ut par est, integra. SABETH

Dicis probe Mesech, id ipsum sentio, Et in tuam pedibus eo sententiam, 6r} Quid inde lucri, si vel nostros liberos Vel coniuges mactationi turpiter 1180 Nos destinemus, prostituamus virgines? Nihil. Nec hoc vero simile fit, quod Deo Probetur istud, et si iratus maxime Nobis siet. Inter duo, dicunt, mala Minus malum, si dira quem necessitas lies Premat, eligendum. Sed nos leges hostium Negotio minori, quam saevitiem Feremus. Ac tyrannidi, quam tempora Ferunt, dies medebitur. Nam temporis Medela si licet non praesens sit, tamen 1190 Tolerabilis magis, quam praesens hostium Caedes. Deum qui mortui laudabimus? Quae laus Deo fieri potest in tartaro Nigro? Licet nobis negandus sit Deus, Id ore fit, laudemus ipsum pectore. 1195 Scrutator ipse est nanque, ut scitis, cordium. Simulabimus prudenter ad tempus Dei

333

334

Six/ Birck Posuisse cultum. Fort^ ä nobis exigent Oden Sionis, ut quondam Babylonii, Canemus ipsis trenos pro psalterio. 1200 Isthaec mea est patres pii sententia. IABINA

Mea mens patres longe est alia quam sit virüm, Qui iam ante me dixere, qui non Candida Fide Deo credunt, suam fidutiam Male conscii sibi abiecerunt, nec Deo ( D 6vy 1205 Tot evidentibus documentis optime Nobis benigno audent constanter fidere. Quam callidum hoc est consilium quod maximos Luctus, dies quos affert, hos diuturnitas Tollit, quid impium magis quis dicere i2io Quaeso potest? quam quod volunt prudentia Praecipere fata, et consilio suo Dei Consilia quod nituntur ante ferre. Qui? Quid stultius, vel έ Rep minus Dici queat, non perspicio, sed optimi Iiis Patres, mea haec brevis et clara est sententia. In vota nos vocemus cum fidutia Dominum Deum, memor quod esse foederis Velit, Benignus est, fidelis credite. Errata condonabit poenitentibus, 1220 Medela praesens esto poenitentia, Quod si ipse stabit nostra ex parte, vicimus. Quapropter hosti fortiter resistere Conemur, idque freti praesidio Dei. IOSEPH

Miseratione digniores iudico, 1225 Quam livido odio, qui suadent dedere Patriam hostibus, producunt res antiquitus Gestas in Israelis gente, sed quia Ipsi fide sunt destituti Candida

Judith (lat.) (Quae caussa semper est erroris) turpiter 1230 Caecutientes errant, et absurdius Ratiocinantur, et sua prudentia (D 7r> Bene callida inferunt iram Dei magis Magisque. Nanque sola diffidentia Maioribus nostris fuit vel maxima 1235 Irae dei caussa, et Babylonis prö Deüm Captivitas, et quicquid ullo tempore Maioribus nostris mali accidit, suam Originem inde sumpsit. Ergo vos patres, Quid facto opus sit, rectius perpendite. 1240 Non deseret nos noster optimus Deus, Si firma sit fides nostra, et constantior In rebus his et omnibus fidutia. EMANUEL

Quis contra nos, pro nobis si Deus erit? Si quis fidem facere volet dictis suis 1245 Paradigmatis, Res gestas ille antiquitus Exactius debet causas expendere. Quis fine quoque eventus consequutus est. Unus scopus scripturae, semper est sibi Similis. Deum suis adesse. Det precor 1250 Vestrüm quis historiam sacris ex Bibliis, In qua Deus sanctos deseruerit suos. Sanctos voco, qui sancta ipsius foedera Constanter et fideliter custodiunt, Qui non levi quovis iactantur ventulo. 1255 Quod si Dei foedus sancta servabimus, Servabit ipse nos in his angustiis. Tarn fortis est, quäm cunctis retrö saeculis, Qui semper est bonus, nec ullo tempore 7®) Vel deficit, vel fit sese imbecillior. 1260 Quare Dei meo patres suffragio Mandabimus tutelae sancta moenia.

