Polnische Kirchenlieder in Moskau am Ende des 17. Jahrhunderts: Kommentierte Textedition der Liederhandschrift Nr. 1974 aus der Russischen Nationalbibliothek 9783412504779, 9783412502362

142 87 6MB

German Pages [548] Year 2016

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Polnische Kirchenlieder in Moskau am Ende des 17. Jahrhunderts: Kommentierte Textedition der Liederhandschrift Nr. 1974 aus der Russischen Nationalbibliothek
 9783412504779, 9783412502362

Citation preview

BAUSTEINE ZUR SLAVISCHEN PHILOLOGIE UND KULTURGESCHICHTE NEUE FOLGE Begründet von HANS-BERND HARDER (†) und HANS ROTHE Herausgegeben von DANIEL BUNČIĆ, ROLAND MARTI, PETER THIERGEN, LUDGER UDOLPH und BODO ZELINSKY

Reihe B: EDITIONEN Band 31

Vladimir Neumann

Polnische Kirchenlieder in Moskau am Ende des 17. Jahrhunderts Kommentierte Textedition der Liederhandschrift Pogodin Nr. 1974 aus der Russischen Nationalbibliothek

2016 BÖH L A U V E R L A G K Ö L N WEIM AR WIEN

Gedruckt mit freundlicher Unterstützung des Privatfonds Schulze-Thiergen

Vladimir Neumann hat Slavische Sprachen an der Rheinischen Friedrich-WilhelmsUniversität zu Bonn studiert und wurde mit dieser Arbeit an der Humboldt-Universität in Berlin promoviert. Er arbeitet als Fachreferent für Slavistik (Schwerpunkt Polen, Weißrussland) an der Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz.

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek: Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://portal.dnb.de abrufbar.

Umschlagabbildung: RNB Pogodin Nr. 1974, 5v © 2016 by Böhlau Verlag GmbH & Cie, Köln Wien Weimar Ursulaplatz 1, D-50668 Köln, www.boehlau-verlag.com Alle Rechte vorbehalten. Dieses Werk ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist unzulässig. Druck und Bindung: Theiss, St. Stefan im Lavanttal Gedruckt auf chlor- und säurefreiem Papier Printed in the EU ISBN 978-3-412-50236-2

Inhalt

Vorwort .........................................................................................................................7 1.

Einleitung...........................................................................................................11

2.

Forschungsbericht..............................................................................................15

3.

Kulturhistorischer Überblick .............................................................................30 3.1. Moskauer Staat .............................................................................................. 30 3.2. Polen .............................................................................................................. 32 3.3. Ruthenische Gebiete ...................................................................................... 34

4.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen ..............................................................37 4.1. Geistliche Lieder im Moskauer Raum im 17. Jahrhundert ............................ 38 4.2. Der Moskauer Handschriftenkomplex (MHK) .............................................. 41 4.3. Akteure hinter dem MHK .............................................................................. 47

5.

Korpus der polnischen Gesangbücher ...............................................................53 5.1. Forschungsbericht zur polnischen Gesangbuchliteratur ................................ 53 5.2. Überblick über die Geschichte der polnischen Gesangbuchliteratur ............. 56 5.3. Polnische Quellen .......................................................................................... 61

6.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974 .................................................................82 6.1. Gestalt der Handschrift .................................................................................. 82 6.2. Datierung ....................................................................................................... 84 6.3. Graphie .......................................................................................................... 85 6.4. Sprachliche Heterogenität.............................................................................. 88 6.5. Struktur und Aufbau der Handschrift ............................................................ 89 6.6. Thematische Gliederung ................................................................................ 91

7.

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben.........100 7.1. Bekannte Beispiele....................................................................................... 100 7.2. Transliteration vs. Transkription.................................................................. 109 7.3. Transliterationssystem in der Hs. RNB Pogodin 1974 ................................ 109

8.

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift ......................................118

6 9.

Inhalt

Zusammenfassung............................................................................................130

10.

Abkürzungsverzeichnis ...............................................................................134

11.

Literaturverzeichnis.....................................................................................135

EDITION DER HANDSCHRIFT RNB POGODIN 1974 Anmerkungen zur Edition........................................................................................ 151 Edition der Handschrift............................................................................................ 154 Alphabetisches Verzeichnis der Lieder der Handschrift.......................................... 535 Liednummernverzeichnis......................................................................................... 538 Verzeichnis polnischer Paralleltexte........................................................................ 539 Ausgewählte Faksimiles........................................................................................... 541

Vorwort

An dieser Stelle möchte ich die Möglichkeit nutzen, all denjenigen zu danken, ohne die dieses Buch nicht zustande gekommen wäre. Ich möchte in erster Linie meinen beiden Doktorvätern herzlich danken: Prof. Dr. Hans Rothe, der mich für das Thema begeisterte und über viele Jahre hinweg mit gutem Rat, Geduld und steter Freundlichkeit unterstützt und motiviert hat, und Prof. Dr. Christian Voß, der mich bei der Konkretisierung des Themas unterstützt und mit zahlreichen praktischen Ratschlägen und methodischen Hinweisen vor Ort in Berlin betreut und stets motiviert hat. Ich möchte all den Kolleginnen und Kollegen in polnischen und russischen Bibliotheken und Archiven meinen Dank aussprechen, die mich bei der Suche nach dem oft schwer zugänglichen Quellenmaterial tatkräftig unterstützt haben. Ich danke vor allem den Mitarbeiterinnen und Mitarbeitern der Universitätsbibliothek in Helsinki, der Russische Nationalbibliothek in St. Petersburg, der Biblioteka Narodowa und des Erzdiözesanarchivs in Warschau, die mich bei der Beschaffung der notwendigen Untersuchungsgrundlage dieser Arbeit jederzeit freundlich und hilfsbereit unterstützt haben. Dem ehemaligen Slavistischen Seminar in Bonn und Prof. Dr. Hans Rothe danke ich für die Möglichkeit das Mikrofilmmaterial des Moskauer Handschriftenkomplexes benutzen zu dürfen. Ich möchte Stanisław Baran für die tatkräftige Unterstützung bei der Beschaffung des polnischen Materials, Evgenij A. Ljachovickij für die Unterstützung bei der Überprüfung der Wasserzeichen der kyrillischen Handschrift, Dr. Arkadiusz Danszczyk für polnische Korrekturhinweise und Prof. Dr. Dieter Stern für wertvolle Hinweise in Bezug auf das Sprachmaterial der untersuchten kyrillischen Handschrift herzlich danken. Mein allergrößter Dank geht an meine Frau Ursula, die mich während dieser Arbeit in jeder Hinsicht unterstützt und mir auch bei der Betreuung der Kinder den Rücken freigehalten hat. Ohne sie wäre dieses Buch nicht möglich gewesen.

Kommentar

1. Einleitung

Die vorliegende Arbeit liefert eine Edition und einen Kommentar der Handschrift RNB Pogodin Nr. 1974, die in der Russischen Nationalbibliothek in St. Petersburg aufbewahrt wird. Bei der Hs. handelt es sich um eine Sammlung von ca. 130 geistlichen Liedern, die vermutlich auf ostslawischem Boden aufgezeichnet wurden. Sie enthält überwiegend polnische Lieder in kyrillischer Schrift. Dazu kommen zwei Dutzend kirchenslawische und ruthenische geistliche Lieder. Der Fokus dieser Arbeit liegt auf den polnischen Liedern. Diese Lieder sind bedeutende Zeugen eines sehr seltenen und faszinierenden Phänomens, bei dem polnisches lautliches Material in kyrillischer Schrift aufgezeichnet wurde. Viele Forscher des geistlichen syllabischen Liedes bei den Ostslawen wiesen auf die Existenz der polnischen Lieder in kyrillischer Schrift hin, eine gebührende Untersuchung aber haben diese bis heute nicht erfahren. Die polnischen Lieder in kyrillischen Buchstaben sind aufschlussreiche Belege einer Reihe von sprachlichen Phänomenen, die alle wie so oft nicht nur einen Raum betreffen, sondern sich über mehrere kulturelle und sprachliche Räume hinweg erstrecken. Betroffen sind Polen, der Moskauer Staat und die ruthenischen (weißrussischen und ukrainischen) Gebiete der Rzeczpospolita des 17. Jahrhunderts. Diese drei Räume stehen zwar im Einzugsbereich der slawischen Völker, weisen aber in politischer, kulturhistorischer und sprachlicher Hinsicht erhebliche Differenzen auf. Nirgendwo sonst kommt der Unterschied zwischen der „Slavia Orthodoxa“ und der „Slavia Latina“ so klar und markant zum Tragen wie an den Berührungspunkten dieser drei geographischen Räume. Hier finden auch im 17. Jahrhundert unzählige Kontaktphänomene statt: Kontakt der Sprachen, Kontakt der Schriften, Kulturkontakt. Die Hybridität dieses Raumes bedingt den Austausch auf sprachlicher, konfessioneller und kultureller Ebene aller beteiligten Akteure. Erst anhand der Unterschiede werden die Gemeinsamkeiten jedoch richtig deutlich. So auch die Tatsache, dass solche sprachhistorischen Erscheinungen wie die polnischen Lieder in kyrillischen Buchstaben eine Kultur des sprachlichen und kulturellen Miteinanders aller drei Räume – Polens, des Moskauer Staats und der ruthenischen Gebiete der Rzeczpospolita – dokumentieren. Die bearbeitete Hs. besteht aus über 100 polnischen und 30 weiteren nichtpolnischen Liedern, die in die Gattung des ostslawischen syllabischen geistlichen Liedes eingeordnet werden. Die Hs. ist Teil einer Handschriftengruppe, die aus 15 Handschriften besteht und im Großraum Moskau zwischen 1675 und ca. 1710 aufgezeichnet wurde. Diese 15 Hss., die den so genannten Moskauer Handschriftenkomplex (MHK) bilden, und die zum Großteil durch Aleksandr Pozdneev Mitte des

12

Einleitung

20. Jahrhunderts aufgefunden und gesichtet wurden, sind durch große formale und inhaltliche Nähe zueinander gekennzeichnet. Fast alle Hss. sind (1) mehrstimmig und mit der Kiever Quadratnotation versehen, (2) zeichnen den Text auf zwei Seiten auf (jede Zeile beginnt links und wird auf der rechten Seite fortgesetzt) und (3) enthalten sprachlich gemischtes, jedoch inhaltlich sehr homogenes Textmaterial. Der größte Kenner dieses Komplexes, Pozdneev, führte die fast 2000 Lieder aus diesen Hss. auf etwa 380 Basis-Lieder zurück, die in sogenannten Liedvarianten (leicht voneinander abweichenden Liedversionen) vorliegen. Es ergibt sich eine Reihe wichtiger Fragen im Zusammenhang mit der bearbeiteten Hs., beispielsweise: Wie war es möglich, dass katholische und evangelische Kirchenlieder aus Polen im orthodoxen Moskau am Ende des 17. Jahrhunderts, angesichts aller politischen, konfessionellen und kulturhistorischen Differenzen zwischen den beiden Staaten, auftauchen? Von wem und aus welchem Grund wurden die polnischen Lieder in kyrillischen Buchstaben aufgezeichnet? Wo, wann und unter welchen Rahmenbedingungen konnte dies überhaupt geschehen? Die Kernfrage aber, die als Voraussetzung für die Klärung aller übrigen Fragen gelten kann und die nahezu von allen Forschern als wichtig erachtet, jedoch nur am Rande behandelt wurde, ist: Auf welche Quellen gehen die polnischen Lieder der Moskauer Handschriftengruppe zurück? Die vorliegende Arbeit untersucht systematisch die polnische Quellenbasis der Hs. RNB Pogodin 1974 und liefert erstmalig die Antworten auf diese wichtigste Frage des Forschungsgegenstandes "Geistliches syllabisches Lied der Ostslawen". Bevor die Kernfrage nach den polnischen Quellen der Hs. behandelt wird, sind die Voraussetzungen des Phänomens der Verpflanzung des polnischen geistlichen Liedes in den ostslawischen Bereich zu klären. Kapitel 2 gibt eine Übersicht über die 130-jährige Forschungsgeschichte des geistlichen Liedes bei den Ostslawen. Kapitel 3 beschäftigt sich dann mit der politischen, sprach- und kulturhistorischen Situation des polnisch-ostslawischen Raumes im 16. und 17. Jahrhundert. Besondere Aufmerksamkeit wird der soziokulturellen Situation und dem kirchenpolitischen Leben im Moskauer Staat, in Polen und in den ruthenischen Gebieten der Rzeczpospolita eingeräumt. Kapitel 4 gibt einen kurzen Überblick über die Geschichte des geistlichen Liedes auf dem ostslawischen Boden im 17. Jahrhundert und behandelt den Moskauer Handschriftenkomplex. Die 15 Liederhandschriften werden beschrieben und auf den Bestand der darin enthaltenen polnischen Lieder untersucht. Die Angaben von Pozdneev zum Anteil der polnischen Lieder im MHK werden einer Prüfung unterzogen. Auch die wichtigsten Akteure hinter dem MHK werden kurz skizziert. Kapitel 5 beschäftigt sich dann mit den polnischen Quellen. Für den Vergleich der polnischen Lieder in der bearbeiteten Hs. mit den möglichen polnischen Vorlagen wurden für diese Arbeit über 60 polnische Primärquellen herangezogen. Es handelt sich um katholisches und reformatorisches Gesangbuchmaterial aus dem 16. bis 19. Jahrhunderts, das in polnischen Bibliotheken vorliegt und bis heute bibliographisch sehr sporadisch erfasst ist. Ein nicht unbeträchtlicher Teil der verwendeten

Einleitung

13

historischen Drucke wurde in den letzten Jahren digitalisiert und über den Verbund der polnischen digitalen Bibliotheken (Federacja Bibliotek Cyfrowych) auch für diese Arbeit greifbar. Andere polnische Quellen, vor allem die handschriftlichen, bleiben nach wie vor schwer zugängliches Material, das für diese Arbeit nur mit großem Aufwand – jedoch so umfangreich wie möglich – herangezogen werden konnte. Die 60 für diese Arbeit zusammengetragenen polnischen Primärquellen mussten zuerst gesichtet und ausgewertet werden, wobei die wenigen existierenden bibliographischen Beschreibungen und Übersichten eine willkommene Hilfe waren. In der Regel musste ein Lied in der Primärquelle erst aufwändig herausgesucht werden – ein Inhaltsregister ist nicht immer vorhanden –, damit es dann für den direkten Vergleich der Lesarten herangezogen werden konnte. Die andere Schwierigkeit bestand in der Fülle des vorliegenden Materials. Zum einen umfassten die ca. 60 Quellen bis zu 400 Lieder auf fast 900 Seiten pro Quelle, zum anderen teilweise bis zu 15 polnische Liedvarianten. Das daraus resultierende mengenmäßige Problem konnte in der Edition nur mit den Mitteln des negativen Apparates bewältigt werden. So wurden beim direkten Vergleich der Lesarten nur die Abweichungen zwischen dem kyrillischen Lied der Hs. und den polnischen Liedvarianten der Primärquellen berücksichtigt, wobei auch die Abweichungen der polnischen Liedvarianten aus den verschiedenen polnischen Quellen untereinander berücksichtigt und verzeichnet wurden. Diese Vorgehensweise machte es möglich, diejenige polnische Primärquelle zu ermitteln, die einem jeden kyrillisch aufgezeichneten Lied in der untersuchten Hs. jeweils am nächsten steht und den Gesamtaufwand der Edition so im Rahmen zu halten, dass die Arbeit überhaupt durch eine Person in einem überschaubaren Zeitraum bewältigt werden konnte. Kapitel 6 widmet sich der eigentlichen Handschrift. Es werden die Fragen der äußeren Merkmale, der Datierung, der Schrift und der sprachlichen Zusammensetzung der Hs. genauer betrachtet. Die Struktur und der Aufbau der Hs. werden analysiert. Anschließend werden die Lieder der Hs. in thematische Gruppen mit Bezug auf die polnische Quelle und auf den restlichen Bestand des MHK zusammengefasst. Besondere Aufmerksamkeit wird dabei den in der Hs. zahlreich vertretenen Psalmen von Jan Kochanowski, aber auch den Weihnachts-, Marien-, Buß- und Begräbnisliedern eingeräumt. Auch die Autorenlieder und die polnisch-kirchenslawischen Übersetzungen sollen kurz vorgestellt werden. Den kyrillisch aufgezeichneten polnischen Liedern der Hs. wurde in der Edition dort, wo eine Vorlage gefunden wurde, eine polnische Parallelversion zur Seite gestellt. Dies erlaubte es, zum einen die abweichenden Stellen der vorliegenden polnischen Liedvarianten in dem jeweiligen polnischen Lied zu verzeichnen. Zum anderen lieferte die Paralleledition das Untersuchungs- und Belegmaterial für die Art und Weise der Übertragung des polnischen Lautmaterials in kyrillische Buchstaben. Durch die direkte Gegenüberstellung wird deutlich, dass diese Übertragung, die von vielen Forschern als fehlerhaft, grob und ungeschickt angesehen wurde, in keiner

14

Einleitung

Weise diesem Vorurteil entspricht. Die meisten Übertragungen der polnischen Lieder ins Kyrillische sind mit größter Genauigkeit und Konsequenz durchgeführt, so dass der gesamte Vorgang durchaus als Transliteration bezeichnet werden kann. Kapitel 7 beschäftigt sich mit der Thematik der Wiedergabe des polnischen Lautmaterials in kyrillischen Buchstaben. Es werden die bekannten Beispiele für die Umsetzung sowohl des Ostslawischen in lateinischen als auch des Polnischen in kyrillischen Buchstaben zusammengetragen. Anschließend wird das System der Wiedergabe des Polnischen in kyrillischen Buchstaben durch die beiden Schreiber der Hs. eingehend beleuchtet. Aufbauend auf der Analyse der Art und Weise der Umsetzung des Polnischen in der Hs. wird eine Reihe an psycho- und soziolinguistischen Aussagen über die Schreiber und Kompilatoren der Hs. getroffen. Die kommentierte Edition, die den Schwerpunkt dieser Arbeit bildet, folgt einer überwiegend einheitlichen Struktur. Der Text der Hs., der im Original streckenweise sehr schwer lesbar ist, wird in einer leicht lesbaren Schriftart unter Beibehaltung aller notwendigen orthographischen und philologischen Besonderheiten wiedergegeben. Die Verifizierung einiger sehr schwer lesbarer Stellen in der Hs. konnte oft nur anhand von Liedvarianten aus anderen kyrillischen Handschriften des Moskauer Handschriftenkomplexes vorgenommen werden. Die 15 Hss. des MHK wurden mir für diese Arbeit vom Bonner Slavistischen Seminar als Mikrofilme zur Verfügung gestellt. Wenn die polnische Vorlage eines Liedes von mir gefunden wurde, ist diese als Parallelversion dem kyrillischen Text beigegeben. Gleichzeitig erfolgte die Notierung der Stellenvarianten anhand des negativen Apparats. Die polnischen Textstellenabweichungen werden untereinander und in Relation zur "abweichenden" kyrillischen Textstelle in Form von Fußnoten notiert. Nach dem Text jedes Liedes folgt die Aufzählung der kyrillischen Varianten, wobei hier der Schwerpunkt auf dem Moskauer Handschriftenkomplex liegt, dann die Aufzählung der polnischen Varianten, die ohne Ausnahme auf der Grundlage der Auswertung der polnischen Primärquellenbasis (60 polnische Hss. und historische Drucke) zustande kam. Nach der Aufzählung der kyrillischen und polnischen Textvarianten folgt ein Kommentar, der die Ergebnisse des Vergleichs des kyrillisch aufgezeichneten polnischen Liedes der bearbeiteten Hs. mit den polnischen Liedvarianten aus den polnischen Primärquellen zusammenfassend beleuchtet. Die Edition folgt den Grundsätzen der Transparenz, Übersichtlichkeit und vor allem der guten Lesbarkeit – daher wurde hier auf die Verwendung der altkyrillischen Schrifttype verzichtet. Nicht zuletzt trägt die Edition dem in der Forschung immer wieder geäußerten Wunsch Rechnung, mehr Editionen von schwer zugänglichem, ältestem Liedermaterial aus dem Bereich des geistlichen syllabischen Liedes der Ostslawen der Forschung zur Verfügung zu stellen.

2. Forschungsbericht

Die Geschichte der Erforschung des geistlichen Liedes1 bei den Ostslawen hat eine lange Tradition und kann in Bezug auf die Zusammentragung der Quellen und der wissenschaftlichen Beschäftigung damit in vier Phasen aufgeteilt werden. Die erste Phase beginnt um die Mitte des 19. Jahrhunderts und wird durch die Sammeltätigkeit einer Reihe russischer Volkskundler und Ethnographen, wie Petr Kireevskij (1808-1856), Pavel Šejn (1826-1900) oder Aleksandr Bessonov (18281898) eingeleitet. Im Mittelpunkt ihrer Beschäftigung mit dem Volksgut stehen die Handschriften, die sich zur damaligen Zeit überwiegend in Privatbesitz befinden, und die die geistigen Erzeugnisse des Volkes enthalten. Das Ziel der Gelehrten besteht darin, soviel wie möglich an Volksdichtung zu sammeln und diese zu veröffentlichen. So bringt Aleksandr Bessonov in den Jahren 1861 bis 1864 die sechsteilige Sammlung "Калѣки перехожие" heraus, die mehrere hundert Volkslieder umfasst.2 Die Lieder der Sammlung enthalten anonyme weltliche, aber auch geistliche Lieder und stammen aus einer Reihe von Handschriften, die sich in russischem Privatbesitz befinden. Bessonov schreibt die Lieder der Handschriften ab, die Frage der Herkunft der kompilierten Handschriften erscheint ihm sekundär, die Frage der Herkunft der Lieder dagegen nicht. Bereits beim Zusammenstellen des vierten Teils merkt Bessonov, dass viele Lieder polnisch sind oder einen polnischen Ursprung haben. Diese Lieder gleicht Bessonov mit einer Ausgabe der um die Mitte des 19. Jahrhunderts weit verbreiteten polnischen Kantyczki ab und stellt in der Edition dort, wo er eine Entsprechung findet, eine polnische Version dem kyrillisch aufgezeichneten Text zur Seite. Diese Tendenz, bei der Untersuchung der Herkunft der polnischen Lieder in den russischen oder ostslawischen Sammlungen die gerade zur Verfügung stehenden, zeitgenössischen polnischen Quellen heranzuziehen, bleibt bei der Erforschung des geistlichen Liedes der Ostslawen für weitere Jahrzehnte bestehen. Am Ende des 19. Jahrhunderts beginnen auch die ukrainischen Forscher ihr nationales Kulturgut aufzuarbeiten und entfalten ebenfalls eine rege Tätigkeit bei der Sammlung und Publikation der geistlichen und weltlichen Volksdichtung. Der 1

2

Es wird in dieser Arbeit mit dem Begriff "geistliches Lied" (russ. "духовная песня") operiert. Weitere Gattungsbezeichnungen sind "psal'my" (russ. "псальма", "псальмы") und "kanty" (russ. "кант", "канты"). Bis zum Ausgang des 17. Jahrhunderts werden die geistlichen Lieder in Moskau nur als "psal'my" bezeichnet. Der Begriff "kanty" ist erst nach 1700 belegt und wird überwiegend auf die geistlichen Lieder aus dem ruthenischen Raum angewendet. Бессонов, П. А.: Калѣки перехожие. Сборник Стихов и исследование П. Бессонова. Т. 1. Вып. 1-3. Москва 1861; Т. 2. Вып. 4-5. Москва 1863-1864; siehe auch: Федоровская, Н. А.: П. А. Бессонов и его сборник "Калеки Перехожие" // Известия РАН. Серия литературы и языка. 67 (2008), 2. С. 66-70.

16

Forschungsbericht

Schriftsteller und Gelehrte Ivan Franko (1856-1916) beschreibt z.B. in seiner Publikation zum karpato-ukrainischen Schrifttum des 17. und 18. Jahrhunderts den sogenannten "Kam'jans'kyj Bohohlasnyk" von 1734 und gibt für einige darin enthaltene geistliche Lieder die polnischen Entsprechungen an, die er ebenfalls in den zeitgenössischen Kantyczki fand.3 Der ukrainische Historiker Michajlo Hrušev'skyj (18661934) gibt 1897 eine Liedsammlung vom Anfang des 18. Jahrhunderts heraus, die eine Reihe polnischer Lieder in kyrillischen Buchstaben enthält4. Der Literaturhistoriker und Volkskundler Michajlo Voznjak (1881-1954) notiert in seinen Materialien zur Geschichte der ukrainischen Lied- und Versdichtung zahlreiche Entsprechungen zwischen der ukrainischen und – sei es auf der lautlichen oder der Übertragungsebene – der polnischen Liederdichtung.5 Der Sprach- und Literaturwissenschaftler Volodymyr Hnatjuk (1871-1926) und der Prager Slawist Julian Javorskij (1873-1937) geben ethnographische Materialien für die Liedkultur der Karpato-Ukraine mit mehreren ukrainischen Handschriften aus dem 18. Jahrhundert heraus, die eine eindeutige Verbindung zwischen der ukrainischen und polnischen Lieddichtung konstatieren.6 Der Durchbruch in der Erforschung der geistlichen Lieddichtung bei den Ostslawen erfolgt mit den Publikationen des russischen Philologen und Ukrainisten Vladimir Peretc (1870-1935). Seine Forschung leitet die zweite Phase ein, in der man sich nicht mehr nur mit dem Auffinden und Publizieren des Materials beschäftigt, sondern dieses auch analysiert und klassifiziert. Vladimir Peretc arbeitet komparatistisch und verwendet in seinen Forschungen nicht nur ostslawisches, sondern auch polnisches Textmaterial. Vermutlich dafür wird er in der Sowjetunion der 1930er Jahre massiven Repressionen ausgesetzt, seiner akademischen Titel enthoben und in die Provinz verbannt, wo er kurz darauf stirbt. Seine Rehabilitierung erfolgt erst nach Stalins Tod in der Tauwetterperiode. Vladimir Peretc publiziert im Jahre 1900 seine Magisterarbeit, die sich mit der Geschichte der russischen Lieddichtung bis hinein in das 18. Jahrhundert beschäftigt,7 und im Jahre 1902 seine Doktorarbeit, die die Frage der Entwicklung der russi3 4

5 6

7

Франко 1900, С. 131-137: das sind die Nrn. 41, 45, 86, 97, 109, 125, 128, 129. Грушевський, Михайло: Сьпіванник з початку XVIII в. // Записки Наукового Товариства імени Шевченка, XV (1897), с. 1-48; XVII (1897), с. 49-98 (heute Hs. ASP 135). Ein Beispiel für ein polnisches Lied in kyrillischen Buchstaben darin ist: Грушевський XV (1897), Nr. LXIV, S. 92. Возняк, Михайло: Матеріали до історії української пісні і вірші. Тексти й замітки // Укрансько-Руський Архив, IX (1913), с. 1-240; X (1914), с. 241-480; XI (1925), с. 481-589. Гнатюк, Володимир: Етнографічні матеріяли з Угорської Руси. Угроруські духовні вірші // Записки Наукового Товариства імени Шевченка XLVI (1902), с. 1-68; XLVII (1902), с. 69-164; XLIX (1902), с. 165-272 (hier findet sich beim Lied "Ангелъ пастыремъ мовилъ" der Verweis auf die Kantyczki, II, 12); Яворский, Ю. А.: Материалы для истории старинной песенной литературы в Подкарпатской Руси. V Praze 1934. Перетц, В. Н.: Историко-литературные исследования и материалы. Т. I. Ч. 1: Из истории русской песни. Т. I. Ч. 2: Приложения. Описания сборников псальм, кантов и песен [За-

Forschungsbericht

17

schen Dichtung im 18. Jahrhunderts untersucht.8 Vor allem ist seine Magisterarbeit von 1900 bemerkenswert, weil sie nicht nur die Frage der Genese der Lieddichtung auf dem ostslawischen Boden erstmalig beleuchtet, sondern auch, weil sie die Frage der gegenseitigen Beeinflussung der polnischen, ukrainischen und russischen Liedkultur systematisch und vielschichtig untersucht. So ist für Peretc nicht nur der ukrainische Einfluss auf die russische Kultur und Dichtung wichtig, sondern auch der polnische Einfluss, der oft auf Umwegen im 17. und 18. Jahrhundert über die Ukraine in den großrussischen Raum seinen Weg findet.9 Das Material, das Peretc für seine komparatistischen Vergleiche nutzt, stammt von seinen Vorgängern. Er kennt die vier Fälle, in denen Bessonov die polnischen Kantyczki als Vergleichsmaterial für die in kyrillischer Schrift aufgezeichneten polnischen Lieder in "Калѣки перехожие" heranzog, kritisiert ihn und schlägt bessere Varianten vor.10 Anhand von fünf Beispielen illustriert Peretc die Übertragungstechnik für ostslawische Lieder aus dem Polnischen. Es sind: (1) das Gedicht "Есть прелесть в свете" als Übertragung des polnischen Liedes "Jest zgrada w świecie",11 (2) das Gedicht "Почто мир гордится во временнѣ славѣ" als Übertragung des polnischen Liedes "Czemu pod Chorągwią pychy świat hołduje",12 (3) das Lied "Имамъ азъ своего ісуса моего" mit seiner polnischen Variante "A mam że ja mego Jezusa miłego",13 (4) das Lied "Самъ я не знаю, якъ на свѣти жити",14 die Peretc als russifizierte Variante eines polnisch-ruthenischen Liedes ohne Vorlage, die er allerdings ein Jahr später entdecken sollte,15 bezeichnete; und (5) das Lied "Ангел пастырем

8

9 10

11

12

13 14 15

писки историко-филологического факультета Императорского С.-Петербургского Университета LIV-II/III] Санкт-Петербург 1900. Перетц, В. Н.: Историко-литературные исследования и материалы. Т. III. Из истории развития русской поэзии XVIII в. [Записки историко-филологического факультета Императорского С.-Петербургского Университета LXIV] Санкт-Петербург 1902. Peretc 1900, I-1: Kapitel VII. Peretc 1900, I-1, S. 175-177: Die Fälle sind: Nr. 232: По упадку человека грѣшнего, Nr. 303: Новый год бежит, Nr. 306: В день Христова Рождения, Nr. 340: Мессія пріде во міръ истинный. Peretc 1900, I-1, S. 132-141: Die kyrillische Variante kommt aus der Hs. der Имп. Публ. библ. (heute RNB) Q. XVII, Nr. 79, fol. 562f.; die polnische Variante aus: Pieśni nabożne, Grodno 1829. Peretc 1900, I-1, S. 132-141: ebenfalls gleiche Konstellation: kyrillische Variante in der Hs. der Имп. Публ. библ. (heute RNB) Q. XVII, Nr. 79, fol. 519-521.; die polnische Variante aus: Pieśni nabożne, Grodno 1829. Peretc 1900, I-1, S. 156-157: Die kyrillische Variante kommt aus der Hs. RBN Q. XIV, Nr. 25, fol. 65f., die polnische Variante aus: Pieśni nabożne, Grodno 1829. Peretc 1900, I-1, S. 159: Die ostslawische Variante entnahm er der Hs. der Виленская Публ. Библ. (heute LMAB) Nr. 233-15, fol. 22. Peretc 1901, S. 78: Das Lied fand sich in der Hs. von Dominik Rudnicki, das in der Имп. Публ. библ. (heute RNB) Q. XIV, Nr. 97, fol 24v aufbewahrt wurde.

18

Forschungsbericht

молвил" als Übertragung des polnischen Liedes "Anyoł Pasterzom mowił".16 Für den Vergleich der Lieder mit den polnischen Vorlagen nutzt Peretc mehrere polnische gedruckte Liedersammlungen. Dadurch bricht er mit der bis dahin üblichen Tradition, allein nur die zeitgenössischen Kantyczki für den Vergleich des kyrillischen mit dem polnischen Liedmaterial zu verwenden. Der Forscher stellt die kyrillischen Lieder den polnischen Liedern gegenüber notiert und kommentiert die abweichenden Parallelstellen. Die polnische Quellenbasis von Peretc setzt sich aus sieben Werken zusammen, die alle damals in den russischen Bibliotheken greifbar waren: (1) Kancyonał, Lublin (Soc. Jesu) 1745, (2) Pieśni nabożne, Grodno 1829, (3) Pastoralki i kolędy 1895, herausgegeben von M. Mioduszewski, (4) die Arbeit von M. Bobowski, Polskie pieśni katolickie 1893, (5) Kantyczki, Wilno 1898, (6) Hs. der Имп. Публ. Библ. (heute RNB) Q. XIV 14 (datiert in das 17. Jh.) und (7) die gedruckte Liedersammlung, die Hruševs'kyj 1897 in "Записки Наукового Товариства імени Шевченка" veröffentlichte, und die ebenfalls polnische Lieder enthält. Für die Untersuchung der älteren syllabischen Dichtung verwendet Peretc zwei Hss. mit der Signatur Q. XIV 25 und Q. XIV 141, die er in der St. Petersburger Bibliothek (heute RNB) entdeckte. Die geistlichen Lieder aus diesen Hss. vergleicht er mit seiner polnischen Quellenbasis und notiert 77 Lieder, die einen starken polnischen Bezug aufweisen. Für die 28 Lieder aus dieser Gruppe, die in kyrillischen Buchstaben aufgezeichnete polnische Lieder sind, findet Peretc eindeutige Entsprechungen in seiner polnischen Quellenbasis.17 In der Darstellung des kulturhistorischen Kommentars zur Frage des polnischen Einflusses auf die russische geistliche Dichtung des ausgehenden 17. Jahrhunderts weist Peretc die Richtung, die für die spätere Forschung maßgeblich werden sollte. Der Forscher benennt die wichtigsten Akteure und Protagonisten – ukrainische Sänger am Zarenhof, Patriarch Nikon, Simeon Polockij und Dmitrij Rostovskij – und den geographischen Raum – Ukraine und Moskau –, wo die Ursprünge des geistlichen Liedes der Ostslawen zu suchen sind. In den 1940er Jahren beginnt Aleksandr Pozdneev, der vermutlich ein Schüler von Peretc war, sich mit dem Thema des ostslawischen syllabischen Liedes zu beschäftigen. Er sichtet in den kommenden Jahren eine Fülle an bis dahin unbekanntem Handschriftenmaterial, das sich in den russischen Archiven und Bibliotheken befindet – es ist die Rede von 600 Handschriften mit 20.000 geistlichen und weltlichen Liedern aus dem 17. und 18. Jahrhundert. Im Jahre 1954 stellt Pozdneev seine Dissertation fertig, darf sie aber aus ideologischen Gründen nicht veröffentlichen. In den Jahren 1958 bis 1975 publiziert Pozdneev dann eine Reihe von Aufsätzen, die in russischen und westeuropäischen Zeitschriften erscheinen, und die im Wesentlichen die Ergebnisse seiner Dissertation von 1954 widerspiegeln. Eine stark gekürzte Version der Arbeit kann im 16 17

Peretc 1900, I-1, S. 170: Die kyrillische Variante kommt aus der Hs. Имп. Публ. библ. (heute RNB) Q. XIV, Nr. 16, fol. 46-47, die polnische aus der Sammlung von Bobowski 1893. Peretc 1900, I-1, S. 183-188.

Forschungsbericht

19

Jahre 1958 erscheinen.18 Die Dissertation selbst wird erst im Jahre 1996 veröffentlicht, als alle Schranken des sowjetischen Wissenschaftsbetriebes gefallen sind.19 Die wissenschaftliche Tätigkeit von Pozdneev leitet die dritte Phase in der Entwicklung der Erforschung des geistlichen syllabischen Liedes der Ostslawen ein. Die von ihm aufgefundenen 15 ältesten Hss. mit den Sammlungen von syllabischen Liedern sind heute unter dem Namen "Moskauer Handschriftengruppe" oder "Moskauer Handschriftenkomplex" (MHK) bekannt. Die syllabischen Lieder aus diesen Hss., die eine große inhaltliche und formale Nähe zueinander aufweisen, bilden die Untersuchungsgrundlage der meisten Aufsätze von Pozdneev. In seiner Dissertation war dem MHK ein 100-seitiges Kapitel gewidmet, das er "syllabische Lieder der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts" nannte. Die Hss. des MHK findet Pozdneev durch Auswertung der Forschungsliteratur und durch die direkte Recherche in den russischen Bibliotheken.20 Der Schwerpunkt der Beschäftigung Pozdneevs liegt nicht auf der formalen Beschreibung der aufgefundenen Hss., sondern auf deren inhaltlicher Beschreibung und Auswertung. Die Lieder der Hss. als Ganzes werden zum Gegenstand von Pozdeevs Studien. Der Moskauer Liederkomplex ist sehr homogen – die ca. 2.000 Liedervarianten der MHK konnte Pozdneev auf 383 Basislieder (mit einigen späteren Zusätzen) zurückführen. Pozdneev findet mehrere Akrosticha in den Hss. der Moskauer Gruppe und gelangt auf diese Weise zu der Kenntnis von mehreren Namen, die mit dem Entstehen der Moskauer Lieder zu tun haben. Einer der zentralen Namen ist "Герман", der zwischen 1658 und 1681 als Mönch im Kloster Voskresenskij (Novyj Ierusalim) bei Moskau lebte und als Lieblingsschüler des Patriachen Nikon bekannt ist.21 Weitere Akrosticha liefern die Grundlage für den Begriff "Никоновская школа песенной поэзии", der durch Pozdneev eingeführt und durch spätere Forscher erweitert wurde.22 Thematisch konnte Pozdneev in den geistlichen Liedern des MHK zwei große Gruppen ausmachen: Die sogenannten Lieder epischen Charakters bringt der Forscher mit der Person und Weltanschauung von Jepifanij Slavynec'kyj in Verbindung.23 Die Lieder mit Lob- und Bußthematik scheinen dagegen eher der Person und dem Schaffen von Simeon Polockij zu entsprechen.24 Sprachlich teilt Pozdneev die Lieder des MHK ebenfalls in zwei große Gruppen auf: 18

19 20 21

22 23 24

Позднеев, А. В.: Рукописные песенники XVII-XVIII веков. (Из истории песенной силлабической поэзии). Москва 1958. [Ученые записки I. Московский государственный заочный педагогический институт] Позднеев, А. В.: Рукописные песенники XVII-XVIII вв. Москва 1996. Pozdneev 1996, S. 4-10. Позднеев, А. В.: Песни-акростихи Германа // ТОДРЛ XIV (1958), с. 365; Позднеев, А. В.: Поэт XVII века Герман (Мастер акростиха). In: Československá Rusistika XIV (1969), S. 152. Позднеев, А. В.: Никоновская школа песенной поэзии // ТОДРЛ XVII (1961), с. 419-428. Pozdneev, A. V.: Die geistlichen Lieder des Epifanij Slavineckij. In: Welt der Slaven 5 (1960), S. 376f.; auch Podzneev 1996, S. 55f. Podzneev 1996, S. 79f.

20

Forschungsbericht

Zum einen sind es Lieder in kirchenslawischer Sprache, die 70 Prozent des Gesamtrepertoires ausmachen (bei 20 Prozent dieser Gruppe handelt es sich um Übersetzungen ins Kirchenslawische) und zum anderen sind es Lieder in polnischer und ukrainischer Sprache, die 30 Prozent des Gesamtrepertoires ausmachen.25 Diese Aufteilung zeigt, dass Pozdneev sich eines polnischen und ukrainischen Einflusses auf die syllabische Dichtung in Moskau wohl bewusst war. Zwar nimmt dieser Einfluss bei Pozndeev nicht den Stellenwert ein, den er noch bei seinem Vorgänger, Vladimir Peretc, hatte. Dass jedoch Pozdneev diesen Einfluss weitgehend ausklammerte, kann nicht bestätigt werden.26 Fünf Aufsätze von Pozdneev sind explizit den polnischen Liedern in Moskau am Ende des 17. und zu Anfang des 18. Jahrhunderts gewidmet. In seinem Aufsatz von 1962 teilt Pozdneev die ältesten syllabischen Lieder aus Moskau in drei Gruppen ein.27 Es sind: (1) Lieder in kirchenslawischer Sprache, die in den Traditionen der "altrussischen Lyrik" wurzeln, (2) Lieder, die aus dem Polnischen und Ukrainischen übersetzt sind, und (3) Kantionallieder in polnischer Sprache, aufgeschrieben in kyrillischen Buchstaben. An den letzteren gibt es im Bestand der Moskauer Handschriftengruppe etwa 150 Stück – ein Großteil der polnischen Lieder ist in der Hs. GPB (heute RNB) Pogodin 1974 zu finden, die der Gegenstand dieser Arbeit ist. Einige polnische Lieder unterliegen im Laufe weniger Jahre einem Prozess der Russifizierung – wie Pozdneev es nennt –, bei dem die polnischen Formen auf der grammatischen und phonetischen Ebene der russischen bzw. der kirchenslawischen Sprache angepasst werden.28 Demnach liegt der prozentuale Anteil der polnischen Lieder in kyrillischen Buchstaben in den Moskauer Hss. für den Zeitraum zwischen 1680 und 1685 bei ca. 17 bis 25 Prozent. Bei den Hss. aus den Jahren 1686 bis 1710 fällt dagegen der prozentuale Anteil der polnischen Lieder auf ca. 4 bis 2,5 Prozent ab. Als Belege führt Pozdneev die Hss. GIM Chlud. 126 (4 %), GIM 2469 (3 %) und GIM 9498 (2,5 %) an. Warum jedoch Pozneev in diesem Fall die späten Hss. RNB Q XIV 25 (Ende des 17. Jh. – 19 %), GIM Ščukin 61 (Ende des 17. Jh. – 20 %) oder die RNB Titov 4172 (Ende des 17. Jh. – 21 %) aus seiner Rechnung ausklammert, wo er doch diese Hss. am Anfang seines Aufsatzes aufzählt, bleibt unklar.29 Des Weiteren 25 26

27

28

29

Pozdneev 1996, S. 15. Zur Kritik an Pozdneev siehe: Rothe, Hans: Paraliturgische Lieder bei den Ostslaven, besonders Ukrainern (Östliche Liturgie und westliches Kirchenlied). In: Sprache und Literatur der Ukraine zwischen Ost und West. J. Bester-Dilgers, M. Moser, S. Simonek (Hrsg.). Bern, Berlin 2000. Pozdniejew, A. W.: Polskie pieśni w rękopiśmiennych śpiewnikach rosyjskich XVII-XVIII wieku. In: Pamiętnik Literacki 53 (1962), S. 482-483; diesen Aufsatz hat Czesław Hernas ins Polnische übersetzt. Es sind die Lieder: Гвяздо ясносци, панна чистосци (GIM 1743), Мамы прияцеля Христа збавицеля (GIM 1973), Смутно ми серце в жалости одмлева (RNB Pogodin 426), siehe: Pozdniejew 1962, S. 484; zwei weitere Beispiele kommen aus Pozdneev 1996, S. 94 dazu: Размышляймы дзись вернии хрзесцяне (GIM 1938) und Дзѣціонтко|сѣ народзило (GIM 1743). Pozdniejew 1962, S. 479.

Forschungsbericht

21

berichtet Pozdneev, dass bei einigen polnischen Liedern in der Hs. GIM 1743 eine Reihe von Randbemerkungen "зри в кантычке карта", "есть в кантычках" oder "зри в печатной кантычке" angebracht sind, und dass ein Vergleich der polnischen Lieder mit einem polnischen Kantional, das der Hs. Nr. 333 der Öffentlichen Bibliothek in Vilnius (heute LMAB F 19-333, datiert 1627) beigefügt ist, vielversprechende Ergebnisse bringen würde.30 Was die thematische Aufteilung der polnischen Lieder betrifft, so teilt Pozdneev sie in die Gruppe der historischen Lieder und die der "alten" polnischen Lieder, die im 16. Jahrhundert entstanden sind, auf.31 Eine weitere Gruppe bilden die Psalmen von Jan Kochanowski, von denen er in den Moskauer Hss. ganze elf Titel entdeckt.32 Das polnische Lied "Гейнал вшисци заспеваймы", das zur Gattung der polnischen Hejnał-Lieder gehört, führt Pozdneev – vermutlich nach einem Hinweis vom Übersetzer des Artikels, Czesław Hernas –, auf Stanisław Serafin Jagodyński (bzw. seinen anonymen Nachahmer) zurück, der im Jahre 1638 in Krakau die Sammlung "Pieśni Katholickie" drucken ließ.33 In einem weiteren ebenfalls in polnischer Sprache veröffentlichten Aufsatz aus dem Jahre 1963 beschäftigt sich Pozdneev am Beispiel des weltlichen Liedes "Pieśń kozaka Płachty" mit den ukrainisch-polnischen bzw. russisch-polnischen Beziehungen am Ende des 17. und Anfang des 18. Jahrhunderts. Das ruthenische Lied, das in lateinischer Schrift wiedergegeben ist und auf eine Vorlage aus dem Jahre 1625 zurückgeht, weist eine lange Forschungsgeschichte auf.34 Pozdneev zeichnet das Schicksal dieses Liedes auf russischem Boden in den Hss. aus der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts nach. Gleichzeitig fällt ihm auf, dass das ruthenische weltliche Lied, das durch Julian Javorskij 1910 veröffentlicht wurde,35 deutliche inhaltliche Parallelen zum geistlichen Lied "О злострастна душе моя" aufweist, das in den ältesten Moskauer Hss. in neun Varianten vorliegt.36 Warum jedoch Pozdneev die polnische Variante des Liedes "О мизерна душо моя", die der Hs. RNB Pogodin 1974 enthalten ist, für diese Untersuchung nicht heranzieht, bleibt unklar. Auf die 30 31

32 33 34 35

36

Einen Vergleich hat Pozdneev offenbar nach 1961 vorgenommen, es liegt jedoch keine Publikation über die Ergebnisse vor, siehe Fußnote 15 in: Pozdneev 1970, S. 59. Христос з мартвых встал есть, Весолы нам есть дзень настал, Аниол пастерзом мувил, Размышляймы дзись верни хрзестьяни, А мам ци я тего Езуса милего, В полнощи что ся стало (auch bei diesem Lied handelt es sich um eine Übersetzung aus dem Polnischen, siehe: Калѣки, Nr. 422) Pozdniejew 1962, S. 487. Pozdniejew 1962, S. 488: Pozdneev verweist hier auf das Werk von Hernas, Czesław: Hejnały polskie. Studium z historii poezji melicznej. Wrocław 1961, S. 212-215. Den ersten Artikel darüber schrieb Франко І. Я: Козак Плахта: українська народна пісня, друкована у польській брошурі 1625 р. // ЗНТШ XL (1902), с. 1-28. Яворский, Ю. А.: Два замѣчательныхъ карпато-русскихъ сборника XVIII-го вѣка, принадлежащихъ Университету св. Владимира // Университетскіе Извѣстія 1910-1, с. 1-64; 1901-2, с. 65-59; die beiden Hss. werden mit Anfang des 18. Jahrhunderts datiert. Pozdneev 1996, S. 103.

22

Forschungsbericht

polnischen Vorlagen dieses Liedes haben wiederholt Aleksandr Brückner37 und Julian Javorskij38 in seiner ausführlichen Untersuchung aus dem Jahre 1929 hingewiesen. Es ist symptomatisch für die Arbeiten von Pozdneev, dass der polnische Einfluss auf die syllabischen geistlichen Lieder im großrussischen Raum einerseits nicht ignoriert, anderseits jedoch auch nicht gebührend behandelt wird. Die beiden Aufsätze von Pozdneev aus den Jahren 196639 und 196840 zu den polnischen Liedern in Moskau sind im Wesentlichen Wiederholungen der Aufsätze von 1961 und 1962. Der letzte Aufsatz von Pozdneev, der der polnischen Thematik am Beispiel der Hs. RNB Pogodin 1974 gewidmet ist, erscheint im Jahre 1970.41 Auch in dieser Publikation kann Pozdneev der Thematik der polnischen Lieder in Moskau am Ende des 17. Jahrhunderts, im Vergleich zu seinem Aufsatz aus dem Jahre 1961, der wiederum auf den Ergebnissen seiner Dissertation aus dem Jahr 1954 basiert, wenig Signifikantes hinzufügen. In der Frage der Quellen und Vorlagen der polnischen Lieder verweist Pozdneev 1970 auf die Arbeit von František Tichý von 1931, der auf die Übersetzungen der polnischen religiösen Lieder aus dem Tschechischen in dem Werk "Cantional albo księgy chwał Boskych" (1554) von Walenty z Brzozowa hinwies.42 Zur Liste mit polnischen geistlichen Liedern von 1961 kann Pozdneev 1970 wenig hinzufügen. Die Quellen und Vorlagen sind ihm, auch im Falle der historischen polnischen Lieder, nicht bekannt. Pozdneev führt in der Veröffentlichung von 1970 das Lied "Слухайцѣ вшисци яко богъ ласкавы" auf, das von der Schlacht bei Chocim im Jahre 1673 handelt. Dessen zahlreiche polnische Vorlagen, die später Juliusz NowakDłużewski in seiner Arbeit von 1980 aufarbeitete –, sind Pozdneev nicht bekannt.43 Der Beitrag von Aleksander Pozdneev zur Erforschung des geistlichen syllabischen Liedes bei den Ostslawen ist, ungeachtet aller kritischen Bemerkungen, von großer Bedeutung. Er legte eine breite Materialbasis frei, beschrieb das von ihm aufgefundene Material, benannte mögliche Schreiber und Autoren der Hss. und analysierte die wichtigsten Motive der Lieder. Dass der Schwerpunkt seiner Studien auf 37 38

39 40 41 42 43

Brückner, Aleksander: Pieśni polsko-ruskie. In: Pamiętnik Literacki 10 (1911), S. 188; auch in: Dzieje kultury polskiej. Polska u szczytu potęgi. T. 2. Kraków 1930, S. 580. Яворский, Ю. А.: Пѣсня-баллада о козакѣ и Кулинѣ и духовная пѣснь грѣшныхъ людей // Науковый Зборник товариства "Просвѣта" в Ужгородѣ за 1928/29. рок. Рочник VI. Под ред. А. Волошина и др. Ужгород 1929. С. 197-259, druckt den polnischen Text sogar vollständig ab. Pozdniejew, Aleksandr; Filippowa, Nina: Pieśni Polskie w osiemnastowiecznym rosyjskim zbiorze rękopiśmiennym. In: Slavia Orientalis XV (1966), 4. S. 419-428. Позднеев, А. В.: Польский элемент в русских рукописных песенниках XVII в. // ТОДРЛ XXIII (1968), с. 335-338. Позднеев, А. В.: Светские польские песни в русских рукописных песенниках XVII в. // Польско-Русские литературные связи. Ред. Н.И. Балашов и др. Москва 1970. С. 56-70. Tichý, František: Československé písně v moskevském zpěvníku. Praha 1931. Vgl. Nowak-Dłużewski, Juliusz: Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce : dwaj królowie rodacy. Hrsg. Stefan Nieznanowski. Warszawa 1980, S. 67-85.

Forschungsbericht

23

den (groß)russischen und nicht den ukrainischen oder polnischen Liedern lag, ist angesichts der Zeit und der Umstände, in die seine Forschungstätigkeit fällt, verständlich. Ein Teil der Arbeiten von Pozdneev ist noch nicht publiziert. Es wäre zu wünschen, dass vor allem das handschriftliche Gesamtincipitarium der von ihm aufgefundenen Lieder, das in seinem Nachlass enthalten ist, veröffentlicht wird. Hier ist vielleicht noch die eine oder andere Überraschung zu erwarten. Die vierte Phase in der Entwicklung der Erforschung des geistlichen syllabischen Liedes der Ostslawen wird in der Mitte des 1980er durch westliche Slawisten eingeleitet. Den Anfang macht Hans Rothe, als er 1984 unter Mitwirkung von Franz Schäfer und Joachim Bruss eine incipitarische Aufarbeitung des Moskauer Liederkomplexes veröffentlicht.44 Das Incipitarium, das sich der anonymen Lieder annimmt und die Autorenlieder leider ausklammert, verzeichnet alle Belegstellen für die Varianten der geistlichen Lieder in den 15 von Pozdneev erwähnten Hss. und gibt einige bibliographische Hinweise zur Erforschung dieser Lieder. Im Jahre 1995 veröffentlichen Charles L. Drage und J. Sullivan eine Untersuchung und eine Edition der Hs. BAN 45.8.195, die aus fünf geistlichen Liedern besteht und in die 1680er Jahre datiert wird.45 Im Jahre 1996 gibt Olga Dolskaya zusammen mit Hans Rothe eine Edition der Hs. GIM 1938 heraus, die eine der ältesten und umfangreichsten Hss. der Moskauer Gruppe ist.46 Mit der Edition von Dolskaya verfügte die Forschung zum ersten Mal über ein umfangreicheres Textkorpus schwer zugänglicher Moskauer Liederhandschriften. Die Arbeit von Dolskaya hat in erster Linie einen musikologischen Schwerpunkt – die Kiever Quadratnotation wurde in die moderne Notierung übersetzt und in der Edition veröffentlicht. Die Texte der Edition sind, abgesehen von den redaktionellen Anmerkungen von Hans Rothe (S. 331-338), ohne jeden philologischen Kommentar oder Apparat veröffentlicht. Trotzdem besitzt die Arbeit auch für Philologen großen Wert, weil sie bis heute die einzige größere Veröffentlichung der Texte des Moskauer Handschriftenkomplexes darstellt. Im Jahre 1999 veröffentlicht Hans Rothe einen Aufsatz, der den Forschungsstand und die heutige Kenntnis des geistlichen Liedes bei den Ostslawen zusammenfasst.47 Ihm zufolge gibt es, ungeachtet einer über 100-jährigen Forschungsgeschichte, mehr offene Fragen als Antworten: So ist z.B. die genaue Anzahl der Hss. unbekannt, es fehlt ein vollständiger Katalog. Die Datierung der Hss. ist unzuverlässig, die Beziehungen der Hss. 44 45 46

47

Rothe, Hans (Hrsg.): Verse und Lieder bei den Ostslaven 1650-1720. Incipitarium. I: Anonyme Texte, zusammengestellt von F. Schäfer und J. Bruss. Köln-Wien 1984. Drage, C. L. / Sullivan, J.: Religious songs of the Late Seventeenth Century: Folios from a St. Petersburg Manuscript Miscellany. In: Slavonic and East European Review 73 (1995), S. 1-36. Dolskaya, Olga: Spiritual Songs in Seventeenth-Century Russia. Edition of the MS 1938 from Muzejnoe Sobranie of the State Historical Muzeum in Moscow (GIM). Köln-Weimar-Wien 1996. Rothe, Hans: Западная (польская) духовная песня на восточнославянской почве: опыт постановки задачи. In: Traduzione e rielaborazione nelle letterature di Polonia, Ucraina e Russia. ed. G. Brogi Bercoff et al. Torino 1999. S. 109-126.

24

Forschungsbericht

untereinander sind nicht untersucht. Die genaue Anzahl der Lieder ist nicht bekannt oder ist unzuverlässig, es fehlt ein vollständiges Incipitarium sowohl für Texte als auch für Melodien. Die Entstehungsorte der Hss. sind unbekannt, es fehlen kritische Editionen und detaillierte Analysen einzelner Hss. Unklar ist zudem eine Reihe soziokultureller Aspekte: Der Grund für die Verbreitung, der Ort der Verwendung oder die Funktion der Lieder. Die Quellen und Vorlagen der einzelnen Hss. sind nicht bekannt, auch der polnische Einfluss auf die Moskauer Hss. ist nicht geklärt.48 Den polnischen Liedern in den Moskauer Handschriften widmet Hans Rothe zwei Aufsätze. Der Aufsatz von 2000 beschäftigt sich mit den Fragen der Funktion und der Verortung der polnischen Lieder in Moskau. Durch Gegenüberstellung mehrerer Hss. aus der Moskauer Gruppe und aufgrund der Anordnung der polnischen und nichtpolnischen Lieder in einzelnen Hss. kommt Rothe zu dem Schluss, dass die polnischen Lieder, zumindest in GIM 1938, eine Gliederungsfunktion haben mussten. Bei der Frage der Lokalisierung diskutiert Rothe Pozdneevs Thesen von der Entstehung der Lieder, zum einen im Kreise des "Посольский приказ", zum anderem in den russischen Klöstern, wobei unter den letzteren vor allem das Kloster Novyj Ierusalim mit seiner Verbindung zum Patriarchen Nikon (1652-1658) gemeint ist. Der zeitliche Rahmen für die Verbreitung der polnischen Lieder als Ausdruck der polnischen Barockkultur fällt mit der Herrschaft des Zaren Fedor Alekseevič (1676-1682) und der Regentin Sofija (1682-1689) zusammen.49 Der Aufsatz von Hans Rothe "Eine 'polnische' Lieder-Handschrift in Moskau" aus dem Jahr 2007 ist der Hs. RGB 10.944 gewidmet, der ältesten Hs. der Moskauer Gruppe, die mit 1676, dem Todesjahr des Zaren Aleksej Michajlovič (1645-1676), datiert ist.50 Die Hs. besteht aus 16 geistlichen Liedern, von denen 15 in polnischer Sprache und in kyrillischen Buchstaben aufgezeichnet wurden. Bemerkenswert ist diese Hs. wegen des Kolophons und der Benevolentia-Formel, die der Schreiber, der sich Peter Skrobotowicz nennt, am Schluss der Hs. platzierte. Der sprachlichen Analyse der Hs. entnimmt Rothe, dass der Schreiber ein Weißrusse gewesen sein muss, der "polnisch verstand, aber nach Gehör schrieb".51 Die Benevolentia-Formel gibt einige Rätsel auf, so etwa in Bezug auf den reformatorischen Charakter der Vorrede an "koždy ruskї człowїek". Da die 15 polnischen Lieder der Hs. dem Repertoire der katholischen Gegenreformation entstammen, ist hier ein Widerspruch zu beobachten,

48 49

50

51

Rothe 1999, S. 118-124. Rothe, Hans: Polnische Kirchenlieder in Moskau. In: Im Gedächtnis der Kirche neu erwachen. Studien zur Geschichte des Christentums in Mittel- und Osteuropa. Festgabe für Gabriel Adriányi zum 65. Geburtstag. R. Haas, K. J. Rivinius, H. Scheidgen (Hrsg.). Köln 2000. S. 359-372. Rothe, Hans: Eine "polnische" Lieder-Handschrift in Moskau. In: Beiträge zur slawischen Philologie. Festschrift für Fred Otten. W. Gladrow, D. Stern (Hrsg.). Frankfurt a.M. 2007. S. 83-95. Rothe 2007, S. 85.

Forschungsbericht

25

den Rothe mit der allseitigen Verwendbarkeit der nicht orthodoxen polnischen Lieder im orthodoxen Moskau erklärt.52 Seit Mitte der 1990er Jahre wird auch der ruthenische Zweig der Erforschung des geistlichen Liedes bei den Ostslawen verstärkt aufgearbeitet. Hier ist vor allem die Dissertation von Dieter Stern zum Suprasler Kantional aus dem Jahre 2000 zu nennen.53 Es handelt sich dabei um eine Edition und eine umfangreiche sprachliche, literaturkritische und literaturhistorische Untersuchung der ruthenischen Liederhandschrift F 19-233, die aus dem ersten Viertel des 18. Jahrhunderts datiert und in der Bibliothek der Litauischen Akademie der Wissenschaften aufbewahrt wird. Im Rahmen dieser Arbeit behandelt Stern auch viele bis dahin offene Fragen, die die Entwicklung des geistlichen syllabischen Liedes auf ostslawischem Boden betreffen. Für die Untersuchung der älteren Belege zieht Stern z.B. die Lieder aus der Moskauer Handschriftengruppe heran. Auch zur Frage des polnischen Einflusses auf den ostslawischen Liederkomplex hat Stern eine dezidierte Meinung: Er äußert sich skeptisch in Bezug auf die polnischen Übersetzungsvorlagen für die ostslawischen Lieder. Er mutmaßt, dass die Belege für die polnischen Übersetzungsvorlagen möglicherweise deshalb fehlen, weil sie nie existierten.54 Bei vielen polnisch anmutenden Liedern handelt es sich bloß um Kontrafakturen zu polnischen Liedern oder um Verwechslungen der Sprache der Lieder zwischen dem Ruthenischen und dem Polnischen.55 Stern lokalisiert für das Suprasler Kantional mit einem Bestand von über 200 Liedern nur fünf eindeutige Übersetzungen aus dem Polnischen.56 Was dagegen die polnisch transkribierten Lieder in den Moskauer Hss. anbelangt, so ist Stern der Meinung, dass diese Lieder durchaus in die polnischen Liedersammlungen zurückverfolgt werden können.57 Auch der ukrainische Musikwissenschaftler Juryj Medvedyk beschäftigt sich seit Mitte der 1990er Jahre intensiv mit den geistlichen Liedern der Ostslawen im Allgemeinen, mit den ukrainischen geistlichen Liedern im Besonderen. Seine zahlreichen Aufsätze münden im Jahre 2006 in die einschlägige Monographie "Українська духовна пісня XVII-XVIII століть".58 Diese Publikation zeichnet die Geschichte des ukrainischen geistlichen Liedes auf von den im Dunkeln liegenden Anfängen auf 52 53 54 55 56

57 58

Rothe 2007, S. 87. Stern, Dieter: Die Liederhandschrift F 19-233 (15) der Bibliothek der Litauischen Akademie der Wissenschaften. Köln-Weimar-Wien 2000. Stern 2000, S. 241. Stern 2000, S. 242. Stern 2000, S. 245. Das sind: Nr. 25: Витай Христе укоханы – Witaj Jezu ukochany; Nr. 65: О душе всякая вѣрна – O duszo wszelka nabożna; Nr. 119: Царице неба сына предвѣчнаго – Krolowa Polska Syna przedwiecznego; Nr. 184: Їисусе покарме небесный – O Jezu pokarmie anielski; Nr. 194: Целю ранъ лютихъ, море терпливости – Kontrafaktur zu: Smutne widoku sceno zelżywośći. Stern 2000, S. 244. Медведик, Юрій: Українська духовна пісня XVII-XVIII століть. Львов 2006.

26

Forschungsbericht

ruthenischem Boden, über die ältesten Belege der ruthenischen Lieder in den Moskauer Hss., über das Massenphänomen des geistlichen Liedes des 18. Jahrhunderts in der Ukraine bis hin zur ausführlichen Darstellung der ersten Anthologie der ukrainischen paraliturgischen Lieder, das als "Počajiver Bohohlasnyk" (1790) bekannt wurde und den Höhepunkt der geistlichen Lieddichtung bei den Ostslawen bildete. Jurij Medvedyk wies als erster darauf hin, dass einige der polnischen Lieder, die in Moskauer Hss. tradiert wurden, von den Polnisch sprechenden Ruthenen stammen könnten. Er wies auf die Lieder "Наклон ѡ ѣвропо наклон уши своѣ" und "Нѣх монарховѣ, мꙗсто све фундуїо" hin, die als polnische Lieder "Nakłoń, o Ewropa, nakłoń uszy swoie" und "Niech monarchowie miasta swe budują" in der Sammlung "Pieśni nabożne" aus dem Jahre 1672 auftauchen. Letztere wurde im Anhang zum Werk "Messyjasz Prawdziwy" von Ioanikij Haljatovs'kyj (poln. Joanicjusz Galatowski) abgedruckt.59 Seit einigen Jahren untersucht auch die Musikerin Olga Zosym das ukrainische geistliche Lied. Sie beschäftigt sich vor allem mit dem westeuropäischen geistlichen Lied auf osteuropäischem Boden vom 17. bis 19. Jahrhundert.60 Ihr Schwerpunkt liegt dabei weniger auf der philologischen Aufarbeitung der westeuropäischen Quellen und Vorlagen, sondern vielmehr auf der Bestimmung der westeuropäischen Einflüsse auf das ukrainische geistliche Lied auf der Ebene der textkritischen und musikalischen Stoffe und Motive sowie der gattungspezifischen und historischen Einordnung des Phänomens des geistlichen Liedes auf ukrainischem Boden.61 Achim Rabus liefert im Jahre 2008 eine umfassende Studie zur sprachlichen Untersuchung des ruthenischen Zweigs der geistlichen Lieder.62 Ausgehend von der Hs. ASP 233 untersucht Rabus den phonologischen, morphologischen und den lexikalischen Bestand des Phänomens des geistlichen Liedes auf ostslawischem Boden. In Bezug auf das Spannungsverhältnis zwischen dem Ruthenischen und dem Kirchenslawischen arbeitet Rabus eine Reihe von sprachlichen Kriterien aus, die es ihm erlauben, das Phänomen der "kanty" – der geistlichen Lieder der Ostslawen – im sprachhistorischen, kulturellen und kontaktlinguistischen Kontext einzuordnen. Ob59

60 61

62

Medvedyk 2006; auch in: Медведик, Юрій Євгенович: Деякі зауваги щодо религийновиховної спрямованості духовної поезії та пісні К.-Т. Ставровецького та Й. Ґалятовського // Мистецтвознавчі записки. Збірник наукових праць. Вип. 19. Київ, 2011. С. 203-210. Зосім, Ольга: Західноєвропейська духовна пісня на східнослов'янських землях у XVIIXIX століттях. Монографія. Київ 2009. Зосим, О. Л.: Западноевропейские богородичные песни в восточнославянском репертуаре XVII-XIX вв. // Вестник ПСТГУ, Серия 5. Вопросы истории и теории христианского искусства, 2011, вып. 1(4), с. 133-164; Зосим, О. Л.: Западноевропейские духовные песни покаянной и морально-назидательной тематики в восточнославянском репертуаре XVII-XIX вв. // Вестник ПСТГУ, Серия 5. Вопросы истории и теории христианского искусства, 2011, вып. 2(5), с. 138-162. Rabus, Achim: Die Sprache ostslavischer geistlicher Gesänge im kulturellen Kontext. Freiburg i. Br. 2008.

Forschungsbericht

27

wohl der Schwerpunkt der Arbeit von Rabus nicht auf dem Moskauer Handschriftenkomplex – also auf der ältesten Schicht der geistlichen Lieder –, sondern eher auf der ruthenischen Überlieferung des 18. Jahrhunderts liegt, stellt diese fundierte Publikation einen bedeutenden Beitrag zur Erforschung der geistlichen Lieddichtung der Ostslawen dar.63 Der slowakische Slawist Peter Žeňuch beschäftigt sich seit Ende der 1990er Jahre überwiegend mit dem slowakischen Zweig der kyrillischen geistlichen Lieder.64 Im Jahre 2006 bringt er eine Publikation zu den ruthenischen geistlichen Liedern heraus. Es handelt sich dabei um eine kommentierte Edition von 21 kyrillischen paraliturgischen Liederhandschriften, die unter dem Titel "Kyrillische paraliturgische Lieder" veröffentlicht wird.65 Die ruthenischen Hss. stammen aus dem ehemaligen Bistum Mukačevo und werden in das 18. bis 20. Jahrhundert datiert. Unter den edierten Hss. befinden sich solche wertvollen ostslawischen Liedsammlungen aus dem Karpatenraum wie der Šarišský spevník (auch bekannt als Moskovský spevník, datiert mit Anfang des 18. Jh.), der Kamiensky Bohohlasník (1734), der Spevník Michala Tarachoniča (1757) oder die Spevníky Jána Juhaseviča (1761-1763, 17981812). Mit dieser Publikation von Peter Žeňuch wurde die Materialgrundlage für die Untersuchung des geistlichen Liedes bei den Ostslawen erheblich erweitert. Auf der musikologischen Ebene ist ebenfalls eine Intensivierung der Erforschung des Phänomens des geistlichen Liedes bei den Ostslawen zu verzeichnen. Die ersten umfangreicheren musikwissenschaftlichen Arbeiten stammen von dem russischen Musikwissenschaftler Nikolaj Findejzen, der das musikalische Leben in russischen Klöstern und am Moskauer Zarenhof aufarbeitete, und der sowjetischen Musikwissenschaftlerin Tamara Livanova, die eine sehr kritische Position zu allen äußeren Einflüssen auf die russische musikalische Kultur des 17. und 18. Jahrhunderts einnimmt.66 Der Musikwissenschaftler Jurij Keldyš widmet in seiner Geschichte der russischen Musik von 1983 dem paraliturgischen geistlichen Lied ("Внекультовая 63

64

65 66

Vgl. Stern, Dieter: Geistliche Lieder zwischen Sakralität und Vernakularität. Norm und Variation in der Prosta Mova. Rez. zu: A. Rabus: Die Sprache ostslavischer geistlicher Gesänge im kulturellen Kontext. Freiburg i.Br. 2008. In: Welt der Slawen 58 (2013), S. 184-208; vgl. auch S. 207. Z.B. Žeňuch, Peter: Zur Problematik des geistlichen und paraliturgischen Liedes im Raum Slavia Latina und Slavia Orthodoxa (am Beispiel der Ostslowakei). In: Gegenreformation und Barock in Mitteleuropa - in der Slowakei. L. Kačic (Hrsg). Bratislava 2000. S. 173-180 oder: Žeňuch, Peter: Paraliturgická pieseň z jazykového a kultúrno-historického pohľadu a jej miesto v tradícii cirkvi byzantského obradu na východnom Slovensku. In: Slovenská, latinská a cirkevnoslovanská náboženská tvorba 15.-19. storočia. Ján Dorul’a (Hrsg.). Bratislava 2002. S. 390-402. Žeňuch, Peter: Kyrillische paraliturgische Lieder. Edition des handschriftlichen Liedguts im ehemaligen Bistum von Mukačevo im 18. und 19. Jahrhundert. Köln-Weimar-Wien 2006. Финдейзен, Н.: Очерки по истории Музыки в России. С древнейших времен до конца XVIII века. Т. 1. Вып. 3. Москва-Ленинград 1928; Ливанова, Т.: Очерки и материалы по истории русской музыкальной культуры. Выпуск I. Москва 1938.

28

Forschungsbericht

духовная песня") und der Mehrstimmigkeit in Moskau am Ende des 17. Jahrhunderts zwei umfangreiche Kapitel.67 Durch die Analyse der musikalischen Struktur einiger polnischer Lieder in den Moskauer Liederhandschriften weist Keldyš auf eine Reihe möglicher polnischer Vorlagen hin, die auf konkrete geistliche musikalische Quellen, wie im Fall von "Ангел пастырем молвил" oder "Дзеционко ся народзило", zurückgeführt werden können. Die Lieder "Имам аз своего Исуса моего", "Насвентша Марие в огродечку была", "Юж це жегнам намилши сыну Езусе" weisen eine Mazurka-ähnliche Rhythmik auf und müssen daher ebenfalls polnische Vorlagen besitzen.68 Bei den Liedern mit der Struktur der ukrainischen Koljada – "Новый год бежит" (poln. "Nowy rok bieży"), "Есть зграда в свеце" oder "Ах мой смутку ма жалосци" – handelt es sich nach Keldyš um Zeugnisse einer gegenseitigen Beeinflussung der polnischen und ukrainischen Liedkultur.69 Auch in der Literaturwissenschaft blieb das geistliche Lied nicht unbeachtet. Vor allem die russischen Literaturwissenschaftler Aleksandr M. Pančenko und Sergej Ivanovič Nikolaev publizierten auf der Grundlage der Arbeiten von Aleksandr Pozdneev eine Reihe von Darstellungen, die sich indirekt mit den geistlichen Liedern in Moskau am Ende des 17. Jahrhunderts beschäftigten. Bemerkenswert ist die Monographie zur russischen dichterischen Kultur des 17. Jahrhunderts von Pančenko, in der er ausführlich sowohl auf die Dichterschule aus dem Kloster Novyj Ierusalim als auch auf die außerklösterliche Dichtergemeinde des letzten Drittels des 17. Jahrhunderts eingeht.70 Ebenso werden die Dichter der so genannten Kanzleischule ("приказная школа") als Vorläufer der syllabischen Dichtung in Moskau von Pančenko ausführlich behandelt.71 Seit Anfang der 1980er Jahre widmet auch Nikolaev eine Reihe seiner Arbeiten den polnisch-russischen Literaturbeziehungen des 17. und 18. Jahrhunderts. In seiner Monographie zur polnischen Dichtung in russischer Übersetzung von 1989 behandelt er eine Reihe von Themen, die in den kommenden 20 Jahren den Gegenstand seiner Studien ausmachen sollen.72 Nikolaev geht den 67 68 69 70

71

72

Келдыш, Ю. В.: История русской музыки. Том первый. Древняя Русь XI-XVII века. Москва 1983. С. 224-294. Keldyš 1983, S. 231-233. Keldyš 1983, S. 235-236. Панченко, А. М.: Русская стихотворная культура XVII века. Ленинград 1973. С. 103115,116-166. Vgl. auch: Панченко, А. М.: Литература "Переходного века" // История русской литературы в четырех томах. Том первый. Древнерусская литература. Литература XVIII века. Ред. Д. С. Лихачев. Ленинград 1980. С. 291-407. Die Untersuchungen sind mit einer drei Jahre früher erschienenen Anthologie untermauert. Vgl. Русская силлабическая поэзия XVII-XVIII вв. Вступительная статья подготовка текста и примечания А. М. Панченко. Ленинград 1970. Николаев, С. И.: Польская поэзия в русских переводах. Вторая половина XVII - первая треть XVIII века. Ред. Панченко. Ленинград 1989. Die wichtigsten Arbeiten des Forschers sind in der folgenden Publikation nochmals gedruckt: Николаев, С. И.: От Кохановского до Мицкевича. Разыскания по истории польско-русских литературных связей XVII - первой трети XIX в. С.-Петербург 2004.

Forschungsbericht

29

Fragen nach, was, durch wen und wie im Russland des 17. Jahrhunderts die polnische Literatur rezipiert wurde. In erster Linie schenkte er seine Aufmerksamkeit den Wegen des Vordringens des polnischen Buches nach Russland im 17. Jahrhundert und der Rolle der russischen Kanzleien bei diesen Prozessen.73 Im Jahre 2008 trägt Nikolaev eine Bibliographie zu den polnisch-russischen Literaturbeziehungen zusammen, die nach über 100 Jahren als eine lang erwartete Ergänzung, Fortsetzung und Erweiterung des einzigen Werkes dieser Art – des Buches "Переводная литература Московской Руси" von Aleksej I. Sobolevskij von 1903 – gelten kann.74 Resümierend kann gesagt werden, dass die Forschungsgeschichte des geistlichen Liedes der Ostslawen eine wechselvolle Zeit hinter sich hat. Von der ersten Phase des Sammelns des Materials über die Arbeiten von Vladimir Peretc und Aleksandr Pozdneev bis zur Intensivierung der Erforschung des geistlichen Liedes in den letzten Jahren durch Hans Rothe, Dieter Stern, Juryj Medvedyk, Olga Zosym, Achim Rabus oder Peter Žeňuch gewinnt das Phänomen des geistlichen Liedes bei den Ostslawen ein immer klarer werdendes Bild.75 Es sind vor allem die Arbeiten zum sprachlichen Hintergrund der Lieder und zum soziokulturellen Umfeld, die ein deutlich tieferes Verständnis des Gegenstandes ermöglichen. Eine Untersuchung zu Quellen und Vorlagen sowie zum polnischen Einfluss stellt dagegen immer noch ein Desiderat dar. Hier setzt die vorliegende Arbeit an und beleuchtet die Frage der polnischen Quellen und des polnischen Einflusses auf die geistlichen Lieder des Moskauer Handschriftenkomplexes.

73

74 75

Vgl. Николаев, С.И.: Польская поэзия в русских библиотеках XVII - первой трети XVIII века и её читатели // Русская литература XVIII - начала XIX в. в общественно-культурном контексте. Ленинград, 1983. С. 165-179. Николаев, С. И.: Польско-русские литературные связи XVI-XVIII вв. Библиографические материалы. Санкт-Петербург 2008. So haben Dieter Stern, Juryj Medvedyk, Achim Rabus und Peter Žeňuch im Jahre 2013 einen gemeinsamen Aufsatzband zum Thema veröffentlicht: Dedičstvo duchovnej piesňovej kultúry medzi slovanským Východom a Západom. Das Erbe der geistlichen Liedkultur zwischen Ost und West. Наследие духовной песенной культуры между славянским Востоком и Западом. Peter Žeňuch (Hrsg.). Bratislava 2013.

3. Kulturhistorischer Überblick

Im Folgenden wird ein kulturhistorischer Überblick über den in dieser Arbeit untersuchten polnisch-ostslawischen Raum gegeben. Der Fokus soll dabei auf der politischen sowie auf der sprach- und kirchenhistorischen Situation im Moskauer Staat, in Polen und in den ruthenischen (weißrussischen und ukrainischen) Gebieten der Rzeczpospolita im 16. und 17. Jahrhundert liegen. Bei dem Moskauer Staat und Polen, die als Vertreter zweier unterschiedlicher konfessioneller Kulturregionen der Slavia gelten, wird besondere Aufmerksamkeit dem kirchenpolitischen Leben im jeweiligen Staat gewidmet. Die ruthenischen Gebiete der Rzeczpospolita, die geographisch, kulturell und konfessionell eine Mittelstellung zwischen den beiden anderen Regionen einnehmen, werden vor allem unter dem Aspekt des sprach-, kultur- und kirchenhistorischen Aufeinandertreffens der "Slavia Orthodoxa" und der "Slavia Latina" betrachtet.

3.1. Moskauer Staat Die historische und soziokulturelle Situation im Moskauer Staat des 16. Jahrhunderts ist durch große politische und gesellschaftliche Veränderungen gekennzeichnet. Anfang des 17. Jahrhunderts erlebt das Land eine "Zeit der Wirren", die mit einem Niedergang des kulturellen und geistlichen Lebens verbunden ist.76 Mit der Etablierung der Romanov-Dynastie beginnt sich der Moskauer Staat wieder zu erholen, wobei er gleichzeitig sein politisches und kulturelles Verhältnis zu seinen westlichen Nachbarn neu definiert. Alles Fremde – und damit ist nicht zuletzt alles Polnische gemeint – wird mit größter Skepsis betrachtet und als Bedrohung für das politische und religiöse Leben wahrgenommen. Vor allem unter den beiden Patriarchen Filaret (1619-1633) und Ioasaf (1634-1640) und dem Zaren Michail Fedorovič (1613-1645) erreicht diese Fremdenskepsis die größte Verbreitung. Erst mit der Inthronisation von Aleksej Fedorovič (1645-1676) und unter dem Patriarchen Iosif (1642-1652) ändert sich die Situation.77 Der Moskauer Staat steht immer noch den Einflüssen aus dem (meist katholischen) Polen misstrauisch gegenüber, dafür öffnet er sich den Einflüssen aus den orthodoxen Gebieten der heutigen Ukraine und des heutigen Weißrusslands. Zar Aleksej Fedorovič besitzt großes Interesse an der ausländischen Kultur, sieht sich 76 77

Diese Zeit ist auch als Smuta (1598-1613) bekannt. Vgl. Соловьев. Сочинения. Книга IV. История России с древнейших времен, тома 7-8. Москва 1989. S. 414ff. Каптерев, Н. Ф.: Патриарх Никон у его противники в деле исправления церковных обрядов. Время патриаршества Иосифа. Москва 2003, S. 13-28.

Kulturhistorischer Überblick

31

gleichzeitig aber auch als Verteidiger des orthodoxen Glaubens gegen mögliche Häresien. Außenpolitisch führt Aleksej Fedorovič einen Krieg gegen Polen (1654-1667), nach innen leitet er eine Reihe von Reformen ein, für deren Durchführung er mehrere Kiever Gelehrte nach Moskau einlädt.78 Das Verhältnis zu Polen ändert sich grundlegend unter dem Zaren Fedor Michajlovič (1676-1682) und der Regentin Sof'ja Alekseevna (1682-1689). Der Moskauer Staat öffnet sich wieder allen möglichen fremden Einflüssen und vor allem den kulturellen Einflüssen seines polnischen Nachbarn. Diese Entwicklung geht dann mit der Machtübernahme und dem Machtausbau durch Petr Alekseevič (1682/89-1721) zu Ende. Peter I. der Große beendet die Phase der Polenbewunderung und leitet eine neue, von den imperialen Ansprüchen getragene, kulturpolitische Entwicklung ein. Das kirchenpolitische Leben des Moskauer Staates im 17. Jahrhundert wird durch die Auseinandersetzungen um eine Erneuerung des kirchlichen Gebrauchsschrifttums bestimmt. Mit der Etablierung und Erhöhung der Druckproduktion in den 1640er Jahren wird die Notwendigkeit sichtbar, die kirchlichen Bücher einer Revision und einer Korrektur zu unterziehen. Die Revision der Kirchbücher nimmt der Patriach Nikon (1652-1666) in Angriff, wobei er gleichzeitig in ein Konkurrenzverhältnis zum Zaren Aleksej Michajlovič tritt.79 Die Reformen werden von einem Teil der russischen Geistlichkeit abgelehnt, die in den Neuerungen gefährliche "gräkophile" Tendenzen sehen. Zwar wird Nikon im Jahre 1666 abgesetzt, die Reformen werden jedoch fortgesetzt, so dass es in der russischen Kirche zu einem Schisma (russ. раскол) kommt. Die Situation verschärft sich unter der Regentin Sof'ja Alekseevna, ab 1686 werden die Schismatiker (russ. раскольники, староверы, старообрядцы) staatlich verfolgt und hingerichtet. Auch unter Peter I. dem Großen wird die Verfolgung der Altgläubigen fortgesetzt. Die sprachliche Situation des russischen Staates im 17. Jahrhundert wird durch das Spannungsverhältnis zwischen der Volkssprache, die sich auf der Grundlage lokaler Dialekte herausbildete, und dem Kirchenslawischen russischer Redaktion, das zuletzt im 14. und 15. Jahrhundert an seine archaischen Vorbilder angepasst wurde, bestimmt. Die beiden Sprachvarianten haben bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts stilistisch und funktional abgegrenzte Bereiche. Dieser Zustand der Diglossie wird dann ab der Mitte des 17. Jahrhunderts durch einen massiven sprachlichen Einfluss aus dem südwestlichen Rus' – auch bekannt als so genannter Dritter Südslawischer Einfluss – zerstört und im Laufe des 18. Jahrhunderts durch den Zustand der Zweisprachigkeit ersetzt.80

78 79 80

Фонкич, Б. Л.: Греко-Славянские школы в Москве в XVII веке. Москва 2009, S. 43. Каптерев Н. Ф.: Патриарх Никон и царь Алексей Михайлович. Т. 1-2. Сергиев Подсад 1909-1912. Успенский, Б. А.: История русского литературного языка (XI-XVII вв.). München 1987. S. 275f.

Kulturhistorischer Überblick

32

Im Moskau der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts stehen sich das Kirchenslawische, das einem starken südrussischen Einfluss ausgesetzt wird und das als die Schriftsprache des religiösen Schrifttums gilt, der Volkssprache gegenüber, die langsam anfängt sich einen Zugang zu literarischen Denkmälern mit nichtreligiösem Charakter zu verschaffen.81 Die Volkssprache bildet auch die Grundlage für die Verwaltungssprache des Moskauer Staates, die in den zahlreichen Ämtern (russ. приказы) zum Einsatz kommt.82

3.2. Polen Die Geschichte Polens im 17. Jahrhunderts ist durch einen steten politischen und wirtschaftlichen Niedergang gekennzeichnet.83 Nach dem "Goldenen Zeitalter" unter den beiden letzten Jagiellonen-Königen Sigismund I. dem Alten (1507-1548) und Sigismund II. August (1548-1572) erreicht Polen die größte Macht und Ausdehnung. Zum einen ist es die Union von Lublin (1569), die Polen und Litauen in Realunion vereinigt, zum anderen ist es die tolerante Politik von Sigismund II. August, die der Reformation in Polen zu ihrer größten Ausbreitung und Blüte verhilft. Mit der Übernahme der Macht durch die Wasa-Dynastie ändert sich die Situation. Sigismund III. Wasa (1587-1632) führt Kriege mit Moskau und Schweden und unterstützt als überzeugter Gegner der Reformation den Kampf des Katholizismus gegen den Protestantismus und die Orthodoxie. Unter König Johann II. Kasimir (1648-1668) bricht dann die "Sintflut" (poln. potop) ein, die eine Zeit des politischen und wirtschaftlichen Niedergangs einleitet. Zwischen 1648 und 1667 wird das Land durch den Kosakenaufstand (1648) unter Bohdan Chmel'nyc'kyj, den Russisch-Polnischen Krieg (1654/55-1667) und vor allem den Polnisch-Schwedischen Krieg (1655-1660) verwüstet. Die Siege von Johann III. Sobieski (1674-1696) gegen die Osmanen verschaffen Polen eine kurze Atempause, bevor unter den beiden Wettin-Königen, August II. dem Starken (1697-1733) und August III. (1733-1763), die düstere Zeit der "sächsischen Nacht" anbricht, die dann zum Ausgang des 18. Jahrhunderts in die Teilungen Polens mündet. Die Reformation in Polen kann sehr früh über das deutsche Bürgertum in den großpolnischen Städten Fuß fassen. Sigismund I. der Alte gilt zwar als tolerant, geht aber auch bei offensichtlichen Gefahren für das kirchenpolitische Leben (z.B. beim 81

82

83

Соболевский, А. И.: История русского литературного языка. Изд. подготовил А. А. Алексеев. Ленинград 1980, S. 103-112; Sobolevskijs Sprachbezeichnungen sind "славянский язык" und "живой великорусский язык". Якубинский, Л.П.: Избранные работы. Язык и его функционирование. Москва 1986, S. [129]: "Единственным местом, где систематически накапливался опыт связного письменного изложения на русском языке, где формировались грамматические и орфографические нормы русского письменного языка, были государственные канцелярии (приказы)." Rhode, Gotthold: Geschichte Polens. Darmstadt 1980. S. 180-305.

Kulturhistorischer Überblick

33

Umsturz in Danzig 1526) hart gegen die Anhänger der Reformation vor. Unter Sigismund II. August hält die Reformation dann endgültig Einzug ins Land. Der König gestattet 1559 die Ausübung der "Confessio Augustana" im Königlichen Preußen. In Großpolen bilden sich unter dem Einfluss der Böhmischen Brüder zahlreiche lutherische Gemeinden. In Kleinpolen und Litauen verbreitet sich der Calvinismus, von dem sich im Jahre 1565 die Bewegung der Unitarier (Arianer) abspaltet. Der Großteil der Reformierten, die sich in der Frage der Trinität einig waren, erkennt sich 1570 im "Consensus Sandomiriensis" gegenseitig an. Die antitrinitarische Bewegung, wie die der stark von dem Sozinianismus beeinflussten Polnischen Brüder, wird dagegen von der Konföderation ausgeschlossen. In der Zeit der größten Entfaltung des Protestantismus in Polen 1570-1580 liegt die Anzahl der protestantischen Kirchen in Großpolen bei 120, in Kleinpolen und Litauen bei 300 Gemeinden.84 Die Erfolge der Reformation werden nach 1590 durch die rigorose gegenreformatorische Politik von Sigismund III. Wasa eingedämmt und durch die Vorstöße der Gegenreformation in Polen zum großen Teil rückgängig gemacht. Die sprachliche Situation in Polen ist zu Beginn des Humanismus durch das Lateinische als Schriftsprache geprägt. Ab dem 16. Jahrhundert gewinnt dann das Polnische im Zuge der Reformation immer mehr Raum. So verwenden sowohl der Krakauer Dichter Biernat z Lublina (1485-1520) als auch der nach Königsberg geflohene Prediger Jan Seklucjan (1510-1578) in ihren Werken die polnische Sprache. Auch die Gegenreformation wechselt bald zum Polnischen: Während der katholische Theologe Stanisław Hozjusz (1504-1579) noch in lateinischer Sprache schreibt, sind die Predigten von Piotr Skarga (1536-1612) schon in Polnisch abgefasst. Die Werke des Prosaikers Mikołaj Rej z Nagłowic (1505-1569) und des Dichters Jan Kochanowski (1530-1584) tragen zur stilistischen Ausdifferenzierung des Polnischen im gleichen Maße bei wie die polnische Grammatik von Piotr Statoriusz (Stojeński) von 1598, das Lexikon von Jan Mączyński von 1564 oder der Thesaurus von Grzegorz Knapiusz aus den Jahren 1621-32 zur Normierung der Sprache.85 Die religiöse Dichtung der Barockzeit folgt den Vorbildern wie "Psalterz Dawidów" (1579) von Jan Kochanowski und wird durch die lyrischen Werke repräsentiert, wie "Rytmy abo wiersze polskie" (1601) des frühbarocken Lyrikers Mikołaj SępSzarzyński (1550-1581), "Hymny kościelne" (1598) des katholischen Geistlichen Stanisław Grochowski (1542-1612), "Kolebka Jezusowa" (1630) des Dichters des Metaphysischen Kasper Twardowski (1583-1641), "Symfonie anielskie" (1630) des 84

85

Die größte Gruppe stellen in Großpolen die Böhmischen Brüder (ca. 50 Gemeinden) und Calvinisten (ca. 80 Gemeinden). In Kleinpolen waren die Calvinisten die dominierende Gruppe (ca. 200 Gemeinden) wie auch in Litauen (190 Gemeinden). Die Polnischen Brüder hatten in Großpolen nur vier, in Litauen sieben und in Kleinpolen dagegen fast 100 Gemeinden. Die Lutheraner hatten in Großpolen 32, in Kleinpolen zwölf und in Litauen zehn Gemeinden. Vgl. Rhode 1980, S. 209-210; auch Krukowska 1988, S. 92-93. Vgl. Mazur, Jan: Geschichte der polnischen Sprache. Frankfurt a.M. u.a. 1993. S. 187- 272. (zu den Standardwerken, ebd. S. 267-270).

34

Kulturhistorischer Überblick

Krakauer Panegyrikers Jan Żabczyc (1508-1629), "Pieśni nabożne" (1678) des unitarischen Adeligen Wacław Potocki (1621-1696), "Chrystus cierpiący" (1681) des Hauptvertreters des polnischen Sarmatismus Wespazjan Kochowski (1633-1700) oder "Melodia duchowna" (1682) des Hochadeligen und Marschalls der Krone Stanisław H. Lubomirski (1642-1702).86 Auch in den Werken anderer Dichter des 17. Jahrhunderts finden sich mehr oder weniger religiöse Elemente: So verwendet auch der bedeutendste Vertreter des polnischen Barocks, Jan Andrzej Morzstyn (16201693), in seiner höfischen Dichtung mit Vorliebe religiöse Motive.87

3.3. Ruthenische Gebiete Die Geschichte der ostslawischen Gebiete von Polen-Litauen im 17. Jahrhundert ist vor allem durch konfessionelle Auseinandersetzungen gekennzeichnet. Mit der "Union von Lublin" (1569) entsteht einer der größten Staaten Ostmittel- und Osteuropas mit dem Namen "Rzeczpospolita Obojga Narodów", das den Großteil der Gebiete des heutigen Polen, Weißrusslands, der Ukraine und der Baltischen Länder umfasste. Die Entstehung des Staates fällt mit der Zeit der Zurückdrängung des Protestantismus durch die immer stärker werdende Gegenreformation zusammen. Als Folge dieser Erstarkung des Katholizismus und einer Phase des Verfalls des religiösen Lebens der orthodoxen Ostslawen in Polen-Litauen kommt es 1596 zur Union von Brest, bei der sich die orthodoxe Kirche des Landes mit der römisch-katholischen Kirche in einer Union verbindet. Da nicht alle orthodoxen Bischöfe die Kirchenunion anerkennen, kommt es zwischen den Anhängern der Union und deren Gegnern zu einer Spaltung, die in einen zeitweise blutigen Kampf zwischen den beiden verfeindeten Lagern mündet. Die Spaltung wird noch vertieft, als der Patriarch von Jerusalem 1620 die orthodoxe Hierarchie wiederherstellt und einen Metropoliten für Kiev ernennt. Nach dem Tod von Sigismund III. Wasa (1632) wird eine auf Betreiben von Petro Mohyla von den Unierten unabhängige Existenz der orthodoxen Kirche in der Rzeczpospolita staatlich anerkannt. Mit dem Frieden von Andrusovo (1667) wird die Ukraine politisch und konfessionell entlang des Dnjeprs in rechts- und linksufrige Gebiete aufgeteilt. Die linksufrige Ukraine, wo die unierte Kirche praktisch aufhört zu existieren, wird dem Patronat von Moskau unterstellt. Die restlichen ostslawischen Gebiete von Polen-Litauen (die rechtsufrige Ukraine und das heutige Weißrussland) bleiben dagegen bis zur ersten Teilung des Staates (1772) unter dem Einfluss der unierten Kirchen bestehen. Die sprachliche Situation der ostslawischen Bevölkerung der Rzeczpospolita im ausgehenden 16. und im Verlauf des 17. Jahrhunderts ist durch den multikulturellen und multireligiösen Charakter des Staates bestimmt. Durch den religiösen Verfall und 86 87

Hernas, Czesław: Barock. Warszawa 2002. Langer, Dieter: Polnische Literaturgeschichte. Ein Abriss. München 2010. S. 47-49.

Kulturhistorischer Überblick

35

die Krise der Orthodoxie in den ruthenischen Gebieten im Laufe des 16. Jahrhunderts wird das Kirchenslawische, die Sprache des sakralen Schrifttums, zunehmend sowohl vom Klerus als auch von den Gläubigen nicht mehr verstanden. Gleichzeitig findet ein Sprachidiom Verbreitung, das sich seit dem 14. Jahrhundert auf der Grundlage lokaler ostslawischer Dialekte herausbildete und im Großfürstentum Litauen als Schrift- und Verwaltungssprache eingesetzt wurde. Dieses Sprachidiom - auch bekannt unter dem Namen "prosta mova" oder "rus'kyj jazyk" - dringt ab dem 16. Jahrhundert in die religiösen Bereiche ein und macht dem Kirchenslawischen seinen Status als Sprache des religiösen Schrifttums streitig. Gleichzeitig wird das Kirchenslawische infolge des Verfalls des orthodoxen Lebens der Ruthenen einer massiven Kritik seitens der katholischen Kirche ausgesetzt, die im Zuge der Gegenreformation ihre Aufmerksamkeit auch auf die ruthenischen Gebiete Polen-Litauens richtet. Die Kritik wird von der Orthodoxie als ein frontaler Angriff gewertet. Es kommt zu einer umfangreichen polemischen Literatur, die seitens der katholischen Kirche ausschließlich in polnischer Sprache, seitens der Orthodoxen überwiegend in "prosta mova" geführt wird, und die ihren Höhepunkt zwischen ca. 1587 und 1620 erreicht.88 Eine herausragende Rolle spielen in den ruthenischen Gebieten der Rzeczpospolita die orthodoxen Bruderschaften. Diese gründen ab dem Jahre 1585 in den großen Städten von Polen-Litauen eine Reihe von orthodoxen Schulen, die als Antwort auf die missionarische Tätigkeit der Jesuiten im Lande gedacht sind. Die Bruderschaftsschulen orientieren sich in ihrer Struktur und ihrem Aufbau an diesen polnischen Jesuitenkollegien, gegen die sie sich in erster Linie richten. Die Schulen entfalten eine sehr breite Wirkung auf die Entwicklung der religiösen Bildung und Kultur der orthodoxen Ruthenen. Auch das im Jahre 1632 in Kiev gegründete MohylaKollegium, das im Jahre 1701 zur Mohyla-Akademie erhoben wird, geht auf die im Jahre 1615 gegründete Kiever Bruderschaftsschule zurück.89 Eine besondere Rolle nimmt die polnische Sprache in den orthodoxen Gebieten der Rzeczpospolita ein. Zwischen der Union von Lublin (1569) und der dritten Teilung Polens (1795) gewinnt das Polnische in Polen-Litauen immer mehr an Gewicht und spielt so eine immer größere Rolle im kulturellen, politischen und religiösen Leben der Ruthenen. Am markantesten ist dieser Prozess der Polonisierung im Bereich der Politik und Verwaltung des Staates zu beobachten: Im Laufe des 16. und 17. Jahrhunderts verdrängt die polnische Sprache zunehmend das Ruthenische und gewinnt 1687 den Status der alleinigen Kanzleisprache. Für die ruthenischen Hochadeligen steht die polnische Sprache für einen ungehinderten Zugang zu den kulturel88

89

Vgl. Thielemann, Nadine: Die sprachliche Situation in der südwestlichen Rus' Ende des XVI. Jahrhunderts am Beispiel der christlichen Terminologie in Stefan Zyzanijs "Kazanьe o antichristě". In: Anzeiger für slavische Philologie XXXII (2004), S. 129-133; Vgl. auch die Arbeiten zu "prosta mova" von M. Moser 2000 und 2005. Vgl. Сенченко, Н. И., Тер-Григорян-Демьянюк, Н. Э.: Киевско-Могилянская академия. История Киево-братской школы. Киев 1998.

36

Kulturhistorischer Überblick

len Errungenschaften des Abendlandes. Daher vollzieht sich der Prozess der Polonisierung hier besonders rasant.90 Im Bereich des Religiösen gestaltet sich die Wechselwirkung zwischen dem Ruthenischen und dem Polnischen etwas komplizierter: Das Polnische gilt zuerst als die Sprache der katholischen Kirche. Im Zuge der religiösen Polemik gewinnt das Polnische auch bei den orthodoxen Ruthenen immer mehr an Bedeutung. Viele polemische Werke der Ruthenen werden ins Polnische übersetzt, oder erscheinen gleichzeitig in ruthenischer und polnischer Sprache.91 Auch als Sprache der religiösen Bildung ist das Polnische für viele gelehrte orthodoxe Ruthenen sehr attraktiv: Das Polnische gehört beispielsweise zu den Unterrichtssprachen des Mohyla-Kollegiums und wird von ihren Absolventen und Lehrern wie etwa Lazar' Baranovič (1616-1693), Simeon Polockij (1629-1680), Stefan Javors'kyj (1658-1722) oder Feofan Prokopovič (1681-1736) meisterhaft beherrscht.92

90 91

92

Vgl. Niendorf, Mathias: Das Großfürstentum Litauen. Studien zur Nationsbildung in der Frühen Neuzeit (1569-1795). Wiesbaden 2010. S. 109-119. Eine (bis heute einzige) Übersicht über die in zwei Sprachen erschienen Werke der Ruthenen ist zu finden bei: Wagilewicz, Jan Dalibor: Pisarze Polscy Rusini. Wraz z dodatkiem Pisarze Łacińscy Rusini. Do druku przygotował i przedmową poprzedził Rostysław Radyszewśkyj. Przemyśl 1996. Vgl. Łużny, Ryszard: Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych polsko-wschodniosłowiańskich w XVII-XVIII w. Kraków 1966. Zu den Arbeiten aus neuerer Zeit gehören: Radyszewśkyj, Rostysław: Roksolański Parnas. Polskojęzyczna poezja ukraińska od końca XVI do początku XVIII wieku. Część I: Monografia. Część II: Antologia. Kraków 1998 oder Rieger, Janusz: Kilka uwag o polszczyźnie pisarzy-Rusinów w XVII w. In: Der Text und seine Spielarten im polnischen Barock. Bausteine zu einer Epochensynthese. Herta Schmid (Hrsg.). München 2005. S. 197-208.

4. Das geistliche Lied bei den Ostslawen

Die Geschichte des geistlichen Liedes bei den Ostslawen beginnt in den ruthenischen Gebieten der Rzeczpospolita zu Beginn des 17. Jahrhunderts.93 Dort tauchen vereinzelte Zeugnisse einer ruthenischen Liedtradition auf, die eine starke Abhängigkeit von den polnischen Vorbildern aufweisen.94 Die Quellen einer frühen nativen ruthenischen geistlichen Lieddichtung sind nicht überliefert. Bis zum Ende des 17. Jahrhunderts beläuft sich die Anzahl der bekannten geistlichen Lieder aus den ruthenischen Gebieten, die oft als Zusätze in anderen slawischen Hss. aufgezeichnet sind, nur etwa auf ein Dutzend.95 Der eigentliche Beginn der Geschichte des ostslawischen syllabischen geistlichen Liedes findet dann im Raum Moskau ab der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts statt. Dort tauchen Liederhandschriften auf, deren Inhalt in drei Gruppen eingeteilt werden kann. Zum einen sind es ruthenische geistliche Lieder, in denen die Forschung das verlorengegangene Liedgut der Ruthenen des 17. Jahrhunderts sieht. Zum anderen handelt es sich um kirchenslawische geistliche Lieder, die als Zeugnisse eigenständiger ostslawischer geistlicher Lieddichtung auf dem russischen Boden betrachtet werden. Und drittens sind es polnische geistliche Lieder, die in kyrillischen Buchstaben aufgeschrieben sind. Es sind 15 Liederhandschriften, die bisher als die ältesten angesehen werden und die in die Zeit zwischen 1676 und dem Anfang des 18. Jahrhunderts datiert werden. Diese so genannten Moskauer Hss. sind fast alle mit Noten in Fünfliniennotation (auch als Kiever oder Quadratnotation bekannt) versehen, weisen ein relativ einheitliches Repertoire auf (ca. 380 Grundlieder mit einigen späteren Zusätzen) und können daher als Korpus betrachtet werden. Zu Beginn des 18. Jahrhunderts beginnt dann eine neue Phase in der Geschichte des syllabischen Liedes bei den Ostslawen. Ab dann finden vermehrt Handschriften mit geistlichen Liedern sowohl im ruthenischen als auch im Moskauer Raum Verbreitung. Bis zum Ausklang dieser handschriftlichen Tradition, die mit dem Druck des "Počajiver Bohohlasnyk" 1790 zum vorläufigen Abschluss gebracht wird, entstehen in Groß- und Kleinrussland hunderte Liederhandschriften, die ein reiches Repertoire 93 94

95

Vgl. Rothe 2000b, S. 20-21, Stern 2000, S. 170-188, ders. 2002a, S.105-116, Medvedyk 2006, S. 75-168 und Rabus 2008, S. 61-73. So im Falle des Liedes "Весѣлы нам день настал", das im handschriftlichen Lehrevangelium aus dem Jahre 1604 aus der Sammlung des Michajlovskij-Klosters in Kiev (heute: CNB Mychajl. 529) auftaucht. Vgl. das Lied Nr. 7 der hier bearbeiteten Handschrift. Es gibt aus der Mitte des 17. Jahrhundert einige Berichte über den geistlichen Chorgesang der Kosaken in der Ukraine, vgl. dazu die beiden Aufsätze von Nina Gerasimowa-Persidskaia im Sammelband "Altrussische Musik" von 1993. So z.B. das Lied "Радуйся Марїе, дѣвам царице", das als Zusatz zur Chronik "Latopis Lwowski" von 1498-1649 (CNB VIII 206m/27, 131r) aufgezeichnet wurde.

38

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

an geistlichen Liedern in sich versammeln.96 Die genaue Wechselwirkung zwischen den Liedern und Handschriften, aber auch Orten und Zeiten dieser Phase (1700-1791) ist bis heute nicht in allen Details geklärt. Viele bisher nicht bekannte Liederhandschriften wurden erst im letzten Jahrzehnt ans Licht gebracht.97 Dass es aber einen Austausch zwischen den Moskauer und den ruthenischen Gebieten zu Anfang des 18. Jahrhunderts gab, kann nicht bezweifelt werden.98 Die Lieder aus Moskau finden sich in den Liedsammlungen aus den ruthenischen Gebieten und umgekehrt. Wie Hans Rothe hervorhob, war es Wanderliteratur und muss als solche betrachtet werden.99

4.1. Geistliche Lieder im Moskauer Raum im 17. Jahrhundert Traditionell beginnen alle Arbeiten zum geistlichen syllabischen Lied im großrussischen Raum in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhundert mit dem berühmten Zitat von Simeon Polockij, der im Vorwort zu seinem 1680 herausgegebenen "Rifmotvornaja psaltyr'" die in Moskau weit verbreitete Mode kritisiert, den "süßen" Gesang eines polnischen versifizierten Psalters zu hören, ohne die Sprache dieser Gesänge zu verstehen. Auch hier soll auf dieses Zitat nicht verzichtet werden: ́ страна ́хъ ма ́лыѧ, бѣлыѧ, ́ [...] мно́зи во̀ свѣхъ черныѧ, ́ и҆ черво́ныѧ рѡссíи, Па ́чеже ́ во̀ велицѣй рѡссíи въ само́мъ црⷭтвуюшемъ и҆ бг҃оспаса ́емомъ гра ́дѣ Москвѣ,̀ ́ ́ возлюблше сла ́дкое, и҆ согла ́сное пѣнїе, по́лскїѧ ѱалтири стїхо́внѡ преложенныѧ, ́ ́ ѡ҆быко́ша ты́ѧ ѱалмы̀ пѣти, рѣчей́ оу҆́бѡ, и҆лѝ ма ́лѡ, и҆лѝ ничто́же зна ́юще и҆ ́ то́чїю ѡ҆сла ́дости пѣнїѧ оу҆веселѧющесѧ дх҃ов́ нѣ. [...] 100

Simeon Polockij nimmt diese Kritik zum Anlass für eine kirchenslawische Übersetzung des Psalters, die er von einer polnischen Vorlage ohne genaue Angabe der Quelle anfertigt. Alle Versuche, die Vorlage von Polockijs Übersetzung zu verifizieren, blieben leider ohne Erfolg.101 Wichtig ist jedoch, dass diese von Polockij um 1680 getroffene Aussage, eine weit verbreitete Mode dokumentiert, in bestimmten Regio-

96

97 98 99 100

101

Eine Übersicht über die ruthenischen (ukrainischen) Liederhandschriften des 18. Jahrhunderts bietet Medvedyk 2006, S. 81f. Zu späteren (groß)russischen Liederhandschriften vgl. Pozdneev 1996, S. 120-258. Für die ukrainischen Archive leistet diese Arbeit vor allem Juryj Medvedyk. Vgl. Stern 2000, S. 182-183. Rothe 2000b, S. 19. Vgl. Симеон Полоцкий. Во славу господа Бога в троице лиц в единстве естества славимаго Псалтирь царя и пророка Давида художеством рифмотворным равномерно слоги и согласноконечно по различным стихов родом преложенная...Москва Типография Верхняя апрель 1680 [7188], 5r-5v. [Digitale Kopie der RGB: dlib.rsl.ru/01002465551]. Das Zitat in modernisierter Schrift siehe: Peretc 1900, I-1, S. 202. Vgl. Łużny, Ryszard: "Psałterz Rymowany" Symeona Połockiego a "Psałterz Dawidów" Jana Kochanowskiego. In: Slavia Orientalis XV (1966), 1. S. 3-27; auch Nikolaev 2004, S. 48-58.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

39

nen von Polen-Litauen, in Großrussland und in Moskau die Psalmen in polnischer Sprache zu singen.102 Die ersten Berichte über polnische und kleinrussische Sänger in Moskau gibt es bereits vor Simeon Polockij. So kommen im Jahre 1637, unter Zar Michail Fedorovič die polnischen und kleinrussischen Musiker Proskurovskij und Zavalskij nach Moskau, drei Jahre später auch die Musiker Simon Gutovskij und Vasilevskij aus Smolensk.103 Der Reisende Van Klenk berichtet im Jahr 1676, dass adelige Russen in Moskau bei sich zu Hause polnische Musiker zu beschäftigen pflegen. Diese Musiker lehren sie, verschiedene Instrumente zu spielen und zu singen.104 Über die Kunstfertigkeit der kleinrussischen Sänger berichtet Pavel Aleppskij, der den Patriarchen Makarij bei seiner Reise nach Moskau begleitete.105 Auch Zar Aleksej Michajlovič, der der geistlichen Musik zugetan war, schätzt den polyphonen Gesang der kleinrussischen Sänger. Im Jahre 1656 wird der Sänger (спевак) Ivan Koklja aus Polock mit Frau und Kindern nach Moskau eingeladen.106 Im Jahre 1666 singt der Kiever Sänger (спевак) Ioann Kalenda im Zarenchor mit.107 Auch die Zarentochter Sofija Alekseevna und der Zarensohn Fedor Alekseevič haben großes Interesse an mehrstimmiger Musik und lassen Sänger aus Südwestrussland nach Moskau kommen.108 Zu den ersten Förderern des südwestrussischen religiösen Gesangs in Moskau um die Mitte des 17. Jahrhunderts zählt der Patriarch Nikon. Im Jahre 1651 – als Nikon den Posten des Metropoliten von Novgorod innehat – kommt der Kiever Sänger Aleksandr Vasil'ev nach Moskau, ihm folgen 1652 der Archidiakon Michail mit elf Sängern aus dem Bogojavlenskij Kloster in Kiev. Die Sänger kehren bald heim, lassen jedoch die Mönche Aleksandr Leškovskij und Klim Konovskij in Moskau zurück. Eine weitere Gruppe von neun Sängern kommt im Jahre 1652 – dem Jahr der

102

103

104 105 106 107 108

Die von Simeon Polockij aufgezählten Gebiete umfassen folgende Regionen: Kleinrussland (ruthenische Gebiete Polen-Litauens), weißes Russland (Gebiete um Polock, Witebsk, Mszislau und Smolensk), schwarzes Russland (poln. Ruś Czarna; Gebiete um Grodno, Nawahradak, Waukawysk, Swislatsch, Neswisch), rotes Russland (poln. Ruś Czerwona, dt. Rothreußen; späteres Galizien). Der letztere wird noch 1677 erwähnt. Vgl. Peretc 1900, I, S. 197: Zit. nach: Забелин, И. Е.: Домашний быт русских царей, с. 177, 169 u.a.; vgl. auch den Bericht in: Чтения в Обществе Истории у Древней России 1860, II, Опись 464. Peretc 1900, I, S. 197. Zit. nach: Замысловский, И. Е.: Сношения России с Польшей при Федоре Алексеевиче // Журнал министерства народного просвещения, 1888, нр. 2, с. 206. Vgl. Preobraženskij 1999, S. 52. Vgl. Preobraženskij 1999, S. 51. Vgl. Peretc 1900, I, S. 199. Zit nach: Сумцов, Н. Ф.: К истории южно-русской литературы XVII стол. Лазарь Баранович. Харьков 1885, с. 47. Vgl. die Zusammenstellung im Anhang 1: "Ukrainisch-russische Beziehungen in der Musik des 17. und 18. Jahrhunderts" bei: Antonowycz, Myroslaw: Ukrainische geistliche Musik. Ein Beitrag zur Kirchenmusik Osteuropas. München 1990. S. 291-325. (Zu Sofija und Fedor siehe: ebd., S. 299).

40

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

Ernennung von Nikon zum Patriarchen – ebenfalls aus Kiev nach Moskau.109 Im Jahre 1655 wird die Bruderschaft des Kuteiner Klosters bei Orša in das IverskijKloster auf den Valdaj-See überführt. Die Mönche bringen nicht nur gedruckte Bücher aus Kiew, Lemberg, Tschernigow und Wilna mit sich, sondern auch eine Druckerei, die 1665 in das Neujerusalemer Kloster überführt wird. Wie aus einer Urkunde aus dem Jahre 1657 hervorgeht, wird im Iverskij-Kloster der Partes-Gesang praktiziert. Ein Brief Nikons von 1664 an den Vorsteher des Klosters belegt, dass das Iverskij-Kloster ein reiches Repertoire an Gesangbüchern besaß. So bestellt Nikon für das Kloster Novyj Ierusalim: "прислать ... девятиголосные кантыки, зеленые, да осмоголосные псальмы и Миневского обедню, да треголосные концерта ..."110. Zum Zentrum des geistlichen Gesangs im letzten Drittel des 17. Jahrhunderts wird das Kloster Novyj Ierusalim (Voskresenskij) bei Moskau. Der Ausbau des Klosters beginnt 1656 unter der persönlichen Aufsicht von Patriarch Nikon. In den Jahren 1658 bis 1666 wird das Kloster zum ständigen Aufenthaltsort des Patriarchen: Am 10. Juli 1658 verlässt Nikon wegen der Meinungsdifferenzen mit Zar Aleksej Michajlovič Moskau und siedelt nach Novyj Ierusalim über. Er verlässt das Kloster erst am 30. Dezember 1666, als er durch die Kirchenversammlung verurteilt und in das Ferapontov-Kloster in die Verbannung geschickt wird. Im Kloster lässt Nikon seinen Lieblingsschüler, den Mönch German (gest. 1681), zurück, dem eine Reihe geistlicher Lieder zugeordnet wird. Alle diese Lieder, die in den meisten Moskauer Liederhandschriften auftauchen, enthalten die Akrosticha seines Namens.111 Im Nachlass von German befinden sich griechische, lateinische und polnische Bücher. Neben den polnischen Psalmen vermacht er seinen Klosterbrüdern eine polnische Ausgabe der "Leben der Heiligen", die Bücher des "einfachen Kiever Gesangs" und für damalige Zeiten seltenes Musikinstrument – eine Laute.112 Eine weitere Schlüsselfigur ist unter dem Namen des Priestermönchs Damaskin bekannt und steht zum vermuteten weiteren Zentrum des geistlichen Gesangs in Moskau, dem Čudov-Kloster, in Verbindung. Die Angaben zu seiner Person sind nicht gesichert, wobei vermutet wird, dass er mit jenem Damaskin identisch ist, der ein Schüler der Lichudov-Brüder war, der auf den Athos und auf die Solovki-Inseln reiste, seine Ausbildung in Kiev erhielt und ein Kenner der jesuitischen Gelehr109

110 111

112

Peretc 1900, I, S. 198-199. Zit. nach: Сумцов 1885, с. 46; auch bei: Разумовский, Д. В.: Церковное пение в России. Москва 1867, с. 210 und Martynov 1994, S. 176-177. Siehe auch Stern 2000, S. 309 und Keldyš 1983, S. 170. Zit nach: Keldyš 1983, S. 171; vgl. auch Peretc 1900, I, S. 199. Diese 14 Lieder hat Pozdneev 1996, S. 23-41 aufgefunden und ausführlich analysiert: Господи воззвах тебе, услыши мя; Радуйся, дево, сына Бога смеле; Ангельскую днесь вси радость; Веселия день и спасения днесь; Христос рождается, славите; Блаженству тезоименитого; Да восприимут ныне горы радость; Вси земнороднии внушите; Небо радуется согласно; Память предложити смерти; Радуйся, благодатная, ангел царю дарованная; Радуйся ходатаице ангел и человек; Феодор славный воевода; Радуйся зело, дщи Сиона. Pozdneev 1996, S. 32.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

41

samkeit war. Er wird als Autor des "Возражение Гавриилу Домецкому" (1704) und "Три послания митрополиту Иову" (1697-1716) vermutet. Dieser Damaskin starb erst Anfang des 18. Jahrhunderts, als sich die Tradition der ältesten geistlichen Lieder in Moskau ihrem Ende näherte.113 Auf den Priestermönch Damaskin geht ein Teil der Lieder in der Hs. GIM 1743 zurück, die er, nach eigenen Angaben, "(selbst) gesammelt und mit eigener Hand abgeschrieben hatte" (vgl. die Beschreibung dieser Hs. unten).

4.2. Der Moskauer Handschriftenkomplex (MHK) Das Repertoire des geistlichen Liedes aus Moskau vom Ende des 17. bis Anfang des 18. Jahrhunderts ist in 15 Handschriften überliefert, die sich heute in vier russischen Bibliotheken befinden: - RGB: Российская государственная библиотека, Москва - GIM: Государственный исторический музей, Москва - RNB: Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург - BAN: Библиотека Российской Академии Наук, Санкт-Петербург Die Hss. wurden durch Aleksandr Pozdneev aufgefunden und teilweise beschrieben.114 Die Hss. sind durch eine Reihe markanter Merkmale miteinander verbunden: Sie sind mehrstimmig und nach Kiever Quadratnotation notiert. Sie bieten den Text und die Noten in Form eines aufgeschlagenen Buches, wobei ein Lied meist links beginnt und rechts endet. Zudem enthalten sie sprachlich gemischtes, in Bezug auf die 15 Hss. inhaltlich sehr homogenes Material. Pozdneev konnte die ca. 2000 Lieder aus diesem Handschriftenkomplex auf nur ca. 380 Grundlieder zurückführen. Die Datierung der Hss. umfasst den Zeitraum zwischen 1676 und ca. 1710/1720. Die zum Teil unterschiedlichen Angaben von Pozdneev zur Anzahl der polnischen Lieder in den Moskauer Liederhandschriften machten eine erneute Überprüfung des Bestandes dieser Lieder im benannten Korpus und eine Neuberechnung der Zahlen im Rahmen dieser Arbeit erforderlich. Die Lokalisierung der polnischen Lieder im MHK erfolgte auf der Grundlage des mikroverfilmten Handschriftenmaterials, das im ehemaligen Slavistischen Institut in Bonn aufbewahrt wird. Für die Strukturierung und schnellere Orientierung in den Hss. wurde das Incipitarium der anonymen Texte "Verse und Lieder bei den Ostslaven", das 1984 von Hans Rothe herausgegeben wurde, in Ergänzung mit der Edition der Hs. GIM 1938 von Olga Dolskaya aus dem Jahre 1996, verwendet. Des Weiteren wurden diese Materialien auch für die Lokalisierung der kyrillischen Varianten und deren Vergleich in der hier edierten Hs. 113 114

Pozdneev 1996, S. 43-45. Vgl. Pozdneev 1996, S. 4-10; ders. 1958b, S. 365 (Fußnote 10); ders. 1960b, 356-357; ders. 1962, S. 478-479.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

42

RNB Pogodin 1974 verwendet. Die folgende Übersicht bietet eine kurze bibliographisch-inhaltliche Aufarbeitung der Moskauer Liederhandschriften mit den genauen Zahlen der darin enthaltenen polnisch-kyrillischen Lieder sowie der polnischen Belege dazu. Für die Ermittlung der Zahlen der polnischen Lieder im MHK wurden die Basis-Lieder in einer Liste mit entsprechenden Varianten in den einzelnen Hss. erfasst. Anschließend wurden diese Basis-Lieder mit den polnischen Liedern in der Hs. RNB Pogodin 1974 verglichen und so die Schnittmenge an polnischen Liedern im MHK ermittelt. Anschließend wurde die Anzahl der polnischen Lieder zur Gesamtzahl der Lieder in der jeweiligen Hs. in Relation gesetzt.115 Auf diese Art und Weise konnten die Zahlen über das Vorkommen der polnischen Lieder im MHK von Pozdneev überprüft werden: AL116

~PL117

PA118

1676

16

15

93,8

GIM 1743

Anfang 1680er (~1680)

287

55

19,2

3

GIM 1938

Anfang 1680er (~1680)

172

56

32,6

4

RNB Pogodin 1974

Anfang 1680er (~1680)

138

102

73,9

5

BAN 45.8.195

Anfang 1680er (~1680-1690)

5

1

20,0

6

RNB Pogodin 426

Ende 1680er (1688)

174

22

12,6

7

GIM Chludov 126

Ende 1690er (~1690)

115

6

5,2

8

RNB Q XIV 25

Ende des 17. Jh. (~1690)

221

46

20,8

9

GIM 2469

Ende des 17. Jh. (~1690)

95

2

2,1

10

GIM Ščukin 61

Ende des 17. Jh. (~1690)

195

39

20,0

11

RNB Titov 4172

Ende des 17. Jh.

213

45

21,1

12

GIM Sin 927

Ende des 17. Jh.

87

5

5,7

13

RGB Und. 897

Ende des 17. Jh. (~1690)

36

3

8,3

14

RGB 9498

Anfang des 18. Jh.

255

9

3,5

15

RNB Q XIV 21

Anfang des 18. Jh.

39

3

7,7

Nr.

Hs.

Datierung

1

RGB 10.944

2

115

116 117 118

Die Angaben zur Gesamtzahl der Lieder in der jeweiligen Hs. entstammen Rothe 2000a, S. 362; sie wurden durch die Angaben aus dem vorläufigen Incipitarium von Dieter Stern 2002, S. 119-133 ergänzt. Anzahl der Lieder in der jeweiligen Hs.; vgl. die nachfolgende Liste Anzahl der polnischen Lieder in der jeweiligen Hs.; vgl. die nachfolgende Liste. Prozentualer Anteil der polnischen Lieder in Bezug auf die Anzahl der Lieder in der jeweiligen Handschrift.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

43

Diese Auswertung zeigt, dass der Anteil der polnischen Lieder in den Hss. in Abhängigkeit vom Entstehungszeitpunkt der Hs. abfällt. Der Anteil der polnischen Lieder liegt bei den Hss., die zwischen 1676 und dem Anfang der 1680er Jahre entstanden sind, bei ca. einem Drittel, bei Hss., die zwischen dem Ende 1680er und dem Ende des 17. Jahrhunderts entstanden sind, bei ca. 20 Prozent einerseits und fünf Prozent andererseits. Daraus kann der Schluss gezogen werden, dass der eine Teil der Hss. dieser Zeit polnische Lieder tradiert, der andere Teil polnische Lieder nicht mehr enthält. Der Anteil der polnischen Lieder in den Hss. nach 1700 fällt auf drei bis sieben Prozent ab. Zusammenfassend ist festzustellen, dass Pozdneev mit seiner Zählung des Anteils der polnischen Lieder im MHK im Wesentlichen korrekt lag.119 Allerdings hatte er den Zeitpunkt und den Ablauf des Abfalls dieses Anteils, sprich das Schwinden der polnischen Lieder aus dem Hss.-Repertoire nicht konkret benannt. Da bisher keine Übersicht der Hss. des Moskauer Handschriftenkomplexes vorliegt, die über eine Aufzählung von Signaturen und einige spärliche Angaben zum Umfang (so wie diese bei Pozdneev notiert sind) hinausgeht, soll hier ein solcher, etwas ausführlicherer Überblick gegeben werden.120 Dabei sollen die Angaben zu Titel, Randnotizen, Struktur, bibliographischen Aufarbeitungen und bekannten Editionen mitbeachtet und notiert werden: (1) RGB 10.944 - Datierung: 1676; ohne Noten, 16 geistliche Lieder - Beschreibung bei: Rothe 2007, S. 83-95 - Schreiber: Petr Skrobotowicz - Titelblatt fehlt; dem ersten Lied (1r) ist jedoch der Satz vorgestellt: "Псальмы полские сиречъ стихи красные спеваеми по¦рознымъ голосамъ". - mit Kolophon und Benevolentia-Formel - Kolophon: "Pїsał sÿї Psalmy Petr / Matÿaszen sÿn skrobotowїcz / Lieta sedm tÿsenc sto osmdze / sїont czwartego rok(u) s(e)tem / brїa w osmÿ dzień". - Benevolentia-Formel: "Miłosciwÿ czytelniku! Prosze wasz mosćś / źeby waszei ne zazrїł moeї wszelїkeї reczÿ / wisz że tak pїsano grubo dłїa tego / coby zrosumїeł kożdy ruskї człowїek / A kture reczÿ ne їsprawiłem prosze wa / szych mosćew żeby takї mїłosćiwÿ / bylї їako Pan Chrїstus kedy wїszed / k żїdom zakon їch ne razorїł no їspołnїł / takoż ÿ tÿ Pane oїcze ї brace, eslї gdze znaїdzesz co neїsprawno zmїłuї sїa / od swego rozumu ÿspraw". (Zitiert nach Rothe 2007, S. 83-84) - 15 polnische Lieder

119 120

Pozdneev 1962, S. 479. Hilfreich waren die Angaben zu Hss. bei Rothe 2000a, S. 362 und Stern 2002, S. 119-133.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

44

(2) GIM 1743 - Datierung: Anfang der 1680er Jahre;121 notiert, 230 fol. mit ca. 287 geistlichen Liedern - Titelblatt fehlt; Bestand: fol. 1r-179r enthalten Lieder in alphabetischer Reihenfolge (von Б bis Ꙗ); fol. 179v-188r (12 Lieder) sind nach dem Kirchenkalender geordnet (12 Monate von September bis August); fol. 188v: "здѣ конец книги ѱалмовъ", rechts unten "собирал и преписал Ієродіаконъ Дамаскин своею рукою"; fol. 189r-233r - zweite Hand, es sind ca. 44 Lieder in alphabetischer Reihenfolge (von А bis В); fol. 234-235, die Hand von Teil 1 (1r-188r). - Randnotizen: o 26v: "Днес христос рождается от девы" (nur Incipit): "списано из василиева ѱалмов титова", "рѣчи смотри в печатной катычке данки" o 33v: "Естемъ на дрозѣ щенсцѣ панѣ": "зри в печатной кантычке рки҃ (128) листъ" o 35v: "Езу слодкѣ паментанѣ": "зри на листу ое҃ (75) в кантычке" o 42v: "Здровась бондзь марія": "зри лист 7 в кантыке" o 43v: "Завитай пани св҃та": unten: "писал сіѣ да¦василиев" o 44v: "Завитай пани свѣта" (nur Incipit): "справелна с василиева" o 56v: "Кто сѣ в опѣке пода пану свему": "зли лист ра҃ (101) в кантыке" o 66v: "К тебѣ господи боже мой воззову": "справлена дилецким" o 71v: "Мамы прияцеля": "зри лист 25 в кантыке" o 79v: "Нынѣ богъ на Іорданѣ": "справы дилецкова" o 89v: "О насвѣнтша матко божія", "О Маріа о маріа и дѣвице, пречистая голубице": "николаевой справы" o 161v: "Цожъ я чиницъ грѣшне цяло бенде": "зри лист 209 [в] кантыке [кантыках]" - mind. 55 poln. Lieder, davon 28 mit und 27 ohne poln. Belege (3) GIM 1938 - Datierung: Anfang der 1680er Jahre; notiert, 172 geistliche Lieder - Edition: Dolskaya 1996; Beschreibung: Rothe, Hans in: Dolskaya 1996, S. 331-338 - Titelblatt fehlt; Bestand: Nrn. 39-49: ruth.-ksl. Lieder; Nrn. 51-100: poln. Lieder; Nrn. 101-210: ruth. Liedersammlung (darunter 10 poln. Lieder) – alphabetisch geordnet - mind. 56 poln. Lieder, davon 32 mit und 24 ohne poln. Belege

121

Pozdneev 1996, S. 43-45.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

45

(4) RNB Pogodin 1974 - Datierung: Anfang der 1680er Jahre; notiert, 124 fol., 138 geistliche Lieder; Titelblatt fehlt; ausführliche Beschreibung: siehe Kapitel "Hs. RNB Pogodin 1974" dieser Arbeit. - 102 poln. Lieder, davon 68 mit und 34 ohne poln. Belege (5) BAN 45.8.195 - Datierung: Anfang 1680er Jahre; ohne Noten, 5 geistliche Lieder - Titelblatt fehlt; Beschreibung: Martynov 1980, S. 89 - Edition: Drage / Sullivan, Religious songs ... 1995 - mind. 1 poln. Lied (6) RNB Pogodin 426 - Datierung: Ende 1680er (16.09.1687); notiert, 169 fol., 176 geistliche Lieder - Beschreibung: RK Pogodina 1992, S. 78 - Titelblatt: "Псальмы Матвея Андреева сына Фролова а подписал своею рукою в н[ы]нешнем [з]рч҃ѕ (7196=1687)122 году сен[ября] в ѕі҃ числе" - mind. 22 poln. Lieder, davon 15 mit und 7 ohne poln. Belege (7) GIM Chludov 126D - Datierung: Ende der 1690er Jahre; notiert, 131 fol., 115 geistliche Lieder - Incipitarium (mit Melodien und Konkordanz auf GIM 1938): Dolskaya-Ackerly 1983, 226-236. - Titelblatt fehlt - 6 poln. Lieder (8) RNB Q XIV 25 - Datierung: Ende des 17. Jh.; notiert, 221 geistliche Lieder - Titelblatt fehlt - Incipitarium: Peretc 1900, I-2; Analyse einzelner Lieder: Peretc 1900, I-1 (passim) - mind. 46 poln. Lieder, davon 26 mit und 20 ohne poln. Belege (9) GIM 2469 - Datierung: Ende des 17. Jh.; notiert, 100 fol., 95 geistliche Lieder - Titelblatt fehlt - Teiledition in: Livanova 1952, t. 1. - 2 poln. Lieder

122

Nach dem byzantinischen Kalender. Für die Umrechnung sind 5508 bzw. 5509 Jahre abzuziehen, also 7196-5509 = 1687.

46

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

(10) GIM Ščukin 61 - Datierung: Ende des 17. Jh.; notiert, 211 fol., 195 geistliche Lieder - fol. 1r-4v: Tabellarische Übersicht aller Lieder - Überschrift (fol. 5r): "Книга глаг[оли]мая псалмы избранные" - ein Teil der Lieder (bis fol. 131) ist alphabetisch angeordnet - mind. 39 poln. Lieder, davon 14 mit und 25 ohne poln. Belege (11) RNB Titov 4172 - Datierung: Ende des 17. Jh.; notiert, 213 geistliche Lieder - Titelblatt fehlt; Vorwort in (syllabischen) Versen - fol. 1r-5v: Incipitarische Übersicht aller Lieder - Bestand: Nrn. 1-11: geordnet nach dem Kirchenkalender; Nrn. 13-49: ruth.-ksl. Lieder, geordnet alphabetisch; Nrn. 50-100: poln. Lieder, geordnet alphabetisch; Nrn. 101-213: ruth. Lieder (darunter etliche polnische) - mind. 45 poln. Lieder, davon 25 und 20 ohne poln. Belege (12) GIM Sin. 927 - Datierung: Ende des 17. Jh.; notiert, 87 geistliche Lieder - ohne Titelblatt - mind. 5 poln. Lieder (13) RGB Undol’skij 897 - Datierung: Ende des 17. Jh.; ohne Noten, 29 fol., 36 geistliche Lieder - Incipitarium: Peretc 1911, S. 49-52; Kommentar von Peretc: "Рукопись составлена какой-то монахиней судя по перѣделкамъ". - 3 poln. Lieder (14) RGB 9498 - Datierung: Anfang des 18. Jh.; notiert, 258 fol., 255 geistliche Lieder - fol. 1r.: Сборник псальмовъ 1732 года (jüngeren Datums) - fol. 3r: "Оглавление Ѱалмовъ ꙗже в низѣ сей" - fol. 3r-14r: tabellarische Übersicht über alle Lieder (thematisch geordnet) - Die Lieder am Schluss der Hs. sind der Zarin Anna Ivanovna (1730-1740) und der Zarin Jelizaveta Petrovna (1741-1762) gewidmet und stellen offenbar spätere Zusätze dar. - 9 poln. Lieder, davon 6 mit und 3 ohne poln. Belege (15) RNB Q XIV 21 - Datierung: Anfang des 18. Jh.; ohne Noten, 39 geistliche Lieder - ohne Titelblatt - 3 poln. Lieder

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

47

Obwohl sich die stemmatischen Beziehungen zwischen einzelnen Hss. des Moskauer Komplexes nur schwer nachzeichnen lassen, arbeitete Dieter Stern 2000 eine Reihe von Abhängigkeiten dieser Hss. untereinander heraus.123 Demnach lassen sich gewisse Gruppenbildungen in den Hss. des MHK beobachten. Die erste Gruppe besteht aus den Hss. GIM 1938, RNB Titov 4172, RNB Pogodin 426, RNB Q XIV 25, GIM 2469, die zweite aus den Hss. GIM 1743, RGB 9498, GIM Ščukin 61, GIM Chludov 126. Die beiden älteren Hss. GIM 1938 und GIM 1743 bilden eine Art von Basishandschriften, welche zu den übrigen Hss. der entsprechenden Gruppe eine hohe inhaltliche Affinität aufweisen. Interessant ist, dass die vier Hss. mit den nach RNB Pogodin 1974 meisten polnischen Liedern – RNB Pogodin 426, RNB Q XIV 25, GIM Ščukin 61, GIM Chludov 126 – zwei verschiedenen Gruppen angehören. Die Hs. RNB Pogodin 1974 nimmt, wie sich im Verlauf dieser Arbeit herausstellte, eine Mittelstellung zwischen den beiden Gruppen ein und weist sowohl zur Hs. GIM 1938 als auch zur Hs. GIM 1743 eine große formale und inhaltliche Nähe auf.

4.3. Akteure hinter dem MHK Drei weitere Schlüsselfiguren der schriftstellerischen Gemeinde im Moskau der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts wurden wiederholt von Pozdneev mit den Liedern im MHK in Verbindung gebracht. Dies sind Jepifanij Slavynec'kyj, Simeon Polockij und Dmytrij Tuptalo Rostovs'kyj. Im Folgenden wird ein kurzer Überblick über Leben und Werk dieser Personen unter dem Aspekt ihrer Mehrsprachigkeit und ihrer Verbindung zum ruthenischen Raum gegeben. Über das Leben von Jepifanij Slavynec'kyj (~1600-1675) liegen keine zuverlässigen Angaben vor.124 Es wird angenommen, dass er aus Kleinrussland stammt. Es finden sich Hinweise in seinen Schriften, dass er Ukrainer war, und es gibt Zeugnisse seiner Zeitgenossen, die ihn – seiner Herkunft nach – als Weißrussen bezeichnen. In seinem Testament vermachte Jepifanij eine große Summe dem Pinsker Kloster (Weißrussland, Region Brest). Jepifanij Slavynec'kyj wurde in der Kiever Lavra zum Mönch geweiht. Er beherrschte die griechische und lateinische Sprache, und es wird angenommen, dass er in der Kiever Bruderschaftsschule (vor der Reorganisation durch Petro Mohyla im Jahre 1632), wo er auch ab 1639/40 unterrichtete, seine Ausbildung erhielt. Im Jahre 1649 wendet sich Zar Aleksej Michajlovič an den Metropoliten Sil'vestr Kossiv mit der Bitte, bücherkundige Leute für die Aufgabe, biblische Bücher aus dem Griechischen ins Kirchenslawische zu übersetzen, nach Moskau zu schicken. Daraufhin kommen im Sommer 1649 Jepifanij Slavynec'kyj und Arsenij Satanovs'kyj nach Moskau. Nach der kurzen Vorstellung am Zarenhof ziehen die 123 124

Vgl. Stern 2000, S. 177f. Zum Leben von Jepifanij Slavynec'kyj vgl. "Епифаний Славинецкий" // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып. 3, ч. 1. С.-Петербург, 1992, с. 309-313; dort ist auch eine mehrseitige Bibliographie zu finden.

48

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

beiden Mönche in das neu gegründete Andreev-Kloster, das der Mäzen F. M. Rtiščev auf seinem Gut auf den Vorob'evy Gory eingerichtet hatte. Hier beginnen sie, die jungen Moskauer Kanzleischreiber (russ. подьячие) in Griechisch und Latein zu unterrichten. Im Jahre 1651 übersiedelt Jepifanij in das Čudov-Kloster, das in der zweiten Hälfe des 17. Jahrhunderts in Moskau als ein Hort der konservativen, gräkophilen Partei gilt. Ab 1653 wird er in die Reformtätigkeit von Patriarch Nikon einbezogen, übersetzt aus dem Griechischen "Деяния константинопольского собора", korrigiert "Скрижаль" und gibt Empfehlungen für die Korrekturen von Ustav und Služebnik ab. Im Jahre 1663 wird am Moskauer Druckerhof die von Jepifanij redigierte Ostroger Bibel nachgedruckt. Bis zu seinem Tod 1675 arbeitet er an einer neuen Übersetzung, kann jedoch nur den Pentateuch und das Neue Testament übersetzen. Während seiner Moskauer Zeit (1649-1675) entfaltet Jepifanij Slavynec'kyj eine produktive Übersetzungstätigkeit: Aus seiner Feder gehen fast 150 Werke hervor, 60 davon von ihm selbst gedichtet. Er schreibt Predigten, geistliche Lieder, theologische Traktate und lexikographische Arbeiten. Als gelehrter Philologe war Jepifanij in Moskau sehr verehrt; ein Zeugnis davon ist das Epitaph von Simeon Polockij, der an Jepifanijs Grab im Čudov-Kloster nach seinem Tode 1675 angebracht wurde. Aleksander Pozdneev identifiziert Jepifanij Slavynec'kyj als den Verfasser einer Reihe von geistlichen Liedern, die Eingang in den Moskauer Handschriftenkomplex fanden. Er begründet dies damit, dass sich z.B. im Nachlass von Jepifanij "Стихи мерные на пресвятую богородицу" oder eine Ausgabe von "Альвар латинский" fanden.125 Die Sprache von Jepifanij wird als von Ukrainismen und Polonismen freies Kirchenslawisch bezeichnet; es kommen bei ihm oft Komposita, nichtslawische (syntaktische) Konstruktionen bei einer relativen syntaktischen Kürze der Sätze vor.126 Der Stil der Werke von Jepifanij wird als episch bezeichnet: Die Themen, die er behandelt, sind alle durch Ernst, innere Betrachtung, Ruhe, Stille, Lob der heiligen Dreifaltigkeit und der Auferstehung Christi gekennzeichnet. Es werden Ausrufe, Fragen und direkte Anreden vermieden.127 Als Gegenbeispiel zur Epik Jepifanij Slavynec'kyjs wird die Dichtung von Simeon Polockij angesehen. Bei Polockij sind rhetorische Kunstfertigkeit und erhöhte Emotionalität, Ausruf (fast Aufschrei) im Bewusstsein eigener Sündhaftigkeit vorherrschend. Demnach, wie Pozdeev feststellt, gab es sonst niemanden in Moskau zwischen 1660-1670, der imstande gewesen wäre, die ca. 50 geistlichen Lieder von einer so hohen Kunstfertigkeit zu schreiben. Einige Beispiele für diese epischen Lieder hat Pozdneev zusammengetragen.128 Auch einige 125 126 127 128

Pozdneev 1996, S.71, 72. Pozdneev 1996, S. 75. Auf Seite 76 stellt Pozdneev das lexikalisch-rhetorische Vokabular von Jepifanij zusammen. Pozdneev 1996, S. 56 Pozdneev 1996, S. 56. Diese sind: Мироточивых струй обильные реки; Вседержителю Христе, Божий сыне; Царю царствующих, Боже триличный; Божественным сияя, и верных озаряя; Златоизваянная небовосходная; Единого славы царя невещественная заря.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

49

Passagen aus dem Hohelied und den zwölf Liedern aus dem Mesjaceslov, die sich ebenfalls in den Hss. des MHK finden, werden Jepifanij Slavynec'kyj zugeschrieben. Die Lieder vom Mönch German stehen diesen epischen Liedern thematisch sehr nah. Dagegen unterscheiden sich die Lieder, die Simeon Polockij und Dmytrij Rostovs'kyj zugeschrieben werden, von den Liedern der epischen Gruppe in hohem Maße. Simeon Polockij (1629-1680) gilt als einer der größten Vertreter der ostslawischen Barockkunst.129 Er stammt vermutlich aus Polock (Weißrussland) und hat um das Jahr 1650 unter Rektor Innokentij Gizel' und Lazar' Baranovič die Kiever MohylaAkademie abgeschlossen. Zwischen 1650 und 1655 besucht Simeon wie er selbst berichtete eine Reihe "europäischer Schulen", worunter die jesuitischen Kollegien im litauischen Teil der Rzeczpospolita, wie die Wilnaer Akademie, vermutet werden. Simeon Polockij gilt als glänzender Latinist und Rhetoriker mit hervorragenden Kenntnissen des Polnischen.130 Im Jahre 1656 wurde Polockij Mönch in Bogojavlenskij-Kloster bei Polock und unterrichtete dort an der orthodoxen Bruderschaftsschule. Interessanterweise gab es dort zur gleichen Zeit ein Jesuitenkollegium, das sehr reich war. Simeon entscheidet sich jedoch für die sehr arme und kleine Bruderschaftsschule. Während des russisch-polnischen Krieges, im Jahre 1656, fährt Zar Aleksej Michajlovič mehrmals zu den Truppen und bleibt zweimal in Polock stehen, wo er die panegyrischen Viršen der Schüler der Bogojavlenskij-Schule hört. Im Jahre 1660 kommt dann Polockij mit zwölf Schülern auf Einladung des Zaren nach Moskau; er bleibt hier acht Monate und kann den Zaren von seiner Dichterkunst überzeugen. Im Jahre 1664 übersiedelt Polockij dann endgültig nach Moskau und stößt zum Kreis im Hause von F. M. Rtiščev hinzu. Die Situation in Moskau ist in dieser Zeit durch die Auseinandersetzung zwischen Zar Aleskej Michajlovič und Patriarch Nikon gekennzeichnet. Polockij zeigt sich hier als ein unverzichtbarer Kenner und Übersetzer des Lateinischen. Ihm wird das Zaikonospasskij-Kloster als Wohnort zugewiesen, dort eröffnet Polockij eine Schule, in der die jungen Kanzleischreiber (russ. подьячие) in Latein, Poetik und Rhetorik unterrichtet werden. Polockij nimmt aktiv an den Kirchenversammlungen von 1666 bis 1667 teil, die sowohl die Standpunkte der so genannten "Raskolniki" als auch die von Patriarch Nikon verurteilten. Er unterstützte den Metropoliten Paisij Ligarid, der die Zarenposition gegenüber Nikon vertrat und führte die Protokolle der Kirchenversammlungen. Diese Protokolle sind von Polockij in lateinischer Transkription aufgezeichnet; ihre Sprache wird als ein Konglomerat aus Kirchenslawisch und Polnisch bezeichnet (vgl. dazu das Kapitel zur Transliteration). Nach 1667 genießt Polockij das uneingeschränkte Vertrauen von Zar Aleksej Michajlovič und wird als Lehrer der Zarenkinder Aleksej, Fedor und Petr 129

130

Zum Leben von Simeon Polockij vgl. "Симеон Полоцкий" // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып. 3, ч. 3. С.-Петербург, 1996, с. 362-379; dort auch umfangreiche Bibliographie. Dagegen ist eine Bemerkung von Jepifanij Slavynec'kyj bekannt, aus der hervorgeht, dass Polockij das Griechische kaum beherrschte.

50

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

herangezogen. Er führt den syllabischen Vers in Moskau ein und gilt als ein sehr produktiver Dichter: Sein Schüler Sil'vestr Medvedev berichtet, dass er jeden Tag "ein halbes Heft vollschrieb", wobei seine Schrift "klein und gestreut war". Die wichtigsten Werke von Simeon Polockij sind "Жезл правления" (1666), "Обед душевный" (1675; gedr. 1681), "Вертоград многоцветный" (1678), "Рифмологион" (1680), "Псалтырь рифмотворная" (1680) und "Месяцеслов" (1680).131 Aleksandr Pozdneev sieht in Polockij den zweiten unbekannten Verfasser einer Reihe von geistlichen Liedern, die im MHK überliefert wurden.132 In der Tat konnte Polockij als Verfasser von einigen Liedern definitiv nachgewiesen werden.133 Allerdings verwundert es, dass von den 25 bekannten Psalmparaphrasen im MHK nur eine einzige aus den Werken von Simeon stammt (vgl. Kapitel 6.6.1 dieser Arbeit). Als mittlerweile gesichert gilt, dass Simeon Polockij auch in polnischer Sprache geistliche Lieder mit Weihnachts- und Marienthematik dichtete. Diese Lieder stammen aus seiner Polocker Zeit und sind mittlerweile veröffentlicht.134 Eingang in die Moskauer Handschriften fanden diese Lieder jedoch nicht. Dmytrij Tuptalo Rostovs'kyj (1651-1709) war Metropolit von Rostov und Jaroslavl' sowie Schriftsteller und Prediger135. Im Jahre 1660 kommt die Familie Tuptalo nach Kiev, zwei Jahre darauf wird Dmytrij in die Mohyla-Akademie aufgenommen, wo er vermutlich eine Grundschulbildung absolviert. In dieser Zeit nimmt Ioanikij Haljatovs'kyj, dessen Lehrer wiederum Lazar' Baranovič war, die Position des Rektors der Akademie ein. Im Jahre 1668 wird Dmytrij im Kirillovskij-Kloster in Kiev aufgenommen und im Jahre 1675 von Lazar' Baranovič, dem ehemaligen Rektor der Mohyla-Akademie und Klostervorsteher des Kirillovskij-Klosters, zum Priestermönch geweiht. Es folgen Jahre der Wanderschaft in und außerhalb der Ukraine, bis er im Jahre 1685 auf Einladung von Varlaam Jasyns'kyj in das Kiever Lavra-Kloster kommt. Dort beginnt er seine Arbeit an der Kompilation und Herausgabe von kirchenslawischen Lesemenäen, die erst nach 20 Jahren zu Ende geführt werden konnte. Dmytrij ist vor allem für seine Predigten bekannt: Überliefert sind neun Predigten in 131

132 133 134

135

Zum Leben und Werk von Simeon Polockij vgl. auch die zahlreichen Arbeiten von L. I. Sazonova; zuletzt: Сазонова, Л. И.: Литературная культура России. Раннее Новое время. Москва 2006, passim. Vgl. Pozdneev 1996, S. 51-55. Z.B. "Есть прелесть в свете" oder "Почто мир гордится", vgl Nikolaev 1996, S. 224-236. Vgl. Симеон Полоцкий. Вирши. Сост. Б. К. Былинина, Л. У. Звонарева. Минск 1990. (Hier sind zum ersten Mal die polnischen Dichtungen Polockijs samt den dazugehörigen ostslawischen Übersetzungen veröffentlicht); vgl. auch Jankowska, Ludmiła A.; Szcześniak, Krystyna: Właściwość językowo-stylistyczne wczesnej poezji Symeona z Połocka (deklamacja Wiersze o Męce Panskiey w cerkwi mowione). In: Czterechsetlecie Unii Brzeskiej. Zagadnienia języka religijnego. Pod. red. Z. Leszczyńskiego. Lublin 1998. 61-81: hier Abdruck der Wiersze in "Dodatek", S. 71-81. Zum Leben von Dmytrij Rostovs'kyj vgl. "Димитрий" // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып. 3, ч. 1. С.-Петербург, 1992, с. 258-270.

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

51

ukrainischer Sprache, die zwischen 1677 und 1698 entstanden sind. Im Jahre 1689 kommt Dmytrij im Zuge der Delegation von Hetman Mazepa zum ersten Mal nach Moskau. Ein Jahr später folgt der zweite Besuch, während dessen er einige seiner bekanntesten Predigten schreibt. Im Jahre 1702 zieht Dmytrij nach Rostov um, wo er den Metropolitensitz bezieht. In Rostov wird – auf seine Initiative – eine Schule für orthodoxe Priester eröffnet, in der Grammatik, Griechisch, Latein, Polnisch, Gesang nach Noten, Dichtung und Rhetorik unterrichtet werden. Die Büchersammlung, die nach dem Tod von Dmytrij der Patriaršaja-Bibliothek (Moskau) übergeben wird, enthält 288 Bücher, wovon 173 in lateinischer und griechischer, 96 in kirchenslawischer und 12 in polnischer Sprache sind. Auf Dmytrij Rostovs'kyj wird eine Reihe von Liedern in den Hss. des Moskauer Komplexes zurückgeführt. Der Verfasser seiner Biographie, I. A. Šljapkin, ermittelte drei Lieder von Rostovs'kyj, wovon eines eine Übersetzung aus dem Polnischen zu sein scheint.136 Der Historiker Aristarch A. Izrailev (Naletov) benennt weitere fünf Psalmen,137 Pozdneev ein weiteres Lied, das nicht nur in kirchenslawischer, sondern auch in polnisch-kyrillischer Version vorliegt.138 Weitere Lieder von Rostovs'kyj wurden vor kurzem in einigen späteren Hss. gefunden.139 Die Lieder von Jepifanij Slavynec'kyj, Simeon Polockij und Dmytrij Rostovs'kyj korrespondieren zeitlich mit der Entwicklung des kirchenslawischen Bestandes des

136

137

138 139

Die Lieder sind: Иисусе мой возлюбленный; Надежду мою в Бозе полагаю; Ты мой Бог Иисусе, ты моя радость; vgl. Шляпкин, И. А.: Св. Димитрій Ростовскій и его время (1651-1709 г.). Санкт-Петербург 1891. С. 456. Die fünf Lieder sind: Похвалу принесу сладкому Иисусу; Превзыдох меру, о мой крепкий боже; Христос мой боже, Иисусе сладчайший; Воплю к богу в беде моей; Мати милосердна, ты еси отрада; vgl. Псалмы или духовные канты, сочинения Святителя Димитрия Митрополита Ростовского, изданные ... Аристархом Израилевым. Москва, 1899. Es ist das Lied: Имам аз своего Иисуса моего; vgl. Pozdneev 1996, S. 48 Vgl. Васильева, Е. Е.: Песенное наследие святителя Димитрия Ростовского // История и культура Ростовской земли. Материалы конференции 2009 г. Ростов 2010. С. 96-108 und Васильева, Е. Е.: «Рукописные песенники» из собрания А. А. Титова в РНБ // История и культура Ростовской земли. Материалы конференции 2004 г. Ростов 2005. С. 133-148.

52

Das geistliche Lied bei den Ostslawen

MHK. Die Lieder von Jepifanij sind bis ca. 1675, die von Simeon bis ca. 1680 und die von Dmytrij bis ca. 1705 entstanden und repräsentieren unterschiedliche thematische Ausrichtungen und Schwerpunkte: griechische Gelehrsamkeit (Slavynec'kyj), lateinische Dichtkunst (Polockij) und die ukrainisch-kirchenslawische Kompilationstätigkeit (Rostovs'kyj). Ungeachtet dessen, dass alle drei Akteure des Polnischen mächtig waren oder polnische Bücher in ihren Bibliotheken besaßen, können sie nicht direkt mit den polnischen Liedern im MHK in Verbindung gebracht werden. Sie sind in erster Linie als Dichter- und Traditionsträger der kirchenslawischen Liederkultur anzusehen. Die polnischen Lieder im MHK scheinen dagegen einem anderen Traditions- und Überlieferungszweig zu entstammen, der aller Voraussicht nach in Polen zu suchen ist.

5. Korpus der polnischen Gesangbücher

5.1. Forschungsbericht zur polnischen Gesangbuchliteratur Wenn vom polnischen Einfluss auf die ostslawischen geistlichen Lieder die Rede ist, dann steht die Frage der polnischen Quellen im Vordergrund. Die Frage nach den polnischen Vorlagen für die ostslawischen geistlichen Lieder ist bisher nur punktuell untersucht worden. Es entsteht der Eindruck, dass die Forschung bisher nach einem kompletten polnischen Kantionalwerk suchte, worin sich der größte Teil der Lieder der Moskauer Handschriftengruppe als Übernahmen oder Übersetzungen spiegeln würde. Die polnischen bibliographischen Standardwerke140 enthalten jedoch keine Hinweise auf ein solches komplettes Werk. Die Frage, ob es ein solches Kantional jemals gab, wäre noch zu klären. Den Grund für das augenscheinliche Fehlen eines solchen Werkes sah man in der sehr mangelhaft bis gar nicht untersuchten polnischen Kantionalliteratur. Ein Blick auf die Forschungslage der polnischen Gesangbuchliteratur bestätigt dies. Wie Arnd Wöhler in seiner Dissertation von 1999 bereits vermerkte, ist die Epoche vom Beginn der polnischen Kirchenlieddichtung bis ca. 1600 relativ gut untersucht. Das 17. und 18. Jahrhundert geraten dagegen viel seltener in den Fokus der Liedforschung. Wöhler schließt sich der Ansicht von Karol Mrowiec an, der dieses Ungleichgewicht vor allem in der schwierigen Quellenlage begründet sieht:141 Für den Zeitraum bis zum Ausgang des 16. Jahrhunderts liegt die Mehrzahl der Werke aller Konfessionen im Druck vor und ist daher gut erfasst. Danach ändert sich die Situation und die Quellenlage wird lückenhafter. Während die evangelische Gesangbuchliteratur des 17. und 18. Jahrhunderts einigermaßen gut aufgearbeitet ist, weiß man über die gedruckten und handschriftlichen Quellen der katholischen Kantionalliteratur vergleichsweise wenig.142

140

141

142

Bibliografia Polska Karola Estreichera, Cześć 3. Stólecie XV-XVIII. Warszawa 1891-1939; Obraz bibliograficzno-historyczny literatury ... przez Adama Jochera, T. I-III. Wilno 18401857; Nowy Korbut. Bibliografia Literatury Polskiej ... T. I-III. Warszawa 1963-1965. Mrowiec, Karol: Polskie pieśni kościelne w rękopisach i drukach od XIV do XIX wieku. Stan badań i zadania muzykologii. In: Summarium. Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL za rok 1974. Nr. 3/23/. Lublin 1978. S. 239-244. Vgl. Wöhler, Arnd: Die handschriftlichen Kantionale des Franziskus Valentin Ruthen (1674-1734). Untersuchungen zu Quellen und Aufbau katholischer Gesangbücher des späten Barock in Pomerellen. Köln-Weimar-Wien 1999. S. 12.

54

Korpus der polnischen Gesangbücher

Zum polnischen evangelischen Kirchenlied liegen die bibliographischen Arbeiten von Władysław Chojnacki143 und das lange erwartete bibliographische Verzeichnis "Hymnologica Polonica" von Teresa M. Krukowski144 vor. Eine detailreiche Übersicht gibt Karol Hławiczka in seiner Geschichte der polnischen evangelischen Gesangbücher des 16. und 17. Jahrhunderts (1966),145 die durch die Arbeit von Günter Kratzel zum Thorner Kantional und die Dissertation von Teresa M. Krukowski zum protestantischen Kirchenlied in Polen im 16. Jahrhundert (1988) zu ergänzen ist.146 Beim polnischen katholischen nachmittelalterlichen Kirchenlied ist in erster Linie das Defizit an Sekundärliteratur zu beklagen. Die wenigen Ausnahmen bilden die Arbeiten von Karol Mrowiec, Piotr Tarliński147 und Wiesław Wydra148. Hier empfiehlt sich, wie Wöhler bereits 1999 feststellte, der Griff zur polnischen Liedergeschichte von Ephraim Oloff von 1744.149 Eine halbwegs umfassende historische Überblicksdarstellung über die katholische Kantionalliteratur des 17. Jahrhunderts liegt bisher leider nicht vor. Eine Vorstellung über den historischen Ablauf der katholischen Gesangtradition muss bausteinweise aus vielen verschiedenen, oft älteren Werken zusammengetragen werden. So ist die bibliographische Darstellung von Michał Wiszniewski zur polnischen Hymnologie in seiner polnischen Literaturgeschichte aus den 1840er Jahren150 oder die Einleitung von Bobowski in seiner Arbeit 143

144

145 146

147

148

149

150

Chojnacki, Władysław: Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych 1530-1939. Warszawa 1966; ders.: Polskie kancjonały na Śląsku w XVII-XX wieku. Spis bibliograficzny. In: Rocznik Bibliograficzny, R. 2 (1958), z. 1-2, S. 189-226. Hymnologica Polonica. Verzeichnis der Notendrucke des 16. bis 18. Jahrhunderts. Bearb. von Karol Hławiczka und Leon Witkowski. Revidiert und ergänzt von Teresa Krukowski und Gerhard Schuhmacher. In: Répertoire international des sources musicales. Publ. sous le patronage de la Société Internationale de Musicologie et de l'Association Internationale des Bibliothèques, Archives et Centres de Documentation Musicaux, B. 13. Hymnologica Slavica, Bd. 1. Hymnologica Bohemica, Slovaca, Polonica, Sorabica. Notendrucke des 16. bis 18. Jahrhunderts. München 2012. S. 209-303. Hławiczka, Karol: Zur Geschichte der polnischen evangelischen Gesangbücher des 16. und 17. Jahrhundert. In: Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie, 15 (1970), S. 169-191. Krukowski, Teresa M.: Das protestantische Kirchenlied in Polen im 16. Jahrhundert. In: Schweizer Jahrbuch für Musikwissenschaft 4/5 (1984/85), S. 81-124; Kratzel, Günter: Das Thorner Kantional von 1587 und seine deutschen Vorlagen. Ein Beitrag zur Erforschung der deutsch-polnischen Liedbeziehungen im Zeitalter der polnischen Reformation. Frankfurt am Main 1979. Tarliński, Piotr: Katolicka pieśń kościelna w języku polskim w pierwszej połowie XVII wieku. In: Cantus Catholici a duchovná pieseň 17. storočia v strednej Európe. Bratislava 2002. S. 97114. Wydra, Wiesław: Nachwort zu: Pieśni nabożne na święta uroczyste ... ku śpiewaniu ludziom zwyczajne. Kraków, u Antoniego Wosińskiego, 1627. Do druku podał Wiesław Wydra. Poznań 2001, S. 361-385. Oloff, Ephraim: Polnische Liedergeschichte von polnischen Kirchen-Gesängen und dererselben Dichtern und Übersetzern nebst einigen Anmerckungen aus der polnischen Kirchen- und Gelahrten-Geschichte. Danzig 1744 (Nachdruck: Leipzig 1976). Wiszniewski, Michał: Historya literatury polskiej. T. 6. Kraków 1844. S. 414-530.

Korpus der polnischen Gesangbücher

55

zum polnischen katholischen Kirchenlied151 von 1893 eine gute Hilfe. Hinsichtlich incipitarischer Überblicksdarstellungen ist ebenfalls Mangel zu beklagen. Das Incipitarium von Bolesław Bartkowski aus dem Jahre 1990, das für polnische katholische Lieder und Melodien herausgegeben wurde, leistet zwar eine gute Hilfe ist jedoch bei weitem nicht vollständig.152 Die Überlieferungsgeschichte der meisten polnischen Lieder muss immer noch, auch für diese Arbeit, zuerst anhand von Quellen zusammengetragen werden. Was die Aufarbeitung der Quellen betrifft, so liegen hier für den Zeitraum vom Mittelalter bis zum Ausgang des 16. Jahrhunderts eine Reihe von Textausgaben vor, die mittlerweile als Klassiker bezeichnet werden können: Es sind die Arbeiten von Mikołaj Bobowski 1893, die Textausgaben von Mirosław Korolko 1978 und 1980153 oder die unter der Redaktion von Juliusz Nowak-Dłużewski entstandene monumentale Reihe zu den polnischen Weihnachts-, Passions- und Osterliedern des Mittelalters.154 Für die Quellen des 17. und 18. Jahrhunderts sind diese Ausgaben natürlich kein Ersatz, sie erlauben jedoch unter Umständen gewisse Rückschlüsse auf das polnische evangelische und katholische Kirchenliedrepertoire der Barockzeit. Die ebenfalls als Klassiker zu bezeichnende Faksimile-Ausgabe des Thorner Kantionals (1587)155 wurde nun in letzter Zeit durch eine Reihe von Faksimiles und Editionen ergänzt: Die Reihe "Eximiorum Poloniae librorum bibliotheca" (Posen) druckt die "Pieśni chrześcijańskie" (1559)156 von Jan Seklucjan ab. In der Reihe "Monumenta Musicae in Polonia" (Krakau) erscheint die Publikation zum polnischen mehrstimmigen Lied "Polska pieśń wielogłosowa" vom Ende des 16. bis zum Anfang des

151

152 153

154

155

156

Bobowski, Mikołaj: Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku. Kraków 1893, S. 1-24. Eine weitere Hilfe bieten hier einige katholische und musikalische Enzyklopädien an, worin eine Menge an ergänzenden Details zu finden ist. Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich. Studia i materiały. Tom I. Red. naukowa Bolesław Bartkowski. Lublin 1990. Pieśni postne starożytne człowiekowi krześcijańskiemu należa̜ ce, które w Wielki Post śpiewane bywaja̜ dla rozmyślania Me̜ ki Pańskiej z przyczynieniem piosnek wyrobione. Opr. Mirosław Korolko. Wydanie fototypiczne druku z ok. 1607 przez 1618 g. (Fotomech. Nachdruck, Warschau 1978); Średniowieczna pieśń religijna polska. Opr. Mirosław Korolko. Wrocław 21980. Kolȩdy polskie średniowieczne i wiek XVI. Pod red. Juliusza Nowak-Dłużewskiego. T 1-2. Warszawa 1966; Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI. Pod red. Juliusza NowakDłużewskiego. T 1-2. Warszawa 1977; Polskie pieśni wielkanocne. Średniowiecze i wiek XVI. Pod red. Juliusza Nowak-Dłużewskiego. T 1-2. Warszawa 2001. Auch die Arbeiten von Barbara Krzyżaniak zu der handschriftlichen Überlieferung der Karmelitinnen leisten eine große Hilfe: Krzyżaniak, Barbara: Kantyczki z rękopisów karmelitańskich (XVII/XVIII w). Kraków 1977 und dies.: Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Kraków 1980. Kratzel, Günter: Das Thorner Kantional von 1587 und seine deutschen Vorlagen. Ein Beitrag zur Erforschung der deutsch-polnischen Liedbeziehungen im Zeitalter der polnischen Reformation. Frankfurt am Main 1979. Jana Seklucjana Pieśni chrześcijańskie dawniejsze i nowe, ktorych chrześcijani, tak w kościele jako i doma używać maja̜ . Wstęp i oprac. Anna Kalisz. Poznań 2008.

56

Korpus der polnischen Gesangbücher

17. Jahrhunderts.157 In der Reihe "Hymnorum Poloniae Antiquorum Corpus" (Krakau) werden die Werke von Jakub Lubelczyk (1558)158 und seltene Musikdrucke aus der Zeit Jan Seklucjans ediert.159 Ein Meilenstein in der Erforschung der Quellen zum polnischen Kirchenlied der Barockzeit ist die Dissertation von Arnd Wöhler zu den handschriftlichen Kantionalen des Franziskus Valentin Ruthen (gest. 1734) aus dem Jahre 1999.160 Sie untersucht vor allem die Quellen und den Aufbau katholischer Gesangbücher des späten Barock in Pomorellen und versucht die oben beschriebene Forschungslücke zumindest teilweise zu schließen. Die handschriftlichen Kantionale von Ruthen sind eine in vier Bänden geordnete Sammlung von Texten, die in den Zeitraum zwischen 1698 und 1706/1727 datiert wird. Diese Texte wurden sowohl während der Messfeier als auch zu außerliturgischen Anlässen gebraucht. Das kommentierte Incipitarium zu diesem Material, das alleine im polnischen Teil 672 polnische Liederanfänge enthält, ist das Ergebnis einer sehr intensiven und detaillierten Quellenstudie zum polnischen Kirchenlied des 17. und 18. Jahrhunderts. Zum ersten Mal verfügen wir über ein halbwegs umfassendes Incipitarium der geistlichen Lieder der Barockzeit, das sowohl die evangelische als auch die katholische Kirchenliedüberlieferung aus Polen einschließt.161 Dieses Incipitarium bietet eine erste Orientierung bei der Suche nach den polnischen Vorlagen zu den einzelnen polnischen Liedern aus der Hs. RNB Pogodin 1974 und gibt eine gute Grundlage für die Auswahl der Textquellen und Liedvarianten ab, die dann in einem zweiten Schritt für den direkten Textvergleich herangezogen werden.

5.2. Überblick über die Geschichte der polnischen Gesangbuchliteratur Die Geschichte des polnischen Gesangs des 16. und 17. Jahrhunderts spiegelt die polnische Religionsgeschichte der einzelnen konfessionellen Gruppen dieser Zeit in Polen wider. Auf der einen Seite stehen die Evangelischen, die, durch Lutheraner, 157

158

159

160

161

Polska pieśń wielogłosowa. XVI i początku XVII wieku. T. 1. Teksty i Pieśni. T. 2. Nuty i Komentarze. Zebrał i przyg. do druku Piotr Poźniak. Kraków 2004. [Monumenta Musicae in Polonia. Seria B. Red. Piotr Poźniak] Lubelczyk, Jakub: Psałterz i kancjonał z melodiami drukowany w 1558 roku. Wyd. Janusz S. Gruchała i Piotr Poźniak. Kraków 2010. [Hymnorum Poloniae Antiquorum Corpus. Red. Piotr Poźniak, vol. 2] Pieśni z kancjonałów Jana Seklucjana (1547, 1550, 1559) oraz z różnych druków ok. 1554 – ok. 1607. Przyg. do wydan. Anna Kocot, Piotr Poźniak. Kraków 2012. [Hymnorum Poloniae Antiquorum Corpus, Red. Piotr Poźniak. vol. 1] Wöhler, Arnd: Die handschriftlichen Kantionale des Franziskus Valentin Ruthen (1674-1734). Untersuchungen zu Quellen und Aufbau katholischer Gesangbücher des späten Barock in Pomerellen. Köln-Weimar-Wien 1999. Wöhler 1999, S. 310-466.

Korpus der polnischen Gesangbücher

57

Reformierte, die Böhmischen Brüder sowie die Antitrinitarier vertreten, sich in konfessionellen Fragen nicht einig sind. Auf der anderen die katholische Kirche, die, vor allem durch die Bemühungen der Jesuiten, im Zuge der Gegenreformation einen enormen Aufschwung erlebt. Das Medium für die Verbreitung des reformatorischen Gedankens ist das gedruckte Buch, daher spielt sich die Gesanggeschichte der Reformierten des 16. und 17. Jahrhunderts fast ausschließlich auf der Ebene des gedruckten Buches ab. Die katholische Kirche, die ihre Lieder anfangs oft handschriftlich überliefert, zieht erst im Laufe des 17. Jahrhunderts nach und lässt ihre Kantionale ebenfalls in hohen Auflagen drucken. Die Geschichte der evangelischen Gesangbücher beginnt in Königsberg mit dem Druck "Pieśni duchowne" (1544), der von dem lutherischen Prediger Jan Seklucjan (gest. 1578) herausgegeben wurde.162 Er enthielt zehn Übersetzungen von Liedern Luthers, einiger lateinischer Lieder, einiger bereits bekannter polnischer Lieder wie "Judasz Jezusa sprzedał" von Ladislaus aus Gielniów (gest. 1505), einiger tschechischer Lieder wie "Przez twe święte zmartwychwstanie" von Jan Sylvan und einiger, wie vermutet wird, Eigendichtungen. Die zweite Auflage aus dem Jahre 1559 ist um weitere polnische und lateinische Lieder ergänzt, die Seklucjan aus den Gesangbüchern von zeitgenössischen reformatorischen Autoren und Übersetzern (Walenty z Brzozowa, Mikołaj Rej, Andrzej Trzecieski, Szymon Zacjusz, Jan Zaręba u.a.) entlehnte.163 Zwar wird der tschechische Einfluss auf die Gesangskultur in Polen schon für die Zeit seit dem ausgehenden 14. Jahrhundert vermutet, richtig greifbar wird er jedoch erst im Gesangbuch des evangelischen Pfarrers Walenty z Brzozowa (gest. 1570), der im Jahre 1548 eine Sammlung unter dem Titel "Písně chval božských" (Prag, 1541) von Jan Roh (gest. 1546) übersetzte und herausgab. Diese Übersetzung konnte jedoch in Polen aufgrund der vielen darin enthaltenen Bohemismen nicht Fuß fassen. Es erscheint dann im Jahre 1554 die zweite sprachlich verbesserte Ausgabe, die von Maciej Wiezbięta (1523-1605) herausgegeben wurde, und im Jahre 1611 eine weitere Ausgabe, die aus den Gesangbüchern von Szamotuły (1561) und Nieśwież (1563) einige Lieder, und aus den Werken von Jan Kochanowski und Jakub Lubelczyk einige Psalmen übernahm.164 Eines der bedeutendsten Gesangbücher aus dem lutherischen Lager ist mit dem Namen Petrus Artomius (Krzesichleb) (1552-1609) verbunden. Das Gesangbuch, das den Titel "Cantional albo Pieśni Duchowne" trägt, wird im Jahre 1578 gedruckt, enthält eine Vorrede von Petrus Artomius und wird bis 1728 ein gutes Dutzend Mal nachgedruckt.165 Wie aus dem ersten erhaltenen Exemplar (Auflage von 1587) her162 163 164 165

Vgl. das Kapitel "Gesangbücher der Lutheraner" Hławiczka 1970, S. 170-178; auch Wiszniewski 1844, t. 6. S. 501-504. Hławiczka 1970, S. 171-172. Hławiczka 1970, S. 179-180. Vgl. Wiszniewski 1844, t. 6. S. 514-518.

58

Korpus der polnischen Gesangbücher

vorgeht, werden auch hier die Lieder aus dem Gesangbuch von Walenty z Brzozowa und aus einer Reihe von bis dahin verbreiteten Einzeldrucken übernommen und redaktionell überarbeitet. Dazu kommen einige Psalmparaphrasen von Jan Kochanowski und Jakub Lubelczyk. Das Gesangbuch von 1587 ist eines der wichtigsten in der Geschichte der polnischen Gesangbücher und dient als Quelle für viele nachfolgende Gesangbücher der evangelischen Kirche in Polen.166 Seit der Ausgabe von 1596 trägt es den Titel "Kancyonał, to iest Pieśni chrześciańskie, ku chwale Boga" und wird in den Jahren 1620, 1638, 1648, 1693 und 1697 in Gdańsk und Toruń gedruckt.167 Den Höhepunkt der lutherischen Gesangbuchtradition bildet die Ausgabe aus dem Jahr 1646, die das "Große Thorner Gesangbuch" genannt wird, in Danzig bei Hünefeld erscheint und über 560 Lieder und 340 Melodien enthält. Die Drucke der Artomius-Reihe spiegeln die wechselvolle Geschichte der Bemühungen um ein einheitliches Gesangbuch für Lutheraner und Reformierte wider. Seit den 1630er Jahren entstehen zwischen den beiden Lagern immer mehr Zwistigkeiten, bis es 1646 zu einem Bruch kommt. Die Reformierten drucken ihre Ausgaben in Thorn, die lutherische Kirche dagegen in Danzig. Die Drucke aus Thorn erscheinen unter demselben Titel und in derselben Ordnung, aber ohne die Vorrede des Artomiusz von 1601.168 Die Geschichte der Schaffung des reformatorischen Liedguts beginnt um das Jahr 1550 in den Kreisen der Adeligen in Krakau (Kleinpolen) und in Wilno (Litauen).169 Im Zentrum steht ein Kreis gelehrter Männer, die sich im Haus von Andrzej Trecieski d. Älteren versammeln und zu dessen Mitgliedern Andrzej Frycz Mordrzewski, Mikołaj Rej, Jakub Lubelczyk, Andrzej Trzecieski d. Jüngere, Wacław z Szamotuł und Cyprian Bazylik gehören. Sie sind Urheber einer Reihe von Einzeldrucken (ca. 120), die in Krakau und Brześć Litewski (hier im Auftrag von Mikołaj Radziwiłł Czarny, gest. 1565) gedruckt werden. Ein Teil dieser Drucke wurde zu einem Sammelkantional zusammengebunden und auf diese Weise bis heute überliefert.170 Der andere Teil ist leider nicht erhalten: Verloren gegangen sind die Drucke aus Brześć Litewski, auch das Gesangbuch von Jan Zaręba mit Melodien von Wacław z Szamotuł und Cyprian Bazylik ist nur in Bruchstücken überliefert. Nicht erhalten ist auch das Gesangbuch von Bartłomiej Groicki von 1559, das im Zweiten Weltkrieg verbrannte. Das Gesangbuch aus Nieśwież von 1563, an dem Szymon Budny mitarbeitete, und die Auflage von 1594 sind dagegen erhalten geblieben.171 Die Psalmen 166 167 168 169 170

171

Hławiczka 1970, S. 173-174; vgl. auch die Monographie von Günter Kratzel zum Thorner Kantional von 1587, Frankfurt am Main 1979. Eine genaue Zusammenstellung aller 18 Drucke liefert Hławiczka 1970, S. 175-176. Hławiczka 1970, S. 175. Vgl. Kapitel "Gesangbücher der Reformierten" bei Hławiczka 1970, S. 181-190. Das sind "Kancjonał Puławski" (Biblioteka Książąt Czartoryskich, sygn. Cim. 1618/I-1635/I) und "Kancjonał Zamojski" (Biblioteka Narodowa, sygn. XVI. O. 231-285). Mittlerweile liegt eine beträchtliche Anzahl dieser Einzeldrucke auch digital vor, die über das Digitalportal der Biblioteka Narodowa verfügbar ist. Sie werden an der Universitätsbibliothek Uppsala aufbewahrt.

Korpus der polnischen Gesangbücher

59

sind in den reformatorischen Gesangbüchern besonders beliebt und werden dort traditionell an den Anfang gestellt. Wenn die Psalmparaphrasen von Jakub Lubelczyk, die 1558 erschienen sind, durch ihre Widmung an Sigismund II. August dem protestantischen Lager zugerechnet werden können, so gestaltet sich dies im Falle der Psalterbearbeitung von Jan Kochanowski nicht so eindeutig. Es sind eher indirekte Hinweise, die vor allem in der Psalmvertonung von Kochanowskis Psalter durch Mikołaj Gomółka im Jahre 1580 auf den protestantischen Charakter schließen lassen.172 Im Jahre 1605 wird der Psalter von Maciej Rybiński greifbar, der bis 1717 in vielen verschiedenen Ausgaben erscheint und mit Vorliebe in viele reformatorische Gesangbücher aufgenommen wird.173 Zum reformatorischen Liedrepertoire werden auch die Lieder aus dem Gesangbuch von 1609 von Krzysztof Kraiński gerechnet, die mit umfangreichen Erläuterungen und Bibelzitaten versehen sind.174 Vergleichbar dem "Großen Thorner Gesangbuch" der Lutheraner (1646) erscheint im Jahre 1628 das offizielle Gesangbuch der reformierten Kirche: "Kancyonal, To iest, Księgi Psalmów y Pieśni Duchownych". Dieses Gesangbuch enthält ca. 210 Psalmenparaphrasen und ca. 350 Lieder und wird bis zum Jahr 1782 in fast 20 Auflagen nachgedruckt. Es ist bis heute in fast 15 Exemplaren erhalten, was für ungewöhnlich hohe Druckauflagen und einen hohen Verbreitungsgrad dieses Gesangbuches spricht.175 Die Geschichte des katholischen nachmittelalterlichen Kirchenlieds entwickelt sich in Polen erst sehr zögerlich.176 Die ersten Liedersammlungen stammen aus der Feder von Jesuiten oder den Jesuiten nahestehenden Autoren. Den Anfang macht der katholische Theologe Marcin Laterna (1552-1598) mit seiner "Harfa duchowna" – einer aus dem Lateinischen übersetzten Sammlung von Gebeten und Hymnen, die er im Jahre 1585 in Krakau herausgibt. Ihm folgt der Geistliche Stanisław Grochowski (1542-1612) mit seiner Sammlung der "Hymny, prozy i cantica kościelne", die im Jahre 1599 ebenfalls in Krakau erscheint.177 In Wilna gibt der Jesuit Walenty Bartoszewski (gest. nach 1630) mehrere kleinere Sammlungen mit geistlichen Liedern heraus, von denen die "Parthenomelica" (1613) und der "Bezoar" (1630) die bekanntes-

172

173 174 175 176 177

So das Epigramm von Andrzej Trzecieski und die deutsch-evangelischen Incipits, die bei einigen Psalmen in den Text eingefügt sind. Siehe: Hławiczka 1970, S. 187; vgl. auch Pelc, Janusz: Teksty Jana Kochanowskiego w kancjonałach staropolskich XVI i XVII w. In: Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. 8 (1963), S. 211-247. Vgl. auch das Kapitel "Teksty Kochanowskiego w staropolskich śpiewnikach" in: Pelc, Janusz: Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej (od XVI do połowy XVIII w.). Warszawa 1965. S. 34-44. Vgl. "Rybiński (Maciej)". In: Słownik muzyków polskich dawnych i nowoczesnych ... przez Alberta Sowińskiego. Paryż 1874. S. 327. Vgl. Wiszniewski 1844, t. 6. S. 521. Hławiczka 1970, S. 190. Vgl. auch Kapitel "Katholische Drucke" bei Wöhler 1999, S. 7-11. Vgl. Wiszniewski 1844, t. 6. S. 529-531.

60

Korpus der polnischen Gesangbücher

ten sind.178 In Krakau bringt der Dichter und Sammler Jan Żabczyc (1580-1629) im Jahre 1630/31 eine Sammlung polnischer Weihnachtslieder (kolędy) unter dem Titel "Symfonie anielskie" heraus.179 Der Dichter Stanisław Serafim Jagodyński (~15941644), der aus einer verarmten samogitischen Adelsfamilie stammt, wohnt und studiert in Krakau und Wilna. Nach seinem Studienaufenthalt in Padua und Bologna steht er im Dienste des jungen Władysław IV. Wasa, Jan Jerzy Radziwiłł (gest. 1625) aus Nieśwież und des Krakauer Bischofs Marcin Szyszkowski (gest. 1630). In den 1630er Jahren stellt Jagodyński eine polnisch-lateinische Sammlung mit geistlichen Liedern "Pieśni Katholickie" zusammen, die er dann um das Jahr 1638 in Krakau drucken lässt. Die Sammlung besteht zum einen Teil aus alten polnischen Liedern, die Jagodyński aus verschiedenen, meist katholischen Quellen übernimmt und zum anderen Teil aus lateinischen Liedern, für die er als geübter Dichter und Kenner des Lateinischen eine polnische Übersetzung anfertigt.180 Zu den wichtigsten Trägern des nachmittelalterlichen katholischen Liedguts werden jedoch die gedruckten Liedersammlungen, die in der Regel den Titel "Pieśni nabożne" tragen und im Laufe des 17. Jahrhunderts mehrmals an verschiedenen Orten und von verschiedenen Bearbeitern anonym herausgegeben werden.181 Am Anfang steht die Sammlung "Pieśni postne starożytne", die zwischen 1607 und 1618 kurioserweise in Raków, dem Sitz der polnischen Brüder, herausgegeben wird. Mit den polnischen Brüdern hat der Druck jedoch bis auf den Erscheinungsort wenig zu tun. Die Sammlung enthält zwar nur 22 Lieder, diese finden jedoch einen so großen Anklang, dass fast alle davon bis ins 19. Jahrhundert tradiert und in fast jedem polnischen katholischen Kantional abgedruckt werden. Von den "Pieśni nabożne" aus dem 17. Jahrhundert sind bibliographisch neun Exemplare erfasst.182 Davon sind vier Exemplare (1627, 1643, 1674 und 1697) bis heute erhalten.183 Das Repertoire aller Kantionalsammlungen nach 1607/18 und vor 1700 wurde erheblich erweitert und liegt bei ca. 100-120 Liedern. Im Laufe des 18. Jahrhunderts werden weitere Lieder 178

179 180 181

182 183

Vgl. Oloff 1744, S. 23-25. Weitere Autoren vom Anfang des 17. Jahrhunderts sind Sebastyan Jastrzębski, Jan Brandt und Mikołaj Cyrowski, vgl. Wiszniewski 1844, t. 6. S. 493; auch Wöhler 1999, S. 10. Die Autorschaft wird auch Jan Karol Dachnowski (1590-1654) zugeschrieben, vgl. Wöhler 1999, S. 173. Dobrzycki, Stanisław: Kilka uwag o 'Pieśniach katolickich' Jagodyńskiego. In: Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne 26 (1929) 1/4, 223-227. Die handschriftlichen Quellen, wie z.B. Cornu Copiae, Warschau 1668, scheinen für die Verbreitung des katholischen Liedguts des 17. und 18. Jahrhunderts zunächst keine größere Rolle gespielt zu haben. Vgl. Nachwort von Wiesław Wydra zur Faksimile-Ausgabe der "Pieśni nabożne" von 1627, Poznań 2011. S. 364-365. Die Aufbewahrungsorte der Exemplare von 1621, 1653, 1672 und 1681 sind heute nicht bekannt. Die Ausgabe von 1643, die in der Universitätsbibliothek Breslau aufbewahrt wird, ist zur Hälfte beschädigt. Das Original der Ausgabe von 1674 in Helsinki ist in den 1990er Jahren verloren gegangen.

Korpus der polnischen Gesangbücher

61

hinzugefügt. Aus dieser Zeit sind 17 weitere gedruckte Exemplare bekannt, einige davon tragen in ihrem Titel nicht nur die Bezeichnung "pieśni nabożne", sondern werden auch als "kancjonał" betitelt (z.B. die Ausgaben von 1721, 1734, 1769 oder 1794).184 Inoffiziell werden diese Sammlungen seit ca. 1660 auch "Kantyczki" genannt, offiziell werden sie mit diesem Titel erst seit dem Ende des 18. Jahrhunderts bezeichnet.185 Am Übergang vom 18. zum 19. Jahrhundert scheint Krakau ein bedeutendes Zentrum für den Druck und die Verbreitung der katholischen Kantionale zu sein: Hier werden mehrere Liedersammlungen (z.B. 1794, 1800) herausgebracht, die ihr Liedrepertoire aus den Ausgaben des 18. Jahrhunderts schöpfen und vermutlich als Rezeptionsquelle für viele spätere Kantionalsammlungen des 19. Jahrhunderts dienen. Im Laufe des 19. Jahrhunderts werden dann die "pieśni nabożne" in hohen Auflagen in ganz Polen nachgedruckt, wobei man überwiegend das alte Liedgut tradiert.186 Ebenfalls im 19. Jahrhundert werden die katholischen Lieder bewusst von Sammlern und Musikern wie Michał M. Mioduszewski, Teofil Klonowski, Józef Surzyński, Józef Chociszewski, Jan Siedlecki und anderen gesammelt und neu herausgegeben.187 Auch seitens der katholischen Kirchenobrigkeit bemüht man sich darum, das katholische Liedgut zu sammeln und zu veröffentlichen: Es entstehen die approbierten gedruckten Sammlungen aus Mikołow (1847, 1863, 1880) und Pelplin (1866, 1871, 1901). So enthält z.B. die Sammlung "Zbiór pieśni nabożnych" von 1871 ein Repertoire von 1219 Liedern, die überwiegend aus katholischen Quellen des 17. und 18. Jahrhunderts zusammengetragen wurden.188

5.3. Polnische Quellen 5.3.1. Übersicht über die verwendeten polnischen Quellen Die folgende Übersicht enthält ca. 60 polnische Quellen für das 16. bis 19. Jahrhundert, die für diese Arbeit herangezogen wurden und die als repräsentativ für die jeweilige Zeit und konfessionelle Gruppe zu betrachten sind. Eine Reihe an Quellen liegt elektronisch vor, andere wurden mir über direkten Kontakt zu den jeweiligen

184 185 186 187

188

Vgl. Nachwort von Wydra, Poznań 2011. S. 365-368. Vgl. "Kantyczki" in: Encyklopedyja powszechna. T. 13. Jan.-Kapil. Nakład, druk i własność S. Orgelbranda. Warszawa 1863. S. 974-976. (unterzeichnet mit F.M.S.). Ebd., S. 975. An Sekundärliteratur zu diesen Personen ist kaum etwas vorhanden. Eine Ausnahme bildet die Publikation von: Kamińska, Beata: Teofil Tomasz Klonowski - Śpiewnik "Szczeble do Nieba". Studium źródłoznawczo-muzykologiczne. Lublin 2009. Die Sammlung versammelt z.B. 182 Marienlieder auf 176 Seiten.

Korpus der polnischen Gesangbücher

62

Bibliotheken zugänglich gemacht.189 Die Übersicht enthält neben den bibliographischen Angaben und den Angaben zu dem jeweiligen Aufbewahrungsort auch eine bibliographische Aufarbeitung des herangezogenen Primärmaterials. In der Forschung wurde oft die Frage geäußert, wo die polnischen Gesangbücher und Kantionalsammlungen, die als Vorlage für die polnischen Lieder in den Moskauer Hss. gedient haben könnten, bibliographisch erfasst sind. Die unten notierten bibliographischen Angaben beantworten diese Frage. Die meisten polnischen Quellen sind entgegen aller Skepsis in den Bibliographien von Estreicher und Jocher erfasst. Für den großen Teil der evangelischen Drucke liefert nun auch das bibliographische Verzeichnis von Teresa Krukowski ausführliche Angaben.190 Neben den bibliographischen Angaben zu den polnischen Quellen enthält die Übersicht auch die jeweiligen Stellenangaben in den beiden wichtigsten und bis heute fast einzigen Darstellungen zur Geschichte der polnischen Gesangbuchliteratur: Die Geschichte des evangelischen Gesangbuchs von Hławiczka (1970) und die polnische Liedergeschichte von Oloff (1744). Die Kürzel, mit denen die jeweilige Quellenangabe eingeleitet wird, erscheinen in der Edition sowohl bei der Angabe zu den polnischen Varianten als auch bei der Verzeichnung der einzelnen Lesarten der entsprechenden korrespondierenden polnischen Quellen. C1554: Cantional (Królewiec) 1554, ev. Cantional Albo Księgy chwał Boskych / to iest Piesni Duchowne Kośćioła świętego / podług Ewangeliei y Prawdziwego Pisma świętego słožone [...]. W Krolewcu Pruskiem 1554. -

189

190

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVI.F.4047) Übersetzung der Liedersammlung der Böhmischen Brüder durch Walenty z Brzozowa (gest. 1570) Die Passionslieder daraus sind ediert in: Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI. Pod red. Juliusza Nowak-Dłużewskiego. T 1-2. Warszawa 1977 Estr. XIX, S. 86 Jocher III, Nr. 7168, S. 157-158, 263 Oloff 1744, S. 367 Hławiczka 1970, S. 179 HP 155401, S. 253

An dieser Stelle möchte ich nochmal allen polnischen Bibliotheken danken, die mich bei der Beschaffung der notwendigen Untersuchungsgrundlage dieser Arbeit freundlich und hilfsbereit unterstützt haben. Hymnologica Polonica 2012. S. 209-303.

Korpus der polnischen Gesangbücher

63

P1559: Piesni (Królewiec) 1559, ev. Piesni Chrześcijańskie dawnieisse y Nowe, których Chrześciani, tak w kościele iako y doma używac maja̜ . Teraz wydane przez Iana Secluciana. Królewiec 1559. -

Kompilator: Jan Seklucjan (1498-1578) Abdruck ausgewählter Lieder: Pieśni duchowne a nabożne nowo zebrane i wydane przez Jana Seklucyana. Powtórnie wydał Teodor Wierzbowski. Warszawa 1897. Faksimile-Ausgabe: Jana Seklucjana Pieśni chrześcijańskie dawniejsze i nowe, ktorych chrześcijani, tak w kościele jako i doma używać maja̜ . Poznań 2008 Estr. XXVII, S. 361 Wisniewski VI, S. 501-503 Hławiczka 1970, S. 171f.

PD1579: Psałterz Dawidów (Kraków) 1579 Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego. W Krakowie / w Drukarni Łazarzowey : Roku pańskiego 1579. -

-

Erste Auflage des Psalters von Jan Kochanowski (1530-1584) Edition in: Jana Kochanowskiego Dzieła polskie. Opracowane przez Jana Lorentowicza. T. 3. Warszawa 1919. Obwohl die von Lorentowicz verwendete Quelle im Titelblatt das Jahr 1579 aufweist, darf bezweifelt werden, dass es sich dabei um die erste Auflage handelt. Den historischen Druck hatte Lorentowicz laut Vorwort in einem Warschauer Antiquariat erworben. Estr. XV, S. 70-71 Jocher II, Nr. 2385, S. 145-150 Wiszniewski VI, S. 489 Piekarski 1930, S. 45

Melodiae 1580: Melodae (Kraków) 1580 Melodæ / Na Psalterz Polski, przez Mikolaia Gomólke vczynione. W Krakowie / w Drukarni Łazarzowey : Roku Pańskiego / 1580. -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (sygn. Sd.614.11) Vertonung der Psalmen von Jan Kochanowski (1530-1584) durch Mikołaj Gomółka (1535-1591) Estr. XVII, S. 230 Hławiczka 1970, S. 187 HP 158001, S. 273

PD1583: Psałterz Dawidów (Kraków) 1583 Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego. [...] W Krakowie / w Drukarni Łazarzowey : Roku pańskiego M.D.LXXXIII [1583]. -

Edition und Kommentar (bezogen auf die gleiche Ausgabe von 1583) in: Kochanowski, Jan. Psałterz Dawidów. T. 1: Dzieła wszystkie, wydanie sejmowe. Cz. 1: Fototypia –

Korpus der polnischen Gesangbücher

64

-

Transkrypcja. Opracował Jerzy Woronczak. Wrocław [u.a.] 1983; T. 1: Dzieła wszystkie, wydanie sejmowe. Cz. 3: Indeksy wyrazów i form. Wrocław [u.a.] 1991. Estr. XV, S. 71 Piekarski 1930, XXII. 3, S. 45

PD1587: Psałterz Dawidów (Kraków) 1587 Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego. W Krakowie / w Drukarni Łazarzowey : Roku pańskiego / M.D.LXXXVII [1587]. -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu (sygn. S.D. 3620 I adl.) Nachdruck der ersten Auflage der Psalmen von Jan Kochanowski (1530-1584) Estr. XV, S. 72 Wiszniewski VI, S. 520-521 Piekarski, XXII.12. Wyd. B., S. 51: Es handelt sich vermutlich um eine Ausgabe mit gefälschtem Druckdatum; gedruckt nach 1590.

C1587: Cantional (Toruń) 1587, ev. Cantional: albo Piesni Duchowne / z Pisma S. ku cżći á chwale sámemu P. Bogu w Troycy iedynemu: Y też pomnożeniu košśiołá iego š. porządkiem dobrym á starożytnym sporządzone. [...] W Torvniv Drukował Málcher Nering. Roku Pańskiego/ 1587. -

Herausgeber und Übersetzer: Piotr Artomiusz (1552-1609) Nachdruck mit ausführlicher Einleitung herausgegeben von Kratzel, Günter: Cantional Albo Piesni Duchowne, Thorn 1587. Frankfurt am Main 1980. Estr. XIX S. 92 Hławiczka 1970, S. 173 Ausführlich behandelt in: Kratzel, Günter: Das Thorner Kantional von 1587 und seine deutschen Vorlagen. Frankfurt am Main 1979. HP 158701, S. 274

K1596: Kancyonał (Toruń) 1596, ev. Kancyonał, to iest Pieśni chrześciańskie, ku chwale Boga w Troycy iedynego y pociesze wiernych iego [...] z pilnością wielką nad pierwsze wydania, nie bez korrektury znaczney wypuszczone, z przydaniem piosneczek pewnych i Psalmów niektórych, więc y Modlitew nie mało, w Toruniu drukował Andreas Kotenius, roku Panskiego 1596. -

Digitale Kopie: Biblioteka Narodowa (sygn. SD XVI.O.6226) Vorwort: Piotr Artomiusz (1552-1609) Estr. XIX, S. 92 Chojnacki 1966, Nr. 902 Oloff 1744, S. 412-416 Hławiczka 1970, S. 174 HP 159601, S. 276

Korpus der polnischen Gesangbücher

65

Hymny 1599: Hymny (Kraków) 1599, kath. Hymny, Prozy Y Cantica Kośćielne. Cokolwiek się ich w Brewiarzach y we Mszalech Rzymskich teraz znayduie / y niektore insze z dawnieyszych co przednieysze / zwłaszcza Prozy y Hymny. Przekładania Księdza Stanisława Grochowskiego. [...] W Krakowe / W Druk. Jak. Sibeneychera / Roku Pańskiego / 1599. -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVI.Qu.2436) Übersetzungen von: Stanisław Grochowski (1542-1612) Estr. XVII, S. 366 Jocher III, Nr. 7032, S. 145

PPS1607/18: Pieśni postne starożytne (Raków) 1607-1618, kath. Pieśni postne starożytne człowiekowi krześcijańskiemu należa̜ ce, które w Wielki Post śpiewane bywaja̜ dla rozmyśłania Me̜ ki Pańskiej z przyczynieniem piosnek wyrobione. Opr. Mirosław Korolko. Wydanie fototypiczne druku z ok. 1607 przez 1618 g. -

Fotomech. Nachdruck, Warschau 1978 (Einleitung: Mirosław Korolko) Originalexemplar der Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. 12377) Abdruck bei: Bobowski 1893, S. 377-404 (mit Einleitung, S. 377) Estr. XXIV, S. 266 Wiszniewski VI, S. 491 Wöhler 1999, S. 169

K1609: Katechizm (Raków) 1609, ev. Katechizm: to iest / Nauka krotka Wiary Krześćiańskiey, [Raków 1609]. -

-

Digitale Mikrofilm-Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. 13716) Exemplar defekt, Quelle mit hoher Wahrscheinlichkeit ist: [I:] Katechizm z Naukami, Pieśniami y Modlitwami [...] X. Krzysztofa Krainskiego [...] Druk. Sebastyan Sternacki 1609. [II:] Kancionał: Abo, Pieśni Duchowne z Naukami y z Modlitwami [...] Roku Pańskiego 1609. Herausgeber: Krzysztof Kraiński (1556-1618), gedruckt bei Sebastian Sternacki (gest. 1635) vermutlich in Raków Estr. XX, S. 206; Jocher II, Nr. 3101c, S. 234 Hławiczka 1970, S. 188 HP 160901, S. 282

PD1610: Psałterz Dawidow (Kraków) 1610 Psałterz Dawidow przekładania Jana Kochanowskiego. [...] W Krakowie / w Drukarni Andrzeia Piotrkowczyka / K.J.M. Typographa. Roku P. 1610. -

Digitale Kopie: Biblioteka Publiczna w Chełmie (sygn. N-117078) Nachdruck der ersten Auflage der Psalmen von Jan Kochanowski (1530-1584) bei Andrzej Piotrkowczyk (~1550-1620)

Korpus der polnischen Gesangbücher

66 -

Estr. XV, S. 73: hier gedruckt: Psalm 33 statt 25, 77 statt 37 und 145 statt 146 Jocher II, Nr. 2385i, S. 23 Piekarski 1930, XXII. 21, S. 56-57

C1611: Cantional (Toruń) 1611, ev. Cantional Pieśni Duchownych, Hymnów y Psalmów Świętych / Na Wieczna Wielkiego Boga, Oica, Syna, y Ducha Świętego chwale. A Jednoty Prawowiernego Kościoła Bożego pożytek Pospolity [...] wydany Roku Pańskiego MDCXI [...] W Toruniu drukował Augustin Ferber. -

Mikrofim-Kopie: Biblioteka Kórnicka (BN mf. 3817) Gesangbuch der Böhmischen Brüder ("Braci Czeskich") Estr. XIX, S. 93 Jocher III, Nr. 7229, S. 164 Oloff 1744, S. 419-420 Hlawiczka 1970, S. 180-181 HP 161101, S. 283

Hymny 1611: Himny (Kraków) 1611, kath. Himny O Męce Pańskiey do obrzędow Kalwariey Zabrzydowskiey, y do tamecznego nabożeństwa należące. Przekładania X. Stanisława Grochowskiego Kruszwickiego Kustoßa. W Roku Pańskim / 1611. W Krakowie / W Drukarnie Symona Kempiniego. -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVII-963) Übersetzungen von: Stanisław Grochowski (1542-1612) Estr. XVII, S. 367 Jocher III, S. 7035b

Parthenomelica 1613: Parthenomelica (Wilno) 1613, kath. Parthenomelica Albo Pienia nabożne o Pannie naświętszey. Ktore Poważny Senat miasta Wileńskiego spolnym a porządnym Obywatelow swoich / y inney Młodźi nabożeństwem / y kosztownym apparatem/ cżasu pożądanego Adwentu Pańskiego / na Roraćiech przystoynie co Rok odprawuie. Niektore poprawione, niektore z łacińskiego na polskie przełożone, niektore nowo teraz złożone. Na cżeść y chwałę Wćielenia Pańskiego, y na wielbienie Bogarodźicy. Przez Walentego Bartoszewskiego. Cum licentia Superiorum. w Wilnie Roku 1613. -

Digitale Mikrofilm-Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. 2304; mf. 5857) Herausgeber: Walenty Bartoszewski (1573-1645) Estr. XII S. 394 Oloff 1744, S. 296 Tarliński 2002, S. 99 HP 161301, S. 283

Korpus der polnischen Gesangbücher

67

PDH1619: Psalmy Dawidowe z Hymnami (Gdańsk) 1619, ev. Psalmy Dawidowe, z Hymnami. Pieśni Duchowne. Katechizm Mnieyszy y Wietszy. Z składami dawnemi Wiary Katolickiey: Modlitw Osobliwych Sto. [...] We Gdańsku Drukował Andrzey Hünefeldt / Roku Pańskiego 1619. -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVII-1426) Übersetzung: Maciej Rybiński (1566-1612) Estr. XV, S. 75 Jocher III, Nr. 7174, S. 159, 264-266 (zum Aufbau der ersten vier Teile) Oloff 1744, S. 314: Teil 1: Psalterio Rybinii; Teil 2: Hymni [von] Jacob Gembicius; Teil 3: Pieśni duchowne, Teil 4: Catechismus; Teil 5: Modlitwy Hławiczka 1970, S. 189 HP 161901, S. 286

C1620: Cantional (Toruń) 1620, ev. Cantional to iest pieśni Krześćiańskie ku chwale Bog w Troycy Jedynego y pociesze Wiernych jego, porządkiem nie tylko słusznym ale też z pilnością wielką nad pierwsze wydania nie bez correctury znaczney wypuszczone, Drukował Augustin Ferber. W Toruniu 1620 -

Digitale Mikrofilm-Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. A-Xx4; mf. 5993) Mit Vorrede "Do Krześćiańskiego a łaskawego Czytelnika Przedmowa" unterschrieben von Petrus Artom[ius] Estr. XIX, S. 93-94 (ausführlich) Chojnacki 1966, Nr. 904 Oloff 1744, S. 426 Hławiczka 1970, S. 176 Döring 1865, S. 447 HP 162001, S. 286

P1625: Psalmy niektóre (Raków) 1625, poln. Brüder Psalmy niektóre Króla Dawida, Proroka Bożego, [...]. Do których są przyłączone Pieśni pobożne, z Pism świętych wzięte. Drukował Seb. Sternacki, Raków / 1625. -

Digitale Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. 118) gedruckt durch Sebastian Sternacki (gest. 1635) Estr. XV, S. 77-78 Maciejowski III, S. 121 HP 163501, S. 288

Korpus der polnischen Gesangbücher

68

PN1627: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, kath. Pieśni Nabożne na święta uroczyste. Według porządku Kośćioła Ś. Katholickiego, na cały Rok z wielką pilnośćią zebrane. Przydane są niektore Psalmy Dawidowe / ku śpiewaniu ludziom zwyczayne. W Krakowie, u Antoniego Wośińskiego, 1627. -

Exemplar der Real Biblioteca de San Lorenzo de El Escorial (sygn. B. O-VIII. 29) Faksimile-Ausgabe besorgt, hrsg. und mit Nachwort (S. 361-388) versehen durch: Wiesław Wydra, Poznań 2011 Bibliographisch bisher nicht erfaßt. Bekannt war nur die Beschreibung der "Pieśni nabożne" von 1621 von Sebastyan Jastrzębski (Lebensdaten: nicht bekannt), dazu: Estr. XVIII S. 512; XXIV, S. 264; Jocher III, Nr. 7039, S. 146; Wisznieski VI, S. 493; Oloff 1744, S. 98 und 263

PD1629: Psałterz Dawidow (Kraków) 1629 Psałterz Dawidow. Przekładania Jana Kochanowskiego. [...] W Krakowie / w Drukarni Andrzeia Piotrkowczyka / K.J.M. Typographa. Roku P. 1629. Digitale Kopie: Muzeum Narodowe w Krakowie (sygn. MNK VIII-XVII.915 adl.) -

Zweite Auflage der Psalmen von Jan Kochanowski (1530-1584) Estr. XV, S. 74: in der Ausgabe sind die Seiten 25/26 statt 52/53 und Psalm 77 statt 78 gedruckt Jocher II, Nr. 2385m, S. 23 Piekarski 1930, XXII.24, S. 59

SymAn1631: Symphonie Anielskie (Kraków) 1631, kath. Symphonie Anielskie, Abo Kolenda. Mieszkańcom Ziemskim od Muzyki niebieskiey, wdzięcznym okrzykiem na dzien Narodzenia Panskiego zaśpiewane. Ktore vsłyszane w Krakowie. Drukował Marcin Filipowski / Roku Panskiego / 1631. -

-

von Jan Żabczyc (~1580-1629), publiziert auch unter dem Namen Jan Karol Dachnowski (~1590-1654), mehr dazu vgl. Wöhler 1999, S. 173. Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (sygn. Sd.713.1673) Abdruck: Symfonie anielskie Jana Karola Dachnowskiego (1631 R.). Wydał A. Brodnicki. Kraków 1913; Kommentierte Edition: Jan Żabczyc: Symfonie Anielskie. Wydał Adam Karpiński. Warszawa 1998 [Biblioteka Pisarzy Staropolskich, t. 12] Estr. XV, S. 13 Wiszniewski VI, S. 498-499

Jag1638: Jagodyński (Kraków) 1638, kath. Pieśni Katholickie nowo reformowane z polskich na łacińskie, a z łacińskich na polskie przełrożone, niektóre też nowo złożone = Cantiones Catholicae nunc recens reformatae, ex polonicis latinae, ex latinis polonicae factae nonnullae noviter compositae. [...] Cracoviae in officina Francisci Caesarii. [Kraków 1638?] -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVII-336)

Korpus der polnischen Gesangbücher

-

69

Übersetzer: Stanisław Serafin Jagodyński (~1594-1644) Estr. XVIII, S. 383 Wöhler 1999, S. 175; Dobryczki 1929, S. 223-227

C1638: Cantional (Toruń) 1638, ev. Cantional To jest Pieśni Krześćiańskie ku chwale Boga w Trojcy S. Jedynego [...] : Porządkiem słusznym [...] nad pierwsze Edycie / nie bez Correctury znaczney / wydane. Z Przydatkiem Psalmow y Piosneczek teraz nowo zebranych / y z niemieckiego przetłumaczonych / Wiec y Katechismu y niemało Modlitew [...]. W Toruniu Franciscus Schnellboltz Drukował Roku Pańskiego M.DC.XXXVIII [1638]. -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (sygn. Sd.712.777) Mit Vorrede "Do łaskawego Czytelnika Przedmowa" unterschrieben von "Słudzy Boży y Pasterze Kośćioła Ewangelickiego w Toruniu" Estr. XIX, S. 94 Chojnacki 1966, Nr. 906 Hławiczka 1970, S. 176 HP 163901, S. 292

K1641: Kancyonal (Gdańsk) 1641, ev. Kancyonal, To jest, Ksiegi Psalmow Y Piesni Duchownych, Na Chwale Boga w Troycy S. Iedynego, Oyca Syna Y Ducha Swietego, [...]. We Gdansku Drukował Andrzey Hunefeld Roku MDCXLI [1641]. -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVII-3226) Estr. XIX, S. 84 Jocher, III, Nr. 7179, S. 159 Chojnacki 1966, Nr. 889 HP164101, S. 294

K-PCh1646: Kancyonal-PCh (Gdańsk) 1646, ev. Kancyonal To jest: Piesni Chrześćiańskie: Ku Chwale Boga w Troycy iedynego / y Poćiesze Wiernych jego: Porżądkiem nie tylko słusznym / ale też z Pilnośćią wielką / nad pierwsze Wydania / niebez Correctury znaczney wypuszczone: Prżydane są Pieśni y Psalmy niektore, teraz nowo zebrane, starego y nowego Przełożenia. [...] We Gdansku. Drukował Andrżey Hünefeldt / MDCXLVI [1646]. -

Digitale Kopie: Biblioteka Gdańska PAN (sygn. 203/54; Exemplar ohne Register) "Das große 'Thorner' Gesangbuch" (obwohl in Gdańsk erschienen) enthält 563 Lieder und 347 Melodien. Estr. XIX, S. 82 Oloff 1744, S. 405 Hławiczka 1970, S. 176 HP 164604, S. 296

Korpus der polnischen Gesangbücher

70

K-KPs1646: Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, ev. Kancyonal To jest, Księgi Psalmow, Hymnow y Piesni Duchownych; Na Chwale Boga w Troycy S: Jedynego, Oyca Syna y Ducha Swietego, Za zgodą wszystkich Zborow Ewangelickich [...], z dawnieyszych Kancyonałow, Psalterzow y Katechizmow zebrane, y kwoli jednostaynemu używaniu wydane: [...]. We Gdansku; Drukował Andrzey Hünefeld Roku M DC XLVI [1646]. -

Digitale Kopie: Biblioteka Gdańska PAN (sygn. Od 15230a) Estr. XIX, S. 84 Oloff 1744, S. 326 Hławiczka 1970, S. 190 HP 164603, S. 295

C1648: Cantional (Toruń) 1648, ev. Cantional; To jest: Pieśni Krześciańskie ku chwale Boga w Trojcy S. Jedynego [...]: Porządkiem słusznym / zpilnością wielką / nad pierwsze Edicie / nie bez Correktury znaczney / wydane. Z przydatkiem Psalmow y Piosneczek teraz nowo zebranych, y z Niemieckiego przetłumaczonych, więc y Katechismu y niemało Modlitew [...] W Toruniu, Drukował Michael Karnall. Anno 1648. -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (sygn. Sd.711.638) Estr. XIX, S. 95 Chojnacki 1966, Nr. 911 Oloff 1744, S. 433 Hławiczka 1970, S. 176 HP 164801, S. 297

CC1668: Cornu Copiae (Warszawa) 1668, kath. Cornu Copiae seu Varietas Copiosa. Missarum, Cantionum Catholicarum, reformatarum, & ex Polonicis Latinarum, ex Latinis Polonicarum factarum, [...] ad usum communem. Confraternitatis Literatorum [...]. Studio et opera manus propriae Generosi Stanislai Thomae Baczynski [...], conscripta. Anno Domini MDCLXVIII [1668]. -

Handschrift des Erzdiözesanarchivs Warschau, Sign. M5 (Digitale Kopie mit freundlicher Genehmigung der Archivleitung) Zusammengestellt durch: Stanisław Tomasz Baczyński Wöhler 1999, S. 178f.

PN1672: Pieśni nabożne (Kijów) 1672 Pieśni nabożne. Dla pożytku Duchownego y zbawiennego, narodowi Chrześćianskiemu potrzebne, do Messiasza Prawdżiwego przydane. [Als Anhang im Hauptwerk:] Messiasz prawdziwy Jezus Chrystus Syn Boży, od początku świata, przez wszystkie wieki ludziom od Boga obiecany [...]. Od Grzesznika Ioaniciusza

Korpus der polnischen Gesangbücher

71

Galatowskiego, Archimandryty Czernihowskiego, z Typographiey Kijowo Pieczarskiey [...] Roku 1672. -

Digitale Kopie: Muzeum Narodowe w Krakowie (sygn. MNK VIII-XVII.584) poln. Übersetzung des Druckes "Мессія Правдый Іисусъ Христосъ ... в типографіи Кіево-Печеской ... року 1669" (Estr. XVII, S. 13; Jocher II, Nr. 3565, S. 282) Eintrag zum Hauptwerk: Estr. XVII, S. 14; Jocher II, Nr. 3566, S. 283 Teilweise ediert in: Radyszewśkyj, Część II, 1998, S. 275-278

DK1673: Doskonały Kancyonal (Brzeg) 1673, ev. Doskonały Kancyonal polski zawierający w sobie Pieśni, Hymny, y Psalmy Krześćiańskie, z Toruńskich, Gdańskich, Królewieckich starszych y nowszych Kancyonałów żebrane y częśćią poprawione, a z Przydatkiem Swieżo-przetłumaczonych Piosneczek także [...] Wy-Drukowane we Brzegu Przez Krysztofa Tschorna. Roku Pańskiego 1673. -

Digitale Kopie: Staatsbibliothek zu Berlin – PK (Sign. Slg Wernigerode Hb 4286) Estr. XIX, S. 79 Jocher III, Nr. 7186, S. 160, 268 Oloff 1744, S. 438 Hławiczka 1970, S. 176

PN1674: Pieśni nabożne (Słuck) 1674, kath. Pieśni nabożne na swięta uroczyste. Według porządku / Kościoła Świętego Katholickiego na cały Rok pilnie zebrane. A teraz z poprawą y przydatkiem wielu rożnych Pieśni Wydrukowane. W Słucku w Drukarni [Radziwiłłowskiej], Roku Pańskiego 1674. -

Mikrofilm-Kopie: Biblioteka Narodowa (mf. A2727) Das Original gehörte der Universitätsbibliothek (heute Nationalbibliothek) Helsinki und ist dort seit Anfang der 1990er Jahre verschollen. Auf der Seite 3 und 5 befindet sich eine handschriftliche Notiz in altkyrillischer Schrift „Кн[и]га г[лаго]лемая кантычки“. Estr. XXIV, S. 265 Oloff 1744, S. 285

NK1684: Nowo wydany Kancyonał (Królewiec) 1684, ev. Nowo wydany Kancyonał, albo Pieśni / Na chwałę Boga w Troycy S. jedynego [...] z starey Edicyey Torunskiey we Gdansku drukowaney Roku 1646. zebrane. Przydane są Collecty zwyczajne [...]. Pieśni takiesz [...] z Kancyonała niemieckiego wielkiego Pruskiego na Język Polski wiernie przełożonych [...]. W Krolewcu / Drukowane w Drukarni Dziedziców Fryderika Reusnera / [...] Roku 1684. -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (sygn. Sd.711.644) Herausgeber: Fryd. Mortzfeld (gest. 1691) und Jerzy Skrodzki (gest. 1682)

Korpus der polnischen Gesangbücher

72 -

Estr. XIX, S. 87-88 Oloff 1977, 372

C1693: Cantionał (Gdańsk) 1693, ev. Cantionał, To jest Pieśni Chrześćiańskie / Ku Chwale Boga w Troycy S. jedynego / y poćiesze wiernych jego / porzdadkiem słusznym, z pilnośćią wielką, według starey edicyi Toruńskiey y Gdańskiey nie bez Correctury znaczney wydane. [...] We Gdansku / Nakłádem Christiana Dachawa / Drukował [Simo]n Reiniger 1693. -

-

Digitale Kopie: Die Bayerische Staatsbibliothek, München (Sign. Liturg. 190) Dies ist eine Estreicher und Jocher nicht bekannte Ausgabe. Sie stellt vermutlich einen Nachdruck der Danziger Gesangbuchausgabe von 1678 dar, die von Jan Malina (gest. 1672) zusammengestellt wurde und erstmals im Jahre 1671 in Königsberg erschienen ist. Angaben dazu: Estr. XIX, S. 82; Jocher III, Nr. 7187, S. 160; Oloff 1744, S. 338; Wöhler 1999, S. 195 Dieses Gesangbuch scheint eine Reihe von katholischen Liedern in sein Repertoire aufgenommen zu haben Chojnacki 1966, Nr. 921

Jag1695: Jagodyński (Kraków) 1695, kath. Pieśni Katholickie nowo reformowane. Z Polskich na Łacińskie, a z Łacińskich na Polskie przełożone, niektóre też nowo złożone. Cantiones Catholicae, nunc recens reformatae, et ex Polonicis Latinae, ex Latinis Polonicae factae, nonnulae noviter compositae. [...] W Krakowie, w Drukarni Franciszka Cezarego [...] Roku Pańskiego 1695. -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVII-5916) Übersetzer: Stanisław Serafin Jagodyński (1594-1644) Diese Ausgabe weist einige geringe Korrekturen im Vergleich zur Ausgabe von 1638 auf, vgl. Jag1638. Estr. XVIII, S. 384 Jocher, III, Nr. 7050, S. 147 Wöhler 1999, S. 175

K1697: Kancyonał (Toruń) 1697, ev. Kancyonał, To jest: Pieśni Chrześćianskie ku chwale Boga w Trojcy S. Jedynego / y pociesze wiernych jego: Porządkiem słusznym / z pilnością wielką / nad wszystkie pierwsze Edicye / nie bez Korektury znaczney / wydane. Z przydatkiem Psalmow, y Piosneczek teraz nowozłożonych [...]. W Thoruniu [...] Drukował Jan Zacharyasz Sztoll. Roku 1697. -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVII-6211) Artomiusz-Reihe (Hławiczka 1970, S. 176) Estr. XIX, S. 96

Korpus der polnischen Gesangbücher

-

73

Jocher, III, Nr. 7190, S. 160 Oloff 1744, S. 444-454

K1706: Kancyonal (Gdańsk) 1706, ev. Kancyonal, To iest, Księgi Psalmow y Piesni Duchownych, Na Chwałę Boga w Troycy S. Jedynego, Oyca, Syna, y Ducha Swiętego, Za zgodą wszystkich Zborow Ewangelickich Koronnych, W.X.L. y Państw do nich należących, z dawnieyszych Kancyonałow, Psałterzow y Katechizmow zebrane, y k woli jednostaynemu używaniu wydane. We Gdańsku. Drukował Symon Reinier, 1706. -

Digitale Kopie: Muzeum Narodowe w Krakowie (sygn. MNK VIII-XVIII.5790) Estr. XIX, S. 85-86 Oloff 1744, S. 340 Hławiczka 1970, S. 190 HP 170601, S. 302 Wöhler 1999, S. 199

Rotuly 1721: Rotuły (Wilno) 1721, kath. Rotuły Abo Piesni Adwentowe Zebrane. w Wilnie W Drukarni Akad. Soc. Jesu. Roku P. 1721. -

Digitale Kopie: Vilniaus Universiteto Biblioteka (Sign. VUB IV 23151) VASL Nr. 2701, S. 413 Estr. XXVI, S. 391 Jocher III, Nr. 7054

ZO1732: Złoty ołtarz (Supraśl) 1732 Złoty ołtarz wonnego kadzenia przed stolicą Bożą, To iest modlitwy rozmaite Kośćiołowi S. Zwyczayne, Które Duch gorący Panu Bogu na Wonność Słodkośći Chwały iego ofiarować może. Zá dozwoleniem Zwierzchnośći Duchowney Przedrukowane. w Supraslu w Drukarni WW. OO. Zakonu S. Bazylego Wielkiego. Roku Pańskiego 1732. -

Digitale Kopie: Bodleian Library, University of Oxford (Sign. Lib.Polon. D 509) Bei Estr. XXIII, S. 349-350, sind nur die Ausgaben von 1721, 1749, 1754, 1756, 1760 und 1791 beschrieben Cubrzyńska-Leonarczyk, Maria: Katalog druków supraskich. Warszawa 1996, S. 39

C1734: Cancyonal (Wrocław) 1734, kath. Cancyonal piesni nabożnych, Według obrzędow Kośćioła Swiętego Katolickiego. Na Uroczystości całego Roku, z Przydatkiem wiełu nowych Sporządzony y wydany. [...] W Drukarni Academickiei Colleg. Societ. Jesu Wratislaviae A[nno] 1734. -

Digitale Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. 115973)

Korpus der polnischen Gesangbücher

74 -

Estr. XIX, S. 96-97 (dort vermutlich ein Druckfehler bei der Jahresangabe: 1733>1734) Wöhler 1999, S. 223

NKP1741: Kancyonał Pruski (Królewiec) 1741, ev. Nowo wydany Kancyonał Pruski. Zawieraiący w sobie Wybor Pieśni Starych i Nowych, Z ziemi Pruskiey i Brandenburskiey zwyczaynych, Sentencyą albo wierszem Pisma S. nak każdą Pieśnią, [...] W Krolewiecu drukował [...] Jan Henryk Hartung Roku 1741. -

Digitale Kopie: Biblioteka Jagiellońska, Kraków (sygn. St. Dr. 313 I) Estr. XIX, S. 89 (mit ausführlichem Kommentar) Jocher III, Nr. 7207, S. 162 Oloff, 1744, S. 397-400 Hławiczka 1970, S. 177

PN1745: Pieśni nabożne (Wilno) 1745, kath. Pieśni nabożne na święta uroczyste, Według porządku Kościoła S. Katholickiego Rzymskiego, na cały rok zebrane, na wielu mieyscach poprawione, y z przydatkiem nowych Pieśni przedrukowane. W Wilnie, w Drukarni J. K. M. Akad. Soc. Jesu. Roku Panskiego 1745. -

Digitale Mikrofilm-Kopie: Muzeum Narodowe w Krakowie (Zbiory Czapskich, sygn. 5683) Estr. XXIV, S. 265

K1782: Kancyonał (Wschowa) 1782, ev. Kancyonał, To Iest: Księgi Psalmow y Pieśni Duchownych, Na Chwałę Boga w Troycy Świętey Iedynego, Oyca, Syna y Ducha Świętego, Za Zgodą Wszystkich Zborow Ewangelickich Koronnych, W. X. Litewskiego, Y Panstw Do Nich Nalezących, Z Dawnieyszych Kancyonałow, Psalterzow y Katechizmow Zebrane, y K'woli Iednostaynemu Uzywaniu Wydane. W Wschowie 1782. w Drukarni J. K. Mci. uprzywileiowaney Heboldowskiey. -

Digitale Kopie: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, Zielona Góra (sygn. S I 702) Estr. XIX, S. 96: darin Dawidowe Psalmy są Rybińskiego; Wydane dla reformowanego zbioru w Lesznie Jocher III, Nr. 7212, S. 162-163

K1785: Kantyczki (Lwów/Paryż) 1785/1867, kath. Kantyczki. T. 1: Pieśni adwentowe, T. 2: Pieśni na Boże Narodzenie - część pierwsza; T. 3: Pieśni na Boże Narodzenie - część druga, T. 4: Pieśni o Męce Pańskiej. wyd. 5. Paryż: Księgarnia Luxemburgska 1867. [Podług wydania 1785]; vgl. Estr. II, S. 350.

Korpus der polnischen Gesangbücher

-

-

-

75

Anonym herausgegeben in Lwów 1785, Nachdruck in Paris 1867: Dem Herausgeber lag eine Kopie von Bohohlasnyk (Počajiv) 1790 vor; laut seinen Angaben sind einige polnische Lieder der Pariser Ausgabe mit den polnischen Liedern in der Počajiver Liedersammlung identisch. Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka, Zielona Góra (sygn. ZS/10310-10313) Originaltitel: Kantyczki Pieśni Nabożnych według obrządków Kościoła S. Katolickiego na uroczystości całego Roku z przydatkami nowych pieśni osobliwie o Bożym Narodzeniu. Z pozwoleniem Starczych. W Drukarni Jana Szlichtyna. [We Lwowie]. Roku Pańskiego 1785. Estr. XIX, S. 106, kennt nur die Ausgabe von 1767 (auch Jocher III, S. 7058, S. 148); vielleicht handelt es sich um einen Nachdruck. Wöhler 1999, S. 183-190

PN1792: Pieśni Nabożne (Supraśl) 1792, kath. Pieśni Nabożne, w Supraslu, w Drukarnie J. K. Mći: XX Bazylianów, Roku 1792. -

Kompilator: Franciszek Karpiński (1741-1825) Digitale Mikrofilm-Kopie: Biblioteka Uniwersytecka, Poznań (sygn. SD 34253 I) Estr. XIX, S. 143 Jocher III, Nr. 7062, S. 148

K1794: Kancyonał (Kraków) 1794, kath. Kancyonał Albo Pieśni Nabożne Według obrządków Kościoła S. Katolickiego Na Uroczystość Całego Roku Z przydaniem wielu nowych o rożnych Świętych Pańskich. Nowo Wydane. Z Pozwoleniem Starszych. w Krakowie w Drukarni Anny Dziedzickiej i Sukcess: Roku Pańskiego 1794. -

Digitale Kopie: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVIII-11417) Estr. XIX, S. 86 Jocher III, Nr. 7060, S. 148 Formale Gliederung: Pieśni: S. 1-355, Przydatek: S. 356-486

PN1796: Pieśni Nabożne (Królewiec) 1796, kath. Pieśni Nabożne Według obrządków Kościoła S. Katolickiego Samą prostotą przyiemne; Dla szczerego Nabożeństwa powabne. Na Uroczystości całego Roku Z przydatkiem wiełu o rożnych Swętych Pańskich, Nowo Wydane. Za nayłaskawszym przywileiem w Krolewcu,1796. Drukowano u Daniela Krystofa Kantera, J. K. MCi Pruskiey Nadwornego Drukarza i Xęgarza. -

Digitale Kopie: Biblioteka Gdańska PAN (sygn. XX B o. 2812) Estr. XIX, S. 265 Jocher III, Nr. 7063, S. 148 Wöhler 1999, S. 225-227

Korpus der polnischen Gesangbücher

76

K1800: Kancyonał (Kraków) 1800, kath. Kancyonał albo Pieśni Nabożne Według Obrzadków Kościoła S. Katolickiego Na Uroczystości Calego Roku Z przydatkiem wiełu nowych o różnych Swiętych Pańskich. Nowo Wydane Z Pozwoleniem Starszych w Krakowie w Drukarni Akademickiey R. P. 1800. -

Digitale Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. 128993) Estr. II, S. 347, notiert nur die gleiche Ausgabe von 1805. Formale Gliederung: Pieśni: S. 2-338, Przydatek: S. 339-497

K1805: Kancyonał (Rawicz) 1805, ev. Kancyonał do używania przy Nabożeństwie domowym i kościelnym. Z przydatkiem modlitew. W Rawiczu, 1805. Nakładem i Typem J. E. S. Ludwiga. -

Digitale Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (syg.115564) Estr. II, S. 347

Miod1838: Śpiewnik kościelny (Kraków) 1838, kath. Śpiewnik kościelny czyli pieśni nabożne z melodyjami w kościele katolickim używane, a dla wygody kościołów parafijalnych przez X. M. M. Mioduszewskiego zebrane. Kraków, w drukarni Stanisława Gieszkowskiego 1838. Śpiewnik wraz z Dodatkiem I (1841), II (1949) i III (1850). -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu (sygn. I 583) Formale Gliederung: Śpiewnik, S. 1-378; D-I S. 387-760; D-II, S. 771-960; D-III, S. (961-1024) Der letzte Band der Reihe: Uzupełnienie dodatku III, Lipsk 1854 (S. 1025-1056), mit 45 Liedern nach dem griechisch-katholischen Ritus, ist leider nicht verfügbar. Estr. III, S. 142 Wöhler 1999, S. 227-228

SN1841: Śpiewy nabożne (Poznań) 1841, kath. Śpiewy nabożne dla użytku katolików Archi-Dyecezyi Gneźnińskiéj i Poznańskiéj zebrane przez X. B. Bogedain, [...]. Poznań. Nakład i wydanie Księgarni W. Stefanskiego [1841]. -

Digitale Kopie: Bayerische Staatsbibliothek, München (Sign. Liturg.1459e) Estr. I, S. 125 Wöhler 1999, S. 227-228

Korpus der polnischen Gesangbücher

77

PK1843: Pastorałki (Kraków) 1843, kath. Pastorałki i kolędy z melodyjami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane a przez X. M. M. M(ioduszewskiego), zebrane. Kraków. W Drukarni Stanisława Gieszkowskiego. 1843. -

Digitale Kopie: Biblioteka Kórnicka PAN (sygn. 139407) Estr. III, S. 142

K1847: Kancyonał (Opole) 1847, kath. Kancyonał to jest zbiór rozmaitych pieśni, pod czas naboństwa, pogrzebach i do zabawy pożyteczney domowey na każy czas uroczysty i w rozmaitych potrzebach, dla ludu katolickiego [...] W Opolu. Drukiem i Nakladem J. F. [Weilshäusera] 1847. -

Digitale Kopie: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Opolu (sygn. 9362 Ś) Estr. II, S. 348

K1847: Kancyonał (Mikołow) 1847, kath. Kancyonał pieśni nabożnych według obrządku Kościoła Ś. Katolickiego na uroczystości całego roku, z przydatkiem wielu nowych pieśni o Świętych Pańskich, Nowo wydanie w Krakowie w Drukarni Akademickiej R. 1818 drukowany. A teraz Nakładem i drukem T. Nowackiego [...] w Mikołowie drukowany Roku 1847. -

Digitale Kopie: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Opolu (sygn. 8328 Ś) Imprimatur: Wrocław am 13.04.1847 und Oppeln am 08.09.1847 Die Sammlung geht auf den Nachdruck der Krakauer Ausgabe von 1800/1805 zurück (Estr. II, S. 347). Formale Gliederung: Pieśni: S. 1-326, Przydatek: S. 327-411

K1863: Kancyonał (Mikołow) 1863, kath. Kancyonał pieśni nabożnych według obrządku Kościoła Św. Katolickiego na uroczystości całego roku z przydatkiem wielu nowych pieśni o Świętych Pańskich. Za pozwoleniem Cenzury Rządowej. Mikołów, 1863. Druk i nakład Tomasza Nowackiego. -

-

-

Digitale Kopie: Biblioteka Śląska, Katowice (sygn. 213927 I) Imprimatur: Wrocław, am 13.04.1847 und Oppeln, am 08.09.1847 Formale Gliederung: Pieśni: S. 1-314, Dodatek: S. 314-384 Estr. verzeichnet die Ausgabe nicht. Es handelt sich vermutlich um einen Nachdruck der Ausgabe von 1847 (gleiches Imprimatur), der wiederum ein Nachdruck der Krakauer Ausgabe von 1800/1805 ist. Der Nachdruck des Werkes aus dem Jahre 1880 (der "Pieśni"-Hauptteil seitengenau identisch, "Dodatek" ist dagegen um 60 Seiten erweitert) trägt den Titel: "Kantyczka czyli dokładny zbiór pieśni nabożnych kościelnych i domowych, Cały Rok. Za pozwoleniem zwierzchności duchownej. Mikołów, Drukiem i nakładem Jul. Nowackiego, 1880". 166 Lieder auf 379 Seiten

Korpus der polnischen Gesangbücher

78

SdN1867: Szczeble do Nieba (Poznań) 1867, kath. Szczeble do Nieba czyli Zbiór pieśni z melodyjami w kościele rzymsko-katolickim od najdawniejszych czasów używanych; uskuteczniony przez Teofila Klonowskiego, Nauczyciela przy Król. katol. naucz. Seminaryum w Poznaniu. I-II. Poznań 1867. -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu (sygn. II 3852/1-2) Estr. II, S. 386 Vgl. Kamińska, Beata: Teofil Tomasz Klonowski - Śpiewnik "Szczeble do Nieba". Studium źródłoznawczo-muzykologiczne. Lublin 2009.

ZP1871: Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, kath. Zbiór pieśni nabożnych katolickich do użytku kościelnego i domowego. Pelplin. W komisie księgarni Jana Nepomucena Romana 1871. -

Digitale Kopie: Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu (sygn. 321645) Imprimatur: 13.07.1868 Estr. V, S. 258 1102 Lieder auf 1038 Seiten

Ołtarzyk1883: Ołtarzyk polski (Grudziądz/Poznań) 1883, kath. Ołtarzyk polski katolickiego nabożeństwa zawierający najużywańsze modlitwy, pieśni i rozmyślania. Ułożył J. Chociszewski. Wydanie czwarte pomnożone. Nakładem G. Jalkowskiego w Grudziądzu. Czcionkami E. Schmandickiego w Poznaniu. 1883. -

Herausgeber: Józef Chociszewski (1837-1914) Digitale Kopie: Biblioteka Narodowa (sygn. I 1.455.232 A) Imprimatur: Pelplin, 05.06.1879 ca. 65 Lieder (S. 469- 522) mit "Godzinki" (S. 218-225) und "Gorzkie Żale" (S. 440-453)

K1886: Kantyczki (Poznań) 1886, kath. Kantyczki poznańskie zawierające wybór z kantyczek częstochowskich i krakowskich oraz pieśni spiewane w różnych miejscach naszego kraju. Zebrał Józef Chociszewski. [...]. Poznań 1886. Nakladem J. Chociszewskiego. -

Herausgeber: Józef Chociszewski (1837-1914) Digitale Kopie: Biblioteka Narodowa (sygn. I 827.138 A) Imprimatur: Pelplin, 27.08.1885 Estr. XIX, D-I, S. 234 243 Lieder auf 249 Seiten

Korpus der polnischen Gesangbücher

79

Droga1901: Droga do Nieba (Pelplin) 1901, kath. Droga do Nieba, czyli Rozpamiętywanie męki P. Jezusowej i innych Tajemnic św. w pobożnej pielgrzymce po Kalwaryi przy mieście Wejherowie z przydatkiem niektórych pieśni i modlitw nabożnych. Piąte wydanie poprawione i uzupełnione. Pelplin. Nakładem E. Michałowskiego. 1901. -

Digitale Kopie: Miejska Biblioteka Publiczna w Wejherowie Nachdruck der Ausgabe von 1866 Wöhler 1999, S. 229

5.3.2. Stemmatische Relationen Die stemmatischen Beziehungen zwischen den einzelnen polnischen Gesangbüchern und Kantionalen stellen ein großes Desiderat der Forschung dar. Bis heute liegt bis auf eine kurze Publikation zu den schlesischen Gesangbüchern des 19. Jahrhunderts191 keine halbwegs ausführliche Darstellung dieser Art vor, welche die Beziehungen der einzelnen polnischen Gesangbücher nach Konfessionen und Traditionen in räumlicher und zeitlicher Abhängigkeit untereinander vergleicht und die Unterschiede sowie die Gemeinsamkeiten herausarbeitet. Die folgenden zwei Schemata stellen daher einen ersten Versuch einer solchen stemmatischen Übersicht, getrennt nach evangelischen und katholischen Traditionen, dar. Die Schemata sind das Ergebnis des Vergleichs der Lesarten einzelner polnischer Lieder und Liedersammlungen untereinander, die für die Lokalisierung der polnischen Vorlage für die einzelnen kyrillisch-polnischen Lieder der hier bearbeiteten Hs. angelegt wurden. Die Schemata sollen außerdem auch für ein besseres Verständnis der Tradierung des polnischen Liedguts des 16. bis 18. Jahrhunderts dienen und eine Hilfe beim Nachvollziehen der Beziehungen der einzelnen polnischen Lieder untereinander sein.192

191 192

Bossmann, Reinaldo: Textvarianten in polnischen Kantionalen. Ein Beitrag zum evangelischen Kirchenlied in Schlesien. In: Letras. Curitiba 1955, Nr. 4. S. 95-143. Die Schemata erheben keinen Anspruch auf Vollständigkeit.

80

Korpus der polnischen Gesangbücher

A. Die evangelische Tradition: Hier sind zwei große Traditionszweige zu beobachten. Es sind die polnischen Gesangbücher der Lutheraner und der Reformierten, deren Liedgut sich aufgrund des Inhalts und des Aufbaus der Gesangbücher zwei sehr nahe stehenden, jedoch eindeutig getrennten Traditionen zuordnen lässt. Die im "Schema 1" abgebildeten Beziehungen werden nach 1638 komplexer und unübersichtlicher, da ab dann die Lutheraner und die Reformierten ihre vereinheitlichenden Bemühungen beenden und getrennte Wege gehen. Die Sigel im "Schema 1" folgen den oben angeführten Abkürzungen bzw. den in dieser Arbeit verwendeten polnischen Quellen. Die zusätzlichen Buchstaben stehen für Druckort und die konfessionelle Zugehörigkeit, z.B. C1620-T-l = "Cancyonal 1620, Toruń, lutherisch" oder K1646-G-r = "Kancyonał 1646, Gdańsk, reformatorisch".

Schema 1: Übersicht über die polnische evangelische Gesangbuchtradition des 17. Jhs.

Korpus der polnischen Gesangbücher

81

B. Die katholische Tradition: Die stemmatische Übersicht über die polnische katholische Kantionaltradition ist viel komplexer und weniger einheitlich als die der evangelischen Tradition. Hier fehlen Studien zu den Quellen, vor allem vergleichende Studien. Ein Großteil des älteren Liedrepertoires ist in den Liedersammlungen des 19. Jahrhunderts überliefert. Die eigentliche Vermittlungsquelle ist jedoch nicht genau lokalisierbar und wird hier mit dem Kürzel "Prot. K." – das für den "Prototyp Kantyczki" steht (zeitliche Einordnung: von 1750 bis 1790/1800) – bezeichnet.

Schema 2: Übersicht über die polnische katholische Kantionaltradition des 17. bis 19. Jhs.

6. Die Handschrift RNB Pogodin 1974

Die Hs. RNB Pogodin 1974 wird in der "Rossijskaja Nacional'naja Biblioteka" in St. Petersburg (ehemals "Gosudarstvennaja publičnaja biblioteka imeni M. E. SaltykovaŠčedrina", Leningrad) aufbewahrt und ist erst Anfang der 1960er Jahre in den Fokus der Forschung geraten. Aleksandr Pozdneev berichtet, dass er die Sammelhandschrift (sbornik) in den Beständen entdeckt habe, diese wurde in der Abteilung für Heilige Schrift der Bibliothek aufbewahrt und war bis dahin nicht erforscht.193

6.1. Gestalt der Handschrift Die Hs. besteht aus 124 Folio-Blättern in kleinem Quartformat. Die Paginierung ist nachträglich hinzugefügt und befindet sich immer in der rechten oberen Ecke des rechten Folio-Blattes.194 Die Hs. enthält 138 Lieder mit Noten, wobei die Titelseite fehlt. Die Hs. ist dreistimmig in Fünfliniennotation (Kiever Quadratnotation) und mit einer (lückenhaften) kyrillischen Zählung versehen. Die Zählung bricht nach dem ersten Teil der Hs. bei der Nummer 128 ab. In der Hs. befinden sich ein Besitzervermerk und mehrere spätere Bibliotheksvermerke. Der Besitzervermerk ist auf der Seite 117v zu finden. Sein genauer Wortinhalt lautet: дому боярыни вдовы кнежни Авъдотьи Ивановне Черкасскои / чл҃векъ ея Антонъ Васильевъ продалъ сие псалмы, / зачиста195 и¦подписалъ своею рукою, того же дому поручил¦ся Иван Ширяевъ зачиста их подписал своею рукою

Demnach werden die Psalmy an das Haus der Fürstin Avdot’ja Ivanovna Čerkasskaja durch Anton Vasil’ev, einen zum Haus Gehörenden ("čelovek eja"), verkauft und 193 194

195

Pozdneev 1970, S. 57. Die 124 Blätter enthalten zwei durchgehende Paginierungen in arabischen Zahlen, wobei das letzte Blatt Federproben enthält und keine Zählung aufweist. Die erste Paginierung, vermutlich älteren Datums, ist unten auf jeder zehnten recto-Seite (20, 30, 40 usf.) eingetragen und geht bis zur Nummer 121. Die zweite Paginierung ist durchgehend und geht bis zur Nummer 117. Die letztere bildet die Arbeitsgrundlage dieser Arbeit, da sie eine schnellere Orientierung in der Hs. ermöglicht. Sie wird im Folgenden als die Paginierung bezeichnet. Die Differenz in den beiden Paginierungen geht auf sieben ungezählte Blätter zurück, wobei hier das letzte Blatt, das keine Lieder mehr enthält, abgezogen werden muss. Von den übrigen sechs ist eines, zwischen den Blättern 15 und 16, nur zur Hälfte vorhanden – und wurde vermutlich deshalb bei der Paginierung übersehen –, dieses bekommt die Arbeitsnummer (16F). Weitere ungezählte Blätter befinden sich zwischen den Blättern 69 und 71 (69A), 73 und 74 (74A), 95 und 96 (96A), 96 und 97 (97A) und 98 und 99 (99A). продал зачиста: dt. rechtmäßig verkauft

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

83

durch Ivan Širjaev bezeugt und unterschrieben. Die Schrift des Besitzervermerkes ist eine Kursive und nicht mit den Schriften der Schreiber der Hs. identisch. Die späteren Bibliotheksvermerke stammen aus dem 20. Jahrhundert.196 Die Handschrift weist mehrere Hände auf. Die Übersicht sieht wie folgt aus: Hand

Folien

Zählung

Anzahl der Lieder

Anteil in %

Teil A

1r-92v

[6]-126

104 Lieder, davon 4 Fragmente

75 %

Teil B

93r-104r

127-[142]

16 Lieder, davon 2 Fragmente

12 %

Teil C

104v-114v

[143]-[155]

13 Lieder, davon 4 Fragmente

9%

Teil D

115r-117v

[156]-[160]

5 Lieder, davon 1 Fragment

4%

Die beiden ersten Teile bilden mit 87 Prozent den Hauptteil der Hs. und sind offensichtlich von zwei verschiedenen Schreibern abgefasst: Teil A ist im vereinfachten Poluustav (mit Kursivelementen), der Teil B dagegen in klassischer Kursivschrift geschrieben. Die beiden letzten Teile, die 13 Prozent der Gesamthandschrift ausmachen, wurden vermutlich dem Hauptteil ein wenig später hinzugefügt. Der Teil C mit 13 kirchenslawischen Liedern ist in einem zu den eckigen Formen neigenden Poluustav von einem weiteren Schreiber geschrieben. Die fünf Lieder des Teils D weisen mindestens vier weitere schreibende Hände auf, die alle eher in Richtung Kursivschrift tendieren. Teil A der Hs. weist folgende Zählungen auf: [6]-7, [12]-14, [19]-21, [23]-83, [90]-96, 98-109, 120-126. Folio 16F ist zur Hälfte beschädigt. Die kyrillische Zählung 88-89 ist falsch eingebunden und zwischen dem Folio 55 und 58 zu finden. Die Zählung 44 ist zwei Mal in der Hs. mit verschiedenen Liedern vertreten. Die erste Position mit dem Lied "Розмышлꙗй собѣ о҆ чл҃вчѣ кажды" befindet sich zwischen der Nummer 44 und 45 auf den Blättern 24 und 25 und ordnet sich regelmäßig in die Hauptzählung ein. Die zweite Position mit dem Lied "Слухайцѣ вшисци ꙗ҆́ко богъ ласкавый" ist offensichtlich ein Fremdkörper, denn es ist auf die Blätter 63, 64 und 56 verteilt. Allerdings weisen beide 44er Lieder die gleiche Hand auf. Die Blätter 69A und 71 sind umgekehrt eingebunden – beide haben den Schlussteil des jeweiligen Liedes auf der recto-Seite. Zwei Lieder aus diesem Teil sind in der Hs. doppelt vertreten – "Згрзешилес а҆дамѣ" (69v und 73v) sowie "Душа в цѣле веселеѣ" (70r 196

Unten auf der gleichen Seite (117v) befindet sich ein Vermerk "Въ этой рукописи сто двадцать одинъ (121) листъ / у 16-го половина оборвана. Библиотекарь Н. П[...]". Auf Folio 118v befindet sich die Aufschrift "Стои градъ на пути а пути" und ein weiterer Vermerk "В рукописи - сто двадцать шесть (126 = 121 + II + 3 буквенных [65а, 71а и 94а]) прономерованных листов, причем, вкладной лист (II) положен над верхней краемкой переплета. 4 мая 1950 г. Библиот. Попов".

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

84

und 74A). Das letztere in der Position 74A stellt einen mittig eingeklebten Blattstreifen dar, der die Noten der Seiten davor und danach nicht mehr verdeckt. Ein Sprung in der kyrillischen Zählung von 109 auf 120 ist nur durch ein Versehen des Schreibers zu erklären – von den Blättern her gibt es an der Stelle keine Lücken. Demnach würden folgende Lieder aus Teil A mit der kyrillischen Zählung fehlen: 1-5, 8-11, 15-18, 22, 84-87, 97 – also insgesamt 19 Lieder. Die Zählung der restlichen Teile der Hs. ist ebenfalls lückenhaft. Im Teil B wird die kyrillische Zählung für zwei Lieder - 127 und 128 - fortgesetzt. Danach wird sie abgebrochen und im Rest der Hs. nicht mehr fortgesetzt. Aus Gründen der Übersichtlichkeit wurde diese Zählung für den Rest der Hs. fortgesetzt, wobei die "künstliche" Zählung immer durch die eckigen Klammern markiert wird. Im Teil C befindet sich der Schlussteil des Liedes "Чистаѧ богѡродице, грешнымъ людемъ помощнице" (114v) in der Position 110r –, demnach gehört das Blatt 114 vor das Blatt 110. Von den fünf Liedern des Teils D weisen nur das Lied "Аг҃глскую дн҃сь в꙽си радость" vollständige Noten auf, die restlichen Lieder enthalten keine Noten.197 Die einzelnen Teile der Hs. stehen in unterschiedlichem Verhältnis zueinander. Die beiden ersten Teile der Hs. – Teil A (Lieder Nrn. 6-126) und Teil B (Lieder Nrn. 127-142) – können, weil sie polnische Lieder in kyrillischen Buchstaben enthalten, als Repräsentanten einer gemeinsamen Tradition betrachtet werden. Teil C enthält ausschließlich kirchenslawische Lieder und ist daher inhaltlich und sprachlich von den ersten beiden Teilen weiter entfernt. Auch der Teil D steht aufgrund seines geringen Umfangs und verschiedener Schreiber von den beiden ersten Teilen, aber auch vom Teil C, weiter entfernt und sollte daher dementsprechend gesondert behandelt werden.

6.2. Datierung Die Datierung der Hs. kann auf der Grundlage der Angaben zum Papier (bzw. der darauf zu findenden Wasserzeichen), der in der Hs. erwähnten historischen Ereignisse und aus dem Besitzervermerk der Hs. vorgenommen werden. Pozdneev berichtet in seiner Arbeit von 1970 von zwei Wasserzeichen in der Handschrift. Zum einen schreibt er vom Wappen oder Schild der Stadt Amsterdam mit den Buchstaben „AJ“ und zum anderen von einem Löwen, der mehrere Blitze in der Hand hält. Sein Vergleich der Zeichen mit dem Katalog von Tromonin198 ergibt die Ähnlichkeit mit der Nr. 545 (1681) und Nr. 930 (1681), die Buchstaben (in etwas veränderter Form) glei-

197 198

Mit Ausnahme einiger Notenproben auf der letzten Seite (117v). Pozdneev benutzte: Tromonin's watermark album. A facsimile of the Moscow 1844 edition with additional materials by S. A. Klepikov. Ed., transl., and adap. for publ. in engl. by J. S. G. Simmons. Hilversum 1965.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

85

chen der Nr. 857 (1707). Eine erneute Überprüfung der Hs.199 ergab eine weitere Buchstabenfolge (countermark) „BC“, die bei Dianova unter der Nr. 216 (1689) zu finden ist.200 Das Wappen der Sieben Provinzen (Löwe mit Blitzen) mit weiteren Buchstaben „GVH“ ähnelt dem Zeichen in Filigrani 1988 Nr. 875 (1688).201 Demnach ist festzuhalten, dass die Datierung anhand der Wasserzeichen in die Jahre von 1680 bis 1690 vorgenommen werden kann. Dies deckt sich im Wesentlichen mit der Datierung Pozdneevs. Wichtig ist die Tatsache, dass die ersten zwei Teile der Hs. (Teil A: Nrn. 6-127, Teil B: Nrn. 128-142), die mit zwei verschiedenen Papiertypen korrespondieren, in die gleiche Zeit – nämlich 1680er Jahre - datiert werden können. Die Datierung anhand der historischen Ereignisse kann über zwei historische Lieder in der Hs. vorgenommen werden. Es handelt sich um die Lieder Nr. 44a "Слухайцѣ вшисци ꙗко богъ ласкавый" und Nr. 65 "Злота ойчизна ѯенства литевскѣго". Das erste Lied handelt von der Schlacht bei Chocim am 21. September 1673, das zweite - von der Besetzung Litauens durch russische Truppen am 8. August 1655. Somit wäre der Zeitpunkt der Entstehung der Hs. nach 1673 anzusetzen. Der Besitzervermerk der Hs. enthält die Namen mehrerer Personen, von denen die wichtigsten identifiziert werden konnten. Bei der "боярыня вдова кнежна Авдотья Ивановна Черкасская" handelt es sich um Evdokija (Avdot’ja) Ivanovna Pronskaja (gest. 3. Dezember 1686), die der Fürst und Bojar Grigorij (Sunčalej) Sunčaleevič Čerkasskij (gest. 15 Oktober 1672) im Jahre 1669 in zweiter Ehe geheiratet hatte.202 Somit wurde der Vermerk nach dem Tod von Fürst Grigorij im Jahre 1672 und vor dem Tod der Fürstin (oder kurz danach) im Jahre 1686 vorgenommen. In Kombination mit dem Terminus post quem aus der Datierung nach historischen Ereignissen und dem Alter des Papiers ergibt sich der Zeitraum der Entstehung der Hs. zwischen ca. 1675 und 1686.

6.3. Graphie Die graphischen Besonderheiten der Hs. sind in Abhängigkeit von der jeweiligen schreibenden Hand zu betrachten. Die Lieder des Teils A (Nrn. 6-126) sind in einem vereinfachten Poluustav mit Kursivelementen geschrieben, wobei die Schrift sehr klar und gut zu lesen ist. Der Schreiber dieses Teils hat sich vermutlich sowohl an den

199

200 201 202

An dieser Stelle sei nochmal Evgenij Aleksandrovič Ljachovickij von der Russischen Nationalbibliothek für die Unterstützung bei der Überprüfung der Wasserzeichen der Handschrift gedankt. Vgl. Дианова, Т. В.: Филиграни XVII - XVIII вв.: "Герб города Амстердама". Москва 1998. С. 71, 151. Vgl. Филиграни XVII [семнадцатого] века, по рукописным источникам ГИМ. Каталог. Т. В. Дианова, Л. М. Костюхина. Москва 1988. С. 169, 27. Angaben zu: "Черкасский, князь Григорий Сунчалеевич (Сунгулеевич)", vgl. Русскiй бiографическiй словарь. Томъ XXII. Чаадаевъ - Швитковъ. С.-Петербург 1905. С. 209-210.

86

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

älteren ostslawischen Schriftvorbildern als auch an dem ihm aus den zeitgenössischen Druckzeugnissen bekannten Schriftbild orientiert.203 Die Lieder des Teils B (Nrn. 127-142) sind dagegen in einer schwer lesbaren Kursivschrift abgefasst. Der Schreiber dieses Teils stammte vermutlich aus dem Umfeld der Kanzleischreiber (подьячие) aus einer der zahlreichen Kanzleien (приказы) des Moskauer Staates des ausgehenden 17. Jahrhunderts.204 Ein Vergleich der Skoropis'-Schriftbilder für das Russische, Ukrainische und Weißrussische, die bei Čerepnin in Tabellenform205 aufgeführt sind, lässt vermuten, dass der Schreiber aus dem südwestlichen Raum stammte.206 Interessanterweise benutzten die beiden Schreiber der ersten Teile zwar unterschiedliche Schriftarten, scheinen jedoch im Wesentlichen den gleichen orthographischen Regeln zu folgen. Dies legt den Schluss nahe, dass die beiden ersten Schreiber in Bezug auf die Herkunft oder die Ausbildung gemeinsame Wurzeln haben müssen. Der dritte Teil des Hs. ist in einem eckig anmutenden Poluustav geschrieben und enthält ausschließlich kirchenslawische Lieder. Die Schrift ist sehr klar und gut lesbar, der Schreiber war scheinbar sehr geübt, da z.B. alle graphischen Zäsuren innerhalb aller Strophen eines Liedes immer gleichmäßige Abstände aufweisen. Auch der Schreiber des dritten Teils scheint sich wie der Schreiber des ersten Teils an den Poluustav-Vorbildern aus dem 15. und 16. Jahrhundert zu orientieren.207 Die Angaben in der folgenden Übersicht beziehen sich in erster Linie auf die beiden ersten Teile der Hs. – A (Lieder Nrn. 6-126) und B (Lieder Nrn. 127-142) –, die den Kern der Gesamthandschrift ausmachen. Die Angabe zum betreffenden Teil der Hss. werden in der Übersicht in runden Klammern vermerkt. -

-

203

204 205

206 207

{в} – in zwei graphischen Varianten repräsentiert: die klassische und die quadratische, die meist am Wortende vorkommt; (A) {г} – im ersten Teil der Hs. mit nach oben geschwungenem Boden, wie beim ukrainischen {ґ}, allerdings ohne - wie die polnischen Äquivalente belegen - dessen Signifikanz; vgl. ukr. {ґ} - /g/ vs. {г} - /ɦ/ ; (A). Der Schreiber des Teils B verwendet ein Graphem für /g/, das wie ein lateinisches {g} aussieht; (B) {e} – in zwei graphischen Varianten repräsentiert: schmales und etwas breiteres {e} ; (A) Ein Beispiel für das Schriftbild des ersten Schreibers, vgl. Черепнин, Л. В.: Русская палеография. Москва 1965. С. 332; auch Карский, Е. Ф.: Славянская кирилловская палеография. Москва 1979. С. 462. Beispiele für das Schriftbild des zweiten Schreibers, vgl. Čerepnin 1965, S.297 (Pomestnyj prikaz), S. 298 (Posol'skij prikaz). Vgl. Čerepnin 1965: Таб. 10.: Русская скоропись XVII в, стр. 365-366; Таб. 14.: Украинская скоропись XVII – начала XVIII в., стр. 379- 380 und Таб. 16.: Белорусская скоропись XVII в., стр. 384-385. Zwar weist die Schrift des Schreibers eine hohe Affinität zur weißrussischen Skoropis' auf, nicht klar ist jedoch, was Čerepnin mit dem Begriff des "Weißrussischen" konkret meint. Vgl. Čerepnin 1965: Таб. 4.: Полуустав XIV – XV вв., стр. 244-245.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

-

-

-

-

-

-

208 209 210

87

{з} (земля) – zwei Varianten: die runde Variante kommt oft am Wortanfang vor, die scharfkantige – in der Wortmitte; (A) {ѕ}, (зѣло) – kommt gelegentlich (10 Belege) am Wortanfang vor; (A) /i/ als {і} (восьмеричное) – wird im polnischen Teil der Hs. (Lieder 6-142) überwiegend gebraucht; {ї} wird selten und überwiegend in Namen (wie марїа, їозефъ, семїон, каїфаш) oder bekannten Wörtern (wie хрисцїаны) eingesetzt. Der erste Schreiber (Lieder 6-126) ändert im Laufe der Arbeit ein wenig seine orthographischen Gewohnheiten, so dass ab dem Lied Nr. 74 das Trema (z.B. заварлї) öfter zum Einsatz kommt. Auch der zweite Schreiber (Lieder 127-142), der Kursivschrift verwendet, verfährt im Gebrauch {і} vs. {ї} analog. (A, B) /i/ als {ї} (десятеричное) – wird ohne Ausnahme im kirchenslawischen Teil der Hs. (Lieder 143-160) gebraucht, {і} wird hier dagegen nicht benutzt; (C) /i/ als {и} – wird in 95 Prozent der Fälle gebraucht; (A, B) /j/ als {й} – als Realisation in Diphthongen, in der graphischen Variante als schräger Doppelstrich (z.B. здра̋ца) gebraucht; vereinzelt kommt die graphische Variante von {и} in Kombination mit dem waagerechten konvexen Bogen vor, die dann graphisch {й} ergibt. (A, B) /o/ als {ѡ} steht in dieser Hs.208 in der Regel am Wortanfang. In allen anderen Fällen steht {о}; Breites {o} mit zwei vertikalen Punkten kommt nicht vor.209 (A, B) {т} – kommt in zwei graphischen Varianten vor: der klassischen und jener mit einem hohen Stil; (A) für /u/ wird in der Regel {у} verwendet, {оу} kommt nur gelegentlich vor; (A, B) {э} – kommt nur einmal in элиазар (151.10) vor; (C) /ia/ – wird graphisch als {ѧ} bzw. {ꙗ} realisiert; auch die ruthenische Variante (die graphisch als {а} mit dem darüber liegenden linksgedrehten Bogen aussieht) kommt gelegentlich vor210; {я} kommt nur einmal vor, möglicherweise als spätere Korrektur; (A, B) {ъ} und {ь} – werden oft am Ende des Wortes weggelassen; sehr oft dort, wo der letzte Buchstaben supraskribiert ist, aber auch bei Normalschreibung; Die beiden Zeichen sind beim zweiten Schreiber (Lieder 127-142), der kursiv schreibt, schwer auseinander zu halten; (A, B) {ы} – graphisch wird das Zeichen in zwei Formen realisiert: die klassische ist sauber ausgeführt und gut lesbar, die zweite Form sieht wie eine Ligatur aus {ь} und {ꙇ} aus, oft sehr eng aneinander geschrieben und unsauber. Es entsteht der Eindruck, dass diese zweite Form durch eine Korrektur von {и} entstand. (A)

In GIM 1938 wird {ѡ} variabel, auch am Wortende eingesetzt. Analog in ASP 233, vgl. Rabus 2008, S. 129. Vgl. Skoropis'-Tabellen bei Čerepnin 1965, S. 363 und 366.

88 -

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

{ѣ} – liegt in zwei Varianten vor: der klassischen und der etwas schräger gelegenen Variante; (A) {ѵ} ижица – acht Belegstellen (A, B, C) {ѳ} фита – 16 Stellen in zwei Liedern; (C) {ѯ} кси - 14 Belege, breit gestreut; (A, B)

In Anbetracht der Tatsache, dass alle drei Schreiber relativ konstant und im Einklang mit bestimmten, durch die Bildung und Ausbildung bedingten, Schreibverfahren arbeiten, sind die Schreiber des Teils (A und C) in das klösterliche Umfeld, und der Schreiber des Teils B in das Beamtenumfeld des Moskauer Staates einzuordnen. Wir können vermuten, dass der erste der beiden Mönche (Teil A) aus der südwestlichen Rus' zugezogen und der zweite (Teil C) ein Einheimischer war. Der einheimische Mönch schreibt deshalb nur kirchenslawische Lieder auf, weil er des Polnischen nicht mächtig ist. Auch können wir vermuten, dass der Kanzleischreiber (Teil B) ebenfalls aus der südwestlichen Rus' kommt und zwar aus dem Teil, der heute zu Ukraine gehört.

6.4. Sprachliche Heterogenität Die Texte in der Hs. weisen sprachlich einen gemischten Charakter auf. Sie stammen nicht aus einer einzigen Quelle, sondern wurden aus vielen verschiedenen Quellen rezipiert. Dementsprechend tragen die Texte der Lieder unterschiedliche zeitliche und geographische Spuren. Die Texte der Lieder können sprachlich in drei Hauptgruppen eingeteilt werden. Die erste Gruppe enthält polnische Texte und ist in der Hs. zahlreich vertreten. Die Texte dieser Gruppe sind allesamt in kyrillischen Buchstaben wiedergegeben. Sie weisen eine Reihe von sprachlichen Kriterien auf, die es erlaubt, sie als zur polnischen Sprache zugehörig einzustufen. Dies sind in erster Linie: -

Der Hauptteil von Wortschatz und Lexik entstammt der polnischen Sprache. Die Anzahl der Kirchenslawismen bzw. der Ruthenismen hält sich in Grenzen.

Ein sicheres Kriterium ist die Präsenz einer Reihe dem Ostslawischen unbekannter Laute. Es sind vor allem die polnischen Nasalvokale [ą] und [ę] und die Affrikativen [dź] und [ć], die in kyrillischer Schrift auf eine besondere Art und Weise wiedergegeben werden.211 Zu dieser Gruppe sind die folgenden 103 Lieder zu rechnen: 6, 7, 12, 13, 14, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 31, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44a, 45, 45a, 46, 47, 48, 49, 51, 51a, 52, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 70, 72, 73, 74, 75, 76, 78, 79, 80, 81, 82, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 95a, 97, 99, 99а, 99b, 211

Vgl. Kapitel zur Transliteration dieser Arbeit. Siehe auch die Ausführungen "Die Wiedergabe polnischer Wörter" bei Stern 2000, S. 57-59 und "Beispiele für die lautliche Übernahme von Polonismen" bei Rabus 2008, S. 230-232.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

89

100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 156. Die 68 Lieder dieser ersten Gruppe haben eine nachgewiesene polnische Vorlage und sind daher eindeutig polnisch: 6, 7, 13, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 31, 35, 36, 38, 44a, 45, 45a, 46, 47, 48, 49, 52, 56, 58, 62, 63, 74, 75, 76, 78, 80, 81, 94, 95a, 99b, 100, 101, 102, 103, 106, 107, 108, 109, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 156. Die zweite Gruppe enthält polnisch-ruthenische bzw. ruthenisch-polnische Texte, die nicht sehr zahlreich vertreten sind, jedoch am meisten Fragen aufgeben. Bei einigen Texten dieser Gruppe ist es oft nicht klar, ob sie ruthenisch mit vielen Polonismen oder polnisch mit vielen Ruthenismen sind. Ein Lied kann z.B. ruthenisch beginnen und polnisch enden oder umgekehrt. Nicht richtig fassbar sind auch Ruthenisierungen der polnischen Lieder: Ein Lied kann zwar lexikalisch ruthenischen Wortschatz aufweisen, dieser Wortschatz ist jedoch stilistisch so angelegt, dass er mit geringstem Aufwand ins Polnische (rück)übersetzt werden könnte. In einem solchen Fall ist eine polnische Herkunft des Textes anzunehmen. Zu dieser Gruppe gehören sechs Lieder. Das sind Nrn.: 28 (ruthenisch mit Polonismen), 44 (ruthenisch, Original vermutlich polnisch), 54 (ruthenisches Lied), 55 (Original vermutlich polnisch, viele Ruthenismen), 67 (polnisch mit ruthenischen Elementen), 71 (ruthenisch, Original müsste polnisch sein). Die dritte Gruppe umfasst ostslawische Texte und ist nicht zahlreich vertreten. Diese zeichnet sich vor allem dadurch aus, dass sie sprachlich aufgrund des Fehlens der Hauptmerkmale der ersten Gruppe eindeutig dem Ostslawischen zugerechnet werden kann. Die Gruppe kann wiederum in zwei Untergruppen aufgeteilt werden: Jene der russisch-kirchenslawischen und jene der ruthenisch-kirchenslawischen Texte.212 Zu dieser Gruppe gehören 29 Lieder: 30, 32, 34, 50, 53, 64, 68, 69, 77, 83, 96, 98, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 157, 158, 159, 160. Die Nummern 34 und 98 weisen ruthenische Elemente auf, die restlichen Lieder sind der russisch-kirchenslawischen Untergruppe zuzuordnen.

6.5. Struktur und Aufbau der Handschrift Anders als in einigen anderen Hss. des MHK sind die Lieder in RNB Pogodin 1974 nicht alphabetisch geordnet. Auf den ersten Blick scheint die Anordnung der Lieder willkürlich zu sein. Erst im Laufe der Arbeit an der Edition und beim Vergleich der Lesarten der polnischen Quellen hat sich herausgestellt, dass sie sehr wohl einer bestimmten Struktur folgt. Diese Struktur spiegelt den Sammelcharakter der Hs. und die Reihen- bzw. die Gruppenfolge des Hinzufügens der einzelnen vom Kompilator 212

Zur Abgrenzung des Kirchenslawischen vom Ruthenischen siehe das Kapitel "Die ruthenische Sprache" in der Arbeit von Rabus 2008, S. 15-33 (besonders S. 19-20). Zu den sprachlichen Merkmalen des Ruthenischen vgl. auch: Moser 2005, S. 128-136.

90

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

gesammelten, polnischen und nichtpolnischen Quellen zu einem einzigen Sammelwerk wider. Demnach ist es größtenteils nachvollziehbar, wie die einzelnen Lieder dieser Hs. zu einer Gruppe zusammengefügt wurden. Der Kompilator der Hs., der vermutlich nicht mit dem Schreiber der Hs. identisch ist, ist bei seiner Auswahl der Lieder von zwei Kriterien ausgegangen. Zum einen ließ er sich vom Thema leiten, zum anderen war die Rezeptionsquelle ausschlaggebend. Dies wird vor allem bei der Betrachtung der Lieder mit den Nrn. 20 bis 31 deutlich: Es handelt sich um zwei thematische Gruppen: Weihnachts- und Adventslieder sowie Todes- und Begräbnislieder. Fast alle Lieder dieser Gruppe kommen, wie der Vergleich der Lesarten ergab, aus den reformatorischen Gesangbüchern (mit Ausnahme der Nrn. 24-25). Die Gruppe der Lieder mit den Nrn. 39-44 enthalten zwar polnische Lieder, eine polnische Vorlage im heute bekannten polnischen Repertoire ließ sich dagegen nicht finden. Mit großer Wahrscheinlichkeit wurden diese Lieder von den des Polnischen kundigen Ruthenen gedichtet und tradiert (wie im Falle des Liedes Nr. 39 "Прзебралем мяре", das Dmitrij Rostovskij zugeschrieben wird). Demnach stammt diese Gruppe aus dem ruthenischen Raum. Die Marienlieder mit und ohne polnische Belege sind in der Hs. breit gestreut. Bemerkenswert ist die Zweiergruppe mit den Nrn. 59-60. Beide Lieder fangen mit dem gleichen Buchstaben an, daher ist hier eine gemeinsame Rezeptionsquelle zu vermuten. Eine weitere Zweiergruppe bilden die Lieder 63-64; auch das Lied 65 gehört offensichtlich dazu, da es thematisch, ähnlich wie das Lied Nr. 63, den historisch-politischen Liedern zuzurechnen ist. Die Dreiergruppe mit den Nrn. 74-77, die aus einem Marienlied, einem Psalm und einem Lied über den Tod besteht, gehört mit hoher Wahrscheinlichkeit zusammen. Alle drei polnischen Lieder sind ans Ende des 16. bzw. den Anfang des 17. Jahrhunderts zu datieren. Auch die Gruppe der katholischen Weihnachtslieder mit den Nrn. 100-103 sind bereits am Anfang des 17. Jahrhunderts bekannt. Den ersten Teil der Hs. beendet dann eine größere Gruppe von Passionsliedern (108-126), die allesamt aus katholischen Kantionalsammlungen stammen. Die markanteste Gruppenbildung mit den Nrn. 130-136 im zweiten Teil der Hs. bilden die Kochanowski-Psalmen, die mit hoher Wahrscheinlichkeit nicht aus einer der Kochanowski-Ausgaben, sondern aus einer katholischen Liedersammlung entlehnt wurden. Interessanterweise kommen die Marienlieder sowohl im ersten als auch im zweiten Teil der Hs. in Begleitung entweder der Buß- oder der Passionslieder vor. Offensichtlich war dieser Aspekt der Marienverehrung dem Kompilator der Hs. besonders wichtig. Anders verhält es sich mit dem dritten Teil der Hs. Hier sind die Marienlieder, Nrn. 147-149 und 154-156, nicht im Passionskontext zu finden. Die Lieder sind (mit wenigen Ausnahmen) in reinem Kirchenslawisch aufgezeichnet. Interessanterweise taucht ein großer Teil der Lieder aus dieser Gruppe später im Suprasler Kantional F19-233 (z.B. 145, 147, 152-154, 158-159) auf.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

91

6.6. Thematische Gliederung Die Lieder der Hs. sind zwar nicht wie in einigen anderen Hss. des MHK durch Randnotizen (GIM 1743) oder einen inneren Aufbau (RGB 9498) thematisch markiert, können jedoch relativ einfach nach thematischen Schwerpunkten geordnet werden. Im Folgenden soll auf die Gruppe der Psalmen, der Marien- und Passionslieder, der Begräbnis- und Bußlieder, der Weihnachts- und Adventslieder sowie auf die restliche, als „diverse Lieder“ („pieśni rozmaite“) bezeichnete Gruppe kurz eingegangen werden. Anschließend wird die Gruppe der Autorenlieder und der polnischkirchenslawischen Übersetzungen betrachtet.

6.6.1. Psalmen Die Psalmen erfreuten sich am Ende des 17. Jahrhunderts einer besonderen Beliebtheit in Moskau. Auch die Hs. RNB Pogodin enthält 12 polnische Psalmen, die in kyrillischen Buchstaben aufgezeichnet sind, und zwei kirchenslawische Paraphrasen. Alle polnischen Psalmen stammen mit einer Ausnahme (Ps. 34) von Jan Kochanowski. Die Übernahme der Kochanowski-Psalmen in die Hs. RNB Pogodin 1974 und andere Hss. des Moskauer Handschriftenkomplexes erfolgte jedoch nicht auf direktem Wege, aus einer der zahlreichen Kochanowski-Ausgaben, sondern auf dem Umweg über eine Reihe katholischer Liedersammlungen des 17. Jahrhunderts. Bemerkenswert ist auch, dass neben den kanonischen kirchenslawischen Psalmen im Moskau des ausgehenden 17. Jahrhunderts eine Reihe von Psalmparaphrasen in Umlauf war.213 Diese Psalmparaphrasen sind nicht mit den Paraphrasen aus der "Psaltyr' rifmotvornaja" von Simeon Polockij identisch, sondern bilden gewissermaßen eine weitere eigenständige Psalmengruppe, die im Moskauer Handschriftenkomplex tradiert wurde. Die folgende Tabelle bietet eine Übersicht über die polnischen Psalmen von Kochanowski und die Psalmparaphrasen in den Moskauer Hss. in Gegenüberstellung zu den klassisch-kanonischen kirchenslawischen Psalmtexten. Die Nummer vor dem Psalm spiegelt die Psalmzählung in der jeweiligen Psalmenzählungstradition wider.214

213 214

Vgl. Pozdneev 1996, S. 85-88. Die kirchenslawische Psalmenzählung folgt der griechischen, die von Jan Kochanowski der masoretischen (hebräischen) Zählung. Die letztere ist auch die Grundlage der Psalmenzählung der lateinischen Vulgata, die Kochanowski benutzte.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

92 Kochanowski im MHK

Psalmparaphrasen im MHK 5P - Глаголы моя Господи мой внуши (GIM1938)

Russisch-ksl. (kanonischer) Psalmtext 5 – Глаголы моя внуши

9P - Тебѣ ся господи всѣм сердцемъ исповѣм (P1973, F19-233)

9 – Исповемся тебѣ господи

10P - На господа уповах души моей реку (GIM1743)

10 – На господа уповах

22 - Боже чемус мѣ чемус мѣ мой вѣчны (P1974)

21 – Боже, боже мой вонми ми 22P - Господь пасет мя сам значне (GIM1938)

22 – Господь пасет меня

22P – От господа азъ пасуся (GIM Ščuk. 61, S. Polockij) 28 – Кролю нѣбески здровѣ (P1974)

27P - К тебѣ господи боже мой воззову (GIM1938)

30 – [Бенде цѣ вѣлбил мой панѣ] (P1974) 32 - Щенсливы кому грзехи отпущоно (GIM1938)

29 – Превознесу тебя господи 31P - Блажени имже грѣси отпустишася (GIM1938)

34 – Бенде я завше велбил име бога мего (P1974) (nicht von Kochanowski)215

215

31 – Блажены иже оставитеся

33 – Благословлю господа во всякое время

40P - Блажен иже ока своего (GIM1743) 42 - Яко на пущи прендкѣми псы (P1974)

27 – К тебе господи воззову

40 – Блажен разумевай на нища 41 – Имже образом желает елень

Der einzige polnisch-kyrillische Psalm im MHK, der nicht von Jan Kochanowski stammt.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

Kochanowski im MHK

Psalmparaphrasen im MHK

43 – Нѣвинносц пане мое (P1974, GIM1938)

42P - Суди ми боже суди (GIM1938)

49 – Слухай цо живо (P1974)

93

Russisch-ksl. (kanonischer) Psalmtext 42 – Суди ми боже

46P – Вси языцы руками плещите (GIM1743, Vasilij)216

46 – Вси языцы воплещите

48P - Услышите вси сїя днесь языцы (GIM1938)

48 – Услышите сия вси языцы

51 - Боже в милосердзю свым непрзебраны (?)217

50 – Помилуй мя боже по велицей милости твоей

55 - Обронцо уциснионых боже литосцивый (GIM1938)

54 – Внуши боже молитву мою и презри моления моего

79 – Поганцы о боже живый (P1974)

59P - Боже отринул еси всѣх нас низложивши (GIM1938)

59 – Боже отринул ны еси

64P - Тобѣ пѣснь боже в Сїонѣ (GIM1938)

64 – Тебе подобает пѣснь

70P - На тя господи всѣгда уповаю (GIM1743)

70 – На тя господи уповахъ

74P - Исповѣмы ся тебѣ боже сильный (GIM1938)

74 – Исповемы ся тебе

78P - Боже языци прїйдоша (GIM1938)

78 – Боже прийдоша языцы

91 – Кто се в опеке пода пану свему (P1974, GIM1938)

216 217

90 – Живый в помощи вышняго в крове бога нѣбеснаго 119P - Внегда аз скорбѣх (GIM1938)

119 – Ко господу внегда скорбети

120P - Возведох очи моя в горы твоя (GIM1938)

120 – Возведохъ очи мое в горы

122P - K тебе возведох очи мои (GIM1938, 45.8.195)

122 – К тебе возведохъ очи мое

Vgl. Pozdneev 1996, S. 41. Der Hinweis auf diesen polnischen Psalm ist bei: Pozdneev 1963c, S. 415 zu finden. Die genaue Lokalisierung im MHK steht noch aus.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

94 Kochanowski im MHK

Psalmparaphrasen im MHK

127 - Если сам панъ дому не збудуе (P1974)

126P - Аще господь дому не созиждет (GIM1743)

137 – Щедзіонц по ниских брзегах (P1974)

129P - Господи возвах к тебѣ из глубины (GIM1938, GIM1743)

129 – Из глубины воззвахъ к тебе

136P - На рѣках Вавилонских ту сѣдохом (GIM1938)

136 – На реках вавилонских тамо

140P- Господи воззвах тебе (GIM1743, German)218

140 – Господи воззвах тебе услыши мя

142 - Пана волам, пана проше (GIM1938) 148 – Духы прожне смертелносцы (P1974)

Russisch-ksl. (kanonischer) Psalmtext 126 – Аще не господь созиждет дому

141 – Гласом моим к господу воззвах 148P - Вси господа восхвалите (GIM1938, P1974)

148 – Хвалите господа съ небесъ

Bemerkenswert sind vor allem die Psalmen Nrn. 28/27, 32/31, 43/42, 49/48, 79/78, 127/126, 137/136 und 148/148, die sowohl im kyrillisierten Polnisch als auch in einer kirchenslawischen Paraphrase vorliegen. Eine derartig starke Konkurrenz zu den entsprechenden kanonischen Psalmen ist ein Indikator für eine besondere Beliebtheit oder sogar vielleicht eine spezielle Funktion dieser Lieder im Moskau des 17. Jahrhunderts.