335

336

Sixt Birck

Nathanias Sunt vera quae dicis Emanuel. Bene Prudenter et cordate disseris. Bene Causas duelli adversi nobis explicas. 1265 Exempla sunt res gestae patrum saeculis. Iram Dei exarsisse tum vehementius, Cum foederis sancti fidem fefellimus. Noster Deus saeverus aemulator est, Non gloriam suam concedit alteri, 1270 Non fert, honoris ullus ut sit particeps Sui. Vicissim quando recto pectore Coluimus ipsum, nobis semper extitit Praesens, opem nobis tulit fideliter. Non principis cuiusquam vel tyranni erat, 1275 Regisve tam valens in nos potentia, Quae nos manu quantumlibet forti sua Ferire, vel superbam quae victoriam Referre de nobis potuisset. At Deus Robur dedit populo et vires tantas suo, 1280 Ut saepe magnos pauci bello fuderint Exercitus, fugarint, et victorias Claras reportarint, trophaea erexerint, Et coeperint in deditionem maximas Urbes, suis tyrannos saepe sedibus 1285 Pulsaverint. Quae vos, Viri, vaecordia 8r") Invasit, ut velimus hosti turpiter Nos atque civitatem nostram dedere? Nunquam id mea fiet, patres, sententia. Melchias Videmini patres consultö singula 1290 Dixisse, nec quid mutem habeo, nisi unicum hoc Addam, fides amissa mutat pectora. Cor languidum fit, quando conscientia Vel foederis neglecti, vel fidei malae

luditb

(lat.)

Eroditur, diris terretur, et modis 1295 Miserrimis cruciatur atque affligitur, Nec est vir amplius, cui virtus pectore Fideli erat prius longe fortissima. Exempla sunt abunde, sed non temporis Ratio feret citarier, Sed 6 patres 1300 Macte modo virtute rem capessite. Non nostra res, sed hie negotium Dei Nunc agitur. Is vires sibi dat fidentibus. IEBANIAS

Dominus tulit legem, et sancivit foedere, Ne quem Deum, quam se colamus amplius, 1305 Cur nos piis Cambysem et Assur cultibus Veneremur? Ecce eadem lege natus est, Ut moriatur: est iisdem obnoxius Periculis, quibus nos. Non divinitas Fortuna praesens est censenda, sed magis i3io Praecipitium, modis eiusmodi Deus Fastigio celso ponit, quos perdere Vult. Nam periculosius tanto cadunt, (D 8") Quanto altius casus fit, maior impetus, Qui celsior. sed interim tentat Deus 1315 Nostram fidem. Quam turpiter nos dabimus, Si non fidem servabimus Deo integram? Poenas luemus iustas, sed gravissimas. Quare patres obtestor hoc bona fide, Magis fore έ Republica, si moenia 1320 Tutabimur. Deus curabit caetera. LECHINAN

Sic prorsus est, melius nihil scio patres. Satis superque causarum est ä singulis Dictum, ex quibus relinquitur, quod optimum Sit, atque consultissimum. Nunc moenia 22

Sixt Birck Π

337

338

Sixt Birck 1325 Munirier, nil quod munitionibus Conducit intermittier. sed omnia Fretos deo tentare extrema fortiter. Natura nostram civitatem anfractibus Scopulisque munivit, viarum angustiis 1330 Decern viris resistet sola foemina Cordata, quae praesentis esset consilii. Saxis adobruet vir unus agmina Scandentium et haerentium altis rupibus A d ima deturbabit, et dabit viros 1335 Mille unus in praeceps. Viarum angustias Nos occupemus mox armato milite. Consultius patres quod έ Republica Magis siet profecto nil prorsus scio. Ne nos Deo pro summo, solo, maximo 1340 Cogamur in tyrannidis potentia Vulgus Deüm vanis religionibus Colere, quod absit 6 a nobis longius. CHARMI