6.6.2 Marienlieder und Passionslieder Eine Reihe von Marienliedern ist in der vorliegenden Hs. enthalten. Für die zehn polnischen Lieder mit dieser Thematik finden sich in polnischen katholischen Kantionalsammlungen polnische Vorlagen. Für sechs weitere Marienlieder liegen bisher keine polnischen Belege vor:219 Завитай пани свята, нѣбѣска кроліова (25,+), Здровась одъ аніола (38,+), Тыс кторас пѣнкнѣ дни своѣ скончила (45,+), О пречиста дзевицо нѣбѣска круліово (51a,–), О круліова нѣба кому цѣ не трзеба (52,+), Насвѣнша марїя в огродечку была (59,–), Над іорданем стала, до бога волала (60,–), От богу мила од вѣков выбрана (70,–) Здровась бондзь марїя небѣска лилѣя (75,+), Бондзь поздровіона панѣнко марїя (81,+), Чиста дзѣвицо і аггелска пани (104,–), О маріе яко взывац (125,–), О 218 219

Pozdneev 1996, S. 23. In der Folge werden die polnischen Belege durch ein "+" bzw. deren Fehlen durch ein "–" gekennzeichnet. Dem Belegzeichen wird die Nummer des Liedes in der Hs. vorausgeschickt.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

95

надрожший квятечку (127,+), Панно над хори анѣлскѣ взнѣсона (137,+), Насвѣнтша панно слична мария (140,+), Витай кролева неба (156,+) Die Passionslieder sind im polnischen Kulturraum traditionell eng mit den Marienliedern verbunden. Hier liegen acht Passionslieder vor, die (bis auf die Nr. 49) aus der katholischen Tradition stammen: Розмышляймы дзись вѣрни хрисцыянѣ (13,+), Уменченѣ Ѣзуса кроля нѣбѣскѣго (49,+), Юж цѣ жегнам наймилший сыну Ѣзусѣ (55,–), Жалосне панѣнка плакала (66,–), Кто хце паннѣ Марыей служиць (101,+), Ойче боже вшехмогонцы (108,+), Крзижу свѣнти надевшитко (120,+), О душа в шелка набожна (121,+) Ѣзу христе панѣ мили (122,+)

6.6.3. Begräbnis- und Bußlieder Die Gattung der Begräbnis- bzw. Todeslieder und der Bußlieder ist sowohl in der katholischen Kantional- als auch in der evangelisch-reformatorischen Gesangbuchtradition sehr verbreitet. Folgende Begräbnislieder, die überwiegend bei Calvinisten in Gebrauch waren, sind in der Hs. zu finden: Мысль чловѣче завжды (26,+), О смѣртелный о мизерный (27,+), О чловѣче вспомни собѣ (29,+), Мало людзи на тым свѣцѣ (31,+), Нех монарховѣ място све фундуіо (48,+) Ютро дзися вчора (76,+), Ѣзу христе вѣчнѣ живый (45а,+), Цо за прзичина же так умѣраіо (94,+), Смутне ме серце (106, +) Die Bußlieder, die überwiegend in der katholischen Kirche tradiert werden, sind in der Hs. nicht so zahlreich vertreten: Сам я не знаю як на свѣте жити (51,–), Жалми же кѣды згрешил (138,+), Прзидзѣ панѣ загинонць (139,+), [О мизерне душо моя] (142,+) Eine der größten Gruppen der Hs. enthält polnische Bußlieder, für die sich keine polnischen Vorlagen finden ließen. Der Umfang dieser Gruppe zeugt von einem gewissen Interesse an Liedern dieser Art im Moskau des ausgehenden 17. Jahrhunderts. Thematisch sind diese Lieder mit der Gattung der so genannten "покаянные стихи" verbunden, wie manche Randnotizen an den entsprechenden Liedvarianten in GIM 1743 belegen: Цожъ я чиницъ іезу слодкий бенде (12,–), Вы буйне вятры шуміонце лясы (37,–), Прзебралем мяре ах мой моцный боже (39,–), Чему серце тескнѣе чем весолосць губи (43,–), О пренасвѣншо панно чистосци (57,-), Любо кѣды злотый фебус выника з моря (72,–), Чем нѣ жалуешъ, нѣ покутуеш (73,–), Ой не раз не два злый нѣвдзѣнчнику згрзешилес (88,–), Нѣ вѣм ах нѣ вѣм як прозбе вносиц (89,–), Анѣле стружу прзида-

96

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

ный, проше цѣ чловѣк стросканый (79,–), [Fragment, nicht identifizierbar] (90,–), Тыс нендзна душе згрешилас так ойцу (91,–), Южъ згин смѣху и злы мой грзеху, и всшискѣ нѣцноты моѣ (92,–), А длугож ми тему мизернему святу похлебовац (93,–), Згрзешилес адамѣ, в цихим жиіонц краю (95 und 99,–), Душа в цѣле веселѣ весолосци не згуби (97 und 99a,– ), Богъ земно чего сѣ фрасуѣ, фрасуѣ жем грзехи чуѣ (105,–)

6.6.4. Weihnachts- und Adventslieder Auch Weihnachts- und Adventslieder sind in der Hs. gut vertreten. Die 14 polnischen Lieder mit dieser Thematik haben (bis auf zwei Lieder) eine polnische Vorlage und stammen aus katholischen Liedersammlungen: [По упадку чловѣка грзешнего] (19,+), Витай ѣзу христе з нѣбеских ясносци (20,+), Вшисци вѣрни спеваймы (21,+), [Аніоловѣ цуи послови] (23,+), Послухайцѣ з вѣселем (24,+), Дзѣціонтко сѣ народзило (35,+), Гей нам гей, нам сѣ то дзися веселиц (42,–), Прзи оней горзе (46,+), Кролю маленкий наш панѣ (82,–), Гейнал вшисци заспѣваймы (100,+), В дзѣнь божего народзѣня (102,+), Мамы прзияцѣля христа збавицѣля (103,+), Ахъ бяда бяда мнѣ Геродови (109,+), О езу сыну дрогий (128,+)

6.6.5. Oster-, Pfingst- und Auferstehungslieder Eine kleine Gruppe von Liedern betrifft die Thematik der Auferstehung und der damit eng verbundenen kirchlichen Feiern. Das Osterfest gilt in der Orthodoxie als einer der wichtigsten Feiertage des Kirchenjahres. Die geringe Anzahl der Lieder dieser Gruppe in der Hs. spricht für die Tatsache, dass diese Lieder ein außerliturgisches und vermutlich sogar ein außerkirchliches Ereignis geblieben sind. Es kann allerdings nicht ausgeschlossen werden, dass sie im klösterlichen Umfeld in Ergänzung zum offiziellen Repertoire der orthodoxen Kirche – allerdings ebenfalls außerliturgisch – gesungen wurden: Весолы нам дзись дзень настал (7,+, Osterlied), Христус у мартвых всталь ѣсть (123,+, Auferstehungslied), Просмишъ дзися свѣнтего духа (124,+, Pfingstlied), А мам ци я свего Ѣзуса милего (41,–, Fronleichnam), До цѣбѣ панѣ покорнѣ волами (129,+, Fronleichnam), Твоя чесць хвала нам вѣчний панѣ (126,+, Abendmahlslied)

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

97

6.6.6. Pieśni Rozmaite Eine weitere Gruppe von Liedern mit dem Themenkreis der Tugenden und der verschiedenen christlichen Verhaltensweisen wird in katholischen Liedersammlungen, aus denen sie größtenteils stammt, in den Abschnitt "Pieśni Rozmaite" eingeordnet: Южъ прзеч свѣцѣ нѣ трзеба ми цѣ (36,+, Über die Vergänglichkeit der Welt), Придзѣ час гды душа, нѣ зостанѣ в цѣлѣ (40,–, Über die Vergänglichkeit des Seins), Нигды сѣ не ленка цнота (58,+, Über die Tugend); Наклон о ѣвропо наклон уши своѣ (62,+, Über die Demut), Нѣ дуфай в щенсцю надер и мондросци (65,–, Über die Vergänglichkeit des Seins), Уфам богу в нещенсцю мым (80,+, Lehr- und Trostlied), Сам мой пан бог найвыжши (99b,+, Lob- und Danklied), Рачь цѣ послухац те справы (107,+, Über das Jüngste Gericht); Есть зграда в свѣцѣ (141,+, Lied über die Falschheit der Welt)

6.6.7. Autorenlieder Die Hs. weist eine Reihe von Liedern auf, die bestimmten Autoren zugeordnet werden können. Der Großteil der Autoren für kirchenslawische Lieder wurde vor allem durch Aleksandr Pozdneev über eine Art analytisches Ausschlussverfahren bestimmt.220 Die meisten Autoren der polnischen Lieder ließen sich im Zuge der Edition der vorliegenden Hs. über die polnische Vorlage ermitteln: А мам ци я ѣзуса милего (41,–, Dmytrij Rostovs'kyj), Почто мир гордится во временной славѣ (96, ksl., Simeon Polockij, übers. aus dem Lateinischen), Кто хце паннѣ Марыей служиць (101,+, Władysław z Gielniowa), Вси господа восхвалите (143, ksl., Simeon Polockij, Psalm mit poln. Vorlage), Похвалу принесу сладкому їсусу (145, ksl., Dmytrij Rostovs'kyj), Радуйся богу господевы (146, ksl., Simeon Polockij), Ликуйте церкви восточныя чада (150, ksl., Simeon Polockij), Радуйся радость твою воспеваю (153, ksl., Jepifanij Slavynec'kyj); О езу сыну дрогий (128,+, Jan Żabczyc); Слухайцѣ вшисци яко богъ ласкавый (44a,+, Rafał Leszczyński), Наклон о ѣвропо наклон уши своѣ (62,+, Ioanikij Haljatovs'kyj), Нигды сѣ не ленка цнота (58,+, Mikołaj Kochanowski), die 11 Psalmen von Jan Kochanowski (vgl. Kapitel 6.6.1).

6.6.8. Polnisch-Kirchenslawische Übersetzungen Die größte Gruppe von Liedern in der Hs. bilden polnische Lieder, die eine kirchenslawische Version aufweisen. In der Regel ist diese Version durch eine anonyme

220

Vgl. z.B. Pozdneev 1996, S. 70-79 oder Pozdneev 1960b, S. 376f.

98

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

Übersetzung zustande gekommen. Der Umfang dieser Gruppe ist ein Indikator dafür, dass man im Moskau des 17. Jahrhunderts nicht nur Interesse an kyrillisierten polnischen Liedern hatte, sondern auch an Texten, die auch für einen des Polnischen unkundigen Menschen verständlich waren. Die folgende Liste bietet eine Übersicht über die polnisch-kirchenslawischen Übersetzungspaare mit Angabe der jeweiligen kyrillischen Quelle.221 - poln. Розмышляймы дзис вѣрни хрисциянѣ (P1974, 13,+) – ksl. Размыслим днесь вѣрни христїане" (GIM 1743, 119v-120r) - poln. Дзѣціонко сѣ народзило (P1974, 35,+) – ksl. Дитятко ся народило (GIM 1743, 24r); - poln. Пребралем мѧре ах мой моцный боже (P1974, 39,–) – ksl. Превзыдох меру о мой крепкий боже (RNB Tit. 2038, 54v-55r, datiert: 1771-1789: siehe Vasil'eva 2009, 98f.); - poln. А мам ци ѧ свего ѣзуса милего (P1974, 41,–) – ksl. И мам азъ своего Исуса моего (RNB Q XIV 25, 65v-66r); - poln. Слухайце вшисци яко богъ ласкавый (P1974, 44a,+) – russ.-ksl. Услышите все яко бог милосердный (CGADA, f. 79, kn. 199, fol. 446-450v: Abdruck in: Nikolaev 1989, S. 140-142); - poln. Тыс кторас пѣнкнѣ дни своѣ скончила (P1974, 45,+) – ksl. Иже все изрядне дни своя скончала (GIM 1938, 94v-95r) - poln. Юж цѣ жегнам наймилший сыну ѣзусѣ (P1974, 55,–) – ksl. Уже тя лишаюсѧ сладкое чадо (GIM 1743, 150v-151r, Плач Богородицы); - poln. Жалостне панѣнка плакала (P1974, 66,–) – ksl. Жалостно дѣвица рыдаше (GIM 1938, 91v-92r); - poln. Любо кѣды злотый фебус выника з моря (P1974, 72,–) – ksl. Аще когда солнце восходит от моря (GIM Chlud. 126, 7v-8r); - poln. В дзѣнь божего народзѣня (P1974, 102,+) – ksl. В день христова рожденїя (GIM1745, RGB 9498); - poln. Мамы прзияцѣля христа спасителя (P1974, 103,+) – ksl. Мним благодателя христа спасителя (GIM 1938, 107v-108r); - poln. Смутне ме серце в жалосци омдлева (P1974, 106,+) – ksl. Смутно ми серце в жалости уныло (RNB Pog. 426, 106,+); - poln. О душо вшелка набожна (P1974, 121,+) – ksl. О душе всякая вѣрна (LMAB F19-233, 30r-v, Stern 2000, Nr. 65, S. 508); - poln. Есть зграда в свѣцѣ (P1974, 141,+) – ksl. Есть прелесть в свѣте (GIM 1938, 88v-91r); - poln. [О мизерна душе моя] (P1974, 142F,+) - ksl. О злострастна душе моя (GIM 1938, 120v-121r)

221

Zusätzlich zum Indikator für polnische Belege wird hier das Sigel der Hs. angegeben; P1974 steht für die hier bearbeitete Hs. RNB Pogodin 1974.

Die Handschrift RNB Pogodin 1974

99

Dazu kommen sieben polnische Psalmen von Jan Kochanowski, die eine kirchenslawische Entsprechung im MHK haben. - poln. Духы прожне смертелносцы (P1974, 135,+) – ksl. Вси господа восхвалите (GIM1938, 70v-71r; P1974, 143) - poln. Если сам панъ дому не збудуе (P1974, 78,+) – ksl. Аще господь дому несозиждет (GIM 1938, 51v-52r) - poln. Кролю нѣбески здровѣ (P1974, 95a,+) – ksl. К тебѣ господи боже мой воззову (GIM1938, 101v-102r) - poln. Нѣвинносц пане мое (P1974, 132,+; auch in GIM1938) – ksl. Суди ми боже суди (GIM1938, 139v-140r) - poln. Поганцы о боже живый (P1974, 56,+) – ksl. Боже языци прїйдоша (GIM1938, 56v-57r) - poln. Слухай цо живо (P1974, 136,+) – ksl. Услышите вси сїя днесь языцы (GIM1938, 151v-152r) - poln. Щедзіонц по ниских брзегах (P1974, 134,+) – ksl. На рѣках Вавилонских ту сѣдохом (GIM1938, 108v-109r) Auch kirchenslawisch-polnische Übersetzungspaare der Hs. sollen hier nicht ausgelassen werden: - ksl. Утро востав воспѣваемъ (P1974, 50) – poln. Heynał wzyscy zaśpiewaymy, cześć, chwałe Bogu oddaymy (PN1674, S. 4-5) - ksl. Почто мир гордитсѧ во временной славѣ (P1974, 96) – poln. Czemu świat hołduje sławie niestatecznej (Nikolaev 1996, S. 224-236)222 - ksl. Іисусъ христе господи мой, агнче долготерпеливый (GIM Ščuk. 61) – poln. Ѣзу христе панѣ мили, баранку барзо цѣрпливы (P1974, 122,+) In anderen Hss. des MHK kommen vergleichbare Übersetzungskonstellationen relativ selten vor.223

222 223

Wobei es sich bei diesem Lied mit hoher Wahrscheinlichkeit um eine direkte Übersetzung aus dem Lateinischen handelt. Vgl. poln. Месиаш пришед на свят (10.944,+) – ksl. Месїя прїйде во мир истинный (GIM1938); poln. Щенсливы кому грзехи отпущоно (GIM1938, Kochanowski, Psalm 32,+) – ksl. Блажени имже грѣси отпустишася (GIM1938); poln. Гвяздо ясносци панна чистости (GIM 1743,+) – ksl. Гвяздо ясности дево чистосци (GIM 1938).

7. Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

Die Wiedergabe des Lautmaterials einer slawischen Sprache in einem für diese Sprache nicht üblichen Aufzeichnungssystem stellt für die Zeit vor der Mitte des 18. Jahrhundert ein relativ seltenes Phänomen dar. Die Verbreitung dieses Phänomens hängt von vielen Faktoren ab, die in erster Linie kulturgeschichtlich und geographisch bedingt sind. Bei den ost- und westslawischen Sprachen spielt hierbei z.B. die konfessionelle Zugehörigkeit und die geographische Lage eine große Rolle. Als das Schriftsystem der "Slavia Orthodoxa" wird traditionell das kyrillische, als das der "Slavia Latina" das lateinische empfunden. Im Falle des Ostslawischen sind einige Ausnahmen zu finden, so in den Gebieten, die heute in der Ukraine und Weißrussland liegen und sich in direkter Nachbarschaft zu den lateinisch schreibenden westslawischen Nachbarn befinden. Im Einzugsbereich der russischen Sprache sind dagegen für die Zeit vor dem 20. Jahrhundert nur sehr wenige Beispiele für die Wiedergabe des Polnischen in kyrillischer Schrift bekannt.

7.1. Bekannte Beispiele 7.1.1. Ostslawisch in lateinischen Buchstaben Die Zeugnisse, die die Wiedergabe des ostslawischen Materials mit lateinischen Buchstaben in den Gebieten des heutigen Weißrusslands und der heutigen Ukraine bis Mitte des 18. Jahrhunderts dokumentieren, sind rar und sehr verstreut. Es liegt bis heute keine systematische Übersicht hierfür vor. Im Folgenden werden die markantesten Beispiele genannt: Als eines der ältesten Denkmäler und eine der wertvollsten historischen Quellen des Großfürstentums Litauen gilt die "Хроника Быховца", die um die Mitte des 16. Jahrhunderts auf dem Gebiet der heutigen westlichen Belarus entstanden ist. Diese Chronik ist in lateinischen Buchstaben aufgezeichnet, wobei nicht endgültig geklärt ist, ob das ostslawische Material von Anfang an in diese Form gebracht wurde oder erst durch eine spätere Abschrift. Die Art und Weise der Aufzeichnung des Ostslawischen mit lateinischen Buchstaben soll das folgende typische Beispiel verdeutlichen (Chronikeintrag unter dem Jahr 1351):

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

101

y sobrawszysia meszczanie wilenskij pohanie y pryszli mociu welikoiu u klasztor, ne chotiaczy chrystyanstwa zakonu rymskoho mety, y klasztor sożhli, y mnichow sem stiali, a druhuiu sem mnichow rozwiązawszy na kryż y pustyli po Welli wniz, mowiaczy: "Z zachoda ieste słońca pryszli y na zachod zaś poydyte; szto ieste kazili bohow naszych".224

Die Gattung der weißrussischen Schuldramen und Intermedien des 17. und 18. Jahrhunderts dokumentiert weitere Zeugnisse der Wiedergabe des Ostslawischen in lateinischer Schrift. Als erster wies Aleksander Brückner in einer Publikation aus dem Jahre 1891 auf die Zeugnisse dieser Gattung hin. Er beschrieb acht Hss., die in der St. Petersburger Bibliothek (heute RNB) aufbewahrt werden und gemischtes polnischostslawisches Lautmaterial aus dem 17. Jahrhundert enthalten.225 Es handelt sich dabei um Intermedien und Interludien, in denen die Vertreter verschiedener sozialer und konfessioneller Schichten der Rzeczpospolita eine Diskussion führen. Dabei sprechen die unteren Schichten (Bauern, Handwerker, Kaufleute) meistens ein ostslawisches Idiom, das in den Hss. mit lateinischen Buchstaben wiedergegeben ist. Weitere Zeugnisse dieser Intermedien und Interludien des 17. und 18. Jahrhunderts veröffentlichte Efim Karskij im dritten Band seines monumentalen Werkes "Бѣлорусы".226 Diese stammen seiner Meinung nach aus den jesuitischen Schulen der westlichen Rus' – aus den Städten Wilna, Grodno, Minsk, Mogilev, Novogrodek, Polock und Sluck – sowie aus den Schulen der Unierten und der orthodoxen Bruderschaften.227 Ein typisches Beispiel ist die Rede des Bauern im Intermedium "Daemon et pueri illius, Rusticus, Judaeus"; dieses sieht so aus: Dobryi ia cyrulik, umieiu leczyci; Wiedaiu iak lekarstwa dobraho zażyci. Ja ieho zleczu zaraz aharodnym zielam, Wyparu czorta w łazni maładzieńkim chmielam.228

Die lateinische Schreibweise des Ostslawischen ist in der Gattung der Schuldramen und Intermedien des 17. und 18. Jahrhunderts vor allem durch den gemischten Charakter der Werke bedingt. Es handelt sich hierbei größtenteils um literarische Zeugnisse des polnischen Kulturkreises, worin die sprachlichen Einsprengsel des Ostslawischen eine bestimmte stilistisch-literarische Funktion haben. Auch im Bereich der ältesten ostslawischen Dichtung liegen einige Zeugnisse für die Aufzeichnung des Ostslawischen mit lateinischen Buchstaben vor. Valdimir Peretc hat auf einige davon in seiner "История русской песни" von 1900 hingewie-

224 225 226

227 228

ПСРЛ, т. 32. Ред. Б.А. Рыбаков. Москва 1975, с. 140; Хроника Быховца in: ebd. S. 128-173. Brückner, Aleksandr: Polnisch-russische Intermedien des XVII. Jahr. In: Archiv für slavische Philologie, Bd. 13 (1891), S. 399-417. Карский, Е.Ф.: Бѣларусы. Том III. Очерки словесности бѣларусскаго племени. 2. Старая западно-русская письменность. Петроград 1921. Siehe den Abschnitt: "Западно-русская письменность латиницей", S. 210-238; auch in: Karskij, E.: Geschichte der weißrussischen Volksdichtung und Literatur. Berlin-Leipzig 1926. S. 117-119 . Karskij 1921, S. 211. Hs. aus dem 17. Jh., vgl. Karskij 1926. S. 118.

102

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

sen.229 Es sind z.B. zwei Virši über Bohdan Chmel'nyc'kyj: "Duma kozaczka o Beresteckiem zwycięstwie 1651, 31 July" (S. 94-97) und "Pieśń Ruska o Chmielnickim Bogdanie, Buntowniku kozackim" (S. 103-104). Ein weiteres Beispiel ist das polemische Gedicht "Perspektywa" von dem unierten Konvertiten Kas'jan Sakovyč (gest. 1647), das im ostslawischen Idiom mit vielen Polonismen und in lateinischer Schrift aufgezeichnet ist (S. 106-107). Das dritte Beispiel stellen die Lieder aus der Hs. von Jozeph Bernacki von 1693 dar, die ebenfalls ostslawisches Lautmaterial in lateinischen Buchstaben wiedergeben (S. 111-113, 116-117). Eines der Lieder fängt z.B. so an: Posmotrysze czołowiecze, szto se teper deie: Porodyła Dywonka, Krasonku Dytonku małenku.230

Weitere geistliche und weltliche Lieder aus dem 18. Jahrhundert, die in einem ostslawischen (ruthenischen) Idiom vorliegen und mit lateinischer Schrift aufgezeichnet sind, dokumentieren auch Aleksandr Brückner231, Mychajlo Hruševs'kyj232 und Michajlo Voznjak233. Den Großteil dieser Lieder verzeichnet das Incipitarium "Verse und Lieder bei den Ostslaven" von 1984.234 Eines der interessantesten und bisher wenig beachteten Beispiele für die Wiedergabe des älteren Russischen in lateinischen Buchstaben sind die Aufzeichnungsprotokolle aus den Kirchenversammlungen ("Деяния московского Собора") von 1666-1667 von Simeon Polockij.235 Die Protokolle wurden teilweise von N. I. Subbotin in seinem sechsbändigen Werk "Материалы для истории раскола" zwischen 1875 und 1887 veröffentlicht.236 Der zweite Band, der die Akten der Kirchenversammlung von 1666-1667 umfasst, enthält auch die in lateinischer Schrift abgefassten Protokolle von Simeon Polockij, wobei Subbotin diese leider ins Kyrillische 229 230 231 232 233

234 235

236

Peretc 1900, I-1, siehe den Abschnitt "Малорусские вирши в русских рукописных сборниках XVII-XVIII вв.", S. 83-123. Peretc 1900, I-1, S. 111-112. Brückner, Aleksander: Pieśni polsko-ruskie. In: Pamiętnik Literacki 10 (1911), S. 181-197, 414444. Zur "Pieśń kozaka Płachty" siehe auch: Javorskij 1929, S. 230-234. Hruševs'kyj 1897, S. 13-16, 27-29, 46. Voznjak, URA IX (1913), S. 5-6, 10-44, 226 ; in: URA X (1914), S. 267-269, 281-284, 299-300, 311-312, 352-361, 476-478; in: URA XI (1925), S. 494, 504-507, 509-513, 561-562, 571-572, 574. Vgl. Teil II. "Lateinische Schrift (Slavische Sprachen)", Nrn. 855-1154 in Rothe 1984, S. 214-284. Каптерев Н. Ф.: Патриарх Никон и царь Алексей Михайлович, T. 2. Сергиев Подсад 1909. S. 29-37. Der Autor beleuchtet den historischen Hintergrund der Ereignisse und schreibt, dass es zwei Versammlungen gab (die erste vom 29.04. bis 2.06.1666 und die zweite vom 29.11.1666 bis September 1667). Die Versammlungen waren sowohl thematisch unterschiedlich ausgerichtet als auch personell anders besetzt. Simeon Polockij habe dagegen in den Protokollen beide Versammlungen als eine dargestellt; ebd. S. 30. Матеріялы для исторіи раскола за первое время его существованія. Т.1-6. М., 1875-1887.

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

103

retransliterieren ließ.237 Das eigentliche Transkript ist nur in Auszügen publiziert.238 Im Folgenden soll ein Beispiel für die Eingangspassage eines der Protokolle von Simeon Polockij gegeben werden, das im Original mit lateinischen Buchstaben aufgezeichnet ist: Skazanie o Szwiato[m] Soborie Poweleniem Blahoczestiwaho Bohomwienczannaho Prawoslawnaho Welikaho H[ospo]d[a]ra Caria ÿ Welikaho Kniazia ALEXIEIA Michaiłowicza Wseia Welikiia Małyia y Biełyia Rossii Samoderzca Sowokuplenno[m] Wo Carstwuiuszczo[m] Preimenito[m] Bohospasaiemo[m] Hradie Moskwie (W Leto 7174) Na Nowoiawlszyiasia raskolniki y miatezniki Swiatyia prawosławnoka[t]oliczeskiia Cerkwe W Leto 7174 мѣсяца Іаннуаріа.239

Als Simeon Polockij im Jahre 1664 in Moskau ankam, war ihm die kyrillische Schrift vermutlich noch nicht geläufig. Da außerdem das Aufzeichnen eines Protokolls unter Zeitdruck geschieht, greift Simeon auf die ihm vertraute lateinische Schrift zurück. Die späteren Korrekturen an den Protokollen sind wiederum in kyrillischer Schrift ausgeführt. Auch die Reinschrift der Protokolle erfolgte in kyrillischer Schrift, wobei nicht klar ist, ob Polockij sie selbst retranskribierte oder sie retranskribieren ließ. Fest steht nur, dass sich Polockij in den kommenden Jahren an die kyrillische Schrift gewöhnt haben muss, da sein umfangreicher Moskauer Nachlass in kyrillischer Schrift abgefasst ist. Ein weiteres interessantes, jedoch erst späteres Beispiel für die Wiedergabe des Ostslawischen in lateinischer Schrift ist die Ausgabe des Litauischen Statuts aus dem Jahre 1841.240 Die Sammlung der Gesetze, die unter dem Namen "Статут Великого княжества Литовского" bekannt wurde und die Rechtsgrundlage des Großfürstentums Litauen bildete, wurde in den Jahren 1529, 1566 und 1588 in ruthenischer und im Jahre 1616 in polnischer Sprache gedruckt. In der Ausgabe von 1841 wurde der Text des Statuts in drei Sprachen (Lateinisch, Polnisch, Ruthenisch) und in einer Schrift – der lateinischen – wiedergegeben. In der folgenden Passage soll anhand der Gegenüberstellung der polnischen und der ruthenischen Version eines Gesetzestextes

237

238

239 240

Матеріялы для исторіи раскола за первое время его существованія издаваемые редакціей "Братскаго слова". Т. 2. Документы содержащіе известія о лицахъ и событіяхъ изъ исторіи раскола за первое время его существованія. Ч. 2. Акты относящіеся къ собору 1666-1667 года. Москва 1876. (Im Folgenden als Dokumenty 1876 zitiert). Siehe: Dokumenty 1876, vor allem unter "Дѣяніе 1", S. 50f. und "Дѣяніе 12", S. 146-147, 161, 163, 172; auch passim in den Fußnoten; das Original befindet sich heute in der RGB (sign. f. MDA 18) und ist auch digital greifbar. Allerdings kann der Text der Protokolle aufgrund der kleinen Schrift und des Zustands des Papiers nur sehr schwer gelesen werden. Dokumenty 1867, S. 50. Zbiór praw litewskich od roku 1389 do roku 1529. Tudzież rozprawy sejmowe o tychże prawach od roku 1544 do roku 1563. Poznań, 1841.

104

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

die Art und Weise der Wiedergabe des Ostslawischen in lateinischen Buchstaben veranschaulicht werden:241 ruth. Text

poln. Text

A pak li złodiej neimajet budet u czim zapłatiti no i lica wo dwor neimat worotiti istciu u koho ukradieno, a prosoki połowinu wernuti, a złodieja na obieszańe, a prosoka po staromu u koho budet ukradieno. A szto sudyi prisudiat, ino perwo zapłatit istciu, a potom hosudar tatia toho winu swoja bieri.

A jeśli złodziey nie będzie miał czem zapłacić, tedy i lica do dworu nie brać, powrócić właścicielowi u którego skradzione, a prosoki połowę wrócić, a złodzieja na obwieszenie, a prosoka po staremu. A u kogo będzie co skradzionego, a co sędziowie przysądzą, naprzód zapłacić właścicielowi (istcowi), a potem pan złodzieją tego, winę swoje niech bierze.

7.1.2. Polnisch in kyrillischen Buchstaben Ein relativ bekanntes Beispiel für die Wiedergabe eines polnischen Textes in kyrillischen Buchstaben für die zweite Hälfte des 17. Jahrhunderts stellt das Buch "Krótkich a węzłowatych powieści, który po grzecku zową Apophthegmata" von Bieniasz Budny (gest. nach 1624) dar, das in mehreren Auflagen in Krakau zu Anfang des 17. Jahrhunderts gedruckt und in Moskau unter dem Titel "Апофегмата" bekannt wurde.242 Es liegen im russischen Raum ca. 34 Hss. und ca. 20 Abschriften von diesem Werk vor, die in das 17. und 18. Jahrhundert datiert werden.243 Interessant sind die Übertragungsversuche, die vom Ende des 17. Jahrhunderts stammen und den Übersetzern des "Posol'skij Prikaz" zugeschrieben werden. Eines davon ist in der Hs. RNB Q. XV 12 zu finden, die – wie Elsa Miałek herausfand - sogar noch Anfang des 18. Jahrhunderts aktiv gelesen wurde.244

241 242 243 244

Beide Sprachversionen aus: Statut 1492 Kazimierza Jagiellończyka, Paragraph III. In: Zbiór praw litewskich 1841, S. 39. Vgl. Estr. XIII, S. 426-248. Vgl. Nikolaev 2008, S. 43-48 Miałek, Eliza: Первый древнерусский перевод Апофегмат Бедняша Будного. Исследование и издание текста. Łask 2011, S. 20.

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

poln. Text

russ. Übertragung

Julius, cesarz rzymski, gdy raz nieznacznie chciał się przewieść przez morze, a nawałność tak wielka powstała, że się i sam styrman barzo był strwożył, tak do niego rzekł: "Nie lękaj się, cesarza wieziesz.".245

Иулиус, цесарь римский, гды раз незначне хотел се превесть през море, а навалн... так велика повстала, аз се и сам стирмак барзо был стривожил, так до него рекл: "Не лекай се, цесаря везешь".246

105

Wie Sobolevskij in seinem Werk "Переводная литература Московской Руси" treffend bemerkte, handelt es sich dabei weniger um eine Übersetzung als um ein Transkript aus dem Polnischen in kyrillischen Buchstaben.247 Sobolevskij ordnet diese Art von Übersetzungen den Beamten des "Posol'skij Prikaz" zu. Sie wird vor allem von denjenigen praktiziert, die aus der südlichen bzw. südwestlichen Rus' stammen und nur einen geringen Bildungsgrad aufweisen. Das Kennzeichen dieser Gruppe ist eine Mischsprache, die sich aus den Elementen des Kirchenslawischen, sowie der großrussischen, weißrussischen und polnischen Sprache zusammensetzt. Dieser Übersetzergruppe steht die Gruppe der übersetzenden Mönche, wie Jepifanij Slavynec'kyj, Arsenij und Dionisij Grek, gegenüber, deren Übersetzungsqualität viel höher ist, deren kirchenslawische Übersetzungen jedoch aufgrund ihrer Buchstabentreue einem durchschnittlichen Leser nicht immer verständlich sind.248 Ein weiteres bis heute kaum beachtetes Zeugnis der Wiedergabe des Polnischen in kyrillischen Buchstaben auf russischem Boden im 17. Jahrhundert findet sich in einer Sammlung der historischen Akten "Малороссийские дела", die in der ersten und einzigen Ausgabe von "Sinbirskij Sbornik" im Jahre 1845 von dem russischen Historiker Dmitrij A. Valuev (1820-1845) herausgegeben wurde.249 Bei den "Малороссийские дела" handelt es sich um eine Sammlung historischer Briefe, die die Außenbeziehungen der Moskauer Rus' mit Polen-Litauen im letzten Drittel des 17. Jahr-

245

246 247 248

249

Die polnische Quelle entstammt der 3. oder 4. Auflage der "Krótkich a węzłowatych powieści...", die auch in der Bibliothek von Simeon Polockij enthalten war. Polnischer Text nach: Miałek 2011, S. 19. Quelle: Hs. RNB Q. XV 12, fol. 150v; Die Hs. ist beschrieben bei: Stroev & Kalajdovic 1825, S. 245-246. Sobolevskij 1903, S. 43. Sobolevskij 1903, S. 44. Darüber hinaus spricht Sobolevskij von zwei weiteren Übersetzergruppen, die der Gelegenheitsübersetzer und die der Laien-Übersetzer, deren Übersetzungsqualität viel höher war. Diese beiden Gruppen haben auch direkt aus dem Polnischen übersetzt. Синбирский сборник. Часть историческая. Том 1. Малороссийские дела. Москва 1845.

106

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

hunderts dokumentieren.250 Ein Teil der "Dela" – betroffen sind vor allem die Briefe der polnischen an die russischen Militärbeamten – sind in polnischer Sprache abgefasst und in kyrillischen Buchstaben aufgezeichnet. Bereits Valuev findet die Tatsache bemerkenswert, dass offensichtlich "Польскіе начальники переписывались съ Русскимъ воеводой и намѣстникомъ на чистомъ Польскомъ языкѣ, только Русскими буквами; слѣдовательно Русскій воевода и его подчиненные, безъ всякого затрудненія понимали Поляковъ на ихъ собственномъ языкѣ".251 Viele dieser transliterierten polnischen Briefe sind darüber hinaus mit einer russischen Übersetzung versehen, die mit hoher Wahrscheinlichkeit von den gleichen Kanzleischreibern angefertigt wurde, die auch für die Transliteration dieser polnischen Briefe ins Kyrillische verantwortlich waren. Im "Sinbirskij sbornik" befinden sich die Abschriften der Briefe aus dem Umfeld von Michał Kazimierz Pac (gest. 1682), Dymitr Jerzy Wiśniowiecki (gest. 1682) oder Jan Sobieski (gest. 1696). Eine kurze Passage aus einer solchen Korrespondenz soll die Art und Weise verdeutlichen, wie die polnischen Briefe in kyrillische Schrift umgesetzt und wie sie in russische Sprache übersetzt wurden:252 poln. Original (S. 179)

russ. Übersetzung (S. 179)

Взнавя се моя з ваш мосцемъ моимъ мосци панемъ кореспонденциа, ктора хоць нигды не естъ намъ брониона, особливе еднакъ под тенъ часъ листовне належи намъ зносиць се; кеды блиско настемпуе военна пора, ... якобы бисурманска завзентосць не брала горы, и погубила се в импрезе своеі: цо певно здари опатрносць боска ... Михалъ Пацъ, воевода виленскиі, гетманъ велькего ксенства Литевскего.

Возобновляю мою съ вами, М. П., переписку, которая хотя никогда не была нам возбранена, но теперь особенно нам нужно сноситься письменно, когда наступаетъ военная пора, чтобы сокрушить могущество басурманъ, въ чемъ, надѣюсь, милость Божія намъ поможетъ ... Михаилъ Пацъ, воевода виленскій, великій гетман великаго княжества Литовскаго.

Ungeachtet dessen, dass der Großteil der Korrespondenz sich ausschließlich auf militärisch-politische Themenkreise erstreckt, sind diese Briefe ein beeindruckendes 250

251 252

Die Dokumente wurden durch D. V. Valuev in privaten Archiven des Gouvernement Sinbirsk (heutiges Zentrum: Ul'janovsk) entdeckt und sind mit hoher Wahrscheinlichkeit Abschriften der heute nicht mehr bekannten Originale des Aktenarchivs des Posol'skij Prikaz. Sinbirskij sbornik, Malorossijskie dela 1845, S. 21. Дело № 168, "Отписка и под нею лист Гетмана Великаго Княжества Литовскаго Михайла Паца, инструкция, данная им ротмистру Яну Грохольскому и распросныя его речи", datiert mit 3. Juli 1682, Abdruck in: Sinbirskij sbornik, Malorossijskie dela 1845, S. 179. Die Rechtschreibung folgt der gedruckten Quelle.

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

107

Zeugnis einer westslawisch-ostslawischen Sprachkultur, deren Spuren schon fast verschwunden sind.253 Die nächsten Zeugnisse für die Wiedergabe des Polnischen in kyrillischen Buchstaben tauchen erst um die Mitte des 19. Jahrhunderts auf. Es handelt sich um mehrere Lehr- und Fibelbücher, die sowohl für die Sprecher des Russischen als auch für die des Polnischen gedacht waren. So ist das Buch "Образцы польского языка въ прозѣ и стихахъ для русскихъ", das durch Petr P. Dubrovskij 1852 in St. Petersburg herausgegeben wurde, vor allem für Russen gedacht, die das Polnische erlernen wollen.254 Dagegen spiegelt eine Reihe von Lehrbüchern aus den 1860er Jahren, wie "Элементаръ для дзеци вейскихъ" von 1865, eine sich im Zuge des polnischen Januaraufstandes von 1863 verschärfende Russifizierungspolitik des Russischen Reiches gegenüber dem geteilten polnischen Staat wider.255 Den Höhepunkt solcher Bestrebungen zur "Annäherung der Slawen untereinander" bildet die "Общеславянская азбука", die 1871 in St. Petersburg durch A. F. Gil'ferding herausgegeben wird. Die Idee einer gemeinslawischen Grammatik, die in russischen akademischen Kreisen auf heftige Kritik stieß, wurde allerdings nach 1871 nicht weiter verfolgt.256 Die Zeugnisse der Wiedergabe des Polnischen in kyrillischen Buchstaben aus der Mitte des 19. Jahrhunderts arbeiten alle mit einem definierten Umschriftsystem, das dem Transliterationssystem für polnische Lieder in der Hs. RNB Pogodin 1974 nicht unähnlich ist. Ein Textbeispiel aus der "Образцы польскаго языка" soll dies veranschaulichen:

253 254

255

256

Nicht auszuschließen ist, dass in sich russischen Archiven noch mehr vergleichbares Material befindet, das bisher aber noch unbeachtet geblieben ist. Дубровский, П. Д.: Образцы польского языка вѣ прозѣ и стихахъ, для русскихъ, изданные П. Д. Wzory języka polskiego, proza i wierszem dla Rossyan wydane przez P. D. С.Петербург 1852; vgl. auch: Николаев, С. И.: Ян Кохановский в пособиях по польскому языку для русских (XVIII - первая половина XIX в.) // От Кохановского до Мицкевича. Разыскания по истории польско-русских литературных связей XVII – первой трети XIX в. С.-Петербург 2004. С. 39-40. Weitere Werke dieser Art sind: Учебник польского языка составленный Ф. И. Кургановичем, Варшава 1865; Грамматыка ęзыка польскего уложена вэдлугъ такей же грамматыки, выданэй въ 1860 року ...С. Пэтэрсбургъ 1866; vgl. dazu Nikolaev 2004, S. 42-43. Vor allem die sachkundige Kritik von J. A. Baudouin de Courtenay hat sehr dazu beigetragen, vgl. Nikolaev 2004, S. 43-44.

108

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

kyrill. Umschrift

poln. Original

Вѣчносци свѣта! [...] Ты пршеконанѣ цнотливыхъ шановне Едни, въ глэмбокѣмъ цѣбѣ зауфаню, Пршедзивно въ твоей малюȋо пѣнкносци.257

Wieczności święta! o dzieło cudowne Ty przekonanie cnotliwych szanowne. Iedni, w głębokim ciebie zaufaniu. Przedziwną w twoiey maluią piękności.258

Eine weitere Gattung von kyrillischen Texten, die allerdings nicht direkt zum Verfahren der Wiedergabe des Polnischen in kyrillischen Buchstaben gerechnet werden kann, liefern manche Zeugnisse der "prosta mova". Einige dieser Texte, die aus der Zeit um 1600 aus dem südwestrussischen Raum stammen und im Zuge der konfessionellen Polemik zwischen Orthodoxen und Unierten entstanden sind, weisen eine so hohe Affinität zum Polnischen auf, dass sie manchmal mit dem kyrillisch aufgezeichneten Polnisch verwechselt wurden.259 Ein typisches Beispiel für diese Art von Texten ist die berühmte "Apokrisis" von Christophor Philaleth (gest. ~1632), die im Jahre 1597 in polnischer und 1598 in ruthenischer Sprache erschienen ist:260 poln. Text

ruth. Text

Pism choć potrzebnych, iaśniewielmożny a miłościwy panie, gorącym ogniem ludzkiey przeciwności siła być pożatych, abo na xtałt wosku rostopionych, z doświadczenia wiedząc, mysliłem o tym, iakobym ten swoy szkrypt na światło puszczaiąc, od takiego ognia obwarować był miał.

Писмъ хотя потребныхъ, ясневелможний а милостивый пане, горящымъ огнемъ людской противности много быти пожертыхъ, албо на кшталтъ воску ростопленыхъ, зъ досвѣтченя вѣдаючи, мыслилемъ о томъ, якобимъ тое свое писмо на свѣтло пусчаючи, отъ такого огня обваровати былъ мѣлъ.

Die angeführten Beispiele für die Wiedergabe des Polnischen in kyrillischen Buchstaben können als Kontrastmaterial für die Analyse der Art und Weise der Wiederga257 258 259

260

Dubrovskij, Obrazcy 1852, S. 44. "Modlitwy Ks. Izabelli Czartoryskiej: Wieczność". Poln. Text aus: Przewodnik Naukowy i Literacki, dodatek do Gazety Lwowskiej, Lwów, XXXVII, 1909, z. 1, S. 95. Vgl. Sobolevskij 1980, S. 65 und Uspenskij 1987, S. 262: "Границы между «простой мовой» в ее белорусском варианте и польским языком оказываются при этом весьма нечеткими: в предельном случае тексты на «простой мове» могут приближаться к кириллической транслитерации польского текста". Beide Sprachversionen sind abgedruckt in: Апокрисисъ. Сочинение Христофора Филалета въ двухъ текстахъ польскомъ и западно-русскомъ 1597-1599 года. // Памятники полемической литературы въ Западной Руси. Книга вторая. Петербург 1882. с. 1003-1820. Der zitierte Text stammt aus Sp. 1005-1006.

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

109

be der polnischen Lieder in kyrillischen Buchstaben in der Hs. RNB Pogodin 1974 herangezogen werden.

7.2. Transliteration vs. Transkription Sowohl bei der Transliteration als auch der Transkription handelt es sich um die Umsetzung des Schriftbildmaterials einer bestimmten Sprache in das Schriftbild einer anderen Sprache.261 Dabei benutzen die beiden betroffenen Sprachen in der Regel unterschiedliche graphische Schriftsysteme. In unserem Fall geht es um die kyrillische und die lateinische Schrift. Im deutschsprachigen Raum gibt es einen signifikanten Unterschied zwischen den beiden Begriffen. Die Transkription ist die lautgerechte Umsetzung aus einer Schrift in die andere, die Transliteration dagegen ist die buchstabengetreue Umsetzung des betroffenen Schriftmaterials. Das Ziel der Transkription ist es, dem Rezipienten ein Gefühl für den Lautzustand eines fremden Lexems zu vermitteln, das Ziel der Transliteration dagegen, dem Rezipienten den Weg für eine mögliche Rückübertragung des umschriebenen Wortes nicht zu verbauen. Die Regeln für die Transliteration in die eigene Sprache werden gewöhnlich von Sprechern eines Landes dem Prozess der Standardisierung unterworfen. Obwohl die meisten Transliterationsverfahren nicht immer eine hundertprozentige Retransliteration erlauben, wird die Transliteration mit Vorliebe im akademischen Bereich eingesetzt. Somit steht die Transliteration für eine Übertragung mit System, wobei die Transkription dann eine freie Übertragung bedeutet. Letztendlich hängt der Einsatz beider Verfahren von der Intention des Übertragenden ab: Wenn das Wiedererkennen des Lautbestandes einer fremden Sprache im Vordergrund steht, wird die Transkription eingesetzt, wenn dagegen das Wiedererkennen und die Rekonstruierbarkeit der Herkunftsschrift angestrebt wird, kommt die Transliteration zum Einsatz.

7.3. Transliterationssystem in der Hs. RNB Pogodin 1974 Die Analyse des Übertragungssystems der vorliegenden Hs. erstreckt sich in erster Linie auf die beiden ersten Teile der Hs. (A und B), die mit 104 Folio und 142 Liedern 87 Prozent der Hs. ausmachen. Die beiden Schreiber der Teile weichen in Bezug auf die Schriftart erheblich voneinander ab, benutzen jedoch ein fast identisches Übertragungssystem für die Wiedergabe des Polnischen mit kyrillischen Buchstaben. Die Abgrenzung der beiden ersten Teile von Teil C ist nicht zuletzt auch sprachlich 261

Zikmund, Hans: Transliteration. In: Günther, Hartmut / Ludwig, Otto (Hrsg.): Schrift und Schriftlichkeit. Writing and its Use. Ein interdisziplinäres Handbuch internationaler Forschung. An Interdisciplinary Handbook of International Research. Zweiter Halbband. Berlin, New York: de Gruyter. S. 1591-1604. [Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft, 10.2]. Vgl. auch Реформатский, А. А.: Транслитерация русских текстов латинскими буквами // Вопросы языкознания, 1960. № 5. С. 96-104.

110

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

bedingt. Die Lieder des Teils C sind durchgehend kirchenslawisch und liefern daher auch kein Material für eine entsprechende Analyse. Graphisch vollzieht sich zwischen den Teilen A-B und C ein markanter Bruch auf der Ebene des Einsatzes des Tremas. Ab dem Lied Nr. 143 wird nicht mehr die übliche Variante ohne Trema {i}, sondern ausschließlich mit Trema {ї} verwendet. Als Vergleichsmaterial für die Analyse des Umsetzungssystems der Hs. RNB Pogodin 1974 bietet sich eine Reihe von Regeln aus neuerer Zeit an, die heute in Russland für die Übertragung von Eigennamen eingesetzt werden. Diese Regeln sind zwar nicht standardisiert, wurden aber vom russischen Ministerium für Bildung und Wissenschaft für den Einsatz in russischen Hochschuleinrichtungen empfohlen. Es handelt sich um die "Tabellen für die praktische Transkription" ("Таблицы практической транскрипции") für das Polnische, die in den Publikationen von D. I. Ermolovič aus den Jahren 2001 und 2005 publiziert wurden.262 Die "Tabellen" gehen größtenteils auf die Arbeiten von B. A. Starostin aus den 1980er Jahren zurück.263 Sie sind in etwa mit den deutschen Transkriptionsregeln, wie diese im Duden festgeschrieben sind, vergleichbar. Die "Tabličy" geben einen guten Überblick darüber wie die Sprecher des Russischen das Polnische heute transkribieren würden. Die folgende Tabelle zeichnet das Transliterationssystem der Hs. RNB Pogodin 1974 für die polnischen Lieder nach und gibt die polnisch-kyrillischen Äquivalente in Abhängigkeit zur Position im Lexem wieder. Für das Analyseverfahren werden nur die 68 Lieder herangezogen, für die eine eindeutige polnische Vorlage gefunden und denen in der Edition der polnische Paralleltext an die Seite gestellt werden konnte. Es werden hier systematisch alle Vokale und Konsonanten sowie einige ihrer wichtigsten Verbindungen wiedergegeben. Die abgeleiteten Regeln werden mit dem Material aus der Pogodin-Hs. belegt (die Nummer in Klammern gibt Auskunft über die Nummer des Liedes in der Hs. und die Strophe innerhalb des Liedes), wobei darauf geachtet wird, dass die Beispiele breit gestreut sind. Gleichzeitig erfolgt der Vergleich der abgeleiteten Regeln mit den Umsetzungsregeln aus "Таблицы практической транскрипции" (TPT). Die Abweichungen zur heutigen Norm werden in der Tabelle vermerkt. Anschließend soll auf der Grundlage der Regeln, Ausnahmen und Abweichungen eine Aussage über die Systemimmanenz des in der Hs. RNB Pogodin 1974 eingesetzten Umsetzungsverfahrens getroffen werden.

262

263

Vgl. Ермолович, Д. И.: Имена собственные на стыке языков и культур. Заимствование и передача имён собственных с точки зрения лингвистики и теории перевода. С приложением правил практической транскрипции имён с 23 иностранных языков ... Москва 2001. С. 162-165; auch Ермолович, Д. И.: Имена собственные: теория и практика межъязыковой передачи. С приложением правил практической транскрипции имён с 26 иностранных языков. Москва 2005. С. 344-348. Vgl. Гиляровский, Р. С.; Старостин, Б.А.: Иностранные имена и названия в русском тексте. Справочник. Москва 21978. С. 146-151.

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

111

Polnisch-kyrillische Äquivalente

Belege

poln. {ą} im Auslaut = kyrill. {о}

tobą – тобо (19.2), sobą – собо (74.11)

poln. {ą} vor b, p = kyrill. {он}

trąby – тронбы (62.5), przestąpił – престонпил (45а.9); TPT (heute anders): = kyrill. {ом}

poln. {c} = kyrill. {ц}

Pałacu – палацу (20.11);

poln. {ch} = kyrill. {х}

chwaląc – хваліонц (21.1), ukochana - у҆кохана (21.4)

poln. {сі} vor dem auslautenden e, vor ó und u = kyrill. {ц}

żywocie – живоцѣ (25.7), świecie – свѣцѣ (36.1), Uciekł – уцѣклъ (44а.43), ucieczka – уцѣчка (75.1), zasmuciły - засмуцили (108.49), porzucić – порзуцицъ (141.1), odwrócił - ѡ҆двроцилъ (6.6), wywrócili – вывроцили (56.1); TPT (heute anders): kyrill = {ч}, z.B. Życie – Жиче, Przyjacółka – Пшиячулка

poln. {cz} = kyrill. {ч}

człowiek – чловѣкъ (74.5)

poln. {ć} = kyrill. {ц}

Pokić – покиц (27.12), postanowić – постановиц (21.3), Zbawićiełu – збавицѣлю (20.6), spuścić – спустицъ (156.5), znać – знаць (20.8)

poln. {dz} = kyrill. {дз}

ludzki – людзки (74.5), dziś – дзис (74.8), narodził – народзил (75.5), przygodzie – прзигодзѣ (6.1), wiedzion – вѣдзіон (13.3), będzie – бендзѣ (19.6), zbrzydźił - збрзидзил (20.5)

112

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

Polnisch-kyrillische Äquivalente

Belege

poln. {dź} vor weichen Konsonanten (d.h. К+i) sowie vor ć, l, ń, ś, ź = kyrill. {дз}

ludźmi – людзми (101.6), idźcie – идзцѣ (107.18), dźiećie – дзѣцѣ (52.1)

poln. {dź} im Auslaut = kyrill. {дзь}

snadź – снадзь (56.13), Młódź – млудзь (63.5), bądź – бондзь (75.1), rządź – рондзь (80.9), kładź - кладзь (95а.3)

poln. {dż} = kyrill. {дз}, {дж}

Drożdże – дрождзе (31.11), zkądże – зкондже (120.13)

poln. {e} im Anlaut = kyrill. {є}, {ѣ}

Ewangielista – є҆вангелиста (124.3), Ewy – є҆ви (156.3), Ewropa – ѣвропо (62.1), Ewę – є҆́вве (75.4), Ewa – ѣвва (75.4), Elżbietę – є҆́льжбѣте (101.23); in allen anderen Fällen = kyrill. {є}

poln. {ę} vor b, p = kyrill. {ен}, {ем}, {ѣм}

potępienie – потенпѣнѣ (121.8), Zastępco – застемпцо (137.1), krępuje – кренпуе (137.3), głęboki – гленбокый (44а.10), głębokim – глембоким (48.7), tępieje – тѣмпѣѣ (63.6); TPT: ausschließlich kyrill. {ем}

poln. {ę} im Auslaut = kyrill. {ѣ}, {e}

mię – мѣ (74.1), się – сѣ (74.4), Cię – цѣ (74.4), nadgrodę – нагроде (27.4)

poln. {ę} in allen anderen Fällen = kyrill. {ен}

potęga – потенга (63.7), świętego – свентего (74.3), męki – менки (74.8)

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

Polnisch-kyrillische Äquivalente

Belege

poln. {f} = kyrill. {ф}

ufali – уфали (74.4)

poln. {g} = kyrill. {г}

wzgarda – взгарда (74.5)

poln. {h} = kyrill. {г}

Hetmanie – гетманѣ (27.14), hojnie – гойнѣ (74.18), Heród – герод (102.2); TPT (heute anders): = kyrill. {x}

poln. {i} = kyrill. {и}, {ї}264

Pośrzednik – посрзедникъ (49.13), ławniku – лавнику (76.6), ostatnim – ѡ҆статнїмъ (78.3)

poln. {ia} = kyrill. {ѧ}, vgl. auch {ja}

narzekania – нарзеканѧ (31.8), biada – бѧда (109.1)

poln. {iо} = kyrill. {іо}

pozdrowiona – поздровіона (81.1)

полн. {іó} = kyrill. {іо}

zniósł – зніослъ (100.4), wywiódł – вывіодлъ (74.7); TPT (heute anders): = kyrill. {ю}

полн. {іu} = kyrill. {ю}

upamiętaniu – упамѣнтаню (129.4), Sczęśćium – щенсцюм (138.2),

poln. {j} = kyrill. {й}265

zdrajca – здрайца (13.2)

poln. {ja} = kyrill. {ꙗ}, {ѧ}, vgl. auch {ia}

Jakoż – ꙗ҆кож (21.7), zjawiła – зьѧ҆вила (21.8), zjawiony – зьꙗ҆віоны (24.13)

poln. {ją} = kyrill. {іо}, {іон}

ją – іо (80.2), naśmiewając – посмѣваіонц (13.6)

264 265

113

{ї} (mit Trema) kommt im polnischen Teil der Hs. nur sehr vereinzelt vor. In der Regel sind die Eigennamen betroffen, z.B. марїа, їозефъ, семїон, каїфаш. In der Hs. in den meisten Fällen ist {й} als schräger Doppelstrich {здра̋ца} wiedergegeben. Die Hs. GIM 1938 verwendet z.B. in den gleichen Lexemen konsequent statt des Doppelstichs den Buchstaben {й}.

114

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

Polnisch-kyrillische Äquivalente

Belege

poln. {jе} im Anlaut = kyrill. {є}

jedyny – є҆дыны (100.4)

poln. {ju} = kyrill. {ю}

już – юж (7.15)

poln. {l} vor Konsonanten = kyrill. {л}

zamilczą – замилчо (44.38); TPT (heute anders): = kyrill. {ль}

poln. {la} = kyrill. {лѧ}, {лꙗ}

nalazł – налѧзлъ (31.10), króla – кролꙗ (44a.4)

poln. {lu} = kyrill. {лю}

ludzie – людзки (74.18)

poln. {lо} = kyrill. {ліо}

Królowa – кроліова (25.1), wielorybem – вѣліо рыбем (48.7), spalona – спаліoна (74.11)

poln. {lą} = kyrill. {ліон}

chwalących – хваліонцых (101.24)

poln. {ł} = kyrill. {л}

Piekła – пѣкла (36.4)

poln. {ń} = kyrill. {н}

człowieczeństwo – чловѣченство (35.1); TPT (heute anders): = kyrill. {нь}

poln. {ó} = kyrill. {o}

Kościół – косцолъ (108.25)

poln. {rz} vor und hinter k, p, t, ch = kyrill. {рз}

krzyżem - крзижем (45.10), krzyk – крзык (56.12), wnętrzności – внѣнтрзносци (63.2); TPT (heute anders): = kyrill. {ш}

poln. {rz} in allen anderen Fällen = kyrill. {рз}

odrzucać – рзуцац (74.8); TPT (heute anders): = kyrill. {ж}

poln. {sz} = kyrill. {ш}

mieszkał – мѣшкалъ (7.4), wszystkiego – вшисткѣго (26.3)

poln. {szcz} = kyrill. {щ}

zwłaszcza – звлаща (31.9), wypuszczono – випущоно (121.5)

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

Polnisch-kyrillische Äquivalente

Belege

poln. {ś} = kyrill. {с}

prześliczna – прзеслична (25.2), śmierci – смѣрци (45.12)

poln. {ść} = kyrill. {сц}

radośći – радосци (26.7), miłośćiw – милосцив (45а.2)

poln. {ść} im Auslaut = kyrill. {сць}

wierność – вѣрносць (109.5), Niewinność – нѣвинносць (49.15)

poln. {ści} = kyrill. {сци}

lubieżności – любезносци (36.4), właściwy – власцивы (56.1); TPT (heute anders): = kyrill. {сти}: Żоłnierz Wolności – "Жолнеж вольности"

poln. {y} im Auslaut = kyrill. {ы}, {и}

Trupy – трупы (56.2), godziny – годзины (13.4)

poln. {y} nach cz, sz, ż = kyrill. {и}

Oczy – о҆чи (56.4),

poln. {y} in anderen Fällen = kyrill. {ы}

mocy – моцы (19.9), Syna – сына (49.3)

poln. {z} im Anlaut = kyrill. {з}

zafrasuje – зафрасуе (6.4), zginienia – згинѣнѧ (6.7) Ausnahme: nie zfolgowała – не¦сфолговала (31.11)

poln. {ź} = kyrill. {з}

bojaźń – боꙗзнь (141.10), więźniami – вѣнзнѧми (21.2), groźne – грозне (78.7)

poln. {ż} = kyrill. {ж}

żądam – жондам (36.1), naywyższy – найвыжши (99b.1)

115

Das Umsetzungsverfahren des Polnischen in die kyrillische Schrift in der vorliegenden Hs. zeichnet sich durch hohe Systemkonformität aus. Die beiden Schreiber gehen bei ihrer Umschrift mit größter Genauigkeit und Konstanz vor. Auch wenn die Schreiber nicht diejenigen Personen waren, die die polnischen Texte transliterierten,

116

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

– wovon mit großer Wahrscheinlichkeit auszugehen ist –, sondern das bereits transliterierte Material abschrieben, zeichnet sich ihre Arbeit durch große Sorgfalt und Genauigkeit aus. Auch die Abweichungen zu den Regeln aus den "Таблицы практической транскрипции" (TPT) folgen einem klaren Beständigkeitsmuster. Es war offensichtlich nicht immer die Intention der Umsetzer, die lautlichen Besonderheiten des Polnischen in kyrillischer Schrift wiederzugeben. Im Gegenteil, es entsteht der Eindruck, dass für die Kompilatoren der Hs. nur der reine Buchstabe zählt. Nicht anders ist es zu erklären, dass der Unterschied zwischen den harten und erweichten Konsonanten im Schriftbild bis auf wenige Ausnahmen fehlt. Auch würde es jedem Sprecher einer ostslawischen Sprache, der minimale Kenntnisse des Polnischen besitzt, widerstreben, das poln. {rz} durch ostslaw. {рз} und nicht durch {ж} wiederzugeben. Eine Ausnahme bilden die polnischen Nasalvokale, die im Kyrillischen lautbasiert wiedergegeben werden. Hervorzuheben ist die Tatsache, dass die 68 Paralleltexte zwar aus unterschiedlichen Traditionen, Konfessionen und Quellen stammen, alle jedoch mit größter Exaktheit wiedergegeben sind. Dies ist vor allem beim Betrachten der einzelnen Lesarten der polnischen Quellen untereinander und in Gegenüberstellung mit dem jeweiligen parallelen kyrillischen Text festzustellen. Eine lexikalische Abweichung zwischen einer polnischen und kyrillischen Parallelstelle bedeutet fast nie ein Verschreiben des Schreibers oder eigenmächtiges Abweichen von der Vorlage, sondern das Vorhandensein einer anderen polnischen Version, die aus einer anderen polnischen Quelle stammt. Aufgrund der oben ausgearbeiteten Regeln, die mit großer Konstanz angewendet wurden, und der Tendenz der buchstabengetreuen Umsetzung der polnischen Texte in kyrillische Schrift kann das in der Hs. RNB Pogodin 1974 angewendete Verfahren der Umschrift als Transliteration bezeichnet werden. Da darüber hinaus die Texte der Hs. eine große Affinität und Homogenität zu den Textvarianten in anderen Hss. des Moskauer Komplexes aufweisen, kann davon ausgegangen werden, dass auch in den restlichen Hss. des MHK das Verfahren der Transliteration Anwendung fand. Und nun kann die Frage nach dem Zweck der buchstabengetreuen Wiedergabe der polnischen Lieder in Moskauer Hss. gestellt werden. Es steht eindeutig fest, dass diese Lieder nicht für Rezipienten aufgezeichnet wurden, die der polnischen Sprache nicht mächtig waren. Ein transliterierter Text lässt sich nicht singen, es sei denn, der Sänger weiß, wie die Strophe korrekt lautlich wiedergegeben wird. Also musste der Sänger nicht nur des Polnischen mächtig gewesen sein, sondern auch die polnische Schrift, sprich die polnische Orthographie gut beherrscht haben. Somit schränkt das Verfahren der Transliteration den Rezipientenkreis der kyrillisierten polnischen Lieder auf ein bestimmtes soziales Niveau ein, zu dem nur die Träger einer gewissen sprachlichen Bildung zählen können. Dies steht im Widerspruch zur oft zitierten Benevolentia-Formel von Petr Skrobotowicz aus dem Jahre 1676: "tak pїsano grubo

Wiedergabe des polnischen Lautmaterials mit kyrillischen Buchstaben

117

dłїa tego coby zrosumїeł kożdy ruskї człowїek".266 Diese Lieder waren eben nicht für "jeden Ruthenen oder Russen" bestimmt, sondern nur für diejenigen, die das Polnische lesen und schreiben konnten. Die Benevolentia-Formel in der Hs. RGB 10.944 ist daher vielleicht eher als eine literarische Formel zu verstehen, die vom Schreiber als literarischer Topos benutzt wurde.267 In den späteren Liederhandschriften aus dem großrussischen Raum, die dann im Laufe des 18. Jahrhunderts auftauchen, ändert sich die Art und Weise der Wiedergabe polnischer Lieder mit kyrillischen Buchstaben. Die Genauigkeit der Wiedergabe wie bei den Liedern des MHK ist nicht mehr präsent. Die lautlichen Tendenzen der Ostslawisierung- und Russifizierung des Polnischen in diesen Hss. werden vermehrt auf der Ebene der Graphie und der Schrift abgebildet.268

266 267

268

Vgl. die Beschreibung der Hs. RGB 10.994 im Kap. 5 dieser Arbeit. Vgl. auch Софронова, Л. А.: Польские старопечатные предисловия XVI-XVII вв. / Тематика и стилистика предисловий и послесловий. Ред. кол. О. А. Державина, А. С. Дёмин и. др. Москва 1981. Стр. 100-128. Vgl. die sprachliche Analyse der polnischen Lieder in kyrillischen Buchstaben in der Hs. GIM Ščuk. 23898/213 (datiert um 1765) in: Obrębska-Jabłońska, Antonina: Uwagi o języku ośmiu pieśni polskich w rosyjskim śpiewniku z końca XVIII wieku. In: Slavia Orientalis XV (1966), 4, S. 429-434.

8. Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

Die folgende Übersicht stellt eine Zusammenfassung der Ergebnisse der Auswertung der polnischen Varianten in der kommentierten Edition dar. Es handelt sich um 68 Lieder mit einer eindeutigen polnischen Vorlage. In der Übersicht werden die Nummer des Liedes in der Hs., das Incipit, die Sprache, das Thema des Liedes und anschließend die polnischen Herkunft des Liedes angegeben. Die Spalte mit der Herkunft des Liedes ist ein Ergebnis der Auswertung der polnischen Varianten und liefert nicht nur die ausgabenbezogenen Angaben zu der jeweiligen konkreten polnischen Quelle, aus der es mit höchster Wahrscheinlichkeit entlehnt ist, sondern auch die Informationen über die konfessionelle Zugehörigkeit (evangelisch-lutherisch, evangelisch-reformatorisch bzw. calvinistisch oder katholisch) dieser Quelle. Bei den Ausgaben, deren Erscheinungszeitpunkt nach dem Zeitpunkt der Entstehung der kyrillischen Hs. liegt, handelt es sich um Traditionsträger, deren Vorläufer nicht mehr überliefert oder zugänglich sind, die jedoch mit hoher Wahrscheinlichkeit die polnische Quelle für den jeweiligen kyrillischen Text lieferten.

Nr.

Anfang des Liedes

Spr.

Thema

~ Herkunft (Poln. Quelle)

Teil A: [6]

Бенде цѣ велбил мой панѣ [F]

pl

Psalm

PD1610/PD1629

7

Весолы намъ дзись дзѣн настал [F]

pl

Osterlied

kath. C1734, PN1745

13

Розмышляймы дзис вѣрни хрисциянѣ

pl

Passionslied

kath. PN1674

[19]

По упадку чловѣка грзешнего [F]

pl

Adventslied

kath. PN1627

20

Витай ѣзу христе з небѣских ясносци

pl

Adventslied

ev.-ref. K1641/K1646

21

Вшисцы вѣрни спеваймы хваліонц бога свего

pl

Adventslied

ev.-ref. K1641/K1646

[23]

Аніоловѣ цуі пословѣ в полу стали [F]

pl

Weihnachtslied

ev.-ref. K1641/K1646

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

119

Nr.

Anfang des Liedes

Spr.

Thema

~ Herkunft (Poln. Quelle)

24

Послухайцѣ з веселѣм, цо сѣ дня тего

pl

Weihnachtslied

ev.-ref. K1641/K1646, ev.-luth. C1648

25

Завитай пани свята, нѣбѣска кроліова

pl

Godzinki

kath. ZO1732

26

Мысль чловѣче завжды, иж муси умрзець кажды

pl

Über den Tod

ev.-ref. K1641/K1646

27

О смѣртелный o мизерный, цож собѣ думамы

pl

Begräbnislied

ev.-ref. K1641/K1646

29

О чловѣче вспомни собѣ

pl

Über den Tod

ev.-ref. PD1619/K1782

31

Мало людзи на тым свѣцѣ кторзы сѣ бога боіо

pl

Über den Tod

ev.-ref. K1641/K1646

35

Дзѣціонтко сѣ народзило, вшитек pl свят увеселило

Weihnachtslied

kath. Jag1638/PN1627

36

Южъ пречъ свѣцѣ нѣ трзеба ми цѣ

pl

Lied über Vergänglichkeit der Welt

kath. PN1745

38

Здровась одъ аніола, поздровѣнѣсь мяла

pl

Marienlied

kath. PN1674

44a

Слухайцѣ вшисци яко богъ ласкавый

pl

Lied über die Schlacht bei Chocim

Rafał Leszczyński, Zwycięstwo (Einzeldruck 17. Jh.)

45

Тыс кторас пѣнкнѣ дни своѣ скончила

pl

Marienlied

kath. PN1674/K1785

45a

Ѣзу христе вѣчнѣ живый, боже чловѣче правдзивы [F]

pl

Über den Tod

ev. C1638/K1706

46

Прзи оней горзе свѣцон сѣ зорзе

pl

Weihnachtslied

kath. PN1674?

47

Цож я чиниць грешне цяло бенде

pl

Lied über Vergänglichkeit des Seins

kath. PN1674

120

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

Nr.

Anfang des Liedes

Spr.

Thema

~ Herkunft (Poln. Quelle)

48

Нѣх монарховѣ, място све фундуіо

pl

Über den Tod

kath. C1734/PN1745

49

Уменченѣ ѣзуса кроля нѣбескѣго

pl

Auf die Karwoche

ev.-ref. K1646

50

Утро востав воспѣваемъ

ksl

Hejnał-Lied

Übers. aus PN1674

52

О круліова нѣба, кому цѣ не трзеба

pl

Marienlied

kath. PN1745

56

Поганцы о боже живый, воюіо твой край власцивы

pl

Psalm

kath. PN1674

58

Нигды сѣ не ленка цнота, нигды жаднего клопота

pl

Über die Tugend

Mikołaj Kochanowski, 17. Jh.

62

Наклон о ѣвропо наклон уши своѣ

pl

Lied über die Demut

Joannicyusz Galatowski (PN1672)

63

Боже ласкавый, прзийми плачъ крвавый

pl

Patriotisches Erweckungslied

kath. C1734/PN1745

74

Боже чемус мѣ чемус мѣ мой вѣчны

pl

Psalm

kath. PN1674/PN1627

75

Здровас бондзь марїя, нѣбеска лилѣя

pl

Marienlied

kath. PN1674

76

Ютро дзися вчора, чекай до вѣчора

pl

Über den Tod

Einzeldrucke 17. Jh.

78

Если сам панъ дому не збудуе

pl

Psalm

PD1579/1919 bzw. PD1587

80

Уфамъ богу в нещенсцю мым же мѣ он поцеши

pl

Lehr- und Trostlied

kath. PN1674

81

Бондзь подзровіона панѣнко марїя

pl

Marienlied

kath. ZO1732/C1734/ PN1745

94

Цо за прзичина же так умѣраіо

pl

Über den Tod

Einzeldruck 1573

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

121

Nr.

Anfang des Liedes

Spr.

Thema

~ Herkunft (Poln. Quelle)

[95a]

Кролю нѣбески здровѣ душу моѣ

pl

Psalm

ev. C1587/C1620

99[b]

Сам мой пан бог найвыжши мым щенсцѣм кѣруѣ

pl

Lob- und Danklied

kath. C1734

100

Гейнал вшисци заспѣваймы, ченсць и хвале богу даймы

pl

Adventslied

kath. C1734 (PN1674)

101

Кто хце паннѣ Марыей служиць

pl

Passionslied

kath. (PPS1607/18, PN1627 Władysław z Gielniowa)

102

В дзѣнь божего народзѣня весели pl людзѣ

Weihnachtslied

kath. PN1627/PN1674

103

Мамы прзияцѣля христа збавицѣля

pl

Weihnachtslied

kath. PN1627/PN1674

106

Смутне ме серце в жалосци омдлева

pl

Begräbnislied

kath. PN1674

107

Рачь цѣ послухац те справы, ктора сѣ вон час обявы

pl

Lied über das Jüngste Gericht

kath. PN1627

108

Ойче боже вшехмогонцы, кторис з милосци горонцы

pl

Passionslied

kath. PN1627

109

Ахъ бяда бяда мнѣ геродови, утропіонему велце кролеви

pl

Weihnachtslied

kath. PN1674

120

Крзижу свѣнти надевшитко, дрзево нашляхтенѣйше

pl

Passionslied

kath. PPS1627

121

О душо в шелка набожна, ку милему богу склонна

pl

Passionslied

kath. PPS1607/18 bzw. PN1627

122

Ѣзу христе панѣ мили, баранку барзо цѣрпливы

pl

Passionslied

kath.PN1627/PN1674

123

Христус з мартвихъ встал ѣсть, нам на прзиклад данъ ѣсть

pl

Auferstehungslied

kath. C1734

122

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

Nr.

Anfang des Liedes

Spr.

Thema

~ Herkunft (Poln. Quelle)

124

Просмишъ дзися свѣнтего духа, бисми били правей вяри

pl

Pfingstlied

kath. PN1627

126

Твоя ченсць хвала наш вѣчний панѣ

pl

Abendmahlslied

kath. PN1627/PN1674

Wechsel der schreibenden Hand, Teil B: 127

О надрожшиї квятечку

pl

Marienlied

kath. PN1627/1674

128

О езу сыну дрогий

pl

Weihnachtslied

kath. PN1674

129

До цѣбѣ панѣ покорне волами

pl

Fronleichnamslied

kath. PN745

[130]

Бенде я завше велбилъ имѣ бога мего

pl

Psalm

kath. PN1674

[131]

Яко на пущи прендкѣми псы щвана

pl

Psalm

kath. PN1674

[132]

Нѣвинносць панѣ мое

pl

Psalm

PD1583, kath. PN1627/ PN1674

133

Кто сѣ в опѣкѣ пода пану свему

pl

Psalm

kath. PN1627/PN1674

[134]

Щедзіонцъ по ниских брзегах

pl

Psalm

kath. PN1627

[135]

Духы прожне смѣртелносци

pl

Psalm

kath. PN1674

[136]

Слухай цо живо

pl

Psalm

kath. PN1674

[137]

Панно над хори анѣлскѣ взнѣсона

pl

Marienlied

kath. PN1745

[138]

Жал ми жем кѣды згрзешил

pl

Bußlied

kath. PN1674

[139]

Прзидзѣ панѣ загинонць

pl

Bußlied

kath. PN1674

[140]

Насвѣнтша панно слична мария

pl

Marienlied

kath. PN1674

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

Nr.

Anfang des Liedes

Spr.

Thema

~ Herkunft (Poln. Quelle)

[141]

Есть зграда в свѣцѣ [F]

pl

Lied über die Falschheit der Welt

kath. PN1674

[142]

О мизерне душо моѣ [F]

pl

Bußlied

kath. PN1674

[156]

Витай кролова неба269

pl

Marienhymnus

kath. (DdN 1901)

123

Wie aus der oben angeführten Übersicht hervorgeht, stammen die polnischen Lieder der Hs. nicht aus einer einzigen polnischen Quelle, sondern aus einer Reihe von Quellen. Demnach handelt es sich bei RNB Pogodin 1974 um ein Sammelwerk, das unterschiedliche thematische und konfessionelle Lieder versammelt. Die Lieder scheinen in einem nicht allzu großen zeitlichen Abstand kompiliert worden zu sein, wofür vor allem die Einheitlichkeit bei der Umsetzung des Polnischen ins Kyrillische spricht. Die meisten polnischen Vorlagen stehen mit den ostslawischen Gebieten des polnisch-litauischen Staates in Verbindung. Die reformierten Gesangbücher des 17. Jahrhunderts wurden hier – im Einzugsgebiet des Calvinismus – sicherlich zahlreich tradiert. Auch die katholischen nachmittelalterlichen Kantionalsammlungen (vor allem die aus Sluck und Wilna) stehen mit diesen Gebieten, die von der katholischen Kirche einer massiven Gegenreformation ausgesetzt wurden, in Verbindung. Thematisch sind unter den polnischen Liedern der Hs. (mit Vorlage) fast alle Gattungen vertreten, allerdings ist eine Tendenz in Richtung der Psalmen und Marienlieder zu beobachten. Die beiden Gattungen schöpfen ihr Repertoire aus den katholischen Kantionalen. Anders verhält es sich bei Weihnachts- und Begräbnisliedern. Diese sind sowohl in den evangelischen und als auch in den katholischen Sammlungen enthalten, wobei es vor allem die evangelischen Gesangbücher sind, die die Begräbnis- bzw. die Todeslieder tradieren. Für 32 polnische Lieder in der Hs. konnte keine polnische Vorlage ermittelt werden. Es handelt sich überwiegend um Bußlieder, die aus dem ersten Teil der Hs. stammen.270 269 270

Dieses Lied stammt aus dem Schlussteil (Teil D) der Handschrift. Das sind die Lieder: Цожъ я чиницъ іезу слодкий бенде [F] (12); Нѣ вем ах нѣ вѣм гздзѣ мам векъ кончиц [F] (14); Щенсцѣ одмѣнне и вѣлце зрадливе [F] (33); Вы буйне вятры шуміонце лясы (37); Прзебралем мяре ах мой моцный боже (39); Придзѣ час гды душа, нѣ зостанѣ в цѣлѣ (40); А мам ци я свего, ѣзуса милего (41); Гей нам гей, нам сѣ то дзися веселиц (42); Чему серце тескнѣе чем весолосць губи (43); О пречиста дзевицо нѣбѣска круліово (51a); Юж цѣ жегнамъ наймилший сыну ѣзусѣ (55); О пренасвѣншо панно чистосци (57); Насвѣнша марїя в огродечку была (59); Над іорданем стала, до бога волала (60); Нѣ дуфай в щенсцю надер и мондросци (61); Злота ойчизна ѯенства литевскѣго (65); Жалосне панѣнка плакала, гды сына на крыжу видзяла (66); От богу мила од вѣков вы-

124

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

Was das Alter der polnischen Quellen betrifft, so scheint der Kompilator der kyrillischen Quelle den älteren Quellen den Vorzug gegeben zu haben. Es werden bevorzugt Lieder vor 1650 übernommen, bei älteren katholischen Ausgaben greift man auf Liedersammlungen vom Anfang des 17. Jahrhunderts zurück, bei evangelischen scheinen es Ausgaben aus den 1640er-50er Jahren zu sein. So können die beiden Danziger Gesangbücher „Kancyonał, To jest, Księgi Psalmów Y Pieśni Duchownych“ von 1641 und 1646 als die Übernahmequelle für die wenigen polnischen evangelisch-reformatorischen Lieder der Handschrift betrachtet werden.271 Die spätere katholische Sammlung "Pieśni nabożne" von 1674, die im Moskau des ausgehenden 17. Jahrhunderts definitiv bekannt und rezipiert wurde, scheint gleichzeitig auch als eine Art von Referenz- und Belegsammlung für die polnischen katholischen Lieder gedient zu haben. Fest steht auch, dass im Mittelpunkt des Interesses des Kompilators der kyrillischen Hs. nicht die autorenbezogenen, sondern die anonymen polnischen Sammlungen standen. So stammen die Lieder von Jan Żabczyc und Walenty Bartoszewski in der Hs. nicht aus den Sammlungen dieser Autoren, sondern aus späteren katholischen anonymen Quellen, die diese Lieder inkorporiert haben. Auch die Kochanowski-Psalmen wurden nicht aus einer der zahlreichen Ausgaben des Autors vom Ende des 16. – Anfang des 17. Jahrhunderts oder einem der reformatorischen Gesangbücher entlehnt, die diese Psalmen tradieren, sondern aus einer Reihe anonymer katholischer Liedersammlungen. Die nachfolgende Tabelle gibt eine Übersicht über die 28 restlichen polnischen Lieder (und zwei direkt aus dem Polnischen übersetzten kirchenslawischen Lieder) mit einem polnischen Beleg im Moskauer Handschriftenkomplex.272 Die Spalte zur "polnischen Quelle" gibt Auskunft über die älteste nachweisbare polnische Quelle, die konfessionelle Zugehörigkeit und eine Referenz (falls vorhanden) zum Incipitarium von Arnd Wöhler von 1999. Alle kyrillischen Lieder dieser Gruppe wurden einem

271 272

брана (70); Любо кѣды злотый фебус выника з моря (72); Чем нѣ жалуешъ, нѣ покутуеш (73); Ой не раз не два злый нѣвдзѣнчнику згрзешилес (88); Нѣ вѣм ах нѣ вѣм як прозбе вносиц [F] (89); Анѣле стружу прзиданый, проше цѣ чловѣк стросканый (79); Кролю маленкий наш панѣ, хоров анѣлских коханѣ (82); [Fragment, nicht identifizierbar] (90); Тыс нендзна душе згрешилас так ойцу (91); Южъ згин смѣху и злы мой грзеху, и всшискѣ нѣцноты моѣ (92); А длугож ми тему мизернему святу похлебовац (93); Згрзешилес адамѣ, вцихим жиіонц краю (95, 99); Душа в цѣле веселѣ весолосци не згуби (97, 99a); Чиста дзѣвицо і аггелска пани (104); Богъ земно чего сѣ фрасуѣ, фрасуѣ жем грзехи чуѣ (105); О маріе яко взывац, яко цѣбѣ мам называц (125). Diese Gesangbücher wiederum scheinen eine besonders enge Beziehung zum Cantional der Böhmischen Brüder (C1611) zu haben, das 1611 in Thorn gedruckt wurde. Es bleiben demnach nur 6 polnische Lieder in anderen Hss. des MHK ohne eine polnische Vorlage. Das sind: Бѣнды колвек терас есте на тым марным свѣце (G1938); Вникали стрзалы тве (G1938); Пану богу щенсце мое завжды отдавам (G1938); Превдзечна сладкости Дїаннѣ подобна (G1743); Пренасвѣнша матко божа наде мно змилуйсѣ (G1938); Юж пречь яде мостем сѣ кладзѣ (G1938).

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

125

Textvergleich mit den unten angegebenen polnischen Quellen unterzogen. Allerdings wurde hier, im Gegensatz zu den polnischen Liedern in der Hs. RNB Podogin 1974, kein Vergleich der Lesarten und dementsprechend kein Vergleich der polnischen Varianten vorgenommen. Aufgrund des allgemeinen Textvergleichs und der Erfahrung mit dem Variantenvergleich in RNB Pogodin 1974 kann jedoch mit hoher Sicherheit davon ausgegangen werden, dass die angeführten polnischen Belege als Rezeptionsquellen für die entsprechenden kyrillischen Lieder gedient haben. MHKHs.

Liedanfang

Spr.

Thema

poln. Quelle

G1743

Ах невем невем причина чия

pl

Fronleichnamslied

kath. C1734; Wö 314

G1938

Анїол пастерзом мовил

pl

Weihnachtslied

kath. PN1627, PN1674; Wö 23

G1938

Ах мой смутку ма жалосци pl

Begräbnislied

PN1674; Wö 15273

G1938

Ах ты жачек ученый

ksl

Lehrlied

Warmia i Mazury 2002, Nr. 1110 A-B 274

G1938

Боже вѣчный боже живый

pl

Adventslied

kath. PN1674; Wö 64 (vgl. Hernas 1961, S. 216-217)

10.944

Витай гвяздо морска

pl

Marienlied

Laterna, Harfa Duchowna 1604, S. 550; Bartoszewski, Parthenomelica 1613; kath.

G1743

Витай паненка вшелка ласки напелнїона

pl

Marienlied

kath. PN1674; Wö 604

G1938

Витам сѣ, витам кролїова нѣбѣска

pl

Marienlied

kath. C1734; Wö 586

G1743

Встал пан Христос з мертвых нынѣ

pl

Auferstehungslied

kath. PN1627 / PN1674; Wö 619

273

274

Vgl. Wydra, W: Polskie pieśni średniowieczne. Warszawa 2003, S. 75ff., darin: Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią und Skarga umierającego aus der Hs. 20/R, Biblioteka Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie", k. XVI – p. XVII w., s. 167-175; vgl. auch Nehring, Władysław: Altpolnische Sprachdenkmäler, Berlin 1886. S. 293. Warmia i Mazury, cz. 4, Pieśni rodzinne i taneczne, Warszawa 2002, S. 248-253, Nr. 1110 A-B

126

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

MHKHs.

Liedanfang

Spr.

Thema

poln. Quelle

G1938

Гвяздо ясности, Дѣво чистосци

pl

Marienlied

kath. PN1674; Wö 163

G1938

Гей нам гей, Вшитек свят дзися весолый

pl

Weihnachtslied

Żabczyc, SymAng 1630/31; Wö 168; kath.

G1938

Дай нам Христе вспоможенѣ

pl

Passionslied

kath. PN1627 275

G1938

Иже все израдне дни своя скончала

ksl

Marienlied

Übers. aus PN1674

G1743

Кролевне вѣчней неба высокего

pl

Marienlied

kath. CC1668, S. 44

10.944

Марїя бондз поздровена

pl

Marienlied

kath. ZO1732, S. 396; Wö 265

10.944

Месиаш пришед на свят

pl

Kolęda

kath. PN1674 (St. 115)276 ; Wö 269

10.944

Насвѣнтша панно и матко божа

pl

Marienlied

kath. Surzyński 1908 277

G1938

Новый год бежит

ksl

Weihnachtslied

ksl. Übersetzung aus PN1745, S. 40

Ščuk. 61

Нѣх се добра мысль зачина pl

Inwitacya panieńska

Wirydarz poetycki Trembeckiego 1910, S. 134 278

10.944

О господзе увельбена

Marienlied

kath. CC1668; Wö 332

275

276 277

278

pl

Zu diesem Lied liegt in GIM 1743 eine Randnotiz vor: „Списано из Василия псалмов Титова“ (wobei der genaue Liedbezug unklar ist) und „Почи смотри[ти] в печатной кантычке данк[и]“. Vgl. PN1745: St. 1-7; C1734: St. 1-12; K1863: St. 1-12; in GIM 1938, 156: ksl. Übersetzung von Polockij. Vgl. Surzyński, Józef: Psallite Domino : towarzyszenie organowe do śpiewnika kościelnego dla użytku parafii rzymsko-katolickiej. Cz. 2, "Śpiewajmy Panu" : z całkowitym tekstem pieśni, Poznań 1908, S. 142. Vgl. Jakuba Teodora Trembeckiego wirydarz poetycki z rękopisu radcy Dr. Ludwika Mizerskiego. Wydał A. Brückner. T.1. Lwów 1910. S. 134. Das Lied scheint im Zusammenhang mit Posol'skij Prikaz zu stehen, siehe Nikolaev zu Trembecki 2004, S. 94.

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

127

MHKHs.

Liedanfang

Spr.

Thema

poln. Quelle

G1938

Обронцо уциснїоных, Боже литосцивый

pl

Psalm

PN1627/PN1674; Wö 358

G1743

Он хитри ванжь мова гладка

pl

Rozmaite

kath. PN1674

G1938

Пана волам, пана проше

pl

Psalm

kath. PN1627; PN1674 (Koch. Ps. 142); Wö 388

10.944

Похвалимы днесь пана тего

pl

Weihnachtslied

kath. PN1674; Wö 419

G1938

Царю Христе пани мили

pl

Passionslied

s. Ѣзу Христе пане мили (kath. PN1627/PN1674)

G1938

Чему сѣ трвожиш, душо моя

pl

Bußlied

kath. K1796; Wö 104

G1938

Щенсливы кому грзехи одпущоно

pl

Psalm

kath. PN1627; PN1674 (Koch. Ps. 31); Wö 504 (auch in ev. K1638 und K1646)

G1938

Юж похвалмы кроля тего

pl

Adventslied

kath. C1734; Wö 220

G1938

Яко рожа мендзы колїонцым глогѣм

pl

Marienlied

Muzyka staropolska 1966279; Wö 178; kath.

G1938

Ѣзу слодкѣ памѣнтанѣ

pl

Fronleichnam

kath. PN1674

G1938

Ѣстем на дродзе щенсць Панѣ

Bußlied

kath. PN1627; PN1674; Wö 180; ev. C1601/C1620 (vgl. Döring 1865, S. 448) 280

279

280

pl

Das Lied wird in das Jahr 1586 datiert, vgl. Feicht, Hieronim: Muzyka staropolska : wybór nie publikowanych utworów z XII–XVIII wieku, Kraków, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1966, s. 109-110, 385-386. Vgl. auch Wydra, W.: Polskie pieśni średniowieczne. Warszawa 2003, S. 75f.

128

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

Auch hier ist zu beobachten, dass die meisten Lieder den katholischen Kantionalsammlungen entnommen sind. Die drei Lieder, die in den evangelischen Gesangbüchern auftauchen, sind die beiden Psalmen von Kochanowski281 und das Bußlied "Jestem na drodze szczęść Panie", die sowohl in der lutherischen als auch in der reformatorischen Kirche benutzt wurden. Als eine der zentralen polnischen Rezeptionsund Übernahmequellen können die Sammlungen der "Pieśni nabożne" (Słuck) 1674 und der "Pieśni nabożne" (Kraków) 1627 angesehen werden. Es ist überaus bemerkenswert, dass die meisten polnischen Lieder in der Hs. RNB Pogodin 1974 wie auch im gesamten MHK aus den katholischen Liedersammlungen entlehnt wurden. Dies wird vor allem dann deutlich, wenn man sich vor Augen führt, dass die polnische katholische Kantionaltradition zum Ende des 17. Jahrhunderts mit ca. 100-120 Liedern ein relativ geringes Repertoire aufzuweisen hatte. Dagegen erreichten die polnischen evangelischen (sowohl die lutherischen als auch die reformatorischen) Gesangbücher bereits zur Mitte des 17. Jahrhunderts einen Umfang von 400 bis 550 Liedern. Nur wenige dieser evangelischen Lieder fanden Eingang in das Moskauer Liederkorpus. Die Lieder der Polnischen Brüder sind in Moskau gänzlich unbekannt. Es verwundert auch, dass die umfangreiche religiöse Dichtung in polnischer Sprache (mit Ausnahme eines Jan Kochanowski) fast völlig in den Moskauer Hss. fehlt. So spielen die umfangreichen Werke von Marcin Laterna, Walenty Bartoszewski, Kasper Miaskowski, Wespazjan Kochowski oder Stanisław Grochowski im MHK kaum eine Rolle. Demnach war offensichtlich für die Kompilatoren der Moskauer Hss. die Tatsache wichtig, dass die übernommenen polnischen Lieder anonym blieben, bzw. keinem eindeutigen Verfasser zugewiesen werden konnten, und dass diese Lieder mit den ostslawischen Gebieten Polen-Litauens auf irgendeine Weise (z.B. räumlich, konfessionell oder überlieferungsmäßig) in Verbindung standen. Ausgehend von den oben dargestellten Ergebnissen zieht der Verfasser der vorliegenden Arbeit den Schluss, dass als eine der zentralen Entlehnungsquellen für die polnischen Lieder im MHK das Werk "Pieśni nabożne" gelten kann, das im Jahre 1674 in der Druckerei in Słuck aufgelegt wurde. Die Słucker Latifundien gehörten in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts dem calvinistischen Zweig der Familie Radziwiłł. Als Bogusław Radziwiłł 1669 starb, fiel das Erbe an die minderjährige Ludwika Karolina Radziwiłł (1667-1695). Die Vormundschaft über die junge Radziwiłł übernahm der Gouverneur von Słuck, Kazimierz Krzysztof Kłokocki (1625-1684), der ein Anhänger des Katholizismus war.282 Er organisierte die Słucker Druckerei und verwaltete sie bis zu seinem Tod.283 In den Jahren 1672 bis 1688 wer281 282 283

Die RNB Pogodin 1974 enthält alle Kochanowski-Psalmen des MHK bis auf diese zwei. Vgl. Buchwald-Pelcowa, Paulina: Kazimierz Krzysztof Kłokocki i drukarnia w Słucku. In: Odrodzenie i Reformacja w Polsce. Tom XII. Warszawa 1967. S. 135-172. Vgl. «Слуцкая друкарня» // Гісторыя беларускай кнігі у двух томах. Рэд. М. В. Нікалаева. Том 1. Кніжная культура Вялікага Княства Літоўскага. Мінск 2009. С. 330-336 und «Дру-

Ergebnisse: Die polnischen Quellen der Handschrift

129

den in der Druckerei 23 Bücher gedruckt (10 davon sind heute nicht mehr erhalten). Manche davon, so auch die "Pieśni nabożne", erreichen eine Auflage von über 3200 Exemplaren.284 Bis heute blieb von den 3270 Exemplaren der in Słuck gedruckten Kantyczki nur ein einziger Druck erhalten. Dieser wurde bis Anfang der 1990er in der Universitätsbibliothek in Helsinki aufbewahrt, gilt dort heute aber ebenfalls als vermisst. Es ist nur einem glücklichen Zufall zu verdanken, dass die Biblioteka Narodowa, offensichtlich kurz vor dem Verschwinden des Buches, eine Mikrofilmkopie des Exemplars in Helsinki anfertigen ließ. Die hohen Auflagen der Słucker Kantyczki bzw. "Pieśni nabożne", die heute nicht mehr existieren, lassen vermuten, dass auch die wenigen Bruchstücke an gedruckten katholischen Kantionalsammlungen, die wir heute kennen, die wenigen restlichen Zeugen einer breiten Massenkultur repräsentieren, von der wir heute sehr eingeschränkt und nur indirekt Kenntnis erhalten können. So ist der Aufbewahrungsort der von Estreicher notierten Exemplare der "Pieśni nabożne" aus den Jahren 1667, 1672 oder 1681, die sicherlich auch in hohen Auflagen gedruckt waren, nicht bekannt.285 Bis jedoch weitere katholische Liedersammlungen der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts aufgetaucht und mit den kyrillischen Liedern im MHK verglichen sind, kann die Ausgabe "Pieśni nabożne" aus Słuck von 1674 als die Quelle für die meisten polnischen Lieder im Moskau des 17. Jahrhunderts angesehen werden.

284

285

карня слуцкая» Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Том 15. Следавики-Трыо. Ред. Г. П. Пашкоў. Мінск 2002. С. 29. Vgl. „Notatka o drukach słuckich przez Ks. Ignacego Polkowskiego”. In: Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny. Wyd. Cez. Wilanowskiego. Tom I. Warszawa 1881. S. 86-88 und „Słuck. Drukarnia 1670 (?) – 1688”. In: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Zeszyt 5: Wielkie Księstwo Litewskie. Oprac. Alodia Kawecka-Gryczowa. Wrocław 1959. S. 231-234. Estr. XXIV, S. 265.

9. Zusammenfassung

Die vorliegende Arbeit liefert eine kommentierte Textedition der Handschrift RNB Pogodin Nr. 1974, die in der Russischen Nationalbibliothek in St. Petersburg aufbewahrt wird. Die Hs. besteht aus überwiegend polnischen Liedern, die in kyrillischen Buchstaben aufgezeichnet sind, und einigen weiteren Liedern in kirchenslawischer Sprache. Die Hs. gehört zu einer Gruppe von 15 Handschriften, die am Ende des 17. Jahrhunderts in Moskau auftauchen und durch eine Reihe von inhaltlichen und formalen Merkmalen eng miteinander verbunden sind. Diese Gruppe von 15 Hss. wird auch als Moskauer Handschriftenkomplex (MHK) bezeichnet. Der Fokus der vorliegenden Untersuchung liegt auf den polnischen Liedern der Hs. RNB Pogodin 1974 und ihren polnischen Quellen und Vorlagen. Im Verlauf der Arbeit konnten die polnischen Quellen nicht nur für zwei Drittel der polnischen Lieder der hier bearbeiteten Hs., sondern darüber hinaus für einen Großteil der polnischen Lieder im MHK aufgefunden werden. Auch eine Reihe von mit den polnischen Liedern in Verbindung stehenden Fragen konnte geklärt werden. Die Arbeit steht in der Tradition einer 130-jährigen Geschichte der Erforschung des geistlichen syllabischen Liedes bei den Ostslawen. Die Grundlage für eine wissenschaftliche Beschäftigung mit den geistlichen Liedern wurde durch Vladimir Peretc und Aleksandr Pozdneev gelegt. Sie beschäftigten sich auch mit der Thematik des polnischen Einflusses auf die geistlichen Lieder der Ostslawen und mit den polnischen Liedern auf ostslawischem Boden; eine Reihe der wichtigsten Fragen – so zu den polnischen Quellen – blieb jedoch bisher unbeantwortet. In den letzten zehn Jahren erschienen Arbeiten von Hans Rothe, Dieter Stern, Juryj Medvedyk, Arnd Wöhler, Achim Rabus, Peter Žeňuch und Olga Zosym, die zum besseren Verständnis des Phänomens des geistlichen Liedes bei den Ostslawen beigetragen haben. Eine Untersuchung zu polnischen Quellen und Vorlagen der geistlichen Lieder der Ostslawen stand dagegen noch aus und wurde im Rahmen dieser Arbeit anhand der Hs. RNB Pogodin 1974 vorgenommen. Die Untersuchung wird mit einem kulturhistorischen Überblick über den betroffenen polnisch-ostslawischen Raum eingeleitet. Im Zentrum der Aufmerksamkeit stehen dabei die politische, sprach- und kulturhistorische Situation im 16. und 17. Jahrhundert. Es wird deutlich, dass alle drei Räume – Moskau, Polen und die ruthenischen Gebiete der Rzeczpospolita – in einer engen Beziehung zueinander stehen. Die beiden äußeren Repräsentanten der geographischen West-Ost-Achse gehörten zwei unterschiedlichen Kultur- und Konfessionslandschaften – der "Slavia Orthodoxa" und der "Slavia Latina" – an. Die dazwischen liegenden ruthenischen Gebiete der

Zusammenfassung

131

Rzeczpospolita nehmen eine Mittelstellung nicht nur in geographischer, sondern auch in sprachlicher, historischer, kultureller und konfessioneller Hinsicht ein. Den Bestand der ältesten geistlichen Lieder der Ostslawen dokumentieren die 15 Handschriften des Moskauer Handschriftenkomplexes, der einer eingehenden Betrachtung und Beschreibung unterzogen wird. Vorausgeschickt wird ein kurzer Abriss der Geschichte des geistlichen syllabischen Liedes auf ostslawischem Boden. Die Geschichte beginnt zwar im ruthenischen Raum, wird jedoch erst im Moskau des letzten Drittels des 17. Jahrhunderts greifbar. Die Zahlen zum Anteil der polnischen Lieder im MHK lieferte Pozdneev, diese wurden jedoch im Rahmen dieser Arbeit nochmals überprüft und präzisiert. Demnach ist der Anteil der polnischen Lieder in den ältesten Hss. der Moskauer Handschriftengruppe als sehr hoch zu betrachten. Die Hs. RNB Pogodin 1974 nimmt hier sogar – mit der größten Anzahl an polnischen Liedern – eine herausragende Stellung ein. Nicht zuletzt aus diesem Grund bot sich diese Hs. an, um die Frage nach der Herkunft der polnischen Lieder im Moskau des ausgehenden 17. Jahrhunderts zu klären. Die möglichen Akteure des MHK werden anschließend noch kurz beleuchtet. Ein Blick auf die Forschungsgeschichte der polnischen Gesangbuchliteratur verdeutlicht vor allem die schwierige Lage in Bezug auf die Primärwerke und Sekundärarbeiten zum polnischen Kirchenlied des 17. Jahrhunderts. Während die Geschichte der polnischen evangelischen Gesangbuchliteratur einigermaßen aufgearbeitet ist, so ist das Fehlen vergleichender Arbeiten zum katholischen Kirchenlied zu konstatieren. Für die Klärung der Frage nach der polnischen Herkunft der kyrillischen Lieder wurde ein umfangreiches Korpus von ca. 60 polnischen Quellen zusammengetragen. Der Schwerpunkt des polnischen Korpus lag dabei auf den polnischen Kantional- und Gesangbuchdrucken des 16. bis 18. Jahrhunderts, aber auch vereinzelte polnische Hss. sowie Drucke aus dem 19. Jahrhundert wurden hinzugezogen. Das vorliegende polnische Primärmaterial, das aus unterschiedlichen Konfessionen, Traditionen und geographischen Regionen stammt, wurde dahingehend einer Analyse unterzogen, dass eine eindeutige Trennung dieser Quellen nach einzelnen konfessionellen Ausrichtungen und Überlieferungszweigen möglich wurde. Das Ergebnis dieser Analyse ist in den beiden Schemata (Seiten 80-81) zusammengefasst, die sich im Verlauf der Arbeit an der Edition – vor allem aufgrund der Zusammensetzung der unterschiedlichen Lesarten der einzelnen polnischen Quellen – verfeinern ließen. Ungeachtet eines Defizits an Sekundärarbeiten zur polnischen Kantional- und Gesangbuchliteratur wurde eine Übersicht über die Überlieferungsgeschichte der polnischen Quellen erstellt, vor deren Hintergrund die einzelnen polnischen Quellen in korrekte Relation zu den polnischen Liedern der bearbeiten kyrillischen Hs. gesetzt werden konnten. In Bezug auf die Hs. RNB Pogodin 1974 werden Fragen der Datierung, der äußeren Gestalt, der graphischen Realisation, der sprachlichen Zusammensetzung und der Struktur sowie des Aufbaus der Handschrift behandelt. Die Datierungsangaben von Aleksandr Pozdneev wurden überprüft und präzisiert. Gemeinsamkeiten und Unter-

132

Zusammenfassung

schiede zwischen den verschiedenen Schreibern der Hs. wurden herausgearbeitet. Demnach weisen die ersten beiden Schreiber der Hs. in Bezug auf ihre Herkunft, Ausbildung, Sprachbeherrschung und berufliche Tätigkeit eine Reihe Gemeinsamkeiten auf. Anschließend folgt die Aufarbeitung der Lieder der Hs. nach einzelnen thematischen Gruppen. Bei der Gruppe der Psalmen besteht ein markantes Konkurrenzverhältnis zwischen den polnischen Psalmen von Jan Kochanowski, die in der bearbeiteten Hs. zahlreich vertreten sind, und den kirchenslawischen Paraphrasen, die sich in anderen Hss. des MHK finden. Ebenfalls zahlreich vertreten in der Hs. sind die Weihnachts-, Marien-, Buß- oder Begräbnislieder. Es finden sich darüber hinaus auch Autorenlieder und eine Reihe polnisch-kirchenslawischer Übersetzungen in der Handschrift. Besonderes Augenmerk wird auf die Wiedergabe polnischer Laute in kyrillischen Buchstaben gelegt. Wie eine Übersicht über die bekannten Beispiele bei der Umsetzung sowohl des Ostslawischen in lateinischen Buchstaben als auch des Polnischen in kyrillischen Buchstaben verdeutlicht, handelt es sich um ein seltenes und faszinierendes sprachliches Phänomen, das uns gewisse Informationen sowohl über die Schreiber als auch über die Rezipienten liefert. Ausschlaggebend ist dabei, ob es sich um Transliteration oder Transkription handelt. Die Analyse der Art und Weise der Umsetzung des Polnischen in kyrillischer Schrift auf der Grundlage des Materials aus der Hs. RNB Pogodin 1974 legt den Schluss nahe, dass es sich dabei um ein festes System handelt, das zu buchstabentreuer Wiedergabe tendiert und daher als Transliteration bezeichnet werden kann. Die Ergebnisse des Vergleichs der polnischen Lieder aus der Hs. RNB Pogodin 1974 mit den polnischen Liedern aus den 60 zusammengetragenen polnischen Quellen lassen mehrere Schlüsse zu: Bei der bearbeiteten Hs. handelt es sich um ein Sammelwerk, das unterschiedliche thematische und konfessionelle Lieder enthält. Die polnischen Lieder der Hs. wurden zum größeren Teil aus katholischen Liedersammlungen des 17. Jahrhunderts entlehnt. Ein kleinerer Teil der polnischen Lieder mit Begräbnis- und Todesthematik entstammt dagegen evangelisch-reformatorischen (calvinistischen) Gesangbüchern aus der Mitte des 17. Jahrhunderts. Des Weiteren münden die Ergebnisse des Vergleichs in der Identifizierung der verschiedenen polnischen Quellen für 68 Lieder in der bearbeiteten Hs. und für 28 weitere Lieder in anderen Hss. des Moskauer Handschriftenkomplexes. Für die polnischen Lieder der Hs. RNB Pogodin 1974 mit mehreren polnischen Vorlagen wurde im Rahmen der Edition ein Vergleich der Lesarten einzelner polnischer Quellen vorgenommen. Dies erlaubte die Bestimmung derjenigen polnischen Quelle, die dem jeweiligen kyrillischen Lied der Hs. am nächsten steht. Es hat sich herausgestellt, dass ein polnischer Druck dabei besonders viele Übereinstimmungen mit den kyrillischen Liedern der Hs. RNB Pogodin 1974 aufweist. Es ist die katholische Liedersammlung „Pieśni nabożne“, die im Jahre 1674 in Słuck gedruckt wurde. Diese Sammlung kann bis auf weiteres als die

Zusammenfassung

133

Quelle für die meisten polnischen Lieder im Moskau des 17. Jahrhunderts angesehen werden. Die Edition der Hs. RNB Pogodin 1974 liefert nicht nur die kyrillischen Texte der Handschrift in einer leicht lesbaren Form, sondern auch dort, wo eine polnische Vorlage gefunden werden konnte, die polnische Parallelversion zu den einzelnen polnischen Liedern der Handschrift. Als polnische Parallelversion wurde in der Regel eine weit verbreitete polnische Quelle aus dem 19. Jahrhundert genommen. Diese wurde dann mit den Mitteln des negativen Apparats mit allen anderen bekannten polnischen Varianten und anschließend mit der kyrillischen Version selbst verglichen. Das Ergebnis des Vergleichs der Lesarten wurde im Anschluss an die jeweiligen Paralleltexte als Kommentar hinzugefügt. Dabei wurde in der Regel ein Urteil abgegeben, welche polnischen Vorlagen für das betreffende kyrillische Lied als Quelle gedient haben konnten und welche nicht. Festzuhalten ist, dass die Hs. RNB Pogodin 1974 in jeder Hinsicht eine besondere Handschrift ist. Sie ist nicht nur ein bedeutendes Zeugnis des polnischen Einflusses auf Kultur und Gesang im Moskau des ausgehenden 17. Jahrhunderts, sondern auch eine Schlüsselhandschrift, die uns zum besseren Verständnis des Gesamtphänomens des geistlichen Liedes auf ostslawischem Boden verhilft.

10. Abkürzungsverzeichnis

ASP BAN CGADA ESUM GIM HP HSBM LMAB MHK P1974 RGB RNB SJPL SUM TODRL URA ZNTŠ ЗНТШ ИОРЯС ПСТГУ ТОДРЛ

Фонд Антона Петрушевича. Львівська національна наукова бібліотека ім. В. Стефаника Библиотека Российской Академии Наук, Санкт-Петербург Российский государственный архив древних актов (РГАДА) Етимологічний словник української мови у семи томах, Київ Государственный Исторический Музей, Москва Hymnologica Polonica. Verzeichnis der Notendrucke des 16. bis 18. Jahrhunderts Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Менск Lietuvos Mokslų Akademijos Vrublevskių Biblioteka, Vilnius Moskauer Handschriftenkomplex Handschrift RNB Pogodin 1974 Российская государственная библиотека, Москва Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumiła Linde Словник української мови в 11 томах. Київ Труды Отдела древнерусской литературы Института русской литературы АН СССР Українсько-Руський Архив Записки Наукового товариства імені Шевченка Записки Наукового товариства імені Шевченка Известия Отделения русского языка и словесности Императорской Академии Наук Православный Свято-Тихоновский гуманитарный университет Труды Отдела древнерусской литературы Института русской литературы АН СССР

11. Literaturverzeichnis

ANTONOWYCZ, Myroslaw 1990: Ukrainische geistliche Musik. Ein Beitrag zur Kirchenmusik Osteuropas. München. BARTKOWSKI 1990: Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich. Studia i materiały. Tom I. Red. naukowa Bolesław Bartkowski. Lublin. BOBIATYŃSKI, Konrad 2013: Der Chocim-Feldzug 1673. In: Sintflut und Simplicissimus. Österreich und Polen im 17. Jahrhundert. Symposium 9. November 2012. Heeresgeschichtliches Museum Wien (Hrsg.) Wien 2013. S. 109-122. BOBOWSKI, Mikołaj 1893: Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku. Kraków. BOSSMANN, Reinaldo 1955: Textvarianten in polnischen Kantionalen. Ein Beitrag zum evangelischen Kirchenlied in Schlesien. In: Letras. Curitiba 1955, Nr. 4. S. 95-143. BRUCHNALSKI, W. 1918: Łacińska i polska poezja w Polsce średniowiecznej. In: Dzieje literatury pięknej w Polsce. Cz. 1. Oprac. Stanisław Tarnowski [u.a.]. Warszawa [u.a.] 1918, S. 47-121; 21935, S. 1-72. BRÜCKNER, Aleksandr 1891: Polnisch-russische Intermedien des XVII. Jahrhunderts. In: Archiv für slavische Philologie, Bd. 13 (1891), S. 399-417. BRÜCKNER, Aleksander 1911: Pieśni polsko-ruskie. In: Pamiętnik Literacki 10 (1911), S. 181-197, 414-444. BUCHWALD-PELCOWA, Paulina 1992: Pieśni patriotyczne i pieśni religijne po „potopie”. In: Literatura i kultura polska po „potopie“. Red. Barbary Otwinowskiej i Janusza Pelca. Wrocław-Warszawa-Kraków 1992. S. 75-90. BUCKAYA, Svetlana 2003: On the Role of "Polish Psalms" in the Development of Russian Partes Polyphony of the Second Half of 17th - Beginning of the 18th Century. In: Music in Relation to "Sacrum" in Western and Eastern Cultures. Ed. Harendarska, Eleonora. Bydgoszcz 2003, S. 101-112. [Musica Antiqua Europa Orientalis, Bd. 13] BUTSKAYA, Svetlana 2006: Old "Polish Psalms" in Moscow and Saint-Petersburg Manuscript Collections. In: Dziedzictwo polsko-ukraińskie. Pod red. Selima Chazbijewicza et all. Olsztyn 2006, S. 121-126. ČEREPNIN 1965: Черепнин, Л. В.: Русская палеография. Москва. CHOJNACKI, Władysław 1966: Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych 1530-1939. Warszawa. CUBRZYŃSKA-LEONARCZYK, Maria 1996: Katalog druków supraskich. Warszawa. DJAČOK / ŠAPOVAL 1987: Дъячок, М. Т.; Шаповал, В. В.: Вариативность принципов транслитерации латинских слов в русской традиции начала XVII в. // Лексическая и фразеологическая семантика языков народов Сибири. Новосибирск 1987, С. 54-62.

136

Literaturverzeichnis

DOBRZYCKI, Stanisław 1929: Kilka uwag o 'Pieśniach katolickich' Jagodyńskiego. In: Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne 26(1929) 1/4, 223-227. DOKUMENTY 1876: Матеріялы для исторіи раскола за первое время его существованія издаваемые редакціей "Братскаго слова". Т. 2. Документы содержащіе известія о лицахъ и событіяхъ изъ исторіи раскола за первое время его существованія. Ч. 2. Акты относящіеся къ собору 1666-1667 года. Москва 1876. DOLSKAYA, Olga 1996: Spiritual Songs in Seventeenth-Century Russia. Edition of the MS 1938 from Muzejnoe Sobranie of the State Historical Muzeum in Moscow (GIM). Köln-Weimar-Wien. DOLSKAYA-ACKERLY, Olga 1983: The Early Kant in Seventeenth-Century Russian Music. Ph. D. Thesis, University of Kansas. DÖRING, Gottfried 1865: Choralkunde in drei Büchern. Danzig. DRAGE, C. L. / SULLIVAN, J. 1995: Religious songs of the Late Seventeenth Century: Folios from a St. Petersburg Manuscript Miscellany. In: Slavonic and East European Review 73 (1995), S. 1-36. DUBROVKIJ 1852: Дубровский, П. Д.: Образцы польского языка вѣ прозѣ и стихахъ, для русскихъ, изданные П. Д. Wzory języka polskiego, proza i wierszem dla Rossyan wydane przez P.D. С. Петербург. ERMOLOVIČ 2001: Ермолович, Д. И.: Имена собственные на стыке языков и культур. Заимствование и передача имён собственных с точки зрения лингвистики и теории перевода. С приложением правил практической транскрипции имён с 23 иностранных языков. Москва. ERMOLOVIČ 2005: Ермолович, Д. И.: Имена собственные: теория и практика межъязыковой передачи. С приложением правил практической транскрипции имён с 26 иностранных языков. Москва. ESTREICHER: Bibliografia Polska Karola Estreichera. Cześć 3. Stólecie XV-XVIII. Warszawa 1891-1939; Cześć 1. Stólecie XIX, Warszawa 1870-1892. EUSTACHIEWICZ, Maria 1966: Twórczość Dominika Rudnickiego (1676-1739). Wrocław. FEDOROVSKAJA 2008: Федоровская, Н. А.: П. А. Бессонов и его сборник «Калеки Перехожие» // Известия РАН. Серия литературы и языка. 67 (2008), 2. С. 66-70. FEICHT, Hieronim 1967: Stosunki polsko-ruskie w muzyce religijnej XVI-XVIII w. In: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne. Red. Zofia Lissa. Kraków 1967. S. 9-17. FINDEJZEN 1928: Финдейзен, Н.: Очерки по истории Музыки в России. С древнейших времен до конца XVIII века. Т. 1. Вып. 3. Москва-Ленинград. FONKIČ 2009: Фонкич, Б. Л.: Греко-Славянские школы в Москве в XVII веке. Москва. FRANKO 1900: Франко, Іван: Карпато-руське письменство XVII-XVIII вв. Львів. GERASIMOVA 2008: Герасимова, Ирина: Профессиональная церковно-певческая среда Вильны XVII века и творчество композитора Николая Дилецкого. Вестник Российской Академии Музыки имени Гнесиных 2008, 2, S. 31-42.

Literaturverzeichnis

137

GERASIMOVA 2011: Герасимова, Ирина: Занятие Вильны русскими войсками 8 августа 1655 г.: Сопоставление нарративных и документальных источников // Senoji Lietuvos literatūra, 32 (2011), S. 135-154. GERASIMOVA 2012: Герасімова, Ірына: Канты часу шведскага «патопу» (1655-1660 гг.) у расійскіх рукапісах апошняй чвэрці XVII ст. // Arche 6 (2012), S. 477-491. GERASIMOWA-PERSIDSKAIA, Nina 1993: Die ukrainische Kultur und Musik im 16. und 17. Jahrhundert. In: Altrussische Musik. Einführung in ihre Geschichte und Probleme. Nina Gerasimowa-Persidskaia (Hrsg.). Graz 1993. S. 125-131. GERASIMOWA-PERSIDSKAIA, Nina 1993b: Die ukrainische Mehrstimmigkeit. Kant und Partessny-Konzert. In: Altrussische Musik. Einführung in ihre Geschichte und Probleme. Nina Gerasimowa-Persidskaia (Hrsg.). Graz 1993. S. 132-170. GILJAROVSKIJ / STAROSTIN 21978: Гиляровский, Р. С.: Старостин, Б. А.: Иностранные имена и названия в русском тексте. Справочник. Москва. GOŁOS, Jerzy 1967: Polsko-rosyjskie kontakty w muzyce świeckiej do końca XVIII w. In: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne. Red. Zofia Lissa. Kraków 1967. S. 18-25. GOŁOS, Jerzy 1967b: Nowo znaleziony rękopis Biblioteki Jagiellońskiej jako źródło do historii kontaktów polsko-ruskich. In: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne. Red. Zofia Lissa. Kraków 1967. S. 49-52. HERNAS, Czesław 1961: Hejnały polskie. Studium z historii poezji melicznej. Wrocław. HERNAS, Czesław 1965: W kalinowym lesie. T. 1: U źródeł folklorystyki polskiej. T. 2: Antologia polskiej pieśni ludowej ze zbiorków polskich 18 w. Warszawa 1965. HERNAS, Czesław 2002: Barock. Warszawa. HŁAWICZKA, Karol 1970: Zur Geschichte der polnischen evangelischen Gesangbücher des 16. und 17. Jahrhundert. In: Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie, 15 (1970), S. 169-191. HNATJUK 1902: Гнатюк, Володимир: Етнографічні матеріяли з Угорської Руси. Угроруські духовні вірші // Записки Наукового Товариства імени Шевченка XLVI (1902), с. 1-68; XLVII (1902), с. 69-164; XLIX (1902), с. 165-272. [Nachdruck: Нови сад 1985] HNATJUK 2000: Барокові духовні пісні з рукописних співаників XVIII ст. Лемківщини. Вступ, упорядкування і коментарі Олі Гнатюк. Львів. HRUŠEVS'KYJ 1897: Грушевський, Михайло: Сьпіванник з початку XVIII в. // Записки Наукового Товариства імени Шевченка, XV (1897), с. 1-48; XVII (1897), с. 4998. HYMNOLOGICA POLONICA 2012: Hymnologica Polonica. Verzeichnis der Notendrucke des 16. bis 18. Jahrhunderts. Bearb. von Karol Hławiczka und Leon Witkowski. Revidiert und ergänzt von Teresa Krukowski und Gerhard Schuhmacher. In: Répertoire international des sources musicales. Publ. sous le patronage de la Société Internationale de Musicologie et de l'Association Internationale des Bibliothèques, Archives et Centres de Documentation Musicaux, B. 13. Hymnologica Slavica, Bd. 1. Hymnologica

138

Literaturverzeichnis

Bohemica, Slovaca, Polonica, Sorabica. Notendrucke des 16. bis 18. Jahrhunderts. München 2012. S. 209-303. ISAEVIČ 1976: Исаевич Я. Д.: Украинско-польские связи в истории книгопечатания: (1574-1648) // Культурные связи народов Восточной Европы в XVI в.: Проблемы взаимоотношений Польши, России, Украины, Белоруссии и Литвы в эпоху Возрождения. М., 1976. С. 192-207. JAKUBINSKIJ 1986: Якубинский, Л. П.: Избранные работы. Язык и его функционирование. Москва. JAVORSKIJ 1910: Яворский, Ю. А.: Два замѣчательныхъ карпато-русскихъ сборника XVIII-го вѣка, принадлежащихъ Университету св. Владимира // Университетскіе Извѣстія 1910-1, с. 1-64; 1901-2, с. 65-59. JAVORSKIJ 1929: Яворский, Ю. А.: Пѣсня-баллада о козакѣ и Кулинѣ и духовная пѣснь грѣшныхъ людей // Науковый Зборник товариства "Просвѣта" в Ужгородѣ за 1928/29. рок. Рочник VI. Под ред. А. Волошина и др. Ужгород 1929. С. 197-259. JAVORSKIJ 1934: Яворский, Ю. А.: Материалы для истории старинной песенной литературы в Подкарпатской Руси. V Praze. JOCHER 1840-1857: Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauki w Polsce, od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie ... Wystawiony przez Adama Jochera. T. I-III. Wilno 1840-1857. KALEKI 1861-1864: Бессонов, П. А.: Калѣки перехожие. Сборник Стихов и исследование П. Бессонова. Т. 1. Вып. 1-3. Москва 1861; Т. 2. Вып. 4-5. Москва 1863-1864. KALISZ 2008: Jana Seklucjana Pieśni chrześcijańskie dawniejsze i nowe, ktorych chrześcijani, tak w kościele jako i doma używać maja̜ . Wstęp i oprac. Anna Kalisz. Poznań. KAMIŃSKA, Beata 2009: Teofil Tomasz Klonowski - Śpiewnik "Szczeble do Nieba". Studium źródłoznawczo-muzykologiczne. Lublin. KAMPER-WAREJKO, Joanna 2006: Pieśni pasyjne i wielkanocne w kancjonale Piotra Artomiusza (Toruń 1601). Toruń. KAPTEREV 1909: Каптерев Н. Ф.: Патриарх Никон и царь Алексей Михайлович. Т. 1-2. Сергиев Подсад 1909-1912. KAPTEREV 2003: Каптерев, Н. Ф.: Патриарх Никон у его противники в деле исправления церковных обрядов. Время патриаршества Иосифа. Москва. KARSKIJ 1921: Карский, Е. Ф.: Бѣларусы. Том III. Очерки словесности бѣларусскаго племени. 2. Старая западно-русская письменность. Петроград. KARSKIJ, E. 1926: Geschichte der weißrussischen Volksdichtung und Literatur. Berlin-Leipzig. KARSKIJ 1979: Карский, Е. Ф.: Славянская кирилловская палеография. Москва. KELDYŠ 1983: Келдыш, Ю. В.: История русской музыки. Том первый. Древняя Русь XI-XVII века. Москва.

Literaturverzeichnis

139

KOCHANOWSKI 1583/1983: Kochanowski, Jan. Psalterz Dawidów. T. 1: Dzieła wszystkie, wydanie sejmowe. Cz. 1: Fototypia - Transkrypcja. Opracował Jerzy Woronczak. Wrocław u.a. 1983; T. 1: Dzieła wszystkie, wydanie sejmowe. Cz. 3: Indeksy wyrazów i form. Wrocław u.a. 1991. KOLAT, Ursula 1985: Sprachliche Charakteristik der Paraphrase "Psałterz Dawidów" von Jan Kochanowski. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde der Philosophischen Fakultät I der Julius-Maximilians-Universität zu Würzburg. Würzburg. KOLĘDY 1966: Kolędy polskie średniowieczne i wiek XVI. Pod red. Juliusza NowakDłużewskiego. T. 1-2. Warszawa. KOROLKO 21980: Średniowieczna pieśń religijna polska. Opr. Mirosław Korolko. Wrocław. KORZENIOWSKI 1910: Zapiski z rękopisów Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu i innych bibliotek petersburskich : sprawozdanie z podróży naukowych odbytych w 1891-1892 i w 1907 r. Napisał Józef Korzeniowski. Kraków 1910. [Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce. T. XI] KOSTJUKOVEC 1975: Костюковец, Л. Ф.: Кантовая культура в Белоруссии. Массовые канты-гимны, лирические канты-псалмы. Минск. KRATZEL, Günter 1979: Das Thorner Kantional von 1587 und seine deutschen Vorlagen. Ein Beitrag zur Erforschung der deutsch-polnischen Liedbeziehungen im Zeitalter der polnischen Reformation. Frankfurt am Main. KRATZEL, Günter 1980: Cantional Albo Piesni Duchowne, Thorn 1587. Frankfurt am Main. KRUKOWSKI, Teresa M. 1984/85: Das protestantische Kirchenlied in Polen im 16. Jahrhundert. In: Schweizer Jahrbuch für Musikwissenschaft 4/5 (1984/85), S. 81-124. KRUKOWSKI, Teresa 2003: Weihnachtslieder in den polnischen calvinistischen Gesangbüchern des 16. Jhs. In: Music in Relation to "Sacrum" in Western and Eastern Cultures. Ed. Harendarska, Eleonora. Bydgoszcz 2003, S. 112-120. [Musica Antiqua Europa Orientalis, Bd. 13] KRZYŻANIAK, Barbara 1977: Kantyczki z rękopisów karmelitańskich (XVII/XVIII w). Kraków. KRZYŻANIAK, Barbara 1980: Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Kraków. KÜHNAST, Ludwig 1857: Deutsche Kirchenlieder in Polen. Bd. 1-3. Rastenburg 1857-1858. KUSTO, Agata 2009: From Research into the sources of traditional folk songs. The example of Marian songs from the Lublin region. In: Traditional Musical Cultures in Central-Eastern Europe. Ecclesiastical and Folk Transmission. Piotr Dahling (Hrsg.). Warsaw 2009. S. 257-295. KUZ'MINA 1970: Кузьмина, В. Д.: Старопольские и русские интермедии. (К вопросу об их сравнительно-историческом изучении) // Польско-Русские литературные связи. Ред. Н. И. Балашов и др. Москва 1970. С. 29-55. LANGER, Dieter 2010: Polnische Literaturgeschichte. Ein Abriss. München.

140

Literaturverzeichnis

LEWAŃSKI, Julian 1967: Muzyka w dramatach szkolnych na wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. In: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne. Red. Zofia Lissa. Kraków 1967. S. 26-48. LIVANOVA 1938: Ливанова, Тамара: Очерки и материалы по истории русской музыкальной культуры. Выпуск I. Москва. LIVANOVA 1952: Ливанова, Тамара: Русская музыкальная культура XVIII века в ее связях с литературой, театром и бытом : исследования и материалы, т. 1. Москва. LUBELCZYK, Jakub 1558/2010: Psałterz i kancjonał z melodiami drukowany w 1558 roku. Wyd. Janusz S. Gruchała i Piotr Poźniak. Kraków 2010. [Hymnorum Poloniae Antiquorum Corpus. Red. Piotr Poźniak, Vol. 2] LUPPOV 1977: Луппов С. П.: Польская литература в русских библиотеках и частных книжных собраниях XVII ˗ первой половины XVIII века: (Из истории русскопольских культурных связей) // Книга: Исследования и материалы. М., 1977. Сб. 34. С. 47-60. ŁUŻNY, Ryszard 1966: Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych polsko-wschodniosłowiańskich w XVII-XVIII w. Kraków. ŁUŻNY, Ryszard 1966a: "Psałterz Rymowany" Symeona Połockiego a "Psałterz Dawidów" Jana Kochanowskiego. In: Slavia Orientalis XV (1966), 1. S. 3-27. MACIEJOWSKI, Wacław Aleksander 1851/52: Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830. Z rękopisów i druków zebrawszy, w obrazie literatury polskiej historycznie skreślonym. t. I-III. Warszawa 1851-1852. MARTYNOV 1980: Описание рукописного отдела библиотеки Академии Наук СССР, т. 4. вып. 2. Стихотворения, романсы, поэмы и драматические сочинения XVII первая треть XIX в. Сост. И. Ф. Мартынов. Ленинград 1980. MARTYNOV 1994: Мартынов, В. И.: История богослужебного пения. Москва. MAZUR, Jan 1993: Geschichte der polnischen Sprache. Frankfurt a.M. u.a. MAZURKIEWICZ, Roman 2002: Polskie średniowieczne pieśni maryjne. Kraków. MAZURKIEWICZ 2008: Przedziwna matka stworzyciela swego. Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej. Opr. Roman Mazurkiewicz. Warszawa. MEDVEDYK 2000: Медведик, Юрій Євгенович: Пісні до Почаївської Богородиці. Перевидання друку 1773 року. Транскрипція, коментарі и дослідження Юрій Медведик. Львів. MEDVEDYK 2001: Медведик, Юрій: Національно-патріотичні та історичні мотиви в українській духовно-пісенній творчості XVII-XVIII ст. // Українське музикознавство, 31 (2001), S. 17-30. MEDVEDYK 2002a: Медведик, Юрiй: Деякi тенденцiї становлення i розвитку церковно-слов’янського репертуару в паралiтургiчнiй культури Закарпаття та Схiдної Словаччини вiд середини XVII до початку XIX ст. In: Slovenská, latinská a cir-

Literaturverzeichnis

141

kevnoslovanská náboženská tvorba 15.-19. storočia. Ján Dorul’a (Hrsg.). Bratislava 2002. S. 422-440. MEDVEDYK 2002b: Медведик, Юрій: Рецепція словацького канціонала Cantus Catholici (1655 р.) в українській паралітургічній творчості другої половини XVIIXVIII ст. (до проблеми дослідження). In: Cantus Catholici a duchovná pieseň 17. storočia v strednej Európe. Bratislava 2002. S. 155-166. MEDVEDYK 2003: Медведик, Юрій: Латинсько-польсько-словацькі елементи в українській духовній пісні. // Musica Humana. Збірник статей кафедри музичної українистики. ч. 1. Львів 2003, с. 251-260. MEDVEDYK, Jurij 2003: Ukrainian Baroque Sacred Songs in Relation to Slavic Paraliturgical Culture. In: Music in Relation to "Sacrum" in Western and Eastern Cultures. Ed. Harendarska, Eleonora. Bydgoszcz 2003, S. 169-174. [Musica Antiqua Europa Orientalis, Bd. 13] MEDVEDYK 2006: Медведик, Юрій: Українська духовна пісня XVII-XVIII століть. Львов 2006. MEDVEDYK 2011: Медведик, Юрій Євгенович: Деякі зауваги щодо религийно-виховної спрямованості духовної поезії та пісні К.-Т. Ставровецького та Й. Ґалятовського // Мистецтвознавчі записки. Збірник наукових праць. Вип. 19. Київ, 2011. С. 203-210. MEDVEDYK 2011b: Дві передвеликодні страсні пісні кінця XVII - початку XVIII ст. (джерелознавчі, текстологічні, релігійно-виховні аспекти) // Мистецтвознавчі записки. Збірник наукових праць. Вип. 20. Київ, 2011. С. 10-17. MIAŁEK, Eliza 2011: Первый древнерусский перевод Апофегмат Бедняша Будного. Исследование и издание текста. Łask. MOSER, Michael 2000: Kleine Geschichte der Ukrainischen der mittleren Periode. In: J. Bester-Dilgers, M. Moser, S. Simonek (Hrsg.): Sprache und Literatur der Ukraine zwischen Ost und West. Bern, Berlin 2000. S. 127-144. MOSER, Michael 2005: Mittelruthenisch (Mittelweißrussisch und Mittelukrainisch): Ein Überblick. Studia Slavica Hungarica 50 (2005), 1-2, 125-142. MROWIEC, Karol 1977: Zaginiony „Kancjonał pieśni nabożnych” z 1721 roku - odkryty. In: Roczniki Teologiczno-Kanoniczne. Towarzystwo Naukowe KUL. t. XXIV, zesz. 4. Lublin 1977. S. 169-183. MROWIEC, Karol 1978: Polskie pieśni kościelne w rękopisach i drukach od XIV do XIX wieku. Stan badań i zadania muzykologii. In: Summarium. Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL za rok 1974. Nr. 3/23/. Lublin 1978. S. 239-244. NIENDORF, Mathias 22010: Das Großfürstentum Litauen. Studien zur Nationsbildung in der Frühen Neuzeit (1569-1795). Wiesbaden. NIKOLAEV 1983: Николаев, С. И.: Польская поэзия в русских библиотеках XVII первой трети XVIII века и её читатели // Русская литература XVIII - начала XIX в. в общественно-культурном контексте. Ленинград, 1983. С. 165-179.

142

Literaturverzeichnis

NIKOLAEV 1989: Николаев, С. И.: Польская поэзия в русских переводах. Вторая половина XVII - первая треть XVIII века. Ред. Панченко. Ленинград. NIKOLAEV 1996: Николаев, С. И.: Стихотворение Якопоне да Тоди "О суете мира" в русских переводах XVII в. // ТОДРЛ 49 (1996), с. 224-236. NIKOLAEV 2004: Николаев, С. И.: Ян Кохановский в пособиях по польскому языку для русских (XVIII - первая половина XIX в.) // От Кохановского до Мицкевича. Разыскания по истории польско-русских литературных связей XVII - первой трети XIX в. С.-Петербург 2004. С. 35-45. NIKOLAEV 2004: Николаев, С. И.: Миколай Кохановский в обработке Симеона Полоцкого // От Кохановского до Мицкевича. Разыскания по истории польскорусских литературных связей XVII - первой трети XIX в. С.-Петербург 2004. С. 46-58. NIKOLAEV 2004: Николаев, С. И.: Поэзия и дипломатия (Из литературной деятельности Посольского Приказа в 1670-х годах) // От Кохановского до Мицкевича. Разыскания по истории польско-русских литературных связей XVII - первой трети XIX в. С.-Петербург 2004. С. 86-107. NIKOLAEV 2004: Николаев, С. И.: Из истории польской сатирической литературы в Россси ( XVII - первая половина XVIII в.) // От Кохановского до Мицкевича. Разыскания по истории польско-русских литературных связей XVII - первой трети XIX в. С.-Петербург 2004. С. 161-176. NIKOLAEV 2008: Николаев, С. И.: Польско-русские литературные связи XVI-XVIII вв. Библиографические материалы. Санкт-Петербург. NOWAK-DŁUŻEWSKI, Juliusz 1980: Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce : dwaj królowie rodacy. Hrsg. Stefan Nieznanowski. Warszawa 1980, S. 67-85. NOWICKA-JEŻOWA, Alina 1992: Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI-XVIII wieku. Lublin. NOWY KORBUT 1963-1965: Nowy Korbut. Bibliografia Literatury Polskiej. Piśmiennictwo Staropolskie. Opr. zespół pod. kier. Romana Pollaka. T. I-III. Warszawa 19631965. OBRĘBSKA-JABŁOŃSKA, Antonina 1966: Uwagi o języku ośmiu pieśni polskich w rosyjskim śpiewniku z końca XVIII wieku. In: Slavia Orientalis XV (1966), 4, S. 429-434. OLOFF 1744: Polnische Liedergeschichte : von polnischen Kirchen-Gesängen und dererselben Dichtern und Übersetzern nebst einigen Anmerckungen aus der polnischen Kirchen- und Gelahrten-Geschichte. Danzig 1744. [Nachdruck Leipzig 1976] PELC, Janusz 1963: Teksty Jana Kochanowskiego w kancjonałach staropolskich XVI i XVII w. In: Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. 8 (1963), S. 211-247. PELC, Janusz 1965: Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej (od XVI do połowy XVIII w.). Warszawa. PERETC 1899: Перетц, В. Н. малорусские вирши и песни в записях XVI-XVIII вв. // ИОРЯС IV-3 (1899), с. 869-938; IV-4 (1899), с. 1219-1303; als Einzeldruck: т. 1, I-XIV, с. 1-70, т. 2, XV-XXII, с. 72-156.

Literaturverzeichnis

143

PERETC 1900: Перетц, В. Н.: Историко-литературные исследования и материалы. Т. I. Ч. 1: Из истории русской песни. Т. I. Ч. 2: Приложения. Описания сборников псальм, кантов и песен. Санкт-Петербург 1900. [Записки историко-филологического факультета Императорского С.-Петербургского Университета LIVII/III] PERETC 1901: Перетц, В. Н.: Заметки и материалы для истории песни в России // ИОРЯС VI-2 (1901), с. 53-135. PERETC 1902: Перетц, В. Н.: Историко-литературные исследования и материалы. Т. III. Из истории развития русской поэзии XVIII в. Санкт-Петербург 1902. [Записки историко-филологического факультета Императорского С.-Петербургского Университета LXIV] PERETC 1911: Перетц, В. Н.: Новые труды по источниковедению древне-русской литературы и палеографии. Вторая серия XXIV-XXXII. С приложением описания семи сборников вирш. Киев. PERETC 1962: Перетц, В.Н. Угро-русский песенник начала XVIII в. // Исследования и материалы по истории старинной украинской литературы XVI - XVIII веков. Москва-Ленинград 1962. С. 162-182. PIEKARSKI, Kazimierz 1930: Bibliografia Dzieł Jana Kochanowskiego, wiek XVI i XVII. Kraków. PJS 2012: Pieśni z kancjonałów Jana Seklucjana (1547, 1550, 1559) oraz z różnych druków ok. 1554 - ok. 1607. Przyg. do wydan. Anna Kocot, Piotr Poźniak. Kraków 2012. [Hymnorum Poloniae Antiquorum Corpus, Red. Piotr Poźniak. vol. 1] POZDNEEV 1958a: Позднеев, А. В.: Рукописные песенники XVII-XVIII веков. (Из истории песенной силлабической поэзии). Москва 1958. [Ученые записки I. Московский государственный заочный педагогический институт] POZDNEEV 1958b: Позднеев, А. В.: Песни-акростихи Германа // ТОДРЛ XIV (1958), с. 364-370. POZDNEEV 1960a: Pozdnejev A. W.: Die tonischen Elemente im russischen syllabischen Vers. In: Zeitschrift für slavische Philologie 38 (1960), S. 405-412. POZDNEEV 1960b: Pozdneev, A. V.: Die geistlichen Lieder des Epifanij Slavineckij. In: Welt der Slaven 5 (1960), S. 356-385. POZDNEEV 1961: Позднеев, А. В.: Никоновская школа песенной поэзии // ТОДРЛ XVII (1961), с. 419-428. POZDNEEV 1962: Pozdniejew, A. W.: Polskie pieśni w rękopiśmiennych śpiewnikach rosyjskich XVII-XVIII wieku. In: Pamiętnik Literacki 53 (1962), S. 477-489. POZDNEEV 1963a: Pozdniejew, A. W.: Z historii związków polsko-ruskich XVII-XVIII wieku. Pieśń o Kozaku i Kulinie. In: Slavia Orientalis XII-1 (1963), S. 501-512. POZDNEEV 1963b: Позднеев, А. В.: Польские песни в русских рукописных песенниках XVIII века // Русский фольклор VIII (1963), с. 206-214. POZDNEEV 1963c: Позднеев, А. В.: Песенная книжная поэзия в славянских странах // ТОДРЛ XIX (1963), с. 414-426.

144

Literaturverzeichnis

POZDNEEV 1966: Pozdniejew, Aleksandr; Filippowa, Nina: Pieśni Polskie w osiemnastowiecznym rosyjskim zbiorze rękopiśmiennym. In: Slavia Orientalis XV (1966), 4. S. 419-428. POZDNEEV 1968: Позднеев, А. В.: Польский элемент в русских рукописных песенниках XVII в. // ТОДРЛ XXIII (1968), с. 335-338. POZDNEEV 1969: Позднеев, А. В.: Поэт XVII века Герман (Мастер акростиха). In: Československá Rusistika XIV (1969), S. 150-158. POZDNEEV 1970: Позднеев, А. В.: Светские польские песни в русских рукописных песенниках XVII в. // Польско-Русские литературные связи. Ред. Н.И. Балашов и др. Москва 1970. С. 56-70. POZDNEEV 1971: Позднеев, А. В.: Неизвестная поэтесса петровского времени // Русская литература на рубеже двух эпох (XVII - начало XVIII в.). Ред. А. Н. Робинсон. Москва 1971. С. 277-307. POZDNEEV 1996: Позднеев, А. В.: Рукописные песенники XVII-XVIII вв. Москва. PPP 1977: Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI. Pod red. Juliusza NowakDłużewskiego. T. 1-2. Warszawa 1977. PPS 1607/18: Pieśni postne starożytne człowiekowi krześcijańskiemu należa̜ ce, które w Wielki Post śpiewane bywaja̜ dla rozmyślania Me̜ ki Pańskiej z przyczynieniem piosnek wyrobione. Opr. Mirosław Korolko. Wydanie fototypiczne druku z ok. 1607 przez 1618 g. (Fotomech. Nachdruck, Warschau 1978). PPWL 2004: Polska pieśń wielogłosowa. XVI i początku XVII wieku. T. 1. Teksty i Pieśni. T. 2. Nuty i Komentarze. Zebrał i przyg. do druku Piotr Poźniak. Kraków 2004. [Monumenta Musicae in Polonia. Seria B. Red. Piotr Poźniak] PPWN 2001: Polskie pieśni wielkanocne. Średniowiecze i wiek XVI. Pod red. Juliusza Nowak-Dłużewskiego. T. 1-2. Warszawa 2001. PREOBRAŽENSKIJ 1924: Преображенский, А. В.: Культовая музыка в России. Ленинград. RABUS, Achim 2008: Die Sprache ostslavischer geistlicher Gesänge im kulturellen Kontext. Freiburg i. Br. RADYSZEWŚKYJ, Rostysław 1998: Roksolański Parnas. Polskojęzyczna poezja ukraińska od końca XVI do początku XVIII wieku. Część I: Monografia. Część II: Antologia. Kraków. RIEGER, Janusz 2005: Kilka uwag o polszczyźnie pisarzy-Rusinów w XVII w. In: Der Text und seine Spielarten im polnischen Barock. Bausteine zu einer Epochensynthese. Herta Schmid (Hrsg.). München 2005. S. 197-208. RK POGODINA 1992: Рукописные книги собрания М. П. Погодина. Каталог, Выпуск 2. Ленинград. ROTHE 1984: Verse und Lieder bei den Ostslaven 1650-1720. Incipitarium. I: Anonyme Texte. Zusammengestellt von Franz Schäfer und Joachim Bruss. Herausgegeben von Hans Rothe. Köln-Wien.

Literaturverzeichnis

145

ROTHE, Hans 1999: Западная (польская) духовная песня на восточнославянской почве: опыт постановки задачи. In: Traduzione e rielaborazione nelle letterature di Polonia, Ucraina e Russia. ed. G. Brogi Bercoff et al. Torino 1999. S. 109-126. ROTHE, Hans 2000a: Polnische Kirchenlieder in Moskau. In: Im Gedächtnis der Kirche neu erwachen. Studien zur Geschichte des Christentums in Mittel- und Osteuropa. Festgabe für Gabriel Adriányi zum 65. Geburtstag. R. Haas, K. J. Rivinius, H. Scheidgen (Hrsg.). Köln 2000. S. 359-372. ROTHE, Hans 2000b: Paraliturgische Lieder bei den Ostslaven, besonders Ukrainern (Östliche Liturgie und westliches Kirchenlied). In: Sprache und Literatur der Ukraine zwischen Ost und West. J. Bester-Dilgers, M. Moser, S. Simonek (Hrsg.). Bern, Berlin 2000. S. 17-31. ROTHE, Hans 2007: Eine "polnische" Lieder-Handschrift in Moskau. In: Beiträge zur slawischen Philologie. Festschrift für Fred Otten. W. Gladrow, D. Stern (Hrsg.). Frankfurt a.M. 2007. S. 83-95. SENČENKO 1998: Сенченко, Н. И., Тер-Григорян-Демьянюк, Н. Э.: Киевско-Могилянская академия. История Киево-братской школы. Киев. SINBIRSKIJ 1845: Синбирский сборник. Часть историческая. Том 1. Москва. SJPL: Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumiła Linde, T. I-VI, Lemberg 2 1854-1860. SKKDR: Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып. 3.: (XVII в.) ч. 1 (1992), ч. 2 (1993). ч. 3 (1998), ч. 4 (2004). Санкт-Петербург 1992-2004. ŠLJAPKIN 1891: Шляпкин, И. А.: Св. Димитрій Ростовсій и его время (1651-1709 г.). Санкт-Петербург 1891. [Записки историко-филологического факультета Императорского С.-Петербургского Университета XXIV] SMOLIŃSKA, Barbara 1983: Polszczyzna północnokresowa z przełomu XVII i XVIII w. Na podstawie rękopisów Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego i Antoniego Kazimierza Sapiehy). Breslau-Warschau-Krakau. SOBOLEVSKIJ 1903: Соболевский, А. И.: Переводная литература Московской Руси XIV-XVII вѣков. Библиографическіе Матеріялы. С.-Петербургъ 1903. [Сборникъ отдѣленія русскаго языка и словестности Императорской Академии Наукъ, Т. LXXIV, 1]. (Nachdruck: Köln-Wien 1989). SOBOLEVSKIJ 1980: Соболевский, А. И.: История русского литературного языка. Изд. подготовил А. А. Алексеев. Ленинград. SOKOLSKI, Jacek 1988: Trzy siedemnastowieczne pieśni o śmierci. In: Literatura ludowa, 32 (1988), 3, S.49-58. SOKOLSKI, Jacek 1992: Polski pierwowzór "Pieśni o prielesti mira" Symeona Połockiego. In: Slavica Wratislaviensia LXIX, 1992, S. 3-12. SOKOLSKI, Jacek 1993: Elegia "Vado mori" i jej polskie dzieje. In: Pamiętnik Literacki, 34, 1993, 3/4, S. 112-125. STERN, Dieter 2000: Die Liederhandschrift F 19-233 (15) der Bibliothek der Litauischen Akademie der Wissenschaften. Köln-Weimar-Wien 2000.

146

Literaturverzeichnis

STERN, Dieter 2000b: Відносини набожних пісень до літургії у східних слов'ян в XVII-XVIII стст. In: Slovensko-rusinsko-ukrajinské vzt'ahy od obrodenia po súčasnost'. Ed. Ján Dorul'a. Bratislava 2000, S. 321-330. STERN 2001: Штерн, Дитер: Духовный кант - возможности и границы его генеалогической реконструкции. In: Russica Romana VIII (2001), S. 351-357. STERN, Dieter 2002a: Ostslavische Cantiones und Kantionale. Ursprung und Verbreitung. In: Hans Rothe (Hrsg.): Sakrale Grundlagen slavischer Literaturen. München 2002. S. 107-133. STERN, Dieter 2002b: Похвала пустыни Иоасафа - замечания к истории духовной песни у восточных славян. In: Slovenská, latinská a cirkevnoslovanská náboženská tvorba 15.-19. storočia. Ed. Ján Dorul’a. Bratislava 2002. S. 422-440. STERN, Dieter 2009: Das Suprasler Kantional F 19-233 ein Jahrzehnt danach. In: Bibel, Liturgie und Frömmigkeit in der Slavia Byzantina. Festgabe für Hans Rothe zum 80. Geburtstag. D. Christians, D. Stern, V. S. Tomelleri (Hrsg.). München. Berlin 2009. S. 502-518. STERN, Dieter 2013: Tradition und Traditionalismus im Konfessionellen Kontakt: Die ruthenischen geistlichen Lieder in ihrem Verhältnis zur byzantinisch-slavischen Hymnographie. In: Dedičstvo duchovnej piesňovej kultúry medzi slovanským Východom a Západom. Das Erbe der geistlichen Liedkultur zwischen Ost und West. Наследие духовной песенной культуры между славянским Востоком и Западом. Peter Žeňuch (Hrsg.). Bratislava 2013, S. 37-66. SUBBOTIN 1876: Матеріялы для исторіи раскола за первое время его существования, издаваемые редакціей Братскаго слова. Сост. Н. Субботин. Т. 2. Документы содержащіе извѣстія о лицахъ и событіяхъ изъ истории раскола за первое время его существованія. Ч. 2. Акты относящіеся къ собору 1666-1667 года. Москва. TARLIŃSKI, Piotr 2002: Katolicka pieśń kościelna w języku polskim w pierwszej połowie XVII wieku. In: Cantus Catholici a duchovná pieseň 17. storočia v strednej Európe. Bratislava 2002. S. 97-114. THIELEMANN, Nadine 2004: Die sprachliche Situation in der südwestlichen Rus' Ende des XVI. Jahrhunderts am Beispiel der christlichen Terminologie in Stefan Zyzanijs "Kazanьe o antichristě". In: Anzeiger für slavische Philologie XXXII (2004), S. 127-166. TICHÝ, František 1931: Československé písně v moskevském zpěvníku. Praha. USPENSKIJ 1987: Успенский, Б. А.: История русского литературного языка (XI-XVII вв.). München. VASIL'EVA 2005: Васильева, Е. Е.: «Рукописные песенники» из собрания А. А. Титова в РНБ // История и культура Ростовской земли. Материалы конференции 2004 г. Ростов 2005. С. 133-148. VASIL'EVA 2009: Васильева, Е. Е.: Псалтирь в русской культуре второй половины XVII века : историко-стилистические процессы в музыкально-поэтическом твор-

Literaturverzeichnis

147

честве // Государство, Религия и Церковь в России и за рубежом. 2009. № 4. С. 446-487. VASIL'EVA 2010: Васильева, Е. Е.: Песенное наследие святителя Димитрия Ростовского // История и культура Ростовской земли. Материалы конференции 2009 г. Ростов 2010. С. 96-108. VOZNJAK 1913/25: Возняк, Михайло: Матеріали до історії української пісні і вірші. Тексти й замітки // Укрансько-Руський Архив, IX (1913), с. 1-240; X (1914), с. 241-480; XI (1925), с. 481-589. WAGILEWICZ, Jan Dalibor 1843/1996: Pisarze Polscy Rusini. Wraz z dodatkiem Pisarze Łacińscy Rusini. Do druku przygotował i przedmową poprzedził Rostysław Radyszewśkyj. Przemyśl 1996. [Neuedition der Ausgabe von Łwów 1843] WISZNIEWSKI, Michał 1840/57: Historya literatury polskiej. Kraków. T. 1-9. Kraków 1840-1857. WÖHLER, Arnd 1999: Die handschriftlichen Kantionale des Franziskus Valentin Ruthen (1674-1734). Untersuchungen zu Quellen und Aufbau katholischer Gesangbücher des späten Barock in Pomerellen. Köln-Weimar-Wien. WYDRA, Wiesław 1992: Władysław z Gielniowa. Z dziejów średniowiecznej poezji polskiej. Poznań. WYDRA, Wiesław 2003: Polskie pieśni średniowieczne. Studia o tekstach. Warszawa. WYDRA 2011: Nachwort von Wiesław Wydra in: Pieśni nabożne na święta uroczyste ... Kraków, u Antoniego Wosińskiego, 1627 [Faksimile]. Poznań 2011, S. 361-388. ŽEŇUCH, Peter 2000: Zur Problematik des geistlichen und paraliturgischen Liedes im Raum Slavia Latina und Slavia Orthodoxa (am Beispiel der Ostslowakei). In: Gegenreformation und Barock in Mitteleuropa - in der Slowakei. L. Kačic (Hrsg). Bratislava 2000. S. 173-180. ŽEŇUCH, Peter 2002: Paraliturgická pieseň z jazykového a kultúrno-historického pohľadu a jej miesto v tradícii cirkvi byzantského obradu na východnom Slovensku. In: Slovenská, latinská a cirkevnoslovanská náboženská tvorba 15.-19. storočia. Ján Dorul’a (Hrsg.). Bratislava 2002. S. 390-402. ŽEŇUCH, Peter 2006: Kyrillische paraliturgische Lieder. Edition des handschriftlichen Liedguts im ehemaligen Bistum von Mukačevo im 18. und 19. Jahrhundert. KölnWeimar-Wien. ZOSYM 2009: Зосім, Ольга: Західноєвропейська духовна пісня на східнослов'янських землях у XVII-XIX століттях. Монографія. Київ. ZOSYM: Зосим, Ольга: Паралитургическая ветвь восточнославянской духовной песенности: Генезис и специфические черты. // Международная интернет-конференция «Музыкальная наука на постсоветском пространстве» (15.12.2009 15.04.2010) (im Druck befindliche Publikation, elektronische Kopie von der Webseite der Autorin bei academia.edu)

148

Literaturverzeichnis

ZOSYM 2011: Зосим, О. Л.: Западноевропейские богородичные песни в восточнославянском репертуаре XVII-XIX вв. // Вестник ПСТГУ, Серия 5. Вопросы истории и теории христианского искусства, 2011, вып. 1(4), с. 133-164. ZOSYM 2011a: Зосим, О. Л.: Западноевропейские духовные песни покаянной и морально-назидательной тематики в восточнославянском репертуаре XVII-XIX вв. // Вестник ПСТГУ, Серия 5. Вопросы истории и теории христианского искусства, 2011, вып. 2(5), с. 138-162.

Edition der Hs. RNB Pogodin 1974

Anmerkungen zur Edition

Das primäre Ziel der Edition besteht darin, eine gute Lesbarkeit der Texte zu ermöglichen. Es wurde daher ein Kompromiss zwischen der Genauigkeit der Textwiedergabe und guter Lesbarkeit der Texte gesucht. Die größtenteils diplomatisch wiedergegebenen Texte werden an unklaren Stellen anhand von Fußnoten kommentiert. Die polnischen Paralleltexte – sollten solche vorliegen – werden strophenweise und graphisch abgesetzt den kyrillischen Texten hinzugefügt.

Zur Wiedergabe des Schriftbildes Die supralineal gesetzten Buchstaben, die in der Hs. aus Gründen der Platzsparsamkeit (oft in auslautender Position) in dieser Position geschrieben wurden, werden in der Edition linear wiedergegeben. Betroffen sind die Buchstaben {з}, {н}, {р}, {с}, {х}, {д}, {м} u.a. Die damit in Verbindung stehenden und in der Hs. weggelassenen reduzierten Vokale werden nicht nachgetragen. Bei Abbreviaturen werden die supralinealen Buchstaben dagegen beibehalten (z.B. хрⷭтус). Das Pokrytie wurde in der Hs. nur sporadisch verwendet, das Zeichen dafür wird aus technischen Gründen in der Edition weggelassen, das einfache Titlo dagegen wird immer gesetzt. Andere supralineale Zeichen wie Iso (Zvatel’co mit Oksija), Akut, Gravis und Pajerok (das in der Hs. zur Abkürzung der reduzierten Vokale benutzt wird) werden in der Edition immer beachtet. Aus der Hs. kann keine Tendenz zur Unterscheidung zwischen Groß- und Kleinschreibung abgeleitet werden, daher werden generell (auch bei der Wiedergabe der Eigennamen) die Kleinbuchstaben zur Wiedergabe der Texte verwendet. Die Ausnahme bilden die Lied- und Strophenanfänge. Die Kommata werden zur Gliederung der Strophen verwendet; der Seitenübergang wird mit (|) gekennzeichnet, der FolioÜbergang mit (||). Die Worttrennung wird beibehalten, da aus der Anordnung und Zusammensetzung der einzelnen Wörter auch zum späteren Zeitpunkt Schlüsse gezogen werden könnten. Die Wortgrenzen werden mit dem Zeichen (¦) gekennzeichnet. Die Leerzeichen in einer Position, wo keine zu erwarten sind (oder wo es die polnische Vorlage nicht hergibt), werden durch Fußnoten vermerkt. Von den 18 Lieder-Fragmenten konnten 17 identifiziert und zum Großteil aus anderen Hss. des Moskauer Handschriftenkomplexes ergänzt werden. Der Vorzug wurde dabei immer den Basishandschriften GIM 1838 und GIM 1747 gegeben. Nur in einem Fall musste die Hs. GIM Chludov 126D zur Ergänzung herangezogen werden. Für die ergänzten Teile fanden die oben beschriebenen Kriterien Anwendung, wobei

Edition

152

generell die spezifische Orthographie der jeweiligen ergänzenden Hs. beibehalten wurde. Die Wiedergabe der polnischen Texte folgt dem Wortlaut der jeweiligen benutzten polnischen Quelle. Die ganz archaische polnische Orthographie wurde (betroffen sind ganz wenige Fälle) behutsam modernisiert.

Zum polnischen Paralleltext Es wurden nach Möglichkeit polnische Belege eines Liedes gesucht; der Schwerpunkt liegt in erster Linie auf Quellen aus dem 17. Jahrhundert. Auch die Quellen aus dem 18. bis 19. Jahrhundert werden einbezogen, da diese oft als Traditionsträger fungieren. Vereinzelt wurden auch Belege aus dem 16. Jahrhundert angeführt. Da es schnell klar wurde, dass nicht immer die älteste verfügbare polnische Version dem kyrillischen Text am nächsten steht, wird folgendes Verfahren angewendet: Die polnische Parallelversion zum entsprechenden kyrillischen Lied wird nicht aus der ältesten verfügbaren Quelle, sondern aus einer relativ weit verbreiteten und viel rezipierten polnischen Liedersammlung, wie Kancyonał 1863 oder "Zbiór pieśni" 1871, genommen. Durch anschließenden Vergleich der polnischen und kyrillischen Version werden die Abweichungen in beiden Versionen vermerkt. In einem zweiten Schritt werden die restlichen polnischen Varianten – wenn es solche gibt – zum Vergleich an den Stellen, die Differenzen zwischen der polnischen und kyrillischen Liedversion aufweisen, herangezogen. Durch den Vergleich der einzelnen polnischen Varianten untereinander und der gleichzeitigen Gegenüberstellung mit dem kyrillischen Lied wird dann eine genetische Verbindung des jeweiligen polnisch-kyrillischen Liedes herausgearbeitet, um eine mögliche Überlieferungstradition festzustellen und die richtige polnische Entsprechung bzw. Quelle zu jedem kyrillischen Lied zu bestimmen. Die Ergebnisse des Vergleichs zu jedem einzelnen kyrillischen Lied mit einer verfügbaren polnischen Parallelversion werden in einem Kommentarfeld notiert.

Zum Aufbau der Edition -

-

-

Als erstes wird die kyrillische Nummer des Liedes in arabischen Zahlen angegeben, gefolgt von der kyrillischen Zählung wie sie in der Hs. zu finden ist. Sollte die kyrillische Nummer nicht vorhanden, jedoch ermittelbar sein, wird sie in eckige Klammer gesetzt. Das Incipit des Liedes in modernisierter Form wird notiert. Das Incipit eines Liedes ist nicht Bestandteil der Hs. wird jedoch der Edition hinzugefügt, damit das Lied über das alphabetische Register schnell gefunden werden kann. Die Angaben zur Paginierung in der Hs. werden notiert. Sollte ein Lied unvollständig sein, wird dies vermerkt (Fragment bzw. [F]).

Edition

-

-

153

Die bibliographischen Angaben zum beigefügten polnischen Paralleltext werden verzeichnet. Der eigentliche kyrillische Text des Liedes mit der Zählung der Strophen (in arabischen Zahlen) wird ediert. Die entsprechenden Strophen des polnischen Paralleltextes werden unmittelbar nach den dazugehörigen kyrillischen Strophen eingefügt. Im Anschluss an die Textwiedergabe erfolgt die Aufzählung der bekannten kyrillischen Varianten. Danach folgt die Aufzählung der ermittelten polnischen Varianten. Dies geschieht in der Regel, wenn eine polnische Vorlage zum kyrillischen Lied gefunden werden konnte. Anschließend folgt der Kommentar, der großenteils den Liedern mit einer polnischen Vorlage hinzugefügt wird, und der auf die direkten Verbindungen des kyrillischen Liedes mit der polnischen Vorlage abzielt.

Zur verwendeten Schrift Für die Wiedergabe der kyrillischen Texte der Hs. wurde die auf der Unicode 5.1 basierte Schrift "RomanCyrillic Std" verwendet, die von Prof. Dr. Sebastian Kempgen entwickelt wurde. Alle kyrillischen Zeichen – inbegriffen aller zusammengesetzten Diakritika – sind in korrekter Entsprechung zur Unicode-Tabelle und nach den Unicode konformen Regeln eingegeben worden.1 Da alle Unicode-Zeichen definiert und dadurch leicht greifbar sind, können die elektronischen Texte der Edition auch für korpuslinguistische Studien nachgenutzt werden.

1

So wurde z.B. das kyrillische Akzentzeichen für "Исо" aus den Unicode-Zeichen Acute (U+0301 COMBINING ACUTE ACCENT) und Psili Pneumata (U+0486 COMBINING CYRILLIC PSILI PNEUMATA) zusammengesetzt.

Edition

154 [6] Бенде цѣ велбил мой панѣ [F]

1r – Fragment Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XXX, S. 46

1

1

... | бос¦мѣ в꙽¦прзигодзѣ ратовалъ, и҆¦смѣхов людскихъ у҆ховалъ. (Będę Cię wielbił, mój Panie, Póki mię na świecie stanie;) Boś2 mię w przygodzie ratował, I śmiechów ludzkich uchował3.

2

... | додалес¦ми свей помоцы, жемъ не¦узнал вѣчней4 но́ци. (Panie, wołałem ku Tobie, A Tyś mię wsparł w mej chorobie;) Dodałeś mi swej pomocy, Żem nie ujzrzał5 wiecznej nocy.

3

... | учинь че[н]сць6 павинно з¦хен꙽ци, є҆́го¦насвѣнтшей памѣн꙽ци. (Zborze Pański7, śpiewaj swemu Obrońcy napewniejszemu;) Uczyń cześć powinną z chęci Jego naświętszej pamięci.

1 2 3 4 5 6 7

Die linke Seite und somit der Anfang des Liedes fehlt. PN1792: Ześ; PN1627: Boś PN1627, PN1792: zachował Korr. des Schreibers {о} zu {е} in {вечней} PD1587: vyźrzał; PN1627: uznał {н} in чесць ist supralinear (und vermutlich nachträglich) hinzugefügt. PD1587, PD1610, K1629, K1641, K-KPs1646: Zborże pański; K1745: Sługo Boski

Edition

4

155

... | кого вѣчоръ зафрасуе, тего рано у҆милуе. (Gniew Jego nie trwalszy piany, A łaski wiek nieprzetrwany:) Kogo wieczór zafrasuje, Tego rano umiłuje.

5

... | жем смѧлъ речъ в¦тей клюбѣ стоѣ, же¦сѣ ѡд мѧны1 нѣ¦боѣ. (Mnie poprawdzie2 szczęście było Tak dalece już zbłaźniło3,) Żem śmiał rzec: W tej klubie stoję, Że się odmiany nie boję.

6

... | а҆́ле скорос твар ѡ҆двроцилъ, внетес моѣ гардость скроцилъ. (Panie, Twoja łaska była Mnie tak mocno utwierdziła;) Ale skoroś twarz odwrócił, Wneteś moję hardość skrócił.

7

... | цо за¦корзысць моцный бж҃е, з¦мего згинѣнѧ быць може. (Cóżem ja miał począć sobie, Jedno głos podnieść ku Tobie?) Co za korzyść, mocny Boże, Mego zginienia4, być5 może?

8

1 2 3 4 5

... | ѡ҆ панѣ рачь¦сѣ змиловаць, а҆́¦мнѣ смутнего ратоваць.

ѡд мѧны : hier getrennt geschrieben. PD1587, PD1610, K1629, K1641: keine Abweichung; K-KPs1646: Mnie po prawdźie; K1745: Nie poprawdźie; K1782: Już po prawdźie PD1587, PD1610, K1629: keine Abweichung; K1782: złudźiło K1610.1629: keine Abweichung; PN1627, K1745, K1782: Z mego zginienia PD1587, PN1627, K1629, K1641, K-KPs1646: bydź; PD1610, K1782: keine Abweichung

156

Edition

(Żalić proch cześć będzie dawał, Albo Twą dobroć wyznawał?) O Panie, racz się zmiłować, A mnie smutnego ratować. 9

... | здіолес зе¦мнѣ вор¦жалобны, же вложилес пласчь о҆здобны. (Użyłeś zwykłej litości, Obróciłeś płacz w radości:) Zjąłeś1 ze mnie wór żałobny A włożyłeś płaszcz ozdobny.

10

... | твоѧ хвала вѣчны панѣ, в¦усцѣх моихъ не¦устанѣ. (Przeto Cię wesoła wszędzie Lutnia2 moja wielbić będzie;) Twoja chwała, wieczny Panie, W uściech moich nie ustanie.

POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XXX, S. 46; PD1587, S. 40; PD1610, S. 39; PD1629, S. 38; Cantional 1620, CCCXLIIII (344); Pieśni Nabożne (Kraków) 1627, S. 90; Kancyonal (Gdańsk) 1641, Psalm XXX, Tenże; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, Psalm XXX, D5; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 85v; Kancyonal 1745, Psalm XXIX, "Exaltabo te Domine"; Kancyonał 1782, Psalm XXX, Tenże, S. 72; Pieśni Nabożne (Supraśl) 1792, S. 21: Psalm 29 "O Litości Boskiey"; Mioduszewski 1838, S. 265, Psalm 29; Kancyonał 1863, S. 303, Psalm 29; Szczeble do Nieba II, 1867, S. 803; Oloff 1744, S. 490 (Inc.); Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 36. KOMMENTAR: Der Kochanowski-Psalm kommt der Ausgabe PD1610 (bzw. PD1629) am nächsten und wurde in dieser Form in K1641 (Gdańsk) und mit leichten Korrekturen in K-KPs1646 (Gdańsk) übernommen. Die Ausgaben PN1627 und PN1674 stehen ebenfalls der kyrillischen Version sehr nahe, dagegen sind in der Ausgabe K1745 (Wilno) beträchtliche Abweichungen zu verzeichnen. Die Rybiński-Ausgabe PDH1619 weist im Vergleich zum kyrillischen Lied eine stark abweichende Version auf. 1 2

PD1587, PD1610, PN1627, K1629, K1745, K1782: Zdiąłeś K1782: Dusza

Edition

157

7 ( з҃ ) Весолы намъ дзись дзѣн настал [F] 1v - Fragment, die fehlende recto-Seite wurde hier aus GIM 1938, 44v-45r ergänzt Poln. Text nach: Szczeble do Nieba I, 1867, S. 407

1

Весолы на́мъ дзись дзѣн настал, кторего з¦нас кажды жондалъ, [Тегѡ днѧ̀хрⷭту́съ з꙽ ма́ртвых в꙽ста́лъ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Wesoły nam dzień dziś nastał, Którego z nas każdy żądał, Tego dnia Chrystus zmartwychwstał. Alleluja, Alleluja!

2

а҆ллилуйꙗ а҆́ллилуйѧ, крол нѣбѣски к¦нам завиталъ, [ꙗ҆́кѡ сли́чны квѧ́тъ росквитніолъ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Król niebieski k'nam zawitał1, Jako śliczny kwiat zakwitał2, Po śmierci się nam pokazał. Allel. Allel.

3

Пѣкѣлне моцы звоіовалъ, непріꙗцелѧ подепталъ, [над꙽ ѣ́нтеми¦сѣ з꙽миловалъ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Piekielne mocy zwojował, Nieprzyjaciele podeptał, Nad nędznymi3 się zmiłował. Allel. Allel.

4

1 2 3

До¦трзецѣго днꙗ там мѣшкалъ, ѡй҆цы¦свенте там поцѣшалъ, [потымъ и҆мъ за¦собо каза́лъ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.]

Jag1638: Alleluia. Alleluia, krol niebieski k nam zawitał Jag1638: rozkwitnął; CC1668, C1734: zakwitnął; PN1674: zakwitął Jag1638, CC1668: iętymi; C1734: iętemi: PN1674: ięcami

158

Edition Do trzeciego dnia tam mieszkał,1 Ojce święte tam pocieszał, Potém im za sobą kazał. Allel. Allel.

5

Кторзы в¦ѿхланѧх мешкали, весоло2 там заволали, [гды̀ з꙽бавицелѧ у҆и҆зрзели, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Którzy w otchłaniach mieszkali, Płaczliwie3 tam zawołali, Gdy Zbawiciela ujrzeli. Allel. Allel.

6

Завитай пожондаіонцы, панѣ боже вшехмогонцы, [вы́бавь на́съ с¦пеке́лней моцы, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Zawitaj przybywający4, Boże Synu wszechmogący, Wybaw nas z piekielnéj mocy! Allel. Allel.

7

Вѣлкѣ там веселѣ мѣли, гды збавицелѧ у҆йзрѣли, [кторегѡ з꙽давна жонда́ли, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Wielkie tam wesele mieli, Gdy Zbawiciela ujrzeli5, Którego zdawna żądali. Allel Allel.

8

1 2 3 4 5

Потым сво моцо з¦мартвых в꙽стал, пѣченци з¦гробу не¦рушалъ, [на¦строжей ве́лки страх повста́лъ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.]

Ab hier weicht die Liedversion in Jag1638 von anderen polnischen Quellen stark ab. {весоло}: PN1674: wesoło; C1734: keine Abweichung PN1674, C1734: pożądaiący; PN1796: pożądany PN1674: uyrzeli; C1734: uyźrzełi

Edition

159

Potém swą mocą z martwychwstał, Pieczęci z grobu nie ruszał, Na stróże wielki strach powstał. Allel. Allel. 9

а҆́¦гды пан христус з¦мартвых всталъ, милосникѣм¦сѣ у҆казалъ, [а҆ніолы до¦матки посла́лъ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] A gdy Chrystus Pan1 zmartwychwstał, Miłośnikom się pokazał, Anioły do Matki posłał. Allel. Allel.

10

ѡ҆ анѣли намилѣйши, идзьцеж до¦панны насвѣнтшей, [до¦ма́тки ме́й намиле́йшей, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] O Anieli najmilejsi, Idźcież do Panny Najświętszéj, Do Matki mojéj najmilszéj. Allel. Allel.

11

[О]де¦мнѣ іо поздровяйцѣ2, и҆¦весоло заспѣвайцѣ, [кроле́вно ра́йска весе́л¦сѣ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Ode mnie Ją pozdrawiajcie, I wesoło zaśpiewajcie: Królowo Rajska wesel się! Allel. Allel.

12

[П]отим сво вѣлко свѧтлосціо, до¦матки свей прзистонпивши, [поцѣ́шилъ іо поздровивши, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Potém swą wielką światłością Do Matki swéj przystąpiwszy3, Pocieszył Ją pozdrowiwszy: Allel. Allel.

1 2 3

Jag1938: P[an] Chrystus; PN1674: Pan Chrystus {я} in {поздровяйцѣ} ist der einzige Beleg dieses Graphems in diesem Teil der Handschrift. PN1674: przystąpiwszy; C1734: stąpiwszy

160 13

Edition

Напелніона бондзь слодкосци, матко моѧ и҆¦милосци, [по о҆нѣй ве́лкѣй жалосци, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Napełniona bądż słodkości! Matko moja i radości1, Po onéj wielkiéj żałości! Allel. Allel.

14

Витай¦же ѣзу наслодши, сыначку мой намилейши, [поцѣше́нѣ в꙽ше́лкей души, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Witaj, Jezu najśliczniejszy2, Synaczku mój najmilszy3, Pocieszenie wszelkiéj duszy! Allel. Allel.

15

Ѣстем юж барзо весола, гдым цѣ живего¦у҆зрꙗла4, [ꙗ҆кѡ бы́мъ сѣ народзила, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Jestem już bardzo wesoła, Gdym Cię żywego ujrzała5, Jakobym się narodziła. Allel. Allel.

16

Ласкавѣ з¦ним розмовѧла, личко ѣго цаловала, [в¦ра́досци сѣ зни́мъ розста́ла, а҆лли а҆ллилу́йѧ.] Łaskawie z Nim rozmawiała, Usta Jego całowała, W radości się z Nim rozstała. [Allel. Allel.]

17

1 2 3 4 5 6

Хрⷭте прзез¦тве змартвых встанѣ6, дай намъ грехов од[пущенѣ, а҆ по́тымъ душне збаве́нѣ, з꙽¦то́бо вѣ́чне кроліова́нѣ, а҆лли а҆ллилу́йѧ.]

PN1674, C1734: keine Abweichung PN1674: nasłodszy; C1734, PN1796: naysłodszy PN1674: namileyszy; C1734, PN1796: naymileyszy {ꙗ} ist graphisch als {а} mit Bogen realisiert; GIM 1938: у҆йзрза́ла PN1674: uyrzała; C1734: uyżrzáłá змартвых встанѣ: hier getrennt geschrieben

Edition

161

Przez1 Twe święte Zmartwychwstanie Daj nam grzechów odpuszczenie, A potém duszne zbawienie! Allel. Allel. Amen!

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 44v-45r; GIM 1743, 13v-14r (darin Randnotiz: есть в кантычке); RNB Q XIV 25, 23v-24r; RNB Titov 4172, 82v-83r; Kaleki 1863, Nr. 415; vgl. Rothe 1984, Nr. 104; Javorskij 1934, S. 199-201. POLN. VARIANTEN: Cornu Copiae 1668, S. 183 (11 Strophen); Jagodyński 1638.1695, S. 82 (11 Strophen; mit lat. Parallelversion: Laeta dies nobis data, A fingulis exoptata): ab vierter Strophe stark abweichend; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 68; Cancyonal 1734, S. 107; Pieśni Nabożne (Królewiec) 1796, S. 280; Kancyonał 1863, S. 295; Kancyonał 1794, S. 314; Mioduszewski 1838, S. 130; Szczeble do Nieba I, 1867, S. 407; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 351; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 569 (hier leider unübersichtlich). Andere Lieder mit der gleichen Anfangszeile bei: Bobowski 1893, XXVIII (S. 91), LXXI (S. 153) und LXXVI (S. 156); Kancyonał 1782, LXXXIX, Taż Pieśń, S. 468 u.a. ANMERKUNG: Bartkowski 1990, S. 124 benennt für dieses Lied mehrere Hss., darunter die aus den Diözesanarchiven in Warschau und die der Karmeliter, die in Krakau aufbewahrt werden (Karm. Krak. Wes. 4: Rkps. z przełomu XVII i XVIII. Sygn.205). KOMMENTAR: Es lassen sich diverse Versionen des Liedes finden: -

1) Eine Version, die sowohl die katholische, als auch die evangelische Kirche verwenden, ist bei Bobowski 1983, XXVII (S. 91) abgedruckt und geht auf eine Prager Hs. (15. Jh.) zurück, die bereits vor Bobowski mehrmals veröffentlicht wurde. Diese Version findet sich auch bei Jagodyński 1638.1695, S. 81 (mit lat. Parallelversion: Laeta dies illaxit, Quam Salvator reduxit); Kancyonał 1641, Pieśń LXXIX, Notą zwyczáyną (ev.); Cornu Copiae 1668, S. 183 (mit erheblichen Differenzen in der Strophenform und -anordnung); Cancyonal 1734, S. 104; Mioduszewski 1838, S. 463; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 354. Es handelt sich dabei um ein Auferstehungslied.

-

2) Zwei Lieder mit dem gleichen Incipit sind bei Bobowski 1893, LXXI (S. 153) und LXXVI (S. 156) zu finden, wobei sich die Übereinstimmung nur auf die ersten Zeile beschränkt. Thematisch sind diese zwei Lieder der "Christi Himmelfahrt" zuzuordnen.

1

Jag1638, PN1674: Chryste przez twe; C1734, PN1796: Przez twe Chryste

Edition

162 -

3) Eine weitere Version des Liedes findet sich im Kancyonał 1782, LXXXIX, Taż Pieśń, S. 468, wobei es sich ebenfalls um ein Auferstehungslied handelt.

-

4) Die Version, die dem hier wiedergegebenen kyrillischen Lied entspricht, findet sich ausschließlich in katholischen handschriftlichen und gedruckten Liedersammlungen (siehe oben "poln. Varianten"), wobei ein Teil der Quellen gleichzeitig auch die Bobowski-Version (1) aus der Prager Hs. enthalten. Die Version des Liedes bei Jagodyński 1638 und 1695 sowie in Cornu Copiae 1668 haben nur 11 Strophen und weichen nach der vierten Strophe stark ab. Die Version in Pieśni nabożne (Słuck) 1674 und in Cancyonal (Wrocław) 1734, in Pieśni nabożne (Królewiec) 1796 weicht dagegen nur vereinzelt von der kyrillischen Version ab. Die Liedvarianten bei Mioduszewski 1838, bei Klonowski (Szczeble do Nieba I, 1867) und in Zbiór Pieśni (Pelplin) 1871 stimmen fast vollständig überein – es ist die gleiche Rezeptionsquelle zu vermuten. Die incipitarischen Angaben bei Wöhler 1999, Nr. 569, gehen bei diesem Lied leider etwas durcheinander. ––––––––––––

[12] ( вꙇ҃ ) Цожъ я чиницъ іезу слодкий бенде [F] 2r - Fragment, die fehlende verso-Seite wurde hier aus GIM 1938, 28v-29r ergänzt

1

[Цожъ ѧ҆ чиниць í҆езу сло́дкїй бе́нде, гды ѹ҆¦ногъ твыхъ прзенайсвѣнтших сѣнде,] | гды полѣѣ л꙽зами ноги твоѣ, а҆¦ѡ҆плоче грзеховъ срⷣце моѣ.

2

[Магдалена ѡ҆цираіонцъ тобѣ, влосы меми свѣнте ноги мы́ѣ,] | юш поруцам о҆свѣци1 мысленѣ, пытам¦цѣ ѣзу ѡ҆¦ме збавѣнѣ.

1

GIM 1838: ѡ҆вѣци

Edition

3

[По правѣ живота ѡ҆бѣцуѣ, тобѣ іе́зу сердечнѣ голдуѣ,] | и҆́мѣ твоѣ ѣзу панѣ проше, на¦срⷣцу мым нѣх вырыте ноше.

4

[Нѣхъци и҆́мѧ твоѣ í҆езус бендзѣ, похваліо́не ту̀ на вѣки вше́ндзѣ,] | о҆бдарзь мѣ мым збавицѣлю хрⷭте, а҆бым ховал завше срⷣце чисте.

5

[ѡ҆д вшелѧкой на свѣцѣ заразы, а҆ найбардзы ѡ҆д грзеховы сказы,] | а҆́¦ꙗм є҆́сми нѣгоднѣми л꙽зами, бенде свѣн꙽те ѡ҆бмывал тве раны.

163

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 28v-29r (Dolskaya 1996, S. 62); GIM 1743, 161v162r (darin Randnotiz: покаян); GIM Ščuk. 61, 187v-188r; RNB Q XIV 25, 181v182r; RBN Titov 4172, 66v-67r; vgl. Rothe 1984, Nr. 800. KOMMENTAR: Rothe 1984, S. 199, gibt an, dass der zweite Teil des vorliegenden Liedes das Lied "Цож ꙗ чиниць грзешне цꙗло бенде" (Nr. 47 dieser Hs.) bildet. Obwohl beide Lieder 10-silbig sind und den Paarreim aufweisen, sind sie aufgrund ihrer Thematik verschieden. Das vorliegende Lied gehört thematisch zu den Bußliedern und enthält eine Reihe von Passionsmotiven.1 Das Lied "Цож ꙗ чиниць грзешне цꙗло бенде" ist dagegen ein Vanitas-Lied. Die Zeilen 3.3-4 weisen eindeutige Parallelen zu zwei Liedern auf: Zum Lied "Rozmowa Duszy z Matką bolesną" aus der Sammlung "Gorzkie żale", die für die Passionszeit (Warschau 1707) gedruckt wurde (vgl. Nachdruck: Gorzkie Żale to jest rozmyślanie Męki Jezusa Chrystusa podczas Wielkiego Postu [...] Poznań 1846, S. 10 und bei Mioduszewski 1838, S. 58-127), und zum Lied "Stała Matka boleściwa", das in Cornu Copiae 1668, Złoty Oltarz 1732, S. 399, Cancyonal 1734, S. 94, Kantyczki 1863, Mioduszewski 1838, S. 119, 723 (vgl. die Zeile "Mam w sercu mym wyryte" in: Mio1838, S.724) u.a. belegt ist.

1

Vgl. auch das Lied Nr. 122 dieser Hs. "Ѣзу хрсте панѣ мили, баранку барзо цѣрпливи", das ebenfalls ein Passionslied ist und in der Sammlung "Gorzkie żale" vorkommt.

Edition

164 13 ( гꙇ҃ )

Розмышляймы дзис вѣрни хрисциянѣ 2v-3r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 246

1

Розмышлѧймы дзис вѣрни хрисциꙗнѣ, ꙗко пан христус цѣрпꙗл за¦нас раны, | ѡд¦пои҆манѧ нѣ¦мꙗл ѡд¦почнѣнѧ, аж до¦сконанꙗ. Rozmyślajmy dziś wierni Chrześcianie, jako Pan Chrystus cierpiał za nas rany: Od pojmania, nie miał spoczywania1, aż do skonania.

2

Напрод в¦огройцу взіонлъ поцалованѣ, там юдаш здрайца дал был жидом знанѣ, | ѡ҆¦то жидовѣ мего мистрза мацѣ, тегожъ и҆́маи́цѣ. Najprzód w Ogrójcu wziął pocałowanie, tam Judasz zdrajca dał był żydom znamię: O to żydowie mego mistrza macie, tegóż imajcie.

3

Внет꙽¦сѣ рзуцили ꙗ҆́ко лви о҆крутни, а҆́постоловѣ ѡд¦нѣго уцѣкли, | там з¦вѣлким пендем вѣдзіон до¦аннаша, поцѣха наша. Wnet się rzucili jako lwi okrutni, Apostołowie od Niego uciekli: Tam z wielkim pędem wiedzion do Annasza, pociecha nasza.

1

PN1627, PN1674, C1587, K1641: od pocznienia

Edition

4

165

Пѣрвшей годзины прзед¦пилатем став іон1, нѣсправедливѣ ѡд¦жидовъ оскаржонъ, | росказал пилат абы был бичованъ, тен нѣбѣски па́нъ. Pierwszej godziny przed Piłatem stawion2, niesprawiedliwie od żydów oskarżon: Rozkazał Piłat aby był biczowan, ten Niebieski Pan.

5

Крзикнели вшисци о҆¦годзинѣ трзецѣй, нѣ¦хцѣмы далѣй такѣй¦крзивды цѣрпѣць, | нѣхай на¦крзыжу свой живот положи, тен то сн҃ъ божий. Krzyknęli wszyscy o godzinie trzeciej, nie chcemy dalej swej3 krzywdy cierpieć tej, niechaj na krzyżu swój żywot położy, ten to Syn Boży.

6

З¦острего цѣрнѧ короне у҆вили, нашему пану на¦глове втлочили, | посмѣваіонц¦сѣ прзед¦нимъ покленкали, кролѣм¦го звали. Z ostrego ciernia koronę uwili, naszemu Panu na głowę wtłoczyli: naśmiewając się przed nim poklękali, królem Go zwali.

1 2 3

став іон: hier getrennt geschrieben K1641: Das Wort ist auf zwei Zeilen getrennt {stawi-on}, wobei {on} auf der nächsten Zeile fortgesetzt wird. C1587: dalej swoich krzywd cierpieci; PPP 2, 254: swojej krzywdy cierpieć (nach: Katechizm wileński 1600, Katechizm Krzystofa Kraińskiego 1603); PPS1607/18: daley naszych krzywd ćierpieći; PN1627: swey krzywdy ćierpieći; C1734: swey krzywdy ćiercieć tey; PN1674, K1745: krzywdy takey ćierpieć; Mio1838: krzywdy cierpieć takiej

166 7

Edition

Шедлъ с¦крзыжем з¦мѧста пан шостей¦годзины, о҆дзѣнѣ з¦нѣго жидовѣ зложили, | потым¦го на¦крзыж ѡ҆крутнѣ прзибили, ѡ҆цтемъ поили. Szedł z krzyżem z miasta Pan szóstej godziny, żydowie z Niego odzienie złożyli: 1 potym Go na krzyż okrutnie przybili, octem poili.

8

Полѣцил дх҃а богу ѡйцу в¦ренце, волаіонц умарлъ зацмило¦сѣ слн҃це, | зѣмѧ¦сѣ трзасла дзѣвіонтей годзины, нѣ¦без¦прзичины. Polecił Ducha Bogu Ojcu w ręce, 2 wołając umarł, zaćmiło się słońce: ziemia się trząsła dziewiątej godziny, nie bez przyczyny.

9

Зтонпил до¦пѣклов моцо свего бозства, тамже выбавил ѡйц҃е свѣнте зь¦ѣнства, | цѧла умарле з¦гробов повставалы, видзѣц꙽ сѣ далы. Zstąpił do piekłów mocą swego Bostwa3 tamże wybawił Ojców świętych z jeństwa: 4 ciała umarłych z grobów powstawały, widzieć się dały.

10

1 2 3 4 5

Никодим зь¦іозъфем5 учинили прозбы, бы цѧло с¦крзыжа безпечнѣ здіонц могли, | пилат их прозбы нивчим нѣ¦прзебачил, бо такъ богъ рачил.

7.2: C1587, PN1627, K1641: Żydowie z niego odzienie złożyli; PPS1607/18: Odzienie z niego zydowie złożyli; PN1674: odźienie z niego żydowie złupili C1587, K1641: zwischen Strophe 7 und 8 befinden sich drei weitere, hier abwesende, Strophen. K1641 und K1782: ab hier bis zum Schluss anders 9.2: C1587: Tamże oświadczył znak swego zwycięstwa Korr. des Schreibers: {о} zu {е} in {їзъфем}; {ъф}:

Edition

167

Nikodem z Józefem prośby uczynili, 1 by ciało z krzyża bespiecznie zdjąć mogli: Piłat ich prośbie2 w niczem3 nie przebaczył, bo tak Bóg raczył. 11

Часов нѣшпорных был¦с¦крзыжа¦здеймован, прзез¦своѣ слуги вшего створзенѧ пан, | матухна ѣго цѧло пѧстовала, рзевно плакала. Czasów nieszpornych był z krzyża zdejmowan, przez swoje sługi wszego stworzenia Pan Matuchna Jego ciało piastowała, rzewnie4 płakała.

12

Дрогим балсамем цѧ́ло помазали, а¦з¦набоженства в¦сын дон5 увинели, | вложили го в¦гробъ ѡ҆статнѣй годзины, плачъ учинили. Drogim balsamem ciało namazali, a z nabożeństwem w syndon6 uwinęli: włożyli Go w grób ostatniej godziny, płacz uczynili.

13

1 2 3 4 5 6 7

Плач мыш7 теж дзисѧ вѣрни хрзесцїꙗне, дзѣнкуіонцъ пану богу за¦надрожше раны, | иж¦длѧ¦нас рачилъ так ѡ҆крутнѣ цѣрпѣць, хцонцъ нас собѣ мѣць.

PN1674: keine Abweichung; PPS1607/18: Nykodym z Jozphem uczynili prośby; PN1627: Nykody[m] z Jozwem PPS1607/18, PPN1627, N1674: prośby PN1627, N1674: niwczym PN1627, N1674: rzewno сын дон: hier getrennt geschrieben PPN1627, N1674: Sydon Плач мыш: hier getrennt geschrieben

168

Edition Płaczmy1 też dzisiaj2 wierni Chrześcianie, dziękując Panu za najdroższe rany: iż dla nas raczył sobie tak okrutnie cierpieć3, chcąc nas sobie mieć. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 119v-120r (Strophen: 1-13, Randnotiz: о распят[ии] г[о]сподни); GIM 1938, 27v-28r und 136v-137r; RNB Pogodin 426, 134v135r (in Kursivschrift); RNB Q XIV 25, 142v-143r; RNB Titov 4172, 65v-66r; vgl. Rothe 1984, Nr. 653; Kaleki 1863, Nr. 349 (mit poln. Version aus Kantyczki) und Nr. 450 (ksl. aus "Рукоп. Толстовск."); ksl. Version in: GIM 1743, 117v (Strophen 1-8); GIM Chlud. 126D, 88v-90r; RGB 9490, 70v-71r; GIM Ščuk. 61, 95v-96r. POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1587, k. D9-D10 (Textwiedergabe in: Polskie pieśni pasyjne (PPP), t. 1, 264, Apparat in: Polskie pieśni pasyjne 2, 254): 16 Str.; Pieśni postne starożytne (PPS) 1607-1618 (Textwiedergabe in: Bobowski 1893, CLXX, S. 379); Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 47: 13 Str.; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 43: 13. Str.; Jagodyński 1638 (auch 1695), S. 45: 13 Str.; Kancyonal (Gdańsk) 1641, Pieśń LIV; Cornu Copiae 1668, S. 260: 13 Str.; Kancyonał 1782, Pieśń LIV, S. 432; Kancyonał 1863, S. 246; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 123; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 474; Oloff 1744, S. 505 (Inc.: Rybynii Cant. in 4., Cantional Gdansk 1706 in 12., Ref. Luth., Cantional Torunski 1596 in 8. "das Lied ist zweifach vorhanden"); Handschrift 20/R, s. 144-148: aus der Bibl. Prowincji OO. Bernardynów (Kraków), Ende 16. - Anf. 17. Jhs. (siehe: Wydra, W.: Polskie pieśni średniowieczne, Warschau 2003, S. 76); Melodie und weitere Quellenangaben bei: Bartkowski 1990, S. 124; Zur Melodie: Keldyš 1983, S. 233. ANMERKUNG: Vom Jesuiten Dominik Rudnicki (~1676-1739) stammt eine politischhistorische Paraphrase dieses Liedes mit dem Incipit "Rozmyślajmy dziś, wierni Sarmatowie, Jako nam wolność przedali panowie" (Pieśń postna nabożna o Koronie Polskiej), Abdruck in: Libera, Zdzisław: Poezja polska XVIII wieku. Warszawa 1983, S. 78-81 (aus: Hs. Bibl. PAN w Krakowie, sygn. 979). KOMMENTAR: Katholische Tradition. Es ist ein altes polnisches Passionslied und wird in der evangelischen und katholischen Kirche benutzt.4 Die älteste evangelische Ver1 2 3 4

C1734 und K1745: Płaczmyż PPS1607/18: dżiś; K1745: dżiśia; C1734: dżiśiay K1745: umrzeć; C1734: ćierpieć Die früheste Version des Liedes ist in "Pieśni duchowne" (1559) von Bartłomiej Groicki erwähnt. Das einzige Exemplar dieses reformatorischen Gesangbuches ist im Zweiten Weltkrieg verbrannt, eine teilweise Beschreibung ist zu finden in: Chlebowski, B.: Śpiewnik Bartłomieja Groickiego. In: Z wieku Mikołaja Reja. Księga Jubileuszowa 1505-1905. Warszawa 1905. (Część druga) S. 37-50. Das Incipit des Liedes ist auf Seite 41 verfügbar.

Edition

169

sion (C1587) stimmt (drei zusätzliche Strophen ausgenommen) in hohem Maße mit der katholischen Version überein. Die späteren evangelischen Bearbeitungen in K1641 und K1782 weichen dann stärker von der ältesten evangelischen Version ab. Das Lied in K1782 scheint gänzlich überarbeitet worden zu sein. Die katholische Version bleibt relativ einheitlich. Der Prototyp des Liedes zur hier vorliegenden kyrillischen Version ist in der Ausgabe PN1674 zu suchen, die früheren (PPS1607/18, PN1627 und Jag1638) und späteren (PN1745) Versionen weisen im Vergleich dazu einige Unterschiede auf. Es handelt sich um Zeugen einer mehrstufigen Bearbeitung des Liedes. Das Lied ist mit hoher Präzision transliteriert. –––––––––––– 14 ( дꙇ҃ ) Нѣ вем ах нѣ вѣм гздзѣ мам векъ кончиц [F] 3v - Fragment, die fehlende recto-Seite wurde hier nach GIM Ščuk. 61, 178v-179r ergänzt

1

Нѣ¦вѣм¦ах нѣ¦вѣм гздзѣ мам вѣкъ кончиц, ꙗк сѣ мам ненздный з꙽¦дш҃о розлон꙽чиць, | [рад би́мъ сѐ спробовац, бым сѐ мѧл заховац, в꙽¦чи́стосці, 2 . ]

2

Нѣхже збавицѣл так нам даруѣ, ꙗк є҆́го свѣн꙽та волѧ справуѣ, | [а ѧ̀¦в꙽¦немъ ѕоста́ѣ, проси́цъ [о҆]¦мешка́не, свѧ́тлосци, 2 . ]

3

Щенсливый тен кто жие¦з¦млодосци, в¦цноцѣ правдзивей аж до¦старосци, | Z5: [бг҃ъ тего̀ не¦о҆стави, але¦го блг҃ослови, в꙽¦ра́досці, 2 . ]

Edition

170 4

Щенсливы¦зас кто побожнѣ жие, запевнѣ в¦нѣбѣ кѣльх1 выпие, | Z3: [щенсливый заи҆сте, кто̀ спра́ви се чисте, пред богемъ, 2 . ]

5

и҆́¦воды слодкѣ є҆́го крулѣвства, бендзѣ пиц кто¦нестрацил панѣнства2, | Z4: [и҆¦в꙽падам жалосцівый, пред¦па́ном милостивым, и҆¦дро́гимъ, 2 . ]

6

є҆́ще нѣт꙽рацми вшисцѣ надзѣе, нѣюж¦смѣ в¦падли любо сѣ фѣе, | [...]3

KYRILL. VARIANTEN: GIM Ščuk. 61, 178v-179r (5 Zeilen); vgl. Rothe 1984, Nr. 450 ANMERKUNG: Das Lied weist ähnliche Motivik und Thematik wie das Lied „Excytarz Serca” auf, vgl. das poln. Lied "Niewiem ach niewiem przyczyna czyia". Der poln. Text dazu findet sich in: Cancyonal 1734, S. 240 und Pieśni nabożne 1745, S. 505. Eine kyrillische Version davon (mit beträchtlichen Abweichungen) ist in GIM 1743, 196v-197r, enthalten. –––––––––––– [19] По упадку чловѣка грзешнего [F] 4r - Fragment, die fehlende verso-Seite wurde hier aus der GIM 1938, 36v-37r ergänzt Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 7

1

1 2 3

[По¦у҆па́дку чловѣка грзешнегѡ, ѹ҆жалилъ сѣ панъ створзенѧ свегѡ,] | зеслал на¦свѧтъ а҆́рханіола свего.

Korr. des Schreibers: {и} zu {ѣ} in кѣльх GIM Ščuk. 61: 4.1-2: с воды сла́дкой е҆го̀ кроле́вства, напїе¦сѣ кто̀ нестещї паненства GIM Ščuk. 61: letzte Zeile fehlt

Edition

171

Po upadku człowieka grzesznego, użalił się Pan stworzenia swego, zesłał na świat Archanioła swego1. 2

[и҆́зь до пан꙽ны и҆мѣ ѣй марíа, справъ поселство здроваць ласки пелна,] | пан¦ѣсть з¦тобо нѣ¦бондзь же тросклїва2. Idź do Panny, Imię jéj Marya, spraw poselstwo, Zdrowaś łaski pełna, Pan ci z tobą, nie bądźże troskliwa.

3

[Панна на¦тен ча́съ золтарзъ читала, гды то̀ поздровѣнѣ ѹ҆слышала,] | на¦слова¦сѣ а҆́нѣлскѣ здумѧла. Panna na ten czas Psałterz3 czytała, gdy to pozdrowienie usłyszała, na słowa się Anielskie zdumiała.

4

[а҆рханіолъ видзонцъ панне троскливо, ꙗ҆́лъ ѧ҆̀ цѣ́шиц [.]лагод ливо4 [и]¦мова,] | панно нѣ¦лѣнкай¦сѣ пан ѣсть з¦тобо. Archanioł widząc Pannę troskliwą, począł ją namawiać, łagodną mową5, Panno nie lękaj się, Pan jest z Tobą.

5

1 2 3 4 5

[Налѧзлась ласкѣ ѹ҆ пана свегѡ, ты сѣ ма́шъ с꙽стаць матко сына ѣгѡ,] | та ѣсть волѧ бога вшехмоцнего.

P1613: posła niebieskiego; im Folgenden weist P1613 im Vergleich zur kyrillischen als auch zu späteren polnischen Liedversionen beträchtliche Unterschiede auf. Mio1838: Archanioła cnego Korr. des Schreibers: троскива zu тросклїва Mio1838: keine Abweichung; PN1627, Jag1638; C1734, PN1745: Zołtarz лагодливо: hier getrennt geschrieben P1613, Jag1638; Mio1838: Jał ią cieszyć mową łagodliwa; PN1627, C1734, PN1745: Jał ią namawiać łagodną mową

172

Edition Nalazłaś łaskę u Pana Twego1, ty się masz stać Matką Syna Jego, tać jest wóla2 Boga Wszechmocnego.

[6]

[а҆¦бендзѣ̀ му̀ и҆мѣ ѣгѡ í҆езусъ, тенъ бендзѣ збавицѣлем вшитких ду́шъ, | рачиш꙽ ми́ла панна прзизволиц ю҆́жь.] A będzie mu dane Imię Jezus3, ten będzie zbawicielem4 wszystkich dusz, raczysz miła Panno przyzwolić już.

6

[Пан꙽на а҆чь сѣ была затрвожїла, а҆ле гды̀ волѧ божа бачила,] | рзекла панскам¦ци¦ѧ служебница. Panna aczkolwiek była troskliwa5, ale widząc że to wola Boża6, rzekła: Pańskam ci ja służebnica.

7

[Ачем ѧ҆̀ вѣлце прагненла тегѡ, бымъ могла быдзь слу́жка матки ѣгѡ,] | станже¦ми¦сѣ ведлуг слова твего7. Aczem ja wielce pragnęła tego, bym mógła bydź służką Matki Jego, stańże mi się według słowa twego.

1 2 3 4 5 6 7

PN1627, Jag1638; Mio1838: swego; C1734, PN1745: twego PN1627: Toć iest wola; C1734: tak wola; PN1745: tać iest wola; Mio1838: Ta jest wola; Jag1638: To iest wola C1734, Mio1838: keine Abweichung; PN1627, Jag1638: mu Imię iego Jezus; PN1745: mu Imie dane Iezus Jag1638; C1734, PN1745, Mio1838: keine Abweichung; PN1627: Zbawićieł PN1627, Jag1638, C1734, PN1745, Mio1838: keine Abweichung; P1613: Panna acz się była zatrwożyła PN1627, Jag1638, C1734, PN1745, Mio1838: keine Abweichung; P1613: Ale gdy wolą Boża baczyła Korr. des Schreibers: твого zu твего

Edition

8

173

[ꙗ҆́къ прентко те слова вымовила, внет панна в꙽¦живоцѣ свым поченла,] | а҆́¦там богу чесць и҆¦хвале дала. Jak prędko te słowa wymówiła, wnet Panna w żywocie swém1 poczęła, a tam Bogu cześć i chwałę dała.

9

[ѡ҆̀ панно гды жесь таковей моцы, вола́мы до цѣбѣ ве дни в꙽ ноци,] | рачиш нам быць грзешным на¦помоцы. O Panno gdyżeś takowej mocy, wołamy do ciebie we dnie i w nocy, raczysz nam być Panno2 na pomocy.

10

[а҆бы панно прзез тве прзичинѣнѣ, мѣли бы смы грзехѡвъ о҆д꙽пущенѣ,] | а҆́ потым вѣку и҆́сте¦збавѣнѣ. Aby Panno przez twoje przyczynienie, mieliśmy3 grzechów odpuszczenie, a potym wiekuiste4 zbawienie. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 36v-37r; RNB Q XIV 25, 133v-134r; RNB Titov 4172, 84v-85r; Kaleki 1863, Nr. 232; vgl. Rothe 1984, Nr. 576. POLN. VARIANTEN: Parthenomelica (Wilno) 1613, Pienie V; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, 7r-8v; Jagodyński 1638, S. 7; Cornu Copiae 1668, S. 46; Rotuły (Wilno) 1721; Cancyonal 1734, S. 6; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 8; Kancyonał 1863, S. 7; Mioduszewski 1838, S. 12; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 108; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 418; Bartkowski 1990, S. 94: darin Angaben zur Melodie und die weiteren handschriftlichen Belege. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Der erste Beleg dieses katholischen Adventsliedes stammt aus der Parthenomelica (Wilno) 1613 von Walenty Bartoszewski. Die Version in P1613 weist beträchtliche Unterschiede zu späteren polnischen Liedern 1 2 3 4

PN1627, C1734, PN1745, Mio1838: swym PN1627, C1734, PN1745: keine Abweichung; Jag1838, Mio1838: grzesznym PN1627, C1734, PN1745: Mięlibyśmy; Jag1838, Mio1838: Mieli tu swych Jag1838, C1734, PN1745, Mio1838: keine Abweichung; PN1627: wieku

Edition

174

auf. So stellt die Version in PN1627 vermutlich eine Überarbeitung des Liedes aus P1613 dar. Die kyrillische Fassung folgt im Wesentlichen der Ausgabe von PN1627, allerdings sind manche Einschübe aus P1613 (wie in 6.1 und 6.2) zu beobachten. Die Variante aus PN1627 stellte vermutlich die Basis für die späteren Bearbeitungen des Liedes in Jag1638, C1734, PN1745 und schließlich in K1863 dar. Dem kyrillischen Lied stehen demnach die Liedversionen in Jag1638 (diese war vermutlich die Quelle von Mioduszweski 1838) am nächsten, dann aus C1734 und PN1745, danach kommen PN1627 und K1863. 20 (к҃ ) Витай ѣзу христе з небѣских ясносци 4r-5v - Poln. Text nach: Kancyonał 1782, S. 359

1

Витай ѣзу хрⷭте з¦небѣских ꙗ҆́сносци, плѣмѣ панны чисте витай в¦зѣмскѣ влосци, | з¦свѣнтыс¦горы вышедлъ, на¦нискис свѧт прзишедл꙽, цѣшим¦сѣ з¦ближнѣго, збавѣнѧ нашего, бо¦мамы¦з¦чего. Witay JEzu Chryste, Z niebieskiey iasnośći :,: Plemię Panny czyste, Witay w źiemskie włośći, Z świętyś1 gory wyszedł, na niskiś świat przyszedł, Cieszym się z bliskiego, Zbawienia naszego, Bo mamy z czego.2

1 2

K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: święteyś K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: Die letzte Zeile der Strophen von 1 bis 10: Witay krolu nasz.

Edition

2

Навѣдзилес грзешне в¦окрутным¦вѣнзѣню, новины поцѣшне ѡ҆ людзким збавеню, | рачилес звѧстовац, моц смѣрци зепсоваць, цѣрпіонц꙽ нѣндзе¦вѣлкѣ, далес добра вшелкѣ, быс нас збогацил. Nawiedźiłeś grzeszne w okrutnym więźieniu :,: Nowiny poćieszne, O ludzkim Zbawieniu. Raczyłeś zwiastować, Moc śmierći zepsować, Cierpiąc nędze wielkie, Dałeś, dobra wszelkie, Byś nas zbogaćił.

3

ѡ҆¦панѣ над¦паны сыну найвызшего, в¦раю ѡ҆бѣцаны внет вѣку пѣрвшего, | хцонц нас увеселиц, рачилес¦сѣ вцѣлиц, прзиіонлес кревкосци, наше о҆проч злосци, з¦вѣлкѣй литосци. PAnie nad PAny, Synu naywyższego :,: W raiu obiecany, Wnet wieku pierwszego, Chcąc nas uweselić, Raczyłeś się wćielić, Przyiąłeś krewkośći, Nasze, oprocz złośći, Z wielkiey litośći.

4

Цож¦цѣ порушило жес¦сѣ так унижил, цож прзинѣволило жес пан слугом служил, | щера ку¦нам милосц꙽, жес¦хцѧл справѣдливосць, страцоно нам вроциц, гнѣв бж҃и одвроциц, суровы ѡд¦нас.

175

176

Edition

Coż ćię poruszyło, Ześ się tak uniżył :,: Coż przyniewoliło, Ześ PAn sługom1 służył? Szczera ku nam miłość, Ześ chćiał sprawiedliwość, Straconą nam wroćić, Gniew BOży odwroćić, Surowy od nas.

5

Грзех наш заразливы тобѣ нас нѣ¦згидзил, сондъ твой справѣдливы тобѣ нас¦нѣ¦збрзидзил, | о҆¦дзивна милосци, кром нашей годносци, же смѣрць поіонлъ¦срого, хцонц꙽ быц в¦нѣбо¦дрого, мам гр[е]шным людз[іо]м2. Grzech nasz zarażliwy, Tobie nas nie zhydźił :,: Sąd twoy sprawiedliwy, Tobie nas nie zbrzydźił. O dźiwna miłośći, Krom naszey godnośći, Ześ śmierć podiął srogą, Chcąc być w niebo drogą, Nam grzesznym ludźiom.

6

1 2

Быс нѣбо прзеломил пророцы жондали, быс сѣ на¦свѧтъ склонил вѣрнѣ¦цѣ волали, | жебыс утрапіоне, грзехем о҆бціонжоне, з¦нѣволи ратовал, и¦з¦нами ѡ҆вцовал, збавицѣлю наш.

K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: sługam Die letzten zwei Wörter sind schlecht lesbar.

Edition

Byś niebo przełomił, Prorocy żądali :,: Byś się na świat skłonił, Wierni ćię wołali, Zebyś utrapione, Grzechem obćiążone, Z niewoli ratował, Y z nami obcował,1 Zbawićiełu nasz.

7

Цосѣ назначило ѡд¦ойца прзед¦вѣкѣмъ, вшистко¦сѣ зисцило гдыс¦сѣ стал чловѣкѣм, шатан поражоны, пан богъ у҆вѣлбіоны, чловѣк помоц чуѣ, з¦тего¦сѣ радуѣ, збор хрзесциански. Co się naznaczyło, Od Oyca przed wiekiem :,: Wszystko2 się ziśćiło, gdyś się stał człowiekiem, Szatan porażony, PAn BOg uwielbiony, Człowiek pomoć czuie, Z tego się raduie, Zbor Chrześćiański.

8

1 2

Казалес знаць даваць, аж¦до¦гранѣ¦зѣмѣ, вшистким ѡ҆повѧдац прзиѣмне збавѣнѣ, цней паннѣ сиѡнскѣй, дш҃и хрзесцїанскѣй, в¦глос ѡ҆повѧдайцѣ, о҆¦кролю знац¦дайцѣ, мовіонц так до¦нѣй.

K6141, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: a piekło zwojował K-KPs1646: keine Abweichung; K6141, C1611: wszytko

177

178

Edition

Kazałeś znać dawać, Aż do granic źiemie :,: Wszystkim opowiadać1, Przyiemne zbawienie: Cney Panńie Syońskiey, Duszy2 Chrześćiańskiey, W głos opowiadayćie, O Krolu znać dayćie, Mowiąc tak do niey:

9

ѡ҆¦цорко сиѡнска, вшитких вѣрных зборзе, ѡ҆блюбенцо панска, прзивитай в¦покорзе, кролѧ нѣбѣскѣго, и҆¦справѣдливего, кторы¦цѣ навѣдзил, ласко¦сво попрзедзил, над¦годносц твоѣ. O Corko Syońska, Wszystkich wiernych Zborze :,: Oblubieńco PAńska, Przywitay w pokorze3, Krola niebieskiego4, Y sprawiedliwiego, Ktory ćię nawiedźił, Łaską swą poprzedźił, Nad godność twoię.

10

1 2 3 4

Вынидзь прзецив¦нѣму в꙽¦вѣрзе статечносци, оддай пану свему вдзѣнчне похвалносци, ѡ҆¦душо выбрана, в¦побожносць убрана, госцѧ нѣбѣскѣго, впусц в¦гмах срⷣца твего, мовіонц꙽ до¦нѣго.

K6141, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: obwoławać K6141, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: Cerkwi K6141, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: witaj w świętym korże K6141, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: pokornego

Edition

179

Wynidź przećiw niemu, W wierze, w statecznośći :,: Odday PAnu swemu, Wdźięczne powolnośći. O duszo wybrana, W pobożność ubrana, Gośćia niebieskiego, Wpuść w gmach serca twego, Mowiąc do niego:

11

ѡ҆¦панѣ прзез¦твоѣ на¦свѧт¦сѣ склонѣнѣ, утвердзь з¦нами своѣ збавѣнне злонченѣ, у҆чин¦з¦нас дом собѣ, дай нам мѣшкац в¦тобѣ, з¦свѧта мизернего, ввѣдзь нас¦до¦щенснего, палацу свего. O PAnie przez twoie, Na świat się skłonienie :,: Utwierdź z nami swoie, Zbawienne złączenie. Uczyń z nas dom sobie, Day nam mieszkać w tobie, Z świata mizernego, Wiedź nas do szczesnego, Pałacu swego. Amen!

KYRILL. VARIANTEN: keine bekannt POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1611, S. 4, Nr. A. IIII.; Kancyonal (Gdańsk) 1641, O9r, Pieśń II; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 274; Kancyonal (Gdańsk) 1706, S. 337; Kancyonał 1782, S. 359; Oloff 1744, S. 509 (Inc.: Rybynii Cant. in 4., Cantional Gdansk 1706 in 12., Ref. Luth. Br. Cz. [1611]). KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Das Lied ist nur in evangelischen Sammlungen (K1641, K1706, K1782) zu finden. Oloff kannte es aus der Ausgabe von 1617 (seinen Angaben nach von Maciej Rybiński) und aus K1706.1 Das Lied wurde ausschließlich von der reformierten Kirche verwendet und, Oloffs Angaben zufolge, aus den Liedsammlungen der böhmischen Brüder, aus dem Cantional (Toruń) 1611, entlehnt. Es ist mit hoher Präzision transliteriert und weist praktisch keine Abweichungen gegenüber der polnischen Vorlage auf. 1

Die Angaben von Wöhler 1999, S. 450, die sich auf die gleiche Stelle bei Oloff beziehen, behandeln ein anderes Lied: "Witay Iezu Chryste, Z Radośći Niebieskiej".

Edition

180 21 ( ка҃ )

Вшисцы вѣрни спеваймы хваліонц бога свего 5v - Fragment Poln. Text nach: Szczeble do Nieba I, 1867, S. 32

1

Вшисцы¦вѣрни спѣваймы хваліонц бога всего, и҆¦в¦сердцах познаваймы свѣты адвентъ ѣго, | ... Wszyscy wierni śpiewajmy, chwaląc Boga swego, A w sercach poznawiajmy, święty adwent Jego. (W Raju przyobiecany, Ojcu Adamowi I często powtarzany, wiernych narodowi.)

2

Бог¦сѣ з¦щерей милосци змиловал над¦нами, видзонцъ нас з¦высокосци¦быц в¦пѣклѣ¦вѣнзнѧми, | ... Bóg się z szczerej miłości zmiłował nad nami, Widząc nas z wysokości, być w piekle więźniami. (Przez Adama pierwszego, śmierć i potępienie, Przez Adama wtórego, żywot i zbawienie.)

3

Цо¦бог в¦тайнѣй свей радзѣ постановиц рачил, то зисцил гды способны час тего о҆бачил, | ... Co Bóg w tajnej swej radzie, postanowić raczył,1 To ziścił, gdy sposobny, czas tego obaczył:2 (Do Maryi3 wysławszy, Archanioła swego, A jemu urząd dawszy, poselstwa wdzięcznego.)

4

1 2 3

Здрова бондзь у҆кохана з¦ласки творцы свему, зе¦вшех нѣвѧст выбрана до вѣлких скарбъ ѣму, | ...

K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: Co Bog stanowić raczy, w swojey radzie tajney K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: To zjawił gdy obaczył, czas pociesze jawney C1611: Dziewice; K1641: Panienskiey; K-KPs1646: Maryey

Edition

Zdrowa, bądź ukochana, z łaski Twórcy swemu, Ze wszech niewiast wybrana, do wielkich spraw1 Jemu. (Tak rzekł Anioł, Panna go, ze drzeniem słuchała, A z pilnością poselstwo, jego uważała.2) 5

Лѣчъ а҆́ніол рзеклъ на¦строне одрзуц панно трвоги, цѣбѣ взіонл под¦ѡ҆броне бог над¦вшеми боги, | ... Lecz Anioł rzekł: na strónę, odrzuć, Panno, trwogę, Ciebie wziął pod obronę, Bóg nad wszemi Bogi. (Oto Syna w czystości, porodzisz wielkiego, A nazwiesz z spraw własności, Jezus, Imię Jego.)

6

Тен бендзѣ ѡ҆бволаны сынем найвызшего, ѣму дасц пан над¦паны рзондъ свѧта¦цалего, | ... Ten będzie obwołany, Synem Najwyższego, Jemu da Pan nad Pany, Rząd świata całego. (W Dawida, przodka swego, Majestacie siędzie, A do wieku wiecznego, Wszystkiém władać będzie.)

7

То¦прзимуѣ дзѣвица поважнѣ пытала, ꙗ҆кож ꙗ кролѣвица тего бенде мѧла, | ... To przyjmując Dziewica, Poważnie pytała, Jakoż? ja Królewicza3, Tego będę miała? (Rzekł Anioł: Duch w Cię wstąpi, A moc Najwyższego, Cieniem Cię swem obstąpi, I dowiedzie tego.)

8

В¦тым¦сѣ панна ѿдала в¦моц створзицѣліови, и҆¦те ѿповѣдзь дала ѣго а҆́ніолови, | ... W tem się Panna oddała1, W moc Stworzycielowi, I tę odpowiedź dała, Jego Aniołowi. (Ja jest sługa gotowa, Panu niebieskiemu, Niech się stanie twa mowa, Na wieczną cześć Jemu.)

1 2 3

C1611; K1641, K-KPs1646; ZP1871: spraw K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: a wstęp poselstwa tego, pilnie uważala C1611, K1641, K-KPs1646, K1782: Krolewicá

181

182 9

Edition

Там богу устонпила власносць прзиродзона, там¦сѣ вѧры зьѧ҆вила таѣмница ѡ҆на, | ... Tam Bogu ustąpiła, Własność przyrodzona, Tam się wiary zjawiła, Tajemnica ona. (Bóg się na świat pokazał, W ciele objawiony, Zkąd anielski i ludzki, Stan uweselony.)2

10

Порзонднѣ ѡ҆беслано вшисткѣ свѧта влосци, и҆ поганом знац дано ѡ҆¦панскѣй бытносци, | ... Porządnie obesłano, Wszystkie swiata włości, I poganom znać dano, O Pańskiej bytności. (Wiarę przyjęli w Niego, A On zmogłszy sławnie, Szatana okrutnego, Wstąpił w Niebo jawnie.)

11

Хвалмы Бога сердечнѣ весоло спѣваіонцъ, ѣго хвалы спо лечнѣ3 собѣ помагаіонцъ, | ... Chwalmy Boga serdecznie, Wesoło śpiewając, Jego chwały spółecznie, Sobie pomagając. (Chwalmy Go za dar drogi, Syna zesłanego, Wielki nasz Bóg nad Bogi, Wielkie Imię Jego. Amen.)

POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1611, S. 7, Nr. A. VI.; Kancyonał (Gdańsk) 1641, Pieśń VII (mit Noten), P4r; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 281; Kancyonal (Gdańsk) 1706, S. 346; Kancyonał 1782, S. 368 (darin befindet sich die Angabe, dass es nach der Melodie des Liedes CXLVIII "Prosim cię, ktory mieszkasz, na wysokim niebie"4 gesungen werden soll, ebd. S. 697); Szczeble do Nieba I, 1867, S. 32; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 120. Bei Mioduszewski 1838 ist das Lied nicht erfasst. ANMERKUNG: Pozdneev 1996, S. 21 vermutet hier eine Psalm-Bearbeitung. KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Das Lied ist in älteren evangelischen Gesangbüchern (K1641, K-KPs1646, K1706, K1782) der Reformierten zu finden. Die Vor1 2 3 4

K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: Zatym się Panna wzdała K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; C1611: Bog się pokazal w ciele, Duchem poswięcony, a na ludzkie wesele, Anjołom zjawiony спо лечнѣ: hier getrennt geschrieben Auch dieses Lied ist im Cantional der böhmischen Brüder (Toruń) von 1611, S. 254, zu finden. Darüber hinaus ist das Lied in K-KPs1646, S. 148, enthalten.

Edition

183

lage des Liedes lieferte zweifellos das Cantional der böhmischen Brüder (Toruń) von 1611. In den katholischen Kantionalsammlungen des 17. und 18. Jahrhunderts ist das Lied nicht enthalten.1 Im 19. Jahrhundert taucht es erstmalig bei Klonowski (Szczeble do Nieba I, 1867) auf. Von dort gelangt es vermutlich in die Pelpliner Ausgabe ZP1871, da diese zwei Fassungen weitgehend identisch sind. –––––––––––– [23] Аніоловѣ цуі пословѣ в полу стали [F] 6r - Fragment Poln. Text nach: Szczeble do Nieba I, 1867, S. 64

1

... | вѣлко радость звѧстовали, в҃ . (Aniołowie, cui posłowie, w polu stali,) wielką, radość zwiastowali.

2

... | веселѣ свѧту готове, в҃ . (Narodzenie, objawienie - Chrystusowe,) wesele światu gotowe.

3

... | же бог надродзон з¦чловѣка, в҃ . (Kto to widział, kto to słyszał? Kto od wieka?) że Bóg narodzon z człowieka.

4

1

2

... | пан выжши2 мѣдзы слугами, в҃ .

Geprüft wurden: PPS1607/18, PN1627, PD1625, C1638, PN1674, C1734, PN1745, K1785, K1794, K1800, K1805, SN1841, PK1843, Kolędy 1966, PPW 2001. Auch die älteren lutherischen Ausgaben enthalten das Lied nicht: C1587, K1596. Korr. des Schreibers (vermutlich nachträglich): {нижши} zu {выжши}

Edition

184

(Odkupiciel Emmanuel, jest Bóg z nami, -) Pan niższy1 między sługami. 5

... | вырзеклъ о҆¦сыну дзѣвице, в҃ . (Izajasz w ów dawny czas tajemnice -) Wyrzekł o Synu, Dziewice.

6

... | з¦панны на¦свѧт людзіомъ данны, в҃ . (Najwyższego Ojca swego Syn kochany -) Z Panny na świat ludziom dany.

7

... | жес чловѣкѣм длꙗ чловѣка, в҃ . (O miłości z wysokości, Boża wielka, -) Że człowiekiem dla człowieka.

8

... | крвіо своіо выплацил длуги, в҃ . (Skarb niebieski, król anielski, - Złego sługi) Krwią swoją wypłacił długi.

9

... | хвалмы бога з¦высокосци, в҃ . (Głosy swemi wesołemi z téj miłości -) Chwalmy Boga z wysokości.

10

... | ѡйцу свѣнтему духови, в҃ . (Bądź społecznie, dziś i wiecznie cześć Synowi, -) Ojcu, świętemu Duchowi. Amen.

1

C1611, K1641, K-KPs1646, ZP1871: niższy

Edition

185

KYRILL. VARIANTEN: keine bekannt POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1611, S. 32, Nr. B. IX.; Kancyonał (Gdańsk) 1641, Pieśń XXIII, Q1r (mit Noten); Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 294-295; Kancyonal (Gdańsk) 1706, S. 363; Kancyonał 1782, Pieśń XXIII, S. 338; Szczeble do Nieba I, 1867, S. 64; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 168. KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Auch dieses Lied wie Nr. 21 findet sich in den älteren evangelischen Gesangbüchern (K1641, K-KPs1646, K1706, K1782) der Reformierten, worin es aus dem Cantional der böhmischen Brüder (Toruń) von 1611 übernommen wurde. Anders als beim Lied Nr. 21 sind hier so gut wie keine Abweichungen zwischen C1611 und den Nachfolgerversionen in K1641, K-KPs1646 oder in K1706 zu verzeichnen. Im 19. Jahrhundert findet es dann Eingang in die katholischen Sammlungen wie die Szczeble do Nieba I, 1867 von Klonowski und die Zbiór pieśni (Pelplin) von 1871. –––––––––––– 24 ( кд҃ ) Послухайцѣ з веселѣм, цо сѣ дня тего 6v-7r - Poln. Text nach: Szczeble do Nieba I, 1867, S.130

1

Послухайцѣ з¦веселѣм, цо¦сѣ днꙗ тего, часу давнего, в꙽ бетхлѣемъ, | запев꙽нѣ стало, а҆ юж подало людзіом вшем. Posłuchajmy1 z weselem, co się dnia tego, czasu dawnego w Betlejem2, zapewne stało, a już podało, ludzióm wszem.

2

1 2

Народзил¦сѣ хрⷭтус пан, з¦убогѣй панны, ктуры над¦паны, панемъ сам, | нѣ¦мѧлъ вчесносци, бы¦вѣчнѣ¦влосци справил намъ.

ZP1871: keine Abweichung; C1611, K1641, K-KPs1646, C1648, K1706: Posłuchajcie C1611, K-KPs1646, C1648, K1706: Bethlehem; K1641, ZP1871: Betleem

Edition

186

Narodził się Chrystus Pan z ubogiej Panny, który nad Pany Panem sam, Nie miał wczesności, by wieczne włości sprawił nam. 3

В¦стайни полог лѣжала, свѣнта дзѣвица, гды кролѣвица, трзимала, | бо мѣйсца индзѣ, гдзѣ марнѣ людзѣ нѣ¦мꙗла. W stajni połóg leżała święta Dziewica, gdy królewica trzymała, Bo miejsca indziej, gdzie marni ludzie, nie miała.

4

В¦пѣлюхи увиніоны, а҆́¦до¦ꙗ҆сѣлекъ гдзѣ вол ѡ҆селек, вложоны, | длѧ нас лихото, нендзно сромото зницоны. W pieluchy uwiniony, a do jasełek, gdzie wół, osiełek, włożony, Dla nas lichotą, nędzą sromotą, zniszczony.

5

ѡ҆¦сыначку ѣдины, тос в¦людзким цѣлѣ уцѣрплꙗл вѣлѣ, без¦вины, | вшиткѣ трзимаіонцъ, и҆ в¦моцы маіонцъ краи́ны. O syneczku jedyny, toś w ludzkiem ciele ucierpiał wiele bez winy, Wszystkie trzymając i w mocy mając krainy.

6

Нѣбѣм нѣ¦ѡгаⷬніоны, в¦быдлентым¦жлобѣ, в¦лихѣй о҆собѣ, зложоны, | маш быт на¦зѣми, з¦сыны людзкими взгардзоны. Niebem nie ogarniony1, w bydlęcym żłobie, w lichej osobie złożony, Masz byt na ziemi z syny ludzkiemi wzgardzony.

1

C1611: nieogarniony; C1648: niegarniony

Edition

7

187

Ты кторы прзиѡ҆дзѣваш, вшистко створзенѣ, сам зимно дрзенѣ, в¦зыску¦машъ, | нѣдзос¦ты кторы, нѣбѣскѣ [х]оры1 роздаваш. Ty, który przyodziewasz wszystko stworzenie, sam zimno, drzenie w zysku masz, Nędzaś Ty, który niebieskie dary2 rozdawasz.

8

В¦щирейсь о҆брал подлосци, собѣ родзице, чисто дзѣвице, в¦нискосци, | ровны вѣлкѣму, ѡйцу своѣму з¦вѣчносци. W szczerejś obrał podłości sobie rodzice czystą. Dziewicę, w niskości, Równy wielkiemu Ojcu swojemu z wieczności.

9

а҆́¦то вшистко нам кволи, бы з¦остатечнѣй, нас вывіол вѣчней, неволи, | а҆́ нас сам собѣ, мꙗл ку¦ѡздобѣ поволи. A to wszystko nam k'woli, by z ostatecznej nas wyjął niewoli3, A nas sam sobie miał ku ozdobie powoli.

10

Инши никтъ тылко¦ты¦сам, нас поратоваць, нѣ¦моглъ¦ни¦нам¦дац, цо а҆́дамъ, | прзез грех утрацил, тен длуг заплацил хрⷭтус пан. Inszy nikt, tylko Ty sam, nas poratować nie mógł; co Adam Przez grzech utracił, 4 ten dług zapłacił Chrystus Pan.

1 2 3 4

Korr. des Schreibers (unleserlich): {х} oder {к} C1611, C1648: kory C1611: wyjął wieczney niewoli ZP1871: Nas poratować, Nie mógł zachować, co Adam, Przez grech utracił; C1611, K1641, K-KPs1646, C1648: nas porátowáć / nie mogł / nie nam dać / co Adam / prze grzech utráćił; K1782: Nas poratować nie mogł, Ni nam, Dać, co Adam, Przez grzech utracił

188 11

Edition

Одіонлъ нас досконалѣ, чарту срогѣму, пѣклу страшнему, и҆́¦цалѣ, справил збавѣнѣ, и҆ увѣлбѣнѣ в꙽¦свей хвалѣ. Odjął nas doskonale czartu srogiemu, piekłu strasznemu wcale1, Sprawił zbawienie i uwielbienie w swej chwale.

12

Бондзь мыш¦мы вдзѣнчни тего, избавицѣлѧ, ѡдкупицѣлѧ, певнего, | ѣзуса мамы, знамы у҆фамы в¦самего. Bądźmyż2 my wdzięczni tego, iż Zbawiciela, Odkupiciela3 pewnego, Jezusa mamy, znamy, ufamy w samego.

13

Хрⷭте нам народзоны, а҆¦ѡд аніоловъ, нѣбѣских послов, зьꙗ҆віоны, | звтых4 пѣсни вдзѣнчных, чци и҆ хвал вѣнцъ¦их5 достойны. Chryste nam narodzony, a od Aniołów niebieskich posłów zjawiony, Tyś pieśni wdzięcznych, czci i chwał wiecznych dostojny.

14

Прзийми до¦свей ѡ҆пѣки, нас нѣволники, тве служебники, бым дзѣнки, | ту зачинали, в нѣбѣ спѣвали на¦вѣки. Przyjmiej do swej opieki, nas niewolniki Twe służebniki, bym dzięki, Tu zaczynali6, w Niebie śpiewali na wieki. Amen.

1 2 3 4 5 6

ZP1871: wcale; C611, K1641, K-KPs1646, C1648: y cále; K1782: Y cale ZP 1871: Bądźmyż; C1611, K1641, K-KPs1646, K1782: Bądźmysz C611, K-KPs1646: Odkupićielá звтых: Stelle unklar, die poln. Quellen sind hier einheitlich. вѣнцъ¦их: Stelle unklar, die poln. Quellen sind hier einheitlich. C1611: zaczynamy

Edition

189

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 136v-137r POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1611, S. 34, Nr. B. XII.; Kancyonal (Gdańsk) 1641, Pieśń XXXI, Q1r; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, Pieśń XXXI, S. 302; Cantional (Toruń) 1648, CCCLV, S. 616; Kancyonal (Gdańsk) 1706, S. 372; Kancyonał 1782, XXXI, S. 397; Szczeble do Nieba I, 1867, S. 130; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 204; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 428. KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Das polnische Weihnachtslied, das zum ersten Mal im Cantional (Toruń) 1611 auftaucht, wird in einer Reihe der älteren reformatorischen Gesangbücher (K1641, K-KPs1646, K1706, K1782) tradiert. Kurioserweise enthält nur eine einzige lutherische Ausgabe (C1648) eine exakte Kopie des Liedes, die sich mit der Version in C1611 deckt. Die Versionen des Liedes in K1641 und K-KPs1646 stellen ebenfalls genaue Kopien dar. Da diese Versionen weitgehend mit der kyrillischen Variante identisch sind, ist in K1641 oder K-KPs1646 die Quelle für die Abschrift zu vermuten. Die älteren katholischen Kantionale kennen das Lied nicht. Die Kantyczki in der Tradition von 1863 und Mioduszewski 1838 enthalten es ebenso nicht. Es taucht zum ersten Mal 1867 in der Klonowski-Sammlung „Szczeble do Nieba“ auf und wird wie bei einigen anderen Liedern dieser Hs. (vgl. Nr. 23, 21) in die Pelpliner Ausgabe "Zbiór pieśni" von 1871 aufgenommen. 1 –––––––––––– 25 ( кє҃ ) Завитай пани свята, нѣбѣска кроліова 7v-8r - Poln. Text nach: Ołtarzyk polski (Grudziądz/Poznań) 1883, S. 218-220

1

Завитай пани свѧта, нѣбѣска кроліова, | витай панно над¦панны, гвѧздо поранкова. Zawitaj Pani świata, niebieska Królowa, Witaj, Panno nad Panny, gwiazdo porankowa,

2

1

Завитай пелна ласки, прзеслична свѧтлосци, | пани на¦помоц свѧта, спѣш¦сѣ з¦збав¦нас злосци.

Auch in: Kantyczki czyli Pieśni Nabożne Domowe, Poznań, 1885, S. 15.

190

Edition

Zawitaj pełna łaski, prześliczna światłości, Pani na pomoc świata śpiesz się, zbaw nas z złości1. 3

Цѣбѣ монарха вѣчный, ѡд вѣков своѣму, | за¦маткѣ ѡ҆брал собѣ, ѣдно родзонему2. Ciebie Monarcha wieczny od wieków swojemu, Za matkę obrał Słowu jednorodzonemu;3

4

През кторе зѣмѣ ѡ҆кронг, и҆ нѣба ѡ҆гнисте, | и҆¦повѣтрзе и҆¦воды, створзил прзез рочисте4. Przez które ziemski5 okrąg i nieba ogniste, I powietrze i wody stworzył przezroczyste.

5

Цѣбѣ ѡ҆блюбѣнице, прзиѡздобил собѣ, бо прзестемпство а҆́дама, нѣ¦ма права собѣ. Ciebie oblubienicę przyozdobił sobie, Bo przestępstwo Adama nie ma prawa w Tobie6.

6

Завитай панно мондра, домѣ бога милый, | кторы злоты стол у¦[с]едмь7, колюмнъ ѡ҆здобилы. Zawitaj Panno mądra, domie Bogu miły, Który złoty stół i siedm kolumn ozdobiły.

7

Ѡд вшелꙗкѣй заразы, свѧта ѡхроніона, пѣрвшѣй свѣнта в¦живоцѣ, матки юж зродзона. Od wszelkiéj zarazy8 świata ochroniona, Pierwéj święta w żywocie matki, niż zrodzona1.

1 2 3 4 5 6 7 8

Mio1938: zbaw nas złości ѣдно родзонему: hier getrennt geschrieben 3.2: Mio1938: keine Abweichung прзез рочисте: hier getrennt geschrieben Mio1938: Przez które ziemi 5.2: Mio1938: keine Abweichung Stelle ist schlecht lesbar. SdN-II-1867 und Mio1938: Od wszelakiej zarazy

Edition

8

191

Тыс матко вшех жиіонцых, тыс ѣст свѣнтых дрзвѧми, | нова гвѧзда зь¦ꙗ҆кова, тыс над а҆́ніолами. Tyś Matką wszech żyjących, Tyś jest Świętych drzwiami; Nowa gwiazdo z Jakóba, Tyś nad Aniołami.

9

Огромна чарту ѣстес, вшитку2 ѡ҆боз силны, | бондзь хрзесциан уцѣчка, и҆ порть неѡ҆милны. Ogromna czartu jesteś, w szyku obóz silny3, Bądź chrześcijan ucieczką i port nieomylny.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 43v, 44r (darin Randnotizen: "зправлена" u.a.); GIM 1938, 13r; GIM Ščuk. 61, 185r; RNB Pogodin 426, 149r, RNB Q XIV 25, 60v61r; RNB Titov 4172, 51r; vgl. Rothe 1984, Nr. 260. ANMERKUNG: Протопопов, В. В.: Идея грамматики мусикийной. Москва 1979, S. 608, weist darauf hin, dass bei diesem Lied in GIM 1743, f. 44v ein handschriftlicher Randverweis notiert ist: "Справлена с Васильева". Auf der Seite davor (GIM 1743, 43v) befindet sich ein weiterer Verweis auf Vasilij Titov (1650-1715), der sich ebenfalls auf die Noten bezieht: "писал сіѣ да¦василиев". POLN. VARIANTEN: Złoty ołtarz, Supraśl 1732, S. 376, Abschnitt: "Na Sobotę Godzinki" (Str. 1-5), S. 377 (Str. 6-9); Mioduszewski 1838, S. 373 (Str. 1-5), S. 374 (Str. 5-9); Szczeble do Nieba II, 1867, S. 1505 (Str. 1-5, "Salve mudni Domina"), S. 1506 (Str. 5-9, "Salve, Virgo sapiens"); Ołtarzyk polski (Grudziądz/Poznań) 1883, S. 218220; Droga do Nieba (Pelplin) 1901, S. 70; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 369.1-2. ANMERKUNG: Die lateinische Version des Liedes "Salve mudni Domina, Coelorum Regina, Salve Virgo Virginum, stella matutina" findet sich unter "Officium de Immaculata Conceptione B. M. Virginis", in: "Breviarium Laicorum, Id est, Series Compendiosa. Continens Officium commune B. Mariae Virginis", Viennae Austriae 1663, S. 76. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Die Strophen 1 bis 5 des Liedes stammen aus dem poln. Hymnus für die Laudes (Na Jutrznią), die Strophen 6 bis 9 aus dem poln. Hymnus für die Prim (Na Prymę). Als Belege für Godzinki (Horae) nennt Bartkowski

1 2 3

SdN-II-1867 und Mio1938: matki, niż zrodzona poln.: wszytku Mio1938: keine Abweichung

Edition

192

1990, S. 241, nur eine Handschrift und mehrere Drucke aus dem 19. Jahrhundert.1 Die Godzinki haben allerdings eine längere Tradition in Polen. Es wird vermutet, dass sie durch Jakub Wujek aus dem Lateinischen übersetzt wurden.2 Die älteste für diese Arbeit benutzte Version stammt aus Supraśl und wurde von den Basilianer-Mönchen gedruckt: Złoty ołtarz (Supraśl) 1732, S. 376f. Der polnische Text dieser Version ist weitgehend mit dem aus der Ausgabe Ołtarzyk polski (Grudziądz/Poznań) 1883 identisch. Nach Wöhler 1999, S. 396, befindet sich in der Sammelhandschrift "Druga Część Pieśni Naboźnych" (1711/1732) von Franziskus Valentin Ruthen unter dem betreffenden Lied (e8) ein Quellenverweis: "Wyjęte z Nabozny Sposobu odprawowania Roźanego Wianka Naswiętszey Maryey y Naysłodszego Imienia Iezus [...] Przedrukow. w Wilnie, w Drukarni Akademickey Soc. Iesu Roku Panskiego 1708". Die erwähnte Quelle ist mit hoher Wahrscheinlichkeit ein Nachdruck der Ausgabe von "Nabozny sposob sprawowania Rozanego wianka N. P. Maryi a[nn]o [...], Poznań 1687".3 In den Ausgaben aus dem 19. Jahrhundert erscheinen die polnischen Godzinki in den beiden Pelpliner Drucken "Droga do Nieba" von 1866 (von Wöhler benutzt) und von 1901, bei Klonowski (Szczeble do Nieba II, 1867) und in Ołtarzyk polski (Grudziądz/Poznań) 1883. Die Ausgabe "Zbiór pieśni nabożnych" (Pelplin) 1871 enthält dagegen die Godzinki nicht. –––––––––––– 26 (кѕ҃ ) Мысль чловѣче завжды, иж муси умрзець кажды 8v-9r - Poln. Text nach: Kancyonał 1782, CCXXXIX, S. 683

1

Мысль чловѣче завжды, иж муси умрзець кажды, | а҆́¦иж ꙗк зимѣ квѧтъ, так теж помїѧ тен святъ. Myśl człowiecze zawżdy, Iż muśi umrzeć każdy, A iż iak źimie kwiat, Tak też pomija ten świat.

1 2

3

"Kancyonał kancyonałow. W Cięcinie dnia 31 sierpnia 1826 r." von Jędrzej Leśniewski (Exemplar der Biblioteka Seminarium Duchownego w Krakowie; siehe Bartkowski 1990, S. 53) Vgl. Karpluk, Maria: Ze studiów nad językiem modlitw staropolskich: Godzinki. In: O języku religijnym. Zagadnienia wybrane. Hrsg. M. Karpluk, J. Sambor. Lublin 1988, S. 103-132; auch Oloff 1744, S. 201. Bei Estreicher unter "Ambroży X. Dominikan, Z Konwentu Krakowskiego" verzeichnet. Es soll ebenfalls eine Ausgabe von "Nadobny sposob rozanego wianka naswietszey panny Maryey" von 1647 (Warschau, Drukarnia Petra Elerta) geben, die jedoch nicht verfügbar ist.

Edition

2

193

На¦ним смутку вѣлѣ, а҆¦кроцюхне веселѣ, | цо дзѣн то¦роботы, жалѣ болѣ клопоты. Na nim smutku wiele, A kroćiuchne wesele, Co dźień, to roboty, Zale, bole, kłopoty.

3

а҆́¦с¦тего вшисткѣго, прочь домку дрзевѧнего, | нѣ¦дадзо жаднему, ба и҆¦то нѣ¦каждему. A z tego wszystkiego, Procz domku drewnianego, Nie dadzą żadnemu, Ba y to nie każdemu.

4

о҆¦свѣцѣ ѡ҆блуд꙽ны, тоц твой звычай нѣ¦цудны, | прзед¦тым нѣ¦повѧдаш, гды службе выповѧдаш. O świećie obłudny! Toć twoy zwyczay nie cudny, Przed tym nie powiadasz, Gdy służbę wypowiadasz.

5

Никть тего нѣ¦згаднѣ, гды зла хвилѧ прзипаднѣ, | чи ве¦днѣ чи¦в¦ноцы, а҆¦свѧт ниц꙽ да¦помоцы. Nikt tego nie zgadnie, Gdy zła chwila przypadnie, Czy we dnie, czy w nocy, A świat nie1 da pomocy.

6

В¦нѣбеспечней добѣ, помысль кажды ѡ҆¦собѣ, | свѧта ѡдбываймы, до¦бога прзиставаймы. W niebespieczney dobie, Pomyśl każdy o sobie, Swiata nie kochaymy2, Do BOga przystawaymy.

7

В¦нѣбѣ быць беспеч꙽ны, богу здровѧ здрой вѣчны, в богу рай радосци, и҆¦вшисткѣ щенсливосци. W niebie dom bespieczny3, W BOgu zdrowia zdroy wieczny, W BOgu ray radośći, Y wszystkie szczęśliwośći.

1 2 3

Die Partikel "nie" sieht wegen des schlechten Druckbilds der Frakturschrift in K1641 als "nic" aus. K1641, K-KPs1646; K1673: świátá odbywaymy K1641, K-KPs1646: W niebie być bespieczny, w Bogu; K1673: W Niebie byt bezpiecżny

194 8

Edition

Боже вшехмогонцы, в¦нѣбѣсѣх кролюіонцы, | да¦быс мыц1 служили, и҆¦вѣчнѣ с¦тобо были. BOże wszechmogący, W niebiesiech kroluiący, Day byśmyć służyli2, Y wiecznie z tobą byli. Amen!

POLN. VARIANTEN: Cancyonal (Toruń) 1611, S. 336; Kancyonal, Gdańsk 1641, CCXXXIX; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, CCXXXIX, S. 508 (darin Parallelstellen zu den biblischen Büchern); Kancyonal (Brzeg) 1673, CCCCCXCVI, S. 958; Kancyonał (Wschowa) 1782, CCXXXIX, S. 683; Oloff 1744, S. 498 (Inc.: Rybynii Cant. in 4., Cantional Gdansk 1706 in 12., Ref. Luth. Br. Cz. 1611 "Bedenk o Mensch allezeit"); Kühnast 1867, I, S. 14, dem das Lied aus C1611 auch bekannt war, gibt eine andere deutsche Vorlage an: "O Mensch bedenk zu dieser Frist" (von Johann Hess, gest. 1547). KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Oloff kannte das Lied aus der Sammlung von 1617 (seinen Angaben nach von Maciej Rybiński). Das Lied, so Oloff, wurde sowohl in der lutherischen als auch in der reformierten Kirche verwendet und aus den Liedsammlungen der böhmischen Brüder (Bracia Czescy) entlehnt. Der Vergleich mit der Ausgabe "Cantional Albo Księgy chwał Boskych" (Królewiec) 1554 von Walenty z Brzozowa hat ergeben, dass dieses Lied darin nicht enthalten ist. Das polnische Lied taucht zum ersten Mal in der Ausgabe C1611 auf, wird aber nicht in jede älteste evangelische Sammlung aufgenommen.3 Danach findet es Eingang in die beiden Gesangbücher Kancyonal (Gdańsk) 1641 und Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646.4 Diese zwei reformatorischen Liedersammlungen können als Entlehnungsquelle für die hier vorliegende kyrillische Version gelten. Die Liedversion in der Ausgabe "Doskonały Kancyonal polski" (Brzeg) 1673 folgt den beiden Danziger Ausgaben nur mit geringen inhaltlichen Abweichungen.

1 2 3 4

быс мыц: hier getrennt geschrieben K1641, K-KPs1646, K1673: keine Abweichung Das Lied ist nicht enthalten in: Cantional 1554, Cantional 1596, Psalmy Dawidowe 1619, Cantional 1620, Psalmy niektóre króla Dawida 1625, Kraińskis Katechizm 1609, Cancyonal 1734. Weitere Nachweise vgl. Nowicka-Jeżowa 1992, S. 435, 204.

Edition

27 (кз҃ ) О смѣртелный o мизерный, цож собѣ думамы 9v-10r - Poln. Text nach: Kancyonał 1782, CCXXXIV, S. 674

1

Ѻ¦смѣртелный, ѡ҆ мизерный, цож собѣ думамы, | ту жаднего, мꙗста свего, певнего нѣ¦мамы, ю҆тро с¦тондъ преч. O Smiertelni, O mizerni, Coż sobie dumamy? Tu żadnego, Miasta swego, Pewnego nie mamy, Jutro z tąd precz.

2

з꙽¦ѡ҆бледнего, свѧта тего, вымсць им¦росказуѣ, | бог¦над¦боги, сензꙗ сроги, на¦ѡ҆блонкъ встенпуѣ, ставац каже. Z obłędnego, Swiata tego, Wyniść1 rozkazuie, BOG2 nad Bogi, Sędźia strogi, Na obłok wstępuie, Stawać każe.

3

Ѡд¦выжшего, до¦нижшего, кажды сѣ рахуѣ, | а¦сумнѣнѣ, прзевинѣнѣ, вшелкѣ показуѣ, з¦них каждему. Od wyższego, Do niższego, Każdy się rachuie, A sumnienie, Przewinienie, Wszelkie pokazuie, Z nich każdemu.

4

Кто¦то чинил, цо прзевинил, так бѣрзе нагроде, | цноты¦плацо, збытки трацо, и҆¦ѡ҆блудны¦шкоде, подеймуіо. Kto co czynił, Co przewinił, Tak bierze nadgrodę, Cnoty płacą, Zbytki tracą, Y obłudni szkodę, Podeymuią.

1 2

C1638, K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; K1673: wyniźdź Hier und im Folgenden in der poln. Quelle in Großbuchstaben.

195

196 5

Edition

Пелно плачю, юж на¦плѧцу, зла мысль зле¦коханѣ, | гды беспечнѣ, скоки грзечне, штучнѣ шпачкованѣ, пелно трвоги. Pełno płaczu, Już na placu, Zła myśl złe kochanie, Gry1 bespieczne, Skoki grzeczne, Sztuczne szpaczkowanie, Pełne trwogi.

6

Сендзꙗ сроги, в¦ласке дроги, о҆соб¦нѣ прзимуѣ, | патрзи вары, гардзи дары, декретем варуѣ, правовѣчным. Sędźia srogi W łaskę drogi, Osob nie przyimuie, Patrzy wiary, Gardźi dary, Dekretem waruie, Prawowiecznym.

7

Вѣнцъ сѣ¦чюймы, покутуймы, декрет попрзедзаймы, | громы бленды, цноти вшенды, з¦вꙗры розсѣваймы, на¦ченсць божо. Więc się czuymy, Pokutuymy, Dekret poprzedzaymy, Grommy błędy, Cnoty wszędy, Z wiary, rozsiewaymy, Na cześć BOżą.

8

Пан каждего, часу тего, ласкавѣ строфуѣ, | ни¦ѣднего, члека злего, кторзы покутуѣ, не ѡдрзуца. PAN każdego, Czasu tego, Łaskawie strofuie, Ni iednego, Człeka złego, Ktory pokutuie, Nie odrzuca.

9

1

Цош¦сѣ скрадаш, прзеч ѡдкладаш, дзѣн поправѣ даны, | злѣ шафуеш, ни¦сѣ чюѣшъ, же бендзѣш караны, ѡ҆¦те звлоки.

C1638, K1641, К1646, K1673: keine Abweichung

Edition

197

Coż się zkradasz, Przecz odkładasz, Dźień poprawie dany? Zle szafuiesz, Ni się czuiesz, Że będźiesz karany, O te zwłoki. 10

Гды смѣрц встонпи, сондъ пастонпи, рад быс1 покутовал, | богачь проси, ѡ҆чи взноси, хцонц бы¦го ратовал, щенсны лазар. Gdy śmierć wstąpi, Sąd nastąpi, Radbyś pokutował, Bogacz prośi, Oczy wznośi, chcąc by go ratował, Szczęsny Lazarz.

11

Юж нѣбоже, нѣ¦поможе, никть з¦тых цо¦на¦годы, | запрошени, со¦впущени, ани кропле воды, нѣ¦подадзо. Już nieboże, Nie pomoże, Nikt z tych co na gody, Zaproszeni, Są wpuszczeni, Ani krople wody, Nie podadzą.

12

Покис дужи, покиц служи, свѧта грзех смакуѣ, | взгардь марносціо, брзыд¦сѣ¦злосціо, нех цалѣ уймуѣ, боꙗзнь божо. Pokiś duży, Pokić służy, Swiat, a grzech smakuie, Wzgardź marnośćią, Brzydź się złośćią, Niech ćiało hamuie, Boiaźń BOża.

13

До¦радосци, до¦вѣчносци, до¦сличнего нѣба, | дрого цноты, крзижа вроты, прзедрзец сѣ потрзеба, вѣрным панским. Do radośći, Do wiecznośći, Do ślicznego nieba, Drogą cnoty, Krzyża wroty, Przedrzeć się potrzeba, Wiernym PAńskim.

1

рад быс: hier getrennt geschrieben

198 14

Edition

Наш гетманѣ, хрⷭте панѣ, провадзь нас за¦собо, | гдзѣ анѣли, со¦весели, дай нам мѣшкац с¦тобо, в¦нѣбѣ вѣчным. Nasz Hetmanie, Chryste PAnie, Prowadź nas za sobą, Gdźie Anieli, Są weseli, Day nam mieszkać z tobą, W niebie wiecznym. Amen!

KYRILL. VARIANTEN: RNB Q XIV 141, f. 131v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 65; hier Kommentar von Peretc: списано съ польскаго). POLN. VARIANTEN: Cancyonal (Toruń) 1611, S. 322; Cantional (Toruń) 1638, CCCCX, S. 697; Kancyonal (Gdańsk) 1641, CCXXXIV; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, CCXXXIV, S. 502 (mit Parallelen zu biblischen Büchern); Kancyonal (Brzeg) 1673, S. 859; Kancyonał (Toruń) 1697, CCCCX, S. 672; Kancyonal (Gdańsk) 1706, CCXXXIV, S. 622; Kancyonał (Wschowa) 1782, CCXXXIV, S. 674; Oloff 1744, S. 501 (Inc.: Rybynii Cant. in 4., Cantional Gdansk 1706 in 12., Ref. Luth. Br. Cz. 1569) KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Das Lied gehört zum Repertoire "Pieśni o śmiertelności" und kommt nach Nowicka-Jeżowa 1992, S. 437, in einer Reihe von evangelischen Ausgaben vor. Davon stammen 16 Ausgaben aus dem 17. und 14 Ausgaben aus dem 18. Jahrhundert. Der erste Beleg des Liedes ist im Cancyonal (Toruń) 1611 zu finden. Im Cantional von 1569 ist das Lied nicht nachgewiesen, so dass es sich beim Oloff-Verweis (S. 501) auf C1569 offenbar um einen Druckfehler handelt.1 Das Lied ist mit hoher Präzision transliteriert. In den 14 Strophen (14 à 7 = 98 Verse) befinden sich lediglich drei lexikalische und sechs lautliche Abweichungen. Das Lied fand weder in die ältesten (C1734, K1745), noch in die jüngeren katholischen Sammlungen des 19. Jahrhunderts (Mio1838, ZP1871) Eingang.

1

Auch in den evangelischen Ausgaben C1554, C1620, K1741 ist das Lied nicht vorhanden.

Edition

199

28 ( ки҃ ) Матко святая людемъ утрапіоным 10v-11r

1

Матко свт҃аѧ людемъ утрапіоным, потѣшителко усим засмучоным, | поглѧн¦же на¦нас в҃ , ѡ҆комъ свым¦ласкавым, додай нам ласки в҃ , грѣшным неправедным.

2

Матко свт҃аѧ до¦тебе волаемъ, лзы вылѣваем срⷣчнѣ вздыхаемъ, | новина смутна в҃ , юж по¦свѣту слынѣ, не¦ѡдин тепер в҃ , без¦сповѣди гинѣ.

3

Росказал панно сн҃ъ твой а҆ніолови, бы не¦фолговам на¦мнѣ грѣшникови, | дал є҆́му мѣч о҆стръ в҃ , стрѣлы ꙗ҆́довиты, бы грешных племѧ в҃ , пречь было¦выбиты.

4

Зостансѧ панно проси сн҃а свего, нѣхай не¦губит члв҃ка грешнего, | нѣх нѣ¦караеть в҃ , из¦запалчивости, нѣх ѿпускаетъ в҃ , уси наши злости.

KYRILL. VARIANTEN: LMAB F19-233, f. 66 (Strophe: 1-3; Edition: Stern 2000, Nr. 138, S. 638); RNB Q XIV 25, 213v-214r (Strophe: 1-3); vgl. Rothe 1984, Nr. 387. ANMERKUNG: Nach Pozdneev 1996, S. 108 stellt das ksl. Lied "Святая дѣво мати убѣжденных" (Rothe 1984, Nr. 674: acht Varianten) eine Übersetzung des hier vorliegenden polnischen Liedes dar. Die Übereinstimmung zwischen den beiden Liedern beschränkt sich jedoch auf einige wenige Strophen(teile): poln.-ruth.: 1.1-2 + 2.3-4 + 3.1-4 = ksl.: 1 + 2 + 3 (die ksl. Version enthält insgesamt neuen Strophen). Die polnischen Wurzeln dieses Liedes sind zwar unverkennbar, es liegt hier allerdings eine stark ostslawisierte Version vor. ––––––––––––

Edition

200 29 ( кѳ҃ ) О чловѣче вспомни собѣ

11v-12r - Poln. Text nach: Kancyonal 1782, CCXXXII, S. 670

1

Ѡ¦чловѣче вспомни собѣ, жес прох в¦твей вшисткѣй ѡздобѣ, и҆¦быт¦ци нѣ¦длуго в¦гробѣ, | чин покуте покис здровы, мѣй¦сѣ з¦богѣмъ до¦умовы, дзис бог¦з¦ласко сво¦готовы. O człowiecze wspomni sobie, Żeś proch w twey wszystkiey ozdobie, Y być ći1 nie długi w grobie.2 Czyń pokutę, pokiś zdrowy, Miey się z BOgiem do umowy, Dżiś BOG z łaską swą gotowy.

2

Бо¦скоро¦сѣ смѣрць навинѣ, юж и҆¦покута уплынѣ, и҆¦вѣчный¦цѣ живот минѣ, | прзи патрзь3 сѣ сам в¦свей о҆собѣ, нѣмаш ниц трвалего в¦тобѣ, помысль за¦часу о҆¦собѣ. Bo skoro się śmierć nawinie, Już y pokuta upłynie, Y wieczny ćię żywot minie. Przypatrz się sam swey4 osobie, Niemasz nic trwałego w tobie, Pomyśl za czasu o sobie.

1 2 3 4

K1641, K-KPs1646: bydźći; K1706: byćći 1.2-3: PDH1619: ze śię wproch obroćić tobie / Myśl w weselu o żałobie прзи патрзь: hier getrennt geschrieben PDH1619, K1641, K-KPs1646, K1706: w swey

Edition

3

Свѧт нѣма ниц грунтовнего, прожно¦сѣ¦гарнѣш до¦нѣго, з꙽¦утрато добра¦вѣчнего, | марна роскош¦цѣ завѣдзѣ, з꙽¦богѣм и¦з¦нѣбем розвѣдзѣ, а¦з¦пѣклем и¦з¦чартем звѣдзѣ. Swiat niema, nic gruntownego, Prożno się garniesz do niego, Z utratą dobra wiecznego. Marna roskosz ćię zawiedźie, Z BOgiem y z niebem rozwiedźie, A z piekłem y z czartem zwiedźie.

4

Вѣрзь моцно в¦сн҃а божего, а҆¦рзондз¦сѣ науко ѣго, дойдзѣш живота вѣчнего, | вырзеч¦сѣ нѣпобожносци, шатана блендов и¦злосци, и҆¦марных пожондливосци. Wierz mocno w Syna BOżego, A rządź się nauką iego, doydźiesz żywota wiecznego. Wyrzecz się niepobożnośći, Szatana, błędow y złośći, Y marnych pożądliwośći.

5

Смѣрць ꙗк цѣн за¦тобо¦ходзи, и¦зтондъ и҆¦зовондъ¦заходзи, нѣвѣш кторенды угодзиц, | патрзь цо¦сѣ з꙽¦и҆ншими дзѣѣ, ꙗк ѣ¦завіодли надзѣѣ, ꙗк сѣ чартъ з꙽¦их згубы смѣѣ.

201

Edition

202

Smierć iak ćień za tobą chodźi, Y ztąd, y z owąd1 zachodźi, Niewiesz ktorędy ugodźi2. Patrz, co się z inszymi3 dźieie, Jak ie zawiodły nadźieie, Jak się czart z ich zguby śmieie. 6

Ѣдин з¦них скарбы збѣрали, в¦грошу ꙗк в¦богу у҆фали, ѡ҆¦вѣчне добра нѣ¦дбали, | другим прзешедлъ вѣк¦в¦любосци, в¦грах в¦пїіанствѣ безпѣчносци, в¦менжобойствѣ в¦нѣчистосци. Jedni z nich skarby zbierali, w groszu, iak w BOgu ufali, O wieczne dobro4 nie dbali5. Drugim przeszedł wiek w lubośći, W grach, w pijaństwe, w bespiecznośći, W mężoboystwie, w nieczystośći.

7

и҆¦ише¦зас¦чесць у҆носила, и҆¦ише их дзѣлносць и҆¦сила, нѣкторе быстросць мамила, | лечъ ним¦сѣ свѧту ставили, ним¦сѣ на¦ним розгосцили, душе и҆¦нѣба позбыли. Insze zaś cześć unosila, Insze zaś ich dźielność y siła, Niektore bystrość mamiła. Lecz nim się w świećie wsławili6, Nim się na nim rozgośćili, Dusze y nieba pozbyli.

1 2 3 4 5 6

PDH1619: y zowąd PDH1619, K1641, K-KPs1646, K1706: keine Abweichung PDH1619: drużynie; K1641, K-KPs1646, K1706: inszymi PDH1619, K1641, K-KPs1646, K1706: dobrá PDH1619, K1641, K-KPs1646: nie dbali; K1706: niedbali PD:1619, K1706: śię światu stawili

Edition

8

Хороба без¦вѣсци впадла, смѣрц им на¦гардло усѧдла, а҆¦клꙗмка ласки западла, | хцѧл други вызнац꙽ све злосци, хцѧл роздавац маетносци, леч нѣ¦было¦то в¦можносци. Choroba bez wieśći wpadła, Smierć im na gardło usiadła, A klamka łaski zapadła. Chćial inszy1 wyznać swe złośći, Chćial rozdawać maiętnośći, Lecz nie było to w możnośći.

9

Вшистко сѣ¦нан¦зле¦зкупило, цалѣ пѣкло ѡ҆бстонпило, а҆¦помоцника нѣ¦было, | ѡ҆бачьже¦сѣ юж чловѣче, ним¦цѣ смѣрц косо¦подсѣче, и҆¦час ратунку уцѣче. Wszystko się nań złe zkupiło, Całe pieklo obstąpiło, A pomocnika nie było. Obaczże się iuż człowicze, Nim ćię śmierć kosą podsiecze, A czas ratunku ućiecze.

10

1

Благай бога згнѣванего, вѧро серца скрушонего, и҆¦пелнѣнѣм слова ѣго, | о҆¦хрⷭте пане над¦паны, в¦милисерзю нѣпрзебраны, рачь збавиц люд свой выбраны.

PDH1619, K1641, K-KPs1646, K1706: drugi

203

Edition

204

Blagay BOga zgniewanego, Wiarą serca skruszonego, Y pełnieniem słowa iego. O Chryste, PAnie nad Pany, W miłosierdźiu nieprzebrany, Racz zbawić lud swoy wybrany. Amen!

POLN. VARIANTEN: Psalmy Dawidowe z Hymnami (Gdańsk) 1619, S. 219; Kancyonal (Gdańsk) 1641, CCXXXII; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, CCXXXII, S. 498; Kancyonal (Gdańsk) 1706, CCXXXII S. 618; Kancyonal (Wschowa) 1782, CCXXXII, S. 670, darin Kommentar: "Albo: O Mensch, sieh her wie auf Erden & c.". Nach Nowicka-Jeżowa 1992, S. 436, kommt das Lied auch in der Ausgabe Kancjonał (Gdańsk) 1684, S. 640, vor. KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Das Lied gehört zum Repertoire der protestantischen Lieder mit der Sterblichkeit-Thematik ("O Śmiertelnośći") und geht auf die Ausgabe PDH1619 von M. Rybiński zurück. Die Version in K1782 weist kleine Differenzen auf. Nicht vorhanden ist das Lied in den folgenden Quellen: C1611, C1620, C1638, K1741, DK1673, NK1684, K1697 (evangelisch), PN1627, PN1674, C1734 (katholisch); auch Oloff 1744 verzeichnet das Lied nicht.1 Demnach können die Gesangbücher K1641 und K-KPs1646 als Quelle für das hier vorliegende kyrillische Lied angesehen werden. –––––––––––– 30 ( л҃ ) Богородице вѣрным оборона 12v-13r

1

1

Богородице вѣрным ѡ҆борона, уповающим на¦тебe корона, | спаси нас ѿ бѣдъ, мт҃и преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ.

Kühnast 1857 dagegen müsste das Lied gekannt haben.

Edition

2

Тy жизнодавца на¦свѣт породила, а҆́дама є҆́ѵву ѿ¦бѣд свободила, | свободи и҆¦нас, мт҃и [преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ.]

3

Тебе небесных духовъ поют хоры, тебе а҆постол и҆¦пророк соборы, | Вси величаютъ, мт҃и [преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ.]

4

Тебе патриархъ и҆¦свѧтител лики, тебе мученик и҆¦свѧтых жен¦чины, | молꙗт у҆сердно, мт҃и [преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ].

5

Тебе постников преподобных полки, ꙗ҆кѡ цр҃цу и҆¦всѣх нас патронки, | вси восхвалѧют, мт҃и [преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ.]

6

Буд молебница наша ко¦влⷣце, мы¦теж будучи в¦грѣховной темнице, | вызвол нас просим, мт҃и [преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ.]

7

Да¦моли сына свого¦его за¦нами, бы непопрали враги нас ногами, | о҆¦помощ просим, мт҃и [преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ.]

8

Пред¦стателнице и҆¦покрове миру, ѿ¦еретиков храни нашу вѣру, | недай зблудити, мт҃и [преблагаѧ, дв҃о св҃таѧ.]

9

а҆́бысмо тебе чесно выхвалꙗли, бога во¦тройцѣ є҆динаго знали, | тому да¦будетъ, ѿ¦нас честь и҆¦хвала, на¦вѣки сла́ва.

205

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 215v; LMAB F19-233, f. 53 (Edition: Stern 2000, Nr. 105, S. 578); RGB 9498, 140v, 211v-212r; GIM 1938, 61v-62r; GIM 2469, 80v81r; GIM Ščuk. 61, 17v-18r; RNB Pogodin 426, 147v; RNB Q XIV 25, 6v-7r; RNB Titov 4172, 96v; vgl. Rothe 1984, Nr. 57; Rabus 2008, Nr. 58, S. 390 (= ASP 233); Hruševs'kyj, ZNTŠ 17, 1897, S. 52; Javorskij 1934, S. 22 (Incipit, mit weiteren bibliographischen Angaben).

Edition

206 31 ( ла҃ )

Мало людзи на тым свѣцѣ кторзы сѣ бога боіо 13v-14r - Poln. Text nach: Kancyonał Pruski 1741, Nr. 479, S. 516

1

Мало людзи на¦тым свѣцѣ кторзы¦сѣ бога¦боіо, злосци плодзо в¦свым живоцѣ ѡ҆¦цноте мало¦стоіо, | в¦роскошах завше плываіо цѧло¦роспустнѣ ховаіо, по¦свей воли завше ходзо без¦стыду грзехи плодзо. Mało ludźi na tym świećie, ktorzy się BOga boią, złość śie w ich żywoćie plećie1, o cnotę mało stoią: W roskoszach zawsze pływaią, ćiało rospustnie chowaią, po swey woli zawsze chodzą, bez wstydu grzechy płodzą.

2

Ачъ пан¦вшистких своим словем милѣ до¦сѣбѣ вола́, бы¦сѣ к¦нѣму навроцили час слушны тему дава, | нѣ¦жонда смѣрци жаднего о҆чекава на¦грзешнего, а҆бы¦сѣ зе¦сну прзецуцил злосци своѣ порзуцил. Acz PAN wszystkich, swoim słowem, wiele2 do śiebie woła, by śie k'niemu nawroćili, czas temu słuszny3 dawa: Nie żąda śmierći żadnego, oczekawa na grzesznego, aby śię ze snu przecućił, złośći swoie porzućił.

3

Посыла теж вѣрне слуги шафарзе слова свего, вы каждему¦звѧстовали то¦цо¦ѣст волѧ ѣго, | а҆¦ижбы каждей годзины кто¦у҆слыши¦те¦новины, порзуцил свѣцкѣ роскоши а҆¦радзил ѡ҆¦свей души. Też posyła4 wierne sługi, szafarze słowa swego, by każdemu zwiastowali, to, co iest wola iego: A iżby każdey godźiny, kto usłyszy te nowiny, porzućił świeckie roskoszy, a radźił o swey duszy.

1 2 3 4

C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: Złośći płodzą w swym żywoćie C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: mile C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: słuszny temu C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: Posyła też

Edition

4

Ѣднак мало¦цо прзиймуіо так ласкавѣ поселство, лѣкце вѣнцъ собѣ шацуіо то¦панске добродзѣйство, | нѣ¦со вдзѣнчни тей свѣнтносци замиловали цѣмносци, воліо ту свѧту к¦воли¦жиц ниж пану послушни быц. Jednak mało, co przyimuią, tak łaskawe poselstwo; lekce więc sobie szacuią, to PAńskie dobrodźieystwo: Nie są wdżięczni tey światłośći, umiłowali1 ćiemnośći, wolą tu światu k'woli żyć, niż PANU posłuszni być.

5

а҆́лѣ кѣды ку¦кресови юж бендзѣ прзиходзило, а҆¦смѣрць у҆¦дрзви заколаца там¦вѣнц нѣ¦быва мило, | ту бога ѡ¦здровѣ проси ѡ҆чи ренце кнѣму¦взноси, допѣро покуте строї¦гды душа в¦гардлѣ стои́. Ale, kiedy ku kresowi, już będźie przychodźiło, a śmierć u drzwi zakołace, tam więc nie bywa miło: Tu BOga o zdrowie prośi, oczy, ręce k'niemu wznośi, dopiero pokute stroi, gdy dusza w gardle stoi.

6

Слюбы богу дзивне чини и҆¦вѣле ѡ҆бѣцуѣ, а҆¦но¦го сумнѣнѣ трапи и҆¦грзехи указуѣ, | он¦сѣ ленка он¦сѣ божи а¦шатан ним¦зевшонд трвожи, низконд поцѣхи нѣ¦мѣва зеншондъ о҆пущо2 быва. Sluby BOgu dźiwne czyni, i wiele obiecuie, a no go sumnienie trapi, i grzechy ukazuie: On śię lęka, on śię trwoży, a szatan mu zewsząd groźi,3 niezkąd poćiechy nie miewa, zewsząd opuszczon4 bywa.

7

1 2 3 4

Цѧло сѣ¦теж грзешне лѣнка сонду справѣдливего, же¦цѣнж꙽ко бога гнѣвало нѣ¦чиніонцъ воли ѣго, | ленко час ласки важило свѧту с¦пилносціо служило, юж видзи сведоконанѣ нѣ¦вѣ¦гдзѣ¦сѣ доста́нѣ.

C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: świátłośći zámiłowáli Korr. des Schreibers: {?} zu {о} in {опущо} 6.3: K1641, K-KPs1646: On śię lęka, on śię boży, á szátan, nim zewsząd trwoży C1638: opuszcżon; K1641: opuszcżen; K-KPs1646, DK1673: opuszćzon

207

208

Edition

Ciało śię też grzeszne lęka sądu sprawiedliwego, że ćięszko Boga gniewało, nie czyniąc woli iego: Lekko1 czas łaski ważyło, światu z pilnośćią służyło, iuż widźi swedokonanie, nie wie, gdźie śię dostanie. 8

Жалосци там досиц быва дзивнего нарзеканѧ, з꙽¦никондъ рады нѣдостава пелно повонтпиеванꙗ2, | радбы час дрого заплацил кторы ту марнѣ потрацил, по¦шероких дрогах ходзонц безбожны живот віодонц. Załośći tam dosyć bywa, dźiwnego narzekania, z nikąd rady niedostawa, pełno powątpiwania3: Radby czas drogo zapłaćił, ktory tu marnie potraćił, po szerokich drogach chodząc, bezbożny żywot wiodąc.

9

ѡ҆¦ꙗк ту¦вѣнц трудно быва з¦панем свым¦сѣ¦раховац, гды рее҆стра нѣ¦статечнѣ трудно¦их поправовац, | а҆бо¦вѣм прзи¦тым рахунку досыц вѣнц быва¦фрасунку, звлаща гды¦сѣ кто задлужи а¦час¦к¦тему не¦служи. Ey! iak4 tu więc trudno bywa, z PAnem swym śię rachować, gdy reiestra złe odkrywa5, trudno ich poprawować. Abo wiem przy tym rachunku, dosyć więc bywa frasunku, zwłaszcza, gdy śię kto zadłuży, a czas k'temu nie służy.

10

Радзец поки час милосци быс справ свых поправовал, тего свѧта ѣго злосци быс¦сѣ пилнѣ варовалъ, | живо¦вꙗре пану¦ховай а҆¦завжды го ѡ҆чекавай, а҆бы¦цѣ налѧзлъ чюйнего í҆¦в¦вѣрзе готовего. Radzeć, poki czas miłośći, byś spraw swych poprawował, tego świata, iego złośći, byś śię pilnie warował: Zywą wiarę PANU choway, a zawżdy go oczekaway, aby śię nalazł czuynego, i w wierze gotowego.

1 2 3 4 5

K1641, K-KPs1646: keine Abweichung; DK1673: Leko Korr. des Schreibers: {е} in {повонтпиеванꙗ} ist nachträglich supralinear eingefügt. C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: keine Abweichung C1638: Ey jak; K1641, K-KPs1646: O ják; DK1673: Ey ja jak C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: nie státeczne

Edition

11

Вѣле¦сѣ их ѡ҆мылили кторзы час ѡдкладали, поправѣ жицꙗ звлочили шедзивых лꙗт¦чекали, | квѧт вѣку чарту ѡддали дрождзе богу¦о҆бецали, в¦тым им смѣрц не¦сфолговала их мыслꙗ помѣшала. Wiele śię ich omylili, ktorzy czas odkładałi, poprawe żyćia zwłoczyli, szedźiwych lat czekali: Kwiat wieku czartu oddali, Drożdże BOgu obiecali, w tym im śmierć nie zfolgowała, ich myśli pomięszała.

12

ѡ҆ ꙗ҆́ко со¦ци щенсливи кторзы в¦своѣй¦млодосци, в¦законѣ панским сѣ¦цвичо нѣ¦чекаіонц старосци, | ци щенсцꙗ днѧ ѡстатнѣго уйзрзо збавицѣлѧ свего, а҆¦прзивитавши¦го смѣле внидо з¦ним на¦веселѣ. O! Iako są ći szcześliwi, ktorzy w swoiey młodośći, w zakonie Pańskim śię ćwiczą, nie czekaiąc starośći: Ci szcześnie1 dnia ostatniego, uyrzą2 Zbawićiela swego, a przywitawszy go śmiele, wnidą z nim na wesełe.

13

Нѣ¦хцейже́¦сѣ жаден давац в¦службе свѧту злоснему, боц службе не¦добрзе плаци служебникови свему, | о҆блуднѣ своѣ милуѣ до¦часу тылко фолгуѣ, кто¦сѣ с¦ним правѣ побраци вѣ́чнѣ добра потраци. Nie chćieyże śię żaden dawać, w służbę światu złosnemu; boć służbę nie dobrze płaći, służebnikowi swemu: Obłudnie swoie miłuie, do czasu tylko folguie: Kto śię z nim prawie pobraći, wieczne dobra potraći.

14

1 2

Кажды кторы пана свего хцѣ упрзиймѣ миловац, муси¦му часу вшелкѣго вѧре своѣ заховаць, | а҆чь з¦тего свѧт ꙗвнѣ шидзи бо¦сѣ и҆¦такими брзидзи, а҆ле¦сѣ¦тего ниц нѣ¦бой прзи¦панѣ свым цале стой.

C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: keine Abweichung C1638: ujźrzą; K1641, K-KPs1646: uyrżą; DK1673: uzrźą

209

210

Edition Każdy, ktory Pana swego, chce uprzeymie1 miłować, muśi mu czasu wszełkiego, wiarę swoię zachować: Acz z tego świat iawnie szydźi2; bo śię i takowym3 brzydźi, ale śię tego nic nie boy, przy PANIE swym cale stoy.

15

Просмыж юж вшисци набожным серцем пана своего, бо¦ѡн нас рачил посилиц моцо духа свѣнтего, | дай хрⷭте бысмы взгардзили свѧт а҆¦тобѣ дослужили, рач нас до¦нѣсмертелносци п[ри]онц4 з¦з꙽ѣмских трудносци. Prośmyż iuż wszyscy nabożnym sercem Pana swoiego, By on nas raczył pośilić, mocą Ducha Swiętego. Day, Chryste! Byśmy wzgardźili świat, a tobie dosłużyli: Racz nas do nieśmiertelnośći, przyiąć5 z źiemskich radośći.

POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1611, S. 327; Cantional (Toruń) 1938, S. 409; Kancyonał 1641 (Gdańsk), CCXXXVI (Nota Pieśni CCXXXI); Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 504; Doskonały Kancyonal (Brzeg) 1673, S. 861; Kancyonal (Gdańsk) 1706, S. 625; Kancyonał Pruski (Królewiec) 1741, Nr. 479, S. 516, darin die Überschrift: "Isai. 57,1. Sprawiedliwy ginie, (umiera,) a nikt tego do serca nie przypuszcza."; Oloff 1744, S. 497 (Rybynii Cant. in 4., Cantional Gdańsk 1706 in 12., Ref. Luth. Br. Cz. 1569) ANMERKUNG: Eine weitere (abweichende) Version des Liedes befindet sich im Kancyonał 1782, CCXXXVI, S. 678. KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Das Lied scheint eine Abschrift aus dem Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646 zu sein. Die Versionen K1641 und K-KPs1646 liegen sehr eng beieinander und es entsteht oft der Eindruck, dass dem Abschreiber des polnischen Textes beide Versionen bekannt waren: So befinden sich an beiden signifikanten abweichenden Stellen in K1641 und K-KPs1646 auch die Korrekturen im kyrillischen Text (6.4 und 15.4). Die Überlieferung des polnischen Liedes "Mało ludźi na tym świećie" setzt mit den Gesangbüchern der böhmischen Brüder ein: mit dem Cantional (Kraków, Wirzbięta) von 1569 (vgl. Oloff 1744, S. 497) und dem Cantio1 2 3 4 5

C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: uprźyjmie C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: keine Abweichung C1638, K1641, K-KPs1646, DK1673: tákimi Stelle ist (durch den Tintenabklatsch,vielleicht aber auch durch eine Korrektur des Schreibers) schlecht lesbar. K1641; przyjać z źiemskich trudnośći; K-KPs1646: pojąc z źiemskich trudnośći; C1638, DK1673: pojąc z źiemskich radośći

Edition

211

nal (Toruń, Ferber) von 1611. Es zählt zu den bekanntesten Liedern mit der Thematik der Sterblichkeit ("O Śmiertelności") des 17. und 18. Jahrhunderts. Nach NowickaJeżowa 1992, S. 434, kommt das Lied in evangelischen Gesangbüchern aus dem 17. Jh. in 17 verschiedenen Ausgaben, aus dem 18. Jahrhundert in 15 verschiedenen Ausgaben vor.1 In katholischen Liedersammlungen ist das Lied nicht nachgewiesen. –––––––––––– 32 ( лв҃ ) Архаггели з нѣба пришли до богородицы 14v-15r

1

Архагг҃ли з¦нѣба пришли до́¦богородицы, ꙗк пословѣ ѿ¦царꙗ до¦своей царицы, в҃ , | впрод покорнѣ до¦земли вси поклон учинили, а҆¦голосом ѣдностайным у҆си говорили, в҃ .

2

Ты¦ѣ к¦тобѣ сн҃ъ твой и҆¦бг҃ъ мовит рачил слова, а҆¦вѣдай тойже порады¦прѣдвѣчнаѧ мова, | прийди моѧ голубице прийди ѿ¦ливанна, поспѣшайсѧ що найрыхлѣ до¦сына и҆¦пана.

3

Прийди моѧ сличнаѧ прийди голубице, избраннаѧ є҆динаѧ любаѧ горлице, | прийди моѧ ближнꙗѧ ликуй и҆¦красуйсѧ, прийди моѧ сличнаѧ на¦вѣки радуйсꙗ.

4

Стѣлом тебѣ и҆¦душею казал приходити, ведлѣ боку¦тꙗ своего хочет посадити, | а҆¦панѣнка здумѣвшисѧ так ѿповѣдала, вижу ꙗ҆́же година мнѣ смертна приспѣла.