Accedit hue patres, quod est turpissimum Mortalium in rebus, qui sumus foedere 1345 Sancto Israelis genti vincti, Corporis Unius omnes membra sancta legibus Certis, ea tentare quicquam nescia Desertionis crimen id esset maximum. Non nostra res unorum agitur, sed omnium, 1350 Qui sunt eodem sanctae gentis foedere Socii. Tribus Manassidis Bethulia Pars est, Manassis Israelis, ö patres ( Ceu porta firma his nostra existit civitas. Si nos velimus Assur esse maxim£. 1355 A t turpius fuerit socios sic prodere, Et hostibus vias praebere in Israel. Non sic patres, non sic fiet: Constantior

Iuditb (lot.) Maneat fides, ne proditores turpiter Fiamus Israelis mact£ viribus 1360 Hosti resistemus, sociosque ex foedere Poscamus auxilium, certfe quod foederis Fuerit sacri, facient, suis pro viribus Nostrum sua quisque hoc faciet manu. Quod iusserit patriae salus, et religio, 1365 Amor Dei, cuius agitur negotium, Consulque curet istud pro sua fide,

Ne detriment! quid capiat Resp. OZIAS

Quamvis sit unus, alter, atque tertius, Qui non prob£ dixerunt de Rep, 1370 Maior tamen pars hue inclinat maxime, Fidutia ut nostra in Deo constantior Posita geramus rem manu viriliter. Operam fidelem dabo Reip. Nunc quid Senatus his in rebus censeat, 137S Id concioni paucis indicabimus. Nunquid velit quod nos decrevimus ratum. Mox hinc duci responsa dabo, quae petit. Et comes eat pro se mihi nunc quilibet. SCENA VI. Concioni Senatusconsultum indicator, Responsum Holopherni datur. O Z I A S . EMANUEL. HOLOPHERNES.

NATHANIAS. ARMIGER.

OZIAS

V l r i Bethulienses, fratres optimi, 1380 Quae sint pericla, quis status sit publicus 22*

339

340

Six! Birck

Videtis. Hinc Senatus ita censuit, Ut quisque vestrum pro se patriae suae Operam suam locet. Deoque maximo Comittat inde curas tutö caeteras, 1385 Cuius negotium geritur, et Religio Defenditur. Qui civis esse volet bonus, Testetur id confessione publica, ( Ε 2ry Extendat ad coelum suam nunc dexteram. Vestram probo Cives sanctam concordiam, 1390 Pectusque deditum saluti publicae. Eamus ergo responsuri ad moenia, Comites patres mihi vos adiungier volo, Eamus. EMANUEL

Ο si Dux Assur saperet bene, Et oppidum nostrum obsidione solveret. NATHANIAS

1395 Saperet mea quidem probe sententia. Miror quid isthaec tam superba audacia Portendat, ut Summo ausit atque Maximo Inferre bella. Quae nam isthaec audacia est? EMANUEL

Ludibrio est Deus prophano pectori. i«o Metitur ex praesenti sorte singula. Successus ille, quo iam multo tempore Est usus, insolentem reddidit ducem. Non se metitur ex se. NATHANIAS

Vah superbiam. Secura vero isthaec virium praesumptio 1405 Erumpet in nervum tandem. Periculum

Iudith (lat.) Tanto duci gravius cum exercitu suo Certe imminet, quanto ipsus est securior. Anapaestici. OziAS

D u x Assur, ehem, responsa tibi Porto. Seniores cum populo 1410 Statuerunt omnia ferre prius Discrimina, quam tibi dedere se. Freti auxilio summi domini. Tutabimur urbem, quam dedit, et ζΕ2"} Ex foedere cuncta geremus, eo MIS Quod summa fides, et summa dei Nostri bonitas, nobis aderit. Noster Deus est exercituum Dominus, Deus omnipotens, Dominus Coeli astriferi, terrae atque maris, 1420 Cui mors paret, et dux tartareus. Dominantium enim Dominus Deus est. Cuius Regni non finis erit. Sicut illius imperium fuit ab Aeterno tempore perpetuum. 1425 Hie praesidium nobis et opem Est pollicitus, stat pollicitis. Sed rex tuus Assyrius nihil est, Nisi mortalis, variisque malis Obnoxius haud minus atque alius 1430 Homo, quem Fortuna incerta regit. Est umbra fugax, ut bulla perit. Nunc, si placet, imperium Domini Cum rege tuo confer, temere Ne quid statuas, fidus moneo. HOLOPHERNES