1

Neben oben verzeichneten poln. Quellen ist das Lied auch zu finden (nach Nowicka-Jeżowa 1992, S. 434) in: Kancjonał (Kraków) 1569, 421; Kancjonał (Gdańsk) 1636, 503; Kancjonał (Gdańsk) 1640, M; Kancjonał (Gdańsk) 1644, 546; Kancjonał (Toruń) 1646, 306; Kancjonał (Toruń) 1648, 446; Pieśni ... z Kancjonału (Brzeg) 1670, 216; Kancjonał (Królewiec) 1671, 467, u.a.

212

Edition

5

На¦годинку тылко заснеш мовили а҆нѣли, жити будеш аж¦навѣки рекли арханѣли, | а҆́¦хто¦ж может смертелное тѣло возносити, о҆¦тое мнѣ трудно сн҃а и҆¦бг҃а просити.

6

Несмертелный сын твой и҆¦бог наш лежал во¦гробѣ, моцу бозства встал ѿ¦мертвых почил собѣ в꙽¦н҃бѣ, | мы по¦твое тѣло пришли мовꙗт херувими, з¦музыкою и҆¦ѡршаком стоѧт серафими.

7

Готовисѧ выходити с¦телѣсной темности, поспѣшайсѧ до¦небесной и҆¦вѣчной свѣтлости, | поспѣшайсѧ бо¦тѧ начнут вси роди блажити, ѿ¦н҃нѣ и҆¦до¦вѣка радуйсꙗ мовити.

8

Со¦тмами войска своего о҆то¦бог приходит, до¦горнꙗго палацу с¦веселѣм выводить, | послухай¦же що наприход тебѣ воспѣваютъ, чего¦уши смертелное нигды не¦слыхаютъ.

9

Неповинно тѣло твое а҆¦нежаⷣной¦зказѣ, которое ку¦поⷣлей той и҆¦найменшой змазѣ, | несмертелны руки бога завше пѣстовали, не¦реч¦же то¦ест в¦землю а҆бы засыпали.

10

Гдѣж мы дѣти без¦паненки маемсѧ подѣти, заставил єст на¦нас враг пекелные сѣти, | не|ѡ҆ставлꙗй¦же нас сирых наша заступнице, не|ѡ҆пускай нас в¦напастех можнаѧ цр҃це.

11

Не|ѡ҆ставлю а҆ле буду завас¦ꙗ молити, тылко вы перестанте гдⷭа гнѣвити, | гнѣваем мы грѣхами ты¦за¦нас панн[у҆]моли1, и҆¦гнѣв є҆гѡ в¦час смертный и҆¦тартар утоли.

12

Радост тебѣ в¦молбах панѣнко приносим, и҆¦дорадости вѣчной запровадзъ нас просимъ. | …1

1

Korr. des Schreibers: панн[о]¦моли zu панн[у҆]моли. Der Buchstabe [у҆] sieht wie eine Ligatur von [о] und [у] aus.

Edition

213

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 195v-196r; LMAB F19-233, f. 55v-56r (Edition in: Stern 2000, Nr. 111, S. 590); RGB 9498, 133v-134r; RGB Und. 897, 19r-19v; GIM 2469, 53v-54r; RNB Pogodin 426, 165v; RNB Titov 4172, 45Bv; vgl. Rothe 1984, Nr. 26; Edition in: Hnatjuk 1902, S. 201 (aus: Колопанський рукопис, нр. 27, стр. 37-38); Kaleki 1863, Nr. 435; Javorskij 1934, S. 66 (mit weiteren Varianten und bibliographischen Angaben); Žeňuch 2006, 222a-c. –––––––––––– 33 ( лг҃ ) Щенсцѣ одмѣнне и вѣлце зрадливе [F] 15v-16Fr - Fragment, hier ergänzt nach GIM 1743, 175v-176r

1

Щенсцѣ ѡдмѣнне2 и҆¦вѣлце зрадливе, чемужес собѣ так барзо кламливе, | ѣднего гды¦хцеш, а҆ж¦на¦збыт вынѣсѣш, д[ругему прендки у҆па́декъ прзинѣсѣшъ.]3

2

ꙗ҆́ нендзный срⷣце был у҆топил в¦тобѣ, дуфаіонцъ жем¦цѣ вѣчне ѡ҆брал¦собѣ, | а҆¦тыс¦мѣ¦в¦прендким, часѣ ѡ҆мылило4, [и҆¦упе́лнѣвши прзенткос ѡдскочи́ло.]

3

1 2

3 4

а҆¦прзето завше ꙗ҆¦радзе каждему, а҆бы нѣдуфал наддер щенсцю свему, | бо ꙗ҆́ко вихер, з¦облоку¦хмурнего, [повста́ва шуміонцъ аж¦з¦грунту твардего.]

Die letzte Zeile auf der recto-Seite fehlt poln.: Szczęście odmienne. Der erste Beleg für die Phrase "Szczęście odmienne, niestateczne jest" kommt lt. Słownik języka polskiego Linde, Bd. 5. (1859), S. 567 im Lexikon von Grzegorz Knapski vor, siehe: Adagia Polonica (Kraków) 1632, S. 1130. Das Blatt 16 der Hs. fehlt zur Hälfte. Der Text wurde von mir aus GIM 1743 ergänzt. Korrektur des Schreibers durch Rasur: {?} zu {ыли} in {ѡ҆мылило}

Edition

214 4

Вы¦брацꙗ денбы и҆¦крземѣнне скалы1, выдава з¦гуры тлучонц морскѣ валы, | так¦кторы в¦щенсцю, розводзѣ све¦роги, [с¦тросками леци фортунѣ под¦ноги.]

5

Дал¦ци бог щенсцѣ заживай¦го мѣрнѣ, а҆¦потым хцѣй¦му ѡдслугивац вѣрнѣ, | бог щенсце вѣнкше, гды сѣ кто¦наⷩ¦вспусци, т[его впрзигодзе жаднѣй неѡпущѣ.]

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 175v-176r (bei diesem Lied befinden sich neben der Angabe „справлена“ viele Buchstabenkorrekturen von {е} zu {ѣ}); GIM Ščuk. 61, 180v-181r; vgl. Rothe 1984, Nr. 785;2 CNB Maslov 48, f. 44-50, (datiert Anf. 18. Jh., Hinweis: Hnatjuk 2000, S. 27). –––––––––––– [34] Прзез меру впадаю во грзехи [F] 16Fv-16r - Fragment, hier ergänzt nach GIM 1743, 110v

1

[Прзез¦мѣру впадаю во̀ грзехѝ, ст]роѧчи що денно посмѣхи,3 | жарты надер пленсанѣ, чиню завше смѣꙗнѣ, на¦вѣце.

2

[Лакомство з¦невливосцю ма́ю, за¦щ]асте4 то собѣ прзимаю, | в¦шатечносци и҆¦блудѣ, ꙗ҆́ко бы гус по¦водѣ, плаваю.

1 2 3 4

poln.: Wy bracia dęby i krzemienne skały (dt.: Ihr Eichenbrüder und Feuersteinfelsen) Lt. Rothe 1984, Nr. 785, soll das Lied auch in GIM 1743, 124v-125r zu finden sein. Dort ist es jedoch nicht vorhanden. Das Blatt 16 der Hs. fehlt zur Hälfte. Der Text wurde von mir aus GIM 1743 ergänzt. GIM 1743, 110v: защасцѣ

Edition

3

[Ненависть и҆ вси ѕлыя рѣчи, у҆́мыс]лъ мой нещасныѧ ѡ҆чи, | потꙗгают ко¦грѣху, ꙗ҆́ко вихор пороху, так¦лечю.

4

[Ро́скоши и҆ танцы справныя, ѡ҆б]жирство грѣхи то ꙗ҆вныѧ, | в¦серцу моем бываютъ, гнездо завше звивают, ко¦греху.

5

[Не¦зна́ю ꙗ҆́къ бы того позбы́лъ1, сн҃ъ] бж҃ий на¦крестѣ сѣ прибил, | покуты ах не¦знаю, бога в¦серцу гнѣваю, проразил.

6

[ѡ҆́то кро́вь и҆¦во́ду падае́тъ2, на̀ грзѣхъ] мой с¦крⷭта поглѧдаетъ, | о҆чи в¦гору подношу, млрⷭдїꙗ прошу, прими¦мꙗ.

7

[Замок грзѣхи источае́тъ, кро́вь зб]оку хрⷭтос изливаетъ, | да¦мꙗ вѣчне незгубит, дотого¦мꙗ побудит, к¦покутѣ.

8

[Жела́ю и҆¦барзо вздыхаю, о҆ помо]ц꙽ 3 дв҃о тꙗ волаю, | недавай нам згинути, а¦мглы и҆¦пѣкла уйти, вѣчнаго.

9

[Стоя́ла в¦крⷭта матко божа, тыс есть на]ам выбраннаꙗ рожа, | моли сына своего, хрⷭта бога нашего, за¦нами.

1 2 3

RNB Q XIV 25, 132v: є҆го потбылъ RNB Q XIV 25, 132v: подае́тъ GIM 1743, 110v: по́мощь

215

216 10

Edition

[В¦припа́дках будь нам помощница, ко̀ бг҃у ]ты нам молебница, | мы тѧ будем славити, помощницу хвалити, на¦вѣки.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 110v-111r (Randnotizen: "покаѣнный" und "справленъ"); GIM Sin. 927, 26v-27r; RNB Q XIV 25, 132v-133r; vgl. Rothe 1984, Nr. 612; RNB Q XIV 141, f. 53v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S 59). Incipitarisch erfasst auch in: Osipova 1991, S. 65-66.1 Erwähnung: Peretc 1899, Bd. 1, S. 49. ANMERKUNG: In Zusammenhang mit der lexikalischen Ausgestaltung des Liedes sind die Briefe vom Klostervorsteher Luka Grigorovič an Oberst Ilija Novicki interessant.2 Der Wortschatz der Briefe, die aus dem "Свято-Николаевский Пустынно-Рыхловский монастырь" stammen und um 1682/83 geschrieben sind, ähnelt lexikalisch in hohem Maße dem Wortschatz des hier vorliegenden kyrillischen Liedes (z.B. чиню, завше u.a., vgl. S. 33, Brief 14-15). Ebenfalls weisen die Briefe einen hohen Anteil an Polonismen auf. Das orthodoxe Kloster befand sich interessanterweise in der Černigov-Region (linksufrige Ukraine). ––––––––––––

1

2

Vgl. den Eintrag mit dem Incipit „Чрез меру впадаю во грехи, стоящи що денно посмехи“ in: Каталог славяно-русских рукописей Псковского Музея-Заповедника (XIV – начало XX вв.). Ч. 1. Ред. Н. П. Осипова. Псков 1991. Nr. 103, S. 65-66. "Письма к Полковнику Запорожского Войска Илии Новицкому. Сообщ. И. А. Чистович". Vgl. den Abschnitt "Разное" in: "Чтения в Императорском Обществе Истории и Древностей Российских при Московском Университете. Январь-Март. Книга первая. Moskva 1863. S. 427ff.

Edition

217

35 ( ле҃ ) Дзѣціонтко сѣ народзило, вшитек свят увеселило 16v-17r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 40

1

Дзѣціонко сѣ народзило, народзило, вшитек свѧт увеселило, в҃ , | взѣнло на¦сѣ чловѣченство, чловѣченство, цо значило ѣго бозство, в҃ . Dzieciątko się narodziło, wszystek świat uweseliło, wzięło1 na się człowieczeństwo, co pokryło Jego Bóstwo2.

2

Познал¦цѣ то¦вол и҆¦ѡ҆сѣлъ, вол¦и҆¦ѡ҆́сѣлъ, иж то был нѣбѣски посел, в҃ , | трзей кроліовѣ прзиꙗхали, прзиꙗхали, дары му о҆фꙗровали, в҃ . Poznał ci to wół i osieł, iż to był Niebieski poseł. Trzej Królowie przyjechali, troje mu dary dawali3.

3

Входзонц до¦шопы кленкали, кленкали, новего кролꙗ витали, в҃ , | прзинѣсли му дары за́¦то, дары зато, мире кадзидло и¦злото, в҃ . Wchodząc do szopy klękali, Bogu cześć chwałę dawali4, przynieśli mu dary za to. Mirę, kadzidło i żłoto.5

4

1 2

3 4

5

На¦то боже народзенѣ, народзѣне, весел¦сѣ вшистко створзенѣ, в҃ , | свенте тройце вызнаваймы, вызнаваймы, богу честь и҆¦хвале даймы, в҃ .

PN1627: Przyiął; andere poln. Quellen: keine Abweichung Jag1638.1695: Słowo Oycá, wieczne Bostwa; PN1627, PN1674, C1734, PN1745, PN1796, K-II 1785: co znaczyło iego Bostwo; K1794: co naznaczyło Jegо Bostwo; Mio1838, SdN-I 1867: co pokryło Jego Bóstwo Jag1638.1695, PN1745: Dary mu ofiarowali; PN1627, PN1674, C1734, K-II 1785, K1794, Mio1838, SdN-I 1867: Troje Mu dary dawali PN1627, PN1627, PN1745, K-II 1785, C1734, K1794, PN1796: Bogu cześć, chwáłę dawali; Jag1638.1695: 3.1: Wchodząc do domu prostego, witali Krola nowego; Mio1838: Bogu cześć, chwałę oddali; SdN-I 1867: Bogu cześć, chwałę dali Jag1638.1695: 3.2: Ten to łeży tu w tym żłobie, Co kroluie w każdey dobie; PN1627, PN1674, PN1745, K-II 1785, C1734, K1794, PN1796: keine Abweichung; Mio1838, SdN-I 1867: Przynieśli Mu dary oto

218

Edition Na to Boże narodzenie, wesel się1 wszystko stworzenie, Świętą Trójcę wyznawajmy, Bogu cześć i chwałę dajmy.2 Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 24r (darin Randnotiz: справлен; die kyrillischpolnische Version des Liedes befindet sich im oberen Teil, die kirchenslawische Version im unteren Teil der Seite. Die offensichtlichen Ostslawismen in der kyrillischpolnischen Version (oben) sind durch Polonismen ersetzt (z.B. цари > кроліове, стѣи > свентѣ).3 Die kyrillisch-polnischen Varianten sind auch zu finden in: RGB 10.944, 7r-8r; GIM 1938, 86v; RNB Pogodin 426, 133v-134r (Kursivschrift); RNB Q XIV 25, 46v; RNB Titov 4172, 126v-127r. Die kirchenslawisierte Version in: RGB 9498, 59r; GIM Chlud. 126, 37r; GIM Ščuk. 61, 141v-142r; Javorskij 1934, S. 173 (mit weiteren bibliogr. Hinweisen). Bei Rothe 1984, Nr. 204 sind ksl. und poln. Versionen zusammen notiert. Siehe auch Pozdneev 1966, S. 94 (Beispiele für Russifizierung der poln. Lieder); Keldyš 1983, S. 23. POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 34[a] (im Register nur unter dem lat. Titel verzeichnet: Puer natus in. z Polskim); Jagodyński 1638.1695, S. 26; Cornu Copiae (Warszawa) 1668, S. 107; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 18 (im Register nur unter dem lat. Titel verzeichnet: Puer natus in Beth.); Cancyonal 1734, S. 32; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 25-26; Kantyczki II, 1785, S. 11; Kancyonał 1794, S. 56; Pieśni Nabożne (Królewiec) 1796, S. 70-80; Kancyonał 1863, S. 40; Szczeble do Nieba I, 1867, S. 79; Mioduszewski 1838, S. 33; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 135 (poln.) und Nr. 1082 (lat. mit fünf Textfassungen und mit bibliogr. Angaben bei Wackernagel und Bäumker); Śpiewy nabożne (Poznań, B. Bogedain) 1841, S. 77 (anderes Lied mit dem gleichen Incipit). KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das kyrillische Lied scheint sich überwiegend aus der Variate bei Jagodyński 1638 und der in „Pieśni nabożne“ (PN1627, PN1674, C1734, PN1745 u.a.) zusammenzusetzen, wobei in der Summe beide Versionen viele Abweichungen aufweisen. Das polnische Lied in CC1668 ist der Jagodyński-Version näher, enthält jedoch auch viele Unterschiede. Die meisten Abweichungen der „Pieśni nabożne“-Tradition dagegen sind bei Mioduszewski 1838 und Klonowski (Szczeble do Nieba I, 1867) – also bei den Sammlungen des 19. Jahrhunderts – zu verzeichnen.

1 2

3

Jag1638.1695: Chwał Boga; andere poln. Quellen: keine Abweichung Jag1638.1695: Swiętą Troycę wysławiaymy, Bogu dźięki oddawayny; PN1627, PN1674, C1734, PN1745, K-II 1785, K1794, PN1796: Świętą Trójcę wyznawajmy, Bogu cześć chwałę dawajmy; Mio1838, SdN-I 1867: keine Abweichung Offensichtlich war man um eine klare Unterscheidung zwischen der polnischen und kirchenslawischen Variante des Liedes bemüht.

Edition

219

36 ( лѕ҃ ) Южъ пречъ свѣцѣ нѣ трзеба ми цѣ 17v-18r - Poln. Text nach: Zbiór pieśni, Pelplin 1871, S. 981

1

Южъ пречъ свѣцѣ нѣ¦трзеба ми¦цѣ, юж цалѣ нѣ¦дбам о҆¦цѣбѣ, | бога жондам¦нѣж¦го о҆гліондам, въ є҆́го наꙗ҆́снѣйш[и]м1 нѣбѣ. 1

2

Тве марносци вшелкѣ карносци, мнѣ бѣднего набавилы, | тве у҆цѣхи жарты¦и҆¦смѣхи, грзехами душе зранилы. 4

3

1 2 3 4

Już precz świecie, Nie trzeba mi cię, Cale nie dbam o ciebie; Boga żądam, Że Go oglądam W Jego prześliczném niebie.

Twe uciechy, Żarty i śmiechy Grzechem duszę zraniły,2 Twe ponęty, Świecie przeklęty! Łaski mnie pozbawiły.

Южь те вшиткѣ о҆блуды брзидкѣ, о҆¦зѣмѣ3 руцам под¦ноги, | а҆́¦сам волѣ на¦тым падолѣ, христусове[й]4 тримаць дроги.

Stelle ist schlecht lesbar: {и} könnte auch {ы} sein Zeile 4.1-3 der zweiten Strophe des poln. Textes korrespondieren mit der Zeile 2.2 des kyrill. Textes; 4.4-6 dagegen mit 2.1 poln.: o ziemię rzucam pod nogi Letztes Zeichen ist unklar.

Edition

220 2

4

Цож¦ми потей прожносци клѣн꙽тей, цо по¦ѡ҆вей любезносци, | ктора¦гинѣ пѣкла нѣ¦минѣ, и҆¦мнѣ провадзи ве¦злосци. 3

5

2 3

O już stale Nie będęć wcale1 Memi siłami służył I2 tak wiele W mém3 grzeszném ciele Bogum się ach! zadłużył.

Добрый панѣ нѣх¦сѣ так станѣ, а҆́¦бым никому и҆ннему, | тылко тобѣ ним бенде в¦гробѣ, вѣрнѣ служил є҆динему. 6

1

Co po złości, Co po marności I brzydkiéj lubieżności? Która ginie Piekła nie minie I tam wiecznéj srogości?

а҆́¦туж цалѣ нѣ¦бенде далѣй, тобѣ марный свѣцѣ служил, | и҆¦так вѣлѣ в¦тым грзешным цѣлѣ, богу моему задлужиль. 5

6

Już twe blędy, Wszystkie obrzędy Gardząc rzucam pod nogi, A sam wolę Na tym padole Twojéj, Chryste, strzedz drogi.

K1745: cale K1745: Gdy K1745: W mym

Dobry Panie! Niech się tak stanie, Bym nikomu innemu, Tylko Tobie, Aż będę w grobie, Wiernie służył samemu. Amen.

Edition

221

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 177v-178r; GIM 1938, 18v, 21r; GIM Ščuk. 61, 162v-163r; RNB Q XIV 25, 200Bv-201r; RNB Titov 4172, 58v-59r; vgl. Rothe 1984, Nr. 849; CNB Maslov 48, f. 44-50, (datiert Anf. 18. Jh., Hinweis: Hnatjuk 2000, S. 27). POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne 1745, S. 544 (Überschrift: "Upamiętane duszy światowey" im Abschnitt "Pieśni Rozmaite"); Pieśni nabożne (Wilno) 1817, S. 452 (Ex. LMAB L-19/66); Zbiór pieśni, Pelplin 1871, S. 981 (Pieśń IX; eingeordnet unter der Thematik "O marnościach światowych"); Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 221. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Es fanden sich zum Lied nur drei Belege (s.o.). Die einzige Incipit-Angabe bei Wöhler stimmt wohl nicht, das Lied ist in C1734 (Wrocław) nicht zu finden. Die Unterschiede zwischen PN1745 und ZP1871 sind minimal und beschränken sich im Wesentlichen auf die Unterschiede auf der Ebene der Akzentzeichen. Die signifikanten Abweichungen der polnischen Varianten sind in der kyrillischen Version anders wiedergegeben. Die spätere katholische Tradition des 19. Jahrhunderts – mit wenigen Ausnahmen – kennt das polnische Lied nicht.1 –––––––––––– 37 ( лз҃ ) Вы буйне вятры шуміонце лясы 18v-19r

1

Вы буйне вѧтры шуміонце лꙗсы, помож¦цѣ стенкаць жем поте часы, жем поте часы, | грзеху голдуіонцъ о҆бражал бога, тераз мѣ трапи ах болѣсць срога, в҃ .

2

Болѣе сродзе жем заслѣпіоны, далѣко забриіолъ в¦грзѣхове строны, в҃ , | в¦ктурых нѣмало часы стравилем. бога и҆¦ласке ѣго згубилемъ, в҃ .

1

Das Lied ist nicht enthalten in: K1800, Mio1838, SdN1867, K1794, PN1796, K1805, SN1841, DdN 1901, K1847 (Mikołow); auch nicht in: PN1627 und PN1674.

222

Edition

3

Ꙗко тве лѣсѣ листечки хвѣіо, так¦сѣ ꙗ҆¦хвѣе а҆¦силы м꙽длѣіо, в҃ , | мдлѣе и҆¦срⷣце же наслодшего, прзез грзех згубилем ѣзуса свего.

4

Ниж шуміо вѧтрем галендзи твое, цѣнжше1 нѣхъ бендо стен꙽канꙗ мое, в҃ , | нѣх стенка цѣншко внентрна2 тескница3, а҆¦лзы вылѣва о҆на зрзеница4, в҃ .

5

Длѧ¦тей слѣпоты и҆¦нѣбаченꙗ, же¦нѣдотворцы лѣчъ до¦створзенꙗ, в҃ , | мꙗлем ме серце слѣпо милосціо, злѣ заражоне нѣпобожносціо, в҃ .

6

Цом мꙗл ку¦богу палаць пломенѣмъ, том твардым є҆́му сталемъ камѣнѣмъ, в҃ , | а҆́¦любезносци змѣнкшиц¦сѣ далем, длꙗ¦ей коханꙗ ꙗк воскъ топиѧлем, в҃ .

7

Тераз о҆¦бж҃е боже мой милы, жалуе тего вшиткеми силы, в҃ , | а҆́¦цѣ є҆́днего прагне миловаць, дай ми¦сѣ панѣ в¦серцу пꙗстоваць.

8

Вы быстре воды цо о҆девсходу5, плынонцъ змѣрзꙗцѣ в¦дул до¦заходу6, в҃ , | помож¦цѣ плакаць моей зрзенице, ах¦нѣх л꙽зы плыно ꙗк воды скрзинице, в҃ .

1 2 3

4 5 6

poln.: cięższe poln.: wenętrzna (SJPL, VI, 1860, S. 364: dt.: inwendig, inner, russ.: внутренний) poln.: tesknica (SJPL, V, 1859, S. 669: dt.: Beklommenheit, russ.: тоскливость); ruth.: тескница: Beleg in: Хроніка ўсяго свету Марціна Бельскага, кн. 4 (siehe: Даўнiя запазычаннi беларускай мовы. Minsk 1972, S. 320). poln.: źrzenica (SJPL, VI, S. 1156: dt.: Augapfel, russ.: зѣница) poln.: odwszchodu; nach dem Muster von "odstać / odestać" (SJPL, III, 1857, S. 494) poln.: w dół do zachodu

Edition

9

Нѣх о҆чи плачо за¦нѣѡ҆строжне, и҆¦нѣвстыдливе пойзрзенѣ здрожне, в҃ , | жесть увіодши марно пѣнкносціо, зранилы прожно мѣ любезносціо, в҃ .

10

а҆́лѣ о҆¦ѣзу добры мой панѣ, аж поки вѣку моего станѣ, в҃ , | поты жаловаць за¦тым грзех бенде, зали милосци твоей на¦бенде, в҃ .

11

Цихе зефиры1 цо¦повѣвацѣ, мдлѣіонцых людзи вы о҆схладзацѣ, в҃ , | нѣ¦хлодзѣ серца мего нѣхъ мдлѣе, за¦грзехи свое нѣхай болѣе, в҃ .

12

о҆¦ѣзу слодки жродло добросци2,

223

ты сам мѣ выбав з¦грзеховей злосци, в҃ , | серце зранивши ціонгни до¦сѣбѣ, а҆́бы є҆́днего любило цѣбѣ, в҃ .

VARIANTEN: keine bekannt

1 2

poln.: zefiry (SJPL, VI, 1860, S. 1007: wiatr łagodny zachodni, dt.: der Zephyr) poln.: dobroci / dobrości. Der Ausdruck "źródło dobroci" kommt auch vor, in: Sebastyana Grabowieckiego Rymy duchowne, 1590, Abdruck in: Biblioteka Pisarzów Polskich, 26. Kraków 1893, S. 186 (Nr. CXCVIII).

Edition

224 38 ( ли҃ )

Здровась одъ аніола, поздровѣнѣсь мяла 19v-20r - Poln. Text nach: (Spalte links): Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 9; (Spalte rechts): Marienlied von der letzten Seite aus der Ortographia von Stanisław Zaborowski, Kraków, 1526, Abdruck in: Kopera, Feliks: Spis druków epoki jagiellońskiej w zbiorze Emeryka hrabiego Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kraków 1900, S. 107.

1

Здровась о҆дъ аніола, поздровѣнѣсь мꙗла, ѣзуса почела, | о҆ па́нно мр҃ыꙗ, о҆ панно мр҃ыꙗ. Zdrowaś od Anyoła Pozdrowienieś miała, Jezusaś poczęła, o Panno Marya.

2

Мр҃їꙗ выбрана, од¦вѣку прзеизрзана, тыс нш҃а о҆брона, | о҆ па́нно мр҃ыꙗ, о҆ панно мр҃ыꙗ. Marya wybranna, od wieku przeyźrzana2, Tyś nasza obrona, o Panno Marya.

3

Sdrovas oth angiola pozdrovÿeÿe wzÿela Ihsusas poczęla1

o panno Maria vibrana od vÿeku przeÿrzana tÿs nassa obrona

о҆бфитуешъ в¦цноте, и҆¦пел꙽на милосци, збав нас одезлосци, | о҆ па́нно мр҃ыꙗ, о҆ панно мр҃ыꙗ. Obfituiesz w cnote, y pełnaś miłośći, zbaw nas odezłośći3, o Panno Marya.

1 2 3

pelna ÿesz mÿloszczi oddal od nas zlosczi pomnoz cznotlivoszi

Der Refrain "O Panno Marya!" des Liedes in PN1627 und PN1674 ist aus der Schlussformel des Liedes in der Ortographia von 1526 konstruiert (s. das Ende des Liedes in der rechten Spalte). Vgl. auch Stanisław Grochowski, Hymny i Pieśni Nowe (um 1600): "Tyś od Pana Jest przejźrzana". Abdruck in: Poezye Ks. Stanisława Grochowskiego, t. 2. Kraków 1859, S. 156. poln. "od złości": in der gedruckten Quelle zusammen geschrieben

Edition

4

Кторый цѣбѣ дойдзѣ, блогославіон бендзѣ, в¦вѣчней хвалѣ сѣндзѣ, | о҆ па́нно мр҃ыꙗ, о҆ панно мр҃ыꙗ. Ktory ćiebie doydźie, błogosławion będźie, W wieczney chwałe śiedźie, o Panno Marya.

5

Bogoslavÿon bendze ktori chvalÿcz bedze vÿeczney chwali dodze

На¦кторым залѣжи, вшитких свѣнтых хвала, намесь го выдала, | о҆ па́нно мр҃ыꙗ, о҆ панно мр҃ыꙗ. Na ktorym zależy, wszytkich Swiętych chwała, Nameś1 go wydała, o Panno Marya.

6

225

--

Хрⷭте прзе¦кревъ твое, прзез¦тве свѣнте¦раны, збав нас хрзесциа҆ны, | о҆ па́нно мр҃ыꙗ, о҆ панно мр҃ыꙗ. Chryste przez krew twoie, przez twe święte rany, zbaw Chrzyśćiany, o namilszy Panie.

Criste krzizovanÿ przez twe swęte ranÿ Sbaw nas krzesczianÿ ... O panno Maria!

POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 9, "Pieśń Czwarta"; Marienlied von der letzten Seite aus der Ortographia von Stanisław Zaborowski, Kraków, 1526, Abdruck in: Kopera, Feliks: Spis druków epoki jagiellońskiej w zbiorze Emeryka hrabiego Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kraków 1900, S. 107; davon die modernisierte Version in: M. Korolko: Średniowieczna pieśń religijna polska. Wrocław [u.a.] 1980, S. 183-184 (Strophen: 1-2, 4-6, 8); Erwähnung des poln. Textes: Bruchnalski, W.: Dzieje literatury pięknej w Polsce, Cz. I, S. 42; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 5v, "Pieśń o Pannie Maryey": (7 Strophen, Übereinstimmung nur bei den ersten beiden Strophen, der Rest folgt der Version aus der Ortographia von 1526). KOMMENTAR: Das Lied stellt mit hoher Wahrscheinlichkeit eine Abschrift aus der Ausgabe PN1674 dar. Die Übereinstimmung ist fast vollständig, nur bei der letzten Strophe ist eine Abweichung zu beobachten, die vermutlich auf eine Korrektur der polnischen Vorlage durch den Schreiber der kyrillischen Hs., der die stilistische Ein1

Vgl. auch Mikołaj Rej z Nagłowic (um 1555): "a nameś ji raczył dać". Abdruck in: Psałterz Dawidów. Wydał Stanisław Ptaszycki. Petersburg 1901, S. 220.

Edition

226

heitlichkeit des Liedes bewahrt sehen wollte, zurückzuführen ist. Die Version des Liedes in PN1627 folgt der Version des Liedes aus der Ortographia von Stanisław Zaborowski (1526) und weicht somit erheblich von dem kyrillischen Lied ab. Die Ortographia von 1526 diente eindeutig als Vorlage für PN1627, danach wurde das Lied überarbeitet und in dieser Form in PN1674 gedruckt. Die überarbeitete Version aus PN1674 wurde dann in Moskau ins Kyrillische transliteriert. –––––––––––– 39 ( лѳ҃ ) Прзебралем мяре ах мой моцный боже 20v-21r

1

Прзебралем мѧре ах мой моцный бж҃е, в꙽цо дзѣнных злосцꙗх ктож мѣ в¦тым споможе, | хиба ты панѣ пелен ласковосци, додаш¦ми ласки з¦своей з высокосци.

2

Бо мое лѧта вшисткѣ нѣ¦цнотливѣ, пендзил в¦роскошах аж нѣ литосцивѣ, | нѣ поміонцъ на¦смерць и҆¦на¦сондъ страшливы, былем до¦злего аж на¦збытъ сквапли́вы1.

3

є҆́днак надзѣе в¦тым моей нѣ¦тра́це,

4

1 2 3 4

гды в꙽¦мым сумнѣню жаль внентрзный2 кола́це, | бым цѣбѣ просил за¦грзехи жаловал, нигды нѣ¦грзешил в꙽¦чистосци¦сѣ кохал. Зажне куншту сн҃а розрутнего3, пуйде прзепроше ойца нѣбескѣго, | згрзешилем ойче моꙗ власна ви́на, нѣ¦годзѣнем4 бы́ць у¦цѣбѣ за¦сн҃а.

poln.: na zbyt skwapliwy poln.: wnętrzny poln.: rozrutnego poln.: nie godzienem

Edition

5

Нѣх ꙗ҆ юж бенде твоим наемникѣмъ, вѣчным твым слуго вѣчным невольникѣмъ, | было быс зажиць дал у¦цѣбе в¦нѣбѣ, гардзе юж свѧтем во́лѣ быць у҆¦цѣбѣ.

6

а҆́лѣ марносци свѧта нѣсталего, ꙗ҆́ко мгла гинѣ о҆д¦вѧтру прендкѣго, | карзь ту на¦свѣцѣ карзь ойче ꙗк сн҃а, былѣ згладзона была моꙗ вина.

7

а҆́¦по¦караню до¦мѣсць твых радосци,

227

зажиць з¦аніолы веспол в¦веселосци, | бым вѣчнѣ хвалил и҆мѣ тве о҆¦панѣ, гды то¦цо про́ше нѣх ми¦сѣ то станѣ.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 111r; GIM 1938, 13v; GIM Ščuk. 61, 171v-172r; RNB Q XIV 25, 130r; RNB Titov 4172, 51v; (Anzahl der Strophen und Reihenfolge variiert); vgl. Rothe 1984, Nr. 620. ANMERKUNG: Pozdneev 1968, S. 335: Das polnische Lied hat zwei ksl. Varianten: "Превзыдох меру, о мой крепкий боже" (diese Übersetzung wird Dmitrij Rostovskij zugeschrieben, siehe Pozdneev 1970, S. 59) und "Преступих закон, о мой крепкий боже". Pozdneev 1996, S. 48, vermutet hier ein nicht überliefertes poln. Original mit dem Titel "Przebrałem miarę, o mój mocny Boże". Nach Pozdneev befindet sich der poln. Prototyp in: RNB Q XIV 25, Nr. 128. Die zweite ksl. Variante kommt nach Peretc 1900, I-2, S. 61 in RNB Q XIV 141, f. 77v (Incipit) vor. Siehe auch: Zosym 2011, S. 144 und Zosym 2009, S. 55, 68, 144, 150, 152. ––––––––––––

228

Edition

40 ( м҃ ) Прзидзѣ час гды душа, нѣ зостанѣ в цѣлѣ 21v-22r

1

Прзи́дзѣ час гды душа, нѣ зостанѣ в целѣ, в҃ , и҆¦помѣша смутек, нѣщенсце веселѣ, в҃ , | а҆́лѣ за¦сѣ в¦сондным часѣ, бог то¦справи же¦сѣ ставы, дш҃а до¦цꙗла.

2

и҆¦ставѣ¦сѣ ꙗ҆ прзед¦сондъ, страшны справедливы, в҃ , богъ мѣ сондзиць бендзе, за¦грзѣхи гнѣвливы, в҃ , | а¦ꙗ пре[д]1¦цѣ в¦марным свѣцѣ, в грзѣхах гинѣ о҆¦годзинѣ, смѣрци¦ниц нѣ¦дбамъ.

3

Свѧту тераз служо, а҆лѣ нѣ¦задлуго, в҃ , панци2 твой о҆мыли, нендзный свѧта слуго, в҃ , | нѣ¦заплаци а҆лѣ стра́ци, и҆¦самего слуге свего, свѧт нѣстатечны.

4

Стараш¦сѣ о҆¦славе, и҆¦богацтва вѣлкѣ, в҃ , о҆¦широкѣ влосци и҆¦достаткѣ вшелкѣ, в҃ , | дзисѧ слынѣшъ ю҆́тро згинѣшъ, дзис богаты ю҆́тро страты, чекай конѣчнѣ.

5

Быс и҆¦свѧт позыскал, є҆́ще то нѣвѣлѣ, в҃ , є҆́сли дш҃а вѣчнѣ утраци веселѣ, в҃ , | рачей нѣба шукаць треба, там жиць вѣчнѣ там безпѣчнѣ, бендзѣшъ чловѣче.

1 2

Stelle ist schlecht lesbar, vermutlich . Stelle ist unklar, vielleicht poln.: palce (u nogi, u ręki).

Edition

229

Здарзь ми¦то ѡ҆¦бж҃е, а҆¦заж1 мо́е лꙗта, в҃ , тобѣ офѧруе, ты мѣ брон ѡд¦свѧта, в҃ , | юж нѣзгинѣ гды твым слынѣ, везмѣ панѣ гды повстанѣ, свѧт на¦сондъ страшны.

6

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 109v-110r; GIM 1938, 11v-12r; GIM Ščuk. 61, 193v-194r; GIM Sin. 927, 67v-68r; RNB Q XIV 25, 130v-131r; RNB Titov 4172, 49v-50r; vgl. Rothe 1984, Nr. 623; RNB Q XIV 141, f. 131v (Incipit: Peretc 1900, I2, S. 186). –––––––––––– 41 ( ма҃ ) А мам ци я свего, ѣзуса милего 22v-23r

1

А мам¦ци¦ѧ свего, ѣзуса милего, нѣ¦чинилам ниц добрего, | длѧ милосци ѣго.

2

Абым¦ꙗ подросла2, ренце в¦небо внесла, а҆¦дай¦же¦ми милы ѣзу, | а҆бым лꙗтъ теж дошла.

3

ꙗ҆¦́ бым¦цѣ хвалила, и҆¦срⷣцемъ вѣлбила, пана свего высокѣго, | кролꙗ нѣбѣскѣго.

4

На¦высоким нѣбѣ, вшисци хваліо¦цѣбѣ, а҆́постоли менченицы, | вшисци законницы.

5

Свѣнты ангеліовѣ, нѣбѣсни3 духовѣ, навѣрни¦сѣ народовѣ, | людскѣго строжовѣ.

1 2 3

poln.: a zaż Die Zeile wird offensichtlich von einer Frau gesungen; GIM Ščuk. 61 – ebenfalls Femininum; in GIM 1743 dagegen durchgehend männliche Form, z.B.: я подросль, ренце в небо поднеслъ. Korr. des Schreibers: {и} zu {н} in {небѣсни}; GIM 1743: небѣски

230

Edition

6

Мой строжу ѣдины, лихи тве дзецины, а҆¦на¦тен час гды о҆пущо1, | о҆статнѣ годзины.

7

Вѣм жест моꙗ злосци, о҆д¦моей млодосци, ѣст ꙗ҆́ко о҆¦воды морскѣй, | гленбокосци твоѣй.

8

З¦свеми патронами, кторы со за¦нами, молитвы¦ци ѡ҆фꙗруѣ, | пану над¦панами.

9

о҆¦ѣзу¦мой дроги, нѣ¦бондзь нам¦нѣ¦сроги, а҆¦на¦тен час гды о҆пуще, | з¦свѧта тего проги.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 205r; RGB 9498, 217v-218r; GIM Ščuk. 61, 184r (Strophen 1-6); Rothe 1984, Nr. 4; Eine kirchenslawische Version "Имам аз своего Иисуса моего" in: RNB Q XIV 25, 65v-66r (8 Str.)2, RNB Q XIV 141, 81v-82r (1. H. d. 18. Jhs.); eine weitere kirchenslawisch-russische Übersetzung in: RGB 304.II 213 (Библиотека Троицко-Сергиевой Лавры), f. 4 (datiert mit 1838); Erwähnung: Peretc 1900, I-1, S.155-156; Peretc 1900, I-2, S. 61 (Incipit aus: RNB Q XIV 141, f. 81r); Pozdneev, 1970, S. 59: Lied-Autorschaft: Dmitrij Rostovskij; Siehe auch: Pozdneev 1996, 48-49. ANMERKUNG: Eine Übereinstimmung mit der ersten Strophe ist in Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 460 zu beobachten. Eine weitere (vermutlich abweichende) polnische Version ist erfasst in: Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 1 (nur 8 Str.). Auch abweichend in: Katolicki kancyonał (Głogówek) 1863, S. 117: „O mamci ja swego Jezusa miłego” (10 Strophen, ab Strophe zwei anders).3 Auch die 1944 verbrannte Hs. Pol. Q. XIV 97 enthielt eine Version des Liedes mit dem Incipit „A mam że ja mego Jezusa miłego“, Nr. 2, vgl. Eustachiewicz 1966, S. 177. ––––––––––––

1 2 3

GIM 1743: о҆пущіо; GIM Ščuk. 61: о҆пусціо Die ksl. Version weist eine Melodie auf der Grundlage des Mazurka-Rhythmus auf, vgl. Keldyš 1983, S. 232; vgl. auch das Lied Nr. 59 dieser Handschrift. Katolicki kancyonał zawierający modlitwy i pieśni na potrzebę w kościele, w domu i przy pogrzebach, Głogówek 1863, S. 117.

Edition

231

42 ( мв҃ ) Гей нам гей, нам сѣ то дзися веселиц 23v

1

Гей¦нам гей, нам сѣ¦то дзисѧ веселиц, в҃ , и҆́же сѣ¦рачил народзиц.

2

Гей¦нам гей, нам то¦дзис належи власнѣ, в҃ , прзипѣвац дзѣцѣнцю краснѣ.

3

Гей¦нам гей, нам дзѣцѣ власциве дано1, в҃ , ꙗ҆́ко здавна ѡ҆¦бѣцано.

4

Гей¦нам гей, нам бозство2 дадзо прзез¦нѣго, в҃ , а҆¦нѣ¦з ꙗблка насѣннѣго3.

5

Гей¦нам гей, нам то насѣнѣ4 с¦тей¦зѣмѣ5, в҃ , новей служи в¦подзивѣнѣ.

6

Гей¦нам гей, нам то бога бога зродзил, в҃ , бы нас з¦собо въ ѣдносць згодзил.

7

Гей¦нам гей, нам прзето дзисꙗ прзислуша, в҃ , нѣх бендзѣ весола душа.

KYRILL. VARIANTEN: RNB Pogodin 426, 23v; vgl. Rothe 1984, Nr. 165. KOMMENTAR: Es handelt sich um ein Weihnachtslied. Es gehört zum Repertoire der "Kołędy". Die eigentliche Version dieses polnischen Liedes ist nicht auffindbar. Der Aufruf "Hej!" ist typisch für die Gattung der Kolęda-Lieder, es wird oft als Refrain 1 2

3 4 5

poln.: właściwe dano poln.: bożstwo (Beleg in: Kazania świętokrzyskie, siehe: Łoś, Jan: Gramatyka polska. Cz. 2, Słowotwórstwo. Lemberg u.a. 1925, S. 205), bei SJPL, I, S. 152 als "Bóztwo, Bóstwo" belegt, zu dt.: göttliche Natur. poln.: nasienne (adj. dt.: samengebend; Beleg mehrfach in SJPL) poln.: nasienie (dt.: Same) poln.: nasienie z tej ziemie

Edition

232

eingesetzt. Die vier wichtigsten abweichenden Versionen der Kolędy, die mit "Hej!" beginnen, sollen hier kurz genannt werden: -

C1734, S. 49; PN1796, S. 110; PK1843, S. 74; K1863, S. 64, ZP1871, S. 213: Héj nam néj: Wszystek świat dzisiaj wesoły, Ujźrzawszy z nieba Anioły (10 Strophen);

-

2) PK1843, S. 70; ZP1871, S. 219: Hej nam, hej! Krolówie jadą przez pole, Gwiazdę widzą w świetném kole (10 Strophen);

-

3) Kancyonał (Kraków) 1794, S. 162; PK1843, S. 71: Hey nam hey, Pasterzęta Niebozęta, z fuiarkami, z piszcząłkami (27 Strophen);

-

4) PK1843, S. 68: Hej, hej, hej! Weselmy się, radujmy się, Pożądany narodził się (34 Strophen).

Alle vier Versionen kommen in der Kolęda-Sammlung von M. Mioduszewski (PK1843) und anderen katholischen Liedersammlungen des 19. Jahrhunderts vor. –––––––––––– 43 ( мг҃ ) Чему серце тескнѣе чем весолосць губи 24r

1

Чему се́рце тескнѣе чем весолосць губи, та¦прзичина же є҆́зуса1 слодкѣго нѣ¦люби.

2

Ой нѣ¦лю́би нѣ¦лю́би згаслъ о҆гѣнь млⷭци, мꙗсто вѣл꙽кѣго коханꙗ вырзондза му¦злосци.

3

Гдзѣш грзешнику тве прзисѣнги2¦гдзѣ тва о҆бѣтни́ца, же в¦твым серцу мѧл быц хрⷭтус ꙗк боку зрзеница.

1 2

{є҆́зуса} ist hier in Großbuchstaben geschrieben. poln.: przysięgi

Edition

4

Ей о҆бач¦сѣ є҆й навроц¦сѣ1 грзешнику до¦тега, ктуры з꙽дровѧ нѣ¦жаловал длꙗ цѣбѣ самего.

5

Нѣ¦жалова здро́вѧ длѧ¦цѣ а҆́лѣ умрзец рачил, стал на¦крзижу бы вшитек свѧт є҆́го млⷭць бачил.

6

Бач¦же и҆́¦ты млⷭць є҆́го а҆¦вшиткѣми силы, у҆коханы нѣх бенде тобо є҆́зу2 милы.

7

Пꙗстуй є҆́го в¦своим серцу а҆́¦тескинца згинѣ, вѣчна в¦нѣбѣ уцѣха певнѣ цѣ нѣ¦минѣ.

VARIANTEN: keine bekannt –––––––––––– 44 ( мд҃ ) Розмышляй собѣ о чловечѣ кажды 24v-25r

1

Розмышлꙗй собѣ о҆¦чл҃че кажды, жесь порох земный то¦помѧтай завжды, | сосуд нѣтрвалый, ѿ¦земли созданный, живот твой марный.

2

є҆́стесь с꙽мертелный в¦чим надѣю маеш, же о҆¦дш҃евном збавеню недбаешъ, | в꙽¦свѣтовых рѣчах, назбыт¦сѣ кохаешъ, тѣлу вгождаешъ.

1 2

poln.: nawróć się {є҆́зу} ist hier in Großbuchstaben geschrieben.

233

234

Edition

3

у҆тучиш тѣло на¦покармъ робаком, люб звѣрем земным люб нбнⷭым птаком, | а҆́¦на¦ѡстаток, и҆¦дш҃у загубишъ, бо свѣту служишъ.

4

Земнаꙗ роскош дш҃у утискаетъ, завше чл[овѣка]1 на¦грѣх побуждаетъ, | трудно з¦роскоши, бг҃у у҆годити, двух панов мѣти.

5

є҆́стес чловѣче ко¦грѣху поволный, чему нѣ¦помнѣшъ же¦вѣк твой недолгий, | дыму и¦хмуре, є҆́стес ты поволный, ꙗ҆́къ квѣток полный.

6

Рано заквитнѣ скоро увꙗдаетъ, так чловѣк каждый з꙽¦свѣтом¦сѣ жегнаетъ, | коли смерт страшна, у¦о҆́чи заступитъ, з¦свѣтом разлучитъ.

7

Кождый в¦том вѣку ꙗ҆́къ муха зостаѣт, часу годины а҆ни¦днꙗ не¦знает, | нн҃ѣ пануе, у҆тро умирае, трупом¦сѣ стае.

8

Завше потреба на¦смѣрть памꙗтати, марностей свѣта час юж занехати, | абысмо вѣчнѣ, в¦н҃бѣ могли жити, бг҃а хвалити.

KYRILL. VARIANTEN: LMAB F19-233, f. 23v (Edition: Stern 2000, Nr. 49, S. 481); GIM Chlud. 126D, Nr. 81; GIM Ščuk. 61, 194v-195r; vgl. Rothe 1984, Nr. 662; Edi1

Korr. des Schreibers, Stelle ist nicht lesbar.

Edition

235

tion: Hnatjuk 1902, S. 110 (aus: Рукопись Михайла Годя, переп. 1890, стр. 12-13); Žeňuch 2006, 463b, S. 947-948: (aus: Cyrilský spevník pohrebných piesní, 19 Jh. Užgorod, 4v-5r); RNB Q XIV 141, 113v-114r (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 64); Erwähnung: Pozdneev 1970, S. 60. –––––––––––– 44[a] ( мд҃ ) Слухайцѣ вшисци яко богъ ласкавый 63v-64r, 56r1 - Poln. Text (Spalte links) nach: Pieśń o zwycięztwie Pod Chocimem dnia 21 września roku pańskiego 1673 otrzymane. Abdruck in: Przegląd Poznański. Pismo sześciotygodniowe. T. XXXI, Poznań 1861, S. 38-42; Russ. Übersetzung (Spalte rechts) nach: CGADA, f. 79, kn. 199, fol. 446-450v (datiert ~1685): Abdruck in: Николаев, С. И.: Польская поэзия в русских переводах. Л. 1989, с. 140-142

1

Слухайцѣ вшисци ꙗ҆́ко богъ ласкавый, прзивіодлъ до¦вѣлкѣй полски народ славы, | а ѡддавайцѣ унижоне дзѣнки, є҆́му навѣки. Słuchajcie wszyscy iako Bóg łaskawy Przywiódł do wielkiéj Polski Naród sławy A oddawaicie uniżone dzięki Jemu na wieki.

2

1

Услышите все, яко бог милосердый Приведе в великую народ славы И воздавайте должную хвалу Ему вовеки.

Же¦до¦ѡ҆статка не¦дал нам загинонцъ, скарал ꙗ҆къ о҆цѣць а҆́¦казал прземинонцъ, | свей суровосци мѣчъ нам зготованы, взонлъ на¦поганы.

Die Zählung 44-45 gibt es zwei Mal in der Hs. Diese ist zwischen der Nummer 83 und 88 (Nummern 84 bis 87 fehlen) eingefügt und mit dem Wechsel der schreibenden Hand verbunden. Die Blätter mit der Nummer 44, 88 und 89 sind außerdem zwischen die Nummern 77 und 78 geraten. Der Schrift nach gehören 44-45 in den Teil B.

236

Edition

Że do ostatka nie dał nam Zaginąć Skarał jak ociec a kazał przeminąć Swey surowości, miecz nam Zgotowany Wziął na pogany. 3

Турчин выніослый цо¦сѣ¦го свѧтъ бой, взіовши камѣнец꙽ под¦хоцѣнѣм꙽ стой, | там све в꙽прзовадзил1 верблонды и҆¦шопи, внаше о҆копи. Turczyn wyniosły, co go się świat boi Wziąwszy Kamieniec pod Chocimem stoi Tam swe wprowadził Wielbłądy y szopy Wnasze okopy.

4

1 2

3

4

Турок возвышенный, его же ся свет боит, Взяв Каменец, под Хотинем стоит, Тамо свои введе велбуды и наметы В наши окопы.

Зараз гетмани прецивко¦ним пошли, през¦крваве нигды буковын заросли, | гдзе нещенсливѣ за¦кролꙗ а҆вбрахта2, згинела шлꙗхта. Zacni Hetmani przeciwko nim pośli Przez krwawe niegdy Bukowin Zarośłi Gdzie nieszczęśliwie za króla Olbrachta3 Zginęła ślachta.

5

Еже не даде нам до остатка погибнути, Наказа, яко отец, и повеле преминути Своей ярости: меч, нам уготовленный, Возвыси на поганы.

Славныя гетманы противу их пошли || Чрез кровавые некогда буковин зарасли, Где несчасливо за короля Олбрахта Погибе шляхта.

Гетман собецкий вшистко о҆патривши, цѣнжке преправи ѡ҆строжнѣ пребывши, | гды вышедлъ в¦полѣ полскего нѣмина4, од волошина.

poln.: wprowadził Kyrill. Schreibweise ist unklar: poln.: Olbracht (Albrecht), lit. Olbrachtas (Albrechtas), ostslaw. Ольбрахт bzw. Олбрахт (Beleg in: ПСРЛ, Западнорусские летописи, т. XVII, Спб. 1907, S. 291, unter 1497), auch Ал(ь)брахт. Bezug auf die "Bitwa pod Koźminem" (26. Oktober 1497), die während des Polnisch-Türkischen Krieges (1485-1503) stattfand und mit einer verheerenden Niederlage der polnischen Truppen unter Jan I Olbracht (Johann I. Albrecht, poln. König: 1492-1501) endete. Stelle ist unklar.

Edition Hetman Sobieski1 wszystko opatrziwszy Cięśkie przeprawy ostrożnie przebywszy Gdy wyszedł w Pola potka go Nowina Od Wołoszyna. 6

2 3 4

Упреждая его, велможныя вождове Вскоре усоветоваша в опщем приговоре Приступ и желнерей, как еще стали, Пустить на валы.

Гды усеймъ баша зе¦трема и҆ннеми, с¦войне башами юж досвꙗдчонеми, | чтердзесцѣ личол тысѣнцы добрего, войска давнего. Gdzie Huszeym Basza ze trzema innemi Wojną Baszami iuż doświadczonymi Trzydzieści liczył tysięcy dobrego Woiska dawnego.

1

Что Каплан паша в тридесяти тысящей Езды турские или еще и болши В помощь идет своим от Дунаю К тому же краю.

Попрзедзаіонц¦го велможни возовѣ, внет урадзили на¦згодней умовѣ, | стурмъ и҆¦жолнѣрзе поки єще¦сталы, пусцѣ на¦валы. Poprzedzaiąc go Wielmożni Wodzowie Wnet uradzieli na zgodney umowie Szturm y żołnierza poki ieszcze stały Puścić na Wały.

8

Гетман Собеский всего досмотревше, Тяжкие переправы бережно прешедше, Егда изыде в поле, срете его новина2 От Волошина.

Же каплан баша въ¦чтирдзесце3 тысѣнцы, ꙗзды турецкой а҆лбо теж и҆¦вѣнцый, | на¦помоц꙽ ціонгнѣ своим ѡд¦дунаю, ку¦тему¦краю. Że kaptan4 Basza w tridziestu tysięcy Jazdy tureckiéj abo też y więcy Na pomoc ciągnie swoim od Dunaiu Ku temu kraiu.

7

237

Егда Усейн паша с тремя иными Войну пашами уже знающими Сорок счишляше тысящей доброго Войска давнаго. ||

Jan III Sobieski (Johann III. Sobieski, poln. König: 1674-1696) Randnоtiz in der russ. Hs. "весть" {чтирдзесце}, poln.: czterdzieści. Zeitgenössische Quellen berichteten von 30000 türkischen Streitkräften. Trzeciński-Version (1906), S. 14: kaplan

Edition

238 9

и҆¦так росказал а҆́бы пилновали, шанцов и҆¦штурми моцно вытрзимали, | до¦присцꙗ ѣго ку¦далшей росправѣ, о҆¦добрей травѣ. Y tak roskazał aby pilnowali Szanców a szturmy mocno wytrzymali Do przyścia iego ku dalszey rosprawie O dobrey trawie.

10

Скалисте брзытуй ѡ҆боз у҆моцнили, двойсте валы зассами1 ствердзили, | зтондъ замек бронил на¦скале высокый, стондъ днѣстръ гленбокый. Skaliste przerwy oboz umocnieły Dwoiste wały palami stwierdzieły Ztąd zamek bronieł na skale wysoki Ztąd Dniestr głęboki.

11

1 2

Разселинныя рвы, обоз укрепили, Сугубые валы крепко утвердили, Отсюды замок оборонял на горе высокий, А оттуду - Днестр глубокий.

а҆́¦гды рыцеров весдхнело до¦бога, цале од¦них о҆дешла вшелка трвога, | нешли длꙗ¦вꙗры длꙗ ойчизны милый, остатнѣй силы. A gdy Ryczerstwo westchnęło do Boga, Cale odesła wszelka od nich trwoga Nieśli dla Wiary dla Ojczyzny mieły, Ostatnie sieły.

12

И тако повеле, чтоб остерегали Шанцов, а приступ крепко выдержали До прихода его к далной росправе О доброй траве.

Егда же воинство возопиша к богу, Суще отъят всяку от них тревогу И доста для веры и для любезные отчины Последний силы:

Прзез¦три недзѣли непостраши¦в будзе,2 трзидни неꙗдши ни¦кони ни¦людзе, | годзин двадзесцѣ и҆¦седм꙽ в¦шику сталы, турка чекали.

Stelle ist unklar; Trzeciński-Version (1906): działami stwierdzały Erste und zweite Zeile im Vergleich zur poln. Version vertauscht.

Edition

Trzy dni nieiadszy y konie y ludzie Przez trzy niedziele niepostawszy w budzie Godzin dwadzieścia y siedm w szyku stali Turków czekali. 13

2

Со ста пушек и часто стреляют янычены, В ворота выбегают для помочи паши; Не умалялось в рыцерстве охоты От урожденные породы.

Вѣлцы гетманы з¦го́лыми шаблꙗми, пѣшо до¦шт꙽урму шли пред¦жолдаками, | под¦саме валы цни кавалꙗровѣ, несли све здровѣ. Wielczy Hetmani z gołymi Szablami Pieszo do szturmu szli przed żołdatami Pod same wały Cni Kawalerowie Nieśli swe zdrowie.

1

Но что они шанцов ся держали, Стравками толко наших омедлевали, Посреди дня приступ дали поляки и литва, Тамо была битва. ||

З¦дꙗл сту двудѣсцу паро ꙗнчаровѣ, з¦брам выпадаіо на¦защитъ башовѣ, | нѣ¦зражaло¦то2 рыцерству о҆хоты, з¦вродзоней цноты. Z dział biią gęsto prażą Janczarowie, Z bram wypadaią na naszych Baszowie, Nie zranieło to Ryczerstwa ochoty Z wrodzoney cnoty.

15

Чрез три недели не постояв в буде1, Три дни не етчи и кони и люде, Часов двадесять и седмь в строе стояли, Турков ожидали.

Злѣж о҆ни шанцов своих сотрзимали, гарцами тылко наших забавлꙗли, | в¦прод¦днꙗ штурмъ дали полꙗци и҆¦литва, там была битва. Ale że oni szanczów się trzymali Harcami tylko naszych zabawiali, W szród dnia szturm dali Polacy y Litwa Tam była Bitwa.

14

239

Randbemerkung in der russ. Hs.: "в шелашах". poln.: nie zrażać to ochoty

Великие гетманы з голыми саблями Пеши шли к приступу пред салдатами, Под самые валы оне кавалеры Несли свои збруи.

Edition

240 16

Гды вал пѣхота и҆¦з¦ѡ҆фицерами, взіонла ꙗнчаров сѣкли бардишами, | ꙗзда зас впадши гдзѣ¦сѣ прзебыц хцꙗла, тыл нам подала. Gdy wał piéchota z Officerami Wzięła, Janczarów siekli Berdyszami Jazdę wyparszy gdy się przebić chciała Tył nam podała.

17

Бо¦гусарїꙗ гды копне круши, на¦зад до¦шанцовъ з¦полꙗ их выруши, | впадла за¦ними леч¦сѣ там ставили, менжне бронили. Bo Usaryia gdy Kopiie kruszy Na zad do szańców z Pola ich poruszy Wpadła za nimi lecz tam się stawieli Mężnie bronieli.

18

1

Понеже гусары, егда копие ломают, Назад в шанцы с поля их згоняют, Вбежали за ними, но тамо стояли И мужественно себя обороняли.

Впрод впул о҆бозу знову в¦лепшей справѣ, так¦сѣ был турчин иж юж была правѣ, | наших преграна ледво не¦выпарли, так наших вспарли. W pośród obozu znowu w lepszy sprawie Tak się bieł Turczyn, i iuż było prawie Naszych przegrana, ledwie nie wyparli Tak naszych wsparli.

19

Егда вал пехота с началниками Взяли, янычен секли бердышами, А конница, вбежав, где пробитца хотели, Тыл нам подали.

Собески с¦пацем валечни гетманы, видзонцъ иж горе бѣро¦бесурманы, | знову прзивіодли менжно гусаріо, допѣро быіо.

Korrektur in der russ. Hs.: помочтвовали.

Прежде в пол-обоза, паки в путчем строе, Бился тако турок, что уже было суще – Наш проигрыш; и едва не выбили И тако нашим помочствовали1. ||

Edition

Sobieski z Pacem Walecni Hetmani Widząc iż górę biorąm Bisurmani Znowu przywiedli mężną Usaryią Dopieroż biią. 20

2 3

Тамо их литовские хорунги встречали, Главы с чалмами от сабель летали, Гетман Радивил палашем одного – Взял бунчюк его.

Зас вышневецки гетман з¦другей строны, сѣкль [с]их3¦доволи у¦хоцинскей бромы, | мсцил¦сѣ над¦туркемъ смерци¦дзꙗда свего, ѯіонженца о҆него. || Zaś Wiśniowiecki Hetman z drugi strony Siekł ie do u Chocimskiey Brony Mścieł się nad Turki śmierci Dziada swego Xiążęcia cnego.

1

Турки, постерегши, что впрям потеряна И не может быти битва поправлена, Бежали скоро против мосту X Каменцу.

Там их литевскѣ хоронгвѣ ви҆тали, гловы в¦завоꙗх ѡд¦шабел лꙗтали, | гетман радзивил палашем ѣднего, взіол бунчукъ ѣго. Tam ich Litewskie Chorągwie witały Głowy w Zawoiach od szabel latały Hetman Radziwieł wziął Baszę iednego Wziął Bonczuk2 iego.

22

Собеский с Пацом, храбрые гетманы, Видя, что одоление приемлют босурманы, Паки приведоста храбрую гусарию И тако побивают.

Турцы пострегши же¦цалѣ страцона, и҆¦не¦може быц бытва1 поправіона, | скочили нижо прзецивко мостовѣ, ку¦каменцовѣ. Turcy postrzegszy, że cale stracona Y nie może być bitwa poprawiona Skoczyli chyżo przeciwko Mostowi Ku Kamieńcowi.

21

241

Паки Вишнёвецки гетман з другия страны Сек их доводи хотимские башни, Метился над турком смерти деда своего, Князя честнаго.

Verwechslung {ы} und {i} (analog zur "Літопис Величка" 1720). poln.: buńczuk, ukr.: бунчук (dt.: Rossschweif - ist ein militärisches Würdezeichen im Osmanischen Reich, galt auch als Hoheitsabzeichen). Кorr. des Schreibers: {?} zu {с}, Stelle ist unklar.

Edition

242 23

є҆́дных в¦гленбокѣ паровы нагнано, другеми дрогѣ до¦камѣнца слано, | цы¦с¦скалы лѣцонцъ мизерне тонели, днестръ напелнили. Jednych w głębokie parowy nagnano Drugiemi drogę do Kamieńca słano Ci z skałey leczą, mizernie toneli Dniestr napełnieli.

24

Единых в глубокие рвы нагнали, Другими путь х Каменцу застилали, Те, изо рвов падая, бедне утопали, Днестр наполнили. ||

ꙗ҆н꙽чаров лѣгло ѡсмнасц тысѣнц трупем, в¦самым о҆копѣ гдѣ богатим лупем, | наше сѣ войска в¦поган о҆бловили, бога¦хвалили. Janczarów legło Ośm Tysięcy trupem W samym okopie gdzie bogatym łupem Nasze się Woiska z Pogan obłowieły Boga chwaleły.

25

Набрали злота сребра и҆¦пенендзы, нѣ¦ѣден тераз подзѣнкуѣ з¦нендзы, | други рыштунки носили ворами, из¦талꙗрами. Nabrali złota srebra y pieniędzy Nie ieden teraz podźwigneł się z nędzy Drogie rystunki nosieli worami y Talerami.

26

1 2

Янычен полегло воем тысещ трупом В самом окопе, где богатым лупом1 Наше2 войско от поган себя обогатили, Бога благодарили.

Набрали злата, сребра и денег, Не един ныне наполнился нужны, Прочее оружие и снаряды носили мешками, И с ефимками.

Кони вербліондовѣ наміотовъ розличных, сукѣн꙽ коберцов о҆д¦злота прзепышных, | армата взѣнта живносци моц вѣлка, выгода вшелка.

Randbemerkung in der russ. Hs.: "добычею". Korr. in der russ. Hs.: "наша".

Edition

Koni, wielbłądów, namiotów rozlicznych, Sukien, kobierców od złota przepysznych Armata wzięta żywności moc wielka Wygoda wszelka. 27

2 3

И в то время наших побитых сыскивано И християнски телеса погребено, Их же с пять сот побито в потребе, За сие же суть в небе. ||

Ловчи¦залѣска зостал розсѣканый, бидрински стражник конми стратованый, | о҆ба коронны урендници давны, дзѣлносціо славны. Łowczy Zalewski2 został rozsiekany Bidzieński strażnik3 końmi stretowany Obai koronni urzędnicy dawni Dzielnością sławni.

1

Егда свершися росправа толь велика, Припадоша все с благодарением до бога, Посем в намете Усейна мша святая Богу начатая.

Натыхмꙗстъ наших побитых шукано, по¦хресциꙗ҆нску цꙗла поховано, | котрых на¦піонтъ сет1 згинела в¦потрзебѣ, цо за¦то в¦нѣбѣ. Natychmiast naszych pobitych szukano Po chrześciańsku ciała pochowano Których na pięćset zginęło w potrzebie Są za to w Niebie.

29

Коней, велбудов, наметов различных, Одежд, ковров со златом изрядных, Снаряд взят запасов доволство великое, Выгода всякая.

Гды¦сѣ скончи҆ла росправа так срога, упадли вшисци з¦дзѣнками до¦бога, | потим в¦намѣцѣ усейма м꙽ша свѣнта, богу зачента. Gdy się skończyła rozprawa tak sroga Upadli wszyscy z dziękami do Boga Potym w namiecie Husszeyma Msza śwęta Boga zaczęta.

28

243

Ловчей Желецкий есть разсекан, Бидинский стражник конми растоптан, Оба корунные урядники давные, Храбростию славные.

{піонтъ сет}, poln.: pięćset Trzeciński-Version (1906): Łowczy Żeleński: Jan Żeleński, łowczy Trzeciński-Version (1906): Strażnik Bidziński: Stefan Bidziński (1662-1704), strażnik. Rittmeister, Statthalter, Kastellan, Adeliger; siehe: Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów. Wyd. Hipolit Stupnicki. T. 1. Lwów 1855, S. 29.

Edition

244 30

Там же теж полеглъ аднацый писарский, водз꙽ краковскѣго пулку рыцер дарский, | ранны липницкий жолнѣр з¦литвы старый, цо бил боꙗры. Tamże tesz poległ Achacy Pisarski1 Wódz krakowskiego Połku Rycerz darski, Ranny Lipnicki2 z Litwy żołnierz stary Co bieł Boiary.

31

Видзѣц꙽ там было вѣлких панов мензтво, вѣдзц꙽ ꙗ҆́ко све хенцили рыцерство, | вшитким хоронгвіом прзендковали сами, тус над¦шанцами. Widzieć tam było wielkich Panów męztwo Widzieć iako swe chęcili Rycerstwo Wszytkim chorągwiom przodkowali sami Tuż nad szancami.

32

2 3 4

Видети там было великих панов мужество, Видети, как свое охотили рыцерство: Всем хорунгам прежде шли сами Уже над шанцами.

Пототцы брацꙗ3 два воеводовѣ, в¦сѣ радзу4 ѣден а҆́¦други в¦ки҆iовѣ, | ѡдважнѣ на¦плꙗц серце своѣ несли, з¦выграно зесли. Potoccy bracia dwai Woiewodowie W Sieradzu ieden a drugi w Kiiowie Odważnie na plac piersi swoje nieśli Z wygraną Ześli.

1

Тамо же убит Ахацы Писарский – Вождь краковского полку, рыцар дарсний, Ранен Липницкий, желнерь из Литвы старый, Что бил бояры.

Потоцкие братие, два воеводове, Един в Сиражу, а другой в Киеве, Мужественно на брань перси своя несли, С победою пришли.

Pisarski, Achacy (gest. 1673), Starosta, Adeliger, Abgeordneter, siehe: Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów. Wyd. Hipolit Stupnicki. T. 2. Lwów 1859, S. 238. Stanisław Lipnicki, pułkownik w wojsku Litewskiem; siehe: Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, Т. 6. Lipsk 1841, S. 106. {ꙗ} in {брацꙗ} ist graphisch als {а} mit linksgedrehten Bogen realisiert, vgl. Čerepnin 1965, Таб. 10: Скоропись XVII в., стр. 366. сѣ радзу: hier getrennt geschrieben

Edition

33

Там завлоновски руский воевода, менжнѣ о҆бстава там гдзѣ ꙗ҆́ка шкода, | Синꙗвски зараз коронни хоронжиць, о҆хотнѣ дажиц. 1

[Tám Iabłonowski, choć párłá przygodá, Mężnie się stáwiał Ruski Woiewodá: Przy nim Sieniawski Chorąży Koronny, Stawał obronny.] 34

1

2

Чернецкой, писарь полной, своего стрыя, Хоткевич деда славы не минуя, Кришпине, пусть твоя храбрость словет, Доколе Днестр течет!

Канцлѣрзъ литевски и҆¦же сам был хорый, даѣ жолнѣрза а҆¦он межнѣ скоры, | прзез¦шибкѣ дзыды през¦тварде калканы, стерлꙗл поганы. Kanclerz litewski y że sam był chory Daie żołnierza a on mężnie skory Przez szybkie Dzidy przez twarde kalkany Strzelał Pogany.

36

Там Яблоновски, руски воевода, Мужественно обстоит тамо, где какова шкода; Синявски, тот час корунный хоружий, Охотно силный. ||

Чернецки писар полны свего стрыꙗ, ходкѣвич дзꙗда славы нѣ¦омыꙗ, | крыспинѣ нѣхай твоꙗ цнота слинѣ, поки днестръ плинѣ. Czarnecki Piszarz Polny swego stryja Chotkiewicz Dziada sławy nie omija Kryspinie2 twoia sława niech ci słynie Póki Dniestr płynie.

35

245

Канслер литовскай, хотя сам был болен, Дает желнерей, а они зело поспешни; Чрез шипкия джиды, чрез твердыя калканы, Стрелял поганый.

Свидерски засѣ турецка одбѣра, а҆рмате а¦своим пулкѣм выпѣра, | з¦окопу и҆¦гдзѣ мѣчем¦сѣ замѣра, нѣѣден змѣра.

Hier weist die Trzeciński-Version (1906) eine Lücke auf. Der poln. Text wurde nach einer abweichenden Version aus der Flugschrift "Pieśń o szczęśliwym zwycięstwie z Turków pod Chocimiem roku 1673 otrzymanym" (digitale Mikrofilm-Kopie: BN Mf. 30912) wiedergegeben. Hieronim Krzysztof Kryszpin-Kirszensztein (1622-1676). Wojewode von Witebsk, siehe: Polski Słownik Biograficzny, t. XVI, 1970, S. 497-498.

Edition

246 --1

37

Видзец там было з¦шлꙗхты кавалѣра, ꙗ҆́ко поганы крыжем своим спѣра, | видзонцъ усарско сечинскѣго справе, гды шедлъ на¦славе. Widzieć tam było z Malty kawalera Jako Pogany krzyżem swoim wspiera Widzieć Usarską Leszczińskiego2 sprawę Gdy szedł na sławę.

38

1 2

3 4

Видети тамо было с Малты ковалера, Яко поганых крестом своим прогоняет; Видети гусарскую Лещинского справу, Когда шол на славу.

Чи¦нас замилчо кѣды полскѣ рымы, кторысцѣ бѣгли на¦ꙗнчарскѣ дымы, | денолфъ сапѣга3 пан желꙗзно працо, каратвом влачо. Czy was zamilczą kiedy polskie rymy Którzyście biegli na Janszarskie dymy Denhof4, Sapiecha, Pac żelazną pracą Haracz Wam płacą.

39

Свидерский так же турскую обирает Армату и своим полком их выгоняет Из окопу, а где он мечем намерит, Не един лежит.

Умолчат ли вас когда полские рымы, Которые шли есте на яныченские дымы? Деноф, Сапега, Пац железными трудами Дань вам воздают. ||

Ктож вшистких зличи и҆¦выспѣва мензство, каждый там жолнѣр робил му звыцѣнство, | ꙗк з¦дꙗл мѣшал конски турком шики, бендо кройники.

Poln. Passage fehlt, auch in anderen poln. Versionen. Gemeint ist vielleicht Stanisław Leszczyński, dessen Sohn Rafał Leszczyński die Autorschaft an dieser Variante des polnischen Liedes zugeschrieben wird (siehe Kommentar am Ende des Textes). Über dem {г} in {сапѣга} befindet sich ein nicht identifizierbares hochgestelltes Zeichen. Trzeciński 1906, S. 18, erwähnt Władysław Denhof (podkomorzy pomorski) und Ernest Denhof (generał artyleryi).

Edition

Ktosz wszystkich zliczy y wypowie Męstwo, Każdy tam żołnierz robieł na Zwycięstwo, Jako z Dział mieszał Kącki1 Turkom szyki, Będą kronniki. 40

1 2 3 4 5 6

Вас бусурманы с уроном прогоняли, Зде пред приступом тыл есте подали, Там Мотовидло бутто выбрал очи – Под шанцы скочил.

Велки собецки маршалку гетманѣ, нѣхци за¦три҆умфъ нѣсмертелны панѣ, | бондзь твей ойчизнѣ тераз о҆пѣкунем, турком піорунемъ. Wielki Sobieski, Marszałku, Hetmanie, Niechci za tryumph nieśmiertełność stanie Bądź twey Ojczyzney teraz Opiekunem Turkom piorunem!

42

Кто ж всех изочтет и выпоет мужество? Всякой тамо желнырь трудися на победителство; Како из пушек помешку чинил Конски2, туркам в строе, И о сем будут кроники.

Вас бѣсурмани з¦шванким морси тым3 вали, ту пред¦тетвинем тылесцѣ подали, | там мотовидло ꙗк бы выбрал о҆чи, под¦шанце скочи. Was Bisyrmani szwankiem Morsztyn4 wali, Tu przed Tetwinem tyłeście podali, Tam Motowidło5 iakby wybrać oczy Pod szańce skoczy.

41

247

Великий, Собеский, моршалку, гетмане! Буди тебе за победу, безсмертный6 господине, Буди твоей отчизне ныне опекуном, На турков перуном.

Люд посполитый з¦серца¦сѣ радуіонцъ, з¦тего звыцѣнства а҆¦тобѣ виншуіонцъ, | проси¦же бы мꙗл од¦здзѣйства о҆хроне, з¦ласки о҆броне.

Trzeciński 1906, S. 18, erwähnt "Marcin Katski, generał artyleryi". Randnotiz in der russ. Hs.: "прозвание". морси тым: hier getrennt geschrieben; poln. Entsprechung: Morsztyn. Stanisław Morsztyn (1623-1725), Wojewode und Dichter, siehe: Bibliografia Literatury Polskiej - Nowy Korbut. Piśmiennictwo Staropolskie. T. 2. Warszawa 1964, S. 537-538. Trzeciński 1906, S. 18, erwähnt "Motowidło, który miał pułk piechoty węgierskiej". Randnotiz in der russ. Hs.: "безмертный".

Edition

248 Lud pospolity z Serca się raduiąc Z tego Zwycięstwa, a tobie winszuiąc, Prosi aby miał od zdzierstwa ochronę Z łaski obronę. 43

а҆́ле найвѣнкшо богу¦хвале даймы, и¦з вѣлко скрухо до¦бога волаймы, | а҆́¦ты поганец сромото зелжоны, уцѣклъ в¦све строны. Ale naiwiększa Bogu chwałę daimy I z większą skruchą do Nieba wołaimy, Aby Pochaniec sromotą zelżony Uciekł w swe strony.

44

Люд всенародный усердие радуются О той победе, а тебе поздравляя; Молю, дабы имел еси от грабления охранение, И милостивое обороненне.

Наиболшую богу хвалу воздаймо И с велиим сокрушением к небеси возопиймо, Дабы поганый, срамотою посрамленный, Ушол в своя страны. ||

Да богъ на¦віосне вшисци¦сѣ готуймы, славы народу лѣнивствем нѣ¦псуймы, | бы¦сѣ кофнели вшисци хрисциа҆нѣ, выслухай панѣ. Da Bóg na Wiosnę oręże gotuimy Sławy narodu lenstwem nie psuimy, By się ocknęli wszyscy Chrześciianie Wysłuchai Panie!

Даст бог, к весне вси себе уготовляймо, Славы народу ленивством не повреждаймо, Дабы вси возбудились християне, Услыши, господи!

POLN. VARIANTEN: Pieśń o zwycięztwie Pod Chocimem dnia 21 września roku pańskiego 1673 otrzymane. In: Przegląd Poznański. Pismo sześciotygodniowe. T. XXXI, Poznań 1861, S. 38-42 ("Ze Silva Rerum zebranego przez Oniasza w Lesznie"): Das polnische Lied ist aus der Sammlung „Braci czeskich” des calvinistischen Pastors P. Oniasz1 und wurde von J. K. Plebański veröffentlicht.2 Eine handschriftliche Version 1

2

Zum "pastor Oniasz w Lesznie": Calvinistischer Pastor, der eine fünfbändige Sammlung über die böhmischen Brüder hinterließ (siehe: Józef Kazimierz Plebański: Jan Kazimierz Waza, Marja Ludwika Gonzago: dwa obrazy historyczne, Warszawa 1862, S. IX). Die spärlichen Angaben zum Pastor finden sich bei Łukaszewicz, Józef: O kościołach Braci Czeskich w dawnej Wielkiejpolsce. Poznań 1835, S. 336): "Paweł Oniasz, był plebanem Parcickim od dnia 22. Lutego 1671 r. do dnia 13. Grudnia 1686 r. Gdy w tym roku z jego winy zbór zniszczony został, przeniósł się do Memla, gdzie dnia 5. Października 1697 r. źycia dokonał". Das polnische Lied befindet sich in der Sammlung „Akta braci czeskich”, sygn. 61d, k. 539-540, die in der Biblioteka PAN in Kórnik aufbewahrt wird. Siehe dazu: Studia J. K. Plebańskiego i pierwsze lata jego nauczycielskiej pracy. In: Ergetowski, Ryszard: Silesiaca. Biblioteki – Studenci – Uczeni. Wrocław 2005, S. 118.

Edition

249

des polnischen Liedes aus der RNB ist incipitarisch erwähnt in: Korzeniowski 1910, S. 265: Hs. RNB Pol. Q. XIV. 26, datiert ins 17. und 18. Jahrhundert. Eine etwas überarbeitete Version des polnischen Liedes mit dem Titel "Pieśń o chocimskiej otrzymanej wiktoryi w dzień św. Marcina roku Panskiego 1673" wurde durch T. Trzeciński in "Noworocznik Towarzystwa Dziennikarzy i Literatów Polskich na Rzeszę Niemiecką, Poznań 1906, S. 10-19", die sog. Trzeciński-Version, veröffentlicht. ANMERKUNG: Edition und Kommentar des kyrillischen Liedes, siehe: Pozdneev 1980, S. 65-68. Russische Übersetzung des polnischen Liedes in: CGADA, f. 79, kn. 199, fol. 446-450v (datiert um 1685): Abdruck in: Николаев, С. И.: Польская поэзия в русских переводах. Л. 1989, S. 140-142. KOMMENTAR: Die Schlacht bei Chocim im Jahre 1673 als literarischer Stoff erfreute sich in der polnischen Dichtung großer Beliebtheit. Bereits Erstreicher nannte in seiner Bibliographie (Estr. XIV 175) fünf polnische und eine deutsche Version der dichterischen Bearbeitung des Stoffes. Eine umfassende Zusammenstellung aller dichterischen Versionen trug dann Juliusz Nowak-Dłużewski 1980 zusammen.1 Nowak-Dłużewski nennt fünf polnische und drei lateinische Bearbeitungen des Stoffes um den Türkischen Krieg und die Chocim-Schlacht von 1673. Die Liste von Nowak-Dłużewski muss allerdings durch noch eine Version - die von Trzeciński - ergänzt werden. Hier folgt eine Übersicht über die bekannten Versionen: -

1) Stefan Śliźień, Haracz krwią turecką Turkom wypłacony [...] R.P. 1674; bibliographisch bei Bentkowski, F. J.: Historya literatury polskiey, t.1, 1814, S. 379 als "Jan Szczepan SLIZEN obywatel Litewski, wydał: Наracz t. i. opisanie wierszem dwuletnich prac woyska polskiego pod Chocimem, w roku 1672 i 1673. w Wilnie u Jezuitów 1674 in 4to 103 stron (w)." erfasst. Dazu siehe: NowakDłużewski 1980, S. 66-68.

-

2) Zbigniew Morsztyn, 1. Ausgabe: Sławna wiktoryja nad Turkami, 1673 (Einzeldruck [Słuck 1674], sygn. Bibl. Jagiell. 1034-I, BN Mf. 8239); 2. Ausgabe: Wierszami JMci Pana Żydowskiego towarzysza chorągwi usarskiej w wojsku koronnym na tę chocimską wiktoryją. Bibliogr. Angaben: Estr. XIV 175; Dazu siehe: Nowak-Dłużewski 1980, S. 68-72.

-

3) Rafał Leszczyński, Zwycięstwo niezwyciężonego narodu polskiego nad hardym Turczynem na polach chocimskich roku 1673 listopada za intercesyją patronów Korony Polskiej od Boga wszechmocnego pozwolone, a tym rytmem krótko opisane. (Einzeldruck der Bibl. Ossolińskich XVII. 5635 II). Dazu siehe : Nowak-Dłużewski 1980, S. 72-76.

1

Nowak-Dłużewski, Juliusz: Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce : dwaj królowie rodacy. Stefan Nieznanowski (Hrsg.) Warszawa 1980, S. 67-85.

250

Edition

Diese dritte Version ist weitgehend identisch mit der hier vorliegenden kyrillischen Version und mit dem Abdruck der "Pieśń o zwycięztwie Pod Chocimem dnia 21 września roku pańskiego 1673 otrzymane. In: Przegląd Poznański. Pismo sześciotygodniowe. T. XXXI, Poznań 1861, S. 38-42", der von J. K. Plebanski veröffentlicht wurde. Die Quelle für den Plebanski-Abdruck stammt aus der Sammlung „Akta braci czeskich”, sygn. 61d, k. 539-540, aktueller Aufbewahrungsort - Biblioteka PAN in Kórnik. Das Lied wurde bibliographisch bereits bei Bentkowski, F. J.: Historya literatury polskiey, t.1, 1814, S. 379 als "Chocim - Wiktorya t.i. zwycięztwo na polach Chocimskich roku 1673 odniesione, bez mieysca 1673 in 4to 4 arkusze" erfasst. Eine russische Übersetzung dieser Version hat Nikolaev 1989, S. 140f. aufgefunden. Sie befand sich in den Akten des "Посольский приказ" (CGADA, f. 79, kn. 177) und wurde offensichtlich von Beamten des Außenamtes angefertigt. -

4) Samuel Leszczyński, Classicum nieśmiertelnej sławy [...] po szczęśliwej i niesłychanej wiktoryjej pod Hocimiem [...] dnia XI Novembra R.P. 1673 otrzymanej, [...] Kraków 1674. Siehe dazu: Nowak-Dłużewski 1980, S. 76-80.

-

5) Wacław Potocki, Pogromem tureckim z Hussein paszą pod Chocimem A.D. 1673 d. 11 Novembris (1674). Siehe dazu: Nowak-Dłużewski 1980, S. 80.

-

6) Eine weitere polnische Version, die Nowak-Dłużewski nicht behandelte, ist die "Pieśń o chocimskiej otrzymanej wiktoryi w dzień św. Marcina roku Panskiego 1673", die durch T. Trzeciński in "Noworocznik Towarzystwa Dziennikarzy i Literatów Polskich na Rzeszę Niemiecką", Poznań 1906, S. 10-19 (TrzecińskiVersion) veröffentlicht wurde. Die zwei Einzeldrucke, die mit dem TrzecińskiAbdruck weitgehend identisch sind, sind mittlerweile auch digital verfügbar. Es sind die "Pieśń o chocimskiej wiktorii w dzień św. Marcina 1673 r." aus der Biblioteka Ossolinskich (sygn.: Ossol. XVII-5691-II def.) und die "Pieśń o szczęśliwym zwycięstwie z Turków pod Chocimiem roku 1673 otrzymanym" (digitale Mikrofilm-Kopie: BN Mf. 30912. Bekannte Exemplare: Bibl. Sem. Duch. Pelplin VI Hd. 12r adl., Ossol. XVII-5690-II, PAN Kr. 3095. Beschreibung: E. XIV 175, XXIV 262-263).

Nikolaev 1989, S. 41, unternahm einen Versuch die Quelle des kyrillischen Liedes in P1974 zu lokalisieren. Er benannte den Einzeldruck "Ossol. XVII-5690-II" (Version 6) als die polnische Quelle. Ein erneuter Vergleich des kyrillischen Liedes mit dem mittlerweile digital verfügbaren Druck hat ergeben, dass es sich nur um eine weitere, jedoch nicht die polnische Version des Liedes handelt. Zur eigentlichen polnischen Quelle siehe Nr. 3 dieser Liste: Plebański-Version bzw. das Lied von Rafał Leszczyński. Ebenfalls 1989 druckte Nikolaev die russische Übersetzung der

Edition

251

Leszczyński-Version (S. 140f.) ab, die er in Akten des "Посольский приказ" (CGADA, f. 79, kn. 177) aufgefunden hatte. -

7) Weitere drei lateinische Versionen stammen von: Jan Kwiatkiewicz, Laurus prodroma ad coronam [...] ad Chocimum b. m. 1674; Jan Redwitz in zwei Werken, Ara Gloriae (Einzeldruck 16739, und Corona victoriae quam Poloniae Regnum per Joannem Sobieski sub Chocimo anno 1673 obtinuit, Leszno 1674 (Estr. XXII 574); und von Andrzej Carmichel, In Joannem, Polonicae lugentem et triumphantem (Einzeldruck 1673). Siehe dazu: Nowak-Dłużewski 1980, S. 81-85.

-

8) Darüber hinaus gibt es mehrere historische Beschreibungen, wie "Eigentliche Abbildung der Hauptschlacht neben einer Beschreibung der Eroberung des türkischen Lagers bei Chocim am 11. November 1673", [o.O.] 1674 (Estr. XII 2); "Copia des Briefes des Krongroßfeldherrn an den Kronunterkanzler in dem Lager des Hussein Pascha am Tage S. Martini 1673 geschrieben", [o.O.] 1673 (BUWr. 535994) oder "Relation aus dem polnischen Feldlager in der Walachei, die glückliche Viktoria benachrichtigend, welche die polnische Armee wider das türkische Kriegsheer befochten hat", [o.O.] 1673, (BUWr. 535992). Zum historischen Hintergrund der Schlacht siehe: Bobiatyński 2013, S. 109-122.

ANMERKUNG: Durch die Gegenüberstellung des kyrillisch-polnischen und der kyrillisch-russischen Version fällt der hohe Grand der Bindung des russischen Übersetzers an die Lexik und den Satzbau des polnischen Liedes auf. Die Randbemerkungen verraten, dass viele vermeintliche Polonismen wie "новина" (весть), "в буде" (в шелашах), "лупом" (добычею) für den russischen Leser, für den diese Übersetzung offensichtlich bestimmt war, nicht ohne einen Hilfskommentar verständlich zu sein schien. Es werden aber auch die Lexeme mit den "polnisch" empfundenen Konsonantengruppen kommentiert: "помочствовать" > "помочтвовать", "безсмертный" > "безмертный". Dies alles zeugt von dem Bemühen des russischen Übersetzers, die beiden Sprachen (Polnisch und Russisch) klar voneinander getrennt zu halten. Die kyrillisch aufgezeichnete Version des polnischen Liedes kann dann in diesem Zusammenhang als eine Art der Vorstufe zur russischen Übersetzung bzw. als eine Art von Untertitel angesehen werden.

Edition

252 45 ( ме҃ )

Тыс кторас пѣнкнѣ дни своѣ скончила 25v-26r- Poln. Text nach: Zbiór pieśni, Pelplin 1871, S. 474

1

Тыс кторас пѣнкнѣ дни своѣ скончила, и҆¦в¦палестинѣ щенсливѣ заснела, | дай добрзе сконаць, без¦грзеху почента, панѣнко свѣнта. Ty1, któraś pięknie dni swoje skończyła, I w Palestynie szczęśliwie zasnęła, Daj dobrze skonać, bez zmazy2 poczęta, Panienko Święta!

2

Кѣды нам придзѣ о҆статнꙗ годзина, упрос нам ласке у¦свего сн҃а, | и҆¦жаль за¦грзехи, без¦грзеху почента, панѣнко свѣнта. A kiedy przyjdzie3 ostatnia godzina, Uproś nam łaskę u swojego4 Syna I żal za grzechy, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

3

Кѣды нам єнзык смертелносць скренпуе, и҆¦мысли наше розум розвѣнзуе, | упрос намъ скрухе, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. Kiedy nam język śmiertelność skrępuje, I myśli nasze rozum rozwięzuje, Uproś nam skruchę, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

1

2 3 4

R1721, C1734: Ty; Wöhler 1999, S. 437, berichtet von einer Version des Liedes, die mit dem Incipit "Tyś, która pięknie" beginnt und aus dem Kancyonał Pieśni Nabożnych (Kraków) 1721 stammt (die Quelle war leider nicht verfügbar). CC1668: niewinnie; Mio1838: zmarzy; R1721, C1734, PN1745: bez grzechu; analog in allen Refrainstrophen C1734, K1785-I: keine Abweichung; CC1668, R1721, PN1745: Kiedy nam przyjdźie Keine Abweichung in den poln. Quellen.

Edition

4

Твой сн҃ъ а҆́¦богъ наш был прзи¦зесцю твоим, гды бендзѣмъ конац грешным цꙗлем своим, | нѣх насъ посили, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. Twój Syn, a Bóg nasz był przy zejściu twojém, Gdy będziem konać, świętém1 Ciałem Swojem2 Niech nas posili, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

5

Тобѣ дванасцѣ капланов служили, просимы жебы и҆¦ци с¦тобо были, | прзи¦нашей смѣрци, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. Tobie dwunastu3 kapłanów służyli, Prosimy, żeby i ci z tobą byli Przy naszéj śmierci, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

6

Їозефъ панѣнству твему послюбіоны, ты з꙽¦є҆́дней а҆́¦он¦и также з¦други строны, | нѣх прзи¦нас бендо4, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. Józef Panieństwu twemu poślubiony, Ty5 z jednéj, a on6 także z drugiéj strony Niech przy nas będzie, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

7

1 2 3 4 5 6

Зѣми смѣртелне цѧло лѣгуемы, в¦годзине смѣрци дш҃е оддаемы, | до¦ренку твоих, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта].

CC1668, R1721, K1785-I: keine Abweichung; PN1745: niech nas CC1668, R1721, PN1745: swoim CC1668, R1721, C1734, PN1745: dwánaśćie Abweichung des Schreibers von der Transliterationsnorm: hier wäre {бендзѣ} zu erwarten. CC1668, R1721, PN1745: keine Abweichung; C1734: Tyś Keine Abweichung in den poln. Quellen.

253

254

Edition Śmiertelne ciało ziemi zostawiemy1, W godzinę śmierci duszęć2 oddajemy Do ręku twoich, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

8

Цѣбѣ до¦н҃ба з¦трыумфем дх҃овѣ, запровадзили веспол а҆́ніоловѣ, | намъ теж допомож, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. Ciebie do nieba z tryumfem Duchowie Zaprowadzili święci3 Aniołowie; Nam téż dopomóż, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

9

Щенсливас кторей панѣнскѣго цѧла, о҆крутна¦сѣ см҃рць дотыкац нѣ¦смѧла, | брон наглей смѣрци, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. Szczęśliwaś, któréj Panieńskiego ciała Śmierć się okrutna4 dótykać nie śmiała; Broń nagłéj śmierci, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

10

Прзез¦болѣсць твое кторо[н]сь5 в¦онь час¦мꙗла, гды сн҃ъ твой конал тыс под¦крзижем стала, | у҆прос добро смѣрць, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. Przez boleść twoją, którąś w on czas miała, Gdy Syn twój konał, tyś pod krzyżem stała, Uproś dobrą śmierć, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

11

1 2 3 4 5

а҆́¦же прзи¦тобѣ дано рай лотрови, за¦тво прзичино и҆¦мнѣ грешникови, | нѣхъ н҃бо дадзо, без¦[грзеху почента, панѣнко свѣнта]. CC1668, R1721, C1734, PN1745, K1785-I: Ziemi śmiertelne ćiało leguiemy R1721: keine Abweichung; CC1668, C1734: duszec; PN1745: dusze CC1668: a nas; PN1745: keine Abweichung; R1721: potym; C1734: wespoł CC1668; Р1721, C1734, PN1745: Okrutna się śmierć {н} ist supraskribiert und schlecht lesbar.

Edition

255

A że przy tobie dano raj Łotrowi, Za twą przyczyną i mnie grzesznikowi Niech niebo dadzą, bez zmazy poczęta, Panienko Święta! 12

Щенсливый лотрзе же з¦литосци своей, є҆́зус з¦марыо был прзи¦смѣрци твоей, | у҆прос лѣкко смѣрць, без¦грзеху почента, панѣнко свѣнта. Szczęśliwyś, Łotrze, że z litości1 swojej Jezus z Maryą był przy śmierci twojéj; Uproś lekką śmierć, bez zmazy poczęta, Panienko Święta!

13

а҆́¦ци кторзи юж дни свое скончили, и҆¦тен страшливый термин одправили, | нѣх маіо покой, без¦грзеху почента, панѣнко свѣнта. A ci, którzy już dni swoje skończyli I straszny termin śmierci odprawili,2 Niech mają pokój, pokój pożądany, Jezu kochany!

KYRILL. VARIANTEN: Die ksl. Übersetzung "Иже все изрядне дни своя скончала", vgl. Rothe 1984, Nr. 308 (6 Varianten). POLN. VARIANTEN: Cornu Copiae (Warszawa) 1668, S. 240 (mit lateinischer Parallelversion: "Tu quae sacratam vitam finiuisti"); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 195 ("Pieśń o Pannie Maryey"); Rotuły (Wilno) 1721 [S. 11]; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 185; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 327; Mioduszewski 1838, S. 214; Śpiewy nabożne 1841, S.173; Kantyczki 1785, I, S. 39 (Paris, 1867); Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 474; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 540. Auch incipitarisch erfasst bei Nowicka-Jeżowa 1992, S. 451 (in: Rkps. Bibl. Jagiell. sygn. 3640, XVII/XVIII w.). KOMMENTAR: Katholische Tradition. Auch dieses Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert. Der älteste Beleg in Cornu Copiae 1668 ist die Abschrift aus einem Prototyp, dem auch die Liedversionen aus Rotuły (Wilno) 1721, Cancyonal (Wrocław) 1734 und Pieśni nabożne (Wilno) 1745 folgen. Ebenso die Kantyczki von 1785 1 2

CC1668: bo z litosci; R1721, C1734, PN1745: keine Abweichung R1721, C1734, PN1745, K1785-I: Y ten strászliwy termin odpráwili

Edition

256

(Pariser Nachdruck von 1867) scheinen sehr nah am Prototyp zu liegen. Nach dem Vergleich der Lesarten steht die Liedvariante in C1734 der kyrillischen Version am Nächsten. Der hier als Vorlage verwendete polnische Paralleltext (Zbiór pieśni, Pelplin 1871) scheint eine Übernahme aus Mioduszewski 1838 zu sein, der wiederum eine andere Quelle gehabt haben soll. In der Summe sind jedoch die Abweichungen zwischen der kyrillischen Version und allen polnischen Versionen sehr gering. Interessanterweise kennen die Kantyczki in der Tradition von K1863 das Lied nicht. Dies könnte der Grund dafür sein, dass die Kompilatoren der Pelpliner Ausgabe von 1871 auf die Ausgabe von Mioduszewski 1838 zurückgriffen. –––––––––––– 45[a] ( ме҃ ) Езу христе вѣчнѣ живый, боже чловѣче правдзивы [F] 56v1 – Fragment Poln. Text: Kancyonał 1782, S. 682

1

Ѣзу хрⷭте вѣчнѣ живый, боже чловѣче правдзивы, | ... JESU Chryste wiecznie żywy, BOże człowiecze prawdźiwy, (Dla mnie własną krwią zbroczony, Smierćią krzyzową zelżony.)

2

Проше цѣ длꙗ смѣрци твоѣй, бондзь милосцив души моѣй, | ... Proszę ćię dla śmierći twoiey, Bądź miłośćiw duszy moiey, (Kiedy zła chwila przypadnie, Gdy mię gwałt śmierći opadnie.)1

1

Die Zählung 44-45 gibt es zwei Mal in der Handschrift. Diese ist zwischen den Nummern 83 und 88 (Nummer 84-87 fehlen) eingefügt und mit dem Wechsel der schreibenden Hand verbunden. Die Blätter mit den Nummern 44, 88 und 89 sind außerdem zwischen die Nummern 77 und 78 geraten. Der Schrift nach gehören 44-45 in den Teil B.

Edition

3

257

Гды зайдзѣ мой взрок слух мова, а҆́¦на¦повал легнѣ глова, | ... Gdy zaydźie moy wzrok słuch, mowa, A na pował legnie głowa, (Gdy ni mych wrodzonych mocy, Ni ludzkich stanie pomocy.)

4

Гды серце моѣ здрентвѣѣ, гды вшисткѣ з¦пелзно надзѣѣ, | ... Gdy serce moie zdrętwieie, Gdy wszystkie z pełzną nadźieie, (Przybądz JEzu, JEzu rata, Poday ręki, prowadź z świata.)

5

Укроцъ монкъ улжий цѣнжкосци, смерць уйми и҆¦суровосци, | ... Ukroć mąk, ulżyi ćiężkośći, Smierći2 uymi surowośći, (Odpądź czarta przeklętego3, Przyday Anjoła świętego.)

6

Гды сѣ дух с цꙗлем розстанѣ, рачь го взіонцъ в¦ренце све панѣ, | ... Gdy się duch z ćiałem rozstanie, Racz go wźiąć w ręce swe PAnie, (Ciału zaś po czesnym boiu, Day wytchnąć w źiemnym pokoiu.)

7

1 2 3

Потым на¦сондъ взбудзь щенсливѣ, мей справѣ став¦сѣ зычливѣ, | ...

C1638, K1706: Die Strophen 1.3-4 weichen von der Version in K1782 ab: tyś by twoj Oćiec przebacżył, mych win Krzyż zá mię nieść racżył. C1638: keine Abweichung C1638: sprosnego

Edition

258

Potym na sąd wzbudź szczęśliwie, Mey sprawie staw się życzliwie, (A przepomniawszy wszech złośći, Wzday mi z łaski wieczne włośći.) 8

Бо¦то мам за¦правде їсто, цос рзеклъ з¦прзисѣнга двои҆сто, | ... Bo to mam za prawdę istą, Coś rzekł z przysięgą dwoistą: (Amen, Amen! kto w mię wierzy, Takiego grob nie udźierzy1;)

9

Лечъ прзез¦цꙗсне смѣрци врота, юж престонпил до¦живота, | ... Lecz przez ciasne śmierći wrota, Już przestąpił do żywota, (A JA dnia ostatecznego, Wzbudzę z prochu ćiało iego.)

10

Гдзем ꙗ ѣст хце а҆бы были, ци¦цо¦ми вѣрнѣ служили, | ... Gdźiem JA iest chcę, aby byli, Ci co mi wiernie służyli, (A żeby z mey dostoynośći2, Wieczne czerpali radośći.)

11

ѡ҆¦панѣ затарши длуго, бондзь ласкав на¦нас све слуги, | ... O PAnie zatarszy długi, Bądź łaskaw na nas swe sługi, (Trzymay słowo, a wiernego, Doday nam serca do niego.)

1 2

C1638: nieudźierzy: hier zusammen geschrieben C1638: sławnośći

Edition

12

259

Трудней ѡ҆статечней хвиле, прзипилнуй нас в¦боскѣй силе, | ... Trudney ostateczney chwile, Przypilnuy nas w BOskiey sile, (Racz do zgonu o nas radźić, Racz szczęśnie w niebo przesadźić. Amen!)

POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1611, S. 533; Cantional (Toruń) 1638, CCLXII, S. 423; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1641, Pieśń CCXXXVIII, Cc6v; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1641, Pieśń CCXXXVIII, S. 507; Doskonały Kancyonal (Brzeg) 1673, S. 889; Kancyonał (Gdańsk) 1706, Pieśń CCXXXVIII, S. 628; Kancyonał (Wschowa) 1782, S. 682, darin Hinweis: HErr JEsu Christ wahr’r Mensch und GOtt1 (Wöhler 1999, Nr. 1330: erstmaliger Beleg bei Seklucjan (Królewiec) 1559). Incipitarisch erfasst bei Oloff 1744, S. 495 (4. [= Cantional (Toruń) 1611] 12. Gd. [= Kancyonal (Gdańsk) 1706] ref. Luth. C.T. 1638 [= Cantional (Toruń) 1638]). KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Das Lied ist typisch evangelisch und ist nicht in katholischen Liedersammlungen zu finden. Obwohl der erste Beleg lt. Wöhler bei Seklucjan 1559 zu finden sein soll, besitzt das Lied offensichtlich eine deutsche Vorlage, die auf Paul Eber (1511-1569) zurückgeht. Laut Nowicka-Jeżowa 1992, S. 431 gehört das Lied in die Thematik "Über den Tod" und war in Polen im 17. und 18. Jahrhundert sehr verbreitet. Nowicka-Jeżowa fand das Lied in zehn evangelischen (gedruckten) Liedersammlungen allein aus dem 17. Jahrhundert, weitere zehn Belege (ebenfalls evangelisch) sind in den gedruckten Sammlungen aus dem 18. Jahrhundert zu finden.2 Zum ersten Mal taucht das Lied in der Sammlung der böhmischen Brüder (C1611) auf. Die evangelischen Ausgaben C1587, K1596 und C1620 enthalten das Lied nicht. Die vorliegende kyrillische Version ist mit hoher Präzision transliteriert – im gesamten Fragment finden sich nur einige wenige Abweichungen, die vermutlich durch den Reim bedingt sind.

1

2

Kühnast, II, 1858, S. 13, Nr. 656b: "H. J. Xt., wahr Mensch", äußert die Vermutung, dass das polnische Lied in Dąbrowskis (gemeint ist wohl: Samuel Dambrowski, 1577-1625) "Lekarstwo duszne człowieka krzescianskiego w chorobie", Gdańsk 1611 (Estr. XV, 27) eine Übersetzung des deutschen Liedes ist. Oloff 1744, S. 53, kannte offensichtlich das Werk nicht, berichtete aber, dass Dambrowskis Lieder vor allem in "Ray duszny", Toruń 1623, enthalten sind. Nowicka-Jeżowa 1992, S. 431: weitere Ausgaben (neben oben im Apparat angeführten): Pieśni duchowne (Gdańsk) 1619, 227; Kancjonał (Gdańsk) 1644, 568; Kancjonał (Toruń) 1646, 317; Kancjonał (Toruń) 1648, 462; Kancjonał (Gdańsk) 1684, 650. Die gleichen Angaben auch bei Kühnast, II, 1858, S. 13, Nr. 656b.

Edition

260 46 ( мѕ҃ ) Прзи оней горзе свѣцон сѣ зорзе

26v-27r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 65

1

Прзи о҆́ней горзе свѣцон¦сѣ зорзе, пастерзе¦сѣ увиѧіо и҆¦на¦мул[танечках]1 граіо, | нѣ¦вѣм длꙗ¦чего, в҃ . Przy onej górze świecą się zorze, Pasterze się uwijają: I na multaneczkach2 grają, Nie wiem dla czego.

2

Прзибондзь мы3 до¦них познами по¦них, чили нѣ¦вѣдзо о҆¦панѣ а҆́¦кенды є҆́стъ свѣнте станѣ, | народзонего, в҃ . Przybądźmy do nich, poznamy po nich, Czyli nie wiedzą o Panie: A kędy jest święte stanie, Narodzonego.

3

Грай пастерзу грай богъ ци помагай, повѣдзь ктора то¦господа слодкѣго грона ꙗ҆́года, | сн҃а повила, в҃ . Graj pasterzu graj4: Bóg ci pomagaj, Powiedz, która tu gospoda, słodkiego grona jagoda, Syna powiła.

4

1 2 3 4 5

Вшак заплац[ѣ]мы5 и҆¦одвдзѣнчнемы, укаж нам гдзѣ та¦поцѣха ктора нигды нѣ¦зна грзеха, | на¦свѧтъ з꙽ꙗ҆́вила, в҃ .

Stelle ist schlecht lesbar. P1674: multankach Прзибондзь мы: hier getrennt geschrieben SymAn1631, P1674: C1734: Oy Pásterzu gray; K1785/1867, S. 43; K1794, PN1796, K1800: Gray pasterzu gray {ѣ} ist nachträglich eingefügt.

Edition

261

Wszak zapłacimy i odwdzięczymy, Ukaż nam gdzie ta pociecha, która nigdy nie zna grzecha, W świat się zjawiła. 5

Плациц нѣ¦трзеба бо¦ту пан з¦неба, заплаци то он добрзе шафуе тен шафарзь щодрзе, | кого милуе, в҃ . Płacić nie trzeba, bo ten Pan z Nieba1 Zapłaci to on nam dobrze, szafuje ten szafarz szczodrze, Kogo miłuje.

6

Подзмыж до¦нѣго малюсѣнькѣго, вѣм¦же он нас з¦хенціо прзиймѣ и҆¦весоло нас о҆бѣймѣ, | серце ме¦чуе, в҃ . Pójdźmy2 do Niego malusieńkiego, Wiem że on nas z chęcią przyjmie i wesoło nas obejmie, Serce me czuje.

7

Звычай є҆́стъ стары прзиносиц дары, прзивитац госьцꙗ новего в¦отхланꙗх пожонданего, | мамы вонносци, в҃ . Zwyczaj jest stary przynosić dary, Przywitać gościa nowego, w Otchłaniach pożądanego. Mamy wonności.

8

Везмѣ є҆́ вдзѣнчнѣ подзмы беспечнѣ, нѣхай одбѣра кролѣвскѣ ꙗ҆́ко то племѧ нѣбѣскѣ, | наше склонносци, в҃ . Weźmie je wdzięcznie, pójdźmyż bezpiecznie, Niechaj odbiera Królewskie, jako to plemię Niebieskie, Nasze skłonności. Amen.

POLN. VARIANTEN: Symphonie Anielskie (Kraków) 1631, A3v-A4: "Symphonia Czwarta" (Symfonie anielskie 1913, S. 12-14); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 217; 1 2

PN1674: bo tu Pan z nieba; keine Abweichung in allen anderen poln. Quellen. SymAn1631, C1734: Podźmysz; PN1674, PN1796, K1800: Podźmyż; K1794: Podźmy

262

Edition

Kantyczka Chybińskiego, Pieśń 329, S. 505-506 (Hs. der Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, sygn. Ch. 251, Edition: Krzyżaniak, Barbara: Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Kraków 1980, S. 305); Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 49; Kantyczki (Lwów/Paryż) 1785/1867, T. 2, S. 45; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 86; Pieśni Nabożne (Królewiec) 1796, S. 111; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 93; PK1843 (Mioduszewski, Kraków), S. 153; Kancyonał 1863, S. 65; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 449. KOMMENTAR: Das Lied stammt ursprünglich aus der Sammlung "Symphonie Anielskie" von Jan Żabczyc (1631) - scheint aber nicht direkt von dort in die kyrillische Hs. Pogodin 1974 gekommen zu sein. Wie die Zeile 3.1 belegt, müsste es eine leicht veränderte Variante gegeben haben, die sich in der Kantyczki-Tradition des 18. Jh. widerspiegelt. Auch handschriftlich wurde das Lied in zahlreichen Varianten, wie die Karmelitinnen-Handschriften aus dem 17. und 18. Jahrhunderts belegen, überliefert.1 In der Ausgabe Pieśni nabożne (Wilno) 1745 ist es dagegen nicht enthalten. Es sind zwei weitere Lieder aus der Sammlung "Symphonie Anielskie" im Moskauer Handschriftenkomplex zu finden: Es ist das Lied mit der Nr. 128 dieser Hs. "О Ѣзу сыну дрогий" und das Lied "Гей нам гей, Вшитек свят дзися весолый", siehe: GIM 1938, 33v-34r u.a. (vgl. Rothe 1984, Nr. 164). ––––––––––––

1

Siehe: Krzyżaniak, Barbara: Kantyczki z re̜ kopisów karmelitańskich (XVII/XVIII w), Kraków 1977, S. 329 und dies.: Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Kraków 1980, S. 305 (mit der Edition der Kantyczka Chybińskiego, datiert 1700-1800).

Edition

263

47 ( мз҃ ) Цож я чиниць грешне цяло бенде 27v-28r – Poln. Text nach: Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 209

1

Цож ꙗ҆ чиниць грзешне цꙗло бенде, кѣды цѣбѣ вѣчн[ѣ]1 дш҃о збенде, | ктора звіонзкѣм натуры звіонзана, у҆¦мнѣ была є҆́дына кохана. Coż ia czynić grzeszne ćiało będę, Kiedy ćiebie wieczna duszo z będę, Ktora związkiem natury związana, Umnie była iedyna kochana.

2

Ах цѣншко жал слухац тей новины, срогий декрет смѣрць на¦людзкѣ сн҃ы, | цѣншко цѣншко кто¦то поіонцъ може, тыс¦го выдал нѣ¦ѡдмѣнный боже. Ach ćięszko żal słuchać tey nowiny, Srogi Dekret śmierć na ludzkie syny, Cięszko ćięszko kto to poiąć może, Tyś go wydał nie odmienny2 Boże.

3

1 2

3 4

Нѣ¦срога смр҃ць нѣх єй никтъ нѣ¦вини, понѣваж та воліо бозко3 чини, | лечъ ми цѣнш꙽ко є҆́стъ с¦тобо ростанѣ4, докондъ спѣшиш дш҃о ме коханѣ.

Korr. des Schreibers: {a} zu {ѣ} in {вѣчнѣ}; GIM 1938: вѣчна "nieodmienny" ist getrennt geschrieben. Diese Schreibung findet sich in Biblia Wujka, Ks. Job XV:15, in der Originalausgabe von 1599 (S. 532) und in der Lemberger Ausgabe von 1840. In der Warschauer Ausgabe von 1923 ist die Orthographie bereits korrigiert und das Wort ist zusammengeschrieben, vgl. S. 505. Zur Theologie der "nieodmienny Boże" vgl.: Katechizm rzymsko-katolicki średni dla Archidyecezyi Gnieźnieńskiej i Poznańskiej, Gniezno 1871, S. 20. GIM 1938: боска GIM 1938: розстанѣ

264

Edition

Nie sroga śmierć, niech iey nikt nie wini, Ponieważ ta wolą Boską czyni, Lecz mi ćięszko iest z tobą rozstanie, Dokąd śpieszysz duszo me kochanie. 4

Чи в¦нѣволіо чили до¦короны, глове нѣсѣшъ в¦нѣсмѣртелне строны, | а҆́¦мнѣ рзуцаш цꙗло у҆трапіоне, снаць мѣш꙽канѣ былоц ту мѣрзіоне. Czy wniewolą, czyli do Korony, Głowie nieśiesz w nieśmiertelne strony, A mnie rzucasz ćiało utrapione, Snać1 mieszkanie byłoć tu mierźione.

5

а҆́хъ розмышлꙗй душо моꙗ дрога, є҆́сли можна є҆́ще благай бога, | а҆́бысмы¦сѣ в¦н҃шей сполечносци, могли цѣшиць на¦тей ту нискосци. Ach rozmyślay duszo moia droga, Jeśli można ieszcze błagay Boga, Abysmy się w naszey społecznośći, Mogli ćieszyć, na tey tu niskośći.

6

Вѣнць же прозба часу взіонць нѣ¦може, гды мнѣ складаш на¦смѣртельне ложе, | а҆́хъ о҆красо ты моей гладкосци, в¦такѣ мѣнишъ румꙗносць цѣмносци. Więc że proźba czasu wźiąć nie może, Gdy mnie składasz na śmiertelne łoże, Ach okraso ty moiey gładkośći, W takie mienisz rumianość ćiemnośći.

1

poln.: znać (dt.: kennen). Die Form "snać" ist orthographisch bedingt und kommt in Biblia Wujka (1599, 1840, s.o.) vor.

Edition

7

265

ꙗ҆́ким смуткѣмъ плациш роскошъ мало, кторей з¦тобо жиіонцъ уживаіо, | гды одходзиш в¦так далѣко дроге, юж¦цѣ видзе гамоваць нѣ¦могѣ. Jakim smutkiem płaćisz roskosz małą, Ktorey z tobą żyiąc używało, Gdy od chodźisz1 w tak daleką drogę, Już ćie widze hamować2 nie mogę.

8

Нѣ¦спрзиꙗш꙽ми так¦ци з¦жалю рзеке, же¦мѣ даешъ робакомъ в¦опѣке, | ꙗ҆́¦цѣ богу вѣчно дае дш҃е, цꙗло з¦зѣмѣ в꙽¦зѣми лежець муше. Niesprzyiasz mi tak ći z żalu rzekę, Ze mię daiesz robakom w opiekę, Ja ćię Bogu wieczną daię duszę, Ciało z źiemie w źiemi leżeć muszę3.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 39v-40r (Dolskaya 1996, S. 78); GIM 1743, 161v162r (darin Randnotiz: зри лист 209 [в] кантыке [кантыках]); RNB Q XIV 25, 182v-183r; RBN Titov 4172, 77v-78r; vgl. Rothe 1984, Nr. 799. POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 209-210 ANMERKUNG: Keldyš 1983, S. 232: rhythmische Formel: Mazurka KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Lied ist nur in PN1674 belegt. Die Randnotizen aus der Hs. GIM 1743, 161v-162r "зри лист 209 [в] кантыке [кантыках]" stimmt mit der Seitenzählung in PN1674 überein. Das Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert. Es finden sich im Text keine Abweichungen im Verglich zur polnischen Vorlage und keine Wortvarianten. Anzunehmen ist, dass die Ausgabe PN1674 (gedruckt in Słuck) in Moskau der 1680er Jahre bekannt war. Das polnische Lied in PN1674 weist eine hohe Affinität (vor allem auf der Orthographie-Ebene) zur WujekBibel auf, was ein Hinweis auf seine Entstehung in den Kreisen der polnischen Jesuiten sein könnte.

1 2 3

"od chodźisz" in P1674 getrennt gedruckt poln.: hamować (dt.: sich mäßigen, enthalten), in: SJPL, II, S. 169 Ähnlich in: Biblia Wujka (Księga Koheleta XII:7): "I wróci się proch do ziemie swéj, z któréj był, a duch wróci się do Boga, który go dał".

Edition

266

Die Bearbeiter des Incipitariums von Rothe 1984, Nr. 799, S. 199 äußern die Vermutung, dass dieses Lied den zweiten Teil des Liedes "Цож я чиниц ѣзу слодкїй бенде" (das auch als Lied Nr. 12 in dieser Hs. in Erscheinung tritt) darstellt. Beide Lieder sind in der Tat 10-silbig und weisen den Paarreim auf. In der Hs. GIM 1743, 161v-162r befinden sich die beiden Lieder sogar direkt untereinander. Allerdings passen die Lieder thematisch nicht zueinander. Das Lied Nr. 12 "Цож я чиниц ѣзу слодкїй бенде" ist ein Bußlied, das Lied "Цож я чиниць грзешне цяло бенде" ist dagegen ein Lied über die Vergänglichkeit des Seins, das auf den Gegensatz zwischen dem "sündigen Körper" und der "unvergänglichen Seele" abhebt. –––––––––––– 48 ( ми҃ ) Нѣх монарховѣ, място све фундуіо 28v-29r - Poln. Text nach: Szymańska, Janina: Pieśni pustych nocy. In: Etnolingwistyka, 9/10, 1998, 238-239 (aufgezeichnet in der Stadt Brzeziny, Woiwodschaft Łódź, im Jahre 1978)

1

Нѣх монарховѣ, в҃ , мꙗсто све¦фундуіо, нѣх є҆́¦му рами1, в҃, зевшондъ о҆́церклю[іo]2, | з[і]а¦ниц[.]3 у¦см҃рци муры и҆¦п꙽арканы, и҆¦моцне сцꙗны. Niech monarchowie miasta swe budują4, niech je murami zewsząd ocerklują5, za nic u śmierci mury i parkany i mocne ściany.

2

1 2 3 4 5

Нѣхъ выставуѣ, в҃, замки нѣдобыте, нѣх и҆¦фортеце, в҃, ставіо знаменѣте, | смр҃ць з¦блотем змѣша мармурове гмахи, и҆¦злоте дахи.

є҆́му рами: hier getrennt geschrieben {іo} sieht graphisch wie {iƍ} aus. Stelle ist schlecht lesbar, Text mit Tintenabklatsch. Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1781: opasują

Edition Niech wystawiają1 zamki nieodbyte, niechaj fortece stawią2 znamienite, śmierć z błotem zmiesza marmurowe gmachy i złote dachy. 3

Смр҃ць дрзвѣ желꙗзне, в҃, в¦брамах выламуе, до¦потентатов, в҃, смѣлѣ прзистенпуе, | смр҃҃ць сѣ не¦лѣнка ксіонженцꙗ3 и¦пана, а҆ни¦гетмана. Śmierć drzwi żelazne w bramach wyłamuje, do potentatów śmiele przystępuje, śmierć się nie lęka książęcia4 i pana ani hetmana.

4

Смр҃ць на¦цесарскѣ, в҃, находзи палаце, ꙗ҆́къ хце в¦прзиходзе, в҃, ве¦дрвѣ нѣ¦колаце, | и҆¦в¦палацах сѣ цесарзь нѣ¦о҆сѣдзе, смр҃ць го¦навѣдзе. Śmierć na cesarskie nachodzi pałace, gdy5 chce przychodzi, we drzwi nie kołacze, i w pałacach się cesarz nie osiedzi, śmierć go nawiedzi.

5

Смр҃ць кролꙗ с¦трону, в҃, в¦хмурне труне садзи, и҆¦з¦маестату, в҃, в¦земѣ попровадзи, | з¦ренку кролѣвских сцептрум вынт꙽роцива, пꙗскем прзикрива. Śmierć króla z tronu w ciemną trumnę6 wsadzi, z majestatem1 w ziemię zaprowadzi2, z ręki cesarskiej3 berło wytrąca4, Piaskiem przykrywa.

1 2 3 4 5 6

C1734, K1745: wystawuią PN1781: wznoszą {ꙗ} in {ксіонженцꙗ} ist graphisch als {а} mit Bogen realisiert. PN1781: kiążęcia C1734: Jak; K1745, PN1781: Gdy C1734: chmurną trunę; K1745: ćiemną trunę; PN1781: czarną trumnę

267

268 6

Edition

З¦дрогѣй пур꙽пуры, в҃, смѣрц꙽ кролꙗ вызуе, за¦то сурово, в҃, зѣміо прзисыпуе, | з¦гловы¦цесарскѣй вшитко рзуца в¦блото, перло и҆¦злото. Z drogiej purpury śmierć króla wyzuje, złotą koronę5 ziemią posypuje6, z głowy cesarskiej wszystko7 w błoto, perły8 i złoto.

7

Стан вѣліо рыбем9, в҃, на¦морзу глембоким, стан ѡрлем быстрым, в҃, под¦нѣбем высоким, | бондзь салꙗмандро а҆¦в¦огню щулгай¦сѣ, л꙽вем называй¦сѣ. Stać10 wielorybem na morzu głębokim, bądź orłem bystrym nad11 niebem wysokim, bądź salamandrą, a w ogniu czołgaj się, lwem nazywaj się.

8

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Смѣрць и҆¦на¦морзу, в҃, и҆¦на¦зѣм[ѣ]12 гон[ѣ] 13, трудно прзед¦смѣрціо, в҃, скрыц¦сѣ чловѣков[ѣ] 14, | вшенды цѣ порвѣ до¦гробу повлѣче, недзный чловѣче.

C1734, K1745, PN1781: Majestatu Keine Abweichung in den poln. Quellen. C1734, K1745, PN1781: z ręku cesarskich C1734, K1745: Sceptrum wytrącywa; PN1781: berło wytrącywa Keine Abweichung in den poln. Quellen. K1745: przysypuje C1734: wszytko rzuca; K1745, PN1781: wszystko rzuca Keine Abweichung in den poln. Quellen. вѣліо рыбем: hier getrennt geschrieben C1734, K1745, PN1781: Stań C1734, K1745, PN1781: pod Korr. des Schreibers, schlecht lesbar Korr. des Schreibers, schlecht lesbar Korr. des Schreibers, schlecht lesbar

Edition

269

Śmierć w ogniu, w morzu, na powietrzu łowi, trudno przed śmiercią skryć się człowiekowi, wtedy1 cię porwie, do grobu powlecze, nędzny człowiecze.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 84v (darin Randnotiz: покаянный ѡ смерти); GIM 1938, 112v-113r; GIM Ščuk. 61, 196v-197r; GIM Sin. 927, 143v-144r; RNB Q XIV 25, 97v; vgl. Rothe 1984, Nr. 453; RNB Q XIV 141, f. 114v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 64; hier Kommentar von Peretc: спис[ано] с польск[аго]). POLN. VARIANTEN: Cancyonal 1734, S. 227: "Pieśń o śmierći"; Pieśni nabożne 1745, S. 569; Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 308; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 465; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 988; Szymańska, Janina: Pieśni pustych nocy. In: Etnolingwistyka, 9/10, 1998, S. 211-252; (Text "Niech monarchowie swe miasta budują", S. 238-239, aufgezeichnet in der Stadt Brzeziny, Woiwodschaft Łódź, im Jahre 1978); Siehe auch: Nowicka-Jeżowa, 1992, S. 450 (dort Incipit mit Quellenangaben); vgl. auch Kolbuszewski, Jacek: Polska pieśń pogrzebowa. Prolegomena, Polska Sztuka Ludowa, Nr. 1-2 (1986), S. 49-56. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Begräbnis-Lied ist mit ganz wenigen Ausnahmen mit recht hoher Genauigkeit transliteriert. Das Lied kommt den Versionen in Cancyonal (Wrocław) 1734 und Kancyonał (Wilno) 1745 am nächsten, wobei C1734 die Details ("Jak Gdy", "chmurną ćiemną"), K1745 dagegen die Regionalismen (wie "posypuje przysypuje") genauer wiedergibt. Die Version in "Zbiór pieśni nabożnych" (Pelplin) 1781 ist von der hier vorliegenden Version am weitesten entfernt. Die Aufzeichnung von Janina Szymańska aus der Woiwodschaft Łódź aus dem Jahre 1978 enthält ungeachtet einer fast 300-jährigen (vielleicht sogar mündlichen) Tradierung dagegen nur wenige Abweichungen. Nach Nowicka-Jeżowa, 1992, S. 450, ist das Lied auch in einer Reihe von Hss. und weiteren historischen Drucken aus dem 18. Jh. überliefert (S. 447-448) -, eine davon wurde z.B. in Supraśl durch Basilianer gedruckt: Pieśni nabożne (Supraśl) 1799, S. 428. Das polnische Lied "Niech monarchowie fortecy budują" in Pieśni nabożne (Kijów) 1672, das Joanicjusz Galatowski zugeschrieben wird (Medvedyk 2006 und 2011, S. 203-210), stellt eine stark abweichende Version des Liedes dar, die nur vereinzelte Ausdrücke aus der Tradition C1734-K1745-PN1781 enthält (ediert in: Radyszewśkyj, Część II, 1998, S. 276): Es wurde hier daher auf den Textstellenvergleich zu dieser Version verzichtet.

1

C1734, K1745, PN1781: wszędy

Edition

270 49 ( мѳ҃ ) Уменченѣ ѣзуса кроля нѣбескѣго

29v-30r - Poln. Text nach: Kancyonał 1782, S. 448

1

Уменченѣ ѣзуса кролꙗ нѣбескѣго, уваж серце набожне каждего вѣрнего, | выстав собѣ прзед¦ѡ҆чи ѣго сроги раны, кторыми нас выкупил вѣрне хрзесцїаны. Umęczenie JEzusa, Krola niebieskiego, Uważ serce nabożne, każdego wiernego, Wystaw sobie przed oczy, Jego srogie rany, Ktorymi nas wykupił, wierne Chrześćiany.

2

Ѣзус з¦нѣба вышедши ѡд¦ойца вѣчнего, шукац о҆вце страцоней в¦полꙗх свꙗта тего, | налꙗзши взіонлъ на¦рамѣ а¦здіол1 грзехов брземѣ, бо¦людскѣ умиловал аж¦до¦смѣрци племѣ. JEzus z nieba wyszedszy, od Oyca wiecznego, szukał owce straconey, W polach świata tego, Nalazszy, wzął na ramię, a z nią2 grzechow brzemię, Bo ludzkie umiłował, Aż do śmierći plemę.

3

Ѣзуса ю҆́даш прзедал з¦пенѣндзы¦хцивосци, бог о҆цѣц нам сына дал з¦вѣлкѣй свей милосци, | жидовѣ¦го выдали зазросци3 зухвале, христус пан за¦нас цѣрпꙗл хцонц нас мѣц в¦свей хвале. JEzusa Judasz przedał, z pieniędzy chciwośći, BOg Oyćiec1 nam Syna dał, Z wielkiey swey miłośći, Zydowie go wydali, z zazdrośći zuchwale, Chrystus PAn za nas ćierpiał, chcąc nas mieć w swey chwale.

1 2 3

Korr. des Schreibers, Stelle ist vermutlich korrupt. C1611, K1641, K-KPs1646: keine Abweichung poln.: zazrości; vielleicht Archaismus, vgl. Łoś, Jan Nepomucen Bonifacy: Gramatyka polska. Cz. 1, Głosownia historyczna. Lwów 1922, S. 195.

Edition

4

Ѣзус дал повѣчери на¦знакъ своей¦хен꙽ци, учніом цꙗла и¦свей крвѣ збавѣнне пѣченци, | казал вшистким уживац тестаменту свего, хцѣймыж¦го пилнѣ слухац глошонц тым см҃рц ѣго. JEzus dał po wiećzerzy2, na znak swoiey chęći, Uczniom ćiała y swey krwie, zbawienne pieczęći, Kazał wszystkim używać, Testamentu swego, Chćieymyż go zachowywać3, głosząc tym śmierć iego.

5

Ѣзус вшедлъ до¦ѡ҆грода¦менке зачинаіонц, а҆́¦тым¦сѣ ойцу модлил на¦тварзь упадаіонц, | крвавы пот¦з¦нѣго плынол од¦бою вѣлкѣго, душе вѣрна не¦лекце важ грзеху своѣго. JEzus wszedł do ogroda, mękę zaczynaiąc, A tam się Oycu modlił, na twarz upadaiąc, Krwawy pot z niego płynął, od boiu wielkiego; Duszo wierna nie lekce waż grzechu swoiego.

6

Ѣзуса гды жидовѣ здрадо пои҆мали, баранка нѣвиннего сваволнѣ шарпали, | и҆¦ѡкрутнѣ звіонзавши найвыжшего пана, вѣдли¦го до¦аннаша зслоснего каплана. JEzusa gdy żydowie, zdradą poimali, Baranka niewinnego, swowolnie4 szarpali, Y okrutnie związawszy naywyższego PAna, wiedli go do Annasza złośnego kapłana.

7

1 2 3 4

Ѣзус поличек цѣрпꙗл ѡд¦слуги ѯѣнжего, потым до¦каи҆фаша вѣдзіон безбожнего, | там з¦ним и҆грзиско строіонц о҆чи¦завіонзали, ганбили на¦тварзь плвали и҆¦погенбковали.

C1611, K1641, K-KPs1646: Oćiec C1611, K1641, K1706: keine Abweichung; K-KPs1646: Wieczery K1641, K-KPs1646: pilnie słuchać K1641, K-KPs1646: swawolnie

271

272

Edition Ztamtęd do Kajfasza wiedzion bezbożnego,1 Gdzie policzek wyćierpiał, od sługi księżego, Gdzie z nim igrzysko stroiąc, oczy zawiązali, Hańbili, na twarz plwali, y policzkowali2.

8

Рано на¦ратуш бѣдзон бы был ѡ҆сондзоны, пилат хцꙗл бы нѣвинны моглъ быц у҆волніоны, | дал на¦воліо посполству ꙗк о҆бычай мѣли, нѣхцѣли¦го живым мѣц мордержа3 волели. Rano na ratusz wiedzion, by był osądzony, Piłat chćiał, by niewinny mogł być uwolniony, Dał na wolą pospolstwu, iak obyczay mieli, Niechćieli go żywym mieć, morderza wolełi.

9

Пилат длꙗ¦их крнобрносци казал¦го бичовац, и҆¦скрвавиц без¦литосци хцонц их гнев гамовац, | короне нан вложоно з¦цѣрнꙗ коліонцего, в¦пурпуре о҆блечоне чиніонц поссмѣх з¦нѣго. Piłat dla ich krnąbrnośći, kazał go biczować, Y skrwawić bez litośći, chcąc ich gniew hamować, Koronę nań włożono, z ćiernia kolącego, W purpurę obleczono, czyniąc pośmiech z niego.

10

Ѣзуса пилат вывіодлъ цѣншко страпіонего, вызнаваіо прзед¦ними быц¦го нѣвиннего, | о҆то мацѣ чловѣка укрзыжуй волали, прзели¦сѣ свего кролꙗ на¦смѣрц¦го повздали. JEzusa Piłat wywiodł ciężko strapionego, Wyznawaiąc4 przed nimi, być go niewinnego: Oto maćie człowieka! Ukrzyżuy wołali, Przęli się swego Krola, na śmierć go powzdali.

1

2 3 4

K1782: 7.1 und 7.2 in umgekehrter Reihenfolge; K1641, K-KPs1646: Jezus policzek cierpiał od sługi Xiężego, potym do Kaifasza widźion bezbożnego; C1611: analog, einzige Abweichung "Kaiphasza" K1641, K-KPs1646: pogębkowali {rz} ist hier anders als sonst nicht durch {рз}, sondern durch {рж} wiedergegeben. K1641: keine Abweichung; K-KPs1646: wyznawają

Edition

11

Ѣзус з¦мꙗста провадзон ніосонц крзыж¦на¦собѣ, праце и҆¦цѣрпливосци даіонц прзиклад тобѣ, | вшисци ѣго знаѣми з¦далека патрзали, длꙗ ѣго поганбѣнꙗ в꙽¦вѣлким жалю были. JEzus z miasta prowadzon, niosąc krzyż na sobie, Prace y ćierpliwośći, daiąc przykład tobie, Wszyscy Jego znaiomi1 z daleka patrzyli, Dla iego pohańbienia, w wielkim żalu byli.

12

Ѣзуса крзыжовано въ ѣго нѣвинносци, ренце ноги прзебито ѡ҆¦нѣзбедна злосци, | такци мусꙗл ѡдкупиц цѣбѣ дш҃о мила, хцейже тего вдзѣнчна быц жалуй цос грзешила. JEzusa krzyżowano w JEgo niewinnośći, Ręce, nogi przebito, o niezbędna złośći! Takći musiał odkupić, ćiebie duszo miła; Chćieyże tego wdzięczna być, załuy coś grzeszyła.

13

Ѣзус з¦крзыжем поднѣсіон ꙗ҆́ко ѣдначь правы, мѣдзы нѣбем и҆¦зѣміо посрзедникъ ласкавы, | поличон мѣдзы лозры бы чловѣче цѣбѣ, уволнивши од¦грзехов посондзил на¦нѣбѣ. JEzus z krzyżem podniesion, iako Jednacz prawy, Miedzy niebem y ziemią, Pośrzednik łaskawy, Policzon miedzy lotry; by człowiecze ćiebie, Uwolniwszy od grzechow, posadził na niebie.

14

1

Ѣзус сѣ в¦мѣнках модлил за¦све крзыжовники, лотра в¦покуцѣ прзиіонлъ цѣшонц в¦тым грзешники, | гды вшисткѣго доконал глове нахиливши, дх҃а свего выпусцил ойцу го злѣцивши.

Keine Abweichung in den poln. Quellen.

273

Edition

274

JEzus się w mękach modlił, za swe krzyżowniki, Lotra w pokućie przyiął, ćiesząc tym1 grzeszniki. Gdy wszystkiego dokonał, głowy nachyliwszy, Ducha swego wypuśćił, Oycu go zlećiwszy. 15

Ѣзуса у҆марлего створзенѣ плакало, створзицѣлꙗ свѣго цѣнжко жаловало, | и҆¦слонце сѣ зацмило зѣмꙗ страшнѣ дрзала, нѣвинносць пана свего значнѣ высвѧдчала. JEzusa umarłego, stworzenie płakało, Stworzyćiela swoiego, ćiężko żałowało, Słońce zaćmione było2, ziemia strasznie drzała, Niewinność PAna swego, znacznie wyświadczała.

16

Нуж кажда душо вѣрна цо¦милуѣш пана, нѣ¦грзыжуй¦го грзехами бондзь ѣму поддана, | бꙗда кто смѣле¦грзешит покуты нѣ¦чинонц, тен з¦декрету божего вѣчнѣ муси згинонц. Nuż każda duszo wierna, co miłuiesz PAna, Nie krzyżuy3 go grzechami, bądź iemu poddana, Biada, kto śmiele grzeszy, pokuty nie czyniąc, Ten z dekretu BOżego, wiecznie musi zginąc.

17

Страх менки и¦смерц꙽ панско завжды памѣнтаймы, а¦в¦ним све ѡдкупѣнѣ достатечнѣ знаймы, | длꙗ нѣго и¦смѣрц цѣрпмы мартвіонц в¦собѣ злосци, бо¦з¦ним певнѣ дойдземы в¦хвале сполечносци. Strach męki, y śmierć PAńską, zawżdy pamiętaymy, A w nim swe odkupienie, dostatecznie znaymy, Dla niego y śmierć ćierpmy, martwiąc w sobie złośći, Bo z nim pewnie doydziemy, w chwale społecznośći.

1 2 3

K1641, K-KPs1646: w tym K1641, K-KPs1646: y słońce się zaćmiło Keine Abweichung in den poln. Quellen.

Edition

18

275

Ѣзу през¦менки цѣнжкѣ и¦҆сконанѣ твоѣ, дай нам сконанѣ леккѣ везмъ до¦раю своѣ, | брон нас од¦смѣрци вѣчнѣй пѣкелных болесци, дай сѣ цѣшиць тво ласко в¦нѣбескѣй радосци. JEzu przez męki ćiężkie y skonanie twoie, day nam skonanie lekkie, weźm do raiu swoie, Broń nas od śmierći wieczney, piekielnych żałośći1, Day się ćieszyć twą łaską, w niebieskiey radośći. Amen!