1435 Monitore superbo non opus est. Abs te hoste, putas me consilium

341

342

SixtBirck

Petere? Erras. Quin potius moneo Te, ut prospicias tibi. Consilium Animo statui, iuroque tibi 1440 Per sceptra, per imperium Domini

Hostis valde minax territat omnium Mentes horrificis et miseris minis. Se vastando meos igne et acinace Laetos velle truci perdere terminos. 3255 Iuravit stolid£ dux temerarius Iactando iuvenes perdere strenuos, Lactantes pueros ecce meos neci Crudeli dare eos, ponere et in solo. Hostis virginibus vim violentius 3260 Proh castis faciei, si Deus hoc volet, Et pulchras rapiet pro spoliis sibi, Haec iactans temere funditus interit. At iustus dominus foeminea manu Concussit rabiem Barbarici ducis 3265 Non magnis iuvenum viribus horridam. Hunc per me dominus sustulit impium. Non Titan ferus hunc praecipitem dedit, Non hunc terrigenae magnanimi viri Confecere, sed hunc foemina fortiter 3270 Occidit Merari filia candidi. Hunc Iudith specie praecipitem dedit, Enervans animi martia robora. Sic charam patriam liberat hostibus. Obsessum propere solvitur oppidum.

Iudith (lat.)

(K r y

(KBy

3275 Atratam posuit dissimulans stolam. Nec quicquam viduae consimile adfuit. Unguentis faciem dulcibus illita, Cum mitrae tereti complicuit comas. Pascens lux oculos fallitur impius, 3280 Dum spectat pedibus vincula foeminae Hebraeae niveis, corripuit furor Vaesanus miserum, et exitio dedit. Deceptrix animum forma viro suum Captivum tenuit, perdidit. Et caput 3285 Horrendum secuit foeminae acinaces Crudelis, facinus quam memorabile. Horror corripuit Barbaricum genus Persarum. trepidant toxophori citö Medi, cum facinus tam temerarium 3290 Advertunt, pavor hos occupat horridus. Nostrates humiles tunc ululatibus Complent aethereum terrificis polum. Infirmique siti tum trepidant, fugam Capessünt pavidi, territi ab hostibus. 3295 Versis ast vicibus, qui geniti meis Nätabus validi, fortiter hostibus Impungunt stimulo vulnera sauciis. Qui victore Deo diffugiunt procul. Cantabo Dominum carmine te novo 3300 Victotem celebrans insuperabilem. Qui virtute tua tu tibi gloriam Aeternam facis 6 laudibus inclyte. Agnoscant Dominum mente pia Deum. Et servire velint, quaeque creata sunt 3305 Factori domino, numine qui suo Et verbo facili condidit omnia. Non firmum fuerit, quod tua numina Vel vitare queat, vel tibi viribus Audax obstrepitu velle resistere

28 SLxt Bitck Π

433

434

SixtBirck

33io

Tentet, iussibus haud morigerum tuis. Montes celsiiugos et fluidas aquas Concussu facili disiiciet Deus. E x fundaminibus, de facie Dei, Petra ut cera fluet ä radiis liquens. 33is Sed sanct£ timidis tu placidus soles Et clemens fieri, non sacra te movent. Non libamina te, non holocaumata Delectant liquidis dexter odoribus. Magnus semper erit, qui Dominum timet. 3320 Vae sed gentibus his, qui generi meo Insultant. Dominus cunctipotens Deus. Vindex aequus erit iustus et arbiter. Istos ignis edax coelitus ingruens Absumet, putridum vermiculi exedent 3325 Corpus tabifici. Mens male conscia Aeternas crucians ad lachrymas aget.

ARGUMENTA IN LIBRUM IUDITH AUTORE RODOLPHO GUALTHERO TIGURINO. Caput I MAgnanimi scribit Arphaxat fortia sceptra, et Quam fuerint urbis moeniae clara suae Hunc Nabuchednaezer vincit crudelibus armis. Quaeque prius fuerat gloria tanta, iacet. Caput II. Convocat Assyrius crudeli mente Senatum, Gentibus et cunctis bella movere parat. Deligiturque ferox Holophernes, bella feroci Qui movet immitis sanguinolenta manu.

Iuditb (tat.)

435

Caput III. Regna tibi dedunt Holopherne plurima reges, Quos gelidus vetuit sumere tela metus. Tu tarnen immanis virideis grassaris in agros Nec tibi subiectis parcere, saeve, soles. Caput IUI. Tristis Iudaeas pervenit rumor in urbeis, Et capit attonitus pectora quassa timor. Attame'n arma parant, imponunt montibus altis Praesidia, et Dominum nocte dieque rogant.

Caput X. Egreditur patria servatrix Iudith ab urbe, Assyria capitur mox tamen ilia manu. Mirantur vultus, Holopherni adducere captam Contendunt, formam turba prophana stupet. Caput XI. Adventus causas Holophernes quaerit ab ilia, Quas propter patriam liquerit ilia suam. Plurima cui narrat simulato pectore Iudith: Sed stupidum oblectant talia verba ducem. Caput XII. Assyrii in castris multo cumulatur honore Iudith, et egressu libera saepe rogat. Splendida et Assyrio cum principe fercula sumit. Sed nimio victus concidit ille mero. Caput XIII. Foemineo vehemens Holophernes concidit ictu, Sic Deus exiguis perdere magna solet. Et caput en patriam spe laeta fertur in urbem, Laetantur, laudes accipit ilia suas. Caput XIIII. Egreditur fortis ceu dura in praelia miles, Assyrios dubius corripit inde timor. Principis inveniunt mancum miserumque cadaver. Flebilis exterret fortia castra dolor.

Judith (lat.)

oe·

5. Dem Lautwert entsprechend normalisiert wurden u/v. 6. ß > ss, ζ- Β- paßim > passim. 7. ij > ii, ζ- B. studijs > studiis. 8.

& sind als et gesetzt.

9. Die Bogenzählung der Vorlagen wurde übernommen, Fehler stillschweigend korrigiert. Die Verszählung wurde neu eingeführt.

III Der Herausgeber ist allen Bibliotheken, soweit sie die Ermittlung des erhaltenen Überlieferungsbestands unterstützt und ihre Exemplare Zur Erarbeitung dieser Neuausgabe z**r Verfügung gestellt haben, ZU Dank verpflichtet.

Inhalt des ξweiten Bandes Susanna (deutsch) Judith (deutsch)

1 55

Susanna (lateinisch)

167

Judith (lateinisch)

273

Variantenapparate Variantenapparat %ur „Susanna" (deutsch)

438

Variantenapparat %ur „Judith" (deutsch)

484

Variantenapparat %ur „Susanna" (lateinisch)

489

Variantenapparat %ur „Judith" (lateinisch)

495

Nachwort des Herausgebers

500

"VfälterdeGruyter

w DE

G

Berliti'Newli>rk Ausgaben Deutschet Literatur des XV. bis X V i n . Jahrhunderts

^ J)

Unter Mitwirkung von Käthe Kahlenberg herausgegeben von Hans-Gert Roloff

T

Alle Bände sind in Leinen gebunden 1

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 1: Ritter Galmy. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. Mit 1 Taf. u. Abb. VI, 338 S. 1967.

2

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 2: Gabriotto und Reinhart. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. VI, 297 S. 1967. Johann Rist, Sämtliche Werke · Band 1: Dramatische Dichtungen. Unter Mitw. v. Helga Mannack hrsg. v. Eberhard Mannack. IV, 289 S. 1967.

3

4

5

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 3: KnabenSpiegel. Dialog vom ungeratnen Sohn. Hrsg. v. HansGert Roloff. IV, 208 S. Mit Abb. 1968. Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 5: DerGoldtfaden. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 294 S. 1968.

6

Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 1: Gedichte und Gediihtübertragungen. Hrsg. v. Joachim Birke. VI, 533 S. 1968.

7

Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 4: Reineke der Fuchs. Hrsg. v. Joachim Birke. IV, 481 S. Mit Abb. 1968.

8

Sebastian Brant, Tugent Spyl · Nach der Ausgabe des Magister Johann Winckel von Straßburg (1554) hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 165 S. Mit 1 Bildn. 1968. (Reihe Drama I)

Ausgaben Deutscher Literatur des XV. bis XVIII. Jahrhunderts 9

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 12: Apostelspiel. Knaben Spiegel. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. VI, 281 S. Mit Abb. 1968.