POLN. VARIANTEN: Kancyonał (Gdańsk) 1641, Pieśń LXVI, S1v; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 335; Kancyonał 1782, S. 448. Andere Version (s.u.): Cantional (Królewiec) 1554, C9v. Weitere Varianten siehe Kommentar. Vgl. auch: Wydra, Wiesław: Władysław z Gielniowa. Z dziejów średniowiecznej poezji polskiej. Poznań 1992. S. 347-356. KOMMENTAR: Hierbei handelt es sich um ein sehr altes Lied, das sich in einer Reihe von westslawischen Quellen findet. Es gibt vier Hauptzweige, die eine klare Herkunft aufweisen: I.: Kancjonał Jana Seklucjana 1547, S. 76-79 (Nachdr. Pieśni duchowne [...] Jana Seklucjana 1547, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1897, S. 42-44), auch Abdruck in: Polskie pieśni pasyjne (PPP), t. 1, 1977, S.109-111 - Diese Version geht nach W. Wydra 1992, S. 347, auf eine Übersetzung des tschechischen Liedes "Umučeni našego Pana milostného" aus dem Kantional von Vaclav Mařínsky (poln. Wacław Mirzyński) zurück, das im Jahre 1531 durch Pawel Seweryn in Prag gedruckt wurde. Textabdruck in: Wydra 1992, 315-317. II.: C1620: Cancional 1620, J2v, Nr. LXXII; C1638, Nr. LXXI, S. 108; Kancyonal (Brzeg) 1673, S. 141; Nowo wydany Kancyonał (Królewiec) 1684, S. 96 - Diese Version basiert lt. W. Wydra 1992, S. 350, auf der Übersetzung aus dem Cantional (Królewiec) 1554 von Walenty z Brzozowa (C9v) auf, das wiederum auf das Lied „Umučení našego Pána Jezu Krista“ aus dem Kantional 1541 von Jan Roh zurückgeht. Textabdruck in: Wydra 1992, S. 318-320. III.: Kancyonal 1641, S1v, Pieśń LXVI; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 335; Kancyonal (Gdańsk) 1706, Pieśń LXVI, S. 414; Kancyonał 1782, S. 448

1

K1641: keine Abweichung; K-KPs1646: boleśći

Edition

276 -

Diese Version geht lt. W. Wydra 1992, S. 354, auf die Version im Cantional der böhmischen Brüder (Toruń) 1611, S. 460-463, zurück, wobei es sich um eine Bearbeitung des Liedes aus dem Cantional (Królewiec) 1554 von Walenty z Brzozowa (C9v) handelt. Wydra vermutet, dass der Autor der Bearbeitung das Kantional von Jan Roh (1541) oder eine seiner späteren Editionen hinzuzog.

IV.: Pieśni postne starożytne (PPS) 1607/18 (Abdruck in: PPP, t. 1, S. 107-109); Jagodyński 1638.1695, S. 66: „Jezusa Judasz przedał” (26 Strophen); drei Hss. aus dem 15./16. Jahrhundert, Textabdruck in: PPP, t. 1, S. 100-107 (A.: 1944 verbrannte Hs. der Bibl. Krasińskich w Warszawie; Abdruck auch in: Bobowski 1983, S. 83-87; B.: Abschrift aus der Hs. der Bibl. Raczyńskich w Poznaniu sygn. 1276; C.: Abschrift der Hs. der Bibl. Tarnowskich w Dziekowie; Abdruck auch in: W. Nehring AfSlPh, 15(1893), S. 537-539). Die Autorschaft des Liedes geht auf Ładysław z Gielniowa (1440-1505) zurück. Das hier vorliegende kyrillische Lied stammt aus der reformatorisch-evangelischen Tradition. Die Version des polnischen Liedes aus der katholischen Tradition weist dagegen erhebliche Abweichungen auf. Die Ursprünge des Liedes liegen im tschechischen Raum. Nach dem Stemma von Wydra (1992, S. 76) hat das Lied "Jezusa Judasz przedał" (1488) von Ładysław z Gielniowa auch die Version "Umęczenie Jezusa" beeinflusst. Die letztere gelangte dann über das Cantional (Toruń) 1611, S. 460, in reformatorisch-evangelische Gesangbücher (K1641, K-KPs1646) und von dort in die hier vorliegende kyrillische Handschrift. Das kyrillische Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert. Vor allem ab Strophe 11 sind so gut wie keine Abweichungen zum polnischen Text zu finden. Die vorliegende kyrillische Version wurde den Lesarten nach mit hoher Wahrscheinlichkeit aus dem Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646 abgeschrieben. –––––––––––– 50 ( н҃ ) Утро востав воспѣваемъ 30v-31r - Poln. Text nach: Pieśni nabożne 1674, S. 4-5

1

Утро востав воспѣваемъ, хвалу бг҃у возсылаемъ, | умилно к¦нѣму взываемъ.

Edition

Heynał wzyscy zaśpiewaymy, cześć, chwałę Bogu oddaymy, k niemu nabożne wołaymy. 2

Крѣпкий бж҃е ѿ¦высоты, сам нашу тму днес просвѣти, | и҆́¦вси страсти в¦нас ѡ҆чисти. Mocny Boże zwysokośći, oświeć nasze sam ćiemnośći, racz nas wyrwać znaszych złośći.

3

Ты¦бо є҆́си бг҃ъ щедрѣйший, измѣни гнѣв праведнѣйший, | буди нам млⷭтивѣйший. Boś ty iest Pan dobrotliwy, odmień swoy gniew sprawiedliwy, Raczże nam być miłośćwy.

4

Бж҃е вѣчный бж҃е живый, и҆скупителю наш тщивый, | услыши наш глас плачливый. Boże wieczny Boże żywy, Odkupićielu prawdźiwy, wysłuchay nasz głos płaczliwy.

5

и҆же є҆́си в꙽¦высокости, приклони свыше в млⷭсти, | внийди в¦наша глубокости. Któryś jest na wysokośći, Schyl nieba, użycz litośći, spuść się w nasze głębokośći.

6

Нбнⷭыꙗ страшны горы, каптенищи росны дары, | даждь те спс҃нїе твари. O niebieskie góry srogie, Spuśććie rosę na ubogie, Dayćie nam zbawienie drogie.

7

Издержите желаннаго, бури в¦дожди праведнаго, | принесите нам даннаго. Nie trzymajćie przeyrzanego, Chmury swoim dźdźem naszego, Przynieśćie sprawiedliwego.

277

278 8

Edition

Прийди скоро млⷭрдый, о҆¦бж҃е чловѣк смиренный, | жадетъ тебе всꙗк вѣрный. Przyjdź co rychley miłosierny, o Boże człowiek mizerny, ciebie czeka człowiek wierny.

9

Буди к¦нам всѣм блг҃одатный, помилуй твой мир сей страстный, | воли прийти в¦свѣт твой славный. Obejdź się znami łaskawie, zmiłuj się po nagłej sprawie, Racz przyść ku twey wieczney sławie.

10

Премени твой гнѣв премногий, премени да¦сонмь убогий, | посѣтит свт҃ыѧ праги. Odmień Panie gniew twoy srogi, Odmień niechay lud ubogi, nawiedźi twe święte progi.

11

Услыпи плач твоей твари, даждъ дождати свѣтлой зари, | рождественны сн҃а дары. Usłysz płacz stworzenia swego, Day doczekać uciesznego Narodzenia Syna twego.

12

а҆́минь а҆́минь молим тебе, сп҃сай нас в¦всꙗкой потребѣ, | да¦с¦тобою будем в¦небе. Amen, Amen, prośim ćiebie, Ratuy nas w naszey potrzebie, Bysmy byli z tobą w niebie. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 146v; RGB 9498, 16r; GIM 1938, 2r; RNB Q XIV 25, 168r; RNB Titov 4172, 41r; vgl. Rothe 1984, Nr. 755. POLN. VARIANTEN (als Quelle der ksl. Übersetzung): Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 4-5 (Pieśń pierwsza); Kancyonał 1863, S. 3-4 (Pieśń I.1-2, Pieśń II.1-9: leicht abweichende Version). KOMMENTAR: Die polnische Vorlage dieser wortgetreuen kirchenslawischen Übersetzung stammt aus Pieśni nabożne (Słuck) 1674.

Edition

51 ( на҃ ) Сам я не знаю як на свѣте жити 31v

1

Сам ꙗ҆́ не знаю ꙗк на свѣте жити, бывши с¦тѣлом на¦земли бг҃у не грѣшити, в҃ .

2

а҆́¦ꙗ хонщу жити ꙇ҆́¦еще грзѣшити, а҆¦тут кажут у҆мрети и҆¦во¦гробѣ гнити, в҃ .

3

а҆́¦ꙗ҆ о҆¦смерти не¦помышлꙗю, о҆¦покуте не¦немышлю а҆¦ни¦теж¦сꙗ каю, в҃ .

4

Скоро слн҃це зайде зараз положу¦сꙗ, о҆¦покуте не¦немышлю а¦ни¦теж ѡ҆чнусꙗ, в҃ .

5

Зора¦зораетъ ледва ѡ҆чнувсꙗ, ꙇ҆́ спомнивши на¦грѣх свой слезами залюсꙗ, в҃ .

6

а҆́гг҃лъ питае под¦бокъ торкае, страшным судом вѣчным дш҃у¦ми лѧкае, в҃ .

7

Подобно ѡн¦знае же мꙗ торкае, же страшнаꙗ смерть на¦мꙗ косу закладае, в҃ .

8

Постелют в¦трунѣ1 тѣсное¦ложе, дш҃а страху наберетсꙗ ой беда¦небоже, в҃ .

9

Ой бѣда бѣда щож маем чинити, до¦кого¦мы2 маемо прозбу приносити, в҃ .

10

До прзечистоѣ дв҃ы цр҃цы, пренасвꙗтѣйшеи҆ бц҃ы, в҃ .

1 2

russ.: гроб, dt.: Sarg, vgl. Vasmer, IV, 109: укр. бел. труна́, через польск. truna, trumna Korr. des Schreibers: {ми} zu {мы}

279

Edition

280 11

Ей ратуй ратуй панно в¦грехах упадлаго, вырвы¦мꙗ и҆с¦пекла и҆¦ѡ҆гнꙗ вѣчнаго, в҃ .

12

Босты можнаꙗ цр҃це в¦небѣ, грешных призовеши на¦похвалу сѣбѣ, в҃ .

13

а҆́бы спѣвали пѣснь прекраснаꙗ, радуйсꙗ невѣсто неневѣстнаꙗ, в҃ .

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 140v; LMAB F19-233, f. 22v (Edition: Stern 2000, Nr. 45, S. 472); RGB 9498, 145v; RGB Und. 897, 26v; GIM 1938, 22r; GIM 2469, 92v-93r; GIM Ščuk. 61, 101v-102r; GIM Sin. 927, 14v; RNB Q XIV 21, 48v-49v; RNB Q XIV 25, 160r-143r; RNB Titov 4172, 60r; vgl. Rothe 11984, Nr. 668; RNB Q XIV 141, 117v; Hruševs'kyj, ZNTŠ 17, 1897, S. 73-74 (= APS 135); Javorskij 1934, S. 276-277 (Text aus: "Песенник Тарахонича", 1757; Varianten aus "Песенник Югасевича I, II, III"); Peretc 1900, I-1, S. 167; Pozdneev 1971, S. 297-298; Martynov 1980, S. 90 (Incipit: BAN 16.6.29, fol. 12, datiert 1728-1730). Eine weitere, ebenfalls ruthenische Textversion des Liedes ist in der Hs. RNB (Bibl. Załuskich) Pol. Q. XIV 97, 24v (datiert um 1713) aufgezeichnet, die mit der Person des Wilnaer Jesuiten Dominik Rudnicki (1676-1739) in Verbindung steht.1 Das Lied war in lateinischen Buchstaben (wie alle anderen Lieder in der 1944 verbrannten Hs.) notiert und wurde von Peretc 1901, Zametki, S. 78, veröffentlicht. Dieser Abdruck soll hier wiedergegeben werden:

1 2 3 4 5 6

1

Pol. Q. XIV 97

Pog1974

Sam ia ne znaiu, Iak na swiety zyty, Bywszy z tyłom na zemli Bochu Nechreszyty. Ia choczu zy[ty] I ieszcz Chreszyty, A tut kazut Umeraty y we chrobie Chnity. Postił truna, tysnoie łoze: Dusza strachu naberetce, och muj Mocny Bozę. Skoro słonce wzoyde Bochu Pomolu się, A wszpomiawszy Na chrech slezamy oboliu się. Oy bida, bida, sczoz czynity Maiu, Do kochoż ia Prozbu woznesty Maiu. Do preswiatoj Diwoi Dewycy, Do prebłochosławioney Bochorodycy.

1.1 1.2 2.1 2.2 8.1 8.2 4.1 5.2 9.1 9.2 10.1 10.2

Die Hs. weist vier verschiedene Hände auf, siehe: Peretc 1901, Zametki, S. 62.

Edition

7

A my zaspiewaymy Piesn Preswiatuiu; Radujsię Niewisno Newisnaia. Aliłuja (6) et cetera.

8

281 13.1 13.2

Erwähnung: Vgl. Мальдзіс, А. І.: На скрыжаванні славянскіх традыцый: Літаратура Беларусі пераходнаго перыяду другая палавіна XVII-XVIII ст.). Мінск 1982. стр. 76-85. –––––––––––– 51[a] ( на҃ ) О пречиста дзевицо нѣбѣска круліово 32r

1

Ѡ пречиста дзевицо нѣбѣска круліово1, вѣз в¦нѣволіо серце ме служит¦ци2 готово, в҃ .

2

В¦пентах¦ци3 нѣх голдуе а҆¦ве¦днѣ и҆¦в¦ноцы, ах прзизнам¦же нѣжиѣ без¦твоей помоцы, в҃ .

3

Бос¦ты серце и҆¦бога самего зранила, звіодши з¦нѣба на¦земѣ собѣ пошлюбила4, в҃ .

4

Бос¦ты серце зранила свего о҆блюбенца, мт҃ко є҆́стес нѣстрацонцъ панѣнскѣго вѣнца, в҃ .

5

Тобѣ тобѣ дзѣвицо хцѣ служиц на¦вѣки, тыліо5 проше прзиймы мѣ до¦своей ѡ҆пѣки, в҃ .

6

Бо¦кто тобѣ голдуе и҆¦слуго твым слынѣ, хоц бы был и҆¦грзешникем на¦вѣки не¦згинѣ, в҃ .

1 2 3 4 5

poln.: niebieska królowa GIM 1938: служици; GIM Ščuk. 61: служитци; poln. służyć ci poln.: w pętach ci poln.: poślubiła, poszlubiła GIM 1938: тылко; GIM Ščuk. 61: тыліо

Edition

282

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 69v; GIM 1938, 19v; GIM Ščuk. 61, 161v-162r; RNB Pogodin 426, 157v; RNB Q XIV 25, 116v; RNB Titov 4172, 55v; vgl. Rothe 1984, Nr. 492; RNB Q XIV 141, f. 95v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 62; hier Kommentar von Peretc: списано с польскаго). ANMERKUNG: Die Strophen drei und vier enthalten Stoffe aus dem Lied "O Świętéj Katarzynie Pannie i Męczenniczce" über die Märtyrerin Katharina von Alexandrien (Święta Katarzyna Aleksandryjska), die sowohl in der orthodoxen als auch in der katholischen Kirche verehrt wird, vgl.: "Mowiąc mój tylko Jezus oblubieniec, Jemum ślubiła mój panieński wieniec." (Mioduszewski 1838, S. 542-543). –––––––––––– 52 ( нв҃ ) О круліова нѣба, кому цѣ не трзеба 32v-33r - Poln. Text nach: Pieśni nabożne 1745, S. 375

1

ѡ҆¦круліова нѣба, кому¦цѣ не¦трзеба, и҆¦сам бог¦цѣ потрзебовал, | кѣды мꙗл на¦свѣцѣ, пожиц ꙗ҆́ко дзѣцѣ, з¦цѣбѣ цꙗло и҆¦крев у҆фармовал. O Krolowa Nieba, komuż Cię nie trzebá, Sam BOG Cię potrzebował, Kiedy miał ná świećie zjáwić się iák dźiećie, Z Ciebie ćiało, krew formował.

2

є҆́сли и҆́¦сам в¦нѣбѣ, бог тескнил без¦цѣбѣ, поруцивши н҃бѣске крае, | а҆́бы был прзи¦тобѣ, положил¦сꙗ ве¦жлобѣ, на¦зѣми¦чловѣкем¦сѣ ста́е. Y w roskosznym Niebie tęsknił BOG bez Ciebie, Porzućiwszy gorne kráje, Byle był przy Tobie1, położył się w żłobie, Ná źiemi się człekiem staie.

3

1 2

Без¦цѣбѣ а҆́ніоли, панно не¦весели, пан с¦тобо тыс є҆́сть кроліово, | цѣбѣ поздрав ꙗіо2, мт҃ко божо знаіо, ты вшисткему створзеню глово.

APM2008: byle przy tobie поздрав ꙗіо: hier getrennt geschrieben

Edition

283

Nie są też weseli bez Ciebie Anjeli, BOG z Tobą, Tyś ich Krolową, Ciebie pozdrawiaią, Mátką BOZĄ znaią, Tyś stworzeniu wszemu głową. 4

Нѣ¦мам за¦чловѣка, кто¦сѣ нѣ¦уцѣка, бога родзицѣлко1 до¦цѣ́бѣ, | зачим люб злѣ¦чини, матка¦сѣ причини, такї певнѣ же бендзѣ в¦нѣбѣ. Nie mam zá człowieka, kto się nie ućieka, Matko BOZA do Ciebie. A choć kto zle czyni, zá kim się przyczyni Twá powagá, będźie w Niebie.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 95v-96r und 99v-100r; GIM 1938, 23v-24r (Dolskaya 1996, S. 53); GIM Ščuk. 61, 176v-177r; RNB Q XIV 25, 115v-116r; RNB Titov 4172, 61v-62r; vgl. Rothe 1984, Nr. 473. POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 375; Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej (APM), Warszawa 2008, S. 276 ("Pieśń o Maryi, Królowej niebios", Text aus: Kancyonał, 18. Jh. aus: Bibl. Jagiell. sygn. 926 I, S. 375-376); Eustachiewicz 1966, S. 180 (Incipit aus: Pol. Q. XIV 31, Nr. 31, datiert 1716/39, von Dominik Rudnicki). Das Lied ist nicht enthalten in: PN1627, PN1674, C1734. KOMMENTAR: Katholische Tradition: Das Marienlied, das nicht den Eingang in das Standardrepertoire der katholischen Liedersammlungen fand, wurde nur in der Ausgabe PN1745 gedruckt. Die handschriftliche Überlieferung aus der Biblioteka Jagiellońska (ediert in "Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej" von 2008) ist bis auf eine kleine Ausnahme mit der gedruckten Version identisch. Das Lied scheint geographisch mit der Region um Wilna, aus der die Ausgabe PN1745 stammt und in der der Kompilator der St. Petersburger Hs. von 1716/39 - Dominik Rudnicki - tätig war, verknüpft zu sein.

1

poln.: Boga Rodzicielko

Edition

284 53 ( нг҃ )

О мати дѣво красная, тыс богу возлюбленная 33v-34r

1

ѡ҆¦мт҃и дв҃о краснаꙗ, тыс богу возлюбленнаѧ, возлюбленнаꙗ, | радуйсꙗ бц҃е, а҆́ллилуйꙗ, а҆́ллилуйꙗ, дѣвам цр҃це.

2

Бос твойму сн҃у пред¦вѣки, дай намъ за¦матку на¦вѣки, на¦вѣки, | рад[уйсꙗ бц҃е]1, а҆́ллилуйꙗ, а҆́ллилуйꙗ, дѣвам цр҃це.

3

Тайна тройцы єст ѿкрыта, перше пред а҆дом закрита, закрита, | рад[уйсꙗ бц҃е], а҆́ллилуйꙗ, а҆́ллилуйꙗ, дѣвам цр҃це.

4

Прето¦тꙗ н҃бо выхвалꙗемъ, над серафим возвышаемъ, возвышаемъ, | рад[уйсꙗ бц҃е], а҆́ллилуйꙗ, а҆́ллилуйꙗ, дѣвам цр҃це.

5

Гды матка¦сн҃а повила, намъ радост з¦неба з꙽ꙗ҆вила, изꙗвила, | рад[уйсꙗ бц҃е], а҆́ллилуйꙗ, а҆́ллилуйꙗ, дѣвам цр҃це.

6

и҆¦мы сиѡ҆на земнаго, молим¦тꙗ сн҃а твоего, сн҃а твоего, | рад[уйсꙗ бц҃е], а҆́ллилуйꙗ, а҆́ллилуйꙗ, дѣвам цр҃це.

7

Не¦забувай2 нас цр҃це, буд з¦нами всегда влⷣчце, владичыце, | радуйсꙗ бц҃е, а҆́ллилуйꙗ, а҆́ллилуйꙗ, дѣвам цр҃це.

KYRILL. VARIANTEN: LMAB F19-233, f. 65 (Edition: Stern 2000, Nr. 133, S. 633); RGB 9498, 132v, vgl. Rothe 1984, Nr. 477; Javorskij 1934, S. 108 (Incipit: Песенник Югасевича III, 101r-v, "Пѣснь пресвятой Богородици", Edition in: Žeňuch 2006, Nr. 409, S. 863).

1 2

Die Refrainzeile ist in den Strophen 2-6 gekürzt wiedergegeben. забувай: poln.: zabywać, russ.: забывать, ukr.: забувати

Edition

54 ( нд҃ ) Злый татарине пекелный сыне 34v-35r

1

Злый татарине пекелный сыне, з¦лука¦стрѣлꙗеш не¦о҆дин гине, ах заболѣло срⷣце у҆млѣло, | гды почюло в¦собѣ стрѣлы, ѿ¦твоеѧ злиꙗ мѣры, у҆тѣкати треба.

2

Не¦усыпаеш рано вставати, и҆¦в¦нощи людем не¦даеш спати, и҆¦ѡ¦полудне взꙗллес не¦ѡдне, | дш҃у в¦свое пребыванѣ, гдѣ плач скрежет и҆ воланѣ, у҆тѣк[ати треба].

3

є҆́сли члв҃къ хотѣл о҆правит, а҆́¦твоꙗ хитрост внет є҆́гѡ зрадит, ох натыраеш конем выхаешъ, | увѧзавши арканъ в꙽ю҆ки, в꙽ꙗ҆жеш бѣдным людемъ руки, у҆тѣк[ати треба].

4

Не¦уважаеш дх҃овных станов, так¦теж и҆¦свѣцких великих панов, всѣх поражаеш смерти ѿдаешъ, | недочасной а҆́ле¦вѣчной, тамже жити души грѣшной, у҆тѣк[ати треба].

285

286

Edition

5

Часом изнайдешъ чисто¦сумнѣнѣ, в¦сем вѣку грѣшном и҆¦неѿмѣнно, так¦сꙗ¦стараеш аж поконаеш, | а҆́¦мы будем утѣкати, к¦творцу своему¦сѧ брати, измилуйсꙗ бж҃е.

6

Рач¦же¦сꙗ бж҃е и҆змиловати, створенѣ свое поратовати, нехай з¦добытым а҆́¦не покрытым, | мечем станет и҆¦боронит, и҆¦архангелъ врага гонит, а҆́рхаг҃гле ратуй.

7

Гды о҆сѣнꙗет бл҃годат¦твоѧ, там уступает сила вражнꙗ, на¦тꙗ взитает свѣта бѣгает, | твоего денныца спадый, а҆рхаг҃гле врага забий, а҆рхаг҃гле ратуй.

8

а҆́¦его стрѣлы с¦твоей причины, нехай погибнут в꙽¦є҆́дной годины, найхвалебнѣйший и҆¦найзацнѣший, | архаг҃гле михаиле, мы с¦тобою станем смѣле, а҆рхаг҃гле ратуй.

9

Учини з¦бг҃омъ нам поеднанѣ, архистратиже а҆¦бысмо снаднѣ, нан поглꙗдали врага не¦знали, | хвалꙗчи мы є҆́го крѣпост, даст нам з¦ласки свою млⷭть, на¦вѣк вѣков амень.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 39v-40r (darin Randnotiz: молитва на злых татар архистратигу мїхаилу); RGB 9498, 200v-201r; GIM 2469, 86v-87a; GIM Ščuk. 61, 136v-137r; RNB Pogodin 426, 150v-151r; RNB Q XIV 25, 57v-58r; RNB Titov 4172, 129v-130r; vgl. Rothe 1984, Nr. 279; Edition: Peretc, ZNTŠ Bd. 101, 1911, Misc. S. 130-131 (aus: Рук. Моск. Синод. Училищ. церковн. пения, № 926; davon

Edition

287

ein Abdruck in: Українська поезія. Середина XVII ст. Упор. В. І. Крекотень, М. М. Сулима. Київ 1992, S. 383-384); Erwähnung: Pozdneev 1970, S. 63: seltenes Versmaß; Pozdneev 1996, S. 110. ANMERKUNG: Dem Erzengel Michael war die Kirche des Čudovs-Klosters in Moskauer Kreml geweiht. Das Čudov-Kloster fungierte in der zweiten Hälfte des 17. Jhs. als das geistige und religiöse Zentrum des Moskauer Staates. Es war u.a. der Wohnsitz von Jepifanij Slavynec'kyj. –––––––––––– 55 ( не҃ ) Юж цѣ жегнамъ наймилший сыну ѣзусѣ 35v-36r

1

Юж¦цѣ жегнамъ наймилший сн҃у ѣзусѣ, срⷣца мего ѡдхлодо сличний христусѣ, | цож¦ꙗ почне так у҆бога, гды¦цѣ трацо перло дрого, з¦вѣлко жалобо, змѣнѣли¦сѣ о҆не слова, пелнас ласки бондзь здрова, пан езус с¦тобо.

2

Ох ꙗ҆́къ сментна о҆мдлева на¦цѣ патраіонц, а҆́¦тыс на¦крзыжу висиш глове схилꙗіонц, | єстем барзо у҆трапіона, и҆¦над вшитких ѡ҆пущона, в¦сироцвѣ моим, ты вѣш жем¦цѣ мѣловала, на¦ренках свых пꙗстовала, в¦дзѣцѣнстве твоем.

288

Edition

3

Вы жидове нѣзбоже цож¦вы чинѣцѣ, бым сѣ з¦сынем ростац мꙗла на¦то гонѣцѣ, | семїон мѣ прор[o]ковал, же мнѣ срⷣце мѣч прзебиц мꙗл, давно в¦косцѣлѣ, то¦сѣ тераз випелнѣло, тысіоц мѣчов мѣ прзебило, в дш҃евном цѣлѣ.

4

ѡ҆́ ꙗкож мам длуго жиц в¦такѣй цѣнжкосцѣ, у҆мрем с¦тобо посполу моꙗ радосцѣ, | и҆́¦напише такѣ слова, же¦то матка христусова, сн҃а бж҃его, ктора стокроц омдлѣвала, гды на срого см҃рц꙽ патрала, сн҃ачка свего.

5

а҆́¦по¦смѣрцѣ нѣх бендзѣ ктура з¦лѣтосци, вложивши в¦гроб ме¦цꙗло и҆¦бедне косци, | и҆́¦напише о҆не слова, же¦ту лѣжи бꙗла глова, жалѣм страпіона, ктора см҃рцѣ ест прзичина, жем позбыла свего сн҃а, ту положона.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 175v-176r; GIM 1938, 17v-18r; RNB Q XIV 25, 199v-200Ar; RNB Titov 4172, 57v-58r; vgl. Rothe 1984, Nr. 851. Das Lied in RNB Pogodin 1974, 35v-36r, stimmt nur mit dem ersten Teil des Liedes (verso-Seite) in den oben angeführten kyrillischen Varianten überein. Der zweite Teil des Liedes (recto-Seite) weicht dagegen von den anderen kyrillischen Varianten (die wiederum untereinander relativ einheitlich sind) erheblich ab. ANMERKUNG: Pozdneev 1996, S. 16, nennt für dieses Lied eine ksl. Variante "Уже тя лишаюся сладкое чадо". Das Lied wird in den Moskauer Hss. "Плач богородицы" genannt, vgl. Randnotizen in: GIM 1743, 150v-151r und 151v-152r; zu den Varianten der ksl. Version, vgl. Rothe 1984, Nr. 747; Keldyš 1983, S. 233: Die rhythmische Formel des poln. Liedes ist Mazurka, die ksl. Übersetzung ist dagegen melodisch und rhythmisch modifiziert.

Edition

289

POLN. TEXT: Es handelt sich um die Variante des polnischen Liedes „Żegnanie się Matki Najśw. z P. Jezusem Cierpiącym“ mit dem Incipit "Już cię żegnam naymilszy Synu Chrystusie" aus: Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 97; Kancyonał z XVIII w. (po 1720), aus: Hs. der Biblioteka Jagiellońska, sygn. 926 I, s. 151-156 (Abdruck in: Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej. Opr. Roman Mazurkiewicz. Warszawa 2008, S. 379-380); Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 151; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 271; Kancyonał (Mikołow) 1863, S. 261; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 319; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 219. Die Übereinstimmung ist lediglich nur in Zeilen 1.1=1.1, 1.2=1.2, 3.1=2.1 und die letzte Strophe 14=5 zu beobachten. Die letzte Strophe des kyrill. Liedes (5) ist auch im poln. Lied „Lament Boleśny Najśw. Panny Maryi” zu finden (poln. Text in: Bartnikowski, Piotr: Przewodnik po Kalwaryi, Wilno 1938, S. 72). In der Ausgabe K1863 erscheint die gleiche polnische Strophe leicht modifiziert:

5

Bartnikowski, Piotr: Przewodnik po Kalwaryi, Wilno 1938, S. 72 (Strophe 9)

Kancyonał 1863, S. 261 (Strophe 14)

A po śmierci niech będzie, który z litości Włożywszy w grób me ciało i smutne kości, Napisze mi takie słowa, Że tu Matka Chrystusowa, Żalem strapiona. Której śmierci jest przyczyna, Że pozbyła swego Syna, Tu położona. Amen.

A po śmierci proszę kto z swojej litości, włożywszy w grób moje ciało, zbolałe kości, niech napisze takie słowa, że tu Matka Jezusowa, żalem strapiona, której śmierci jest przyczyna, że pozbyła swego Syna, tu położona. Amen.

–––––––––––– 56 ( нѕ҃ ) Поганцы о боже живый, воюіо твой край власцивы 36v-37r - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm LXXIX, S. 138

1

Поганцы ѡ҆¦бж҃е живый, воюіо твой край власцивы, | косціол твой зе сромоцили, мꙗсто з¦грунту вывроцили.

290

Edition

Pohańcy, o Boże żywy, Wojują Twój kraj właściwy: Kościół twój zesromocili, Miasto z gruntu wywrócili. 2

На¦по[ва]л лежо по¦зѣми, трупы слугъ твоих ктореми, | барми¦сѣ птаство бржидливѣ, и҆¦бестыѣ драпежливѣ. Na pował leżą po ziemi Trupy sług Twoich, któremi Karmi1 się ptactwo brzydliwe I bestyje drapieżliwe.

3

Крев по¦д[р]огах жива плынѣ, ꙗ҆́ко вѣнцъ дещ2 вѣлки линѣ, | а҆́¦нѣмашъ ктобы з¦литосци, пꙗскемъ прикрыл бꙗдне косци. Krew po drogach żywa płynie, Jako gdy3 deszcz wielki linie; A niemasz, ktoby z litości Piaskiem nakrył4 biedne kości.

4

Наш припадек нѣщенсливы, сосіодъ видзонцъ заздросцивы, | о҆чи пасѣ дш҃е цѣши, сѣбѣ и¦з¦свым ровным смѣши. Nasz przypadek nieszczęśliwy Sąsiad widząc zazdrościwy, Oczy pasie, duszę cieszy, Sobie5 i z swym rownym śmieszy.

5

1

2 3 4 5

Рыхлож вшехмогонцы панѣ, твой прзецив нам гнѣв устанѣ, | гнѣв пожарови срогему, ровный нѣугашонему.

Keine Abweichung in den poln. Quellen. Der Großbuchstabe "K" sieht in der SchwabacherSchrift, in der die meisten polnischen Ausgaben (PN1627, PN1674, PD1587 u.a.) gedruckt sind, wie ein "B" aus. Hier ist anders als sonst das polnische {szcz} durch kyrill. {щ} wiedergegeben. PD1587, PN1627, PD1641, K-PCh1646: keine Abweichung; PN1674: więc Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627: keine Abweichung; PN1674: siebie

Edition Rychłoż, wiekuisty1 Panie, Twój przeciw nam gniew ustanie? Gniew pożarowi srogiemu Równy nieugaszonemu. 6

На¦тых ужий свей срогосци, кторзы жаднѣй вꙗдомосци, | о҆¦тобѣ богъ нѣ¦маіо, а҆ни¦цѣ в¦тросках взываіо. Na tych użyj swej srogości, Którzy żadnej wiadomości O Tobie Bogu nie mają, Ani Cię w troskach wzywają.

7

Ци през¦огѣн през¦мѣчь сроги, знищѣѣ люд свой убоги, | мꙗста и҆¦замки будовне, положили¦з¦зѣміо ровне. Ci przez ogień, przez miecz srogi, Zniszczyli Twój lud ubogi,2 Miasta i zamki budowne Położyli z ziemią rowne.

8

Нѣ¦хцѣй помниц наши злосци, а҆́ле ужий свей литосци, | над¦нами утрапіонеми, слугами о҆¦панѣ твеми. Nie chciej pomnieć naszych3 złości, Ale użyj swej litości Nad nami utrapionymi, Sługami, o Panie, Twymi.

9

о҆быд¦сѣ з¦нами ласкавѣ, ѡ҆¦то гволи твоѣй справѣ, | прзез¦тве и҆мѣ заволанѣ, прзими¦нас за¦прзеѣднанѣ. Obydź się z nami łaskawie, A to gwoli swojej sławie4; Prze Imię swe1 zawołane Przyjmi nas za przejednane.

1 2 3 4

PD1587, PN1627, PD1641, K-PCh1646: keine Abweichung; PN1674: wszechmogący PN1627: keine Abweichung; PN1674: Zniszczeie lud twoy ubogi Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627: keine Abweichung; PN1674: sprawie

291

292 10

Edition

Нѣ¦дай а҆бы был слышаны, тен глос быдз медзы поганы, | гдзѣ тераз он их бог славны, их ѡ҆бронца и҆ строж давны. Nie daj, aby miał słyszany Ten głos być2 miedzy pogany: Gdzie teraz ich on Bóg sławny, Ich obrońca i stróż dawny?

11

Хцѣй прзед¦ѡчима нашими, показац помсте над¦тыми, | кторы крев слуг¦их прзелꙗли3, и҆¦невиннѣ мордовали. Chciej przed oczyma naszemi Okazać4 pomstę nad temi, Którzy5 krew sług Twych przelali, I niewinne mordowali.

12

Услышъ крзык вѣнзніов¦у҆́богих, а҆¦выбав¦ѣ з¦оков срогих, | ѡд дал ѿ¦них см҃рць готово, кторо юж видза над¦глово. Usłysz krzyk więźniów ubogich, A wybaw je z oków srogich; Oddal od nich śmierć gotową, Którą widzą tuż6 nad głową.

13

Сосіодом плꙗц сѣдміорако, кторы нѣ¦так нам снадзь ꙗ҆́ко, | тобѣ панѣ уронгали, щудлки спрошнѣй задава́ли. Sąsiadom płać siedmorako7, Którzy nie tak nam snadź, jako Tobie, Panie urągali, Sznupki8 sprosne zadawali.

1 2 3 4 5 6 7 8

PD1641: keine Abweichung; PN1627: przez imię twe; PN1674: Przez twe imię PN1627, PN1674: bydź {ꙗ} ist graphisch als {а} mit Bogen realisiert. PN1627: keine Abweichung; PN1674: pokazać Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627: keine Abweichung; PN1674: ktorą iuż widzą Die restlichen poln. Quellen: śiedmiorako PD1587, PD1641, K-PCh1646: keine Abweichung; PN1627, PN1674: Szczudłki

Edition

14

293

а҆́¦мы твоѣй люд ѡ҆пѣки, бендзѣм¦цѣ славиц на¦вѣки, | не¦замилчем твоѣй хвалы, поки нѣба бендо сталы. A my, Twojej lud opieki, Będziem Cię sławić na wieki; Nie zamilczem Twojej chwały, Póki nieba będą stały.

KYRILL. VARIANTEN: vgl. das Lied "Боже ѧзыци прїйдоша" (Rothe 1984, Nr. 67, mit acht Varianten), das eine ksl. Übersetzung des vorliegenden poln. Liedes ist. POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm LXXIX, S. 179; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 117; Kancyonal-PCh (Gdańsk) 1646, S. 712; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 100; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 423 (entgegen der dort verzeichneten Angaben ist diese Version des Psalms nicht in C1638 enthalten). Diese Version des Psalms ist nicht in reformatorischen (K-KPs1646, K1706, K1782) oder in frühen lutherischen Gesangbüchern (C1596, C1620, C1638) nachgewiesen. ANMERKUNG: Graphische Besonderheit: poln. {szcz} wird an vielen Stellen, anders als sonst in der Hs., durch kyrill. {щ} wiedergegeben. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das kyrillische Lied stellt eine Abschrift des Kochanowski-Psalms aus dem Kantional PN1674 dar. –––––––––––– 57 ( нз҃ ) О пренасвѣншо панно чистосци 37v-38r

ѡ҆¦пренасвѣншо пан꙽но чистосци, цо¦не¦в¦прзестемп꙽нѣй мѣшкаш свꙗтлосци, | дай¦ми дзѣвицо дай¦ми свѣнцицо1, ласки свей з¦высокосци.

1

1

poln.: święcicę

294

Edition

2

Дай¦же ꙗлмужны1 чернцо в[ѣ]проше2, до¦цѣбѣ ѡ҆чи свое подноше, | дай же бракови3 дай тулꙗкови4, бѣд[нему]5 нензникови6.

3

Босты є҆́сть панна вѣлце богата, споможицѣлко вшисткего свꙗта, | ꙗлмужна моꙗ узыч покоꙗ, кенды ест роскош твоꙗ.

4

Вынѣсли чернцю хвѣба и҆¦сыра, ѡн таких даров з¦ренкъ их нѣ¦бира, | нѣ¦хце и҆¦хлѣба волѣ до¦нѣба, кѣды вшистким потрзеба.

5

а҆¦панна[го]7¦в꙽ і¦роскош цукруіо, злато и҆¦сребро є҆́му¦даруе, | нѣ¦та ꙗлмужна бо¦дш҃а длужна, хце быц ѡд¦грехов прожна.

6

Выбѣгли панни аж¦наулицѣ, узели чернцꙗ за¦влосеницѣ8, | хцѣли знѣволиц нѣ¦хцꙗл прзизволиц, почал слова мовиц.

7

Нѣ¦тенꙗ чернецъ цо служе свꙗту, ренце подноше ку¦маестату, | сн҃а божего пана моего, длꙗ¦збавенꙗ своего.

1 2 3 4 5 6 7 8

poln.: jałmużna Korr. des Schreibers, schlecht lesbar: {?} zu {ѣ} in {вѣпроше} poln.: brakowi (D. Sg.): (dt.: Mangel, russ.: недостаток) {ꙗ} ist graphisch als {а} mit Bogen realisiert; poln.: tułaczowi Stelle ist schlecht lesbar (durch Tintenabklatsch). poln.: nędznikowi (dt.: dem Elenden), Beleg in: SJPL, III, 1857, S. 312. Korr. des Schreibers: {го} ist nachträglich eingefügt. poln.: włosienica; ksl.: власяница; ruth.: влосеница (dt.: asketisches Gewand, Büßerhemd)

Edition

8

Єдке1 панѣнке собѣ любуе, насвѣншо панне в¦серцу пꙗстуе, | гардзѣ ѡ҆брокем2 свѣцким вырокем, бѣге до¦панни скокем.

9

Бо¦дай би были то¦ци чернцовѣ, ꙗ҆́кови были свѣнци ѡйцовѣ, | бысмо згардзили свꙗт о҆пусцили, панне свѣнтей служили.

295

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 87r (nur Incipit "Ѡ пренасвѣнтша" mit Noten); vgl. Rothe 1984, Nr. 487. Eine russifizierete (und leicht abweichende) Version des Liedes findet sich außerdem in der Sammelhandschrift GIM Muz. 516, f. 33-34, Edition des Liedes durch A. M. Pančenko im Aufsatz "Скоморошина о чернеце" // TODRL 1965, Bd. 21, S. 92-93). –––––––––––– 58 ( ни҃ ) Нигды сѣ не ленка цнота, нигды жаднего клопота 38v-39r – Poln. Text nach: Cnota. In: Rotuły Mikołaja Kochanowskiego do synów swoich [...] Roku Pańskiego 1584. Abdruck in: Dzieła Jana Kochanowskiego, t. III. Leipzig 1835, S. 158-159.

1

Нигды¦сѣ не¦ленка цнота, нигды жаднего клопота, | цнота клейнотъ нестрацоны, цнота скарбъ непреплационы.

22 23

1 2

--Cnota klejnot niestracony, Cnota skarb nieprzepłacony:

poln.: jętca (dt.: Gefangener); Beleg in: SJPL, II, 1855, S. 269: "Jętce bóg rozwiezuje związane." poln.: obrok (Eccl.: dań, czynsz, żołd)

Edition

296 2

З¦цноты вшелка славы слынѣ, а҆¦богатство марнѣ гинѣ, | цнота кролевство будуѣ, цнота мꙗста направуѣ. 11 18 29 30

3

Z cnoty wieczna sława słynie, A bogactwo marnie ginie: Cnota królestwa buduje, Cnota miasta naprawuje:

Милше¦ми цнота с¦худобо, нижли нецнота с¦оздобо, | завше ѡ҆на¦з¦богѣм ѣдна, а҆́¦дрога до¦нѣба пелна. 5 6 33 34

Milsza mi z cnotą chudoba: Niżli z niecnotą ozdoba: Cnota tu nas z Bogiem jedna, I do nieba droga pewna:

POLN. TEXT: Cnota. In: Rotuły Mikołaja Kochanowskiego do synów swoich [...] Roku Pańskiego 1584. Abdruck in: Dzieła Jana Kochanowskiego. Wydanie nowe Jana Nep. Bobrowicza, tomik III. W Lipsku u Breitkopf et Haertel 1835, S. 158-159. Siehe auch: Bibliographie von Nikolaev 2008, S. 66-67, zur Rezeption von "Rotuły Mikołaja Kochanowskiego" in Russland im 17. Jahrhundert. ANMERKUNG: Das Gedicht "Cnota" fand auch Eingang in eine Reihe anonymer weltlicher Sammlungen aus der Mitte des 17. Jahrhunderts, vgl. Badecki, Karol: Polska liryka mieszczańska. Pieśni tańce – padwany. Lwów 1936. S. 178, 295-296, 334. Diese Gedichtversion weist jedoch einige inhaltliche Abweichungen zur Variante in „Rotuły“ auf. KOMMENTAR: Die "Rotuły" von Mikołaj Kochanowski waren den "Wydania zbiorowe" von Jan Kochanowski in den Ausgaben von 1617, 1629 und 1939 beigefügt, vgl. Piekarski 1930, S. 9-12.1 Eine selbständige Ausgabe von "Rotuły" erschien bereits in Kraków in den Jahren 1585 und 1611.

1

Das Werk wurde unter dem Titel "Jan Kochanowski" gedruckt und enthält die "Rotuły" im Anschluss an den Psałterz Dawidów.

Edition

297

59 ( нѳ҃ ) Насвѣнша марїя в огродечку была 39v

1

Насвѣнша марїꙗ в¦огродечку была, вышла з¦неꙗ¦та ѡздоба1 ꙗк слична лилѣꙗ.

2

Злоте влоси мꙗла пѣнкне росчесала, ку¦ѡздобѣ ѣзусовей в꙽ вꙗнечку ходз[и]ла2.

3

Сличнѣ¦сѣ у҆брала в¦свꙗтлосци¦зостала, о҆здобила¦сѣ¦цнотами ꙗ҆́ко клейнотами.

4

В¦тым а҆ніол нѣбѣский ѿдал поклон ниский, поздровивши марїю показал лилїю.

5

Панна гды читала а҆́ніола узрꙗла, покорне¦сѣ склонивши мондре роспытала.

6

а҆́ ꙗк сѣ то станѣ нѣбѣский а҆нѣле,

в¦чистосци ꙗ҆ веле¦жила3 бога полюбила.

7

а҆́ніолъ услугуѣ поселство справуѣ, вѣдзь марїꙗ жето пан бугъ4 тобѣ о҆бѣцуе.

8

Гды почела бога помыслила в¦дроге, до¦елжбеты побежала послуге ѿдала.

9

Гды бога повила вѣнца нѣ¦страцила, матка и҆ панна зостала и҆¦менжа незнала.

1 2 3 4

poln.: ozdoba (dt.: Zierde); ruth.: оздоба poln.: w wianeczku chodziła (Beleg bei Jan Żabczyc, Symphonie Anielskie 1631, C2: "w wianeczku już nie chodzić"); {и} ist durch Tintenabklatsch schlecht lesbar. poln.: wiele żyła poln.: bóg: hier ist {ó} durch [u] und nicht wie üblich durch [o] wiedergegeben.

Edition

298

KYRILL. VARIANTEN: GIM Ščuk. 61, 189v-190r (14 Strophen: 9 der hier vorliegenden plus 5 weitere Strophen); RNB Q XIV 25, 208r; RNB Q XIV 21, 70v; vgl. Rothe 1984, Nr. 425 ANMERKUNG: Keldyš 1983, S. 232: Dem Lied liegt eine Melodie mit dem MazurkaRhythmus zu Grunde. Weitere Lieder mit der gleichen Melodie sind das geistliche kyrillische "Имам аз своего Иисуса моего" (vgl. Lied Nr. 41 dieser Hs.) und ein weltliches polnisches Lied, das durch Jerzy Gołos in einer Hs. der Biblioteka Jagiellońska entdeckt wurde.1 –––––––––––– 60 ( ѯ҃ ) Над іорданем стала, до бога волала 40r

1

Над¦іорданем стала, в҃ , до¦бога волала, в҃ .

2

Панѣ ѣзу христе, в҃ , прес¦тве воде чисте, в҃ .

3

З¦свѧта нѣх прзеꙗде, в҃ , к¦тобѣ на¦бесѧде, в҃ .

4

Прзевѣз сїмеѡ҆нѣ2, в҃ , мой свѣнтый патроне, в҃ .

5

Панно нѣма волꙗ, в҃ , нѣбѣскѣго кролꙗ, в҃ .

6

Рзече панна засѣ3, в҃ , в¦тым погодным часѣ, в҃ .

7

Прзевѣз свѣнтый ꙗ҆́нѣ4, в҃ , бозкѣ ты коханѣ, в҃ .

8

Цѣбѣ знаіо воды, в҃ , прзевѣз же во¦гроды, в҃ .

9

В¦те¦гдзѣ матка¦свѣнта, в҃ , прес а҆ніола взѣнта, в҃ .

1 2 3 4

Vgl. Gołos, Jerzy: Repertuar pieśniowy wieku XVII w świetle nowo odkrytego rękopisu 127/56 Bibl. Jagiellońskiej w Krakowie. In: Muzyka 1956, Nr. 2, S. 2-14, dort S. 5. poln.: Symeonie: gemeint ist "Starzec Symeon" (Simeon der Greis) poln.: rzecze zasię (dt.: entgegnen) poln.: święty Janie: gemeint ist "Jan Chrzciciel" (Johannes der Täufer)

Edition

10

Тва¦мѣ нѣх о҆пѣка, в҃ , прзевезѣ з¦далека, в҃ .

11

ꙗ҆́нъ свѣнтый жеглюѣ, в҃ , о҆крентем1 керуѣ, в҃ .

12

Всꙗдай богу мила, в҃ , бендзѣш в¦нѣбѣ¦жила, в҃ .

13

Тва покута свѣнта, в҃ , у¦бога прзиѣнта, в҃ .

14

Панна сѣ радуе, в҃ , на¦о҆крентъ встенпуе, в҃ .

15

Вскоро во¦крент всꙗдла, в҃ , до¦ног свѣнтых падла, в҃ .

16

Нѣ¦спусць мѣ¦з¦опѣки, в҃ , панѣ мой на вѣки, в҃ .

299

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 84r (darin Randnotiz: марїи е҆гѵпетской); RGB Und. 897, 28v; GIM 1938, 14r; GIM Ščuk. 61, 161r; GIM Sin. 927, 42v; RNB Pogodin 426, 164v; RNB Titov 4172, 52r; vgl. Rothe 1984, Nr. 420; Kaleki 1863, Nr. 436 (Bessonovs Quelle: "Рукоп. Унд[ольского] 4 и Лазар[овича]" und Kommentar: "Следующий стих уже только переписанъ Русскими буквами съ Польского, но однако мы его не находимъ въ печатныхъ Польскихъ Кантычкахъ"); RNB Q XIV 141, f. 149v-150v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 66); RNB Soloveckoje 619/654, f. 239v (Anf. 18. Jh.). ANMERKUNG: Vgl. die Retransliterierung des kyrillischen Liedes zurück ins Polnische bei Butskaya 2006, S. 126ff.

1

poln.: okręt (dt.: Schiff)

Edition

300 61 ( ѯа҃ )

Нѣ дуфай в щенсцю надер и мондросци 40v-41r

1

Нѣ¦дуфай в꙽¦щенсцю надер и҆¦мондросци, кторы заживаш нѣ¦модрзе ку¦злосци, | щесцѣ нѣ¦стане а҆́¦модросць шванкуѣ, гды богъ ѿстонпи а¦злосць ѡ҆пануѣ.

2

Нѣ¦дуфай славѣ а҆ни¦лудскѣй мовѣ, вѣнцей похлубіо рзадки правды повѣ, | а҆́¦ты¦сѣ марнѣ повѣсцсіо уводзишъ, о҆ни¦цѣ зводзо а҆́¦ты¦сѣ заводзишъ.

3

Нѣ¦дуфай вѣку млодему ни¦силе, вѣк сѣ ѡдбѣжи сила в¦кротки хвиле, | а҆́¦ты за¦кротки час збендзѣш вѣчносци, любос и҆¦силны чекай уломносци.

4

Нѣ¦дуфай ѣсли¦маш достатков¦вѣле, дзиссе ве¦злоцѣ а҆́¦дзисꙗ в꙽¦попѣле, | в¦попіол сѣ кажды зе¦злота о҆броци, а҆́¦роскошами сам собѣ вѣк скроци.

5

Нѣ¦дуфай цо¦сѣ колвѣкъ добрзе дзѣѣ, ѣжли хцеш здобыц вѣчны¦ци надзѣѣ, | бо¦кто ту жи҆ѣ щенсливы ѣст вшелки, не¦може пѣвне щенсцю быц навѣки.

6

Быц не¦рзечоно взіолес добра твоѣ, а҆́туке дзныцы нѣх1 одбіоро своѣ, | о҆¦панѣ везми цос дал был ѡ҆вшеки, не¦квитовал мѣ з¦добръ твоих на¦вѣки.

1

Stelle ist unklar.

Edition

7

ѡ҆гнѣ и҆¦мече глод повѣтрзе менки, ту допусц намѣ твей караней ренки, | бым нѣ¦был вѣчне ах вѣчнѣ караны, на¦мѣнки вѣчнѣ бым нѣ¦был выданы.

8

а҆́ни¦моꙗ злосць прзевыцнѣ¦жиц може, твей милосердзе вѣчный вѣчный боже, | ним¦цѣ ѡ҆бража милосердзе твоѣ, упрзедзам гладзонц брзидкѣ грзехи моѣ.

9

Упрзедзам ласке и҆¦повага твоꙗ, без¦тей нѣ¦може быц услуга моꙗ, | ѣсли сам захцеш збавиш без¦трудносци, ктож¦цо докаже без¦твей ѡ҆патрзносци.

10

Никтъ нѣ¦докаже бес¦цѣбѣ ѡ҆¦боже, хиба тва ласка щегулнѣ споможе, | ꙗм попѣл нѣхай свѣци ласка твоꙗ, с¦попіолу фениѯ бендзе дш҃а моꙗ.

11

Знам¦сѣ жем попел, ренка тва ѡ҆¦боже, з¦тего попіолу цо хцех справиц може, | а҆́¦так ꙗм попѣл рзеконцъ панѣ смѣле, зехцеш ли знайдзеш злото в¦тым попѣле.

301

VARIANTEN: keine bekannt ANMERKUNG: Das Lied weist Ähnlichkeit mit Stoffen und Motiven aus „Księga Koheleta“ (das Buch Kohelet, Prediger Salomos oder Ekklesiastes) auf. Vor allem das Motiv der Vergänglichkeit (pol. marność bzw. lat. vanitas) ist stark präsent.

Edition

302 62 ( ѯв҃ ) Наклон о ѣвропо наклон уши своѣ

41v-42r - Poln. Text nach: Pieśni nabożne 1672 (Kijów), A2r

1

Наклон ѡ҆¦ѣвропо наклон уши своѣ, услыш о҆¦африкѣ услыш пѣсни моѣ, | покора в¦свѣцѣ кролюѣ, покора сцептрум пꙗ҆́стуѣ, в҃ . Nakłoń, o Ewropa, nakłoń uszy swoie, Uszłysz, o Afryka, uszłysz pieśni moie, Pokora w świecie króluie, Pokora Sceptrum piastuie.

2

Прзими а҆́мерико прзими вдзенчнѣ¦слова, бондзь а҆́зиѣ лютни слухац бондзь готова, | покора сѣдзи на¦тронѣ, покора ходзи в¦коронѣ. Przymi Ameryka, przymi wdzięczne słowa, Bądź Azia Lutni słuchać, bądź gotowa, Pokora siedzi na Thronie, Pokora chodzi w Koronie.

3

Слухайцѣ мѣ тераз вѣлцы монарховѣ, слухайцѣ мѣ вшисци потежни кроліовѣ, | покора ма сигнет царски, покора ма урзондъ цесарски. Słuchaycie mię teraz wielcy Monarchowie, Słuchaycie mię wszyścy potężni Królowie: Pokora ma Sygnet Carski, Pokora ma rząd Cesarski.

4

Слухайцѣ мѣ зацни з¦охото ксіожента, а҆́¦наклонцѣ на¦глос у҆ши све панѣнта, | покора носи клейноты, покора ма ланцух злоты.

Edition

303

Słuchaycie mię zaćni z ochotą Xiążęta, Nakłońcie na głos moy uszy swe Panięta, Pokora nosi Kleynoty, Pokora ma Lancuch złoty. 5

Слухай глосны тронбы вшелкѣ людкѣ племѣ, слухайцѣ кролевства ѯѣнства панства зѣмѣ, | покора о҆лимпіо рзадзи, покора вшитек свꙗт людзи. Słuchay głośney trąby wszelkie ludzkie plemię, Słuchaycie Królestwa Xięzstwa, Páństwa, ziemie, Pokora Olimpem rządzi, Pokora wszystek świat sądzi.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 79v-80r (darin Randnotiz: хвала смиренія); GIM 1938, 25v-26r; GIM Ščuk. 61, 186v-187r; RNB Pogodin 426, 149v-150r; RNB Q XIV 25, 100r; RNB Titov 4172, 63v-64r; vgl. Rothe 1984, Nr. 423 POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne 1672 (Kijów), A2r; Die Sammlung befindet sich im Anhang zum Werk: Galatowski, Joanicjusz: Messiasz prawdziwy Jezus Chrystus Syn Boży, od początku świata, przez wszystkie wieki ludziom od Boga obiecany [...]. Od Grzesznika Ioaniciusza Galatowskiego, Archimandryty Czernihowskiego, z Typographiey Kijowo Pieczarskiey [...] Roku 1672. (Exemplar: Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. MNK VIII-XVII.584). Die Edition des Liedes aus dieser Ausgabe siehe: Radyszewśkyj, Część II, 1998, S. 275. ANMERKUNG: Da die „Pieśni nabożne“ von 1672 sich nur im Anhang zu „Messiasz Prawdziwy“ finden, wird angenommen, dass Ioanikij Haljatovs'kyj (poln.: Joanicjusz Galatowski, russ.: Иоаникий Галятовский) der Verfasser der fünf Lieder umfassenden Sammlung ist. Vgl. dazu: Medvedyk 2011, S. 203-210. Das Werk „Messiasz Prawdziwy“ liegt auch in kirchenslawischer Version („Мессия правдивый Иисус Христос Сын Божий […]“ Киев, 1669) vor, ein entsprechender Anhang darin mit den polnischen Liedern oder ihren kirchenslawischen Äquivalenten ist jedoch bis heute nicht bekannt.

Edition

304 63 ( ѯг҃ )

Боже ласкавый, прзийми плачъ крвавый 42v-43r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 341

1

Бж҃е ласкавый, прзийми плачъ крвавый, у҆падаіонцых людзи, | срдцемъ в꙽здихамы, л꙽зы вылевамы, нѣх прозба ласке взбудзи. 1

2

Полска корона, вѣлцѣ страпіона, жебрзе твоей литосци, | зь ѣдней¦же ма́тки, незгодне дзꙗтки, шарпаіо ѣй в¦нѣнтрзносци. 2

3

2 3 4

Gdzie są rycerze, bitni żołnierze, gdzie ich męstwo i siła. Z niemi pospołu, do jednego dołu, z niemi się 3 położyła.

Юш нѣ¦маш давных, рыцеров славныхъ, ренка¦тыранска взноси, | млудзь4 сѣ зозтала, и҆¦та нѣ¦цала, см҃рць ранне жнїва коси. 4

1

A nieprzyjaciel, wziął sobie za cel, ach nieszczęśliwa dola! Z tak znamienitej Rzeczypospolitéj, uczynił dzikie pola.

Гдзѣ со¦жолнѣрзе, славны рыцерзе, гдзѣ их¦менства и҆¦сѣлы, | з¦ними посполу, до¦ѣднего долу, в¦гробѣ сѣ положилы. 5

5

Nasza korona 1, wielce strapiona, żebrze Twojej litości, Jednejże matki, niezgodne dziatki, szarpają jéj wnętrzności.

а҆́¦нѣпрзиꙗцѣл, взіолъ собѣ на¦цѣл, ах нѣзченслива долꙗ, | так знамѣнитеи, рзечи посполитеи2, учинил дзикѣ полꙗ. 3

4

Boże łaskawy, przyjmij płacz krwawy, upadających ludzi, Sercem wzdychamy, łzy wylewamy, niech prośba łaskę wzbudzi.

Już nie masz dawnych, kawalerów1 sławnych, ręka tyrańska znosi. Młódź się została, i to nie cała, śmierć ranne źniwo kosi.

C1734 und L1865: Polska korona рзечи посполитеи: hier getrennt geschrieben. C1734 und L1865: w grobie się Hier anders als sonst poln. {ó} als kyrill. {у} wiedergegeben.

Edition

6

Нѣ¦людзска рада, а҆́ни порада, плꙗц выграва в¦потрзебѣ, | срⷣце трухлѣѣ, шаблꙗ¦тѣмпѣѣ, гды нѣмаш боже цѣбѣ. 6

7

Najwyższy Panie, mocny Hetmanie, dobądź oręża twego, Uśmierz pogany, ulecz nam rany, w sławie imienia twego.4

Бондзь тарчо моцна, дзѣнна и҆¦ноцна, укаш границе злему, | улеч те раны, дай пожонданы, покой дзѣдзинству твему. 9

10

Nic niepomoże, ach mocny Boże, żadna nasza potęga, Gdy Twój żarliwy gniew sprawiedliwy, za grzechy nas dosięga. 3

Найвышши панѣ, моцный гетманѣ, ты хцѣж нас ушиковац, | ѡдпусць нам вины, а҆́¦без причины, матки свей хцѣй ратовац. 8

9

Ani gromada, ni ludzka rada,2 plac wygrywa w potrzebie, Szabla tępieje, serce truchleje, gdy Boże niemasz Ciebie.

Мѣчъ нѣ¦поможе, мой моцный бж҃е, жадна наша потенга, | гды твой жарливый, мѣчъ справедливый ренка срога досѣнга. 7

8

305

Bądź tarczą mocną, dzienną i nocną, załóż granicę złemu. Rozprosz tyrany, daj pożądany, pokój dziedzictwu swemu5. Amen.

Вѣнцъ цѣбѣ¦просим, ренце подносим, дай намъ упамѣнтанѣ, | по¦крывавым бою, дай жиц꙽ в¦покою, ѡ҆¦хрⷭте вѣчный панѣ. --6

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 218v-219r; GIM 1938, 10v-11r, 66v-65r; GIM Ščuk. 61, 170v-171r; GIM Sin. 927, 46v-47r; RNB Pogodin 426, 146v-147r; RNB Q XIV 25, 5v-6r; RNB Titov 4172, 48v-49r; vgl. Rothe 1984, Nr. 64. POLN. VARIANTEN: Cancyonal 1734, S. 243 (9 St.); Pieśni nabożne 1745, S. 584 (9 St.); Kancyonał 1794, S. 428; Pieśni nabożne (Królewiec) 1796, S. 468; Kancyonał 1800, S. 456; Kancyonał 1863, S. 341 (9 St.); Lutnia. Piosennik polski, zbiór drugi. 1 2 3 4 5 6

C1734, PN1745, K1794, PN1796: kawalerów; L1865: rycerzów Keine Abweichung in den poln. Quellen. Strophe 7: keine Abweichung in den poln. Quellen. Strophe 8: keine Abweichung in den poln. Quellen. Die restlichen poln. Quellen: twemu Die letzte Strophe ist in poln. Quellen nicht zu finden.

Edition

306

Lipsk 1865: "W czasie wojny", S. 40 (L1865); Spiewnik Polski, T. 2, Lwów 1878, S. 75; Rothe 1984, Nr. 876: Hruševs'kyj, ZNTŠ, 15, 1897, S. 27-28, nur 7 Strophen (= LNB ASP 135, 1718-1727); Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 57; Peretc, Zametki 1901, S. 67 (Hs. v. Dominik Rudnicki, RNB Polsk. Q XIV 97, datiert 1713); Oloff 1744, S. 270 (mit Bezug auf: Kancyonał pieśni nabożnych, Kraków 1721; das Lied soll dorthin aus einem "lutherischen Cantional" gelangt sein).1 Das Lied ist ebenfalls enthalten in: Kancjonał pieśni nabożnych (Kraków) 1724, S. 506, vgl. Buchwald-Pelcowa 1992, S. 86; zum Lied selbst, ebd. S. 75-76. ANMERKUNG: Pozdneev 1970, S. 64, sieht hier ein Beispiel für die Russifizierung der polnischen Lieder. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Die polnischen Quellen des 18. und 19. Jahrhunderts sind alle relativ einheitlich und weisen nur wenige Abweichungen untereinander auf. Sie enthalten jedoch nicht die Version, die als Prototyp für das kyrillische Lied diente. Da das Lied in den Sammlungen PN1627 und PN1674 nicht nachgewiesen ist, muss vorerst die 1944 verbrannte Hs. von Dominik Rudnicki von 1713 als der allererste polnische Beleg gelten. –––––––––––– 64 ( ѯд҃ ) Боже заступи, боже притупи, мнѣ жало грѣховное 43v-44r

1

Бж҃е заступи, бж҃е притупи, мнѣ жало2 грѣховное, | что мꙗ снѣдает, что¦мꙗ вмѣтаетъ, въ є҆зеро ѡ҆гненное3.

2

Кто мнѣ поможе, мой крѣпкий бж҃е, на¦полы умираю, | ѿ¦добра в¦бѣду, ѿ¦свѣта во¦тму, силно¦сꙗ напираю.

1 2 3

Allerdings sagte Oloff nicht aus welchem evangelischen Kantional. Auch Wöhler 1999, Nr. 57, waren keine evangelischen Versionen dieses Liedes bekannt. poln.: żądło (dt.: Stachel) vgl. Biblia Wujka, Apokalipsa IX:10 "I miały ogony podobne niedźwiadkom, a żądła były w ich ogoniech" (Ausgabe Warszawa 1923). poln.: jezioro ogniste (dt.: Feuerschlund), vgl. Biblia Wujka, Apokalipsa XX:14 "A śmierć i piekło wrzucono w jezioro ogniste. Ta jest śmierć wtóra." (Ausgabe Warszawa 1923).

Edition

3

Что¦нерад вижу, что ненавижу, тое чинити мушу, | бг҃а гнѣваю, врага утѣшаю, скверню тѣло и҆¦дш҃у.

4

Єй бж҃е бж҃е, тож мнѣ негоже, без¦твоей помощи, | что зачинаю, все потоплꙗю, чину во¦дни и҆¦в¦нощи.

5

Грѣх¦мꙗ заслѣпил, о҆чи заслонил, бж҃е твоей свѣтлосци, | грѣху служилем, раб грѣху былемъ, боже твоей милости.

6

Без¦тебе бг҃а, к¦смерти всесрога, марность над¦марносцꙗми, | роскош минает, смерть наступает, з¦розными припадками.

7

Свѣт нещасливый, враг¦то здрадливый, штутчне нас тут и҆зводитъ, | какъ умираем, все зоставлꙗемъ, нагих нас всѣх виводитъ.

8

а҆¦тѣло сластми, с¦простыми страстми, раждает ѡ҆гнь серчистый, | смола потрава, о҆гнь єст забава, но¦плод грѣха вѣчнистый.

9

Вѣчне плакати, вѣчне а҆лкати, и҆¦на¦вѣки жаждати, | гдѣ зубной скрежет1, у҆ста вичный2 трепет, не¦преста умирати.

10

а҆¦враг пекелный, на¦грѣх смертелный, ꙗк хочет, так¦їзводит, | легко по¦грѣху, тратит утѣху, так до¦пекла ловит.

11

Ей приди приди, бж҃е мой¦вниди, любве срⷣца моего, | грѣхи попали, срⷣце роспали, жалост дому твоего.

12

Ей ѿзовисꙗ, ей покажисꙗ, бж҃е мой невидимый, | хоч согрѣшаю, тебѣ¦сꙗ каю, бж҃е непостижимый.

13

Ей приди приди, бж҃е мой¦вниди, можеш¦мꙗ о҆чистити, | о҆мый слезами, о҆свѣц молбами, можеш¦мꙗ воскресити.

14

Єй приди приди, бж҃е мой¦вниди, всѣ му́ки заслужилем, | ты грѣхи бачиш, карат не¦рачиш3, во¦всем¦сꙗ задолжилемъ.

1 2 3

307

Vgl. Biblia Wujka, Ew. Mateusza XIII:42 "I wrzucą je w piec ognisty; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów" (Ausgabe Warszawa 1923). BAN 45.8.195: всегдашниї; GIM 1938: уста¦ви́чный poln. Elemente: grzechy, baczysz, karać, nie raczysz

Edition

308 15

Дай то всѣ муки, сѣчи¦на¦штуки, дай всем свѣте терпѣти, | токмо дай вѣчне, во¦твоей личнѣ, тебе бг҃а хвалити.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 210v-211r; BAN 45.8.195, 2v-3r; RGB 9498, 107v108r; GIM 1938, 42v-43r; GIM 2469, 75v-76r; GIM Sin. 927, 30v-31r; RNB Q XIV 25, 8v-9r; RNB Titov 4172, 80v-81r; vgl. Rothe 1984, Nr. 63; Incipits: Peretc 1911, Priloženija, S. 57 (in: RGB Und. 900, f. 26); Peretc 1900, I-2, S. 66 (in: RNB Q XIV 141, 144v: Церк.-слав. с полон[измами]) und S. 87 (in: RNB Q XIV 16, 42v); vgl. ferner Drage & Sullivan 1995, S. 27-33: BAN 25.7.14; RNB Q XIV 16, 42v-43r (gekürzte Version); stärker kirchenslawisierte Version in: RNB O I 358, 144v-145r (10 Strophen). ANMERKUNG: Das Lied enthält eine Reihe apokalyptischer Motive, die eine hohe Affinität zum Wortschatz der Wujek-Bibel aufweisen. –––––––––––– 65 ( ѯе҃ ) Злота ойчизна ѯенства литевскѣго 44v-45r

1

Злота ойчизна ѯенства литевскѣго, упадлас ценжко ѿ¦разу є҆днего, | гды здрайца ꙗнуш радзивил здрадзоны1, подал¦сѣ москвѣ в¦злосцꙗх зануроны2.

2

Выховалес¦го с¦продков на¦свым лонѣ, в꙽¦бога тым щенсцю и҆зъ ѣго о҆броне, | квитнела бовѣм о҆пак твой надзѣіо, видзонцъ гды с¦тобо так¦сѣ прентко дзѣіо.

3

Столица наша вилнꙗ укохана1, з¦оздобъ з¦достатков з¦ойчизны зобрана, | косціол и¦зборы богате збуроне, будовне гмахи в¦попіол о҆броцоне.

1 2

poln.: zdradzony (dt.: verraten) poln.: zanurzony (dt.: versunken)

Edition

4

Крев¦сѣ невинна лѣѣ рынштоками2, з¦дꙗтек и¦҆матекъ ренбаных шаблꙗми, | законных о҆собъ ѡ҆бое п[а]ци3¦вѣлѣ, легло на¦плꙗцу при¦каждым косцѣле.

5

ꙗ҆́вно ойчизне здрайцо радзивиле, уфалес велкѣй свей потенжней силе, | бывши германом здрадзецк[о]с¦шедлъ4 с¦панем, с¦короно з¦литво и҆¦войско поданем.

6

Сеймь был здрадзи[вилъ]5 на¦ѡ҆броне литвы, жебы петнасцѣ тысенцей до¦битвы, | ты мꙗлес люду є҆дно¦шесць тысенцей, бралес з¦скарбу¦ты миліонами венцей.

7

Крадлес ойчизне скуповалес в¦злосци, роспросциралес свое мае[тн]осци6, | палацъ коштовны збудовалес в¦вилне, замыслевалес велко речъ усилне.

8

Хцꙗлесъ удзѣлным ѯіонженцѣм быц¦в¦литвѣ, не¦давши полꙗ з¦москвицинем в¦битвѣ, | пусцилес шведа в¦панство за¦границе, хцꙗлес загубиц ѯѣнжства половинце.

9

Гды з¦богуславем ровно шедлъ ве¦влосци, шведом теж подал све выкрутне злосци, | мꙗлес таемне з¦москво розмовѣнѣ, о҆двіодлес войско хцꙗлес на¦згиненѣ.

1 2 3 4 5 6

309

Korr. des Schreibers (vielleicht nachträglich): {ухована} zu {укохана} poln.: rynsztokami (dt.: Gassenrinne) Korr. des Schreibers; Gerasimova 2012, S. 490, sieht hier: плци Korr. des Schreibers: {здрадзецкас|шедлъ} zu {здрадзецкос|шедлъ}. Die Endung {длъ} ist supralinear angebracht. Die Endung {вилъ} ist supralinear angebracht. Stelle ist schlecht lesbar.

Edition

310 10

Маскал встренповал палил и҆¦плюндровал, литевско зѣміо сцинал и҆¦мордовал, | лꙗментъ вшитких строн ревне нареканѧ, на¦радзивила помст[а]1 и҆¦вздыханꙗ.

11

Дошед крвавы плач неба высокѣго, выдал нам декрет сын бога живего, | а҆́бы радзивил хоробо зложоны, лежал о҆похлы кадукем зражоны.

12

Потым смерць быстра косо¦заводзила, о҆¦каркъ2 гордего здрайце радзивила, | втронцила є҆го в¦пекелне долины, там¦го кнутуіо плютонове сыны.

VARIANTEN: keine bekannt ANMERKUNG: Zu den Quellen der Besetzung von Wilna durch die russischen Truppen im Jahre 1655 vgl. Герасимова, Ирина: Занятие Вильны русскими войсками 8 августа 1655 г.: Сопоставление нарративных и документальных источников // Senoji Lietuvos literatūra, 32 (2011), S. 135-154. Siehe auch: Герасімова, Ірына: Канты часу шведскага «патопу» (1655-1660 гг.) у расійскіх рукапісах апошняй чвэрці XVII ст. // Arche 6 (2012), S. 477-491 (darin Textabdruck des Liedes aus der hier bearbeiteten Handschrift, vgl. S. 490-491). –––––––––––– 66 ( ѯѕ҃ ) Жалосне панѣнка плакала, гды сына на крыжу видзяла 45v3

1

Жалосне панѣнка плакала, гды¦сына на¦крыжу видзꙗла.

2

На¦кторым злосць людска прибила, над¦нами срогеми прикрыла.

1 2 3

Korr. des Schreibers, schlecht lesbar; vermutlich: poln.: pomsta (dt.: Rache, Strafe) poln.: kark (dt.: Kragen, Genick) Das Lied erstreckt sich nur über eine (verso-)Seite.

Edition

3

Цꙗло ющ зшарпане о҆мдлѣва, крев з¦сѣбѣ ѡ҆бфиту вылѣва.

4

Желꙗзо венцъ жродлем добыва, ренце бок и҆¦ноги о҆мыва.

5

о҆чи¦сѣ ве¦крви¦свей купаіо, а҆¦уста¦гѣнкносци нѣмаіо.

6

Цѣрнѣм панско глово катуіо, зембома до¦мозку преймуіо.

7

На¦ноги панѣнка патрзала, зелзами до¦сн҃а волала.

8

Сн҃у мой и҆¦бж҃е є҆́дины, зелжоный зраніоный без¦вины.

9

Хрⷭтус учнꙗ сн҃емъ мꙗнуе, панѣнку за¦матку даруе.

10

о҆ панна л꙽зами¦сѣ залꙗла, о҆д¦жалю цѣншкѣго земдлꙗла.

11

а҆¦христус в¦тым часѣ у҆мѣра, о҆чи све насвѣнтше завѣра.

12

Панна зас на¦сн҃а позрала, юш го в¦пул мартвего жегнала.

13

о҆¦цн҃у предвѣчна сличносци, руцаш мѣ нѣщенсно в¦жалосци.

14

Плач н҃бо плач вшисткѣ створзенѣ, слонце скрый злот све променѣ.

15

Ѯѣнжиц крвавіо нѣх¦сѣ дзис¦лѣѣ, нѣх вшитка свꙗтлосць дзис чарнѣѣ.

16

Бо¦свꙗтлосць предвѣчна счернꙗла, крвіо сродзе вшитка¦сѣ о҆блꙗла.

17

Нѣх¦мы тен дзѣн смѣрціо зостане, нѣх с¦тобо умѣрам о҆¦панѣ.

18

Нѣх в¦жалю таковым нежи҆ѣ, лѣпѣй зѣмный гроб нѣх закрыѣ.

19

В¦тым плачю с¦крыжа¦го зложила, потым б¦гроб каменный вложила.

20

З¦ѣзу хрⷭте длꙗ¦нас зменчоны, збитый зкрвꙗны вшитек здренчоны.

21

Змилуй¦сѣ панѣ наш над¦нами, нехай бедзем твеми сн҃ами.

311

KYRILL. VARIANTEN: Kaleki 1863, Nr. 384 (Übereinstimmung nur bei der ersten Strophe); vgl. Rothe 1984, Nr. 248 und Nr. 1142 mit "Żałośnie panienka płakała":

312

Edition

Hier handelt es sich allerdings um ein anderes (weltliches) Lied. Zwar stammt die älteste Vorlage dieses weltlichen Liedes von Adam Lewandowic Strzezowczyk aus der Sammlung „Dama dla uciechy młodziencom y pannom“ von Anfang des 17. Jahrhunderts, eine Übereinstimmung mit dem hier vorliegenden polnisch-kyrillischen Lied ist jedoch nicht festzustellen.1 Eine kirchenslawische Übersetzung bzw. eine Paraphrase liegt dagegen beim Lied "Жалостно дѣвица рыдаше" vor, das in folgenden Hss. zu finden ist: GIM 1938, 91v-92r; RGB 9498, 72v-73r; GIM 2469, 17v-18r; GIM Chlud. 126, 46v-47r; GIM Ščuk. 61, 143v-144r; RNB Pogodin 426, 148v; RNB Q XIV 25, 53v-54r; RNB Titov 4172, 128v-129r; Kaleki 1863, Nr. 360; RNB Q XIV 141, f. 133v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 65; hier Kommentar von Peretc: Церк.-слав. Плачъ Богородицы), vgl. Rothe 1984, Nr. 250. Die Strophenanordnung (1-11) des kirchenslawischen Liedes "Жалостно дѣвица рыдаше" in der Hs. GIM 1938, 91v92r (Dolskaya 1996, S. 185) unterscheidet sich vom Rest der kyrill. Hss.: 1+7+2+8+3+9+4+10+5+11+6. Die Variante in GIM Chlud. 126, 46v-47r und RNB Q XIV 25, 53v-54r, korrespondiert auf der Strophenebene ganz deutlich mit der hier vorliegenden kyrillisch-polnischen Version des Liedes. Eine Gegenüberstellung einiger kyrillischer Varianten (hier in den Hss. RNB Pog. 1974, GIM Chlud. 126D und RNB Q. XIV 25) deutet auf eine gemeinsame (polnische) Vorlage hin: RNB Pog. 1974, 54v

GIM Chlud. 126D, 46-47r

RNB Q XIV 25, 53v-54r

Жалосне панѣнка плакала,

Жалостно дв҃ица рыдаше,

Жалосно дв҃ца рыдаше,

гды¦сына на¦крыжу видзꙗла.

гды на крⷭтѣ сн҃а видѧше.

єгда накрⷭтѣ сн҃а зрѧше.

На¦кторым злосць людска прибила, Нанже ты чл҃вѣче воздвиженъ,

Нанже ты воздвиже члв҃че,

над¦нами срогеми прикрыла.

воꙗзвы свирѣпо облече.

воѧзвы свирѣпо облеченъ.

Цꙗло ющ зшарпане о҆мдлѣва,

Плоть ти мертвенно увѧдаеть,

Плоть уже мертвенно вѧдает,

крев з¦сѣбѣ ѡ҆бфиту вылѣва.

кровь си сугубо изливаетъ.

кровь свою сугубо зливаетъ.

Желꙗзо венцъ жродлем добыва,

Источников же пѧтъ течаше,

Істочников же пѧть течаше,

ренце бок и҆¦ноги о҆мыва.

руцѣ і нозѣ омываше.

руцѣ бокъ нозѣ омываше.

1

Auch das Lied Nr. 104 dieser Hs. weist eine hohe Affinität zur Sammlung „Dama dla uciechy“. Zum Lied „Żałośnie Kasinka płakała” vgl. Badecki, Karol: Polska liryka mieszczańska. Pieśni – tańce – padwany. Lwów 1936. S. 14; eine spätere poln. Abschrift (in lateinischen Buchstaben) ist in ASP 136, 3v-6v (vgl. Edition bei Hruševs’kyj ZNTŠ 15 (1897), S. 11-13) zu finden.

Edition

313

67 (ѯз҃ ) Уступуй ночи, свѣтлость у очи 46r

1

Уступуй ночи, свѣтлость у¦очи, засвѣтила, в҃ , гды панна сн҃а породзила.

2

Во¦вифлє҆́мѣ, в꙽¦у҆богом домѣ, мѣсте мало, в҃ , тое¦сꙗ ста́ло барзо рано.

3

В¦убогой станѣ, там¦ест [...]1 над¦пани, раждаетсꙗ, в҃ , пеленами повиваетсꙗ.

4

Терпит зимносци, тѣлом нагосци, бг҃ъ правдзивый, в҃ , не¦постижимый у҆¦вѣчносци.

5

Ктора в¦нас была, є҆́ва в꙽чинила, днес марїꙗ, в҃ , тое прикрыла гды зродзила.

6

Квѣток рожаный2, нам подобаный, ѿ¦многих лѣт, в҃ , желал є҆́го свѣт о҆плаканый.

7

Море глыбоко, быстро широко, лей волнами, в҃ , над¦берегами круг широкий.

8

Просимож тебе3, дитꙗ малое, дажд¦сему¦дажд, в҃ , панови щастꙗ вь є҆́го дому.

9

Панѣ господару зацный шафару, нам убогим, в҃ , злотом дорогим даруй нас.

1

Stelle ist schlecht lesbar; GIM 1743, GIM 1939: там пан над паны Eine ähnliche Passage "Dzisia Pana nad pany, Króla nad krześcijany, Jako kwiatek różany. Porodziła Maryja" befindet sich im Weihnachtslied in: Zbiór pieśni 1551-1555 aus der Biblioteka Kórnicka (Kantyczki Wiszniewskiego), 24r, vgl. Bobowski 1893, S. 200; Textabdruck auch in: Kolędy Polskie 1966, S. 51. poln.: Prosiemyż ciebie

2

3

Edition

314

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 145r; GIM 1938, 32r (Dolskaya 1996, S. 66); LMAB F19-233, f. 4v (Edition: Stern 2000, Nr. 8, S. 412); RGB 9498, 66r; GIM Ščuk. 61, 110v-111r; RNB Q XIV 25, 145r, 169r; RNB Q XIV 21, 5v-6r; RNB Titov 4172, 70r; Kaleki 1863, Nr. 300-301; vgl. Rothe 1984, Nr. 753; Javorskij 1934, S. 21 (Incipit: Песенник Михаила Тарахонича, 50v-51v; mit weiteren, späteren Varianten und bibliographischen Angaben); Žeňuch 2006, Nr. 117a-b, S. 338-341. –––––––––––– 68 ( ѯи҃ ) Роже сличная, дево чистая 46v-47r

1

Роже сличнаꙗ, дв҃о чистаꙗ, вдꙗчне1 пахнучаꙗ, | подай намъ руку, нехай нейдем в¦муку, мт҃ко милосерднаꙗ.

2

Чертоже славный, квѣтками в꙽сланный, тыс бг҃у зготованный, | подай намъ [руку, нехай нейдем в¦муку, мт҃ко милосерднаꙗ].

3

Бѣла лилѣꙗ, дв҃о марїꙗ, в꙽¦терну заквѣтнула, | подай намъ [руку, нехай нейдем в¦муку, мт҃ко милосерднаꙗ].

4

Сына препроси, гнѣв є҆́го гаси, студне2 животами, | подай намъ [руку, нехай нейдем в¦муку, мт҃ко милосерднаꙗ].

5

Даруй покоем, под¦крылом своим, вѣрных рабов твоих, | подай намъ [руку, нехай нейдем в¦муку, мт҃ко милосерднаꙗ].

6

Ѡй стан за¦нами, свои҆ми слугами, ѡ҆¦роже пресличнаꙗ, | подай намъ [руку, нехай нейдем в¦муку, мт҃ко милосерднаꙗ].

7

Везри своим ѡ҆ком, из¦небесных ѡ҆кон, вызвол нас из¦неволѣ, | подай намъ руку, подай и҆¦ѡ҆бѣ, прийми нас в¦небо к¦себѣ; [ в҃ ].

1 2

ukr.: вдячне, (russ.: благодарно), vgl. SUM, t. 1, 1970, S. 314. poln.: studnia (dt.: der Brunnen)

Edition

315

KYRILL. VARIANTEN: LMAB F19-233, f. 65r (Edition: Stern 2000, Nr. 135, S. 635); RNB Q XIV 141, f. 89v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 62); Hruševs'kyj, ZNTŠ, Bd. 15, 1897, S. 33; vgl. Rothe 1984, Nr. 660; Edition: Javorskij 1934, S. 148 (aus: Песенник Югасевича III, 103v; mit weiteren, späteren Varianten und bibliograph. Angaben); Hs. Kyjivskyj Universytet 20, (Сборник Грушатицкого), fol. 3 (datiert mit Anf. des 18. Jhs., Incipit in: Javorskij 1910, S. 21), Hs. Kyjivskyj Universytet 21 (pieśni X. Daniela Р. Sokołowskiego), fol. 1v-2r, datiert 1721, Incipit in: Javorskij 1910, S. 26); Žeňuch 2006, Nr. 395b-c, S. 839-840. ANMERKUNG: Teile des vorliegenden Liedes tauchen im Lied "Пісня Теребовельській Богородицï" aus dem Spivanyk prof. Kalužnjac'koho Nr. 1, 52a-54a, datiert um 1737, Strophen 10-13 (Edition: Voznjak, URA XI (1925), S. 495-497) auf. –––––––––––– 69 ( ѯѳ҃ ) Велможна панно горо превысока 47v-48r

1

Велможна панно горо превысока1, породи сн҃а и҆стинна востока, | здаръ восток христа в꙽¦н҃бе нам видѣти, в мирѣ седѣти.

2

о҆хладо вѣрных дворе хрⷭта св҃та, потѣхо наша от¦агг҃ла приꙗта, | рач нас стеречи зимных всѣх мѣшканцовъ, и҆ райских вѣнцов.

3

К тебѣ взираем пресвѣтлой зорницы, руки взносꙗчи к¦небесной цр҃цы, | покрый нас крылы сн҃ов о҆плаканых, на¦смерть юж¦данных.

4

На¦мѣсте мыⷭлный высокаго па́на, ко грому в¦небѣ на¦земли моц дана, | Прийми нас к¦себѣ борони ѡт смерти, и҆ є҆́го̀ стерти.

5

Раю пресличный и҆ граде замкненый, котрий2 христовѣ будетъ о҆томкненый, | ѡтвори нам дверъ нех найдем о҆брону, в нѣбѣ корону.

1

2

Das Motiv der Jungfrau Maria als Heiliger Berg geht auf Gregor den Großen (gest. 604) zurück: "Mons quippe in vertice montum fuit, quia altitudo Mariae supra omnes sanctos refulsit". Vgl. Mone, F. J.: Lateinische Hymnen des Mittelalters. Zweiter Band. Marienlieder. Freiburg im Breisgau 1854. S. 412. ukr.: котрий, russ.: который, bel.: каторы, *kъterъ, vgl. ESUM, t. 3, S. 61.

Edition

316

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 40v-41r; GIM Ščuk. 61, 33v-34r; RNB Titov 4172, 78v-79r; vgl. Rothe 1984, Nr. 99; Erwähnung: Pozdneev 1970, S. 60. –––––––––––– 70 ( о҃҃ ) От богу мила од вѣков выбрана 48v-49r

1

Ѿ богу мила од¦вѣков выбрана, за¦матке є҆́му ты нѣпокалꙗна, | панно насвѣнтша прзевышша чистосціо, а҆́ніолов и҆¦вших свѣнтых сво годносціо.

2

Ты по¦правицы сѣдзѣш сн҃а бога, прес¦цѣ драбина и҆¦през¦та ѣст дрога, | до¦нѣба вѣрным ты є҆́стес о҆б[о]рона1, вшему хресцианству ты єст[есь]2 заслона.

3

Ты нѣ¦погардзиш хоц грзешникѣм, мож ной3 спроснѣйшим и҆¦нѣцното вѣлким, | кторзы надзѣіо тылко покладаіо, в¦тобѣ и҆¦к¦тобѣ з¦вѣре уцѣкаіо.

4

у҆слухаш панно модлитвы каждего, и҆¦ꙗк ласкава чловѣка жаднего, | о҆¦цо цѣ проси нигды нѣ¦прзебачиш, леч ведлуг просбы дац му вшитко рачиш.

5

Прзетож панѣнко и҆¦мы¦цѣ благамы, колꙗна серца свего накланꙗмы, | наклон¦же уши све к¦нам о҆¦блаіонцых, а҆¦избав в¦смутках сѣ занураѡнцых.

1 2 3

Das zweite {о} ist in der Hs. supralinear über dem Buchstaben {б} gesetzt. Die Endung {есь} in {єстесь} ist supralinear (und vermutlich erst nachträglich) eingefügt. poln.: możnej; мож ной: hier getrennt geschrieben.

Edition

6

Од¦нѣпрзиꙗціол збав нас вѣрне сыны, збав¦нас просѣмы и҆ наше краи҆ны, | бы¦нѣпрзиꙗцѣл был прзеч о҆дегнаны, од¦них а҆бы был внет заслѣпіоны.

7

а҆́бы нѣ¦трафил втаргац добы чистых, ї¦прогов наших а҆рук свых нечистых, | прзецирац нѣ¦мог шабліо сво¦поганско, вѣрных¦хресцїанъ мордуіоцъ тыранско.

8

Збав нас и҆¦ѡд¦тых цо нас хцо позбавиц꙽, вѣчны ойчизны и҆¦ѡд¦ний оддалиц꙽, | знав непрзиꙗцѣл нехай засменцоный, не¦бендзе о҆¦вшем вѣчне поцѣшоный.

9

...1 | а¦нѣхай позна иж¦є҆стес о҆брона, наймоцнѣйша нам є҆стес и҆¦заслона.

VARIANTEN: keine bekannt –––––––––––– 71 ( оа҃҃ ) Христос з дѣвы ся раждает, богъ человѣком ставает 49v-50r

1

Христос з¦дѣвы¦сꙗ раждает, бг҃ъ человѣком ставает, | а҆́гг҃ли вдꙗчне2 спѣвают, покой¦земли повѣдают, аллилуйꙗ аллилуйꙗ.

2

Н[е]бо1 весело ликует, бг҃ъ чловѣком обѣцует, | утренку слн҃це проⷣкуе2, панна хрⷭту услугуе, аллилуйꙗ аллилуйꙗ.

1 2

Die neunte Zeile auf der verso-Seite fehlt. ukr.: вдячне, (russ.: благодарно), vgl. SUM, t. 1, 1970, S. 314.

317

318 3

Edition

у҆слугует в¦пороженю, нам проⷣкуе ку¦збавеню, | звѣзда поселство справует, с¦трема цр҃ми в꙽ пут шествует, аллилуйꙗ аллилуйꙗ.

4

Пастырїе прибѣгают, покорне сꙗ є҆́му кланꙗют, | ꙗ҆́ко бг҃у н҃бесному, творцу свѣту широкому, аллилуйꙗ аллилуйꙗ.

5

и҆́ мы¦сꙗ є҆́му кланꙗймо, скарби пред¦ным покладаймо, | ꙗ҆́ко малому дитꙗти, небесному ѡтрочати, аллилуйꙗ аллилуйꙗ.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 156v-157r; GIM 1938, 154r-155r (Dolskaya 1996, S.); RGB 9498, 55v-56r; GIM Ščuk. 61, 115v-116r; RNB Q XIV 25, 171v-172r; RNB Titov 4172, 188v-189r; Rothe 1984, Nr. 775; RNB Q XIV 141, f. 71v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 60); Kaleki 1863, Nr. 299 (Bd. 4, S. 86: "Рукоп. Толст.; разнорѣчія изъ рукоп. Лазар."); Hruševs'kyj, ZNTŠ, Bd. 17, 1897, S. 64-65, Nr. LXVIII (= ASP 135); Javorskij 1934, S. 168-169 (aus "Песенник Тараховича" 1757, 54v-55r, mit weiteren bibliographischen Angaben). KOMMENTAR: Das Lied scheint eine Übersetzung des lateinischen Liedes: "Puer nobis nascitur de pura virgine" (poln. "Dzieciątko się narodziło z czystej Dziewice") zu sein. Es existieren mehrere gedruckte und handschriftliche Varianten dieses Liedes.3 1) Eine lateinische und eine polnische Version davon befindet sich in: Kancjonały Staniąteckie (16./17. Jh.), vgl. Kolędy polskie, S. 234. 2) Eine weitere gedruckte Version (lateinisch-polnisch) ist bei Jagodyński 1638, S. 27 und in einer Reihe katholischer Kantionalsammlungen (z.B. PN1674, S. 20) zu finden. 3) Eine Paraphrase, die in vielen Pastoralki-Sammlungen (z.B. Pastorałki i kolędy, 1871. S. 118) sowie in späteren katholischen Liedersammlungen (ZP1871, S. 137) zu finden ist. Die Paraphrase scheint der kyrillischen Version sehr nah zu sein, vgl.:

1 2 3

Hier wurde von mir aus technischen Gründen das Titlo aufgelöst. poln.: prątkuje; GIM 1938: прондкуе Die handschriftliche Version ist incipitarisch erfasst bei: Krzyżaniak, Barbara: Kantyczki z rękopisów karmelitańskich XVII-XVII w. Kraków 1977. S. 233; siehe auch Wöhler 1999, Nr. 1083, S. 535.

Edition

319

K.1

ZP1871, S. 137

Jag1638, S. 27

1=1

Narodził się Jezus Chrystus bądźmy weseli, Chwałę mu na wysokości nucą Anieli. Gloria, gloria in excelsis Deo!

Dźeciątko się narodźiło z czystey dźiewice, Ktorego Anieli chwałą barzo wysoce:

2=2

Na kolana wół i osioł przed Nim klękają. A swoim go Stworzycielem i Panem znają Gloria, gloria in excelsis Deo!

Przed ktorym wół y ośieł na kolana kłękali, Bowiem swego Pana być go poznali.

3=4

Pastuszkowie przybiegają na znak im dany, Cześć oddają i witają Pana nad pany. Gloria, gloria in excelsis Deo!

4=3

Trzej Królowie z wielkiemi dary przyjechali, Trzey Krolowie przyiachali z wielkimi dary, Mirę, kadzidło i złoto Jemu dawali. Złoto, mirrhę, y kadźidło ofiarowali: Gloria, gloria in excelsis Deo!

5=5

I my także chwałę dajmy dzieciątku temu, Jako Panu nieba, ziemi, zbawcy naszemu. Gloria, gloria in excelsis Deo!

Y my cześć y chwałę daymy dźieciątku temu, Jako Panu a Zbawicielowi naszemu.

Die Anklänge an die Menschwerdung Christi finden sich in einer Kolęda von Sebastian Grabowiecki: Rymy Duchowne, 1590. (Wyd. J. Korzeniowski, Kraków 1893, S. 85), Nr. LXXXVI, vgl.: 25

1

Bo zaź nie dziwna, jak ta wiara w sercu wstawa, Gdy słyszym, że się dzisia Bóg człowiekiem stawa. Więc iż panna bez zmazy, chocia porodziła, Owszem czystości więtszej, niżli w matce była.

Die erste Zahl bezieht sich auf die polnischen, die zweite auf die kyrillischen Strophenangaben.

Edition

320 72 ( ов҃ )

Любо кѣды злотый фебус выника з моря 50v-51r

1

Любо кѣды злотый фебус выника з¦морꙗ, любо кѣды злотосвѣтнꙗ крисѣ зорꙗ, | завше мой¦жаль срогий ѡ҆ ѣзу мой дрогий, помніонц на¦све цѣнжкѣ грехи1 и҆¦на¦сонд твой срогий.

2

Вшисткѣ¦ми поцѣхи гино жалѣм срдце дзенте, бо¦мѣ с¦панем дзѣліо свѣцкѣ марносцї преклѣнте, | длꙗ кторых моего ѣ҆́зуса милего, розгнѣвавши утрацилем панско ласки ѣго.

3

Нѣ¦смѣм о҆чю поднесць в¦нѣбо грехми2 змазанный, срого менка застрашоный ѣзу мой коханый, | бым¦сѣ скрыл под¦зѣмѣ лѣч грехов¦мых бремѣ, трапи дренчи без¦литосци ствожоне сумнѣнѣ.

4

Нѣ¦мыслилем ниц о҆ богу щенсцюм уфал свему, ктореми дзис о҆стидзило ко¦богу¦моему, | бо¦фортуна свꙗта так ꙗ҆́к¦птако¦лꙗта3, рано в꙽ є҆́дней украине а҆́ вѣчор гдзѣ и҆ндзѣ.

5

Лѣч познавши нестатечносц свꙗта ѡблуднѣго, у҆цѣкам¦сѣ ꙗ҆ до¦цѣбѣ ѣзуса милего, | прзепусц грехи4 мое през¦срого смерць свое, а҆́¦по¦смѣрци прими дх҃а мего в¦ренце твое.

6

а҆́¦марна свѣцка облуда нѣхай мѣ нѣх меци, чистосц цнота и҆ простота н҃ба нѣх домесци, | враз¦же в¦серце мое ѣзу раны свое, а¦по¦смерци прзийми дх҃а мего в¦ренце твое.

1 2 3 4

GIM1938: грзехи GIM1938: грзехами poln.: tak jak ptaka lata GIM1938: грзехи

Edition

321

Тобѣ сѣ полѣцам ѣзу¦ме дроге коханѣ, в¦тобѣ срⷣце в¦тобѣ мысли в¦тобѣ ме уфанѣ, | вшитке лꙗта мое при¦тобѣ¦нѣх стое, ἴ¦збав ѣзу вѣчней менки грешно душе мое.

7

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 69v-70r (darin Randnotiz: "[п]окаянны" und "зправлена"), GIM 1938, 22v-23r; GIM Ščuk. 61, 175v-176r; RNB Pogodin 426, 156v-157r; RNB Q XIV 25, 84v-85r; RNB Titov 4172, 60v-65r; vgl. Rothe 1984, Nr. 377; RNB Soloveckoje 619/654, f. 218v-219r (Anf. 18. Jh.). Die kirchenslawische Übersetzung "Аще когда солнце восходит от моря" befindet sich in: GIM Chlud. 126D, 7v-8r; GIM Ščuk. 61, 137v-138r; vgl. Rothe 1984, Nr. 36. ANMERKUNG: Vgl. die Retransliterierung des kyrillischen Liedes ins Polnische bei Butskaya 2006, S. 126ff. Siehe auch: Pozdneev 1970, S. 70: Die ersten zwei Strophen zeichnen sich durch Euphonie aus. –––––––––––– 73 ( ог҃ ) Чем нѣ жалуешъ, нѣ покутуеш 51v-52r

1

Чем нѣ¦жалуешъ, нѣ¦покутуеш, чили юш ростачаш, грехами выкрачаш, | беⷥ¦жалованꙗ, упамѣнтанꙗ, в҃ .

2

о҆чи нѣ¦плачо, грзехи све бачо, на¦добрзе нѣх годза, цѣбѣ нѣ¦заводза, | а҆́ ꙗ жалуѣ, же грзех любуѣ, в҃ .

3

1

Єй юш нѣ¦кламай, а҆́ни¦оддалꙗй1, за¦грзехи жалосци, длꙗ боски милосци, | мѣй то в¦памѣнци, и҆¦жал твей хенци, в҃ .

GIM1938, GIM1743: ѿдаляй

Edition

322 4

Скруш¦сѣ камѣню, в¦твардим сумнѣню, прземов хоць нѣ¦веле, а҆ прос бога смѣле, | згрзешилем мой панѣ, затрзимай каранѣ.

5

Смѣй так нацѣрац, покой завѣрац꙽, нѣ¦бойсѣ срогосци, прос боски литосци, | нѣ¦бендзеш взгардзоный, вѣчне потемпіоны1.

6

Єй же юш жалуй, плачонцъ покутуй, кторы прагнѣш вѣчнѣ, цѣшиц¦сѣ сполечнѣ, | з богемъ и¦свѣнтыми, взгардзай свꙗтовеми.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 164v-165r (Randnotiz: покаянъ); GIM 1938, 49v50r; RNB Q XIV 25, 189v-190r; RNB Titov 4172, 88v-89r; vgl. Rothe 1984, Nr. 804. –––––––––––– 74 ( од҃҃ ) Боже чемус мѣ чемус мѣ мой вѣчны 52v-53r - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XXII, S. 33-37

1

Боже чемус¦мѣ чемус¦мѣ мой вѣчны, боже о҆пусцилъ в¦мой час о҆статечны, | звонтпіоны мой свꙗтъ животъ о҆плаканы, нѣ¦мам¦сѣ чего іонцъ ꙗ҆́ чловѣкъ страпіоны. Boże, czemuś mię, czemuś mię mój wieczny Boże opuścił, w mój czas ostateczny? Zwątpiony mój świat, żywot opłakany, Nie ma się czego człowiek jąć stroskany2.

1 2

GIM1838: потемніны C1638, K-KPs1646, K1782: keine Abweichung; PN1627: czeo (sic!) iąć człowiek ia strapiony; PN1674: czego iąć ia człowiek strapiony

Edition

2

323

Цали дзѣн꙽ воламъ боже мой до¦цѣбѣ, а҆́¦ты просбъ мои҆хъ нѣ¦хцѣш прзиіонцъ до¦сѣбѣ, | цало ноцъ воламъ лечъ воланѣ моѣ, нѣ¦прзеѣднанѣ ми҆́ꙗ ѹ҆̀хо твое. Cały dzień wołam, Boże mój, do Ciebie. A Ty próśb nie chcesz przyjąć mych1 do Siebie. Całą noc wołam, lecz wołanie moje Nieprzejednane mija ucho Twoje.

3

а҆́ле о҆¦панѣ панѣ добротливы,

тыс он мѣшканѣць и҆¦строжъ нѣво[нтпливы]2, | мꙗста свентего зкондъ на¦вшиткѣ строны, брзми глос твей хвалыї3¦нѣзостановіоны. Ale, o Panie, Panie dobrotliwy. Tyś on mieszkaniec i stróż niewątpliwy Miasta świętego, skąd na wszystki strony Brzmi głos Twej chwały niezastanowiony.

4

Прзодковѣ наши¦тобо¦сѣ щицили, а҆¦завжды прзеж¦цѣ вспоможенї были, | ктобѣ волали а҆¦со выслухани, в¦тобѣ уфали а¦нѣзасромани. Przodkowie naszy Tobą się szczycili, A zawżdy przez Cię wspomożeńi byli. Ktobie wołali, a są wysłuchani, W Tobie ufali, a niezasrumani4.

5

а҆́ле ꙗ҆́ цом ѣсть цом ѣсть прзе¦бог¦живы, робак нѣ¦чловѣкъ робак нѣщенсливы, | смѣхъ тылко людзки взгарда о҆статечна, подлего гмину и҆¦прзиганѧ вѣчна.

1 2 3 4

PN1627, C1638, K-KPs1646, K1782: keine Abweichung; PN1674: a ty moich proźb niechcesz przyjąć Korrektur des Schreibers: der Wortlaut vor der Korrektur ist nicht leserlich. Das Zeichen {ї} sieht wie {j} mit Trema aus. PD1583: keine Abweichung; PN1627, C1638, K-KPs1646, PN1674: niezasromani

324

Edition

Ale ja com jest? com jest, prze Bóg żywy? Robak, nie człowiek, robak nieszczęśliwy. Śmiech tylko ludzki, wzgarda ostateczna Podłego gminu i przygana wieczna. 6

Кто потка кажды же¦мнѣ¦сѣ насмѣе, нос¦мардзи генбо крзиви глово хвѣе, | богу тен уфа нѣхже¦го ратуѣ, нѣх го вызволи кѣды го милуѣ. Kto potka, każdy ze mnie się naśmieje, Nos marszczy1, gębą krzywi, głową chwieje: Bogu ten ufa, niechże go ratuje, Niech go wyzwoli, kiedy go miłuje.

7

Тыс мѣ з¦живота вывіодлъ матка моѣй, ѣсчемъ у¦пѣрси уфал в¦ласце твоей, | ѣщемъ в¦пѣлюшкахъ гарнол¦сѣ ку¦тобѣ, и҆¦ѡ҆бралем¦сѣ вѣчным богемъ собѣ. Tyś mię z żywota wywiódł matki mojej, Jeszczem u piersi ufał w łasce Twojej, Jeszczem w pieluchach2 garnął się ku Tobie, I obrałem Cię Bogiem wiecznym sobie.

8

Нѣхцей же мѣ дзис в¦остатнѣй потрзебѣ, мой вѣчны панѣ о҆д рзуцац꙽ од¦сѣбѣ, | смѣрць прзед¦очима и҆¦незносне менки, а¦нѣмаш ктобы за¦мно подніослъ ренки. Nie chciejże mię dziś w ostatniej potrzebie, Mój wieczny Panie, odrzucać od siebie. Śmierć przed oczyma i nieznośne męki, A niemasz, ktoby za mną podniósł ręki.

1 2

Keine Abweichung in den poln. Quellen. PD1629, C1638, PD1641, K-KPs1646, K1782: keine Abweichung; PN1627, PN1674: w pieluszkach

Edition

9

Вилцы мѣ зевшондъ сродзи о҆точили, зевшондъ мѣ вилцы заварлї о҆тыли, | пащенки на¦мѣ роздарли страшливе, ꙗ҆́ко лев сроги звѣрзе лупіонц жїве. Wilcy mię zewsząd srodzy otoczyli, Zewsząd mię wilcy zawarli otyli; Paszczęki na mię rozdarli straszliwe, Jako lew srogi, zwierzę łupiąc żywe.

10

Розсплынолем¦сѣ ꙗ҆́ко вода правѣ, косць нѣ¦зостала жадна в¦своим станѣ, | ꙗ҆́ко́ воскъ плынѣ кѣды слонце грзеѣ, так моѣ серце в¦тенскницы нищеѣ. Rozpłynąłem1 się, jako woda prawie, Kość nie została żadna w swoim stawie. Jako wosk płynie, kiedy słońce grzeje, Tak moje serce w tesknicy niszczeje.

11

Моц моꙗ вшитка и҆¦сила вродзона, высхла такъ ꙗ҆́ко скорупа спаліона, | наполы змартвꙗл ѣнзык упрагніоны, гроб свой прзед¦собо видзе ѿворзоны. Moc moja wszystka2 i siła wrodzona Wyschła tak, jako skorupa spalona. Napoły zmartwiał język upragniony, Grób swój przed sobą widzę otworzony.

12

1 2

Заскочила мѣ всцѣклых псов громада, о҆бѣгнела мѣ нѣцнотливых рада, | прзебили ренце ноги¦ми прзебили, вшиткѣ ме косци прзез¦скоре зличили.

Keine Abweichung in den poln. Quellen. PD1583, C1638, K-KPs1646, K1782: keine Abweichung; PN1627, PN1674: wszytka

325

326

Edition

Zaskoczyła mię wściekłych psów gromada, Obegnała mię niecnotliwa1 rada. Przebili ręce, nogi mi przebili, Wszystki me kości przez skórę zliczyli. 13

Мысль нацѣшивши пасо о҆чи своѣ, на¦нѣслыханѣ патрзо мен꙽ки моѣм, | подзѣлилї¦сѣ моѣми шатами, о҆¦сукніо моѣ міотали¦костками. Myśl nacieszywszy, pasą oczy swoje, Na niesłychane patrząc męki moje. Podzielili się mojemi szatami, O suknię moję miotali kostkami.

14

Ты¦мѣ мой панѣ нѣ¦рач о҆́дстенповаць, тыс моꙗ сила ты ме хце ратовац꙽, | шаблей о҆крутней псом всцѣклым лвом срогим, о҆брон¦мѣ быстрым звѣрзом ѣднорогим. Ty mię, mój Panie, nie racz odstępować, Tyś moja siła, Ty mię chciej ratować; Szabli okrutnej, psom wściekłym, lwom srogim, Obroń mię bystrym zwierzom jednorogim.

15

а҆́ ꙗ тве и҆мѣ працѣй свей о҆бꙗвѣ, в¦посродку збору хвале тво розславѣ, | о҆¦кторзы пану в¦боꙗзни служицѣ, и҆¦ꙗ҆ко бовым2 домем¦сѣ щицицѣ. A ja Twe Imię braciej3 swej objawię, W pośrzodku zboru chwałę Twą rozsławię: O! którzy Panu w bojaźni służycie I Jakobowym domem się liczycie4.

1 2 3 4

PN1627, PD1629, C1638, K-KPs1646, K1782: keine Abweichung; PN1674: niecnotliwych ꙗ҆ко бовым: hier getrennt geschrieben Keine Abweichung in den poln. Quellen. PD1583, PD1629, C1638, K-KPs1646, K1782: keine Abweichung; PN1627, PN1674: szczyćićie

Edition

16

Чинцѣ чеснць пану ѣго моцъ вызнайцѣ, ѣго в¦свых серцах боꙗзнь заховайцѣ, | бо¦тен не¦гардзи просбо у҆богѣго, ани¦прзедемно скрыл о҆блича свего. Czyńcie cześć Panu, Jego moc wyznajcie, Jego w swych sercach bojaźń zachowajcie; Bo ten nie gardzi prośbą ubogiego, Ani przedemną skrył oblicza swego.

17

Услышал плачь мой гды ратунку просил, прзето го бенде на¦вшитек свꙗт глосил, | прзед ѣго зборем прзед ѣго вѣрными, уище¦му¦сѣ о҆бꙗдами свеми. Usłyszał płacz mój, gdym ratunku prosił; Przeto go będę na wszystek świat głosił, Przed zborem Jego, przed Jego wiernemi Uiszczę Mu się objatami swemi.

18

Бендо ѣсць лꙗдзѣ глодемъ утрапѣни, а҆ле и҆¦бендо гойнѣ насыцѣни, | дадзо ченсцъ пану кторзы¦го шукаіо, их серца вцале вѣчны вѣкъ прзетрваіо. Będą jeść ludzie głodem utrapieni, Ale i będą hojnie nasyceni; Dadzą część Panu, którzy Go szukają. Ich serca wcale wieczny wiek przetrwają.

19

Свꙗт сѣ о҆бличи ꙗ҆ко҆ землꙗ вѣлка, пода¦сѣ пану моц краина вшелка, | вшиткѣ народы прзед¦ним бендо падаць, панска ѣсть звѣрзхносць тен ма¦свꙗ҆ тем владац. Świat się obaczy, jako ziemia wielka, Poda się Panu w moc kraina wszelka. Wszystki narody przed Nim będą padać, Pańska jest zwierzchność, ten ma światem władać.

327

328 20

Edition

Богаче зѣмсцы за¦стол ѣго сѣндо, и҆¦доброволнѣ голдовац¦му бендо, | о҆́ во¦кто колвѣк винен цꙗло в¦зѣмѣ, да хвале пану по¦ним ѣго племѣ. Bogacze ziemscy za stół Jego siędą, I dobrowolnie hołdować mu będą. Owa ktokolwiek winien ciało w ziemię, Da chwałę Panu, po nim Jego plemię.

21

и҆¦такъ до¦конца поки свꙗта ставаць, бендо то собѣ прзез¦ренце подаваць, | бендо¦ци завжды кторзы в¦каждым вѣку, хенць о҆повѣдзо панска ку¦чловѣ́ку. I tak do końca, póki świata stawać, Będą to sobie przez ręce podawać. Będą ci zawżdy, którzy w każdym wieku Chęć opowiedzą Pańską ku człowieku.

POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XXII, S. 33-37; Cantional (Toruń) 1611, S. 405; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 85v; Cantional (Toruń) 1638, S. 463; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 39; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 81v; Kancyonał 1782, Psalm 22, S. 49; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 52. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Der Kochanowski-Psalm 22 ist sowohl in den evangelischen als auch in den katholischen Liedersammlungen enthalten. Das vorliegende kyrillische Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert und ist aus einer katholischen Kantionalsammlung entlehnt. Am nächsten kommt dem kyrillischen Lied die polnische Variante in PN1674, danach die in PN1627. Die stärker abweichenden evangelischen Versionen C1638, K-KPs1646 und K1782 folgen dagegen buchstabengenau dem Psalmtext der Erstausgabe "Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego" aus dem Jahre 1579/1919.

Edition

329

75 ( оє҃ ) Здровас бондзь марїя, нѣбеска лилѣя 53v-54r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 5

1

Здровас бондзь мр҃їꙗ, небѣска лилѣꙗ, пану богу мила, мт҃ко литосцива, | тыс ѣсть наша уцѣчка, насвѣнша мр҃їꙗ. Zdrowaś bądź Marya, Niebieska Lilia, Panu Bogu miła, Matko litościwa, Tyś jest nasza ucieczka, Najświętsza Marya.

2

Мр҃їꙗ велебна, укаш дроге певна, прзиказанꙗ твего, бога вшехмоцнего, гдыж он ѣсть збавицелем, народу людскѣго. Marya wielebna, ukaż drogę pewną, przykazania twego, Bogu wszechmocnego, On ci wszystka nadzieja, zbawienia naszego.1

3

Ласкас пелна панскѣй, чистосци а҆нѣлскѣй, паннас над¦паннами, свѣнта над¦свѣнтами, о҆ насвѣнша мр҃їꙗ, модли¦сѣ за¦нами. Łaski pełna Pańskiej, czystości Anielskiej, Pannaś nad pannami, Święta nad Świętemi, O Najświętsza Marya, Módl się dziś2 za nami.

4

1

2

Пан створзил а҆́дама, людзкѣго племенꙗ, ойца є҆́вве маткѣ, цо¦згрзешили ꙗ́блкѣм, а҆́лес ты направила, цо¦ѣвва стрзацила.

PN1627, PN1674: zbawienia ludzkiego; R1721, C1734, PN1745, K1794, Mio1838, ZP1871: keine Abweichung; Bob1893, Zeile ganz anders: Gdisz on ÿest stworziviel, Stuorzenia wselkiego Keine Abweichung in den poln. Quellen.

330

Edition

Pan stworzył Adama, ludzkiego plemienia Ojca, Ewę Matkę co zgrzeszyli jabłkiem, aleś ty naprawiła, co Ewa straciła. 5

С¦тобо был дх҃ъ¦свѣнтый, сн҃ъ бж҃ий почентый, в¦твым живоцѣ чистим, в¦тройцѣ¦свѣнтей милым, и¦з¦цѣбѣ¦сѣ народзил, о҆бычаем дзивным. Z tobą był Duch Święty, Syn Boży poczęty, w twym żywocie czystym, Trójcy Świętej miłym, i z ciebie się narodził, obyczajem dziwnym.

6

Благословіонас¦ты, над¦вшитко створзенѣ, пан бог вшехмогонцый, дал прзез¦цѣ збавѣнѣ, ѣзус сн҃ъ твой ѡдкупил, вшитко людзкѣ племѣ. Błogosławionaś ty nad wszystko stworzenie, Pan Bóg wszechmogący dał przez cię zbawienie, Jezus Syn twój odkupił, wszystko1 ludzkie plemię.

7

Тыс ѣст¦милосцива, матка наша мила, ꙗснѣйша над¦слонце, в¦навыжшей наслудзѣ, в твоѣй ци со о҆бронѣ, вшисци грзешни людзѣ. Tyś jest miłościwa, Matko nasza miła, jaśniejsza nad słońce, w Najświętszej zasłudze2, w twojej ci są obronie, wszyscy grzeszni ludzie.

8

Мѣндзы нѣвꙗстами, чистыми паннами, тыс сама¦найчистша, сѣстрзичко а҆нѣлска, нѣ¦была пану богу, над¦цѣ жадна милша. Między niewiastami, czystemi Pannami, Tyś sama najczystsza, Siostrzyczko Anielska3, nie była Panu Bogu, żadna nad cię milsza.1

1 2 3

Bob1893, PN1627, PN1674, C1734: wszytko; R1721, PN1745, K1794, Mio1838, ZP1871: wszystko Keine Abweichung in den poln. Quellen. Bob1893: V naniszy zasludze; PN1627: śiestrzyczko Anyelska; C1734, K1794: keine Abweichung; PN1674: na tey wszytkiey źiemi; PN1745, Mio1838, ZP1871: Królowa Anielska

Edition

9

331

Бл҃гославіон¦о҆воц, живота твоего, пан богъ вшехмогонцы, сын бога вѣчнего, нѣх му бендзѣ чесць хвала, з¦добродзѣйства є҆́го. Błogosławion owoc żywota twojego, Jezus miłościwy2, Syn Boga żywego, bądźże Jemu cześć chwała, z dobrodziejstwa Jego.

10

Твоѣ¦змилованѣ, ѣзу хрсте панѣ, рач быц люду твему, ту¦дзис¦зебранему, прзез заслуги матки, твей¦домѣсць нас хвалы¦вѣчнѣй. Twoje zmiłowanie, Jezu Chryste Panie, racz dać ludu Twemu, tu dziś zebranemu, przez zasługi Matki Twej, domieść nas do chwały wiecznej.

11

а҆́мен вшисцѣ рзечми, вѣрни хрисциане, цосцѣ сѣ ту зешли. ку¦хвале тей панны, заховай нас од¦злего, своими просбами. Amen wszyscy rzeczmy wierni chrześcianie, coście się tu ześli ku chwale tej Pannie, zachowaj nas od złego, swojemi prośbami. A[men].

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 42v-43r (darin Randnotiz: зри лист 7 в кантыке); GIM 1938, 16v,19r; RNB Q XIV 25, 61v-62r; RNB Titov 4172, 54v-55r; vgl. Rothe 1984, Nr. 271 POLN. VARIANTEN: Bobowski 1893, XCIII, S 177: (Einzeldruck der Muz. Narod. (heute PAN) Kraków, um 1546, Edition in: Nehring, Władisław: Altpolnische Sprachdenkmähler. Berlin 1886, S. 302 und in: PPWl, 2, 2004, S. 127, Nr. 79, vierstimmig); Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 3v (Incipit ist nicht im Register); Cornu Copiae (Warszawa) 1668, S. 25; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 7; Rotuły (Wilno) 1721, U1v; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 4; Kancyonał 1794, S. 5; Kancyonał 1863, S. 5; Mioduszewski 1838, S. 20; Zbiór Pieśni (Pelplin) 1871, S. 107; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 658. Eine andere polnische Version in: Parthenomelica (Wilno) 1613, II; Jagodyński 1638.1695, S. 4 (das Lied ist nicht im Register verzeichnet); Bibliographie: Mazurkiewicz 2002, S. 73. 1 2

PN1627, C1734: keine Abweichung; PN1674: Tyś świetnieysza iest miedzy Chory Anyelskiemi Bob1893: Pan Bog wsechmoguczÿ; PN1627, PN1674: keine Abweichung

332

Edition

ANMERKUNG: Zwischen Strophe drei und fünf des kyrillischen Liedes fehlt die polnische Strophe: „Pełnaś wszech światłości, wielkiej pokorności, bez grzechu poczęła, wielkąś sławę wzięła, przez twoje narodzenie, wziął świat pocieszenie.“ KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Lied ist erstmals aus der Mitte des 16. Jahrhunderts belegt (Abdruck bei Nehring und Bobowski 1893). Das Lied ist in zwei Versionen greifbar: Die erste ist aus dem 17. Jahrhundert, die zweite aus dem 18./19. Jahrhundert. Die Liedvarianten bei Mioduszewski 1838 und in ZP1871 folgen der Version aus dem 18. Jahrhundert. Dem kyrillischen Lied ist das älteste Lied (16. Jh.) am nächsten, dann kommt die Gruppe des 17. und danach des 18. Jahrhunderts. Einen ganz anderen Zweig bildet die Version des Liedes in der Pathenomelica (Wilno) 1613: Das Incipit ist zwar gleich, das Lied weist dagegen erhebliche Abweichungen zu den übrigen Versionen auf. Diese Variante wurde dann von Jagodyński 1638.1695 übernommen. Der kyrillische Randvermerk in GIM 1743, 42v-43r ist eindeutig und weist auf "das Blatt sieben in den Kantyczki" hin. Dies trifft mit ziemlicher Genauigkeit auf Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 7 zu, das als einzige polnische Quelle das entsprechende Lied auf Seite 7 enthält. Es ist mit hoher Wahrscheinlichkeit davon auszugehen, dass genau dieser Druck dem Schreiber bzw. Korrektor der Hs. GIM 1743 vorlag. In der vorliegenden Handschrift stellt allerdings die zitierte Quelle (PN1674) nicht die polnische Vorlage des kyrillischen Liedes (vgl. Strophe 9.2) dar, sondern es muss eine ältere Vorlage vorausgesetzt werden. –––––––––––– 76 ( оѕ҃ ) Ютро дзися вчора, чекай до вѣчора 54v-55r - Poln. Text nach: Sokolski 1988, S. 54-58: Der poln. Text stammt aus zwei Drucken des 17. Jhs.: a) Pieśń nowa o nieużytej śmierci (Nr. II, 23 Strophen, Einzeldruck der Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. XVII-102-II) und b) Pieśń nowa o nieuchronnym na życie ludzkie nieprzyjacielu śmierci (Nr. III, 18 Strophen, Einzeldruck der Biblioteka PAN w Krakowie, sygn. Cim. 2331)

Edition

1

Ютро дзисѧ вчора, чекай до¦вѣчора, скоро¦сѣ дзень склони, смѣрц за¦ухем звони, | чловѣче. III.1

2

Памѣнтай чловѣче, зѣмꙗ смѣрць везмѣ¦цѣ, так марнѣ знищеѣш, з¦собо ниц нѣ¦везмеш, | до¦зѣмѣ. II.1.1 II.15.3

3

Pamiętaj człowiecze, W ziemię cię śmierć wlecze, Tak bardzo zniszczejesz, Z sobą nic nie weźmiesz, Swej pracy.

Ѡтворзь ѣдно ѡ҆чи, уйзрзи цо¦сѣ точи, в¦тым мизерным свѣцѣ, ꙗк прендко смѣрц мѣцѣ, | каждего. II.2

4

Jutro dzisiaj wczora, Czekaj do wieczora, Skoro się dzień skłoni, Śmierć za uchem dzwoni, Człowiecze.

Otwórz jeno oczy, Ujrzysz, co się toczy, W tym mizernym świecie, Jak prędko śmierć zmiecie, Każdego.

Не¦церпи кролеви, а҆ни¦папежови, бѣрзе и҆ панѣнта, бискупи ѯѣнжента, | прзед¦сѣбѣ. II.3

Nie cierpi królowi, Ani papieżowi, Bierze i panięta, Biskupy, książęta. Do ziemie.

333

Edition

334 5

Бѣрзе посполите, мале пахолента, нѣ¦патрзи на¦лꙗта, везнѣ с¦тего свѧта, | каждего. II.7

6

Мови бурмистрови, радзе и҆¦войтови, поц и҆¦ты лавнику, ба¦и҆¦прзисѣнжнику, | на¦справо. III.5

7

Ani burmistrzowi, Radzie i wójtowi, Pódź i ty ławniku, Ba i przysiężniku, Na sprawę.

Купци и҆¦крамарзе, шинкарки лихварзе, радзи¦бы плацили, бы¦сѣ выкупили, | од¦смѣрци. III.9 = II.8

8

Bierze pospolity, Małe pacholęta, Nie patrzyć na lata, Bierze z tego świata, Każdego.

Kupcy i kramarze, Szynkarki, piekarze, Radzi by płacili, By się wykupili, Od śmierci.

Смѣрц꙽ пѣнѣндзы¦нѣ¦хце, важи собѣ лекце, скарбы свѧта тего, повола каждего, | прзед¦сѣбѣ. III.10

Brać pieniędzy nie chce, Waży sobie lekce, Skarby świata tego, Powoła każdego, Przed siebie.

Edition

9

Юш мѣ¦глова боли, смѣрц꙽ за¦дрзвꙗми¦стои, з¦алꙗбартем острым, зле о҆¦мнѣ убогим, | на¦свѣцѣ. II.12

10

Нѣ¦поможе доктор, а҆ни¦пѣнѣндзы¦вор, а҆́ни¦каша маслна, и҆¦рзодкѣв прзиправна, | з¦оливо. III.11.1 II.14.3

11

III.11.3

1

Nie pomoże doktor, Ani pieniędzy wor, Ani kasza maślna, Ni rzodkiew przyprawna, Z oliwą.

Нѣ¦поможец плебан, а҆́ни¦мосцивы¦пан, а҆́ни лисꙗ шуба, прзецѣнты поц¦куба, | прзед¦войта. II.14.1

12

Już mię głowa boli, Śmierć za drzwiami stoi, Z zalabastrem ostrym, Nade mną ubogim, Człowiekiem.

Nie pomoże pleban, Doktor Mościwy Pan, Ani lisia szuba, Przecie ty pódź Kuba1, Przed wójta.

Рад¦бым¦сѣ сповѧдал, убогим цо роздал, нѣ¦маш ѯѣндза¦в¦дому, ни¦послужиц кому, | зле¦ѡ҆¦мнѣ.

vgl. poln. Sprichwort "Pódź, Kuba, do wójta" (dt.: Kommt Kuba/Jakub zum Wojt)

335

Edition

336 II.11

13

Кѣндыш он¦зацный кон, цос дал сто¦злотых зан, нѣ¦уцѣчеш на¦ним, быс мꙗл строй с¦перлами, | прзед¦сондемъ. III.6

14

Radbym się spowiadał, Ubóstwu co oddał, Księdza nie masz doma, U sąsiada Jana, Na stypie.

Kędyż on zacny koń, Coś dał sto złotych zań? Nie ucieczesz na nim, Byś miał strój z perłami, Przed sobą.

Гдзѣш твоꙗ карета, каберцами ѡ҆бита, нѣ¦всадно цѣ до¦нѣ, юш нѣ¦поѣдзѣш в¦нѣ, | до¦зѣмѣ. --1

15

Гдзѣш тве ренкавице, высокѣ трзевице, высоко коване, бендо внет сховане, до¦гробу, II.18

16

1

Gdzież twe rękawice, Wysokie trzewice, I boty kowane? Będą wnet schowane, Do ziemie.

Кошуле мизерней, цоц¦бы до¦зѣмѣ в¦ней, цѣбѣ поховали, бендо жаловали, | добрей¦дац꙽.

Hier liegt keine entsprechende polnische Strophe vor.

Edition

II.17

17

337

Koszule mizerny, Co by do ziemie w niej, Ciebie pochowali, Będą żałowali, Dobry dać.

а҆́¦прзето юш поправ, и҆¦живот свой направ, нѣ¦бендзеш лакомым, а҆́ле бого бойным, | на¦свѣцѣ. II.20

18

Przeto się już popraw, A swój żywot napraw, Nie bądź tak łakomym, Ale bogobojnym, Człowiekiem.

а҆ слуш бога вѣрнѣ станеш справѣдливѣ, упрзеймѣ.1

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 150v, 8 Str.; GIM 1938, 20r, 8. Str. (Dolskaya 1996, S. 39); GIM Ščuk. 61, 173v-174r, 10 Str.; RNB Q XIV 25, 200Av, 8 Str.; RNB Titov 4172, 56r; vgl. Rothe 1984, Nr. 756; RNB Q XIV 141, f. 129v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 65; hier Kommentar von Peretc: списано съ польскаго). Die Anzahl der Strophen in den kyrill. Hss. (mit Ausnahme der RBN Pogodin 1974) liegt bei durchschnittlich acht, die Anordnung ist: 1=1, 2=3, 4=4, 4=0, 5=10, 6=13, 7=7, 8=0. POLN. VARIANTEN: Sokolski 1988, S. 54-58; der poln. Text stammt aus zwei Drucken des 17. Jahrhunderts: a) Pieśń nowa o nieużytej śmierci (Nr. II, 23 Strophen, Einzeldruck der Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. XVII-102-II) und b) Pieśń nowa o nieuchronnym na życie ludzkie nieprzyjacielu śmierci (Nr. III, 18 Strophen, Einzeldruck der Biblioteka PAN w Krakowie, sygn. Cim. 2331). 2 Die Version des polnischen Liedes in Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 565 „Pamiętaj człowiecze“ (16 Str.) stellt eine abweichende Version des Liedes (in Strophenanordnung und Metaphorik) im Vergleich zu den Einzeldrucken des 17. Jahrhunderts dar. Weitere Varianten entstanden im Laufe des 18. Jahrhunderts als "Stilisierung der katholischen Folklore", vgl. dazu Hernas, t. 1, 1965, S. 114-116 (Aufzeichnungen aus Masowien und dem Olsagebiet, ebd. 116). 1 2

Für die letzte kyrillische Strophe liegt keine polnische Entsprechung vor. Es scheint noch eine weitere Variante dieses Liedes aus dem 17. Jahrhundert zu geben, siehe den Einzeldruck der Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. 12415; vgl. Hernas, t. 1, 1965, S. 263, Fußnote 126.

338

Edition

77 ( оз҃ ) Тебѣ ся господи всѣм сердцемъ исповѣм 55v

1

Тебѣ¦сꙗ гдⷭи всѣм срⷣцемъ и҆сповѣм, и҆¦чюдеса твоꙗ всѣм людем ѡ҆повѣм, в҃ .

2

Тебѣ¦сѧ радую и҆¦возвеселюсꙗ, ѡ҆¦и҆мени твоемъ свꙗтом похвалюсꙗ, в҃ .

3

Внегда¦сꙗ возвратꙗт на¦мꙗ врази мои҆, знемогут и҆¦погибнутъ ѿвари твоей, в҃ .

4

Врагу ѡ҆ружне ти є҆́си ѡ҆скудѣлъ, в꙽¦конец и҆¦гради их ты є҆́си запустѣлъ, в҃ .

5

а҆́¦памꙗт є҆́си их со¦шумом погубил, во¦вѣки и҆́¦сам¦ти на¦престолѣ засѣлъ, в҃ .

6

Судити всей вселеннѣй суд¦твой во¦правотѣ, сталосꙗ прибѣжище людем во¦нищетѣ, в҃ .

7

Помощник нам буди во¦времꙗ печали, на¦тꙗ надѣющимсꙗ а҆́бысмо¦тꙗ знали, в҃ .

8

[Пойте]1 Пойте гдⷭви въ¦сїѡ҆нѣ живущу, возвѣстите во¦ꙗзицех судїю грꙗдущу, в҃ .

KYRILL. VARIANTEN: LMAB F19-233, f. 85v-86r (Edition: Stern 2000, Nr. 181, S. 708, Paraphrase auf den Psalm 9); RGB 9498, 17v; vgl. Rothe 1984, Nr. 729; RNB Q XIV 141, 87v-88r (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 61); Incipit: Javorskij 1934, S. 72; Žeňuch 2006, 16a-b, S. 135-136; erwähnt bei: Pozdneev 1966, S. 87.

1

Am linken Rand der Hs. durch den Schreiber (vermutlich nachträglich) eingefügt.

Edition

339

78 ( ои҃ ) Если сам панъ дому не збудуе 58r – Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm CXXVII, S. 220

1

Єсли сам панъ дому не¦збудуе, прожно чловѣкъ ѡ҆¦нѣм¦сѣ фрасуе, в҃ . Jeśli domu sam Pan nie zbuduje, Prózno człowiek o nim się frasuje;

2

є҆́сли мꙗста сам пан стредзь не¦бендзе, прожно чуе страж по¦бланках вшедзе. Jeśli miasta sam Pan strzedz nie będzie, Prózno czuje straż po blankach1 wszędzie.

3

Прожно з¦дому прзеде¦днем выходзишъ, прожно мрокем ѡ҆статнїмъ прзиходзишъ. Prózno z domu przede dniem wychodzisz, Prózno mrokiem ostatnim przychodzisz:

4

Не¦заробишъ ани¦пожывенꙗ, не¦бендзели з¦неба в꙽споможениꙗ. Nie zarobisz ani pożywienia, Nie będzieli z nieba wspomożenia.

5

а҆ле кому сам пан милосцивый, да́е¦му сенъ ѡ҆чомъ пожондливый. Ale komu Pan jest miłościwy, Daje mu sen oczom pożądliwy;

1

PN1674: keine Abweichung; C1587: po murzech; K1782: po wałach

Edition

340 6

Дае дзꙗтек вдзенчнѣ в¦дому рое, тоць є҆́сть па́нѣ прзежегнанѣ твое. Daje dziatek wdzięczne w domu roje — Toć jest, Panie, pożegnanie Twoje.

7

Не¦так грозне не¦так со¦страшливе, в¦ренку менских стрзѧ́лы попендливе. Nie tak groźne, nie tak są straszliwe W ręku męskich strzały popędliwe;

8

ꙗ҆́ко ке́ды прзи¦ойцовскей гловѣ, заставаіо¦сѣ цнотли́ви сыновѣ. Jako kiedy przy ojcowskiej głowie Zastawią się cnotliwi synowie.

9

Счен꙽сливый то медзы сченсливеми, кто свой сайдакъ стрзѧлами таке́ми. Szczęśliwy to między szczęśliwemi, Kto swój sajdak strzałami takiemi1;

10

о҆бваровал гды прзед¦сондем стане, и҆¦права¦му и҆¦серца достане. Obwarował, gdy przed sądem stanie, I prawa mu i serca dostanie.

POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm CXXVII, S. 220; Katechism (Wilno) 1600, Xv4v; Cantional (Toruń) 1587, R 113v; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 109v; Kancyonał 1782, S. 316; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 182. ANMERKUNG: Eine kirchenslawische Version "Аще господь дому несозиждет" ist enthalten in: GIM 1743, 190v-191r; GIM 1938, 51v-52e; RGB 9498, 30v-31r; GIM Chlud. 126D, 3v-4r; GIM Ščuk. 61, 7v-8r; GIM Sin. 927, 28v-29r; RNB Titov 4172, 92v-93r; vgl. Rothe 1984, Nr. 34. 1

C1587: keine Abweichung; K1782: takimi; PN1674: mocnemi

Edition

341

KOMMENTAR: Zwar ist dieser Kochanowski-Psalm in zahlreichen katholischen und evangelischen Liedersammlungen vertreten, die hier vorliegende kyrillische Version scheint jedoch direkt aus einer der frühen Ausgaben von "Psałterz Dawidów" zu kommen. So weist die kyrillische Transliteration so gut wie keine Abweichungen zu den Ausgaben PD1579/1919 und PD1587 auf. –––––––––––– 79 ( оѳ҃ ) Анѣле стружу прзиданый, проше цѣ чловѣк стросканый 58v-59r

1

Анѣле стружу1 прзиданый, проше цѣ чловѣк стросканый, | направ серце моѣ крзиве, кторе юш ледво живе.

2

ꙗ҆́ тобѣ щирзе голдуе, и҆¦срⷣце ме ѡ҆фꙗруе, | нѣх вѣнцы в꙽¦таки тескносци, не¦бенде моѣ внетрзносци2.

3

Кторе юш давно зостаіо, в¦грзехах о҆¦нѣбо нѣ¦дбаіо, | прзето ты своей литосци, прзилош¦сѣ к¦бозски милосци.

4

Бо гды ласке твоѣ зочил3, промѣн4¦ме з¦неба ѡ҆трочил, | и҆ там ми¦сѣ видзѣц꙽ дало, же прзес¦цѣ быц в¦нѣбѣ мꙗ́ло.

5

Нѣ вспоминай¦же юш тего, же ме срⷣце ниц добрего, | гдыш сѣ юш поправиць ставѣ, скрухы зѣнцы нѣ¦обавѣ.

VARIANTEN: keine bekannt ANMERKUNG: Bei diesem Lied sind Parallelen zum lateinischen Bußpsalm 51 "Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam" (vgl. Cantionale ecclesiasticum, Warszawa 1870, S. 162) zu beobachten.

1 2 3 4

poln.: Aniele stróżu; das poln. {ó} ist bei diesem Lied mit kyrill. {у} wiedergegeben. poln.: wnętrzności (dt.: das Innere) poln.: zoczył poln.: promień (dt.: Zeichen)

Edition

342 80 ( п҃ )

Уфамъ богу в нещенсцю мым же мѣ он поцеши 59v-60r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 319: „Pieśń w utrapieniu”

1

Уфамъ богу в¦нещенсцю мым꙽ же¦мѣ он поцеши, | а҆́¦в¦так велкимъ жалю моим꙽ ласкаве розсмѣши. Ufam w Bogu w nieszczęściu mem1, że mię on pocieszy, a w wielkim2 żalu moim, łaskawie rozśmieszy.

2

о҆броци мой плачь в꙽¦веселе придав꙽ши роскоши, | не¦потенжна зла то хвилꙗ латве іо росплоши. Obróć3 mój płacz w wesele, przydawszy rozkoszy4, nie potężna zła to chwila łatwo5 ją rozproszy6.

3

Самъ ꙗ҆́ нѣвѣм꙽ с¦кондтъ вѧтръ встае ку¦вдзенчней ѡ҆хлодзе, | юж упадам꙽ зе вшитких строн бендонцъ на¦свободзе. Sam ja niewiem z kąd7 wiatr wstanie8, ku wdzięcznej ochłodzie, już upadam ze wszystkich stron będąc na swobodzie.

4

Надзѣꙗ ми сама у҆фа мысль ми направуе, | и҆́ указуе¦ми до¦па́на цо вшитким꙽ шафуе. Nadzieja mi sama ufa, myśl mi naprawuje, i ukazuje do9 Pana, co wszystkim szafuje1.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Jag1638: mym; PN1674: swym Jag1638: ćieszkim; PN1674: keine Abweichung Jag1638, PN1674: Obroći Jag1638, PN1674: roskoszy Jag1638, PN1674: łatwie PN1674: rospłoszy; Jag1638, C1734: rosproszy Jag1638, PN1674: zkąd Jag1638, PN1674: wstaie Jag1638: keine Abweichung; PN1674: mi do

Edition

5

343

Хоць бым¦сѣ ꙗ под¦земѣ скрыл и҆¦там ты мѣ знайдзешъ, | хоць бым¦сѣ теж в꙽¦скале заварлъ и҆ там мнѣ досѣнжешъ. Choćbym się ja pod ziemią2 skrył i tam mię ty znajdziesz, choćbym się też w skale zawarł, i tam mnie dosiężesz.

6

а҆́ле ꙗ стоіонц꙽ з¦далека прзиклад[ы]м3 грзешника, | и҆ мовѣ боже чемус¦мѣ ѡ҆пусцил нендзника. Ale ja stojąc z daleka, przykładem4 grzesznika, i mówię: Boże, czemuś mię opuścił nędznika.

7

Юж прзишедлъ час полепшенꙗ живота моего, | цом з¦млодых лꙗтъ на¦тых свѣцѣ чынил ве́ле злего. Już przyszedł czas polepszenia żywota mego5, com z młodych lat na tym świecie czynił wiele złego.

8

Змилуй¦же¦сꙗ юж надемно ѡ҆ мой вѣчный панѣ, | а҆́ до¦у҆шу своих свентых прзипусць ме воланѣ. Zmiłujże się już nademną, o mój wieczny Panie, a do uszu Twoich świętych przypuść me wołanie.

9

є҆́дно а҆бым церпливым был в¦тым то крыжу6 моимъ, |

рондзь7 мѣ¦ты ку¦хвалѣ своѣй дх҃ом свѣнтым твои҆мъ.

Jedno abym cierpliwym był w tymto krzyżu moim, rządź mnie Ty ku chwale swojej, Duchem Ś[więtym] Twoim. 10

є҆́сли мѣ теж хцѣш досвѧдчиць и҆¦то волно тобѣ, | досвѧдчай¦же поки рачиш и҆¦пробуй¦мѣ собѣ.

1 2 3 4 5 6 7

PN1674: keine Abweichung; Jag1638: sprawuje Jag1638, PN1674: ziemię Korrektur des Schreibers; Stelle ist schlecht lesbar. Jag1638, PN1674: keine Abweichung Jag1638, PN1674: moiego poln.: krzyż, hier als {крыж} geschrieben poln.: rządź, hier als {рондзь} geschrieben

344

Edition Jeźli też mię1 chcesz doświadczyć, i to wolno Tobie, doświadczaj że poki raczysz, a próbuj mię sobie.

11

Цалый дзень цало ноц꙽ волам боже мой до¦цѣбе, | а҆́¦ты не¦хцешъ прозбѣ моѣй даць мѣйсца у҆¦сѣбе. Cały dzień, całą noc wołam, Boże mój do Ciebie, a Ty nie chcesz prośbie mojej2, dać miejsca u siebie.

12

Зажий милосердзꙗ свего у҆скром велкей менки́, | ю҆жем пра́ве у҆падлъ вшитекъ през¦гневъ твоей ренки. Zażyj miłosierdzia Twego3, uskrom wielkie męki, jużem prawie upadł wszystek4, przez gniew Twojej ręki. A[men].

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 145v (darin Randnotiz: есть в кантыке); GIM 1938, 15v-16r (Dolskaya 1996, S. 36); RNB Q XIV 25, 168v; RNB Titov 4172, 53v54r; vgl. Rothe 1984, Nr. 757. Ksl. Übersetzung siehe "Воплю к богу в беде моей" (Dmytrij Rostovs'kyj) in: RNB Titov 2038, 100v-101r; RNB Vjaz. Q LXXVII, f. 25, datiert M. d. 18. Jh. (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 76), RGB 304.II 213, 48v-49r u.a. POLN. VARIANTEN: Jagodyński 1638, S. 155 (22 Strophen); Jagodyński 1695, S. 157 (22 Strophen); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 140v; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 204; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 436; Kantyczki 1785/1867, IV, S. 53; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 458; Mioduszewski 1838, S. 880; Kancyonał 1863, S. 319: „Pieśń w utrapieniu”; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 543. Das Lied ist nicht enthalten in: PPS 1607/18, PN1627. KOMMENTAR: Katholische Tradition: Das Lehr- und Trostlied, das in den ältesten katholischen Ausgaben nicht enthalten ist, stellt vermutlich eine Abschrift aus PN1674 dar. Die beiden Jagodyński-Versionen von 1638.1695 weisen eine Reihe signifikanter Differenzen in Bezug auf Inhalt und Form des Liedes auf. Das Trostlied fand erst später Verbreitung und wurde in fast jede katholische Kantionalausgabe des 18. und 19. Jahrhunderts aufgenommen.

1 2 3 4

Jag1638, PN1674: mie też PN1674: keine Abweichung; Jag1638: A ty proźbie moyey nie chcesz PN1674: swego PN1674: wszytek

Edition

81 ( па҃ ) Бондзь подзровіона панѣнко марїя 60v-61r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 316

1

Бондзь поздровіона панѣнко мр҃їꙗ, цѣбѣ взываіо вшисткѣ грзешни и҆́¦ꙗ, | бос¦ты є҆́сть ма́тко сн҃ови божему, а҆́¦с¦тондъ поцѣха каждему грзешнему. Bądź pozdrowiona Panienko Marya: ciebie wzywają wszyscy grzeszni i ja, boś ty jest Matką Synowi Bożemu, a z tąd pociecha każdemu grzesznemu.

2

До¦цѣбѣ па́нно покорнѣ воламы, л꙽зы вылеваіоцъ ратунку жондамы, | ратуй нас ратуй в¦тым нашим фрасуку, нѣхай дознамы твоѣго ратунку. Do Ciebie Panie my grzeszni wołamy, łzy wylewając serdecznie wzdychamy, ratuj nas ratuj w tym naszym frasunku, niechaj doznamy twojego ratunku.

3

Бо¦нѣпрзиꙗцел на¦то¦сѣ усадзиль, бы слуги твое з¦ѡйчизни вигладзѣль, | прзичин¦сѣ пан꙽но а҆¦с¦твоіо ѡ҆броно, покаж ласке сво над¦полско короно. Bo nieprzyjaciel na to się usadził, by sługi twoje z ojczyzny wygładził, przyczyń się Panno a twoją, obroną, pokaż łaskę swą nad naszą1 koroną.

1

ZO1732, K1785/1867: nad Polską

345

346 4

Edition

Ѯѣнжство литевске сродзѣ утрапіоне, нѣхай нѣ¦бендзе нигды ѡпущоне, | з¦твоей о҆брони спрзеважней прзичины, сн҃ъ твой коханый нѣх ѿпусци вины. Nasza korona srodze utrapiona,1 niechaj nie będzie nigdy wypuszczona2, z twojej opieki3 poważnej przyczyny, Syn twój najmilszy niech odpuści winy.

5

Грзехи то¦наши слушнѣ заслужили, плꙗге так вѣлко до¦нас прзивабѣлы, | нѣхже о҆¦панно тего утрапѣнꙗ, бендзе юж конѣць зажил ужалѣнꙗ. Grzechy to nasze słusznie zasłużyły, plagę tak wielką na się powabiły: niechże już koniec tego utrapienia, będzie o Panno zażéj użalenia.4

6

Нѣх нам на¦помоц꙽ прзибендо пословѣ, к¦нам сѣ прзисиліо свѣнци а҆ніоловѣ, | нѣх нас юж прзендко дойдзе та¦новина, майцѣ юж покой ѿ¦божего сн҃а. Niech nam na pomoc przybędą posłowie, ku nam przychylni5 ŚŚ. Aniołowie6, niechże nas dojdzie szczęśliwa nowina: macie już pokój od mojego Syna.

7

1 2 3 4 5 6

Додай ратунку литвѣ ѡ҆плаканѣй, на¦вѣки вѣчнѣ хвалиц непрзестанѣ, | а҆́¦людзе вѣрны хвалиц нѣпрзестанѣ, кѣды зухвали1 завстыдзѣць зостанѣ.

ZO1732: Kśięstwo Litewskie srodze utrápione; K1785/1867: Polska korona srodze utrapiona ZO1732: wypiszczone ZO1732, K1785/1867: keine Abweichung Str. 5.3-4: keine Abweichung in den poln. Quellen. Keine Abweichung in den poln. Quellen. ZO1732: Swięći Aniołowie

Edition

347

--2 8

Справ¦же¦то боже прзез¦духа свѣнтего, бысмы цо прзендзей3 дочекали тего, | а҆́¦мы¦цѣ за¦то с¦твым сн҃ом сполѣчне, бендземи хвалиць на¦вѣкь вѣков вѣчнѣ. Uczyń to Jezu dla Matki kochanej, niech lud Twój w kraju będzie zachowany, a my Cię za to z Twą, Matką społecznie:4 będziem wychwalać na wiek wieków, wiecznie. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: keine bekannt POLN. VARIANTEN: Złoty ołtarz (Supraśl) 1732, S. 380 (Strophen 1-6, 8.3-4); Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 176; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 658: "Pieśń o Nayświętszey Pannie, ktory podczas na Processyach śpiewaia"; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 383: die letzen zwei Zeilen darin sind: „A my cię za to z twym synem społecznie: Będziem wychwalać, na wiek wiekow wiecznie.”; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 367: „Pieśń do Nayświętszey Panny”; Kancyonał 1863, S. 316; K1785/1867, I, S. 30; Szczeble do Nieba II, 1867, S. 1032; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 460; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 33b (darin Quellenverweis Ruthens: "jako się w Wielkim Księstwie Litewskim śpiewać zwykła"). ANMERKUNG: Medvedyk 2006, S. 125, erwähnt die Sammlung "Pieśni o Najświętszey Maryi Pannie, które się śpiewają przed Jej Cudownym Obrazem [...] na Świętej Górze Różańcowej, nad miastem Podkamieniem Cetnerowskim. We Lwowie 1752" (= ASP 163). Darin wird das Lied "Nayświętsza Niebos y Ziemi Królowa" (vgl. Wöhler 1999, Nr. 305) im gleichen Ton gesungen wie "Bądz pozdrowiona". Das Lied ist nach Buchwald-Pelcowa 1992, 87-88, der "Matka Boska Częstochowska" gewidmet und auch im Kancjonał von 1724 (gedruckt in Krakau) zu finden. Das Lied ist nicht enthalten in: PN1627, PN1674, Jag1638.1695.

1 2 3 4

poln.: zuchwał (dt.: Frevler), SPJL, VI, S. 1164 Polnische Entsprechung für diese Strophe fehlt, auch in anderen polnischen Quellen. poln.: przędzej ZO1732: A my ćię zá to z twym Synem społecznie

348

Edition

82 ( пв҃ ) Кролю маленкий наш панѣ, хоров анѣлских коханѣ 61v-62r

1

Кролю маленкий наш па́нѣ, хоров а҆нѣлских коханѣ, цожѣ¦цѣ збавило з¦нѣба высокѣго, | же понѣхавши лону ѡйцовскѣго, в¦стайнѣ¦сѣ1 делектуеш, жлобѣчкѣм контентуешъ.

2

Цо¦за¦вигода на¦свѣцѣ, о҆грода райскѣго квѣцѣ, в¦стайни¦маш мѣйсце з꙽¦іозефем и҆¦матко, | з¦волем и҆¦ослем з¦убого челꙗдко2, а҆́ медзи бидлѣнтами3, пана цѣши персꙗ҆ми.

3

Тилко нѣбѣска музика, над¦стайнѣ цораз викрзика, на¦вѣки хвала¦[ї]4¦на¦высокосцѣ, | и҆¦покой людзом на¦земскѣй низкосцѣ, вшисцѣ дзис глос слышели, милѣ глос услышели.

4

Прзими¦же ѿ¦нас кохани, мешкай¦же маленкий з¦нами, бж҃е предвѣчный кролю нѣскончоны, | бондзь од¦нас слуг твоих¦завше похваліоны, люду твего з¦опѣки, не¦випущай навѣки.

1 2 3 4

poln.: w stajnie (dt.: im Stall) z czeladką (dt.: Gesinde) bydlętami (dt.: Vieh) Das Zeichen sieht wie {j} mit Trema aus, vgl. Čerepnin 1965, Таб. 14.: Украинская скоропись XVII – начала XVIII в."), стр. 379.

Edition

349

VARIANTEN: keine bekannt –––––––––––– 83 ( пг҃ ) Пречистая голубице, нескверная дево агнице 62v-63r

1

Пречистаꙗ голубице, несквернаꙗ дв҃о а҆гнице, | мр҃їе дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ.

2

Тыс нам царꙗ хрⷭта породила, ѿ¦смерти нас вѣчной вызволила, | мр҃їе [дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ].

3

ѡ҆блаком¦тꙗ свѣтлым могу звати, а҆¦под¦кров твой завше прибѣгати, | мр҃їе [дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ].

4

Лѣствицу¦тꙗ пророки менуютъ, бо през¦тебе вси в¦небо вступуютъ, | мр҃їе [дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ].

5

З высокости твоего престолу, ꙗсносꙗ нам темным ѡ҆казала, | мр҃їе [дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ].

6

Хочь ꙗ҆ в¦грѣхах пренайболших буду, тылко тебе панно не¦забуду, | мр҃їе [дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ].

7

Ублагай нам у¦своего творца, с¦котрым жнеш в¦небѣ бога ѿца, | мр҃їе [дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ].

8

Даждь нам помощ ѿ¦десницы твоей, жебы мешкали в¦обронѣ твоей, | мр҃їе [дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ].

9

Покрый нас ѡ҆мофором ꙗ҆сным1,а҆¦не¦даждь нас врагом барзо страшным, | мр҃їе дв҃о св҃таꙗ, мр҃їе мт҃и преблагаꙗ.

1

Ksl.: ѡ҆мофором, gr.: ὠμοφόριον - ist ein liturgisches Kleidungsstück der Kirchen des byzantinischen Ritus. Der Ausdruck "ѡ҆мофором ꙗ҆сным" kommt in der letzten Strophe des Liedes

Edition

350

VARIANTEN: keine bekannt ANMERKUNG: Das Lied enthält eine Reihe von Epitheta auf die Jungfrau Maria: z.B. Maria als Gottesmutter und Himmelsleiter, Maria als liturgisches Gewand (покров) oder Maria als Fürsprecherin. Pozdneev 1996, S. 96, zählt in diesem Lied mehrere Polonismen auf. –––––––––––– 88 ( пи҃ ) Ой не раз не два злый нѣвдзѣнчнику згрзешилес 57r

1

Ой не¦раз не¦два злый нѣвдзѣнчнику1 згрзешилес, на¦то жаловац и҆¦покутовац не¦хцꙗлес, в҃ .

2

Хцꙗлес на¦свѣцѣ сваволнѣ мѣшкаць в¦роскоши, а҆¦свꙗт даруіонцъ смѣрць ѡ҆бѣцуіонц꙽ роспроши2.

3

Чем нѣ¦покладаш надзѣѣ в꙽ богу чловѣче, трациш ѡ҆здобу смѣрц꙽ цѣ до¦гробу повлече.

1 2

"Весело спѣвайте, вси челом вдаряйте" vor. Das Lied liegt in einer Reihe von Bearbeitungen vor, siehe Stern 2000, S. 643-645 und Javorskij 1934, S. 151-152 (darin weitere bibliograph. Angaben) und fand den Eingang in den Počajiver Bohohlasnyk 1790, Nr. 116 (siehe: Medvedyk 2006, S. 120, passim). Eine wenig bekannte Version des Liedes "Весело спѣвайте" wird in der Sammelhandschrift des Historischen Museums in Sanok aufbewahrt (Hs. Nr. I89, fol. 58, das Lied trägt den Titel "Вирши XVII в. на победу над турками у Почаева") und hat die folgende Schlussstrophe: "Матко божого сына на церкви ся показала, омофором ясным, врагом бардзо страшным". Siehe Abdruck des Liedes in: Восточнославянские и южнославянские рукописные книги в собрании Польской Народной Республики / Сост. Я. Н. Шапов. Т. 2. Москва 1976, S. 159. Siehe auch "Акафист Покрову Пресвятыя Богородицы": "Ра́дуйся, Ра́досте на́ша, покры́й на́съ отъ вся́каго зла́ честны́мъ Твои́мъ омофо́ромъ". Der "Akafist Pokrovu" ist eine Überarbeitung aus den 1840er Jahren, die der Erzbischof Innokentij Borisov (gest. 1857) aus dem Akafist der Unierten Kirche angefertigte. Siehe: Акафист / Православная энциклопедия, Т. 1. С. 371-381. poln.: niewdzięczniku (dt.: undankbarer Mensch) poln.: rosprósz (Beleg: Kochanowski, PD1919, Psalm LIX:6; Biblia Wujka, Warszawa 1923, Psalm LVIII:12)

Edition

4

Жаден¦то згани1 за¦сам прзез¦сѣбѣ утрациш, дрогим клейнотем а¦ни¦тем злотем прзевлациш2.

5

Нѣ¦поратуіо ѡ҆цѣц и҆¦матка на¦сондзѣ, цо¦в¦грзеху трвалес3 дш҃е змазалес ве¦блондзѣ4.

6

Нѣ¦маш сповѣдзи а҆¦ни¦покуты по¦смѣрци, тераз¦сѣ старай и҆¦сондъ божи май в¦памѣнци.

7

На¦кторым сондзѣ жаден не¦бендзѣ выборный, ѯѣнзства пановѣ и҆¦гетмановѣ коронный.

8

Жадней поцѣхи юж там нѣзнайдзѣш конѣчнѣ, быс прзеплацивал и҆¦ѡ҆плакивал сердечнѣ.

VARIANTEN: keine bekannt ANMERKUNG: Es handelt sich um ein Bußlied ohne polnische Vorlage. –––––––––––– 89 ( пѳ҃ ) Нѣ вѣм ах нѣ вѣм як прозбе вносиц [F] 57v

1

Нѣ¦вем ах нѣ¦вем ꙗк прозбе вносиц, до¦бога мего5 было прзепросиць.

2

Щенсливе людзѣ и¦свѣнте вцѣле, же бога прошо о҆¦цо хцо смѣле.

1 2 3 4 5

poln.: zganny (dt.: tadelswürdig); SJPL, VI, S. 1034. von poln.: włączyć (dt.: innig verbinden) poln.: w grzechu trwałeś poln.: w błędzie (dt.: Irrtum) мего: Das Wort ist vom Schreiber supraliniar eingefügt.

351

Edition

352 3

В¦стыдзе¦сѣ ѡ҆чу поднесць ку¦мему, кто¦ми раде да тераз грзешнѣму.

4

Хцꙗлем юж бы¦му низко поклониць, на¦то нѣ¦зеⷯце ѡ҆чи наклониць.

5

Панѣ тва милосць вшистким горонца1, чему мѣ слуге твего ѡдтронца2.

6

Прзими мѣ панѣ злего грзешника, трзимай мѣ трзимай за¦нѣволника.

7

Хцѣ служиц тобѣ на¦вѣки вѣчнѣ, и҆¦ту на¦зѣми мѣшкац безпѣчнѣ.

VARIANTEN: keine bekannt ANMERKUNG: Es handelt sich um ein Bußlied ohne polnische Vorlage. –––––––––––– [90] 65r - Fragment, verso-Seite fehlt

1

... | в бога мего, здровꙗ твего, же¦пилнуіонць3, и҆¦милуіонц꙽, цѣбе згубилемъ.

2

... | проше о҆бачь, вшак ꙗ҆ строж¦твой, ты у҆боги, свѧт¦цѣ¦сроги, собѣ зголдовал.

3

... | в¦цѣхе вѣлко, роскош꙽ вшелко, завше даѣ, мнѣ кохаѣ, за¦того любѣ.

1 2 3

poln.: wszystkim gorąca poln.: odtrącić (dt.: zurückstoßen); SJPL, III, S. 499. poln.: pilnując

Edition

4

... | гды свꙗт¦згинѣ и҆¦т[ы]м1 слынѣ, в¦пѣкле вѣчнѣ, там конѣчнѣ, юж з¦ним жиц бенде.

5

... | проше порзуц, а҆¦сѣ навроц꙽ 2, юж до¦бога, тобѣ дрога, ѣстем и҆дзь земно.

6

... | бога жондам, нѣх ѡ҆гліондам, любо вѣле, грзеше в¦цѣле, везмѣ ангеле.

7

... | в¦нѣбѣ вѣчнѣ, жиц безпѣчнѣ, богъ¦роскаже, а҆¦ꙗ важе, свꙗт злы юж лехце.

FRAGMENT: nicht identifizierbar VARIANTEN: keine bekannt –––––––––––– 91 ( ча҃ ) Тыс нендзна душе згрешилас так ойцу 65v-66r

1

1 2 3

Тыс нендзна душе3 згрешилас так ойцу, нѣба и҆́¦зѣмѣ вшак и҆¦твему ѡйцу, | дуфаіонцъ в¦собѣ же никтъ цѣ нѣздоли, ѡ҆то¦юж маш злы твой шванек свей воли.

Korr. des Schreibers: {тим} < > {тым}. poln.: się nawróć poln.: nędzna dusza, lat.: anima vilis

353

Edition

354 2

Жес прзецивника твего улюбила, цꙗлу злему жиц в¦грзехах допусцила, | цож бендзеш чиниц кого¦сѣ порадзиш, цѣнжкѣ тве грзехи ꙗ҆́ко в¦сѣбѣ згладзиш.

3

Потрзеба на¦то вѣлкѣй твей пилносци, шукац лекарства ку¦богу склонносци, | в¦нентрзносци моѣ тера¦сѣ порушцѣ, и҆ ѡ҆чи з¦сѣбѣ лзы прентко1 выпусцѣ.

4

Серце камѣнне скрухе о҆раз млотем, кторе змазалем грзеховым ꙗ҆ блотем, | а҆¦бенде волац так до¦бога мего, жеб бог нѣ¦скарал вѣчнѣ мнѣ грзешнѣго.

5

Волиш ту за¦то грзешне цꙗло скарац, ах панѣ мой¦рач твых доб нѣ ѡддалꙗц, | душа ма в¦цѣле панѣ цѣбѣ бои҆, ѡ҆¦твоіо ласке нѣ¦ѡ҆¦инше2 стои҆.

6

Бо ѣсли ласка тва мѣ панѣ бендзе, прзепущо грзешно душе моіо вшендзе3, | гды прзидзѣ цꙗло в¦гробѣ час ѡставиц, прзед¦тобо¦богѣм творцем мым¦сѣ ставиц.

7

В¦цѣбѣ нѣбо ма сличнѣ так коліоры, в¦кторым ма душа хцѣ жиц мѣдзы хоры, | а҆нѣлски¦ми там покорнѣ цѣ проше, ѡ҆чи и҆¦ренце ко¦нѣбу подноше.

8

Ѡдпусць ми вины моѣ в¦сондзѣ панѣ, гды на¦сонд꙽ страшны вшитек свꙗт повстанѣ, | и҆¦моіо душе в¦тенчас без до¦сѣбѣ, а҆¦жиц дай вѣчнѣ в¦наꙗснѣйшим нѣбѣ.

VARIANTEN: keine bekannt ANMERKUNG: Es handelt sich um ein Bußlied ohne polnische Vorlage. 1 2 3

poln.: prętko bzw. prędko poln.: nie o insze Stelle ist unklar: poln.: wszędzę

Edition

92 ( чв҃ ) Южъ згин смѣху и злы мой грзеху, и всшискѣ нѣцноты моѣ 66v-67r

1

Южъ згин смѣху и¦злы мой грзеху, и҆¦вшисткѣ нѣцноты моѣ, | мно нѣ¦слынцѣ а҆¦прзеч юж згинцѣ, в¦нѣбо тераз дроге строѣ, в҃ .

2

Хце убогѣм жиц ꙗко моге, старам¦сѣ ѡ҆¦нѣбо вѣлце, | за¦вас злосци срогѣй карносци, ѡд бога ѿрзимац꙽ нѣхце, в҃ .

3

Прзето мему милосцивему, богу вѣчнѣ сѣбѣ даѣ, | нѣх и҆¦серце жиіонц ве¦плаце, в¦ним тыло1 ѣдным уфаѣ, в҃ .

4

а҆¦вы злосцы и҆дзцѣ з¦мых косци, нѣх вас юж цале позбенде, | нѣх в¦тым свѣцѣ в¦зимѣ и҆¦лѣцѣ, цихо з¦богем꙽ мым усѣнде, в҃ .

5

о҆¦ѣзусѣ моим христусѣ, в¦мей гловѣ бенде мыслиц, | в¦памѣнци мѣц ѣго срого смѣрц꙽, дрогѣ ѣго раны лечиць, в҃ .

6

а҆¦зле смѣхи вшисткѣ уцѣхи, рзуцам панѣ и҆¦жалуѣ, | же¦сѣ менчиц цꙗло све дренчиц꙽, дал за¦мнѣ так мѣ милуѣ, в҃ .

7

Нѣх же зато ма дш҃а хвали, панѣ и҆¦мисли ѡ҆¦тобѣ, | до¦сконанꙗ цꙗла ѡдданꙗ, же¦ми гды бенде у҆¦гробѣ, в҃ .

8

Вез до¦сѣбѣ жиц ѣн дай в¦нѣбѣ, ба¦ма2 тего душа прагнѣ, | в¦тей нѣволе на¦тым падоле, нѣх же так панѣ мой станѣ, в҃ .

VARIANTEN: keine bekannt

1 2

poln.: tylo (dt.: nur, bloß); SJPL, V, S. 754. poln.: bo ma

355

356

Edition

93 ( чг҃ ) А длугож ми тему мизернему святу похлебовац 67v-68r

1

А длугож ми¦тему мизерему свꙗту похлебовац, также ѣго фиглꙗм и¦зрадзе простовац, | албож¦го слухаймы, албож¦го нѣ¦дбаймы, по¦просту, в҃ .

2

Вимы то то¦вшитко добрзе же нѣбіоса згино, слонце мѣсіонц и҆¦вшистко є҆́лемента мино, | и҆¦зѣмꙗ згорзаѣ, и҆¦вшистко стопнѣѣ, на¦свѣцѣ, в҃ .

3

а҆́¦мы¦сѣ гдзѣ подзѣѣмы и҆¦цо¦бендзем чиниц, и҆¦цо вжды завымовко кого бендзем виниц, | подобно самых сѣбѣ, гды згинѣм в¦ты потрзебѣ, длꙗ¦вины, в҃ .

4

Бондз мыж теды¦ѡ҆трожны ꙗк в¦дзѣн так и҆¦в¦ноцы, причин ѡд¦свѣнтых вшистких и҆¦ѿ бога помоцы, | цо дзѣн цо жондамы, за¦грзехи благаймы. на¦свѣцѣ, в҃ .

KYRILL. VARIANTEN: LMAB F19-233, f. 24 (Edition: Stern 2000, Nr. 50, S. 483, Kontrafaktur); vgl. Rothe 1984, Nr. 2; ebenfalls ruth. Version: Žeňuch 2006, S. 618: (Šarišský spevník, auch bekannt als Moskovský spevník, Hs. MGU sign. 2018, fol. 78v-79r, datiert: 1830er Jahre; Abdruck auch bei: Peretc 1962 [1928], S. 178). ––––––––––––

Edition

357

94 ( чд҃ ) Цо за прзичина же так умѣраіо 68v-69r - Poln. Text nach: Einzeldruck "Pieśń nowa o ostatnim kresie człowieka każdego" der Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. XVII-31-II, Szarff. 1573 (Edition: Sokolski 1988, S. 52-54).

1

Цо за¦прзичина же¦так умѣраіо, заровно вшисци на¦то ниц нѣ¦дбаіо, | же¦слушнѣ вшисци о҆раз умѣраіо, ꙗ҆́ко богаче так цо ниц нѣ¦маіо. 1 2 7 8

2

Понѣваж вшисцы а҆дама пѣрвшего, мѣлисмы ѡйца на¦вшистким сполнего, | кторы прзез¦ꙗблко в¦раю скоштованѣ, нам смѣрц꙽ зготовал и҆¦жалоснѣ лканѣ. 9 10 11 12

3

Ponieważ wszyscy Adama pierwszego, Mieliśmy ojca wszystkim nam równego, A ten przez jabłka w raju skosztowanie Śmierć nam zgotował i żałosne łkanie.

Кторы смѣрць вшистким живот ѡ҆деймуѣ, а҆¦нам жаднему намнѣй нѣ¦фолгуѣ, | ꙗм был папѣжем звано¦мѣ найсвѣнтшим, тераз умѣрам ровно з¦найподлейшим.

21 22

1

Co za przyczyna, że tak umierają, Zarówno wszyscy, a na to nie dbają. Że wszyscy równie razem umierają, Jako bogacze, tak nic nie mają.

--1 -Jam był cesarzem, byłem najasniejszym, Teraz umieram, równym najpodlejszym.

Polnische Entsprechung fehlt.

Edition

358 4

Ꙗм был бискупем а¦прзедцѣ умѣрам, имфуло з¦гловы по¦нѣволи здѣрам, | ꙗм был и҆¦кролем а҆¦кролевство моѣ, о҆пусциц муше и҆¦свꙗтле покоѣ. 23 24 25 26

5

Ꙗм был гетманем шиховалем войскѣм, тераз¦сѣ ставам смѣрци юж подножкѣм, | ꙗм был жолнѣрзем ставалем в¦ордынку, дзисꙗ прзегравам смѣрц꙽ у¦поѣдинку. 41 42 43 44

6

Byłem hetmanem, jam kierował wojskiem, Teraz się i sam stał śmierci podnożkiem. Ja mężny żołnierz stawałem w ordynku, Teraz przegrawam z śmiercią w pojedynku.

Ꙗм был ѯіонженцем было в¦мнѣ вшисткѣго, тераз умѣрам нѣ¦біоронц ниц з¦тего, ꙗм был филіозоф вшистком умꙗл замкнонц꙽, | тераз ѡд¦смѣрци нѣ¦моге¦сѣ вымкнонц. 27 28 29 30

7

I ja biskupem, a przecię umieram, Infulę z głowy po niewoli zdzieram. A ja był królem, lecz królestwo moje Opuścić muszę i świetne pokoje.

Byłem książęciem, było dość wszystkiego, Umieram przecię nie biorąc niczego. Jam był Filozof, wszystkom umiał zamknąć, A sam dziś śmierci nie mogę się umknąć.

Ꙗм был и҆¦сендзꙗ вшисткѣ справы сондзил, тераз¦сѣ боѣ бывчим нѣ¦поблондзил, | ꙗм был ю҆́ристо ставалем управа, чемуж на¦мнѣ смѣрц꙽ барзо нѣ¦ласкава. 39 40

Ja przedtym wszystkie sprawy mądrze sądził, Teraz się boję, bym sam nie pobłądził. --

Edition

8

Ꙗм был докторем леч и҆¦мондросц моіо, прзеднѣ не¦вшедлемъ смѣртелнего крою, | ꙗм был богачем а҆¦тераз даремнѣ, богатство моѣ и҆¦ворки пѣніонзне. 33 34 45 46

9

Byłem doktorem, lecz i mądrość moja Nie uszła przecię śmiertelnego kroja. Byłem bogaty, lecz i te daremne Nic nie pomogły i worki pieniężne.

Уродзоным был а҆¦смѣрц꙽ росказала, уродзѣ мѣй фолговац нѣ¦хцꙗ́ла, | в¦мѣрам цом сѣ уставичнѣ веселил, и¦с¦товариствем тераз¦сѣ роздѣлил. 47 48

10

359

Urodziwym był, lecz śmierć rozkazała, Urodzie mojej folgować nie chciała. --

Вѣдзцѣш1 вы¦вшисци ꙗк смѣрц так пануѣ, же¦и҆¦монархом намни нѣ¦фолгуѣ, | зровнꙗ и҆¦кролꙗ з¦убогим жебракѣм, зровнꙗ папѣжа и¦з¦найнижшим жакѣм. 63 64 65 66

Widząc to, że śmierć tak barzo panuje, Że i monarchom namniej nie folguje, Zrówna i króla z ubogim żebrakiem, Zrówna doktora i z namniejszym żakiem.

KYRILL. VARIANTEN: ruthenische Version in CNB Maslov 54b, 202v-203v, (datiert 1739, Textedition: Hnatjuk 2000, S. 252-253). POLN. VARIANTEN: Einzeldruck "Pieśń nowa o ostatnim kresie człowieka każdego" der Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. XVII-31-II, Szarff. 1573, vgl. Estr. VIII, S. 63 (Edition: Sokolski 1988, S. 52-54). ANMERKUNG: Vgl. auch Sokolski, Jacek: Elegia "Vado mori" i jej polskie dzieje. In: Pamiętnik literacki, 34, 1993, 3/4, S. 124: darin Parallelen zwischen "Vado mori" und "Pieśń nowa". Der gleiche Einzeldruck (sygn. XVII-31-II) ist auch incipitarisch erwähnt bei Nowicka-Jeżowa 1992, S. 449. 1

poln.: wiedzciesz

Edition

360 95 ( че҃ )

Згрзешилес адамѣ, в цихим жиіонц краю 69v - Lied doppelt vorhanden, vgl. Nr. 99 (73v)

1

Згрзешилес а҆дамѣ в¦цихим жиіонц краю, на пелніоны вшистких моих и҆¦нѣбѣским раю.

2

В¦чим ци¦там¦шкодзило цо¦нѣ¦доводзило, вшистек рай ци полецоно¦а҆́¦ꙗ҆́блко зрадзило.

3

Кого за¦то виниц кому цо учиниц꙽, гды давано ꙗ҆блко¦тобѣ было¦сѣ нѣмылиц.

4

Дал ци бог грзечносци над¦вшистких мондросци, а҆¦позбылес прзез¦то ꙗблко вѣчнѣй твей пѣнкносци.

5

Вѣнжова взбудзила хитростц꙽ побудзила, жоне тв[оіо бы]1 прзез¦ꙗблко так¦цѣбѣ зрадзила.

6

Мы богу вѣрзимы леч цѣнжко грзешимы, твоѣ дзѣѣ ку¦кара[ню]2 чим прендзы спѣшимы.

7

Бо¦в¦нас прзез¦те ꙗ҆блко кто нѣ¦згрзешил рзадко, гадаіонц꙽ ѣден к¦другѣму грзешо своіо гадко.

8

Аз панскѣй милосци хцеми до¦вѣчносци, нѣбѣскѣй достонпиц гдзы¦ты мѣшкаш на¦волносци.

9

а҆́дамѣ а҆дамѣ цѣш¦сѣ вѣчнѣ в¦нѣбѣ, прос бога и҆¦за¦нас грзешных бы¦там жили в¦цѣбѣ.

10

Бог¦цѣ там поставил гды с¦пѣкла выбавил, а҆¦быс з¦дзѣцми твеми ѣго там на¦вѣки хвалил.

VARIANTEN: vgl. Lied Nr. 99 (73v) dieser Handschrift. 1 2

Stelle ist schlecht lesbar. Stelle ist schlecht lesbar.

Edition

361

[95a] Кролю нѣбески здровѣ душу моѣ 69Av, 69Ar1- Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XXVIII, S. 44

1

Кролю нѣбески здровѣ дш҃у моѣ, до¦цѣбе волам а҆¦ты тварзи своѣй, | нѣ¦крзый преде¦мно, в҃ , а҆лбо мѣ юш стеми, лечъ цо¦со в¦зѣми, в҃ . Krółu niebieski, zdrowie dusze mojej! Do Ciebie wołam, a Ty twarzy swojej Nie kryj przede mną, albo mię już z temi Licz, co są w ziemi!

2

Слуш прозбы моѣ ктуре в¦каждей добѣ, посыла чловѣкъ жалосны ку¦тобѣ, | с¦плачем꙽ подноше, в҃ , рен꙽це к¦ужаснему, домови твему, в҃ . Słysz prośby moje, które w każdej dobie Posyła człowiek żałosny ku Tobie, Z płaczem podnosząc ręce ku jasnemu2 Domowi Twemu.

3

Нѣ¦кладзь мѣ в¦почет з¦людзми нѣправеми, нѣ¦затрацай мѣ посполу з¦грзешнеми, | ктурзы здрадзѣхо, в҃ , ченсць о҆повѧдаіо, серцем здрадзаіо, в҃ . Nie kładź mię w poczet z ludźmi nieprawymi1, Nie zatracaj mię pospołu z grzesznymi, Którzy językiem chęć opowiadają, Sercem zdradzają.

1 2

Wie beim Lied Nr. [96] wurde hier die Seite verkehrt herum eingefügt, so dass der Schlussteil des Liedes in die recto-Position gerückt ist. K1641, K1782: keine Abweichung

362 4

Edition

Заплац и҆мъ ведле их у҆чинковъ панѣ, у҆чинь нагроде ктура за¦них станѣ, | нѣх прозбе ꙗ҆́кѡ, в҃ , заслужили собѣ, знаіоц꙽ по¦тобѣ, в҃ . Zapłać im wedla2 ich uczynków, Panie! Uczyń nagrodę, która za ich stanie; Niech łaskę3, jaką zasłużyli sobie, Znają po Tobie.

5

Нѣ¦хцо розумѣц꙽ панскѣй рады твоѣй, же мѣ подвышшаш ты сам з¦ласки своѣ, | прзето ѧ҆ знищам, в҃ , а҆¦за¦твоѣ ране, нѣх юш повстанѣ, в҃ . Nie chcą rozumieć Pańskiej rady Twojej, Że mię podwyższasz Ty sam z łaski Swojej: Przeto je zniszczysz, a za Twoją raną Już nie powstaną.

6

Пану бондзь хвала у҆¦кторего были, важнѣ мей прозбы то¦тарчь то¦мѣ сыли, | к¦тему¦сѣ завжды, в҃ , моѣ серце клони, а҆¦ѡ҆нъ мѣ брони, в҃ . Panu bądź chwała, u którego były Ważne me prośby; to tarcz, to me siły; Ktemu się zawżdy moje serce kłoni, A On mię broni.

7

1 2 3

Стондъ души моѣй веселѧ достава, стондъ лютнѧ моѧ пану хвале дава, | пан люд свой хова, в҃ , пан ѣсть непрзебыты, круліови скрыты, в҃ .

PD1579, C1587, C1620, PD1629, PD1641, NKP1741: nieprawemi; K641, K-KPs1646, KPCh1646, K1782: nieprawymi C1587, C1620: wedle; PD1579, PD1629, PD1641: wedla; K641, K-KPs1646, K-PCh1646, NKP1741, K1782: według K1641, K1782: keine Abweichung

Edition

363

Stąd duszy mojej wesela dostawa, Stąd lutnia moja Panu chwałę dawa. Pan lud swój chowa, Pan jest nieprzebitem Królowi szczytem. 8

Мѣй на¦свей пѣчи о҆чи милосцивы, дзѣдзиство¦твоѣ н҆¦вшистек люд вѣрны, | жїв1¦іо в¦достатку, в҃ , и҆¦на¦вадзе свѧта, длѧ¦вѣчне лѧта, в҃ . Miej na swej pieczy, Ojcze miłosierny, Dziedzictwo swoje i wszytek lud wierny; Żyw je w dostatku i w wadze u świata Na wieczne lata.

KYRILL. VARIANTEN: RGB 10.944, 1r-2v ANMERKUNG: Ohne Noten. Die kirchenslawische Version "К тебѣ господи боже мой воззову" in: Rothe 1984, Nr. 337: 11 Varianten. POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XXVIII, S. 44; Cantional (Toruń), 1587, R6v; Kancyonał (Kraków) 1596, S. 624; Cantional 1620, CCLXV, LI IIv; Kancyonał (Gdańsk) 1641, Ch VIIIv; KancyonalKPs (Gdańsk) 1646, S. 54; Kancyonal-PCh (Gdańsk), 1646, S. 621; Kancyonał 1782, S. 68, Psalm 28. KOMMENTAR: Evangelische Tradition. Katholische Liedersammlungen scheinen diesen Kochanowski-Psalm 28 nicht zu kennen. Dagegen ist er in jedem evangelischen Gesangbuch seit 1587 abgedruckt. Das Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert. Die polnischen Varianten liegen so nah beieinander, dass eine Aussage über die konkrete Herkunft des Liedes nur sehr bedingt getroffen werden kann. Anzunehmen ist, dass die kyrillische Version des Psalms aus einem alten evangelischen Gesangbuch (vor 1638) und nicht aus einer der zahlreichen frühen Kochanowski-Ausgaben des "Psałterz Dawidów" kommt, vgl. dazu die polnischen Lesarten zur Zeile 4.1. Auf das hohe Alter des kyrillischen Liedes deutet die Wiedergabe des pl. {ó} als kyrill. {у} hin. Die einzige lexikalische Abweichung {k jasnemu} {к ужаснему} (2.3) kennen die polnischen Quellen nicht. Nicht vorhanden ist dieser Psalm in folgenden Sammlungen: PD1619, PD1625, PN1627, PN1674, C1734, PN1745, K1794, K1800, K1805, K1863, ZP1871.

1

Stelle ist stecht lesbar.

364

Edition

[96] Почто мир гордится во временной славѣ 71v,71r1

1

Почто мир гордитсѧ во¦временной славѣ, є҆́гоже блж҃енство мимо ходит ꙗ҆́вѣ, | такобо всѧ слава є҆́го у҆важаетъ, ꙗ҆́къ сосуд скуделен скоросѧ скрушаетъ.

2

Скажи гдѣ соломон нѣкогда премрⷣый, и҆ли самсон ѿ¦всѣх вождъ непреборимый, | и҆ли а҆весолом тварию прекрасный, и҆ли и҆¦о҆нафан врагом¦си у҆жасный.

3

Скажи гдѣ тулиад сь сладким вѣшанием, и҆ли а҆ристотел с¦мудрым вниманиемъ, | гдѣ оти҆де гордый сиї повелѣнїемъ, и҆ли богачъ мнѧнїѧ весь у҆чрежденїемъ.

4

Гдѣ толь много времен толе и҆¦влчⷣствиї, пресвѣтлых же градов цртⷭвъ и҆¦величествий, | всѧ кн҃зи цр҃їе мрⷣцы прейдоша, во¦мгновениї зеницы ꙗ҆́ко сѣнь погибоша.

5

о҆¦краткий сей праздникъ сего мира слава, ꙗ҆́ко цвѣтъ сѣлный и҆¦полнаѧ трава, | и҆́же крадет꙽ ѿ¦нас нбнⷭое цртⷭво, о҆бѣщеваѧ нам красно гдⷭрство.

6

о҆¦снѣди чер꙽вне о҆¦попелѣ земный, о҆¦роса суетна члв҃че временный, | и҆¦сего невѣси долго¦ли живеши, покайсѧ и҆стинно дондеже у҆мреши.

1

Wie beim Lied Nr. [95a] wurde hier die Seite verkehrt herum eingefügt, so dass der Schlussteil des Liedes in die recto-Position gerückt ist.

Edition

7

Не¦тѣшсѧ во¦вещех а҆же мир дарует, что бо¦днес дарует꙽ у҆тро ѿ¦и҆мует, | вѣчное бл҃женство в¦н҃бѣ воспоминай, мир¦же сей суетный от¦себѣ отлагай.

8

Тщисѧ всѧких страсти грѣха у҆бѣжати, у҆сердствуй нбнⷭых радостей стѧжати, | ꙗ҆́[ко] даждъ бж҃е всѣм нам получити, изволи щедроты на¦нас и҆сточити.

365

... | бцⷣы ради свѣтлыѧ цр҃цы, сла́вныѧ пренепорочныѧ дв҃цы.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 124v-135r; GIM 2469, 32v-33r; GIM Chlud. 126, 72v,73r; GIM Ščuk. 61, 81v-82r; GIM Sin. 927, 44v-45r; RNB Pogodin 426, 59v-60r; RNB Q XIV 25, 120v-121r; RNB Titov 4172, 159v-160r; vgl. Rothe 1984, Nr. 605. POLN. VARIANTEN: Es handelt sich um eine Paraphrase des polnischen Liedes "Czemu świat hołduje sławie niestatecznej", poln. Text in: Pieśni nabożne 1745, S. 519 (19, ab Strophe 2 stark abweichend), siehe auch Peretc, 1900, I-1, S. 151f.; Nach Zosym 2011-2(5), S. 140, ist das kirchenslawische Lied direkt aus dem Lateinischen "Cur mundus milita sub vana gloria" übersetzt. ANMERKUNG: graphische Besonderheit: alle {i} durch {ї} wiedergegeben. KOMMENTAR: Die kirchenslawische Übersetzung des ursprünglich lateinischen Gedichts "Cur mundus milita sub vana gloria" stammt mit hoher Wahrscheinlichkeit von Simeon Polockij. Ryszard Łużny hat die polnische Version des Gedichts in CGADA (Sin. Tip. fond 831/1800, f. 139) bereits 1966 ausfindig gemacht und auszugsweise veröffentlicht.1 Sergej Ivanovič Nikolaev hat es 1996 bestätigt und den vollständigen Text publiziert.2 Die polnische Version des Textes, der in der CGADA-Hs. dreisprachig – lateinisch, polnisch und kirchenslawisch – vorliegt, soll hier wiedergeben werden, vgl. Nikolaev 1966, S. 226:

1

2

Łużny, Ryszard: Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych polsko-wschodniosłowiańskich w XVII-XVIII w. Kraków 1966, S. 147148, 162. Николаев, С. И.: Стихотворение Якопоне да Тоди "О суете мира" в русских переводах XVII в. // ТОДРЛ 49 (1996), с. 224-236.

366

Edition

1

Czemu świat hołduje sławie niestatecznej, Której szczęście nie ma godziny bezpiecznej? Tak prętko jej władza ponosi odmianę, Jak łatwo się kruszy naczynie gliniane.

2

Powiedz, gdzie Salomon sława uwielbiony, Albo gdzie jest Samson, wódz niezwyciężony? Gdzie śliczny Absolon udatnej postawy? Gdzie luby Jonatas każdemu łaskawy?

3

Dokąd dziś ustąpił on Cesarz wielmożny, Albo świetny bogacz, rozkosznik niezbożny? Powiedz, gdzie Tullius z słodkością wymowy? Gdzie Aristoteles z dowcipem swej głowy?

4

Gdzie ona moc, państwa i sławne krainy, Królewstwa, prałactwa? Już wszędzie szczerbiny. Jak wiele włodarzów, książąt wiele było, We mgnieniu źrzenice wszystko się zmieniło.

5

Nie długi to jarmark tegoświetnia sława, Jako cień człowieczy roskosz jej ustawa. A zawsze dobro nam wieczyste umyka, We mgnieniu źrzenice wszystko się zamyka.

6

O karmo robactwa! o ziemny popiele! O roso! O próżność! Chlubisz się tak śmiele, Sam nie wiesz, jeśli dzień oglądasz jutrzejszy, Staraj się, wszystkim byś mógł być wygodniejszy.

7

Nie kładź przeto ni w czym ufności uprzejmie, Bo coć świat darował, prętko to odejmie. O wieczne staraj się, umysłem bądź w niebie, Szczęśliwy, który świat zarzuci za siebie.

Der polnische Text, der auch unter dem Titel "Czemu pod chorągwią pychy świat hołduje" tradiert wird, ist aus der handschriftlichen Überlieferung vom Anfang des 18. Jahrhunderts bekannt. Es handelte sich um die 1944 in Warschau verbrannte Handschrift (Pol. Q. XVI 97) von Dominik Rudnicki, die in die Jahre 1702-1716 datiert wurde (vgl. Eustachiewicz 1966, S. 177). Alina Nowicka-Jeżowa nannte 1992

Edition

367

eine Reihe weiterer Quellen.1 Es sind die katholischen Liedersammlungen - Kancyonał (Hs. Bibl. Jagiell. sygn. I 926) vom Anfang des 18. Jh., S. 519, Pieśni nabożne, Supraśl 1799, S. 387, und Pieśni nabożne, Wilno 1745, S. 51. Diese enthalten allerdings eine abweichende Variante im Vergleich zum polnischen Text aus der CGADA-Handschrift. –––––––––––– 97 ( чѕ҃ ) Душа в цѣле веселѣ весолосци не згуби 70r - Lied doppelt vorhanden, vgl. Nr. 99[a] (74Ar)

1

Душа в¦цѣле веселѣ весолосци не¦згуби, гды слодкѣму ѣзусови на¦веки послюби.

2

Кто¦го люби тен¦сѣ хлюби же жиц бендзѣ вѣчнѣ, ɩ҆́¦надзѣѣ в¦ним покладам вшендзѣ му беспѣчнѣ.

3

а҆¦ꙗ҆ грзешны жїѣ в¦свѣцѣ серцему тескнѣѣ, безпѣчносци мало нѣ¦мам бо¦сѣ ченсто¦хвѣѣ.

4

Грзех дозналем и҆¦дознавам вшелкѣй нѣчистосци, нѣ¦хце у҆пасц꙽ бы нѣ¦прзепасц꙽ в¦пѣкѣлней цѣмносци.

5

ѡ҆¦ѣзу мой ѣзу дроги тобѣ ѡ҆фꙗруѣ, душе моіо юж в¦чистосци ховац ѡ҆бѣцуѣ.

6

а҆¦цом грзешил нѣх꙽ те грзехи преч ѡ҆де¦мнѣ гзино, прзез¦тве раны и҆¦см҃рць твоіо¦сроги менки мино.

KYRILL. VARIANTEN: vgl. Lied Nr. 99[a] (74Ar) dieser Handschrift.

1

Nowicka-Jeżowa, Alina: Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI-XVIII wieku. Lublin 1992, S. 359 (Text), S.449 (Quellenverz.).

368

Edition

98 ( чи҃ ) Что ожидаю на что взираю идут скоро лѣта 70v-73r

1

Что о҆жидаю на¦что взираю и҆дут скоро лѣта, что помышлѧю и҆¦сам не¦знаю за¦роскошшу свѣта, | сам тое знаю в¦моем вниманю дш҃е покайсѧ, понуждай тѣло хоч му не¦мило грѣхов сповѣдайсѧ.

2

В¦марностѧх бавлюс в¦грѣхах валѧюс сам не¦знаю того, ѿ¦кол походит же злост¦сѧ родитъ з¦невѣжества мого, | дш҃е и҆¦тѣло времѧ приспѣло нѣст проводителѧ, треба бл҃гати слезне прохати хрⷭта сп҃сителѧ.

3

Хоч добре знаем не¦помышлѧем близкости см҃рти, без¦проводника и҆¦заступнїка нѣким¦сѧ о҆перти, | а҆г҃гла мали того пр[о]знали1 свои҆ми дѣли, пошол хранител злых ѿгонител крайне ѡ҆сѣти.

4

Вспомнит у҆жасно ꙗк то¦е страшно нш҃е безчинство, рабов зганѧли мзду задержали то¦наше дѣйство, | людей не¦чтили нещадно били у҆богих драли, ꙗк повынного так безвинного дарма ламали.

5

Нѣ¦вимовити нѣ¦вилѣчити зброден проклѧтих, пихи гордости злой суровости з꙽¦ѡ҆бичаев злыхъ, | дш҃и ї¦тѣла злост¦сѧ и҆мила не¦пр[аг]нут2 добра, запустилисѧ и҆¦юж взѧлисѧ пекелна¦двора.

6

Где скрежет зубов безжадних трудов всѣм равно платит, кнѧзем и҆¦паном славным гетманом там не¦ѿградит, | см҃рть все покаже гладкост¦замаже познаетсѧ кожен, также не¦впору коли у҆¦труну будет положен.

1 2

Stelle ist schlecht lesbar. Korr. des Schreibers: {ѧ} zu {а} in {прагнут}

Edition

369

7

З¦нензного тѣла см҃рть учинила покарм꙽ робацству1, желѣзно путо а҆¦дш҃и круто плата богатсву, | велможе славний чемус усланный ѡ҆гнем сѣрчистим, сла́вы набувай людей поривай бос є҆́сть вѣчистим.

8

Кожен припадет до¦ног упадет що¦дат помислы, куди давати коли припѧти розуму и҆¦мислы, | преѡсвѧщенних где несвѧщенних вкупу загнано, з¦богата столу к¦самому долу силно порвано.

9

Всезлый прибиток в¦роскошах збиток того набавил, злый помисл꙽ в¦гордост прогнавши кротост так горко справил, | честний пречестний чемус безчестий тепер так сталес, людей училем сам не¦чинилем в¦грѣхах валѧлемсь.

10

Началствуючий вспанующий трибут ѿбѣрай, збирай достатки людские статки з¦двора видирай, | не¦буду брати бом моцно взѧтый видан в¦креминал, колиб пустили трохи у҆лжилы щом брал тоб ѿдал.

11

Воїне мужний в¦славѣ потужний гдѣ¦твой острий меч, ледабѣс порвал и҆мене заг҃хал в꙽¦пекелную печъ, | ї¦лук з¦рук зийшол зброи҆ не¦найшол мушкет не¦палит, враг мѧ снѣдает о҆гнѧ придает скука ми ранит.

12

Высокорослий велце выносний тутъ покажисѧ, на¦зрост недбали всего зламали всѣм у҆жаснисѧ, | ѿцевский сыну поглѧн в¦долину пекелной ꙗ҆ми, за¦тве сваволство и҆¦твое родство туда поганѧли.

13

Филіозофъ мудрый там где безумний вкупѣ валѧет, дишкуровати2 диспутовати не¦помышлѧет, | где родославний сладко вимовний всѣ понѣ¦милы, гортан з¦устнами взѧти у҆дами цѣле помлѣли.

1

2

"смерть учинила покарм робацству": hier sind Parallelen zu "Песнь о смѣрти" in "Перло Многоценное" von Кирило Транквіліон-Ставровецький zu beobachten: "И на покармъ робацтву кладешъ, о смѣрти гневлива", vgl. Trunte, Hartmut: Cyrillus Tranquillus Stavroveckij "Perlo Mnohocěnnoje" (Černěhov 1646). Band 1. Text. Köln-Wien 1984, S. 192, Zeilen 126-27. Belege in: HSBM, t. 8, 1987, S. 101.

Edition

370 14

Богачу славный в¦достатках давный розширай добра, не¦допукают а҆¦нѣ¦пускают з꙽¦пекелна двора, | смиренный мужу и҆¦ты влѣ[ст]1 в¦нужу в¦тебе тривога, напаствовалем злост розшираем не¦зналем бг҃а.

15

Славен чл҃вѣкъ а҆¦так и҆ще¦звѣк где жона и҆¦дѣти, всѣ ѿцуралис поѿрѣкалис нѣским дружити, | у҆датна твари юж потерѧни страшно судити, нѣт не¦тривали зо¦всѣх повѧли червмы прикрити.

16

Красоти о҆́ка ꙗ҆ма глубока гладкост пропала, за¦бров в¦мгновене грѣха ловлене дш҃а упала, | перси и҆¦брухо ѡ҆сѣли глухо не¦алчут꙽ пити, разом упали вѣчне пропали трукком залити.

17

Руки и҆¦ноги не¦без¦тривоги инде повѧзани, перевирати пер꙽ли зблавати юж понехали, | руки сѧжите добро берѣте людского збранѧ, скачите ноги слуги вам многи до¦злого¦караннѧ.

18

Слуги рогати а҆¦ратовати нѣхто не¦может, так позаганѧв чловѣчий н꙽рав хтож тут поможет, | танцов так бридких ног до¦них¦швидких чем не¦чувати, у҆же вскакали где не¦бували час юж валѧти. ||

19

Улъгане ꙗ҆зыка гране музика гдес¦те подѣлис, в꙽¦бѣдѣ и҆¦страсѣ в꙽¦ад꙽ском¦ужасѣ юж о҆глѧдѣлис, | у҆ши внимайте не¦забувайте що мовѧт люде, паном у҆дайте а҆¦слов придайте добре так буде.

20

За¦тот учинок великий¦збиток злѣ добиваем꙽, ѡ҆ле¦нам о҆ле ѿ¦всюду коле юж пропадаемъ, | ѡх бѣда бѣда скорбъ и҆¦ѡбида ѡ҆круги¦лихо, с¦переду з¦боку в꙽¦ѧ҆му глубоку всюда нетихо.

1

Supra-Zeichen ist nicht ganz klar.

Edition

21

Крик и҆¦воланѣ горко¦вздыханѣ нам¦сѧ готовит, упомѧтаймос до¦бг҃а вдаймос нехай боронит, | на¦що смотрити коли не¦зрѣти нѣ¦в¦чом оздобѣ, и҆ди чловѣку не¦маеш вѣку к꙽¦радосной добѣ.

22

Хрⷭте всѣх цр҃ю з¦бозкого дарю пастерей сп҃си, к¦себѣ приведи чистих соблюди виступки згаси, | вожду а҆г҃глов и҆¦архаг҃глов1 справцо велможний, велмож борони началних храни ѡ҆бронцо можный.

23

Злост и҆скорене скронтост прожене всѣх нас вразуми, дай свей бронѣ ку¦о҆хоронѣ врагов затлуми, | во¦женах болший ꙗм в¦грѣхах смродший на¦чловѣки, о҆мый водами спусти струѧми о[.]езне2 мнѣ рѣ́ки.

24

Воинов настав суровост отдал грѣшних всѣх сп҃си, тебѣ власт дана крестшаго пана ѡгн꙽ грѣха згаси, | дв҃ы ѡ҆бручник грѣшним споручник и҆¦ѡ҆сифе буди, старих и҆справи ю҆них настави збав ѿ¦бѣди люди.

25

а҆г҃гле строжу зли¦грѣхи множу ꙗ҆ выступник твой, прїми блуднаго в¦злост¦рздутного хранителю мой, | небеский ѿче млⷭти творче млⷭть покажи, грѣшних настави на¦пут добръ справи литост о҆кажи.

26

Да¦не¦погибнем но¦да¦изийдем с¦того подолу, в¦горние мѣсца где твоѧ мышца виведи з¦долу, | з꙽¦земного краю пусти до¦раю слези приносим, мѣсце дай прозбѣ ѿверни гробѣ ужилно приносим.

27

Чиста в¦рождествѣ и҆¦по¦рождествѣ непокалѧнна, ѿ¦творца вѣком всѣм чл҃вком на¦защит дана, | руки поднеси сн҃а упроси высвобод з¦муки, грѣшних возведи к¦раю приведи, недай злим в¦руки.

1

2

371

Gott als "Herr der Heerscharen" (Zebaoth) ist im Psalm 59:6 und in Verbindung mit Messias im Psalm 24:10 erwähnt. Die Bezeichnung "Herr der Heerscharen" geht auf das Buch Samuel 1:3 zurück. Stelle ist schlecht lesbar.

372

Edition

28

Млⷭти мт҃и нам погибати недажд꙽ цр҃це, ты¦что захочеш всѧ добрѣ можеш всѣх влⷣчце, | да¦купно с¦вами сердцем устнами трⷪцу прослави, з¦бувши и҆¦на¦бувши вѣчной радости бг҃а похвали.

29

Всѣх ст҃ых ликы¦за¦человѣки мл҃тву приносит, врага ѿ¦вѣрнѣт ѡгнѧ боронѣт н҃бо просит. | ...1

KYRILL. VARIANTEN: RNB Q XIV 141, f. 122v (Incipit: Peretc 1900 I-2, S. 64). ANMERKUNG: Pozdneev 1996, S. 104-105, ordnet das Lied in die Kategorie "Песни переводные покаянные" ein. –––––––––––– 99 ( чѳ҃ ) Згрешилес адамѣ в цихим жиіонц краю 73v – Lied doppelt vorhanden, vgl. Nr. 95 (69v)

1

Згрзешилес а҆́дамѣ в¦цихим жвіонц кра́ю, напелніоны вшистких моих и҆¦нѣбѣским раю.

2

Вчим ци¦там шкодзило цо¦нѣ доводзило, вшистек рай ци полецоно ꙗ҆́блко зрадзило.

3

Кого за¦то виниц кому цо учиниц꙽, гды давано ꙗ҆блко тобѣ было¦сѣ нѣмылиц꙽.

4

Дал¦ци богъ грзечносци над¦вшистких¦мондросци, а҆¦позбилес прзез¦то ꙗ҆блко вѣчнѣй твей пѣнкносци.

5

Вѣнжова взбудзила хитростц꙽ побудзила, жоне твоіо бы прзез¦ꙗблко так¦цѣбѣ зрадзила.

1

Der letzte Teil der Strophe auf der rechten Seite fehlt.

Edition

6

Мы богу вѣрзимы леч цѣнжко грзешимы, твоѣ дзѣѣ ку¦караню чим прендзы спѣшимы.

7

Бо¦в¦нас прзез¦те ꙗ҆блко кто нѣ¦згрзешил рзадко, гадаіонц꙽ ѣден к¦[д]ругѣму грзешо своіо гадко.

8

Аз¦панскѣй милосци хце¦ми до¦вѣчносци, нѣбѣскѣй достонпиц гдзы¦ты мѣшкаш на¦волносци.

9

а҆́дамѣ а҆дамѣ цѣш¦сѣ вѣчнѣ в¦нѣбѣ, прос бога и҆¦за¦нас грзешных бы¦там жили в¦цѣбѣ.

10

Бог¦цѣ¦там поставил гды с¦пѣкла выбавил, а҆¦быс з¦дзѣцми твеми ѣго там на¦вѣки хвалил.

373

VARIANTEN: vgl. Lied Nr. 95 (69v) dieser Handschrift. –––––––––––– 99[a] Душа в цѣле веселеѣ, весолосци не згуби 74Ar1 – Lied doppelt vorhanden, vgl. Nr. 97 (70r)

1

Душа в¦цѣле веселѣ весолосци не¦згуби, гды слодкѣму ѣзусови на¦веки послюби.

2

Кто¦го люби тен¦сѣ хлюби же¦жиц бендзѣ вѣчнѣ, ɩ҆́¦надзѣѣ¦в¦ним поклада вшендзѣ му беспѣчнѣ.

3

а҆ ꙗ грзешны жїѣ в¦свѣцѣ серцему тескнѣѣ, безпѣчносци мало нѣ¦мам бо¦сѣ ченсто¦хвѣѣ.

4

Грзех дозналем и҆¦дознавам вшелкѣй нѣчистосци, нѣ¦хце у҆пасц꙽ бы нѣ¦прзепасц꙽ в¦пѣкѣлней цѣмносци.

1

Die Seite besteht aus einem mittig eingeklebten Blattstreifen, das die Noten vom nächsten Blatt (74r) unverdeckt läßt.

Edition

374 5

ѡ҆¦ѣзу мой ѣзу дроги тобѣ ѡ҆фꙗруѣ, душе моіо юж в¦чистосци ховац ѡ҆бѣцуѣ.

6

а҆¦цом грзешил нѣх꙽ те грзехи преч ѡ҆де¦мнѣ гзино, прзез¦тве раны и҆¦см҃рць твоіо сроги менки мино.

KYRILL. VARIANTEN: vgl. Lied Nr. 97 (70r) dieser Handschrift. –––––––––––– 99[b] Сам мой пан бог найвыжши мым щенсцѣм кѣруѣ 74Av1 - Poln. Text nach: Cancyonal 1734, S. 206: „Fortuná Práwdźiwy BOG”.

1

Сам мой пан бог найвыжши мым щенсцѣм кѣруѣ, минонц ми¦то нѣ¦може цо¦ми ѡ҆бѣцуѣ, в҃ . 1

2

Поводзъ бы¦теж насрожша та ми¦ниц нѣ¦шкодзи, бо¦створзицѣл о҆¦моѣй прзигодзѣ вѣнц годзи, в҃ . 3

3

Sam Pan BOG moy naywyższy mym szczęśćiem kieruje, Minąć mnie to nie może co mi obiecuie.

Powodż by też naywieksza tá mi nie zászkodźi, Bo stworżyćiel naymilszy zá rękę mnie wodźi.2

Радзе теды каждему исць за¦божо воліо, а҆¦он ѣму да¦щенсцѣ да и҆¦добро доліо, в҃ . --3

1 2 3

Die Seite besteht aus dem eingeklebten Blattstreifen, der mittig eingeklebt ist und die Noten vom Blatt 73v unverdeckt läßt. Die ganze Strophe in PN1745: keine Abweichung Polnische Entsprechung fehlt.

Edition

4

Кому цо пан бог ѡ҆бѣцал зайсросц꙽ нѣ¦украднѣ, а҆¦кому зас¦нѣ¦о҆бѣцал згарци¦му выпаднѣ, в҃ . 2

5

375

Co komu Bog obiećał zazdrość1 nie ukrádnie, A komu záś nie obiácał z ręku2 mu wypádnie:

Ꙗм до¦цѣбѣ боже мой и¦з¦надзѣіо моіо, подлѣ¦сѣ в¦опѣке под¦ѡ҆броне твоіо, в҃ . 5

Y wzywam ćie Boże moy bądż nádźieia moią, A chćiey cále mnie záchowáć pod obroną twoią.3

POLN. VARIANTEN: Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 206: „Fortuná Práwdźiwy BOG; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 440; Pieśni nabożne (Wilno) 1817, S. 362 (Ex. LMAB L-19/66); Pieśni nabożne (s.l.) 1829, S. 343 (Ex. BN I 292.787); Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 482. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das polnische Lob- und Danklied weist viele Abweichungen zur hier vorliegenden Version auf, wobei die Version in PN1745 an einer Stelle der kyrillischen Version näher ist als jene in C1734. Nach Wöhler kommt das Lied auch in Kancyonał Pieśni nabożnych (Kraków) 1721 vor.4 Das Lied ist nicht vorhanden in: PN1627, PN1674, Jag1638, Jag1695, K1794, Kantyczki 1785, Mio1938, PN1874. –––––––––––– 100 ( р҃ ) Гейнал вшисци заспѣваймы, ченсць и хвале богу даймы 74r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 3

1 2 3 4

PN1745: keine Abweichung PN1745: z garśći mu Die ganze Strophe in PN1745: keine Abweichung Diese Quelle konnte für diese Arbeit nicht herangezogen werden.

Edition

376 1

Гейнал вшисцы заспѣваймы, ченсць и҆¦хвале богу даймы, набожнѣ к¦нѣму волаймы. Hejnał wszyscy zaśpiewajmy, Cześć i chwałę Bogu dajmy, Nabożnie k'niemu wołajmy.

2

Моцный бж҃е з¦высокосци, о҆свѣць нас од¦злых цѣмносци, бос¦ты є҆́сть богъ вшей свѧтлосци. Mocny Boże z wysokości, oświeć nas od złych ciemności, boś Ty sam Bóg wszej światłości.

3

Южци о҆на ноцъ минела, цо вшитек свѧт зацимила, юж твым свѧтлемъ загинела. Jyżci ona noc minęła, co wszystek świat zaciemniła, już Twem światłem zaginęła.

4

Святло сн҃ъ твой єст є҆дыны, тен зніослъ цѣмносць вшелк[ѣ]й1 вины, ктора з꙽ ꙗ҆блка є҆́сть причины. Światłość Syn Twój jedyny, Ten zniósł ciemność wielkiej winy, która z jabłka jest przyczyny.

5

1

Слушнѣ живот з꙽¦цѧлем збрацил, бо смѣрціо своіо заплацил, цо был а҆дам ꙗ҆́длем страцил.

Stelle ist schlecht lesbar.

Edition

377

Słusznie żywot z ciałem zbracił, bo śmiercią swoją zapłacił, co był Adam grzechem1 stracił. 6

Заплацивши правем трз꙽има, так в¦нас влазды цѣмносць нѣ¦ма, бысмы свѣнтни з꙽¦свѧтла сн҃а. Zapłaciwszy prawem trzyma, ta w nas władzy ciemność nie ma, bośmy świętni z światła Syna.

7

Тылко нам то ноцъ зостае, власне нш҃е з꙽почиванѣ, цо о҆днавѧ з꙽працованѣ. Tylko nam ta noc zostanie, własne nasze spoczywanie, bo2 odnawia spracowanie.

8

Так ты бж҃е вшисткѣ справы, дай днѧ тего забавы, зкончиць з¦ласки своей правей3. Tak Ty Boże wszystkie sprawy, daj nam dnia tego zabawy, skończyć z łaski swojéj prawy.

9

Бронь нас од¦злых чарта злосци, и҆ од свѧта навалносци, наглей вѣчней смѣртельносци. Broń nas od złych czartów złości, i od świata nawałności, nagłej wiecznéj śmiertelności. Amen.

1 2 3

Alle poln. Quellen (der Version 2): keine Abweichung C1734: co; K1794, PN1796, K1800: keine Abweichung Eine der wenigen Stellen in der Hss., an der das Zeichen {й} nicht als Doppelstrich, sondern als {и} mit konkavem Bogen darüber realisiert ist.

378

Edition

KYRILL. VARIANTEN: Liedversion B: GIM 1938, 78v-79r (ist mit der hier vorliegenden kyrill. Version identisch); Liedversion A (folgt der poln. Quelle in PN1674): GIM 1938, 35r; GIM Ščuk. 61, 169v-170r; RNB Q XIV 25, 36v-37r; RNB Titov 4172, 73r; vgl. Rothe 1984, Nr. 166. POLN. VARIANTEN: Version 1 (Übereinstimmung nur bei den ersten drei Strophen): Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 1-3 (17 Str.), Jagodyński 1638, S. 2 (17 Str.); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 3-4 (11 Str.); Rotuły (Wilno) 1721 (12 Str.); Version 2 (Übereinstimmung bei allen neun Strophen): Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 3; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 2; Pieśni nabożne (Królewiec) 1796, S. 2; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 2; Kantyczki 1785/1867, I, S. 5-6; Kancyonał 1863, S. 3; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 170a. Anmerkung: Pozdneev 1970, S. 68-69, nennt St. Jagodyński als möglichen Verfasser: Der Vergleich der Texte wurde von ihm nach der Monographie von Czesław Hernas von 1961 vorgenommen. KOMMENTAR: Es handelt sich dabei um ein Hejnał-Lied. Die Hejnały haben eine lange Tradition in Polen. Czesław Hernas hat die Geschichte der Entstehung dieser Gattung für das 16. bis 18. Jahrhundert in seiner Monographie von 1961 aufgezeichnet (S. 43-66). Eines der ersten Hejnały mit dem Titel „Heynał świta yuż dźyeń byaly“ findet sich schon bei Mikołaj Rej (1505-1569). Danach folgen zahlreiche Paraphrasen: katholische von Stanisław Grochowski (gest. 1612) in seinen Hymny (1599) und von Stanisław Jagodyński (gest. um 1644) in Pieśni katolickie (1638.1695); eine arianische von Stanisław Lubieniecki (gest. 1675) in „Psalmorum & canticorum“ (Raków 1610, Nachdruck 1625) und eine lutherische Paraphrase, die im Thorner Kantional (Kancyonał, to iest Pieśni Chrześćianskie, Toruń 1672) erscheint. Eine weitere (katholische) anonyme Paraphrase ist bei Franziskus Valentin Ruthen (Pars Secunda Cantionalis. Seu potius Cantiones Catholico Devotarum, 1711) zu finden. Die letzte bekannte Version für das 18. Jahrhundert erscheint dann in Pieśni nabożne (Supraśl) 1792 von Franciszek Karpiński (gest. 1825). Das hier vorliegende kyrillische Lied stellt eine Variante dar, die nur in den katholischen Kantionalsammlungen zu finden ist.1 Sie ist nicht, wie Pozdneev vermutete, mit der Version von Jagodyński identisch (vgl. Abdruck: Hernas 1961, S. 212-213), sondern stellt offensichtlich eine Überarbeitung der Jagodyński-Version dar. Auch die Versionen in PN1627 und PN1674 weisen erhebliche Abweichungen auf. Interessanterweise weist der Moskauer Handschriftenkomplex zwei Lieder mit dem Incipit "Гейнал вшисцы заспѣваймы" auf: Die Liedversion B, zu der auch die aus P1974 gehört und für die keine frühen Belege vorliegen, und die Liedversion A, die dem polnischen Text in PN1674 folgt. 1

Der Beleg bei Hernas 1961, S. 215 (dort auch der Abdruck) bezieht sich auf die „Kantyczki Pieśni nabożnych“ von 1767, S. 2-3. Interessanterweise ist das Lied nicht in PN1745 enthalten.

Edition

379

101 ( ра҃ ) Кто хце паннѣ Марыей служиць 74v-76r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 25: "Pieśń o Koronce Panny Maryi"

1

Кто х꙽це паннѣ марыей1 служиць, а҆¦ей о҆собливым милосникѣм быць, | ма¦іо набожнѣ поздравѧць, а҆¦коронкѣ завше учъсцивѣ мавѧць. Kto chce Pannie Maryi2 służyć, a jéj osobliwym miłośnikiem być: ma ją nabożnie pozdrawiać, a Koronkę zawsze uczciwie3 mawiać.

2

Ктора панна слудзе своему, зъꙗ҆вила пустелникови є҆́днему, | мовіонцъ кто мѣ так поздравѧ, ласке собѣ у҆¦сына моего зъє҆́дна. Którą Panna słudze swojemu, zjawiła Pustelnikowi jednemu, mówiąc: kto mnie tak pozdrowia, łaskę sobie u Syna mojego zjedna.

3

о҆¦тым слышонцъ бернадынъ свѣнты̏, милосціо горонцы к¦тей паннѣ здьє҆нты, | прзедъ є҆й о҆бразъ завше хадзалъ, о҆¦коронке завше у҆сцивѣ мавѧлъ. O tém1 słysząc Bernardyn święty, miłością gorącą ku Pannie zjęty, przed jej Obraz zawsze chadzał, jeszcze żaczkiem będąc, Koronkę mawiał.

1 2 3

{марыей} ist in der Hs. in Großbuchstaben geschrieben. Auch der Name {езусъ} ist in diesem Lied in Großbuchstaben gehalten. PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: Maryey PPS1607/18, Jag1638, PN1674: uczćiwie; PN1627: ucżćiwie

380 4

Edition

Такъ палалы є҆́го внентрносци, о҆гнѣмъ сильно горзалы ку¦ей млⷭци, | иж ціотухнѣ своей мавѧлъ, а҆¦з¦панны марыєй такс¦ѣ прзехвалѧлъ. Tak pałały jego wnętrzności2, silno3 ogniem gorzały ku jej miłości, iż ciotuchnie swojej mawiał, z Panny4 Najświętszej tak się przechwalał.

5

Знам ѧ є҆дне панне надобно, над꙽¦вырозумѣнѣ людзкѣ подобно, | нѣ¦моглъ бым є҆сць а҆ни теж пиць, кторе є҆го5 бым є҆й днѧ не¦мѧл навѣдзиць. Znam ja jednę Pannę nadobną, nad wyrozumienie ludzkie chwalebną6, nie mogłem7 jeść ani też pić któregobym jej dnia, nie miał nawiedzić.

6

В¦тей коронце у҆ставца пѣр꙽вши, положил модлитев шесць дзѣсіонтъ и҆¦трзи, | бо¦тылѣ лѧтъ панна мѧла, поки на¦тым свѣцѣ з¦людзми мѣшкала. W tej koronce ustawca pierwszy, położył modlitew sześćdziesiąt i trzy, bo tyle lat Panna miała, póki na tym świecie z ludźmi mieszkała.

1 2 3 4 5 6 7

PPS1607/18, PN1627, PN1674: tym Keine Abweichung in den poln. Quellen. PPS1607/18, Jag1638, PN1674: keine Abweichung; PN1627: Tak PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: a z Panny кторе є҆го: hier getrennt geschrieben PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: podobną PPS1607/18: mogłbych; PN1627: mogłby; Jag1638, PN1674: mogłbym

Edition

7

381

Прзезъ те смутки и҆¦теж радосци, рачъ у҆просиць слугом твоим з¦милосци, | грзехов вшитких о҆дпущенѣ, потым ласки божей о҆трзиманѣ. Przez te smutki i też radości, racz uprosić sługom twoim z miłości, grzechów wszystkich odpuszczenie, potem łaski Bożej otrzymanie.

8

Пѣрвши̏ смутекъ сеⷬца марыєй, гды ꙗ҆нъ свѣнтый прзишедъ до¦бетганией, | мовіонцъ о҆̀¦ціотухно моѧ, жалосна дзис бендзѣ душичко твоѧ. Pierwszy smutek1 serca Maryi, gdy Jan święty poszedł2 do Betanii3, mówiąc o Panienko4 moja! żałosna dziś będzie duszyczka twoja.

9

Юж є҆́нтъ єзусъ а҆ сыначекъ тво́й, намилейший брацишекъ также и҆¦мистръ мой, | видзѧлемъ¦го звіонзанего, а҆¦в¦посродку люду нѣ¦ласкавего. Już pojmany Jezus a Synaczek twój,5 najmilszy6 Braciszek także i mistrz mój, widziałem go związanego, a w pośrodku ludu nie łaskawego.

1 2 3 4 5 6

PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: Pierwsza boleść PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: przyszedł PPS1607/18: Betaniey; PN1627, Jag1638, PN1674: Bethaniey PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: ćiotuchno PPS1607/18: Juźći ięt Synaczek twoy namileyszy; PN1627, Jag1638: Już ięt y Synaczek twoy; PN1674: Już iest Jezus y Synaczek twoy Jag1638: keine Abweichung; PN1627, PN1674: namileyszy; PPS1607/18: nawdźięczneyszy

382 10

Edition

Шедлем за¦ним на¦бискупий двор, гдѣмъ у҆слышал поличекъ ꙗ҆́къ найвѣнкший гром, | гды є҆зуса у҆дерзоно, подобно¦го пан꙽но юж уморзоно. Szedłem za nim na Biskupi dwór, gdziem usłyszał policzek jak największy grom, gdy Jezusa uderzono, podobno Go Panno już umorzono.

11

Поць мыж рыхло а҆¦нѣ¦мѣшкаймы, а҆за є҆́ще є҆зуса дзись о҆глѧдамы, | за¦живего зостанѣмы, а҆¦в¦чим бендзѣмъ могли в¦тым послужемы. Pójdźmy rychło1 a nie mieszkajmy, a jeszcze Jezusa dziś oglądajmy,2 jeżeli żywego zastaniemy,3 a w czem będziemy mógli w tym pósłużemy.

12

в꙽торо болѣсць мр҃ыа мѧла, гды в¦піонтекъ з¦зранѧ сн҃а уйзрзала, | ꙗ҆́кѡ лотра звіонзанего, ланцух срогий на¦шиї ношонцего. Wtórą boleść Marya miała, gdy w Piątek z rana4 Syna ujźrzała, jako łotra związanego, łańcuch srogi na szyi noszącego.

13

1 2 3 4

Хцѧла к¦нѣму блиско прзистомпиць, а҆лѣ теж од¦смутку нѣ¦могла ходзиць, | тылко глосемъ заволала, чего жемъ ѧ҆ смутна дзись дочекала. ||

PPS1607/18, PN1674: Podźmysz rychłey; Jag1638, PN1627: Podźmysz rychło PPS1607/18, PN1627, PN1674: A za ieszcze Jezusa oglądamy PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: za żywego zástániemy PPS1607/18, PN1627, Jag1638: záránia; PN1674: zárána

Edition

383

Chciała blisko k’niemu1 przystąpić, ale w ten czas od smutku nie mógła chodzić,2 tylko głosem zawołała! czegożem ja smutna dziś doczekała. 14

а҆хъ мой смутку моѧ жалосци, напелнилесь сер꙽це мое горзкосци, | гды¦цѣ видзе звіонзанего, гвоздзми на¦крзиж о҆крутнѣ прзибитего. Ach mój smutku!3 moja żałości! pełne jest4 serce moje gorzkości, gdy Cię widzę związanego, od niezbożnych sędziów prowadzonego.5

15

Трзеціо болѣсць пан꙽нѣ задано, гды є҆́зуса о҆крутнѣ у҆бичовано, | и҆¦цѣрнѣмъ коронованѡ, знендніонего тей паннѣ у҆казано. Trzecią, boleść Pannie zadano, gdy Jezusa okrutnie biczowano6, Cierniem ukoronowano, znędzonego7 Pannie ukazowano8.

16

1 2 3 4 5 6 7 8

Чвартый смутекъ панна цѣрпѧла, гды¦сѣ з¦сынемъ своим прзед¦мѧстем поткала, | хцꙗла крзижа помоцъ но́сиць, а҆лѣ теж ѡд¦смутку нѣ¦могла ходзиць.

PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: k niemu blisko PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: ale też od smutku nie mogła chodźić Jag1638, PN1674: Synu; PPS1607/18, PN1627: keine Abweichung PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: napiełniłeś PPS1607/18: Gwoźdźiami na krzyżu strogo rozbitego; Jag1638, PN1674: Gwoźdźmi na krzyż strogo rozbitego; PN1627: Gwoźdźmi na krzyż strogi rozpiętego PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: ubiczowano Jag1638, PN1674: niędznionego; PPS1607/18, PN1627: keine Abweichung Jag1638, PN1674: keine Abweichung; PPS1607/18, PN1627: ukazano

384

Edition

Czwarty smutek Panna cierpiała, gdy się z swoim Synem przed miastem potkała, chciała k’niemu blisko przystąpić,1 ale też od smutku nie mogła chodzić. 17

Піонта болѣсць панѣнки была, гды злосць людзска на¦крзиж є҆́зуса вбила, | видзонцъ сыначка нагѣго, закрыла рубечкѣм чловѣченство є҆́го. Piąta boleść Panieńska2 była, gdy złość ludzka3 na krzyż Jezusa wbiła, widząc Synaczka nagiego, zakryła chusteczką tę nagość Jego.4

18

Шосто болѣсць дх҃ъ панѣнскиї мѧл, гды єзусъ на¦крзижу з꙽¦плацем умѣралъ, | слонце¦сѣ ꙗ҆́сне зац꙽милѡ, а҆¦прзез трзи годзины нѣ¦розсвѣцилѡ. Szóstą boleść Duch Panieński miał, gdy Jezus na krzyżu z płaczem5 umierał, Słońce się jasne zaćmiło, a przez trzy godziny nie zaświeciło6.

19

1 2 3 4 5 6

Плачонцъ створзицѣлѧ своего, пов꙽сціонгнело промѣни свѣнценѧ свего, | зѣмѧ теж такъ барзо држала, о҆бычаем своим є҆́зуса плакала.

PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: chciała krzyża pomoc nośić Jag1638, PN1627: keine Abweichung; PPS1607/18, PN1674: Pannie Keine Abweichung in den poln. Quellen. PPS1607/18, PN1674; rąbkiem chłowieczeństwo iego; PN1627, Jag1638: rąbeczkiem chłowieczeństwo iego Keine Abweichung in den poln. Quellen. PPS1607/18: nie iest świećiło; PN1627: nie roświećiło; Jag1638, PN1674: nic nie świećiło

Edition

385

Płacząc Stworzyciela swojego, powściągnęło promienie świecenia swego, ziemia też tak bardzo drzała, obyczajem ludzkim Pana1 płakała. 20

Сіодмый смутекъ мр҃ыѧ мѧла, гды цѧло с¦кзижа здьєнте пѧстовала, | нѣ¦у҆тульнѣ нарзекаіонцъ, масцѧми и҆¦лъзами е҆̀ о҆блѣваіонцъ. Siódmy smutek Marya miała gdy Ciało z krzyża zdjęte piastowała, nie utulnie narzekając, maściami i łzami je oblewając.

21

Те¦ту сѣдмъ пацѣрзи мавѧмы, сѣдміо ракѣ выланѣ к꙽рвѣ розмы[сл]ѧймы2, | є҆́зуса пана нашего, милосника люду хрзесциѧнскѣго. Te tu siedm pacierzy mawiajmy, siedmiorakie wylanie krwi rozmyślajmy,3 Jezusa Pana naszego, miłośnika ludu chrześciańskiego.

22

Вылѣвал крев гды был о҆брзезан, гды сѣ ойцу модлилъ гды был бичованъ, | коронован и҆¦наиграван, прзибиты на¦крзижу влочніо прзебодзіонъ. Wylewał krew gdy był obrzezań, gdy się Ojcu modlił, gdy był biczowan, koronowan, i najgrawan4, przybity na krzyżu, włócznią przebodzon.

1 2 3

4

PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: Jezusa Die Stelle ist schlecht lesbar. PPS1607/18: Siedmioro wylanie krwie wspominaymy; PN1627: Siedmioro krwie wylanie rozmyślaymy; PN1674: Siedmioro krwie wylanie rozmyślaią; Jag1638: Siedmioro krwie wylanie rozmyślawaią PPS1607/18: y obrzezan; PN1627: y nagaban; Jag1638: y nagrawan; PN1674: y naygrawan

386 23

Edition

Те радосци панѣнскѣ былы, гды был а҆ніол до¦нѣй з¦нѣба посланы, | гды є҆́льжбѣте навѣдзѧла, а҆¦сына божего породзиць мѧла. Te radości Panieńskie były, gdy Anioł do niej z nieba posłany, gdy Elżbietę nawiedziła, a Syna Bożego porodzić miała.

24

Чварто радосць марыа мѧла, гды кроліов хваліонцых сн҃а видзѧла, | в¦нѣбо была провадзона, там од¦сн҃а свего коронована. Czwartą radość Marya miała, gdy trzech1 krółów chwalących Syna widziała, w niebo była wprowadzona, tam od Syna swego uwieńczona2.

25

Те коронке кто мовиць бендзѣ, ласке собѣ у¦сн҃а мего набендзѣ, | цо пожонда то ѿрзима, прзез просбе тей панны богъ му вшитко да. Tę koronkę kto mawiać będzie, łaski sobie u jej Syna nabędzie, co pożąda to otrzyma, przez prośbę tej Panny Bóg mu wszystko da.

26

1 2

Нуж¦мы брацѧ и҆¦миле сіостры, нѣ¦лѣнь мы¦сѣ служиць мр҃ыей кажды, | бо та панна є҆́сть почесна, а҆¦нам грзешным барзо є҆́стъ пожитечна.

PPS1607/18: trzey; PN1627, PN1674: trzech; Jag1638: z PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: koronowana

Edition

387

Nuż wy bracia i miłe siostry, nie leńmy się służyć Maryi każdy, bo ta Panna jest pocieszna1, a nam grzesznym ludziom2 jest pożyteczna. 27

Юж¦цѣ мила панно просимы, те коронке на¦твоіо гловке кладзѣмы, | твей сѣ ласце полѣцамы, рач памѣнтаць на¦нас кеды помрземы. Amen3. Już cię miła Panno prosimy tę Koronkę na twoję głowę4 kładziemy, twej się łasce polecamy, racz pamiętać na nas, kiedy pomrzemy. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: RGB 10.944, 18v-22v; vgl. Rothe 1984, Nr. 367. POLN. VARIANTEN: Pieśni postne starożytne (Raków) 1607/18, E3 (Abdruck auch in: Bobowski 1893, CLXXVI, S. 390); Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 18: "Pieśń o Korunce Panny Maryey"; Jagodyński 1638.1695, S. 110; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 197; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 15; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 18; Kancyonał 1794, S. 25; Kancyonał 1863, S. 25; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 540; Szczeble do Nieba 1876, S. 1093; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 241: Verfasser: Władysław z Gielniowa. ANMERKUNG: Vgl. Wydra, Wiesław: Władysław z Gielniowa. Z dziejów średniowiecznej poezji polskiej. Poznań 1992. S. 357: Der Übersetzer ist Jagodyński, ebd. S. 275. Vgl. auch Wydra 2003, S. 75: darin die Version aus der Hs. 20/R, s. 284-290 aus der Bibl. Prowincji OO. Bernardynów (Kraków), vom Ende des 16. – Anfang des 17. Jahrhunderts. KOMMENTAR: Katholische Tradition: Es handelt sich um eines der ältesten Marienbzw. Passionslieder, das in fast allen katholischen Kantionalsammlungen vom 17. bis zum 20. Jahrhundert präsent ist. Die gedruckten Sammlungen bieten, wie der Vergleich der Lesarten ergibt, ein heterogenes Bild. Der erste Teil des kyrillischen Liedes (Strophen 1-13) steht offenbar mit den Versionen in PPS1607/18 und PN1627 in Verbindung. Die Gruppe um die Drucke Jag1638 und PN1674, die sich untereinander 1 2 3 4

PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: poczesna PN1627: keine Abweichung; PPS1607/18, Jag1638, PN1674: barzo Hier ist das einzige Mal in diesem Teil der Hs. die Schlussformel "Amen" (in lateinischen Buchstaben) hinzugefügt. Auch im Teil B der Hs. (Lied 128) kommt die Schlussformel einmal vor. PN1627: keine Abweichung; PPS1607/18, Jag1638, PN1674: głowke

Edition

388

gleichen, weisen mehr Unterschiede zu den älteren polnischen Drucken auf. In den Strophen 14-27 sind die polnischen Quellen des 17. Jahrhunderts sehr unterschiedlich, was vermutlich auf eine mehrmalige redaktionelle Bearbeitung der polnischen Vorlage zurückzuführen ist. Für den zweiten Teil des kyrillischen Liedes ist die Version in PN1627 (oder eine ihrer unbekannten Nachfolger) als Übernahmequelle zu vermuten, die restlichen polnischen Versionen weichen dagegen stärker ab. –––––––––––– 102 ( рв҃ ) В дзѣнь божего народзѣня весели людзѣ 76v-77r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 44

1

В дзѣнь божего народзѣнѧ весели людзѣ, блого им бендзѣ, | хвале богу выспѣвуіо, весіоло вшендзѣ. W dzień Bożego Narodzenia, weseli ludzie, błogo im będzie, chwałę Bogu wyśpiewują, wesoło wszędzie.

2

а҆ніолъ пастерзем звѧстовалъ же¦сѣ народзил, насъ у҆веселилъ, | кроль герод¦сѣ зафрасовал, дзѧтки побиць дал. Aniół Pasterzom1 zwiastował, że się narodził, nas uweselił, król Heród się zafrasował, dziatki pobić dał.

3

Били сѣкли мордовали сродзы катовѣ, власни збойцовѣ, | крзицо дзѧтки плацо матки, крвавѣ сердечнѣ. Bili, siekli, mordowali srodze katowie, właśni zbójcowie, krzyczą2 dziatki, płaczą Matki, prawie serdecznie3.

4

1 2 3

Ѡд перси их выдзѣрали и҆¦росцинали, рыцерзѣ мали, | з¦матками¦сѣ пожегнали, жал то нѣмалы.

Keine Abweichung in den poln. Quellen. Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627: krzwawie y serdecznie; Jag1638: krwawie surowie; PN1674: kroż to wypowie; C1734: keine Abweichung

Edition

389

Od piersi ich wydzierali i rościnali, Rycerze1 mali, z Matkami się pożegnali, żal to2 niemały. 5

Снадзь крваве лъзы вылѣвалы плачливе матки, о҆но их дзѧтки, | лѣжо би вѣнцъ баранковѣ, ꙗ҆́къ в¦полю снопки. Tak krwawe łzy3 wylewały płaczliwe Matki, kiedy ich dziatki, leżą by więc Barankowie, lub w polu snopki.4

6

Ренце матки залемуіо, влосы таргаіо и҆¦ѡ҆мдлѣваіо, | нѣбо глосы прзебиѧіо, сердечнѣ лъкаіо. Ręce Matki załamują5, włosy targają, i omdlewają. Niebo głosy przebijają serdecznie łkają.

7

Рахель пани такъ рзекнонца поцѣхи нѣ¦ма, правѣ у҆мѣра, | патрзаіонцы на¦све сыны, ченсто о҆мдлѣва. Rachel6 Pani tak rzeczona7, pociechy nie ma, prawie umiera: patrzając na swe syny często omdlewa.

8

о҆¦геродзѣ о҆крутнику вѣлка то вина, за¦твего сн҃а, | мѣдзы дзѧтками забито, цо за¦прзичина. O Herodzie okrutniku; wielką to wina, że twego Syna między dziatkami zabito, co za przyczyna.

9

Хцѧлесь трафиць на¦христуса сн҃а бж҃его, а҆лѣ¦го з¦тего, | нѣ¦выкоренїшъ з꙽¦кролѣвства бо, н҃бо є҆го. Chciałeś trafić na Chrystusa Syna Bożego, ale go z tego nie wykorzenisz królestwa, boć Niebo jego. Amen.

1 2 3 4 5 6 7

PN1627, PN1674, C1734: keine Abweichung; Jag1638: za to nie PN1627, PN1674, C1734: keine Abweichung; Jag1638: Rycerze Jag1638: Krwawie tam łzy; PN1627, PN1674: Snadź krwawie łzy; C1734: Tam krwawie łzy PN1627, C1734: keine Abweichung; Jag1638: patrząc na dziatki, Ktore gwałtem dać muśiały, Na mięśni iatki; PN1674: gdy iuż nie żywe Dziatki widźiały, a wczłonkach rany zelżywe PN1627, C1734: załęmuią; PN1674, Jag1638: keine Abweichung PN1674: Strophe fehlt; Jag1638: Strophe anders PN1627: rzeknąca; C1734: keine Abweichung

390

Edition

KYRILL. VARIANTEN: Javorskij 1934, S. 326 (T = Песенник Тарахонича, 1757, 49v50v; Ю[гасевич] I, 4v-5v; Ю[гасевич] III, 2r-2v); Žeňuch 2006, Nr. 110, S. 318 (Nižnotvarožský spevník vom Anf. 18. Jhs.). Die kirchenslawische Fassung "В день Христова рожденїѧ" befindet sich in: GIM 1743, 15v (Fragment); RGB 9498, 56v57r; RGB Und. 897, 6r; GIM Ščuk. 61, 24v-25r; RNB Pogodin 426, 158r; RNB Q XIV 21, 67v-68r; RNB Q XIV 25, 27v-28r; vgl. Rothe 1984, Nr. 83; Kaleki 1863, Nr. 306 (mit poln. Paralleltext); Kaleki 1863, Nr. 307.1 POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 36; Jagodyński 1638.1695, S. 38 (11 Strophen); Cornu Copiae (Warszawa) 1668, S. 116; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 22 (8 Strophen); Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 34; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 42; Pieśni nabożne (Królewiec) 1796, S. 79; Kancyonał 1863, S. 44; Szczeble do Nieba 1867, I, S. 158; Zbiór pieśni (Pelplin) 1781, S. 209; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 549b. ERWÄHNUNG: Peretc 1900, I-1, S. 176: Der poln. Paralleltext in "Kaleki" (1863) wurde von Bessonov nicht glücklich gewählt; andere Quellen geben fast wortgetreu die russische Version wieder; diese sind Hs. Имп. Публ. Библ. = RNB Raznojaz. Q XIV 4, f. 13 (Sbornik Bernackogo [Francisk Joseph Bernacki], 1693) und „Pastorałki i Kolędy” von 1895, S. 615. Eine Gegenüberstellung der polnischen und kyrillischen Versionen veranschaulicht die schrittweise Russifizierung des polnischen Liedes. Die Wiedergabe hier erfolgt nach RGB 9498, 56v-57r und GIM 1743, 15v (Fragment): RNB Pogodin 1974

Kancyonał 1863

GIM 1743, RGB 9498

В дзѣнь божего народзѣнѧ весели людзѣ, блого им бендзѣ, | хвале богу выспѣвуіо, весіоло вшендзѣ.

W dzień Bożego Narodzenia, weseli ludzie, błogo im będzie, chwałę Bogu wyśpiewują, wesoło wszędzie.

В дн҃ь хрⷭтѡ́ва рожде́нїя весели́мся здѣ̀, блг҃о нам вездѣ, | хвалу бг҃у пѣ́ти на́чнемъ по ѡ҆́ной звѣздѣ̀.

1

Die kirchenslawisch-russische Version des Liedes wurde auch im russischen "Вертепъ" verwendet, siehe: Щукин, Н.: Корреспонденция и смесь. Вертепъ / Вѣстник Императорскаго русскаго географическаго общества издаваемый под редакцией Ѳ. Г. Тернера. Часть 29. Санкпетербургъ 1860. с. 25-35.

Edition

391

а҆ніолъ пастерзем звѧствалъ жесѣ народзил, насъ у҆веселилъ, | кроль геродсѣ зафрасовал, дзѧтки побиць дал.

Aniół Pasterzom zwiastował, że się narodził, nas uweselił, król Heród się zafrasował, dziatki pobić dał.

а҆́гг҃ль па́стырем возвѣстил нарожде́ннагѡ бг҃а на́ше гѡ | цр҃ьже и҆́родъ ся̀ возбѣси́лъ млⷣнцы поби́лъ.

Били сѣкли мордовали сродзы катовѣ, власни збойцовѣ, | крзицо дзѧтки плацо матки, крвавѣ сердечнѣ.

Bili, siekli, mordowali srodze katowie, właśni zbójcowie, krzyczą dziatki, płaczą Matki, prawie serdecznie.

би́ли сѣкли руга́лися ꙗ҆́кѡ у́бійцы ѕлы разбо́йницы | кричат дѣ́тки пла́чют ма́тки ꙗ҆́къ насме́р[т]ницы.

KOMMENTAR: Katholische Tradition: Die kyrillische Version dieses sehr bekannten und verbreiteten polnischen Weihnachtsliedes wurde vermutlich aus der Ausgabe PN1627 entlehnt. Auch die polnische Variante in C1734 ist dem kyrillischen Lied sehr ähnlich, weist jedoch im Vergleich zu PN1627 ein wenig mehr Unterschiede auf. Noch mehr Unterschiede sind in PN1674 und in Jag1638 zu finden. Die Ausgaben des 18. und 19. Jahrhunderts folgen in der Regel der Liedversion in C1734. –––––––––––– 103 ( рг҃ ) Мамы прзияцѣля христа збавицѣля 77v-78r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 46-47

1

Мамы прзиѧцѣлѧ, хрⷭта збавицѣлѧ, вѣку дзишѣшего, | слово нѣстворзоне, з꙽¦панны народзоне, з¦живота чистего. Mamy przyjaciela, Chrystusa1 Zbawicieła wieku dzisiajszego2 słowo niestworzone, z Panny narodzone, z żywota czystego.

2

1 2

Прзиѧцѣль то дроги, цо нѣбѣскѣ проги, ѡ҆пусцѣлъ з¦далѣка, | а҆бы побитего, на¦поли живего, у҆здровил чловѣка. PN1627, PN1674: Chrysta PN1627, PN1674: dźiśieyszego

392

Edition

Przyjaciel to drogi, ten niebieskie progi, opuścił z daleka: aby pobitego, na poły żywego, uzdrowił człowieka. 3

Кторы з꙽ є҆́рузалемъ шедлъ был з¦вѣлким жалем, до є҆́риха злосци, | там¦го шатан сродзе, зранивши на¦дродзе, о҆дарлъ з꙽¦нѣвинносци. Który z Jeruzalem, szedł był z wielkim żalem1, do Jerycha2 złości, tam go szatan srodze zraniwszy na drodze, odarł z niewinności.

4

Тен прзиѧцѣль прави, кром вшелкѣй забави, додал му о҆хлоды, | на¦добитек свего, цѧла насвѣнтшего, взіол¦го до¦господы. Ten Przyjaciel prawy, krom wszelkiej zabawy, dodał mu ochłody, na dobytek swego Ciała Najświętszego wziął go do gospody.

5

Бы вѣчнѣ нѣ¦згинол, раны му завинол, прзиѧцѣль сердечны, | ку є҆́го потрзебѣ, скарбъ цо¦мѧл прзи¦собѣ, дал му достатечны. By wiecznie nie zginął, rany mu zawinął, przyjaciel serdeczny, ku jego potrzebie skarb co miał przy sobie dał mu dostateczny.

6

Прзето чловѣкъ кажды, нѣх памѣнта завжды, такъ сѣ стараць о҆¦то, | бы тего вѣчнего, прзиѧцѣлѧ свего, шановалъ над¦злото. Przeto człowiek każdy, niech pamięta zawdy, jak się starać o to, by tego wiecznego, przyjaciela swego, szanował nad złoto.

7

Юж же понѣхаймы з꙽ є҆́риха бѣжаймы, просто до¦бетхлеемъ, | бетлеемъ3 дом хлѣба, кторы прзишедлъ з¦нѣба, тен є҆́дзонцъ нѣ¦мдлѣемъ. Jużże poniechajmy, z Jerycha biegajmy4, prosto do Betleem, Betleem dom chleba, który przyszedł z nieba, ten jedząc nie mdleje.5

1 2 3 4 5

Jag1638: z szkodą i z żałem; PN1627, PN1674: keine Abweichung PN1627: Hierycha; PN1674: Jerycha Hier ein Beispiel für die "schwankende" Orthographie des Schreibers: "бетхлеемъ, бетлеемъ" ist einmal mit {х} und einmal ohne geschrieben. Vgl. PN1627, PN1674: Bethleem PN1627, PN1674: keine Abweichung PN1627, PN1674: mdleiem

Edition

8

393

Там прзиѧцѣліови, одкупицѣліови, з¦кролми ѡ҆фѧруймы, | серца све з꙽¦чистосціо, а҆ потым з¦пилносціо, грзехов¦сѣ варуйми. Tam przyjacielowi, odkupicielowi, z królmi ofiarujmy, serca swe z czystością, a potem1 z pilnością grzechów się warujmy. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 72v-73r (darin Anmerkung: зри лист 25 в кантыке); RNB Pogodin 426, 135v-136r; vgl. Rothe 1984, Nr. 379; eine ksl. Paraphrase befindet sich in GIM 1938, 107v-108r, mit dem Incipit "Мним благодателя христа спасителя". POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 38; Jagodyński 1638.1695, S. 42 (die letzte Strophe weicht erheblich ab); Cornu Copiae (Warszawa) 1668, S. 119; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 25v; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 47; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 36; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 63; Mioduszewski 1838, S. 41; Kancyonał 1863, S. 46-47; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 130; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 264. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Der erste Beleg dieses Liedes ist in P1627 enthalten, danach wurde es in fast jede katholische Liedersammlung bis ins 19. Jh. hinein übernommen. Der Quellenverweis aus GIM1743 auf die Seite 25 weist eindeutig auf die Sammlung P1674 als Referenzquelle hin, die in Moskau am Ende des 17. Jh. bekannt war. Die Version bei Jagodyński 1638.1695 weicht von der Version in PN1627/PN1674 ab. Die letzten bideten die Vorlage für die späteren katholischen Liedersammlungen des 18.-19. Jahrhunderts. ––––––––––––

1

PN1627, PN1674: potym

Edition

394 104 ( рд҃ ) Чиста дзѣвицо і аггелска пани 78v-79r

1

Чиста дзѣвицо ἴ¦агг҃лска пани, ꙗ҆́ вѣрны слуга твой а҆¦кто¦ж ми¦то згани, | зганиц нѣ¦моге кто твей ласковосци, свѧдомы кто¦сѣ коха в꙽¦твей чистосци.

2

Чистосци твоей выхвалиц꙽ нѣ¦моге, а҆¦хваліонцему преце допомоге, | помоге и҆¦тым ктурзы1 нарекаіо, и҆¦троски в¦сердцу свым за¦грзехи маіо.

3

Маіо и҆ѧ мам юш ми цѣнжко зносиц, прзидзѣ мр҃їѧ ѡ҆¦ратунекъ просиц, | просил бым цѣбѣ а҆лес не¦ласкава, не¦те боскѣго кто нѣ¦слуха права.

4

Правам ꙗ свѧдом а҆ле раче згодзѣ, рад бым з¦богѣмъ в¦таковей прзигодзѣ, | в¦прзигодзѣ ратуй змилуй¦сѧ наде¦мно, поцѣхо моѧ хце жиц вѣчне зе¦мно.

5

Зе¦мно гды бендзѣш и҆¦богъ зе¦мно вѣчнѣ, и҆¦жиѣ смѣле и҆¦умрзе безпѣчнѣ, | беспѣчнѣ умрзе тен кторего знаѣш, кторего завше в¦свей ѡ҆бронѣ маѣш.

6

ѡ҆брона твоѧ в¦нѣбѣ є҆́мпирейскѣмъ, там завше жиеш во¦хору а҆нѣлским, | арханіол тобѣ панѣнко звѧстовал, гды¦цѣ богъ ѡ҆цѣц собѣ пошлюбиц мѧл.

1

Das poln. {ó} in {którzy} ist durch kyrill. {у} wiedergegeben.

Edition

7

Пошлюбил цѣбѣ слична дзѣвицо, нам слонко створзил пораннѧ зорницо, | зорницо ѣстес наде¦вшисткѣ гвѧзды, з¦гвѧздъ у҆плѣціоны вѣнец꙽ носи завжды.

8

Бондзь поздровіона нѣбѣска скарбницо, на¦вѣки вѣков райска крзиницо, | напой¦мѣ водо ктора над¦нѣбіосы, лїѣ¦сѣ завжды на¦тве злоте влосы.

9

а҆́бы и҆¦на¦мѣ любо нѣгоднего,

395

вылѧ¦сѣ кроплѧ ласки сына твего, | твего нам сына завше потрзеба, ктурзы нам даѣ дроге до¦нѣба.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 164v-165r; GIM 1938, 14v-15r (Dolskaya 1996, S. 34-35); GIM Ščuk. 61, 163v-164r; RNB Q XIV 25, 188v-189r; RNB Titov 4172, 52v-53r; vgl. Rothe 1984, Nr. 812; RNB Q XIV 141, f. 98v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 62; hier Kommentar von Peretc: mit Polonismen). ANMERKUNG: Es findet sich eine polnische Entsprechung vom Anfang des 17. Jahrhunderts zum oben angeführten kyrillischen Lied. Es handelt sich um ein Tanzgedicht aus dem Gedichtzyklus "Dama dla uciechy młodziencom y pannim. W Ktorey się Zamykaią, Pieśni Tańce y Padwany rozmaite. Teraz nowo wydane" von Adam Lewandowic Strzezowczyk.1 Der Gedichtzyklus in Broschürenform wurde von Karol Badecki aufgefunden und herausgegeben.2 Das Gedicht mit dem Titel "Taniec" (Nr. 2, S. 6-7) hat 6 Strophen, wobei die ersten fünf eine relativ klar erkennbare Entsprechung zu den ersten fünf Strophen des kyrillischen Liedes abgeben. Bemerkenswert ist, dass die weltliche Lexik des "Taniec" durch die christliche Lexik des kyrillischen Gedichts ersetzt wurde (vgl. 3.2: Wenera марїя; 4.2: Przyjaciela з богѣмъ). Die ersten fünf Strophen des "Taniec" sollen hier zum Vergleich angeführt werden: 1

1 2

Piesczone dziewcę, angele, nie pani, Iże się kocham, a któż mi to zgani? Zganić nie może, kto świadom miłości, I kto się kocha w takowej grzeczności.

Über die Person Adam Lewandowic Strzezowczyk liegen keine biographischen Angaben vor. Vgl. Badecki, Karol: Polska liryka mieszczańska. Pieśni tańce – padwany. Lwów 1936. S. 5-35; zur Quelle: ebd. S. XXVIII-XXIX.

396

Edition

2

Grzeczności twojej ja chwalić nie mogę, Ale chwalącym przecię też pomogę. Pomogę i tym, którzy narzekają, Troskę miłości na swym sercu mają.

3

Mają i ja mam; już nie mogę znosić, Przydzie Wenery o ratunek prosić. Prosiłbym ciebie, aleś nie łaskawa, Mścić się też trudno, nie dostąpię prawa.

4

Prawam nie świadom, ale też żyć w zgodzie, Przyjaciela doznać jak mogę w przygodzie. W przygodzie ratuj, zmiłuj się nademną, Pociecho moja, chciej mieć wiecznie ze mną.

5

Ze mną zażyjesz wiecznego wesela, Wielkie wesele, kto ma przyjaciela. Przyjaciela mieć co większego proszę, Którego imię na swym sercu noszę.

Das gleiche Gedicht befindet sich auch in dem Druck „Koło tańca wesołego, dla uciechy mlodzi piesni dworskich uzywaiace, teraz nowo wydane z przydatkiem baletow y curantow francuskich“ (Kraków) 1649, XXIII. T[aniec], der wiederum einen starken Bezug zu der Gedichtsammlung „Roksolanki, to jest Ruskie panny” (1629) von Szymon Zimorowic aufweist.1 Im gleichen Druck findet sich auch das Gedicht „Nigdy się nie lęka cnota, Nigdy żadnego kłopota“ (vgl. Lied Nr. 58 dieser Hs.), das von Mikołaj Kochowski stammt. ––––––––––––

1

Vgl. Badecki, Karol: Literatura Mieszczańska w Polsce XVII wieku. Monografja Bibliograficzna. Z słowem wstępnem A. Brücknera. Lwów-Warszawa-Kraków 1925. S. 160; hier die Incipits beider Gedichte.

Edition

397

105 ( ре҃ ) Богъ земно чего сѣ фрасуѣ, фрасуѣ жем грзехи чуѣ 79v

1

Богъ земно чего¦сѣ фрасуѣ, фрасуѣ жем грзехи чуѣ, в҃ .

2

а҆ бым чюл тоц бым покутовал, за¦то жем грзехови голдовал, в҃ .

3

Грзешилем и҆¦грзешне без¦мѧры, бо¦ѣсѣ за¦то вѣчны кары, в҃ .

4

Бым сѣ бал нѣ¦грзешил бым далей, чинил бым добрзе досконалѣй, в҃ .

5

Ниц чиниц꙽ добрзего не¦могѣ, покаж¦ми панѣ такѣ дрогѣ, в҃ .

6

Вырви¦мѣ с¦подземнѣй марносци, дай зажиц꙽ нѣбѣскей радосци, в҃ .

7

Радосци дай¦ми и҆¦те велѣ, ѡ҆¦тобѣ мыслиц поки в¦цѣле, в҃ .

8

Тыс животъ и҆¦вѣчносци моѣ, прзими¦мѣ до¦свего покоѧ, в҃ .

9

Бым пелнил твоѣ прзиказанѣ, бым с¦тобо жил на¦вѣки панѣ, в҃ .

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 214r; GIM 1938, 43v (Dolskaya 1996, S. 86); RNB Pogodin 426, 142r; RNB Q XIV 25, 10v-11r; RNB Titov 4172, 81v; vgl. Rothe 1984, Nr. 51. ––––––––––––

Edition

398 106 ( рѕ҃ )

Смутне ме серце в жалосци омдлева 80r - Poln. Text nach: Kantyczki poznańskie 1886, S. 190

1

Смутне¦ме серце в¦жалосци ѡмдлева, в¦грзехах заснело цо¦дзѣн их прзибыва, в҃ . Smutne me serce w żałości omdlewa, W grzechach zasnęło, co dzień ich przybywa.

2

Фрасунку досыц꙽ душа рзевно плаче, цѧло ниц нѣ¦дба а҆¦в¦роскоши скаче, в҃ . Frasunku dosyć, dusza rzewno1 płacze, Ciało nic nie dba, a w rozkoszy skacze.

3

Ты сам мой панѣ кторзы пѣнкнѣ здроѣ, з꙽¦скалы вылеваш выпондзь грзехи моѣ, в҃ . Ty sam2, mój Panie, który piękne zdroje, Z skały3 wylewasz, wypędź4 grzechy moje.

4

З¦гнуснего цѧла бы нѣ¦пановалы, а҆¦в¦серцу моим нѣ¦роскошовалы. Z gnuśnego ciała, by nie panowały, A w sercu mojém5 nie rozkoszowały.

5

1 2 3 4 5

Нѣх нѣпрзиѧцѣл з¦тего¦сѣ нѣ¦хлюбы, и҆же взіонлъ смѧлосц꙽ а҆¦вѣдзѣ до¦згубы, в҃ .

PN1627, Jag1638, K1684: rzewnie; PN1674, C1693: rzewno PN1627: keine Abweichung; PN1674, K1684: Tyś sam PN1627, PN1674, C1693: keine Abweichung; K1684: skał PN1627, Jag1638, PN1674, K1684, C1693: wypądź PN1627, Jag1638, PN1674, C1693: moim

Edition

399

Niech nieprzyjaciel z tego nie ma chluby1, Iż2 odjął światłość3, a wiedzie do zguby. 6

Ты сам мой панѣ з¦нѣба высокѣго, рачъ сам навѣдзиц до¦серца моѣго, в҃ . Ty sam, mój Panie, z nieba wysokiego, Racz4 sam powiedzieć5 do serca mojego.

7

а҆¦бым ꙗ смутны тобо¦сѣ моглъ цѣшиц, свѧтъ ѡ҆пусцивши до¦цѣбѣ¦сѣ спѣшиц, в҃ . Abym ja smutny z6 Tobą się mógł cieszyć, Świat opuściwszy do Ciebie się spieszyć.

8

и҆ мѣшкац с¦тобо в꙽¦твым нѣбѣ беспѣчнѣ, хваліоц сѣ пана на¦вѣк꙽ вѣков вѣчнѣ, в҃ . I mieszkać z Tobą w Twém niebie7 bezpiecznie8, Chwaląc Cię Pana9 na wiek wieków wiecznie. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 136v; RGB 9498, 111v; RNB Pogodin 426, 137r; vgl. Rothe 1984, Nr. 701. Eine ksl. Version befindet sich in: RNB Pogodin 426, 136v: "Смутно ми серце в жалости уныло". POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 147v; Jagodyński 1638, S. 160; Jagodyński 1695, S. 162 (mit dem zusätzlichen Vierzeiler „O Jezu Chryste człowiecze y Boże” zwischen den Strophen vier und fünf); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 129; Kancyonał (Królewiec) 1684, S. 759; Cantionał (Gdańsk) 1693, S. 342; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 206; Kancyonał Pruski (Królewiec) 1741, S. 318; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 444; Nowo wydany Kancyonał Pruski (Kwidzyn) 1810, S. 363; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 929; Kantyczki poznańskie 1886, S. 190; 1 2 3 4 5 6 7 8 9

PN1674, C1693: z tego się nie chlubi; Jag1638.1695: bei den Strophen vier und fünf: abweichend PN1627, PN1674, K1684: Iże PN1627, PN1674, K1684, C1693: wziął śmiałość PN1672: Raczże; PN1674, C1693: racz; K1684: raczysz PN1627, PN1674, K1684, C1693: nawiedźić PN1627, PN1674, Jag1638, K1684: -PN1627: domie; Jag1638, PN1674, C1693: niebie PN1627, Jag1638, PN1674, K1684: beśpiecznie; C1693: przebywać PN1627: --; Jag1638, PN1674: Pana; K1684: Jezu

Edition

400

Nowo wydany kancyonał pruski (Królewiec) 1903, S. 363; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 494; siehe auch: Nowicka-Jeżowa 1992, S. 450 (in: Kancjonał, rkps. Bibl. Jagiell. I 926 und in Pieśni nabożne (Supraśl) 1799). Das Lied ist nicht enthalten in: C1611, C1620, C1638, K-KPs1646, C1648, DK1673, K1706. KOMMENTAR: Katholische Tradition: Das Begräbnislied findet sich überwiegend in katholischen Liedersammlungen. Auch einige evangelische Gesangsbücher enthalten das Lied, das in der Regel in zusätzlichen Abschnitten („Pieśni Pospolite“ oder „Pieśni o Pokucie“) dieser Sammlungen auftaucht. So tradiert das „Kancyonał Pruski“ das Lied in seinen einzelnen Ausgaben bis in das 20. Jahrhundert hinein. Die hier vorliegende kyrillische Version stellt mit hoher Wahrscheinlichkeit eine Abschrift aus der katholischen Ausgabe PN1674 dar. Die Ausgabe PN1627 weist mehr Differenzen zur kyrillischen Hs. auf. Die Liedversionen bei Jagodyński 1638.1695 weichen aufgrund des Einschubs zwischen der Strophe vier und fünf und einiger weiteren Differenzen erheblich von der "Pieśni nabożne"-Tradition ab. Die evangelischen Ausgaben aus Königsberg weisen ebenfalls mehr Abweichungen zur kyrillischen Vorlage auf. Sie unterscheiden sich darüber hinaus von der katholischen Texttradition in einigen wichtigen Punkten (z.B. bei der Ansprache des Herrn: „Panie“ vs. „Jezu“). Interessant ist die Ausgabe C1693, die eine Ausnahme in der evangelischen Tradition bildet und vermutlich auf die Version in PN1674 zurückgeht. Dafür sprechen der fast komplett identischer Text und die Einordnung des Liedes in den Abschnitt „Pieśni Pospolite" ein. –––––––––––– 107 ( рз҃ ) Рачь цѣ послухац те справы, ктора сѣ вон час обявы 80v-82r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 338: „Pieśń o sądzie ostatecznym”

1

Рачь цѣ послухац꙽ те справы, ктора сѣ в¦он час ѡ҆бѧ҆́вы, | гды пан христус на¦свым сондзѣ, злым и҆¦добрым плациц бендзѣ, в҃ . Raczcie posłuchać téj sprawy, która się w on czas objawi, gdy Pan Chrystus na swym sądzie, złym i dobrym płacić będzie.

Edition

2

401

Стано прзед¦сондем грзешницы, и҆¦бендо сѣ сменциц꙽ вшисци, | бо им сумнѣнѣ у҆каже, иж пан богъ за¦грзехи карзе, в҃ . Stanąć przed sędzią1 grzesznicy, a będą się smucić2 wszyscy, bo im sumienie ukaże3, iż Pan Bóg za grzechy karze.

3

Стано теж грзешники прзед¦нѣм, справѣдливосц꙽ з¦милосѣрдзѣм, | ѣдна на¦стронѣ сендзѣго, а҆¦друга ведле грзешнего, в҃ . Staną też grzesznicy4 przed nim5, sprawiedliwość z miłosierdziem, jedna na stronę sędziego, a druga wedle grzesznego.

4

а҆¦гды так стано ѡ҆бѣдвѣ, почнѣ мовиц милосердзѣ, | за¦грзешным хцон¦го ратовац꙽, кторы нѣхцѧл покутовац, в҃ . A gdy tak staną obiedwie, pocznie mówić miłosierdzie, za grzesznym chcąc go ratować który niechciał pokutować.

5

Рачь панѣ на¦то вспомнонц꙽, и҆жес рачил цѧло прзиіонц꙽, | на¦тве боство з¦панны чистей, цо¦свѧдчо пррⷪцы вшисци, в҃ . Raczże6 Panie na to wspomnieć7, iżeś raczył ciało przyjąć, na twe bóstwo z Panny czystej, co świadczą8 prorocy wszyscy.

6

Цѣрпѧлес з¦млодосци вѣле, на¦своим насвѣнтшим цѣле, | а҆¦прзето длѧ тей милосци, прзепусць чловѣчей кревносци, в҃ . Cierpiałeś z miłości wiele, na swojem najświętszem9 ciele, a przeto dla twéj miłości, przepuść człowieczéj krewkości10.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

PPS1607/18, PN1627, Jag1638: Staną przed sędźiem; C1734: keine Abweichung PN1627: keine Abweichung; PPS1607/18, Jag1638, C1734: smęćić PN1627: Gdy im sumnienie pokaże; PPS1607/18, , Jag1638, C1734: bo im sumnienie ukaże PPS1607/18, Jag1638: rzeczniczki; PN1627: reczniczki; C1734: keine Abweichung PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: keine Abweichung PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: Racz PPS1607/18, PN1627, Jag1638: wspomionąć; C1734: keine Abweichung PPS1607/18, C1734: keine Abweichung; PN1627: światczą; Jag1638: 5.1: Z Panny czystey na twe Bostwo, Abyś zbawil człowieczenstwo PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: na swoim naświętszym PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: keine Abweichung

402 7

Edition

Бо¦ѣсли быс на¦то бачил, иж чловѣк закон твой гвалцил, | кажды таки винен бендзѣ, на¦твым справѣдливым сондзѣ, в҃ . Bo jeźlibyś1 na to baczył, iż człowiek twój zakon gwałcił, każdy taki winien2 będzie, na sprawiedliwym twym sądzie.

8

а҆¦повставши справѣдливосц꙽, и҆¦мнѣ скаржиц на¦людзко злосц꙽, | мовіонц꙽ нѣ¦знали¦цѣ панѣ, прзето прзепусц гнѣв свой на¦мѣ, в҃ . A powstawszy sprawiedliwość, zacznie3 skarzyć na ludzką złość, mówiąc: nie znali Cię Panie, przeto przepuść swój gniew na nie4.

9

Рачь ѡ҆сондзиц справѣдливѣ, вшиткѣ мартве и҆¦теж живе, | кторзы твой закон гвалцили, ведлуг своѣй воли жили, в҃ . Racz osądzić sprawiedliwie, martwe także jak i żywe,5 którzy Twój zakon gwałcili, podług woli swojéj żyli.6

10

Цѣрпѧлес ты панѣ досыц, прзето ѣ юж хцѣй укроциц꙽, | а҆бы сво заплате взѣнли, а҆¦на¦вѣки загинели, в҃ . Cierpiałeś to Panie przeto chciejże ich ukrócić za to,7 aby swą zapłatę wzięli, a na wieki zaginęli.

11

Милосѣрдзѣ прзистонпл[и]оши8, ѡ҆бличе све наклонивши, | рзече ку¦справѣдливосци, хцонц꙽ іо о҆двѣсць до¦срогосци, в҃ . Miłosierdzie przystąpiwszy9 oblicze swe nakłoniwszy, rzecze ku sprawiedliwości, chcąc ją, odwieść od srogości.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

PPS1607/18, Jag1638: ieśliby na to; PN1627, C1734: ieślibyś na to PPS1607/18, Jag1638, C1734: keine Abweichung; PN1627: winnem PPS1607/18: imie; PN1627: pocznie PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: na nie PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: wszytkie martwe y też żywe PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: według swoiey woley żyli PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: [...] Panie dosyć, przeto ie chćiey iuż ukroćić Die Stelle ist offenbar korrupt. PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: keine Abweichung

Edition

12

403

ѡ҆́¦справѣдливосци боска, чему жес такъ бардзо горзка, | прзецив чловѣковѣ грзешнему, милосѣрдзѧ прошонцему, в҃ . O sprawiedliwości boska, czemużeś tak bardzo gorzka? przeciw człowieku1 grzesznemu, miłosierdzia proszącemu.

13

Заж быс на¦тым мало мѧла, и҆¦быс такъ длуго карала, | ꙗ҆́ко чловѣкъ длуго грзешил, поки на¦тимъ свѣцѣ бил, в҃ . Żeby2 na tem mało miała, żebyś3 tak długo karała tak jak człowiek długo grzeszył, póki tu na tym świecie żył4.

14

Справѣдливосц꙽ у҆слышавши, почела мовиц꙽ повставши, | нѣ¦так сондзиц꙽ милосѣрдзѣ, ѣсли хцѣш о҆сондзиц꙽ вѣрнѣ, в҃ . Sprawiedliwość usłyszawszy, poczęła mówić powstawszy: nie tak sądzisz miłosierdzie, chcesz osądzić sądźże wiernie5.

15

Так сондзь и҆¦пан богъ ѣст вѣчны, прзето вшелки чловѣк грзешны, | вѣчно менке бендзе цѣрпѧлъ, иж вѣчнего пана гнѣвалъ, в҃ . || Tak sądź iż6 Pan Bóg jest wieczny, przeto człowiek wszelki grzeszny, wieczną mękę będzie cierpiał, iż wiecznego Pana gniewał.

16

Слышонцъ грзешни те розмовы, схиліо на¦дол своѣ гловы, | а҆¦имо сѣ барзо ленкаць, од¦жалосци бендо стенкаць, в҃ . Słysząc7 grzeszni te rozmowy, Schylą na dół swoje głowy I poczną1, się bardzo lękać, Od żałości będą, stękać.

1 2 3 4 5 6 7

PPS1607/18, PN1627, Jag1638: keine Abweichung; C1734: człowiekowi PPS1607/18: Zażby; PN1627, C1734: Zażbyś; Jag1638: Zybyś PPS1607/18: iżby; PN1627, Jag1638, C1734: iżbyś; PPS1607/18, PN1627, Jag1638: jako długo człowiek grzeszył, [...] był; C1734: keine Abweichung PPS1607/18, PN1627, Jag1638: ieśli czcesz osądźić wiernie; C1734: keine Abweichung PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: keine Abweichung Die Strophen 16 und 17 des polnischen Textes kommen aus: Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 1002; in Kancyonał 1863, S. 341 weichen die Strophen von der hier vorliegenden kyrillischen Version ab. Des Weiteren fehlt eine kyrillische Strophe zwischen den Strophen 17 und 18, die an der gleichen Stelle in den polnischen Quellen (PPS1607/18, PN1627, C1734) mit "Dałem mam swe przykazanie" beginnt.

404 17

Edition

Мовіонцъ цожесми дзѧлали, и҆¦жесмы так в¦грзехах трвали, | дзис нам жал цосмы грзешили, воли твоѣй не¦пелнили, в҃ . Mówiąc: Cóżeśmy działali! Czemuśmy2 tak w grzechach trwali? Dziś nam żal, żeśmy3 grzeszyli, Woli Bożéj4 nie pełnili.

18

Прзето дзис длѧ¦ваших злосци, идзцѣ ѡд¦мей ѡ҆бличносци, | здавам вас на¦затраценѣ, кторему не¦ѣст сконченѣ, в҃ . Przeto dziś dla waszych złości, idźcie od mej obliczności, dam ja5 was na zatracenie, któremu nie jest skończenie.

19

Сентенцїа а҆хъ жалосна, жадней свѣцкѣй нѣ¦ѣст ровна, | кторы¦сѣ ту чловѣк꙽ бои҆̀, гды вынидзѣ прзед¦сонд꙽ сроги, в҃ . Sentencyja ta6 żałosna, żadnéj świeckiéj nie jest równa, której się człek7 każdy boi, gdy wynijdzie przed sąd srogi.

20

Тей сентенцы ѣй8 страшливе, христе сендзѧ справѣдливы, | рачь уховац꙽ хрзесцїаны, длѧ кторыхес подіонлъ раны, в҃ . Téj sentencyi9 straszliwéj, Chryste sędzio sprawiedliwy, racz uchować chrześciany, dla których10 podjąłeś11 rany.

21

а҆¦прзез сво надрожшо менке, рачь нас прзиіонц под¦сво ренке, | бысмы сѣ тобѣ достали, с¦тобо вѣчнѣ кроліовали, в҃ . A przez swą najdroższą mękę, racz nas przyjąć pod swą rękę, byśmy się Tobie dostali, z Tobą wiecznie królowali. Amen.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

PPS1607/18, PN1627, Jag1638: A imą; C1734: -PPS1607/18: iżesmy; PN1627: Iżechmy; Jag1638, C1734: iżeśmy PPS1607/18, Jag1638: cosmy; PN1627: cochmy; C1734: cośmy PPS1607/18, C1734: twoey; PN1627, Jag1638: keine Abweichung; PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: zdawam PPS1607/18, PN1627, Jag1638: O sentencia; C1734: Sentecya PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: człowiek сентенцы ѣй: hier getrennt geschrieben PPS1607/18, PN1627, Jag1638: Sentencyey; C1734: sentencyi PPS1607/18, PN1627, Jag1638, C1734: ktorycheś PPS1607/18, Jag1638: cierpiał; PN1627, C1734: podiął

Edition

405

POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1587, T1a (25 Str.); Kancyonal (Toruń) 1596, S. 686 (25 Strophen); Pieśni postne starożytne (PPS) 1607/18, D4v (Abdruck in: Bobowski 1893, CLXXIV, S. 385); Cantional (Toruń) 1620, Nr. CCXCVI, Oo5v; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 141; Jagodyński 1638, S. 168; Kancyonal-PCh (Gdańsk) 1646, Nr. CCCXLVIII, S. 493; Nowo wydany Kancyonał (Królewiec) 1684, S. 708; Cantionał (Gdańsk) 1693, S. 597; Jagodyński 1695, S. 169; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 229, (8 x 3 = 21 Strophen); Kancyonał (Kraków) 1794, S. 439; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 468; Kancyonał 1847, S. 350; Kancyonał 1863, S. 338; Zbiór pieśni, Pelplin 1871, S. 1001; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 466c. Das Lied ist nicht enthalten in: C1611, CC1668, C1638, K1641, K-KPs1646, C1648, DK1673, PN1674, K1697, K1706, PN1745, K1782. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Lied findet sich sowohl in den ältesten evangelischen als auch in den ältesten katholischen Liedersammlungen, die sich allerdings in der Anzahl und Anordnung der Strophen erheblich unterscheiden. Das hier vorliegende kyrillische Lied folgt der katholischen Tradition. Allerdings nicht der ältesten in PPS1607/18, sondern einer späteren Variante, die auf PN1627 zurückgeht. Die Liedvariante in C1734 setzt diese Tradition weiter bis fast in alle katholischen Sammlungen des 18. und 19. Jahrhunderts. Die Jagodyński-Version von 1638 und 1695 weicht von der Tradition PN1627 und somit vom kyrillischen Lied leicht ab. Die evangelischen Versionen im "Kancyonał Pruski" (NKP1738, S. 20, NKP1741, S. 18; NKP1810, S. 20; 25 Strophen) setzen die evangelische Tradition aus dem Thorner Kantional von 1587 fort. –––––––––––– 108 ( ри҃ ) Ойче боже вшехмогонцы, кторис з милосци горонцы 82v-85r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 236

1

ѡ҆́йче боже вшехмогонцы, кторис з¦милосци горонцы, | зеслалес на¦те низкосци, сына свего з¦високосци. Ojcze Boże Wszechmogący, który z miłości gorącej, zesłałeś na te niskości, Syna swego z wysokości.

406 2

Edition

Ку¦вѣлкѣму поцѣшеню, твему людзкѣму племенню, | видалес¦го настраценѣ, прзез чловѣче одкупенѣ. Ku wielkiemu pocieszeniu, Twemu ludzkiemu plemieniu, wydałeś Go na stracenie, przez człowiecze odkupienie.

3

Мѣймиш в꙽шисци набачносци, дрого смѣрць ѣго милосци, | и҆¦смутекъ матухни ѣго, ктори цѣрпѧла длѧ¦него. Miéjmyż wszyscy na baczności, drogi śmierć Jego miłości, i smutek matuchny Jego, która cierpiała dla niego.

4

Гды¦го ве¦чвартекъ жегнала, так му мовіонцъ нарзекала, | вез꙽ми мѣ в¦огродзѣць з꙽¦собо, пойде рада на¦смѣрц꙽ з¦тобо. Gdy Go we czwartek żegnała, tak Mu mówiąc narzekała: weźmij mię w ogrojec z sobą, pójdę rada na śmierć z Tobą.

5

Панъ на¦нѣ смутнѣ погліондал, посвей матцѣ тего жондалъ, | мила мт҃ко рач мѣ пусцицъ, ноц ци близкос юж ми час и҆́сцъ. Pan na nię smutnie poglądał, po swej Matce1 tego żądał: miła Matko racz mię puścić, noc ci blisko już mam czas iść2.

6

Смутнец꙽ было розлонченѣ, з꙽ свим сынем тей милей паннѣ, | мѧла сердечнѣ боленѣ, патрзонцъ, на ѣго ленканѣ. Smutneć było rozłączenie, z swym Synem tej miłej Pannie: miała serdeczne bolenie, patrząc na Jego lękanie.

7

Гды до¦о҆гройца прзибѣжал, падлъ на¦зѣмѣ крзижем лѣжал, | там сво менке вшиткѣ видзѧл, кторо на¦заютрзъ цѣрпѣц꙽ мѧл. Gdy do Ogrojca przybieżał, padł na ziemię krzyżem leżał: tam swą mękę wszystkę widział, którą na zajutrz cierpieć miał.

8

1 2

Мѧл в¦собѣ прзецивне сили, двѣ а҆¦о҆бѣ вѣлкѣ были, | о҆крутнѣ з¦собо влачили, мало¦го нѣ¦уморзили. PPP: keine Abweichung; Kór1552/56: po Matuchnie PPP: Już noc blisko, czas mam precz ić; Kór1552/56: noc ci blisku

Edition

Miał w sobie przeciwne siły, dwie a obie wielkie były: okrutnie z sobą, walczyły, mało Go nie umorzyły. 9

Бо¦му ленкаіонца сила, о҆крутно смѣрціо грозила, | акле милосць звицѣнжила, бо¦та в꙽¦ним менжнѣйша била. Bo Mu lękająca siła, okrutną śmiercią groziła, ale miłość zwyciężyła, bo ta w Nim mocniejsza1 była.

10

Кленкнолъ на¦колѧна потим, іолъ сѣ поцицъ крвавим потемъ, | мовіонцъ ойче може ли¦бицъ, рачь тен кѣлих прзечъ ѿдалицъ. Klęknął na kolana potém, jął się pocić krwawym potym, mówiąc: Ojcze możeli być, racz ten kielich precz oddalić.

11

Ѣзу милий нѣ¦лѧкай¦сѣ, встан нѣ¦клѣнчъ а҆¦паментай¦сѣ, | машъ нѣ¦далеко ю҆даша, ціонгне з¦людем ѡⷣ аннаша. Jezu miły nie lękaj się wstań, nie klęcz, a pamiętaj się: masz nie daleko Judasza, ciągnie z ludem do Annasza.

12

Вѣдзѣ на¦цѣ людъ нѣ¦малий, з꙽¦клийми з¦мѣчми походнѧми, | ве¦зброѣ¦сѣ зуберали, прзеложени и҆мъ казали. Wiedzie na Cię lud nie mały2, z kijmi, z mieczmi, z pochodniami: we zbroje się ubierali, przełożeni im kazali.

13

И¦прзистонпил ю҆́дашъ цуднѣ, поздровил пана ѡ҆блуднѣ, | потим го здраднѣ цаловалъ, панъ сѣ зхилил тварзь му подал. I przystąpił Judasz cudnie, pozdrowił Pana obłudnie; potem Go zdradnie całował, Pan się schylił, twarz mu podał.

14

Гды сѣ мѣлъ з꙽¦жиди потикац꙽, почол з¦ними в¦прзод розмавѧцъ, | питал их кого шукацѣ, ѣсли мнѣ о҆то мѣ мацѣ. Gdy się miał z żydy potykać, począł1 z niemi w przód rozmawiać. Pytał ich kogo szukacie, jeźli mnie? oto mię macie.

1 2

PPP, Kór1552/56: mężniejsza Kór1552/56: z włoczniami

407

408 15

Edition

Прзендко к¦нѣму прискочили, о҆¦зѣмѣ¦го у҆дерзили, | з¦глови з꙽¦броди влоси рвали, о҆́пакъ му ренце звѣнзали. Prędko k’niemu przyskoczyli, o ziemię Go uderzyli: z głowy, z brody włosy rwali, w opak Mu ręce związali.

16

Звѣнзавши го так о҆крутнѣ, вѣдли¦го до¦мѧста хутнѣ, | пхненли го в¦рзеке цедрово, у҆нарзали го и¦з¦глово. Związawszy Go tak okrutnie, wiedli Go do miasta chutnie: pchnęli Go w rzekę Cedrową, unurzali Go i z głową.

17

Сами з꙽драйци шли по¦мосцѣ, вѣдли в¦рзенкѣ пана просцѣ, | повалил¦сѣ упадлъ в꙽¦воде, збил собѣ ѡ҆камѣн броде. || Sami zdrajcy szli po moście, Pana wiedli2 w rzekę proście: powalił się, upadł w wodę, zbił sobie o kamień brodę.

18

а҆́ннашъ го срого прзивитал, гдзѣ машъ у҆чнѣ такъ го питал, | нѣ¦малос ту злего зброил, фалшивос нау҆́ко люд зводзил. Annasz Go srodze przywitał, gdzie masz ucznie? tak Go pytał; nie małoś tu złego zbroił, fałszywąś nauką lud zwodził.

19

Па́нъ покорнѣ одповѣдал, панѣ а҆ннашу быс вѣдзѧл, | завжди ꙗ҆̀ ꙗ҆внѣ в¦косцѣлѣ, повѧдалем правде смѣлѣ. Pan pokornie odpowiedział, Panie Annaszu byś wiedział: zawsze3 ja jawnie w kościele, powiadałem4 prawdę śmiele.