10

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 4: Von Guten und bösen Nachbaurn. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 207 S. Mit Abb. 1969.

11

Alezander Seitz, Sämtliche Schriften · Band 3: Tragedi vom Großen Abentmal. Hrsg. v. Peter Ukena. IV, 132 S. 1969.

12

Sixt Birk, Sämtliche Dramen · Band 1. Hrsg. v. Manfred Brauneck. VI, 307 S. 1969.

13

Der Patriot * Nach der Originalausgabe Hamburg 1724 — 1726 in drei Textbänden und einem Kommentarband kritisch hrsg. v. Wolfgang Martens. Band 1: Jahrgang 1724, Stück 1—52. VI, 446 S. Mit 1 Taf. 1969.

14

Johannes Kerckmeister, Codrus · Ein neulateinisches Drama aus dem Jahre 1485. Hrsg. v. Lothar Mündt. IV, 185 S. Mit 2 Faks. 1969. (Reihe Drama ΙΠ)

15

Das Künzelsauer Fronleichnamspiel · Hrsg. v. Peter Klaus Liebenow. Gr.-Okt. VI, 296 S. Mit 7 Kunstdrucktaf. 1969. (Reihe Drama II)

16

Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 2: Sämtliche Dramen. Hrsg. v. Joachim Birke. IV, 481 S. 1970.

17

Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 3: Sämtliche Dramenübertragungen. Hrsg. v. Joachim Birke. VI, 393 S. 1970.

18

Alexander Seitz, Sämtliche Schriften · Band 1: Medizinische Schriften. Hrsg. v. Peter Ukena. IV, 299 S. 1970.

19

Spieltexte der Wanderbühne * Band 1: Engelische Comedien und Tragedien. Hrsg. γ. Manfred Brauneck. VIII, 692 S. 1970.

Ausgaben Deutscher Literatur des XV. bis XVIII. Jahrhunderts 20

Spieltexte der Wanderbühne * Band 3: Schau-Bühne englischer und frantzösischer Comödianten. Hrsg. v. Manfred Brauneck. VI, 605 S. 1970.

21

Der Patriot · Nach der Originalausgabe Hamburg 1724 — 1726 in drei Textbänden und einem Kommentarband kritisch hrsg. v. Wolfgang Martens. Band 2: Jahrgang 1725, Stück 53—104. IV, 428 S. 1970.

22

Der Patriot · Nach der Originalausgabe Hamburg 1724 — 1726 in drei Textbänden und einem Kommentarband kritisch hrsg. v. Wolfgang Martens. Band 3: Jahrgang 1726, Stück 105—156. Register. IV, 460 S. 1970.

23

Teufelbücher in Auswahl · Band 1: Ludwig Milichius: Zauberteufel · Schrapteufel. Hrsg. v. Ria Stambaugh. IV, 495 S. 1970.

24

Philipp von Zesen, Sämtliche Werke · Band 8: Simson. Bearb. v. Volker Meid. VI, 677 S. Mit 1 Taf. 1970.

25

Philipp von Zesen, Sämtliche Werke · Band 9: Deutscher Helikon (1641). Bearb. v. Ulrich Machd. VI, 601 S. 1971.

26

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 11: Der verlorene Sohn. Tobias. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 375 S. 1971.

27

Christian Weise, Sämtliche Werke · Band 1: Historische Dramen I. Hrsg. v. John D. Lindberg. IV, 629 S. Mit 8 Faks. 1971.

28

Christian Weise, Sämtliche Werke · Band 3: Historische Dramen ΙΠ. Hrsg. v. John D. Lindberg. IV, 433 S. Mit 2 Faks. 1971.

29

Wolfhart Spangenberg, Sämtliche Werke · Band 1: Von der Musica. Singschul. Hrsg. v. Andrds Vizkelety. 173 S. Mit 1 Faks. 1971.

Ausgaben Deutscher Literatur des XV. bis XVIII. Jahrhunderts 30/31

Johannes Agiicola, Die Sprichwörtersammlungen · Hrsg. v. Sander L. Gilman. 2 Bände. Band 1: IV, 555 S. Hit 1 Faks. Band 2: IV, 434 S. 1971.

32

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 8: Die sieben Hauptlaster. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 241 S. 1972.

33

Teufelbücher in Auswahl · Band 2: Johannes Strauss, Kleiderteufel · Florian Daul, Tanzteufel · Andreas Hoppenrod, Hurenteufel · Adam Schubart, Hausteufel · Nicolaus Schmidt, Zehn Teufel. Hrsg. v. Ria Stambaugh. IV, 457 S. Mit Faks. 1972.

34

Spieltexte der Wanderbühne · Band 4: Schau-Bühne englischer und französischer Comoedianten (1670). Hrsg. v. Manfred Brauneck. VIII, 619 S. 1972.

35

Johann Rist, Sämtliche Werke · Band 2: Dramatische Dichtungen (Das Friedewünschende Teutschland. Das Friedejauchtzende Teutschland). Unter Mitw. v. Helga Mannack u. Klaus Reichelt hrsg. v. Eberhard Mannack. IV, 465 S. Mit Faks.-Taf. 1972.

36

Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 6: Der irr reitende Pilger. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 205 S. 1972.

37

Johann Rist, Sämtliche Werke · Band 4: Epische Dichtungen (Das alleredelste Nass, Das alleredelste Leben). Unter Mitw. v. Helga Mannack u. Klaus Reichelt hrsg. v. Eberhard Mannack. IV, 313 S. 1972.

38

Wilhelm Ehrenfried Neugebauer. Der Teutsche Don Quichotte oder die Begebenheiten des Marggraf von Bellamonte. Komisch und satyrisch beschrieben. Mit einem Anhang der Fabeln und Totengespräche hrsg. v. Lieselotte E. Kurth u. Harold Jantz. IV, 418 S. 1972. (Reihe Roman I)

39

Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 6, 1. Teil: Versuch einer Critischen Dichtkunst: Erster Allgemeiner Theil. Hrsg. v. Joachim Birke t u. Brigitte Birke. IV, 496 S. 1973.

Ausgaben Deutscher Literatur des XV. bis XVIII. Jahrhunderts 40

Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 6, 2. Teil: Versuch einer Critischen Dichtkunst: Anderer Besonderer Theil. Hrsg. v. Joachim Birke-)· u. Brigitte Birke. IV, 819 S. 1973.

41

Teufelbücher in Auswahl · Band 3: Joachim Westphal, Höffartsteufel. Hrsg. v. Ria Stambaugh. IV, 446 S. 1973.

42

Christian Weise, Sämtliche Werke · Band 4: Biblische Dramen I. Hrsg. v. John D. Lindberg. IV, 440 S. 1973.

43

Christian Weise, Sämtliche Werke · Band 5: Biblische Dramen II. Hrsg. v. John D. Lindberg. IV, 486 S. 1973.

44

Philipp von Zesen, Sämtliche Werke · Band 6: Die afrikanische Sofonisbe. Bearb. v. Volker Meid. IV, 765 S. 1972.

45

Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 6, 3. Teil: Versuch einer Critischen Dichtkunst: Variantenverzeichnis. Hrsg ,v. Joachim Birke f u. Brigitte Birke. IV, 187 S. Mit 1 Bildn. 1973. Georg Wickram, Sämtliche Werke · Band 7: Das Rollwagenbüchlein. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 330 S. 1973.

46 47

Philipp von Zesen, Sämtliche Werke · Band 11: SpraachÜbung, Rosen-Mand, Helikonische Hechel, Sendeschreiben an den Kreutztragenden. Bearb. v. Ulrich Machi. IV, 464 S. 1973.

48

Wolfgang Caspar Printz, Ausgewählte Werke · Band 1: Die Musikerromane. Hrsg. v. Helmut K. Krausse. IV, 540 S. Mit 6 Faks. 1974.

49

Jos Murer, Sämtliche Dramen · Hrsg. v. Hans-Joachim Adomatis, Manfred Escherig, Inge Hoppe, Gerhard Knoll, Helmut Krause, Hans-Gert Roloff, Klaus P. Schmidt. 2 Teile. Gr.-Okt. IV, 940 S. 1974. (Reihe Drama IV)

50

Thomas Naogeorg, Sämtliche Werke · Band 1: Tragoedia nova Pammachius, mit der deutschen Übersetzung des Johann Tyrolff. Hrsg. v. Hans-Gert Roloff. IV, 627 S. 1975,

Ausgaben Deutschet Literatur des XV. bis XVIII. Jahrhunderts 51

52 53

54

55 56 57 58 59

60

Johann Rist, Sämtliche Werke · Band 5: Epische Dichtungen (Die alleredelste Torheit, die alleredelste Belustigung). Unter Mitw. v. Helga Mannack u. Klaus Reichelt hrsg. v. Eberhard Mannack. IV, 418 S. 1974. Johannes Adelphus, Ausgewählte Schriften · Band 1: Barbarossa. Hrsg. v. Bodo Gotzkowsky. IV, 372 S. 1974. Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 7: Ausführliche Redekunst. Hrsg. v. P.M.Mitchell. 1. Teil: Erster Allgemeiner Theil. Bearb. v. Rosemary Scholl. TV, 445 S. 1975. Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke · Band 7: Ausführliche Redekunst. Hrsg. v. P. M^. Mitchell. 2. Teil: Besonderer Theil. Bearb. v. Rosemary Scholl. IV, 329 S. 1975. Alexander Seitz, Sämtliche Schriften · Band 2: Politische und theologische Schriften. Monucleus Aureus. Briefe. Hrsg. v. Peter Ukena. IV, 481 S. u. 7 S. Kunstdr. 1975. Johann Christian Hallmann, Sämtliche Werke · Band 1: Trauerspiele I: Theodoricus Veronensis. Mariamne. Hrsg. v. Gerhard Spellerberg. IV, 398 S. 1975. Spieltexte der Wanderbühne-Band 2: Liebeskampff (1630). Unter Mitw. v. Hildegard Brauneck hrsg. v. Manfred Brauneck. IV, 665 S. 1975. Christian Weise, Sämtliche Werke · Band 8: Biblische Dramen I. Hrsg. von John D. Lindberg. Etwa 480 S. 1976. Wolfhart Spangenberg, Sämtliche Werke · Band 2: Salomon. Bearb. von Martin Bircher. Glückswechsel — Wie gewannen so zerrunnen — Mammons Sold — Saul. Bearb. von Andräs Vizkelety. IV, 420 S. 1975. Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke • Band 7: Ausführliche Redekunst. Hrsg. von P. M. Mitchell. 3. Teil: Anhang, Variantenverzeichnis, Nachwort. Bearb. v. Rosemary Scholl. IV, 257 S. 1965.

Ausgaben Deutscher Literatur des XV. bis XVIII. Jahrhunderts 61 62 63 64 65 66 67

Lateinische Osterfeiern und Osterspiele. Hrsg, von Walther Lipphardt. Teil I: XIV, 215 S. 1975. (Reihe Drama V, 1) Lateinische Osterfeiern und Osterspiele. Hrsg. von Walther Lipphardt. Teil II: XVI, S. 217—702. 1976. (Reihe Drama V, 2) Lateinische Osterfeiern und Osterspiele. Hrsg. von Walther Lipphardt. Teil ΠΙ: X, S. 703—1090. 1976. (Reihe Drama V, 3) Lateinische Osterfeiern und Osterspiele. Hrsg. von Walther Lipphardt. Teil IV: XII, S. 1091—1452. 1976. (Reihe Drama V, 4) Lateinische Osterfeiern und Osterspiele. Hrsg. von Walther Lipphardt. Teil V: VIII, S. 1453—1721. 1976. (Reihe Drama V, 5) Johann Rist, Sämtliche Werke * Band 6: Epische Dichtungen (Die alleredelste Erfindung, die alleredelste Zeitverkürzung). Hrsg. von Eberhard Mannack. IV, 453 S. 1976. Sixt Birck, Sämtliche Dramen · Band 2. Hrsg. Manfred Brauneck. Unt. Mitw. v. Hildegard Brauneck und Manfred Wacht. VI, 527 S. 1976.