20

Виціонгновши жидъ правице, а҆¦мѧл збройно ренклавице, | виціолъ му цѣнжки поличекъ, панъ наш у҆падлъ земдѧл вшитекъ. Wyciągnąwszy żyd prawicę, a miał zbrojną rękawicę. Wyciął Mu srogi policzek, Pan nasz zemdlał, upadł wszystek5.

1 2 3 4 5

Kór1552/56: naczął Kór1552/56: Wiedli Pana Kór1552/56: zawdy-m Kór1552/56: powiadał wam Kór1552/56: Upadł Pan, aż omdlał wszytek; PPP: Padł na ziemę, zemglał wszytek

Edition

21

а҆жа такъ ѿповѣдаіо, панѣнтом гды о҆цо питаіо, | а҆¦прзецъ нѣ¦маш в¦почцивосци, бискупа ѣго милосци. Azaż tak odpowiadają, paniętom gdy Cię pytają: czemuż nie masz uczciwości1, Biskupa jego miłości.

22

Вѣнцъ на¦прзейми вшисци слудзи, ѣдни з¦тилу в꙽ о҆чи друдзи, | влоси му з꙽¦броди таргали, на ѣго свѣнто тварзь плвали. Więc na przemian wszyscy słudzy2, jedni z tyłu z przody drudzy: włosy mu z głowy targali, na Jego świętą twarz plwali.

23

Гды му о҆́чи завіонзали, пророковаць му казали, | годзонцъ му зпѣсцон до¦шїе, гадай ѣзу кто¦цѣ бїе. Gdy Mu oczy zawiązali, prorokować Mu kazali: godząc Mu pięścią3 do szyje, gadaj Jezu kto Cię bije.

24

Посѣдзѧл а҆́ннаш вноцъ хвиле, а҆¦мѧл чисто кротофилѣ, | патрзонцъ на¦вѣнзнѧ своего, на¦збавицѣлѧ нашего. Posiedział Annasz w noc chwilę, a miał częstą4 krotofilę: patrząc na więźnia swojego, na Zbawiciela naszego.

25

Вѣцъ провадзон до¦ложнице, наш панъ вепхніон до¦пивнице, | ю҆́ни5 там бил ноцлегъ ѣго, косцолъ нѣ¦смѣ з꙽ ꙗвиц꙽ тего. Więc prowadzeń do łożnice, Pan nas wepchnion do piwnice: Jaki tam był nocleg Jego, Kościół nie śmie zjawić tego.

26

В¦піонтекъ вывѣдзіон з¦пивице, ꙗ҆́ко бы¦лотръ з¦менченице, | провадзонъ до¦каїфаша, о҆дзѣ о҆крутнего а҆ннаша. W piątek wywiedzion z piwnice, jakoby łotr z męczennice: prowadzon był1 do Kajfasza, od okrutnego Annasza.

1 2 3 4 5

Kór1552/56: w poczliwości Kór1552/56: z ludzi Kór1552/56: z pięścią Kór1552/56: czystą Stelle unklar; alle Quellen hier mit: jaki, jakić; es ist vermutlich ein Schreibfehler.

409

410 27

Edition

Видзѧл там панъ милосциви, и҆́нъ бискупъ нѣсправѣдливи, | фалшиве нанъ свѧдки зводзил, бога на¦смѣрць видацъ годзил. Widział tam Pan miłościwy, iż Biskup niesprawiedliwy: Fałszywe nań świadki zwodził, bo Go2 na śmierć wydać godził.

28

Бо каїфашъ з свеми свѧдки, плетми нань вшиткѣ нѣстатки, | стала правда нѣстворзона, прзез бискупа потварзона. Gdy3 Kajfasz ze swemi świadki, pletli4 nań wszystkie niestatki: Stała prawda niestworzona, przed Biskupa postawiona5.

29

к꙽ пилатови го послали, ѡ҆сондзицъ му казали, | в꙽здзѧли му ланцух на¦рамѣ тен бил смѣрци є҆́го знамѣ. Piłatowi6 Go posłali, osądzić mu Go kazali, wdziali7 mu łańcuch na ramię, ten był śmierci Jego znamię.

30

в꙽шакъ вѣцѣ панѣ пилацѣ, иж тен ланцухъ давно знацѣ, | кажди вѣнзѣмъ цо¦го носи, од¦смѣрци сѣ нѣ¦випроси. Wszak wiemy8 Panie Piłacie, że ten łańcuch dobrze znacie: każdy więzień co go nosi, od śmierci się nie wyprosi.

31

Далей му цѣрпѣць нѣ¦можемъ, бо¦сѣ чини сн҃ем божимъ, | и҆¦кролем¦сѣ теж мѧнуѣ, цо сѣ нигды нѣ¦знайдуѣ. Dalej mu cierpieć nie możem, bo się czyni Synem Bożym: I Królem się też mianuje, Co się nigdy nie znajduje.

1 2 3 4 5 6 7 8

PN1674: keine Abweichung; PPP, Kór1552/56: I wiedzion; PN1627: Prowadzion PN1627, PN1674: keine Abweichung; Kór1552/56: Już na śmierć PN1627, PN1674, Kór1552/56: Bo; PPP: Boć Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627: przed Biskupa potwarzona; PN1674: przed Biskupem potwarzona; Kór1552/56: Przez biskupa potwarzona; PPP: Przez biskupa poczwarzona Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627, Kór1552/56: keine Abweichung; PN1674: dali; PPP: Wzdzieli Keine Abweichung in den poln. Quellen.

Edition

32

411

Стал прзед пилатем звіонзаний, збити з꙽клоти зекрвавіони, | нѣ¦видзѧл пилатъ жаднего, нигды вѣнзнѧ такъ спроснего. Stał przed Piłatem związany, zbity, skłoty zekrwawiony: Nie widział Piłat żadnego, więźnia takiego nędznego1.

33

Венцъ послал геродови, галилейскѣму кроліови, | о҆то машъ вѣнзнѧ своего, визвол ꙗ҆́ко нѣвиннего. Żaś Go2 posłał Herodowi, Galilejskiemu Królowi, Oto masz więźnia swojego, wyzwól jako niewinnego.

34

Рзеклъ му герод нѣвстидливи, у҆каж ми ту ꙗ҆́кѣ дзиви, | жидовѣ ми повѧдали, иж твое цуда видали. Rzekł Mu Heród niewstydliwy, ukaż nam tu jakie dziwy: Żydowie mi powiedzieli3, iż twoje cuda widzieli4.

35

Видзѧл па́нъ кролѧ пишнего, нѣ¦рзеклъ му слова жаднего, | хцѧл з¦ним¦герод гадаць дворнѣ, а҆ле панъ милчал покорнѣ. || Widział Pan króla pysznego, nie rzekł mu słowa żadnego: Chciał z nim Heród gadać dwornie, ale Pan milczał pokornie.

36

Кроль герод з¦серца пишнего, вздардзил ѣзуса милего, | на¦ѣго вѣнкше посмѧне, в꙽дзѧл нанъ з¦павлоки ѡ҆дзѣнѣ. Król Heród serca pysznego, wzgardził Jezusa miłego, Na Jego większe pośmianie, wdziali Mu z pawłok odzianie5.

37

1 2 3 4 5

Паствили¦му сѣ над¦глово, з¦остро короно цѣрніово, | у҆чинїли му¦жидовѣ, тисіонцъ ранъ в¦насвѣнтшей гловѣ.

Kór1552/56, PN1627, PPP: Nigdy więźnia tak sprośnego; PN1674: Nigdy więźnia tak rannego Kór1552/56, PN1627, PN1674: Więc go Kór1552/56, PN1627, PN1674, PPP: powiadali Kór1552/56, PN1627, PN1674, PPP: widali Kór1552/56: Dał mu z pawłoki odzienie; PN1627, PN1674: wdźiał nań z pawłoki odźienie; Dał mu białłe odzienie

412

Edition

Pastwili Mu się nad głową, z ostrą Koroną cierniową: Uczynili mu żydowie, tysiąc ran w najświętszéj głowie. 38

ѡ҆деслал го крол сендзему, нигды нѣсправѣдливему, | цож ми то послал нѣ мего, прзийми за¦сѣ вѣнзнѧ свего. Odesłał go król Sędziemu, wielce1 niesprawiedliwemu: Coś mi to posłał niemego2, przyjmij za się więźnia swego.

39

Видзѧл пилатъ иж нѣвынни, рзеклъ ѣстъ у҆¦мнѣ вѣнзѣнъ и҆́ни, | нѣ¦станѣ¦сѣ волѧ ваша, каже на¦смѣрць бараббаша. Widział Piłat iż niewinny, rzekł: jest u mnie więzień inny: Nie stanie się wola wasza, skażę na śmierć Barrabasza3.

40

Казалъ ѣзуса милего, биць у҆¦слупа камѣннего, | били¦го жидовѣ сами, бичми ланцухи міотлами. Kazał Jezusa miłego, bić u słupa kamiennego, Bili Go żydowie sami, biczmi łańcuchy miotłami.

41

Гды сѣ над¦нимъ спрацовали, ци кторзи¦го катовали, | з¦поврозом¦го розвіонзали, пилатови го послали. Gdy się nad nim spracowali, ci którzy Go katowali: z powrozów go rozwiązali, Piłatowi Go posłali.

42

Вивіодлъ пилатъ у҆битего, юж на¦поли у҆марлего, | ѡ҆то мацѣ кролѧ свего, випущам го вам живего. Wywiódł Piłat ubitego, już na poły umarłego: Oto macie więźnia swego, wypuszczam Go wam żywego.

43

1 2 3

Нѣ¦милосѣрдни жидовѣ, о҆крутнѣйши нижъ катовѣ, | на¦пилата заволали, у҆крзижовац꙽ го казали.

Kór1552/56, PN1627: Nigdy; PN1674: wielce PN1674: nie mego; PPP, Kór1552/56: niemego Kór1552/56, PPP: Barabasza; PN1627, PN1674: Barabbasza

Edition

Nie miłosierni żydowie, okrutniejsi niż katowie, na Piłata zawołali, ukrzyżować go kazali. 44

Пилатъ в¦розумѣ заблондзил, жидом го гволи ѡ҆сондзилъ, | сказал на¦смѣрць нѣвиннего, ѣзуса сн҃а божего. Piłat w rozumie pobłądził1, kwoli żydów Go osądził: Skazał na śmierć niewinnego, Jezusa Syna Bożego.

45

о҆¦пилацѣ нѣцнотливи, прзечъ жес так нѣсправѣдливы, | ѡ҆то баранекъ нѣвины, и҆дзѣ на¦смѣрц꙽ без¦прзичины. O Piłacie niecnotliwy, czemuś2 tak niesprawiedliwy: Oto Baranek niewinny, idzie na śmierć bez przyczyny.

46

Жидовѣ¦го похвицили, на¦горе¦го вспровадзили, | гвоздми го на¦крзиж прибили, мѣдзи лотри поставили. Żydowie Go pochwycili, na gorę Go prowadzili3: Gwoźdźmi Go na krzyż przybili, między łotry postawili.

47

Висѧл на¦крзижу зраніоны, збити зклоти зекрвавіоны, | нѣ¦маіоцъ ѡдпочинѣнѧ, од¦е҆нца аж до¦сконанѧ. Wisiał na krzyżu zraniony, zbity, skłoty, zekrwawiony: Nie mając odpoczywania, od jęcia aż do skonania.

48

Билци тамо страх нѣ¦мали, гды сѣ о҆́поки падали, | зѣмѧ над¦ѡ҆бичай држала, ꙗ҆́коби¦сѣ прзепасць мѧла. A byłci tam strach nie mały, gdy się opoki padały, Ziemia nad obyczaj drżała, jakoby się zapaść4 miała.

49

1 2 3 4 5

Стало¦сѣ над прзир[o]дзенѣ5, по¦вшем свѣцѣ змѣрхненѣ, | зивіоли¦сѣ засмуцили, гды у҆мѣрал нашъ панъ мили.

Kór1552/56, PN1627, PN1674, PPP: zabłądził Kór1552/56, PN1627, PN1674: przecz żeś tak Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627, PN1674: przepaść; Kór1552/56: zapaść {o} fehlt, vermutlich vom Schreiber übersehen.

413

414

Edition Stało się nad przyrodzenie, po wszem święcie zamierzchnienie1: Żywioły się zasmuciły, gdy umierał nasz Pan miły.

50

о҆ панѣ наш милосциви, прзечъ жес такъ барзо цѣрпливи, | длѧ¦милованнѧ нашего, запомнѧлес бозства свего. O Panie nasz miłościwy, czemuś2 tak bardzo cierpliwy: Dla zmiłowania naszego, zapomniałeś Bóstwa swego.

51

Гды нас такъ барзо милуешъ, сромот разов ран нѣ¦чуешъ, | рачъ же нас теж тимъ даровац꙽, дайсѣ сѣбѣ нам миловаць. Gdy, nas tak bardzo miłujesz, sromot, razów, ran nie czujesz: Raczże nas téż tym darować, daj nam sobie3 zamiłować.

52

Вѣзмиж то кажды в꙽¦сво глово, надрожшо смѣрць ѣзусово, | розмишлѧймы іо сердечнѣ, бензѣмъ з¦ним кроліоваць вѣчнѣ. Weźmyż to każdy w swą głowę, najdroższą śmierć Jezusowę: Rozmyślajmyż ją, serdecznie, będziem z nim królować wiecznie. Amen.

POLN. VARIANTEN: Druckfragment (Bibl. Kórnicka PAN, sygn. Cim.O.286, ediert in: Pieśni z kancjonałów Jana Seklucjana, 2012, S. 112-115, Kürzel: Kór1552/56); Pieśni postne starożytne (PPS) 1607/18, A4 (ediert in: Bobowski 1893, CXLIV, S. 316 und in: Polskie pieśni pasyjne (PPP), t. 1, S.160-164, mit Strophenkonkordanz auf "Kancjonały składane" von 1558, k. 108-111, und einem lexik. Kommentar);4 Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 40v; Jagodyński 1638.1695, S. 55; Cornu Copiae 1668, S. 267; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 37; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 76; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 111; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 236; Kancyonał (Mikołow) 1847, S. 246; Śpiewy nabożne (Poznań) 1841, S. 101; Kancyonał (Mikołow) 1863, S. 236; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 897; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 377. 1 2 3 4

PN1627; gleich; Kór1552/56, PN1674: zamierzknienie Kór1552/56, PPP: Strophe fehlt; PN1627: przez żeś; PN1674: znamy żeś tak dobrotliwy (Rest der Strophe - abweichend) PN1627, PN1674: day się śiebie namiłować Eine weitere ältere gedruckte Version des Liedes "Pieśni o Męce i Zmartwychwstaniu Pana Jezusowym" befindet sich in der Bibl. im. Zielińskich w Płocku, sygn. XVII88 adl., s.l. ~1626, vgl. Tarliński 2002, S. 98.

Edition

415

KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das polnische Lied wurde sowohl in der ältesten evangelischen als auch katholischen Tradition verwendet. Das kyrillische Lied ist mit hoher Präzision transliteriert. Die ältesten Varianten in Kór1552/56, PPS/PPP, PN1627 und PN1674 liegen sehr nah beieinander. Die Variante in PPP (diese Version ist bei Bobowski 1893, S. 316-322, abgedruckt) ist unvollständig (die Schlussstrophen fehlen), auch in Kór1552/56 fehlen zwei Strophen am Ende (vor- und drittletzte). Die Varianten in „Pieśni nabożne" (1627, 1674, 1745) sind dem kyrillischen Lied sehr ähnlich. Die polnische Vorlage dafür ist in PN1627 zu suchen, die Version in PN1674 weicht stärker ab. Als nächstes kommen die Versionen in Kór1552/56, danach in PPS/PPP. –––––––––––– 109 ( рѳ҃ ) Ахъ бяда бяда мнѣ геродови, утропіонему велце кролеви 85v-86r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 61

1

Ахъ бѧда бѧда мнѣ геродови, у҆трапіонему велце кролеви, | жем꙽ѧ такѣму, часови злему, подпадлъ клупотови. Ach biada, biada mnie Herodowi, utrapionemu wielce Królowi: żem1 takiemu czasowi złemu, podpadł kłopotowi2.

2

1 2

Дошлац꙽ мѣ ꙗ҆́кас дзивна новина, моѣй жалосци вѣлка прзичина, | поꙗвила¦сѣ, народзила¦сѣ, прзедзивна дзѣцина.

PN1674, C1734, K-Ch251: żem ia PN1674, C1734, K-Ch251: keine Abweichung

416

Edition Doszła mnie1 jakaś dziwna nowina, mojej żałości wielka przyczyna: pojawiła się, narodziła się, przedziwna dziecina.

3

Розмаїцѣ то¦рожни удаіо, чили то правда чили теж баіо, | же¦ма кроліоваць, жидом пановац꙽, такъ ми повѧдаіо. Rozmajcie2 to różni udaję3, czyli to prawda czyli też bają: że ma królować, nad Żydami4 panować, tak mi powiadają.

4

а҆́хъ бѧда бѧда мнѣ геродови, у҆трапіонему велце кролеви, | вѣрна челѧдзи, чиниць нѣ¦вадзи, цо ку¦клопотови. Ach! biada, biada mnie Herodowi, utrapionemu wielce Królowi: Wierna czeladzi, czynić nie wadzi, co ku kłopotowi.

5

Тераз ми вѣрносць о҆кажцѣ своѣ, слудзи дворзанѣ жолнѣрство моѣ, | бѣрзцѣ бронь в¦ренце, палаше мѣче, нѣхай¦сѣ нѣ¦боѣ. Tę teraz5 wierność ukażcie6 swoję, Słudzy, Dworzanie, Żółnierstwo moje: Bierzcie broń w ręce, pałasze, miecze, niechaj się nie boję.

1 2 3 4 5 6

PN1674, C1734, K-Ch251: Doszlać mnie PN1674: Rozmaićieć; C1734, K-Ch251: Rozmaićie PN1674, C1734, K-Ch251: udaią PN1674, C1734, K-Ch251: żydom PN1674, C1734, K-Ch251: keine Abweichung PN1674, C1734: okażcie; K-Ch251: keine Abweichung

Edition

6

417

На¦конь цо прзендзѣй вшисци всѧдайцѣ, а҆¦до¦бетхлеемъ мѧста бѣгайцѣ, | там длѧ ѣднего, дзеціонтка малего, вшиткѣ вицинайцѣ. Na koń czemprędzéj1 wszyscy siadajcie2, a do Betleem3 miasta biegajcie, tam dla jednego dzieciątka małego, wszystkie wycinajcie.

7

Ах бѧда бѧда мнѣ геродови, у҆трапіонему велце кролеви, | вѣрна челѧдзи, чиниць нѣ¦вадзи, цо ку¦клопотови. Ach biada, biada mnie Herodowi, utrapionemu wielce Królowi: wierna czeladzi, czynić nie wadzi, co ku kłopotowi. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: Eine ostslaw. Version "Ах бѣда бѣда мне Іеродови" befindet sich in der Hs. IL (Instytut literatury im. Ševčenka AN Ukrajiny) Franko 4796/I, f. 153 (vgl. Zosym 2009, S. 145) und in "Співаник Хведора Шелестинського", Hs. NML (Nacional'nyj muzej u L'vovi) O.84, datiert um 1760, f. 78, Incipit in: Voznjak, ZNTŠ 133, 1922, S. 141. POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 214; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 46; Kantyczka Chybińskiego, 18. Jh. (Hs. der Biblioteka Główna Uniwersytetu w Poznaniu, sygn. Ch 251; Edition in: Krzyżaniak, Barbara: Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Kraków 1980, S. 198, Sigel K-Ch251); Kancyonał (Kraków) 1794, S. 82; Pieśni nabożne (Królewiec) 1796, S. 108; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 89; Mioduszewski, Pastorałki, 1843, S. 25; Kancyonał (Mikołow) 1863, S. 61; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 210; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 6. Das Lied ist nicht enthalten in: PN1627, Jag1638.1695, R1721, R1727, PN1745. KOMMENTAR: Katholische Tradition: Das Weihnachtslied, das im Vergleich mit anderen polnischen Kolęda-Liedern nur in wenige Ausgaben des 18. und 19. Jahrhun1 2 3

PN1674, C1734, K-Ch251: co przedzey PN1674, C1734: wśiadaycie; K-Ch251: wsiadajcie PN1674, C1734: Bethleem; K-Ch251: Betlejem

Edition

418

derts aufgenommen wurde, weist in den ältesten verfügbaren Varianten kaum Abweichungen auf. Der Prototyp ist sicherlich im 17. Jahrhundert zu suchen. Es ist nicht auszuschließen, dass das vorliegende kyrillische Lied eine Abschrift aus PN1674 (oder einem seiner gedruckten Vorläufer) darstellt. –––––––––––– 120 ( рк҃ ) Крзижу свѣнти надевшитко, дрзево нашляхтенѣйше 86v-87r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 251

1

Крзижу свѣн꙽ти надевшитко, дрзево нашлѧхеⷮнѣйше, в¦жадним лѣсѣ такѣ нѣ¦е҆стъ, | є҆́дно на¦кторим сам богъ є҆́стъ, слодкѣ дзево слодкѣ гвоздзѣ, роскошни о҆воцъ носило. Krzyża1 Święty, nadewszystko2 drzewo przynajszlachetniejsze, w żadnym lesie takie nie jest, jedno na którym sam Bóg jest: Słodkie drzewo, słodkie gwoździe, roskoszny owoc nosiło.

2

1 2

Склонь галонски дрзево свѣнте, у҆лжи члонком розпѣнтимъ, одмѣнь тераз о҆не срогосцъ, | кторос мѧло з¦прзиродзѣнѧ, спусцъ легухно и҆¦цихухно, цѧло кролѧ нѣбѣскѣго.

PN1627, Jag1638, PN1674: Krzyżu PN1627, Jag1638, PN1674: nadewszytko

Edition

Skłoń gałązki drzewo Święte, ulżyj członkom zbyt1 rozpiętym, odmień teraz one srogość, którąś miało z przyrodzenia: Spuść lekuchno i cichuchno Ciało Króla Niebieskiego. 3

Тис само било достойне, носиц свѧтови збавѣне, прзез¦цѣ прзевоз ѣсть направіонъ, | свѧту ктори бил загубіонъ, ктори свѣнта кревъ пол[ꙗ]ла2, цо¦з¦баранка виплин[е]ла. Tyś samo było dostojnie nosić światowe Zbawienie, przez Cię przewóz jest naprawion, światu który był zagubion: Który Święta Krew polała, co z baranka wypłynęła.

4

в꙽ ꙗ҆слках лежонцъ гды там плакал, юж там был вшитко о҆глондал, иж так ганѣбнѣ у҆мрзец꙽ мѧлъ, | гды вшитек свѧт ѡдкупиц꙽ мѧл, в¦он час мѣдзы звѣрзен тами, а҆¦тераз мѣдзи лотрами. Wiasłkach leżał kiedy3 płakał, już tam był wszystko oglądał, jako4 haniebnie umrzeć miał, gdy wszystek świat odkupić miał: W on czas między zwierzętami, a teraz między łotrami.

1 2 3 4

PN1627, Jag1638, PN1674: Korr. des Schreibers: {полала} zu {поляла}. PN1674: keine Abweichung; PPS1607/18, Jag1638, PN1627: leżąc gdy tam PN1627, PN1674: iż tak; Jag1638: że tak

419

Edition

420 5

Нѣслихана то ѣстъ добросць, за¦кого на¦крзижу у҆мрзець, ктож то може дзис удзѧлаць, | за¦кого свое душе даць, самъ то пан ѣзус удзѧлалъ, бо нас вѣрнѣ у҆миловалъ. Niesłychanać to jest dobroć, za kogo na krzyżu umrzeć: któż to może dziś wykonać1, za kogo swoję duszę dać: Sam to Pan Jezus wykonał2, bo nas wiernie umiłował.

6

Нендзне би серце било, цоби дзись нѣ¦заплакало, видзоцъ створзицѣлѧ свего, | на¦крзижу завѣшонего, на¦слонцу упѣчонего, баран꙽ка вѣлконоцнего. Nędzneby to serce było, coby dziś nie zapłakało, widząc Stworzyciela swego, na krzyżu zawieszonego: Na słońcu upieczonego, Baranka Wielkanocnego.

7

1 2

Мр҃їѧ мт҃ка патрзала, на¦члонки кторе повѧла, а¦повивши цаловала, | з¦тего вѣлко радосц꙽ мѧла, тераз ѣ видзи зчернѧле, стави жили в¦ним порване.

PPS1607/18, PN1627, PN1674: udźiałać PPS1607/18, PN1627, PN1674: udźiałał

Edition

Marya Matka patrzała, na członki które powijała, a powiwszy całowała, z tego wielką radość miała: A teraz1 widzi zczerniałe żyły, stawy2 w nim porwane. 8

Нѣ¦был таки а҆ни¦бендзѣ, жаднему смутекъ на¦свѣцѣ, ꙗ҆ки чиста панна мѧла, | в¦онь часъ кѣды нарзекала, нендза¦ѧ сѣрота дзисѧ, до¦когожъ сѣ ꙗ¦склониц꙽ мамъ. Nie był taki ani będzie, żadnemu smutek na świecie, jaki czysta Panna miała, w on czas kiedy narzekała: Nędzna3 ja sierota dzisiaj, do kogóż się ja skłonić mam?

9

є҆́днегомъ синачка мѧла, цомъ го з¦нѣба бидзъ познала, и҆¦тегом дзис пострадала, | є҆́дном ю҆́жъ сама зостала, цѣнжки болъ цѣрпи мѣ серце, од¦смутку¦ми¦сѣ розсѣсць хце. Jednegom Synaczka miała, com Go z Nieba bydź poznała: I tegom już postradała, jenom już sama została! Ciężki ból cierpi me serce, od smutku mi się rozsieść chce.

1 2 3

PN1627, Jag1638, PN1674: Teraz ie PN1627, Jag1638, PN1674: stawy żyły Keine Abweichung in den poln. Quellen.

421

Edition

422 10

В¦радосцим го породзила, смутку жаднего нѣ¦мѧла, а҆¦тераз вшиткѣ болесци, | дренчо мѣ дзись без꙽¦литосци, о҆бихже ꙗ҆¦то могла мѣць, жебих тераз могла умрзець. W radościom Go porodziła, smutkum1 żadnego nie miała, a teraz wszystkie boleści, dręczą mię dziś bez litości: Obymże2 ja to mogła mieć, żebym mogła teraz umrzeć.

11

Быс¦ми сн҃у ниско висѧл, вждыбис мѣ ꙗ҆́ко помоцъ мѧл, гловкем бим твоѣ подпарла, | крев з꙽сѧдло з¦лица о҆тарла, а҆ле¦цѣ нѣ¦могѣ досіонц꙽, тобѣ сн҃у ниц допомоцъ. Byś mi Synu nisko wisiał, wzdybyś ze mnie tę3 pomoc miał, głowę bym4 Twoję podparła, krew zsiadłą z lica otarła: Ale Cię nie mogę dosiądz, Tobie Synu nic dopomodz.

12

1 2 3 4

а҆́нѣлскѣ сѣ слова мѣніо, сѵ́меѡ҆нове сѣ пелніо, ѡн мовил пелнась милосци, | а҆¦ꙗ҆мъ дзис пелна горзкосци, сїмеѡн ми то повѣдал, иж мѣ серце мѣч прзебосдзь мѧл.

PPS1607/18, Jag1638, PN1674: keine Abweichung; PN1627: smutku PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: obychże PPS1607/18, PN1627, PN1674: nieiaką; Jag1638: mie iaką PPS1607/18: głowkę bych; PN1627, Jag1638, PN1674: głowkę bym

Edition

Anielskie się słowa mienią, Symeonowe się pełnią, on mówił pełnaś miłości, a jam dziś pełna gorzkości: Symeon mi to powiedział1, iż me serce miecz przebić2 miał. 13

Ни҆¦ꙗ҆̀ ойца мт҃ки брата, ни¦жаднего прзиѧцѣлѧ, зкондже поцѣшенѣ мам мѣць, | волала бимъ сто кроць умрзец꙽, ниж видзѣць жида злоснего, влочніо прзебосц꙽ сн҃а мего. Ni ja Ojca, Matki, Brata, ni żadnego Przyjaciela, zkądże pocieszenie mam mieć, wolałabym zaraz3 umrzeć: Niż widzieć żyda złośnego, włócznię przebić Syna mego.

14

Матки цо сыначк[и] мацѣ, ꙗ҆ко сѣ в¦них кохацѣ, кѣды вам з¦нихъ є҆́ден умрзе, | цѣнжки бол ма ваше серце, цож ꙗ҆̀ цом мѧла ѣднего, юж нѣ¦моге мѣць иншего. Matki co synaczki macie, jako wy się w nich kochacie, kiedy wam z nich jeden umrze, ciężki ból ma wasza serce: Cóż ja com miała jednego, już nie mogę mieć innego4.

1 2 3 4

PN1674: keine Abweichung; PPS1607/18, PN1627: powiedał; Jag1638: powiadał PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: przebość PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674: stokroć PPS1607/18, PN1627, PN1674: inszego

423

Edition

424 15

о҆¦нѣсте тиж мили панѣ, тоц꙽ марнѣ розлонченѣ, прзед¦тимъ било милованѣ, | а҆¦тераз цѣнжкѣ вздиханѣ, чемуж ѡйче мили нѣдбаш, ѡ҆¦сыначку пѣчи нѣмашъ. O! niestetyż miły Panie, toć to marne rozłączenie, przed tym było miłowanie, a teraz ciężkie, wzdychanie: Czemuż Boże Ojcze1 niedbasz, o Synaczku pieczy niemasz?

16

Кторзи тей паннѣ служицѣ, смутки ѣй розмишлѧвайцѣ, ꙗ҆́ко ченсто ѡ҆мдлевала, | ченсто на¦зѣмѣ падала, прзез¦те смутки кторесь мѧла, упрос нам вѣчно хвале. Którzy téj Pannie służycie, smutki jej rozmyśliwajcie, jako często omdlewała, często na ziemię padała. Przez te smutki któreś miała, uproś nam Panno2 wieczną chwałę. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 54v-56r; RNB Pogodin 426, 155v-156r; RNB Q XIV 25, 72v-73r; RNB Titov 4172, 138v-139r; vgl. Rothe 1984, Nr. 360. POLN. VARIANTEN: Rkps. Bibl. Kórnickiej, Nr. 44 (1551-1555), 128-130v (Abdruck: Bobowski 1893, CXLIII, S. 312 und Polskie pieśni pasyjne, t. 1, 157-160); Pieśni postne starożytne (PPS) 1607/18, C3v; Piesni nabożne (Kraków) 1627, S. 48v; Jagodyński 1638.1695, S. 51; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 44; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 87; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 126; Kancyonał 1794, S. 251; Kancyonał 1863, S. 251; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 240;

1 2

PPS1607/18: Oycze mily; PN1627: keine Abweichung; Jag1638, PN1674: ganze Strophe 15: abweichend PPS1607/18, PN1627, Jag1638, PN1674:

Edition

425

vgl. auch: Wydra 2003, S. 75: Hs. 20/R, str. 130-136 aus der Bibl. Prowincji OO. Bernardynów (Kraków) vom Ende 16. - Anf. 17. Jhs. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Passions- und Marienlied findet sich vor allem in älteren katholischen Liedersammlungen. Die hier vorliegende kyrillische Version wurde allem Anschein nach aus der Ausgabe PN1627 entlehnt. Die Ausgaben PPS1607/18, Jagodyński 1638 und PN1674 weisen mehr Unterschiede auf, wobei die letztere die meisten Abweichungen enthält. –––––––––––– 121 ( рка҃ ) О душо вшелка набожна, ку милему богу склонна 87v-88r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 249

1

ѡ҆ душо вшелка набожна, ку¦милему богу склонна, | вейзрзишъ на¦сына божего, на¦збавицѣлѧ нашего. O Duszo! wszelka nabożna, ku miłemu Bogu skłonna: Wejrzyj1 na Syna Bożego, na Zbawiciela naszego.

2

ѡ҆гліондай на¦крзижу ѣго, сромотнѣ завѣшонего, ѡ҆́крутнѣ росціонгніонего, вшиткѣго зекрвавіонего. Oglądaj na Krzyżu Jego, Sromotnie zawieszonego, Okrutnie rozciągnionego2, wszystkiego zekrwawionego.

3

Вейзришъ на¦глове склоніоно, ѡ҆стро короно зраніоно, | глогово и҆¦тежъ цѣрніово, гвалтем на¦глове всцисніоно. Wejźrzyj3 na głowę skłonioną, ostrą koroną zranioną: Głogową i też cierniową, gwałtem na głowę wciśnioną4.

1 2 3 4

PN1627: Weyźrzysz PN1627: rościągnionego PN1627: Weyźrzysz PN1627, PN1674, NK1684: keine Abweichung

426 4

Edition

о҆чи ѣго кровіо сплинели, у҆ши и҆¦уста̀ висхнели, | вшиткѣ¦жили в¦ним порвали, крев свѣнто з¦нѣго вилѧли. Oczy jego krwią spłynęły, uszy i usta wyschnęły: Wszystkie1 żyły w nim porwali, Krew Świętą z Niego wylali.

5

Ренце ноги прзенасвѣнтше, гвоздзми о҆крутнѣ прзибите, | бокъ и҆¦серце прзебодзіоно, о҆статекъ крвѣ випущоно. Ręce, nogi przenajświętsze, gwoźdźmi2 okrutnie przybite: Bok i serce przebodzono3, ostatek krwi wypuszczono4.

6

Вшитко прзенасвѣтше цѧло, ꙗ҆́къ скорупа сѣ падало, | вшитекѣ сили з¦него вишли, на¦збавѣннѣ вшелкѣй души. Wszystko Przenajświętsze Ciało, jak skorupa się padało: Wszystkie siły z Niego wyszły, na zbawienie5 wszelkiéj duszy.

7

ѡ҆¦душо ꙗ҆кожес дрога, велким мытемъ заплацона, | вшитекъ скарбъ нѣба и҆¦зѣмѣ, бозство выдало длѧ¦цѣбѣ. O Duszo! jakożéś droga, wielkiem mytem zapłacona: Wszystek skarb Nieba i ziemie, Bóstwo6 wydało dla ciebie.

8

Нѣ¦прзедавайже сѣ танѣ, длѧ грзехов на¦потенпѣнѣ, | боц нѣ ѣсть танша и҆нна, ѣдно кто в¦грзеху у҆мѣра. Nie przedawajże się tanio7, dla grzechów na potępienie: Boć nie jest rzecz8 tańsza inna,9 jedno kto w grzechu umiera.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

PN1627, PN1674, C1693: wszytkie; C1734: Wszystkie PN1627: keine Abweichung; C1693: Goźdźmi PN1627: przybite; PN1607/18, Jag1638, PN1674: przebodziono; C1693: prżebodzono PN1627, Jag1695, C1693, C1734: keine Abweichung; Jag1638: wytoczono Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1607/18, PN1627, PN1674, Jag1638.1695: keine Abweichung PN1607/18, PN1627, PN1674: tanie; C1734: tanio PN1607/18, PN1627, PN1674, NK1684: keine Abweichung C1693: boć nic bardziey śmierć nie popiera

Edition

9

427

Тен꙽ды рзечь мѧл чловѣкъ бачиць, же¦на¦свѣцѣ кротко ма¦жиць, | тысіонцъ лѧтъ прзецив¦вѣчносци, ꙗ҆́ко бы дзѣнь ку ровносци. Tę by1 rzecz miał człowiek baczyć, że na świece krótko ma żyć: Tysiąc łat przeciw wieczności, jakoby dzień ku równości.

10

Прзето¦сѣ грзехов варуймы, ѣзуса сѣ розмилуймы, | даць ту нам добрзе сконанѣ, по¦смѣрци душне збавѣнѣ. Przeto się grzechów warujmy, Jezusa się rozmiłujmy: Da nam lekkie2 skonanie, po śmierci wieczne3 zbawienie. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: Eine ksl. Bearbeitung des Liedes findet sich in LMAB F19233, f. 30r-v (Edition in: Stern 2000, Nr. 65, S. 508). POLN. VARIANTEN: Polskie pieśni starożytne (PPS) 1607/18, D3 (Abdruck: Bobowski 1893, CLXXII, S. 382); Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 55; Jagodyński 1638.1695, S. 48; Cornu Copiae 1668, S. 262; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 47; Nowo wydany Kancyonał (Królewiec) 1684, Nr. 73, S. 85 (ev.); Cantional (Gdańsk) 1693, S. 52 (ev.); Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 85; Nowo wydany Kancyonał Pruski (Królewiec) 1741, Nr. 102, S. 98; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 138; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 249; Mioduszewski 1838, S. 77; Kancyonał 1863, S. 249; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 245; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 329. Vgl auch Bartkowski 1990, Nr. 20, S. 110. Eine andere Variante des Liedes mit dem Incipit „O Duszo wszelka nabożna świeckich marnośći prożna“ findet sich in Kancyonał (Toruń) 1697, Nr. 544, S. 863. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Wie bereits Oloff 1744, S. 500, hinwies, wird das Lied sowohl in der lutherischen als auch in der katholischen Kirche gebraucht. Die katholische Version ist älter. Sie taucht zum ersten Mal in der Ausgabe PPS1607/18 auf und wird in fast jede katholische Liedersammlung aus dem 17. und 18. Jahrhundert aufgenommen. Der erste Beleg für die evangelische Version liegt in K1684 vor, dann in C1693 und NKP1741.4 Die evangelischen Ausgaben C1554, K1596, C1611, C1620, C1638, K-PCh1646, C1648, DK1673 enthalten das Lied 1 2 3 4

PN1607/18, PN1627, PN1674: keine Abweichung PN1607/18, PN1627, Jag1638.1695: Dać tu nam dobre; PN1674: da tu nam lekkie; NK1684, C1693, C1734 Dać tu nam lekkie PN1607/18, PN1627, PN1674, C1693, C1734: duszne Nach Wöhler 1999, S. 388 soll es eine weitere evangelische Version im Kantional von Malina aus dem Jahre 1678 geben. Diese Angabe konnte nicht überprüft werden, da die Quelle nicht zugänglich war.

Edition

428

nicht. Der Vergleich der Lesarten der polnischen Quellen ergibt eine so große Nähe der einzelnen Texte zueinander, dass eine Aussage über die genaue Herkunft der kyrillischen Version kaum möglich ist. Es kann angenommen werden, dass die katholische Version älter ist und der lutherischen als Übernahmequelle diente. Als Beleg kann die völlige Übereinstimmung (bis auf die letzte Zeile) zwischen PN1627 und NK1684 gelten. Im Übrigen kann die letzte Zeile als Hauptunterscheidungsmerkmal auch innerhalb der katholischen Tradition dienen. Alle späteren Versionen des Liedes (18. Jh.) weichen an dieser Stelle von der ältesten katholischen Vorlagen ab. Sehr nah beieinander stehen die Ausgaben PPS1607/18, PN1627, Jag1638.1695, denen die Ausgaben PN1674 und C1734 dicht hinterher folgen. Interessanterweise wurde die Abweichung bei Jag1638 in der Zeile 5.2 im Nachdruck von 1695 an die Tradition von PN1607/18 bzw. PN1627 angepasst. Die polnische Vorlage für das kyrillische Lied wird mit hoher Wahrscheinlichkeit aus der Tradition PN1607/18 bzw. PN1627 stammen. –––––––––––– 122 ( рк҃в ) Езу христе панѣ мили, баранку барзо цѣрпливы 88v-89r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 255

1

Ѣзу хрсте панѣ мили, баранку бар꙽зо цѣрпливи, | взніослес, в҃ , на¦крзижъ ренце свое, за¦нѣ, в҃ , справѣдливосць мое. Jezu Chryste Panie miły, Baranku bardzo cierpliwy: wzniosłeś na krzyż ręce swoje, za niesprawiedliwość moję.

2

Плачъ го чловѣче мизерни, патрзонцъ ꙗ҆к ѣсть милосердни, | ѣзусъ, в҃ , на¦крзижу у҆мѣра, слонце, в҃ , ꙗ҆́сносць1 сво закрзива. Płacz Go człowiecze mizerny, patrząc jak jest miłosierny: Jezus na krzyżu umiera, słońce jasność2 swą zawiera3.

1 2 3

GIM 1938 (35v): святлосць сва завѣра; GIM 1938 (87v): стятлост сво завѣра Jag1638.1695, CC1668: świátlość; Miod1838: jasność Jag1638.1695, CC1668, PN1674: keine Abweichung; PN1627, Miod1838: zakrywa

Edition

3

429

Панъ вирзеклъ ѡ҆статнѣ слова, звисла му зранѣна1 глова, | матка, в҃ , под¦нимъ фрасоблива, стой, в҃ , о҆дъ¦жалю ледве жива. Pan wyrzekł ostatnie słowa, zwisła Mu z ramienia głowa: Matka pod nim frasobliwa, stoi prawie ledwie żywa2.

4

Заслона¦сѣ попадала, зѣмѧ сѣ рвѣ¦рычи скала, | сетникъ, в҃ , вола сн҃ъ то бж҃ий, тлушча, в҃ , вѣрзонцъ собо трвожи. Zasłona się popadała, ziemia się rwie, łamie3 skała, setnik woła: Syn to Boży, tłuszcza wierząc sobą tworzy4.

5

На¦конѣц꙽ му бокъ прзебито, кревъ плинѣ з¦водо ѡ҆бфито, | мы¦сѣ, в҃ , дзис о҆блейми5 л꙽зами, ѣзу, в҃ , змилуй¦сѣ над¦нами. Na koniec mu bok przebito, krew płynie z wodą, obfito: my się dziś zalejmy6 łzami, Jezu Chryste zmiłuj się nad nami7. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 35v-36r und 87v-88r; BAN 45.8.195, 1v-2r; RGB 10.944, 10r-11r; GIM 2459, 16v-17r; RNB Pogodin 426, 86v-87r; RNB Q XIV 25, 194v-195r; RNB Titov 4172, 73v-74r, 127v; vgl. Rothe 1984, Nr. 831; eine ksl. Version „Іисусъ христе господи мой, агнче долготерпеливый“ (5 Strophen) findet sich in: GIM Ščuk. 61, 47v-48r. POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 164v; Jagodyński 1638.1695, S. 55: "Pieśń o Męce Páńskiey"; Cornu Copiae 1668, S. 267; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 55v; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 89; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 142; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 247; Mioduszewski 1838, S. 73 ("Pieśń Która się śpiewa w czasie Processyi"); Kancyonał 1863, S. 255; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 243; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 184: Autor: Abraham Rożniatowski. ANMERKUNG: Eine ruthenische Kontrafaktur findet sich in LMAB F19-233, 32v-33r (Edition: Stern 2000, Nr. 71, S. 521). Dort sind die Varianten zur ruth. Version, vgl. 1 2 3 4 5 6 7

poln.: zraniona głowa; GIM 1938 (35v): з раменя глова; GIM 1938 (87v): з рамена глава PN1627, PN1674: keine Abweichung; Jag1638.1695: z zalu ledwie żywa; CC1668: z żalu ledwie żywa PN1627, Jag1638.1695, CC1668, Miod1838: ryczy Jag1638.1695, CC1668; PN1627, PN1674, Miod1838: trwoży poln.: oblejmy łzami PN1627, Jag1638.1695, CC1668: obleymy; Miod1838: zalejmy PN1627, Jag1638.1695, CC1668, Miod1838: Jezu smiluy się nád námi

Edition

430

auch Rothe 1984, Nr. 794 mit der Variante in der Anfangszeile "Царю Христе пане мили"; Erwähnung: Medvedyk 2006, S. 81: Die ruth. Version des Lieds fand Eingang in den Bohohlasnyk (Počajiv) 1790. KOMMENTAR: Eines der ältesten Passionslieder, das in der katholischen Tradition benutzt wird. Es wurde in die Sammlung für die Passionszeit "Gorzkie żale" aufgenommen, die erstmalig in Warschau 1707 gedruckt wurde.1 Nach Angaben aus der "Muzyka Kościelna" XI, 1891, Nr. 3, S. 22-23, soll sich das Lied in der handschriftlichen Sammlung "Summariusz Męki Pańskey wedle miejsc Jerozolimskich nad Zebrzydowicami wykonterfektowany przes Abraama Riozniatowskiego na Kalwaryi napisany. Roku Pańskiego 1610" befinden. Diese Sammlung wurde für die Stationen auf dem Passionsweg der Kalwaria Zebrzydowska benutzt und soll in der dortigen Seminarbibliothek aufbewahrt worden sein. Die Ausgabe der "Polskie pieśni pasyjne" (Warschau 1977) kennt es interessanterweise nicht. Die hier vorliegende kyrillische Version ist mit hoher Genauigkeit transliteriert.2 Die Varianten liegen sehr eng beieinander. Der Prototyp ist in PN1627 bzw. in PN1674 zu suchen, die Varianten bei Jagodyński 1638.1695 und in Cornu Copiae 1668 weichen leicht ab. Die Version, die Mioduszewski 1838 aufgezeichnete, kommt dann dem Prototyp am nächsten, danach folgt die Version aus dem Kancyonał von 1863. Die ruthenische Überarbeitung dieses Liedes fand Eingang in den Počajiver Bohohlasnyk von 1790 (siehe Stern 2000, Nr. 71, S. 521). –––––––––––– 123 ( ркг҃ ) Христус з мартвихъ встал ѣсть, нам на прзиклад данъ ѣсть 89v-90r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 290

1

Христус з¦мартвых встал ѣсть, намъ на¦прзиклад данъ ѣсть, | и҆жъ мами з¦мартвых повстац, з¦панем꙽ богемъ кроліоваць, аллелюѧ. Chrystus zmartwychwstan jest, nam na przykład dan jest, iż mamy zmartwych powstać, z Panem Bogiem królować, Alleluja.

1 2

Vgl. den Nachdruck: Gorzkie Żale to jest rozmyślanie Męki Jezusa Chrystusa podczas Wielkiego Postu [...] Poznań 1846, S. 15; erwähnt in "Muzyka Kościelna" X, 1890, Nr. 3, S. 19. Die kyrillischen Varianten sind ebenfalls sehr einheitlich. Folgende Varianten wurden der genauen Prüfung unterzogen: BAN 45.8.195; RGB 10.944; GIM 1938, 35-36v, 87v-88r.

Edition

2

431

Лежалъ трзи дни в¦гробѣ, даль богъ прзеклоцъ собѣ, | бокъ ренце ноги ѡ҆бѣ, длѧ¦збавѣннѧ чловѣче, аллелюꙗ. Leżał trzy dni w grobie, dał bok przebić sobie1, ręce i nogi2 obie, na zbawienie człecze3 tobie, Alleluja.

3

Трзи марїе пошли, дрогѣ масци ніосли, | хцѧли хрⷭта помазаць, ѣму ченсць и҆¦хвале даць, аллелюꙗ. Trzy Maryje poszły, drogie maści niosły, chciały Chrystusa pomazać, jemu cześć i chwałę dać. Alleluja.

4

Гды на¦дродзе били, то собѣ мовили, | ѣстъ тамъ камѣн нѣ¦мали, а҆¦ктож¦го намъ одвали, аллелюꙗ. Gdy na drodze były, tak sobie mówiły: jest tam kamień nie mały, a któż nam go odwali? Alleluja.

5

Повѣдзь намъ мр҃їѧ, гдзѣсь пана видзила, | видзѧлам го по¦менце, трзимал хоронгевъ в¦ренце, аллелюꙗ. Powiedz nam Maryja, gdzieś Pana widziała? widziałam go po męce, trzymał chorągiew w ręce. Alleluja.

6

Гды над¦гробемъ стали, рзеклъ и҆́мъ а҆ніолъ бѧли, | нѣ¦ленкайцѣ¦сѣ сѣстрзице, у҆зрице боже лице, аллелюꙗ. Gdy nad grobem stały, rzekł im aniół biały, nie bójcie4 się dziewice5, ujrzycie boże lice, Alleluja.

7

1 2 3 4 5

Ѣзуса шукацѣ, ту го нѣ¦знайдзѣцѣ, | встал¦ци змартвых ту¦го¦нѣ, тилко ѣго ѡ҆дзѣнѣ, аллелюꙗ.

PN1627, Jag1638, PN1674: przekłoć sobie PN1627, Jag1638, PN1674: bok, ręce, nodze PN1627, PN1674: człowiecze C1587, PN1627, Jag1638, CC1668, PN1674, PN1745: keine Abweichung; C1734: nie lękaycie PN1627: śiestrzycze; PN1674, PN1745: śiestrzyce; Jag1638, CC1668: Siestrzyce; C1587, C1743: Dźiewice

432

Edition

Jezusa szukacie, tu go nie znajdziecie, Wstał ci zmartwych tu go nie, tylko jego odzienie. Alleluja. 8

Лукашъ з¦клеѡ҆фасемъ, ѡ҆ба ѣднимъ часемъ, | шли до¦мѧстечка еммасусъ, поткал ци и҆́хъ панъ ѣзус, аллелюꙗ. Łukasz z Kleofasem, oba jednym czasem, szli do miasteczka Emaus, potkał ci ich Pan Jezus, Alleluja.

9

Бондзмишъ вшисци весели, ꙗ҆́ко в¦нѣбѣ а҆нѣли, | чегосми пожондали, тегосми дочекали, аллелюꙗ. Bądźmy1 wszyscy weseli, jak w niebie anieli, czegośmy pożądali, tegośmy doczekali. Alleluja. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: RGB 10.944, 22v-23v; GIM 1743, 157v; RNB Pogodin 426, 160v-161r; RNB Q XIV 25, 173v-174r; vgl. Rothe 1984, Nr. 776. POLN. VARIANTEN: Kancyonał (kórnicki) z roku 1521 (Edition: Bobowski 1983, LXII, S. 135, 6 Str.; die zweite Strophe ist in der Rkps. Biblioteki Kapitulnej w Pradze, sygn. E. 56, 177r-v, zu finden, vgl. Bobowski 1983, XXX, S. 93 und PPWn 2001, Bd. 1, S. 86); Cantional (Toruń) 1587, F14b (9 Str., eine abweichende Version) und F17b (5 Str.); Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 67 (7 Str.); Jagodyński 1638, S. 84 (7 Str.); Cornu Copiae 1668, S. 203 (7 Str.); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 64 (7 Str.); Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 105 (9 Str.); Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 201; Pieśni nabożne (Królewiec) 1796, S. 274; Mioduszewski 1838, S. 129; Kancyonał 1863, S. 290; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 350; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 79. Vgl. auch Kühnast, I, Nr. 185, S. 16-17 (hier unter Punkt 7, S. 17). Über die Ursprünge dieses ältesten polnischen Osterliedes siehe: Wydra 2003, S. 15-29. Bei Seklucjan, Pieśni 1559, f. 71 stimmt nur die erste Strophe überein. Nicht enthalten ist das Lied in: C1611, C1620, K1641, K-KPs1646, K1706, K1673 (gleiches Incipit, andere Version), NK1684, NKP1741, K1782. Andere Version des Liedes (5 Str.) in: Kancyonal-PCh (Gdańsk) 1646, S. 158; Cantional (Gdańsk) 1693, S. 656. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das kyrillische Lied kommt aus einem katholischen Kantional. Die hier herangezogenen polnischen Ausgaben aus dem 17. Jahrhundert enthalten nur sieben Strophen und weichen leicht vom kyrillischen Lied ab. Die Liedversion in C1734 kommt dagegen dem Prototyp des kyrillischen Liedes am 1

PN1674: keine Abweichung; Jag1638, PN1627: Badźmysz

Edition

433

Nächsten. Die Version des Liedes, die bei Bobowski abgedruckt ist, weist im Vergleich zu späteren katholischen Liedvarianten nur bei der ersten und bei der letzten Strophe Übereinstimmung auf. Die Version des Liedes in C1587 weicht erheblich ab, die evangelischen Liedersammlungen aus dem 17. Jahrhundert (K-KCh1656, C1693) haben nur noch die erste Strophe mit der katholischen Tradition gemeinsam. –––––––––––– 124 ( ркд҃ ) Просмишъ дзися свѣнтего дха, бисми били правей вяри 90v-91r - Poln. Text nach: Zbiór pieśni, Pelplin 1871, S. 899f.

1

Просмишъ дзисѧ свѣнтего дх҃а, бисми били правей вѧри ꙗ҆́ко на¦то прзислуша, | а҆би бил панъ богъ прзи¦тей хвили, гды сѣ дш҃а з¦цѧлем роздзѣли, тако бж҃е дай. Prośmyż1 dzisiaj Świętego Ducha, Nabożnie jak się nam to słucha, 2 Byśmy byli prawéj wiary, Aby był Pan Bóg3 przy téj chwili, Gdy się dusza z ciałem rozdzieli; Tak nam,4 Boże daj!

2

1 2 3 4

о҆ мр҃їѧ цна дзѣвица, породзилас кроліовица нѣбѣскего дзѣдзица, | а҆¦породзилас¦го без¦болесци, збавъ нас смутку и҆¦жалосци, здровас мр҃їѧ.

C1734: keine Abweichung; PN1627: Prośmysz; Jag1638.1695, PN1745: Prośmy PN1627, Jag1638.1695, PN1674, C1734: 1.2-3: Byśmy byli prawey Wiary iako na to przysłusza PN1627, Jag1638.1695, PN1674, C1734: keine Abweichung; PN1745: Jezus PN1627, Jag1638.1695: Tako

434

Edition

O Marya, cna Dziewica, Porodziłaś Królewica, Niebieskiego Dziedzica, Porodziłaś Go bez boleści, Zbaw nas, Panno, smutku1 i żałości; Bądź pozdrowiona2. 3

Свѣнти ꙗ҆нѣ є҆вангелиста, прось за¦нами пана ѣзу хрⷭта панни марией сына, | а҆бы била наша душа чиста, кеды пойдзѣ прзед сондъ, ѣзу хрⷭта сына божего. Święty Janie Ewangielista, Proś za nami Pana Jezu Chrysta, Panny Maryi3 Syna, Aby nasza dusza była4 czysta, Kiedy pójdzie przed sąd Jezu Chrysta, Syna Bożego.

4

Свѣнта а҆нно само трзецѧ5, рачъ выслухац꙽ к¦тобѣ волаіонцего каждего чловѣка, | а҆бись наше грзехи оⷣпросила, часу смѣрци прзи нас била, за¦нами¦сѣ модлила. Święta Anno samotrzecia, Racz wysłuchać k'tobie wołającego6 Kadżego człowieka, Abyś nasze grzechy odprosiła, Czasu śmierci przy nas była, Za nami się modliła.

1 2 3 4 5 6

C1734: keine Abweichung; PN1627, PN1745: smutku; PN1674: smutku Panno C1734: keine Abweichung; PN1627: Z[drowaś] M[arya]; PN1674, PN1745: Zdrowaś Marya; Jag1638.1695: Tako Boże day PN1627, C1734: Maryey PN1674, PN1674: była nasza dusza само трзецѧ: hier getrennt geschrieben PN1627, PN1674: keine Abweichung; Jag1638.1695: Wysłuchay nas wołaiącego kaźdego człowieka

Edition

435

POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 75; Jagodyński 1638.1695, S. 89 (das Lied ist nicht im Register verzeichnet); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 72v; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 111; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 315; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 899f.: Teil des größeren Liedes "Boże Ojcze światłem władnący". Die Strophen sind mit folgenden Überschriften versehen: "Do Boga Ducha Świętego" (1), "Do Najśw. Maryi Panny" (2), "Do św. Jana Ewangielisty" (3), "Do św. Anny" (4); Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 374: Das Lied besteht nur zwei ersten Strophen; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 437b und Nr. 59. Eine andere Version, mit der gleichen ersten Strophe, befindet sich in Cantional (Toruń) 1587, H14v. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Lied ist in den ältesten katholischen Liedersammlungen zu finden, die späteren Kantyczki (K1794, PN1796, K1800, K1863) kennen es nicht. Die vorliegende kyrillische Version wurde mit hoher Wahrscheinlichkeit aus der Ausgabe PN1627 übernommen, die Versionen in PN1674 und C1734 weisen ein wenig mehr Unterscheide auf. Die Jagodyński-Sammlung von 1638.1695 weist die meisten Differenzen auf, wobei auch diese in der Summe gering sind. –––––––––––– 125 ( рке҃ ) О маріе яко взывац, яко цѣбѣ мам называц 91v-92r

1

о҆́ мр҃їе ꙗ҆́ко взывац, ꙗ҆́кож цѣбѣ мам называц, небѣм сличным цѣ мѧнуѣ, | тым титулем титулуѣ, бос¦зродзила слонце правды, без¦вшелких грзехов завады.

2

о҆́ мр҃їе ꙗ҆́ко взывац, ꙗ҆́кож цѣбѣ мам называц, раѣм жизни цѣ¦мѧнуѣ, | тым титулем титулуѣ, бос квѧт¦чистосци выдала, ѣзуса¦нам даровала.

Edition

436 3

о҆́ мр҃їе ꙗ҆́ко взывац, ꙗ҆́кож цѣбѣ мам называц, панно чистосци цѣ мѧнуѣ, | ты титулем титулуѣ, бос зродзила хрⷭта пана, сама была нѣ¦змазана.

4

о҆ мр҃їе юж¦цѣ проше, до¦цѣбѣ ренцы подноше, прос за¦нами сына свего, | пана и҆¦бога нашего, нѣж прзез¦цѣбѣ нам збавѣнѣ, дай и҆¦вѣчнѣ увѣлбѣнѣ.

VARIANTEN: keine bekannt –––––––––––– 126 ( ркѕ҃ ) Твоя ченсць хвала наш вѣчний панѣ 92v - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 299

1

Твоѧ ченсць хвала наш вѣчний панѣ, на¦вѣчне часи нѣхъ нѣ¦устанѣ. Twoja cześć chwała nasz wieczny Panie, Na wieczne czasy niech nie ustanie.

2

Тобѣ дзис даем з¦войскѣм꙽ тых людзи, поклон и҆¦пѣнѣ мы твои҆̀ слудзы. Tobie dziś dajem z wojskiem tych ludzi, Pokłon i pienie my Twoi słudzy.

3

Дзѣнкуіонцъ вѣлце твей вѣлможносци, за¦тен даръ зацны твей вшехмоцности. Dziękując wielce Twéj wielmożności, Za ten dar zacny Twе́j wszechmocności.

Edition

4

437

Жес¦сѣ даровал нам ниц нѣгодным, в¦тым сакрамѣнцѣ тобѣ подобным. Żeś się darował nam nic niegodnym, W tym Sakramencie nam tu przytumnym1.

5

Рачилес зостаць в¦такѣ ѡ҆собѣ, длѧ¦нас грзешних нѣ¦фолгуіонцъ собѣ. Raczyłeś zostać w takiej Osobie, Dla nas grzeszników2 nie folgując sobie.

6

Цѧло тве свѣнте цо крзижовано, и҆¦кревъ надрожшо кторо прзелѧно. Ciało Twe święte co krzyżowali, I Krew najświętszą srodze przelali3.

7

Прзишедши на¦свѧт па́нъ вѣчней хвали, у҆жилес вѣлце нендзе нѣ¦малий. Przyszedłszy na świat, Pan wiecznej chwały, Użyłeś wiele nędzy4 nie małej.

8

Далес¦сѣ потимъ з¦велкей милосци, на¦менки срогѣ без¦вшей литосци. Dałeś się potym z wielkiej miłości, Na męki srogie bez Twéj5 litości.

9

1 2 3 4 5

Встенпуіонцъ засѣ до¦хвали вечней, зоставилес намъ тен то дар зацни.

PN1627, PN1627: tobie podobnym; Jag1638.1695: w łaski twe płodnym PN1627, PN1674, Jag1638.1695: grzesznych PN1627: naświętszą ktorą przelano; Jag1638.1695: nadroźszą ktorą przelano; PN1674: naświętszą ktorą przelali PN1627, PN1674: wiele nędze; Jag1638.1695, 7.2: Podziałeś nędzę ućisk niemąly PN1627, PN1674, Jag1638.1695: bez wszey

438

Edition

Wstępując zasię do chwały wiecznej, Zostawiłeś nam ten to dar zacny1. 10

На¦то ми патрзонцъ в꙽¦тим сакраменцѣ, з¦поцѣхи вѣлкѣ серце намъ росцѣ. Na który2 patrząc w tym Sakramencie, Z wielką pociechą serca3 nam roście.

11

Тобѣ ми боже та¦заспѣвайми, прзед¦тво свѧтлосціо з¦хенціо падали. Tobie my Boże teraz śpiewamy4, Teraz5 przed Twą światłością padamy6. Amen.

12

у҆жич нам ласки вшехмогон꙽ци боже, без¦твей помоци члекъ ниц нѣ¦може. Użycz nam łaski, wszechmocny Boże; Bez twéj pomocy człek nic nie może.7

KYRILL. VARIANTEN: Eine ksl. Übersetzung "Твоя честь слава веков господи" findet sich in Bohohlasnyk (Počajiv) 1790, Nr. 66; eine andere ksl. Version ist bei Voznjak, URA IX (1913), S. 459-462 zu finden (es handelt sich entgegen der Meinung des Autors nicht um eine Übersetzung aus Jagodyński 1695). POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 75; Cornu Copiae 1668, S. 214; Jagodyński 1638.1695, S. 90; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 73; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 112; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 217; Pieśni nabożne (Królewiec) 1796, S. 290; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 312; Mioduszewski 1838, S. 150; Śpiewy nabożne (Poznań) 1841, S. 140; Kancyonał 1863, S. 299 (11 Str.); Zbiór

1 2 3 4 5 6 7

PN1627, PN1674: keine Abweichung; Jag1638.1698, 9.2: Zostawiłeś dar łaski wdzięczney PN1627, PN1674: Na to my; PN1745: Na cie gdy PN1627, PN1674: Z poćiechą wielką serce PN1627, PN1674, Jag1638.1695: keine Abweichung PN1627, PN1674, Jag1638.1695: -PN1627, C1734: z chęćia padamy; PN1674, Jag1638.1695, PN1745: nisko padamy Für die Wiedergabe der letzten Strophe des polnischen Liedes wurde SN1841, S. 141, benutzt, da diese in K1863 nicht vorhanden ist. Die Strophe ist in PN1627, PN1745, Mio1838, ZP1871 vorhanden, dagegen ist sie in PN1674, Jag1638.1695, CC1668, C1734, PN1796, K1800 nicht zu finden.

Edition

439

pieśni (Pelplin) 1781, S. 390; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 538. Eine andere Variante des Liedes (10 Str.) befindet sich in evangelischen Gesangbüchern (eine Übereinstimmung ist nur bei der ersten Strophe zu beobachten): Kancyonal (Gdańsk) 1641, Pieśń CLVII, Y3v; Kancyonal (Gdańsk) 1706, Pieśń CLVII, S. 529; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, Pieśń CLVII, S. 425 u.a. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Die hier vorliegende kyrillische Version des Liedes findet sich ausschließlich in den katholischen Kantionalsammlungen. Innerhalb dieser Tradition scheint es mehrere Überlieferungszweige zu geben. Der Vergleich der Lesarten ergibt, dass die Übersetzungen von Jagidyński von 1638.1695 und die Version in CC1668 eng zusammenhängen. Diese gaben jedoch nicht die Vorlage für das hier vorliegende kyrillische Lied ab. Eine andere Gruppe bilden die PN1627 und PN1674, der auch die Texte aus C1734 und PN1745 zu folgen scheinen. Der Prototyp des kyrillischen Liedes ist vermutlich in der Variante der „Pieśni nabożne“ zu suchen, die zwischen den Ausgaben PN1627 und PN1674 veröffentlicht wurde und mit diesen eng zusammenhängt. Die Version des Liedes aus dem 19. Jahrhundert (Mio1838, ZP1841 u.a., ZP1871) geht mit großer Wahrscheinlichkeit auf die Liedersammlungen PN1796 bzw. K1800 zurück, die am Übergang zum 19. Jh. in Krakau gedruckt wurden. Die Liedversion dieser Gruppe steht zu Liedern aus PN1627/1674 etwas weiter entfernt. Möglicherweise wurde die Version der jüngeren Gruppe um die letzte Strophe aus der Ausgabe PN1627 (oder einer ihrer direkten Nachfolger) ergänzt. Das Lied wird auch heute in der Liturgie der katholischen Kirche benutzt. –––––––––––– 127 ( ркз҃ ) О надрожшиї квятечку 93r - Poln. Text nach: Parthenomelica 1613, pieśń XIV

1

[О] надрожшиї квятеч꙽ку панѣн꙽ства чистего, мар҃ыа матко свѣнта сн҃а предвѣчнего. O nadroższy kwiatecżku Pańieństwá cżystego, Márya Mátko Święta Syná przedwiecżnego.

440 2

Edition

Для твей вѣлькѣй покоры, гленбокѣй цихосци, напел꙽ніонас естъ бозкѣй обфицѣ млⷭци. Dla twey wielkiey pokory, y dla twey1 ćichośći, Nápełnionaś iest Boskiey obfićie miłośći.

3

Тыс од¦вѣков естъ матко божа прзезначона, и в꙽¦живоцѣ свей матки богу посвѣцона. Tyś od wiekow iest mátką Bożą przeznácżoná, Y w żywoćie swey mátki2 Bogu poświęcona.

4

Жадна панна ни҆ а҆ніолъ3 а҆́ни жаденъ свѣн꙽тый, так высоце от¦бога нѣ¦естъ в¦н҃бо взѣнтый. Żadna Pánná, ni Anioł, áni żaden Święty, Tak wysoce od Bogá nie iest w niebie4 wźięty.

5

З¦кторым бы пан бог рачил злончиць боство свое, цо панѣн꙽ство насвѣн꙽тше о꙽трзимало твое. Z ktorymby Pan Bog racżył złącżyć Bostwo swoie, Co naświętsze pánieństwo5 otrzymáło twoie.

6

Носилась го в꙽ покорзе и҆ в꙽ дзивнеи¦чистосци, скондъ нам грзешным прзибыло нѣмало¦радосци. Nośiłaś go w pokorze, y w dźiwney cżystośći, Skąd nam grzesznym przybyło niemáło6 radośći.

7

1 2 3 4 5 6

То в꙽шем хором а҆нѣльским в꙽¦подзивѣню было, же з¦нашим чловѣченством боство¦сѣ злончилѡ.

Jag1638.1695, CC1668: wysokiey; PN1674: głębokiey PN1674: keine Abweichung; Jag1638.1695, CC1668: matki swey PN1674: keine Abweichung; CC1668: Żaden Anioł ni Panna; Jag1638.1695: Żaden Anioł o Panna Alle poln. Quellen sind hier einheitlich. PN1674: panieństwo naświętsze PN1674: nie mało; Jag1638.1695, CC1668: wielkiey

Edition

To wszem chorom Anielskim w podźiwieniu było, Że z nászym cżłowiecżeństwem Bostwo się złącżyło1. 8

Тенъ кторем꙽ отдае поклон свѧт широкий, в꙽¦живот панѣн꙽ский рачил в꙽стомпиць без¦одвлоки. Y ten ktory swą mocą rządźi2 świát szeroki, W żywot Pánieński racżył wstąpić bez odwłoki.

9

в꙽¦тобѣ хцял прземѣшкиваць ꙗк в¦огнистым нѣбѣ, прзед¦святем обрал собѣ мѣць за¦матке цѣбѣ. W tobie chciał przemieszkiwáć iak w ognistym niebie: Przed świátem obrał sobie mieć zá Mátkę ćiebie.

10

Бым е҆нзыки а҆нѣлскѣ прзеходзил слодкосціо, и҆ писма свѣн꙽те прзешедлъ вшиткѣ¦сво бѣглосціо. Bym ięzyki Anielskie przechodźił słodkośćią, Y pismá święte przeszedł wszytkie swą biegłośćią,

11

е҆́щебым¦цѣбѣ паннѡ нѣ¦мялъ выславиць, Ни о҆твеи҆ достои҆носци достатечнѣ мовиць. Jeszcżebym ćiebie Pánno nie umiał3 wysłowić, Ni o twey dostoynośći dostátnie wymowić4:

12

Же¦бендонцъ паннѡ чисто богась породзила, свегось панѣнства на мнѣи҆ плодем нѣстрацила. Że będąc Pánną cżystą Bogaś porodźiła, A Pánieństwáś swoiego5 płodem nie stráćiłá.

13

1 2 3 4 5

Проше¦цѣ о҆¦дзѣвицо чловѣкъ надеръ¦грзеш꙽ный, прзез тен о҆́воцъ святу естес вшиткѣму поцѣшный.

PN1674: keine Abweichung; Jag1638.1695, CC1668: Bostwo ziednoczyło PN1674: Ten ktoremu oddaie pokłon; Jag1638.1695: Ten z ciebie niebo lubi pomieszkanie PN1674: nie umiał PN1674: dostatieczne mowić PN1674: swegoś Paniństwa namniey

441

442

Edition Proszę ćię Pánno1, cżłowiek strápiony, y grzeszny2, Przez ten twoy owoc świátu wszytkiemu ućieszny3.

14

Намѣ ласкавым окѣм рач вейзрзець4 нендзнего҆, из еднаць ласке свѣнте у҆¦сн҃а милего. Ná mię łáskáwym okiem rácż weyrzeć nędznego, Y ziednáć5 łáskę świętą u Syná miłego.

15

Нѣхцѣи҆ проше допущаць мнѣ на¦затраценѣ, прзез¦то прзедзивне твего сыначка вцѣлѣнѣ. Niechćiey proszę dopuszcżáć mnie ná zátrácenie: Przez to przedźiwne Syná twoiego6 wćielenie.

POLN. VARIANTEN: Liedversion A: Pieśni polskie starożytne (PPS) 1607/18, E4v (Abdruck: Bobowski 1893, CLXXVII, S. 393); Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 16: "Pieśń nadobna o Pannie Maryey". Liedversion B: Jagodyński 1638.1695, S. 12; Cornu Copiae 1668, S. 61. Liedversion C: Parthenomelica (Wilno) 1613, pieśń XIV; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 12. Das Lied ist nicht enthalten in: C1734, PN1745, PN1796, K1800, Mio1838, ZP1871; vgl. auch bibliographische Angaben bei Mazurkiewicz 2002, S. 66-67. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Es liegen drei Versionen dieses alten Marienliedes vor, die in den ältesten katholischen Liedersammlungen auftauchen. Die Version aus PPS1607/18, die stark von der hier vorliegenden Version abweicht, wurde nach PN1627 übernommen. Die Übersetzung aus der Jagodyński-Sammlung von 1638.1695, die vor allem in der zweiten Hälfte des Liedes von der hier vorliegenden Version erhebliche Differenzen aufweist, wurde in die Sammlung CC1668 aufgenommen. Die dritte Version, die aus der Parthenomelica (Wilno) 1613 von Walenty Bartoszewski stammt, wurde in leicht veränderter Form in die Liedersammlung PN1674 aufgenommen. Aus dieser Sammlung PN1674 wurde dann das Lied in die hier vorliegende Hs. entlehnt. Das Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert, so

1 2 3 4 5 6

PN1674: o Dziewico PN1674: nader grzeszny PN1674: przez ten Owoc świátu wszytkiemu poćieszny So, mit {зрз}, in der Hs. PN1674: y z iednać PN1674: twego Synaczka

Edition

443

dass es sich (mit einer Ausnahme, vgl. 13.2) keine Differenzen zur polnischen Vorlage (PN1674) feststellen lassen. –––––––––––– 128 ( рки҃ ) О езу сыну дрогий, навѣдзаш тен хлѣв убогий 93v-94r (ohne Noten) - Poln. Text nach: Symfonie anielskie Jana Karola Dachnowskiego (1631 R.). Wydał A. Brodnicki. Kraków 1913, S. 37: "Symfonia dwudziesta pierwsza".

1

[О] езу сн҃у дрогий, навѣдзаш тен хлѣв убогий, | гдзѣ быдлѣнта ставаіо, и све спочинки маіо. Oj Jezu, mój Synu drogi, Nawiedzasz ten chlew ubogi, Gdzie bydlęta stawają I swe spoczynki mają.

2

Нѣ¦естъ то палацъ кролѣвский, а҆ни покой а҆рхангельскиї, | сн҃у мои҆ у҆мыслъ твои҆ коханый, навѣдзаць в꙽¦пологу те сцяны. Nie jest pałac królewski Ani pokój archanielski1; Synu mój umysł twój kochany Nawiedzać w połogu te ściany.

3

о҆́й матко моя укохана, е҆́стъ то воля о҆́йца пана, | жебым¦сѣ подло родзилъ, з¦грзеху свят высвободзил. Oj Matko ma2 ukochana! Jest to wola Ojca Pana, Żebym się podło rodził Z grzechu świat wyswobodził;

1 2

PN1674: Archanyelski PN1674: moia

Edition

444 4

Чего пыха набавила, а҆́бы скромносць поскромила, | такове нѣщенсне зле фохы, зкондъ везмѣ све шванки грзех плохы. Czego pycha nabawiła, Aby skromność poskromiła Takowie nieszczęsne złe fochy, Skąd weźmie swe szwanki grzech płochy.

5

о҆́й сыначку улубіоны, чи бендзѣ члекъ у҆вольніоный, | з¦тего цо а҆́дам зробилъ, в прзеклѣнство луд пристроилъ. Oj Synaczku ulubiony! Czy będzie człek uwolniony Z tego, co Adam zbroił1, W przeklęctwo2 lud przystroił.

6

в꙽провадзилъ го в꙽¦цѣнь прзеклѣнтый, ровно положил з¦быдлѣн꙽ты, | ратуй их ратуй сн҃у мой, нѣхъ маіо в¦нѣбѣсѣхъ покои свои. Wprowadził go w cień przeklęty, Równo położył z bydlęty? Ratuj ich, ratuj [ich] Synu mój, Niech mają w niebiesiech swój pokój3.

7

а҆́¦нацожем¦сѣ ꙗ҆́ родзилъ, бым тылко свых о҆́свободзил, | и¦выр꙽ваць с¦пѣкла злего, створце сн҃а мего. A nacóżem się ja rodził? Bym tylko swych oswobodził I wyrwał4 z piekła złego Stworę cynu5 mojego.

8

1 2 3 4 5

Тых є҆́ без¦троски вырывам, и҆́¦з¦ними завжды прзебывамъ, | злего дам огніови вѣчнему, добрего шлѣ н҃бу свѣнтему. Amen.

PN1674: zrobił PN1674: przeklęstwo PN1674: pokoy swoy PN1674: wyrwać PN1674: Stworcę Syna

Edition

445

Tych ja bez troski wyrywam I z nimi zawżdy przebywam, Złego dam ogniowi wiecznemu, Dobrego ślę niebu świetnemu.

POLN. VARIANTEN: Żabczyc, Jan: Symphonie Anielskie, Abo Kolenda. W Krakowie 1631, D2 (Edition: Symfonie anielskie Jana Karola Dachnowskiego (1631 R.). Wydał A. Brodnicki. Kraków 1913, S. 37: "Symfonia dwudziesta pierwsza"; siehe auch: Jan Żabczyc: Symfonie Anielskie. Warszawa 1998, S. 43, 90-91); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 35v. Das Lied ist nicht enthalten in: PN1627, C1734, PN1745, Mio1838, ZP1781. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Lied, das aus der Sammlung von Jan Żabczyc von 1630/31 stammt, wo es nach dem Melodie von „Oj, Kozaczejku, panie mój“ gesungen wurde, stellt den Lesarten nach eine Abschrift aus Pieśni nabożne (Słuck) 1674 dar. In den späteren polnischen Sammlungen taucht das Lied nicht mehr auf. –––––––––––– 129 ( ркѳ҃ ) До цѣбѣ панѣ покорне волами 94v-95r - Poln. Text nach: Kancyonał 1863, S. 301

1

[Д]о¦цѣбѣ панѣ покорне волами, л꙽зы вылеваіонц꙽ сердечне вздихами, | рач до¦нас зстонпиц꙽, в҃ , з¦нѣба высокѣго, а҆́¦рач поцѣшиц꙽, в҃ , чловѣка грзешнего. Do Ciebie Panie, pokornie wołamy, Łzy wylewając pokornie1 wzdychamy. Racz na nas wejrzyć2 z nieba wysokiego, A racz pocieszyć człowieka grzesznego.

1 2

PN1627, C1734, PN1745, K1794, PN1796: serdecznie PN1796: keine Abweichung; PN1627, C1734, K1794: weyźrzeć; PN1745: zstąpić

446 2

Edition

Кторегос панѣ збитнѣ умиловал, и҆¦крвѣ насвѣнтше прзелꙗц꙽ нѣ¦митовал1, | юж мѣчъ твой срогий, в҃ , барзo¦сѣ розшерзил, бы злосци наше, в҃, сво срогосціо збурзил. Któregoś Panie zbytnie umiłował, I krew najświętszą przelać nie litował2. Acz miecz Twój srogi bardzo się rozszerzył, By złości nasze samą3 srogością zburzył.

3

Леч ниц꙽ нѣ¦дбліонцъ в꙽¦злосцꙗх наших т꙽рвами, еднакъ в꙽жди панѣ ку¦тобѣ волами, | быс наше злосци, в҃ , ласкавѣ прзебачил, а҆́¦гнѣв свой срогий, в҃ , загамовац꙽ рачил. Lecz nic nie dbamy4, w złościach naszych trwamy, Jednakże5 Panie ku Tobie wołamy. Byś nasze złości łaskawie przebaczył, A gniew swój srogi pochamować6 raczył.

4

Ужич ласки свей ку¦упамѣнтаню, дай серце праве ку¦свему вызнаню, | а҆́бысми завше, в҃ , в꙽¦побожносци жили, цѣбѣ з¦свѣнтими, в҃ , на¦вѣки хвалими. Użycz łaski Twéj ku upamiętaniu, Daj serce prawe ku twemu wzdychaniu7. Abyśmy zawsze w pobożności żyli, Ciebie z świętemi8 na wieki chwalili. Amen.

1 2 3 4 5 6 7 8

Stelle ist unklar; vielleicht eine Kontamination von „миловал“ und „литовал“. PN1627, C1734, PN1745, K1794: keine Abweichung; PN1796: żałował PN1627, C1734: swą; PN1745: nasze złości PN1627, C1734, K1785/1867, Mio1838, ZP1871: keine Abweichung; PN1745: niedbając PN1627, PN1745: Jednak wżdy; C1734, K1794, PN1796, Mio1838, ZP1871: keine Abweichung PN1627: pohamować; PN1745: zahamować K1794: keine Abweichung; PN1627, C1734, PN1796: wzywaniu; PN1745: wyznaniu PN1745, K1794, PN1796; gleich; PN1627, C1734: Swiętymi

Edition

447

POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 76; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 115; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 219; Kancyonał (Kraków) 1794, S. 337; Pieśni nabożne (Królewiec) 1796, S. 298; Kancyonał (Kraków) 1800, S. 318; Mioduszewski 1838, S. 249; Kancyonał 1863, S. 301; Kantyczky 1785/1867, IV, S. 45; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 881; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 115b. Das Lied ist nicht enthalten in: Jag1638.1695, PN1674. Zur Melodie vgl. Bartkowski 1990, Nr. 75, S. 164. ANMERKUNG: Eine ruthenische Variante "До тебе пане смиренно воламе" ist enthalten in: Kam'jans'kyj Bohohlasnyk 1734 (siehe: Franko 1981, t. 32, S. 347: hier Verweis auf die poln. Entsprechung in: Kantyczky IV [(Lwów/Paryż) 1785/1867], S. 45), Edition in: Žeňuch 2006, Nr. 373, С. 806-807. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Fronleichnamslied fand erst in die Sammlungen des 18. und 19. Jahrhunderts vermehrt Eingang. Es ist weder in PN1674 noch in der Liedersammlung von Jagodyński von 1638 zu finden. Am nächsten zur hier vorliegenden kyrillischen Version liegt die Variante in der Ausgabe PN1745 und nicht, wie man annehmen würde, die aus den älteren Ausgaben PN1627 oder C1734. Vermutlich geht das kyrillische Lied auf einen der Vorläufer der polnischen Ausgabe PN1745 zurück. Die Ausgaben aus dem 19. Jahrhundert (Kantyczki 1867, Mioduszewski, Pelpliner Ausgabe 1871) sind sehr einheitlich und gehen mit großer Wahrscheinlichkeit auf die Ausgabe C1734 zurück. –––––––––––– [130] Бенде я завше велбилъ имѣ бога мего 95v-96Ar - Kancyonał 1782, Psalm XXXIV, Tenże, S. 84

1

1

[Б]енде ꙗ҆́ завше велбилъ и҆́мѣ бога мего, нѣ¦винидзѣ з¦устъ моих 1хвала е҆́го, | панем сѣ хлюбиць бендзѣ е҆диначка моꙗ, бо¦ꙗ взіонлъ в꙽сво ѡ҆́броне до¦свего покоꙗ.

{нигды} fehlt im kyrill. Text

448

Edition Będę ja zawsze wielbił, Imię PAna1 mego, Nie wynidźie z ust moich, Nigdy chwała iego. PAnem się chlubić będźie, Jedynaczka moia, Bo ją wźiął w swą obronę, do swego pokoia.

2

Цо слышонцъ справѣдливи бендо сѣ радовац꙽, и҆́¦за¦его доброци҆́ бендо му дзѣнковац꙽, | ѡзвал ми¦сѣ панъ зараз гдым крзикнол до¦нѣго, и҆́¦успокоил вшискѣ троски серца мего. Co słysząc sprawiedliwi, będą się radować, Y2 za iego dobroći będą mu dźiękować. Ozwał mi się PAn zaraz, gdym krzyknął do ńiego, Y uspokoił wszystkie, trwogi serca mego.

3

ѡ҆́¦ꙗкож ест весоле ѡ҆́бличе тве панѣ, на¦кторе гды кто вейзрзи внѣт¦сѣ черствим станѣ, | тен убоги заволал а҆́ панѣ з꙽нѣба свего, услишал и҆́¦вирвал го з¦ренку трапіонцего. O jakoż iest wesołe, oblicze twe PAnie Na ktore gdy kto weyrzy3, Wnet się czerstwym stanie. Ten w swey nędzy zawolał4, a PAn z nieba swego, Usłyszał, y wyrwał go, z ręku trapiącego.

4

Аніолъ е҆́го за¦каждим справѣдливим ходзи, из¦нѣбеспеченста го каждего виводзи, | зкоштуйцѣшъ вшисци людзѣ ꙗ҆́ко то пан добри, а҆́¦ꙗко в꙽милосѣрдзю своим барзо щодри. Anioł iego za każdym, sprawiedliwym chodźi, Y z niebespieczeństwa go, każdego wywodźi5. Skosztuyćiesz wszyscy ludźie, iako to PAn dobry, A iako w miłośierdźiu, swoim, dźiwnie szczodry.

1 2 3 4 5

PPS1607/18 und K1745: Boga PPS1607/18: A; K1745: Y PPS1607/18: poyżrzy; K1745: weyrzy PPS1607/18: Ten chudźinká záwołał; K1745: Ten ubogi záwołał PPS1607/18: uwodźi; K1745: wywodźi

Edition

5

ѡ҆́¦щенсливижъ то чловѣкъ ктори свое уфанѣ, положил в꙽¦такъ ласкавим и҆́¦свободнимъ панѣ, | бойцѣ¦сѣ пана вшисци служебници е҆́го, бо¦нѣ¦учуе глоду домъ справѣдливего. O szczęsliwyż to człowiek, ktory swe ufanie, Położył w tak łaskawym, a1 swobodnym PAnie. Boyćie się PAna wszyscy, służebnicy iego, Bo nie uczuie głodu, Dom sprawiedliwego.

6

л꙽вента бендо по¦лесѣ прзед¦глодем ричали, але пан слугом своим да достатек цали, | слухайцѣ мѣ дзꙗтечки а҆́¦ꙗ науче, а҆́¦боꙗзни вас панскей кроцюхно виц꙽в[иче]2. Lwięta będą po leśiech, od głodu3 ryczały, Ale sługom swym sprawi, PAn dostatek cały4. Słuchayćież mię Dźiateczki, a ia was naucżę5, Y boiaźni was PAńskiey, kroćiuchno wyuczę6.

7

Кто хце мѣцъ длуги живот видзѣц꙽ добре лꙗта, а҆́¦побожнѣ заживац꙽ прагнѣ тего свꙗта, | гамуй ензикъ о҆́д злей и҆́¦вшетечней мови, а҆́¦нѣ ѡ҆бходзь сѣ з¦никимъ ѡ҆́блудними слови. Kto chce mieć długi żywot, widźieć dobre lata, A pobożnie zażywać, pragnie tego świata. Hamuy ięzyk ode złey, y wszeteczney mowy, A nie obchodź się z nikim, obłudnymi słowy.

8

1 2 3 4 5 6

Прзезстан злего чин добрзе а҆́¦шукай покоꙗ, а҆́¦так бендзѣ плывала в꙽¦добрах душа твоꙗ, | уши панскѣ слухаіо глосу побожнего,1 ѡ҆́чи панскѣ патрзаіо на¦справѣдливего.

PPS1607/18 und K1745: y Stelle ist schlecht lesbar. PPS1607/18 und K1745: przed głodem PPS1607/18 und K1745: Ale Pan sługom swoim da dostátek cáły PPS1607/18: wyuczę PPS1607/18: náuczę; PN1627, PN1674, C1734, K1745: wyćwiczę

449

450

Edition

Przestań złego, czyń dobrze, a szukay pokoia, Tak2 będźie opływała, w dobrach dusza twoia. Oczy PAńskie patrzaią, na sprawiedliwego, Uszy PAńskie słuchią, Głosu pobożnego. 9

а҆́ле нѣпобожница пан з¦грунту вирзуци, а҆́¦внивец вшисткѣ е҆́го паміонкѣ ѡ҆́броци, | справѣдливи завола панъ услыши з¦нѣба, и҆¦вшендзѣ прзи¦нимъ станѣ гдзѣ бендзѣ потрзеба. Ale niepobożnika, PAn z gruntu wywroći, Y3 wniwecz wszystkę iego, pamiątkę obroći. Sprawiedliwy zawoła, PAn usłyszy z nieba, Y wszędźie przy nim stanie, gdźie będźie potrzeba.

10

Блиски панъ вшискимъ людзіомъ серца скрушонего, и҆ коха¦сѣ в¦чловѣку дх҃а покорнего, | вѣле злего прзиходзи на¦справѣдливего, але¦го панъ вибавꙗ завше зе¦вшисткѣго. Bliski PAn wszystkim ludźiom, serca skruszonego, Y kocha się w człowieku, ducha pokornego. Wiele złego przychodźi na sprawiedliwego, Ale go PAn wybawia, zawżdy4 ze wszystkiego.

11

Стрзегонцъ а҆́бы намнѣйша зе¦вшех е҆́го косци, нѣ¦била ѡ҆́бражона в꙽¦его ѡ҆́пастрзносци, | забїе злосц꙽ грзешника и҆ поги҆́но вшисци, кторзи справѣдливего маіо в¦нѣнависци. Strzegąc aby naymnieysza, ze wszech iego kośći, Nie była obrażona, w iego opatrznośći. Zabije złość złośnika, y poginą wszyscy, Ktorzy sprawiedliwego, mieli w nienawiśći.

1 2 3 4

Die Zeilen 8.3 und 8.4 sind in der Hs. vertauscht. PPS1607/18 und K1745: A tak PPS1607/18: A; K1745: Y PPS1607/18, PDH1619, PN1627: keine Abweichung; PN1674, C1734, K1745: záwsze

Edition

12

451

а҆́ле панъ своих вѣрних слугъ здровѣ ѡдкупи, и҆¦визволи е҆́ моцнѣ ѡд¦нѣзбожней купи, | а҆́¦ѡ҆́ни вибавѣни учо пана свего, славіонцъ завжди и҆¦вѣлбіонц꙽ и҆́мѣ свѣнте ѣго, Ale PAn swoich wiernych, sług zdrowie okupi, Y wyzwoli ie mocnie, od niezbożnych kupy. A oni wybawieni, uczczą PAna swego, Sławiąc zawżdy y wiełbiąc, Imię święte iego.

KYRILL. VARIANTEN: keine bekannt POLN. VARIANTEN: Pieśni postne starożytne (PPS) 1607/18, S4 (Abdruck: Bobowski CLXXX, S. 399); Psalmy Dawidowe z Hymnami (Gdańsk) 1619, S. 320 (vgl. Abschnitt: Kancionalu pieśni duchownych; im Register unter „Pieśni”); Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 94v; Kancyonał 1641 (Gdańsk), Psalm XXXIV, Tenże; Cantional 1638, CCCIII, S. 480; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, Psalm XXXIV, Tenże, S. 67; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 87; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 131; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 261; Kancyonał (Wschowa) 1782, Psalm XXXIV, Tenże, S. 84; Kancyonał 1745, S 261; Droga do Nieba (Pelplin) 1901, S. 35; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 37; Das Lied ist nicht enthalten in: PN1796, Mio1838, K1863, ZP1871. ANMERKUNG: Eine Zeile aus dem Psalm ist in der Grammatik von Uževyč erwähnt, siehe: Bunčić, Daniel: Die ruthenische Schriftsprache bei Ivan Uževyč. München 2006, S. 116. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Der Psalm Nr. 34 stammt nicht von Jan Kochanowski und ist dementsprechend nicht in der Ausgabe von PD1579/1919, PD1587 sowie PD1610 (oder in der Gomółka-Ausgabe Melodae 1580) zu finden. Die katholische Version liegt erstmalig in "Pieśni postne starożytne" von 1607/18 im Druck vor (mit dem Abdruck durch Bobowski 1893), die evangelische Version - in der Version aus "Psalmy Dawidowe z Hymnami" (Gdańsk) 1619 von Maciej Rybiński,1 wobei die letztere eine Abschrift aus PPS 1607/18 zu sein scheint. Die evangelische Version wird in den Ausgaben K1641, C1638, K-KPs1646, K1782 (u.a.) fortgesetzt. Die vorliegende kyrillische Version folgt der katholischen Tradition, wobei in der Summe die Textabweichungen zur evangelischen Tradition gering sind. Das kyrillische Lied steht den Ausgaben in PN1674, C1734 und PN1745 am nächsten, was die Wortvarianten in 6.4 und 10.4 belegen. 1

Der Psalm ist in dieser Ausgabe im Abschnitt "Pieśni" (also nicht im Abschnitt der "Psalmy Dawidowe") zu finden.

Edition

452 [131]

Яко на пущи прендкѣми псы щвана 96Av-96r - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XLII, S. 72

1

[Ꙗ]ко на¦пущи прендкѣми псы¦щвана, струмѣннꙗ шука лани змордована, | такъ моцний бж҃е, моꙗ душа лиха, до¦цѣбѣ вздыха. Jako na puszczy prędkimi1 psy szczwana Strumienia szuka łani zmordowana, Tak, mocny Boże, moja dusza licha Do Ciebie wzdycha.

2

Цѣбѣ живего вѣчни бж҃е здроꙗ, упрацована прагнѣ дш҃а моꙗ, | прзидзѣ в꙽жди тен час, же ꙗ сво ѡ҆́собо, станѣ прзед¦тобо. Ciebie żywego, wieczny Boże, zdroja Upracowana pragnie dusza moja; Przydzie wżdy ten czas, że ja swą osobą Stanę przed Tobą?

3

л꙽зи мое карміо поправи плач вѣчни, кѣди мѣ¦цораз пита люд вшете[ч]ни, | гдзѣ тераз ѡн твой, нендзнику виграни, богъ заволани. Łzy moja karmią, potrawy2 płacz wieczny, Kiedy mię coraz pyta lud wszeteczny: Gdzie teraz on twój, nędzniku wygnany, Bóg zawołany?

1 2

PD1587, PN1627, K-PCh1646: keine Abweichung; PN1674: prędkiemi Keine Abweichung in den poln. Quellen.

Edition

4

То чловѣкъ слишонцъ умѣра на¦поли, помніонцъ на ѡн крзиж людзи свих весоли, | кторе провадзиц꙽, звиклъ был аж до¦прога, живего бога. To człowiek słysząc, umiera na poły, Pomniąc na on krzyk ludzi swych wesoły, Które prowadzić zwykł był aż do proga Żywego Boga.

5

Чему¦сѣ сменцишъ дш҃о моꙗ чему, ѡмдлеваш пану ти уфай ктроему, | е҆́ще ꙗ҆́ бенде з¦радосціо здѣнковал, же¦мѣ заховалъ. Czemu się smęcisz, duszo moja, czemu Omdlewasz? - Panu ty ufaj, któremu Jeszcze ja będę z radością dziękował, Że mię zachował.

6

Нѣх¦сѣ ꙗ҆́ко хце трвожи душа моꙗ, вѣчна ест панѣ ве¦мнѣ памѣц꙽ твоꙗ, | тего и҆́¦іорданъ и҆́¦гермонскѣ скали, бендо слухали. Niech się jako chce trwoży dusza moja, Wieczna jest, Panie, we mnie pamięć Twoja, Tego i Jordan i hermońskie skały Będą słuchały.

7

На¦гутъ твих прогов вших прзепасци сили, една за¦друго нурти све зложили, | вшисткѣ тве духи, в꙽шисткѣ твое вали, в꙽¦нѣ удерзали. Na huk Twych progów, wszech przepaści siły Jedna za drugą nurty swe złożyły; Wszytki twe duchy i wszytki twe wały W mię uderzały.

453

454 8

Edition

а҆́ле дзѣн и҆дзѣ кѣды панъ надем꙽но, литосц꙽ о҆́каже а҆́¦ꙗ҆ пѣши прзиемно, | и҆¦в¦посрзод ноца, заспѣвамъ можнему, ѡ҆́бронци свему. Ale dzień idzie, kiedy Pan nademną Litość okaże, a ja pieśń1 przyjemną I w pośrzód nocy zaśpiewam możnemu Obrońcy swemu.

9

а҆́¦тераз рзеке чемус мѣ мой вѣчний, бж҃е запомнꙗл кѣди мѣ вшетечни, | чловѣкъ фрасуе, а҆́¦серце тескливе, ю҆́жъ ледвѣ¦живе. A teraz rzekę: Czemuś mię, mój wieczny Boże, zapomniał, kiedy mię wszeteczny Człowiek frasuje, a serce troskliwe Już ledwo2 żywe?

10

В¦ѣдне мѣ кенсы правѣ розбѣраіо, кѣды мѣ цораз зли людзѣ питаіо, | гдзѣ тераз ѡн¦твой, нендзнику вигна́ни, богъ заволани. W jedny mię prawie kęsy3 rozbierają, Kiedy mię coraz żli ludzie pytają: Gdzie teraz on twój, nędzniku wygnany, Bóg zawołany?

11

1 2 3

Чему¦сѣ сменцишъ душо моꙗ чему, ѡмдлеваш пану ти уфай кторему, | е҆́ще ꙗ҆́ бенде, з¦радосціо дзѣнковал, же¦мѣ заховалъ.

Keine Abweichung in den poln. Quellen. PD1587, PN1627, K-PCh1646: keine Abweichung; PN1674: ledwie Keine Abweichung in den poln. Quellen.

Edition

455

Czemu się smęcisz, duszo moja, czemu Omdlewasz? - Panu ty ufaj, któremu Jeszcze ja będę z radością dziękował, Że mię zachował.

POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XLII, S. 72; Cantional (Toruń) 1620, Ll3; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 100v; Cantional (Toruń) 1638, S. 484; Kancyonal-PCh (Gdańsk) 1646, S. 648; Doskonały Kancyonal polski (Brzeg) 1673, S. 734 (Ex. aus Opole: Seiten 734-735 fehlen); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 88; Nowo wydany Kancyonał (Królewiec) 1684, S. 359; Kancyonał (Toruń) 1697, S. 512; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 133; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 265; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 177. Das Lied ist nicht enthalten in: PDH1619, K-KPs1646, K1706, K1782, PN1796, Mio1838, ZP1871. KOMMENTAR: Das Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert. Zwar findet sich das polnische Lied sowohl in katholischen als auch in evangelischen (lutherischen) Gesangsbüchern, jedoch deuten die wenigen Abweichungen zur ersten KochanowskiAusgabe auf die katholische Kantionalsammlung PN1674 als Übernahmequelle für das kyrillische Lied hin. –––––––––––– [132] Нѣвинносць панѣ мое 96v-97Ar - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XLIII, S. 73

1

Нѣвинносць панѣ моѣ, прзийми в¦оброне свое, | прзецивъ потварзи живей, и҆¦повѣсци фалшивей.

Edition

456

Niewinność, Panie, moję Przyjmi w obronę swoję Przeciw potwarzy żywej I powieści fałszywej; 2

Хцѣй сѣ прзи҆¦мнѣ зоставиць, мнѣ з¦ронкъ сроги1 вибавиць, | панѣ в꙽¦кторим ѡ҆́брона, моꙗ ест положона. Chciej się przy mnie zastawić, Mnie z rąk srogich wybawić. Panie, w którym obrona Moja jest położona.

3

Чему мѣ троскливего, пхашъ ѡд ѡ҆блича свего, | чему ходзонцъ нарзекамъ, нѣпрзиꙗціол сѣ лѣнкамъ. Czemu mię troskliwego Pchasz od oblicza swego? Czemu, chodząc, narzekam, Nieprzyjaciół się lękam?

4

Нѣхъ твей помоцы панѣ, свꙗтло правдзиве в꙽станѣ, | за¦кторимъ и҆́¦ꙗ пойде, и҆́¦твих высоких дойде. Niech Twej pomocy, Panie, Światło prawdziwe wstanie, Za którem2 i ja pójdę, I Twych wysokich dojdę

1 2

So in der Handschrift. PD1583, C1620, PN1627: ktorym

Edition

5

Палацовъ твоих панѣ, гдзѣ ти машъ прзебиванѣ, | там до¦ѡлтарза свѣнтего, пойде прзед¦пана мего. Pałaców, gdzie1 mieszkanie, Gdzie Ty masz przebywanie. Tam d' ołtarza2 świętego, Pójdę przed Pana mego.

6

Пана мое коханѣ, кторему дам визнанѣ, | граіонц꙽ в¦лагодне строни, же богъ незвицѣнжони. Pana, moje kochanie, Któremu dam wyznanie, Grając w łagodne strony, Że Bóg niezwyciężony.

7

Духъ мой чему мдлеешъ, чему ве¦мнѣ трухлеешъ, | уфа пану кторему, ꙗ҆́ко богу вѣчнему. Duchu3 mój, czemu mdlejesz? Czemu we mnie truchlejesz? Ufaj Panu, któremu, Jako Bogu wiecznemu.

8

...| ѣще ꙗ҆́ мам дзѣнковацъ, же¦мѣ рачилъ заховацъ. Jeszcze ja mam dziękować, Że mię raczył zachować.

1 2 3

C1620, K-PCh1646: keine Abweichung; PN1627, PN1674: twoich C1620, PN1627, PN1674: do ołtarza C1620, PN1627, PD1629, PN1674: keine Abweichung

457

Edition

458

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 37v-38r; RGB 10.944, 2r; RNB Q XIV 25, 103v104r; GIM Ščuk. 61, 195v-196r; RNB Titov 4172, 75v-76r; ferner eine ksl. Übersetzung "Суди ми боже суди", vgl. Rothe 1984, Nr. 717: sieben Hss. POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XLIII, S. 73; PD1583, S. 64; PD1610, S. 62; PD1629, S. 61; Cantional (Toruń) 1620, CCCXLVIII, Zz4v; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 102v; Kancyonal-PCh (Gdańsk) 1646, S. 649; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 90; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 135; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 267; Incipitarium: Cantional 1707/1732, vgl. Wöhler 1999, Nr. 314. Das Lied ist nicht enthalten in: K-KPs1646. KOMMENTAR: Das Lied ist mit hoher Genauigkeit transliteriert. Den Lesarten nach kommt es entweder aus den katholischen Gesangbüchern (PN1610, PN1627, PN1674) oder direkt aus einer der Ausgaben von Jan Kochanowski (PD1583, PD1610, PD1629). –––––––––––– 133 ( [п]лг҃ ) Кто сѣ в опѣкѣ пода пану свему 97Av-97r - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XCI, S. 159

1

Кто¦сѣ в꙽¦ѡпѣкѣ пода пану свему, а҆́¦цали серцемъ смѣле уфа е҆́му, | смѣле рзечъ може мам ѡ҆́бронце бога, нѣ¦бендзѣ у¦мнѣ страшна жадна трвога, в҃ . Kto się w opiekę poda Panu swemu, A całem prawie sercem1 ufa Jemu, Śmiele rzec może: mam obrońcę Boga, Nie będzie u mnie straszna żadna trwoga.

1

PN1627, C1638, K-KPs1646: keine Abweichung; Jag1638.1695: a całym sercem mocne; PN1674: a całym sercem szczerze

Edition

2

Цѣбѣ ѡн з¦ловчихъ ѡ҆́бѣрзи вызуе, и҆́¦в¦заразливим повѣтрзу ратуе, | в¦цѣнню свих скридел захова цѣ вѣчнѣ, под его піори улежешъ беспѣчнѣ. Ciebie on z łowczych obierzy wyzuje I w zaraźliwem powietrzu ratuje; W cieniu swych skrzydeł zachowa cię wiecznie, Pod Jego pióry ulężesz bezpiecznie.

3

Статечносц꙽ е҆́го тарчи куклѣрз¦моцни, за¦кторим стоіонцъ на¦жаден страх ноцни, | на¦жадно трвоге а҆́ни¦дбай на¦стрзали, кторе ми1 сѣ е҆̀ прзигода в꙽¦дзен бꙗли. Stateczność Jego tarcz i puklerz mocny, Za którym stojąc, na żaden strach nocny, Na żadną trwogę, ani dbaj na strzały, Któremi sieje przygoda w dzień biały.

4

Зтондъ ведле цѣбѣ тисіонцъ глов поленже, зтондъ други тисіонцъ цѣбѣ нѣ¦досѣнже, | мѣчъ нѣухронни, а҆́¦ты прзецѣ свеми, о҆́чима уйзрзиш помсте над¦грзешнеми. Ztąd wedla ciebie tysiąc głów polęże, Ztąd drugi tysiąc; ciebie nie dosięże Miecz nieuchronny, a ty przedsię swemi Oczyma ujźrzysz pomstę nad grzesznemi.

5

и҆́жес рзеклъ пану тис надзѣꙗ моꙗ, иж богъ найвизши ест уцѣ[ч]ка твоꙗ, | нѣдостонпи цѣ жадна зла прзигода, а҆́ни сѣ найдзѣ в¦дому твоем шкода.

1

кторе ми: hier getrennt geschrieben

459

460

Edition

Iżeś rzekł Panu: Tyś nadzieja moja, Iż Bóg Nawyższy jest ucieczka twoja: Nie dostąpi cię żadna zła przygoda, Ani się najdzie w domu twoim szkoda. 6

а҆́ніолом своим каже цѣ пилновац꙽, гдзѣ колвекъ стонпишъ кторзи цѣ¦пꙗстовац, | на¦ренку бендо, а҆́быс и҆донц꙽ дрого, на¦ѡстри камѣн нѣ¦угодзил ного. Aniołom swoim każę cię pilnować, Gdziekolwiek stąpisz, którzy cię piastować Na ręku będą, abyś, idąc drogą, Na ostry krzemień1 nie ugodził nogą.

7

Бендзѣшъ по¦змиꙗх безпѣчнѣ гнѣвливих, и҆¦по¦падалцꙗх дептал нѣцѣрпливих, | на¦лва срогѣго без ѡ҆́брази всѣндзѣшъ, и҆¦на¦ю҆́громным смоку ѣздзиць бендзѣшъ. Będziesz po żmijach bezpiecznie gniewliwych I po padalcach deptał niecierpliwych; Na lwa srogiego bez obrazy wsiędziesz, I na ogromnym smoku jeździć będziesz.

8

Слухай цо мови пан и҆жъ цѣ милуе, а҆́¦процивко мнѣ щерзе постенпуе, | ꙗ҆́¦го теж также в꙽¦ѣго каждо трвоге, нѣ¦запамѣнтам и҆́¦ѡ҆́вшем спомоге. Słuchaj, co mówi Pan: iż mię miłuje, A przeciwko mnie szczyrze2 postępuje, Ja go też także w jego każdą trwogę Nie zapamiętam i owszem wspomogę.

1 2

PD1587, Jag1638, K-KPs1646, PN1674: keine Abweichung; PN1627: kamień PD1587: sczerze; PN1627, PN1674: szczerze

Edition

9

461

Глос ѣго у¦мнѣ нѣ¦бендзѣ взгардзони, ꙗ҆́ з¦ним и҆¦впрзигодзѣ ѡ҆́де¦мнѣ ѡ҆́брони, | нѣх певен бендзѣ певне и҆¦зацносци, и҆¦лꙗтъ сендзивих и҆¦мей зичливосци. Głos jego u mnie nie będzie wzgardzony, Ja z nim w przygodzie; ode mnie obrony Niech pewien będzie, pewien1 i zacności I lat szedziwych2 i mej życzliwości.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 26v-27r (Dolskaya 1996, S. 58-59); GIM 1743, 56v-57r, darin Randnotiz: псаломъ ч҃, зри лист ра҃ (101) в кантыке; RNB Q XIV 25, 81v-82r; GIM Ščuk. 61, 185v-186r; RNB Titov 4172, 64v-65r POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XCI, S. 159; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 118; Jagodyński 1638, S. 158, Jagodyński 1695, S. 160 (hier: der einzige Psalm); Cantional (Toruń) 1638, S. 515; KancyonalKPs (1646), S. 174; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 101v (nicht im Register); Kancyonał (Wschowa) 1782, S. 226; Pieśni nabożne (Supraśl) 1792, S. 31; Mioduszewski 1838, S. 257; Kancyonał 1863, S. 305; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 244; Das Lied ist nicht enthalten in: C1587, C1620, K1706. KOMMENTAR: Der Psalm ist mit hoher Genauigkeit transliteriert und wird sowohl in älteren evangelischen als auch in katholischen Liedersammlungen tradiert. Den Lesarten nach wurde die kyrillische Version einem katholischen Kantional entlehnt. Die Varianten in PN1627 und PN1674 sind dem kyrillischen Lied am nächsten. –––––––––––– [134] Щедзіонцъ по ниских брзегах

97v-98r - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm CXXXVII, S. 230

1 2

Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627, PN1674: szędźiwych; PD1610, PD1629, PD1641: szedźiwych

462 1

Edition

[Щ]ѣдзіонцъ по¦ниских брзегах бабыліонкѣй води, а҆́¦на¦пѣнкне сїѡнскѣ вспоминаіонц꙽ гроди, | цож нам иншего чиниц꙽ ѣдно плакац смутнѣ, повѣшавши по¦вѣрбах нѣпотрзебне лютнѣ. Siedząc po niskich brzegach Babilońskiej wody, A na piękne Syońskie wspominając grody, Co nam1 inszego czynić, jedno płakać smutnie, Powieszawszy po wierzbach niepotrzebne lutnie?

2

Леч поганин нѣбачни втей нашей жалобѣ, прзецѣ піоснкѣ сїѡнско каже спѣвац собѣ, | прзебогъ ꙗ҆́ко то ми быдзь а҆́бы пѣсни панских, глос мꙗл быдзь кѣды слышан в¦краинских поганских. Lecz poganin niebaczny, w tej naszej żałobie, Przedsię piosnkę Syońską2 każe śpiewać sobie. Przebóg! jako to ma być3, aby pieśni Pańskich Głos kiedy miał być4 słyszan w krainach pogańskich?

3

е҆́слибих цѣ запоминꙗл о҆́¦краи҆́но свѣта, нѣх моꙗ свей науки ренка запамѣнта, | нѣхай ми ензикъ усхнѣ кѣды цѣ прзепомнѣ, кѣди цѣ на¦почонтку веселꙗ не¦вспомнѣ. Jeślibych cię zapomniał, o kraino święta! Niech moja swej nauki ręka zapamięta; Niechaj mi język uschnie, kiedy cię przepomnię, Kiedy cię na początku wesela nie wspomnię.

4

1 2 3 4 5

Помни вшехмоцни панѣ цо¦нам вирондзала, е҆́домчицы ꙗ҆́ко в¦наш цѣнжки дзѣн волала, | загубцѣ тен злы народ о҆́гнѣм мꙗсто спалцѣ, а҆¦их муры до¦грунту [самего]5 розвалцѣ.

PD1587: Co mam; PD1583, PD1610, PD1629, PD1641: Co nam; PN1627: Coż mam; PD1674: Coż nam PD1587: Sionską PD1587, PN1627, PD1674: bydź 1583: keine Abweichung; PD1587, PN1627, PD1629, PD1641, PD1674: bydź Das Wort fehlt, vermutlich vom Schreiber übersehen.

Edition

463

Pomni, wszechmocny Panie, co nam wyrządzali Edomczycy, jako w nasz ciężki1 dzień wołali: Zagubcie ten zły naród, ogniem miasto spalcie; A ich mury do gruntu samego rozwalcie. 5

а҆́ле и҆¦ти бабыліон стрзеж добрзе¦свей гловы, бо¦южъ виси упадекъ над¦тобо готови, | щенсливи ктори за¦нас одмѣрзи тве вини, а҆́¦ѡ҆́¦скале удерзи тве нѣщенсне сы́ни. Ale i ty, Babilon2, strzeż dobrze swej głowy, Bo już wisi upadek nad tobą gotowy. Szczęśliwy, któryć za nas odmierzy twe winy, A o skałę roztrąci3 twe nieszczęsne syny.

POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm CXXXVII, S. 230; Melodae (Kraków) 1580 von M. Gomółka (vierstimmig, nur erste Strophe abgedruckt); PD1583, S. 200; PD1587, S. 200; PD1610, 198; Psalmy Dawidowe z Hymnami 1619 (von M. Rybiński; abweichende Version); PD1629, S. 198; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 129v; Kancyonal (Gdańsk) 1646 (abweichend); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 111; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 485. ANMERKUNG: Eine ksl. Übersetzung "На рѣках Вавилонских ту сѣдохом купно" findet sich in GIM 1938, 108v-109r; GIM 1743, 78r; u.a. (weitere 5 Hss., vgl. Rothe 1984, Nr. 412). KOMMENTAR: Es gibt zwei Versionen dieses Psalms wie Kühnast 1857, I, S. 11, Nr. 113a-b vermerkt hat. Die eine beginnt mit "Siedząc po brzegach". Diese Version ist in PDH1619 (Gdańsk) und K-KPs1646 (Gdańsk) zu finden und stellt eine überarbeitete Version des Psalms von Jan Kochanowski (Paraphrase der Paraphrase) dar. Die Ausgabe C1638 enthält entgegen dem Eintrag bei Wöhler diesen Psalm nicht hier ist eine Lücke zwischen den Psalmen 133 und 139 zu verzeichnen. Kühnast (ebd.) berichtet, dass das Lied auch in R. III, S. 294 (= Kühnast bekannter (dritter) Nachdruck des PDH1619 von Rybiński aus dem Jahre 1731) und K1872, S. 332 zu finden ist. Die zweite Version fängt mit "Siedząc po niskich brzegach" an und stellt die Psalmbearbeitung von Jan Kochanowski dar. Diese Version kommt in PD1587, 1 2 3

PD1583: keine Abweichung; PD1587, PD1629, PD1641: cieszki; PN1627: ćięsżki; PD1674: wćiężki PD1587: Bábylon PDH1619 und PD1629, PN1674: keine Abweichung; PN1627: uderzą

464

Edition

PD1610 vor (PD1629 folgt i.d.R. der Ausgabe von PD1610). Die Ausgabe PD1587 weist einige orthographische und lexikalische Abweichungen gegenüber der Ausgabe PD1579/1919 auf. Entgegen der Meinung des Herausgebers handelt es sich bei PD1579/1919 vermutlich nicht um die erste Ausgabe von 1579. Die Variante in Melodae 1580 von Gomółka weicht von der Ausgabe PD1587 ab und gibt nur die erste Strophe wieder. Die vorliegende kyrillische Version ist den Ausgaben PD1629 und PD1641 sehr ähnlich. Eine fast vollständige Übereinstimmung ist mit der Version aus PD1627 zu verzeichnen. Die Version PD1674 enthält wiederum einige Abweichungen, obwohl sie immer noch näher an der kyrillischen Version ist, als die Originalausgaben der Psalmen von Jan Kochanowski aus dem 17. Jahrhundert. Nicht enthalten ist das Lied in den Sammlungen von Jagodiński 1638 und 1695. ––––––––––––

Edition

465

[135] Духы прожне смѣртелносци 98v-99Ar - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm CXLVIII, S. 246

1

Духы прожне смѣртелносци, дайцѣ ченсць на¦высокосци, в҃ , | пану зе¦вшех насвѣнтшему, пану невихваліонему. Duchy prózne śmiertelności, Dajcie cześć na wysokości Panu ze wszech Nawyższemu, Panu niewychwalonemu.

2

Вшисци а҆́ніоловѣ ѣго, вшиткѣ войска вызнайцѣ¦го, в҃ , | слонце и҆¦коло мѣсѣчне, вызнайцѣ го гвꙗзди вдзѣнчнѣ. Wszyscy aniołowie Jego, Wszytki wojska, wyznajcie Go. Słońce i koło miesięczne, Wyznajcie Go gwiazdy wdzięczne.

3

Нѣбо пѣнкне засклепіоне, воды взгоре завѣшоне, в҃ , | винно хвале насвѣнтшему, дайцѣ и҆мѣню панскѣму. Niebo pięknie zasklepione, Wody wzgórę zawieszone, Winną chwałę naświętszemu Dajcie Imięniu Pańskiemu.

Edition

466 4

ѡ҆́нъ вирзеклъ све свѣнте слово, и҆́¦свꙗт станол внет готово, в҃ , | ку¦вѣчносцѣ вшитко справил, нѣзмѣни¦сѣ цо¦уставил. On wyrzekł swe święte słowo A świat stanął wnet gotowo. Ku wieczności wszytko sprawił; Nie zmieni się, co ustawił.

5

и҆¦ви пана хвалиц꙽ мацѣ, смоцы цо в¦горах мѣшкацѣ, в҃ , | и҆¦веліо рибовѣ1 з¦вами, кторзи граіо под¦водами. I wy Pana chwalić macie Smocy, co w górach mieszkacie, I wielorybowie z wami, Którzy grają pod wodami;

6

Пара и҆¦ѡ҆́ген горонци, град и҆¦снѣгъ з¦нѣба плиніонци, в҃, | и҆¦прендкѣ духи вихровѣ, на¦панскѣ слова готове. Para i ogień gorący, Grad i śnieg z nieba płynący, I prędkie duchy wichrowe Na Pańskie słowa gotowe.

7

1

Горы и҆¦полꙗ зеліоне, древа пліонне древа плодне, в҃ , | з꙽вѣрзента бидло робаци, и҆́¦ѡ҆́дзꙗни пѣрзем птаци.

веліо рибовѣ: hier getrennt geschrieben

Edition Góry i pola zniżone1, Drzewa płodne, drzewa płone2, Zwierzęta, bydło, robacy, I odziani pierzem ptacy. 8

Кроліове и҆́¦прзѣложени, на¦сондъ людзки висадзени, в҃ , | волне рзечи посполите3, и҆́¦ѯіонжента знамените. Królowie i przełożeni, Na sąd ludzki wysadzeni, Wolne rzeczypospolite, I książęta znamięnite4.

9

и҆¦ти квитніонца млодосци, и҆¦ти дойзрзала старосци, в҃ , | дайцѣ пану ченсцъ сполечнѣ, он самъ годзѣнъ хвали вѣчнѣ. I ty, kwitnąca młodości, I ty doźrzała5 starości, Dajcie Panu cześć społecznie, On sam godzien chwały wiecznie.

10

Ѣго слава вызша нѣба, ѡн ꙗ҆́ко панъ да¦цо¦потрзеба, в҃ , | а҆́¦ми ѣго люд вибрани, спѣвайми му псалмъ подани. Jego sława wyższa nieba, On jako Pan dał6, co trzeba, A my Jego lud wybrany Śpiewajmy Mu psalm podany.

1 2 3 4 5 6

PD1587, PN1627, PD1641, K-KPs1646: keine Abweichung; PN1674: źielone PD1587, PD1641: płone; PN1627, K-KPs1646, PN1674: płonne рзечи посполите: hier getrennt geschrieben Vermutlich ein Druckfehler in PD1579/1919: alle anderen poln. Quellen: znamienite PD1587: keine Abweichung; PN1627, PD1641, K-KPs1646, PN1674: doyźrzała PD1587, PN1627, K-KPs1646: keine Abweichung; PN1674: da

467

Edition

468

POLN. VARIANTEN: Es handelt es um den Psalm 148, der in den Ausgaben von Jan Kochanowski unter der Nummer 143 geführt wird, vgl. Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm CXLVIII, S. 246; Cantional (Toruń) 1587, R15a; Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 134v; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, Psalm CXLVIII, S. 268; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 115; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 167; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 308; Kancyonał (Wschowa) 1782, S. 351; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 126. Das Lied ist nicht enthalten in: PN1796, K1800, K1863, ZP1871. ANMERKUNG: Eine ksl. Übersetzung "Вси господа восхвалите" (von Simeon Polockij) siehe das Lied Nr. 143 (104v) dieser Handschrift und vgl. Rothe 1984, Nr. 137. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Die Transliterationsvorlage für das hier vorliegende kyrillische Lied stammt mit hoher Wahrscheinlichkeit aus der polinischen Liedersammlung PN1674. –––––––––––– [136] Слухай цо живо вшиткѣ зѣмскѣ крае 99Av-99r - Poln. Text nach: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XLIX, S. 83

1

Слухай цо живо, в҃ , вшиткѣ зѣмскѣ крае, наклонцѣ ушу и҆¦кѣды дзѣн встае, и҆́¦кѣды гаснѣ, в҃ , и҆́¦кторим слонечни, промен доймуе и҆́¦кторим мроз вѣчни. Słuchaj, co żywo, wszystki1 ziemskie kraje Nakłońcie uszu i kędy dzień wstaje, I kędy gaśnie, i którym słoneczny Promień dojmuje, i którym mróz wieczny.

1

PD1583, PN1745: keine Abweichung; PN1674, C1734: wszytkie

Edition

2

Слухай мѣ бондзь кто, в҃ , мѣдзи подлим гминем, бондзь сѣ¦кто пише богатирским сынемъ, слухай худзино, в҃ , и҆́¦ти слухай кому, пѣніондзе лежо нѣпрзебране в꙽¦дому. Słuchaj mię, bądź kto między podłym gminem Bądź się kto pisze bohatyrskim synem; Słuchaj, chudzino, i ty słuchaj, komu Pieniądze leżą nieprzebrane w domu.

3

Здроіовъ закритей, в҃ , мондросци добенде, и҆¦розум щери о҆́повꙗдац꙽ бенде, ку¦прзиповѣсци, в҃ , и҆¦сам ухо зложе, а҆¦гадкѣ свое прзи¦лютни выложе. Zdrojów zakrytej mądrości dobędę, I rozum szczery opowiadać będę; Ku przypowieści i sam ucho złożę, A gadkę swoję przy lutni wyłożę.

4

Прзеч сѣ ꙗ мам баць, в҃ , а҆́бо с¦тобо трвожиц, в¦нѣщенсно хвиле ѣстъ сѣ чим заложиц, нѣ¦прожно члв҃къ, в҃ , лакомѣ набивалъ, и҆́ над свим ближнимъ фортеліовъ уживал. Przecz się ja mam bać, albo1 sobą trwożyć W nieszczęsną chwilę? jest się czem2 założyć; Nie prózno człowiek łakomie nabywał, I nad swym bliźnym fortelów3 używał.

5

1 2 3

Шалени людзѣ, в҃ , кторзи в꙽¦свим владаню, надзѣе кладо а҆́бо и҆¦в¦зебраню, брат родзонего, в҃ , нѣ¦ѡдкупи брата, кѣди ю҆́жъ прзидо замѣрзоне лꙗта.

C1734: keine Abweichung; PN1674: abo PD1583: czym; PN1674: czem PN1674: fortelow

469

470

Edition Szaleni ludzie, którzy w swem1 władaniu Nadzieję kładą, albo2 i w zebraniu. Brat rodzonego nie odkupi brata, Kiedy już przyjdą zamierzone lata.

6

Дрога на¦ѡ҆́купъ, в҃ , е҆́стъ дш҃а чловѣча, прожне стараннѣ прожна ѡ҆́¦тим пѣча, абы кто смѣрци, в҃ , моглъ сѣ уваровац, и҆́¦жиц навѣки а҆́¦в¦гробъ нѣ¦встенповаць. Droga na okup dusza jest3 człowiecza; Prózne staranie4, prózna o tem piecza, Aby kto śmierci mógł się uwarować, I żyć na wieki, a w grób nie wstępować.

7

и҆¦мондрзи умрзе, в҃ , а҆́¦умързе и҆¦глупи, еднако з¦душе смѣрць о҆́будву з꙽лупи, а҆́¦их о҆́сꙗдлосць, в҃ , и҆ вѣлкѣ зебранѣ, прзидзѣ наконѣц꙽ в꙽¦добрих шафованѣ. I mądry5 umrze, a umrze i głupi, Jednako z dusze śmierć obudwu złupi; A ich osiadłość i wielkie zebranie Przyjdzie nakoniec w obcych6 szafowanie.

8

Палаце вѣлкимъ, в҃ , коштем виставꙗіо, будованим замком све и҆міона даіо, тушонъ же¦то¦трвац, в҃ , аж на вѣки бендзѣ, а¦их паміонтка муси слышонцъ вшендзѣ. Pałace wielkim kosztem wystawiają, Budownym zamkom swe imiona dają, Tusząc, że to trwać aż na wieki będzie, A ich pamiątka musi słynąć1 wszędzie.

1 2 3 4 5 6

PD1583, PN1674: swym PN1674: abo K-PCh1646, PN1745, C1734: keine Abweichung; PD1583, PN1674: dusza iest Keine Abweichung in den poln. Quellen. Keine Abweichung in den poln. Quellen. Keine Abweichung in den poln. Quellen.

Edition

9

471

Плоха ченсць людзка, в҃ , и҆¦хлюба зникома, а҆́бовемъ скоро прзийдзѣ2 смѣрць лакома, гардего снаднѣ, в҃ , з¦поваги визуе, и҆¦тимже торем цо¦быдло займуе. Płocha cześć ludzka i chłuba znikoma, Abowiem skoro przyjdzie śmierć łakoma, Hardego snadnie z powagi wyzuje I tymże torem, co bydło, zajmuje.

10

а҆́ле глупѣго, в҃ , трудно виницовац꙽, аж вѣнцъ и҆¦дзѣци блендовъ наслꙗдовац꙽, ойцовских звикли, в҃ , венц꙽ теж вбрзиткѣ¦зѣми, ꙗ҆́ко бараны смѣрць сѣ карми нѣми. Ale głupiego trudno wynicować; Aż więc i dzieci błędów naśladować Ojcowskich zwykły, więc też brzydkiej3 ziemi, Jako barany, śmierć się karmi jemi.

11

и҆́ бендо добрзи, в҃ , в¦тыхле тими владац, а҆́¦ѡ҆́ни владзѣ мушо свей пострадац, дол их дом бендзѣ, в҃ , а҆́¦ꙗ уфам тобѣ, бж҃е мой же¦ти мнѣ прзиймеш ку¦собѣ. I będą dobrzy wrychle4 temi władać, A oni władze muszą swej postradać. Dół ich dom będzie; a ja ufam Tobie, Boże mój, że Ty mię przyjmiesz ku sobie.

12

1 2 3 4

Ниц꙽ то¦же кого, в҃ , фортуна выстави, злота и҆¦сребра чци людзкѣй набави, бо¦го смѣрць срога, в҃ , зе¦вшиткѣго звлече, и҆¦ченсци ѡ҆́блудна за¦душо уцѣче.

Keine Abweichung in den poln. Quellen. Hier ist das poln. {yj} anders als sonst durch den Schreiber der Hs. nicht als kyrill. {и}, sondern als kyrill. {ий} wiedergegeben. Keine Abweichung in den poln. Quellen. Keine Abweichung in den poln. Quellen.

472

Edition

Nic to, że kogo fortuna wystawi, Złota i srebra, czci ludzkiej nabawi; Bo go śmierć sroga ze wszystkiego1 zwlecze, A cześć2 obłudna za duszą uciecze. 13

Ужива в¦часов, в҃ , жондзом свим фолгуе, а҆́¦тенже животъ и҆¦другим цукруе, прзето теж муси, в҃ , уйрзец꙽ нискѣ кра́е, гдзѣ ноц о҆́громна нигди нѣ¦устае. Używa wczasów, żądzom swym folguje, A tenże żywot i drugim cukruje; Przeto też musi ujźrzeć niskie kraje, Gdzie noc ogromna nigdy nie ustaje.

14

Нѣхай ꙗ҆́ко хце, в҃ , чловѣкъ в¦шенсцю плива, нѣхай поваги ꙗ҆́кей хце ужива, е҆́сли з¦фортуно, в҃ , розум¦сѣ нѣ¦спрзенже, такѣйже смѣрци цо быдло подленже. Niechaj jako chce człowiek w szczęściu pływa, Niechaj powagi, jakiej chce, używa; Jeśli z fortuną rozum się nie sprzęże, Takiejże śmierci, co bydło, podlęże.

POLN. VARIANTEN: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego 1579/1919, Psalm XLIX, S. 83; Kancyonal-PCh (Gdańsk) 1646, S, 659; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 118v; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 168; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 313; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 491. Das Lied ist nicht enthalten in: C1620, C1638 (entgegen den Angaben bei Wöhler), PN1627, K-KPs1646, Mio1838, K1863, ZP1871. ANMERKUNG: Eine ksl. Übersetzung "Услышите вси сїя днесь ѧзыцы" befindet sich in: GIM 1743, 147v-148r; GIM 1938, 151v-152r, u.a. (weitere 6 Hss., vgl. Rothe 1984, Nr. 752). KOMMENTAR: Der kyrillische Psalm stellt mit hoher Wahrscheinlichkeit eine Abschrift aus dem katholischen Kantional PN1674 dar. Die Ausgaben im Psalter von Jan Kochanowski liegen der kyrillischen Version ebenfalls sehr nah. Die Ausgabe 1 2

PD1583: keine Abweichung; PN1674: wszytkiego Keine Abweichung in den poln. Quellen.

Edition

473

K-PCh1646 weist gegenüber den frühen Ausgaben des Psalters von Jan Kochanowski fast keine Abweichungen auf. Die katholischen Kantionalsammlungen des 18. Jahrhunderts weichen dagegen von den Ausgaben des 17. Jahrhunderts tendenziell stärker ab, wobei die absolute Anzahl der Abweichungen relativ gering ist. –––––––––––– [137] Панно над хори анѣлскѣ взнѣсона 99v-100r - Poln. Text nach: Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 331-332

1

Панно над¦хори анѣлскѣ взнѣсона, застемпцо людзом грзешнимъ положона, | до¦цѣбѣ панно, в҃ , покорнѣ волами, сердечнѣ л꙽каіонцъ, в҃ , ратунку жондами. Panno nád Chory Anielskie wźnieśiona, Zastępco ludźiom grzesznym połozona1; Do ćiebie, Pánno, pokornie wołamy, Serdecznie łkając ratunku żądamy.

2

Зе¦вшех строн страшне настенпуіо трвоги, чего¦сѣ боіо наше бѣдне проги, | патрзонцъ на¦стрзали, в҃ , гнѣвем заѡстроне, ѡд¦сына твего, в҃ , на¦свꙗту випущоне. Ze wszech stron srogie2 następują trwogi, Czego się boją nasze biedne progi Pátrząc na strzały gniewem záostrzone, Od Syná Twego ná świat3 wypuszczone.

1 2 3

PN1674: keine Abweichung; C1734, ZP1871: ludzi grzesznych położona PN1674, C1734, ZP1871: straszne Keine Abweichung in den poln. Quellen.

474 3

Edition

а҆́¦нѣпрзиꙗцѣлъ з¦мѣчемъ настенпуе, едних забїꙗ а҆́¦других кренпуе, | юж в¦полꙗх наших, в҃ , ѡ҆́бозами лежи, срогим своим страхем, в҃ , нам ѡ҆́балꙗ лѣжи. A nieprzyjaćiel z mieczem nástupuje, Jednych zábija, á drugich krępuje: Juź w polách nászych obozámi leży, Srogim swym stráchem nam obála wieży.1

4

Хцѣйже ѡ҆́¦панно бидзь помоцо тему, кторзи тераз в¦полю лежо прзецив е҆́му, | заставꙗіон꙽¦сѣ, в҃ , а҆́бы твоꙗ хвала, до¦скончен꙽нꙗ свꙗта, в҃ , вцале зоставала. Chćieyże o Pánno być pomocą temu, Kto teraz w polu leży przećiw jemu, Zástáwując się, áby twojá chwałá, Do końcá świátá wcále zostáwáłá.

5

а҆́¦мы на¦такѣ трвоги погліондаіонцъ, нѣ¦вѣми цо рзечъ тилко нарзекаіонцъ, | на¦спрошне грзехи, в҃ , а҆́¦цѣбѣ просими, хце нас ратовац꙽, в҃ , и҆́¦ренце в꙽зносими. A my ná takie trwogi poglądájąc, Nie wiemy co rzec, tylko nárzekając, Ná sprosne grzechy, u śiebie prośiemy, Chćiey nas rátowáć, gdy ręce wzniśiemy.

6

ѡ҆́броц꙽ тве ѡ҆́чи матко уцисніоних, нѣ¦рачъ ѡ҆́пущац людзи утрапіоних, | веспрзи прзичино, в҃ , кторей дознавами, прзецивко собѣ, в҃ , любо¦цѣ гнѣвами.

1

Die Strophen 3-6 fehlen in PN1674, C1734, ZP1871.

Edition

Obroć Twe oczy, Mátko ućiśnionych, Nie rácz opuszczáć ludźi utrapionych. Wesprzyi przyczyną, ktorey doznawamy, Przećiwko sobie, lubo ćię gniewamy. 7

Панно ꙗ҆́сносціо слонца ѡ҆́точона, над¦вшиткѣ хоры а҆́нѣлскѣ в꙽знѣсіона, | прзезъ нѣстрацѣннѣ, в҃ , панѣнства твоего, рачъ¦сѣ прзичиниц, в҃ , до¦сына своего. Panno jásnośćią Słońca otoczona1, Nad wszystkie Chory Anjelskie2 wzniesiona, Przez niestrácenie Pánieństwá Twojego Racz się przyczynić do Syna swojego.

8

а҆́бы нѣ¦помнꙗл наших брзидких злосци, а҆́ле уживши звиклей свей литосци, | плачливе часи, в҃ , в¦радосци ѡ҆́броцил, мѣч ѿдаливши, в҃ , злости покой вроцил. Aby nie pomniał naszych brzydkich złośći, Ale używszy zwykłéj swey litośći, Płaczliwe czásy w rádośći obrócił, Miecz oddaliwszy złoty pokoj wroćił.

9

Ѣзу найдрожши ѣзу добротливи, прзишлего вѣку сейдзꙗ справѣдливи, | нѣ¦дай нам гинноцъ, в҃ , ѡд ѡ҆́крутней реки, учин то панѣ, в҃ , длꙗ срогей твей менки. Jezu naydroszszy3, Jezu dobrotliwy, Przyszłego wieku Sędźio4 sprawiedliwy: Nie daj nam ginąć od okrutney ręki, Uczyń to, Pánie, dla gorzkiey Twey Męki.

1 2 3 4

PN1674: keine Abweichung; ZP1781: jasności Słońcem ozdobiona ZPN1674, C1734, P1781: wysoce PN1674, C1734, ZP1781: najdroższy Keine Abweichung in den poln. Quellen.

475

476 10

Edition

Вспомни на¦свой бол гдыс был крзижовани, а҆¦длꙗ¦нас грзешних сродзе катовани, | нѣх цѣ¦хвалимы́, в҃ , в¦тим дому беспѣчнѣ, рачъ то самъ справиц, в҃ , на¦вѣкъ вѣков вѣчнѣ. Wspomniy ná swoy bol, gdyś był krzyżowány, Dla nas to grzesznych srodze kátowány1; Niechay2 Cię chwalim w tym domu bezpiecznie, Rácz to sam3 sprawić na wiek wieków wiecznie. Amen.

POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 154 (8 St.: 1-2=1-2, 5-8=7-10); Pieśni nabożne, Wilno 1745, S. 331-332; Cancyonal 1734, S. 182 (8 St.: 1-2=1-2, 5-8=7-10); Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 512: "Pieśń w czasie wojny lub powszechnego jakiego utrapienia" (8 St.: 1-2=1-2, 5-8=7-10); Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 402. Die abweichenden zwei Strophen aus PN1674, C1734, ZP1871 sind:4 3

Już rozmaite na nas plagi biją, Już Syna twego gniew nad nasza szyią, Wiśi dla sprosnych naszych nieprawośći, Ratny co predzey Panno z twey litośći.

4

Nie dopuszczay ty aby pohańbieni, Mieli bydź słudzy tobie posłubieni, Od złych poganow lecz nas ratuy sama, Gdy ćie prośimy padszy na kolana.

Das Lied ist nicht enthalten in: PN1627, K1800, K1785/1886, K1863. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Die polnischen Quellen scheinen zwei separaten Versionen zu folgen. Die erste Version ist in PN1674, C1734 und ZP1871, die zweite in PN1745 zu finden. Die Variante in P1674 wurde nach C1734 übernommen und ist von dort vermutlich nach ZP1871 gekommen. Die Variante in PN1745 stellte den Prototypen für das kyrillische Lied. Das polnische Lied in PN1745 stimmt mit dem kyrillischen Lied auch in der Anordnung und Anzahl der Strophen überein. 1 2 3 4

ZP1871: skatowany Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1674: Racz to nam; C1734, ZP1871: Raczże to Text nach PN1674: Die zwei übrigen Quellen weisen keine signifikanten Abweichungen auf.

Edition

[138] Жал ми жем кѣды згрзешил 100v-101r - Poln. Text nach: Cancyonal 1734, S. 197: "Pieśń o Skrusze"

1

[Ж]ал¦ми¦жем кѣды згрзешил прзез¦ме вшискѣ лꙗта, жем пана свего гнѣвал длꙗ¦нензнего свꙗта, | в¦ти¦мем сѣ нѣ ѡ҆́бачылъ жем му винѣн служицъ, гдыж мнѣ ѡн дал на¦свѣцѣ вѣле добра ужиць. Zal mi żem kiedy zgrzeszył, przez me wszytkie látá Zem Páná swego gniewał dla nędznego świátá, W ty mem się nie obaczył żem mu winien służyć, Gdyż mi on dał ná świećie wiele dobrá użyć.

2

а҆́¦ꙗмъ тего нѣ¦бачил би¦то ласка ѣго, щенсцюм то прзиписовал гды дал цо добрего, | за¦том му нѣ¦дзѣнковалъ а҆́ним е҆́му служалъ, в꙽¦тихем сѣ му послугах найбардзѣй задлужилъ. A iam tego nie baczył by to łáská iego, Sczęśćium to przypisował to, gdy dał co dobrego. Zá tom mu nie dźiękował, ánim iemu służył W tychem się mu posługách naybárdźiey zásłużył.

3

Леч то нѣ¦походзило з¦добрзего баченꙗ, а҆́ле то же злей мысли же злего сумнѣнꙗ, | в¦роскошах сѣ кохаіонц꙽ нѣ¦мыслил ѡ҆́¦бодзе, а¦надзь жем юж правѣ билъ на¦страцоней дродзе. Lecz to nie pochodźiło z dobrego baczenia, Ale to ze złey myśli, ze złego sumnieniá: W roskoszách się kocháiąc nie myślił o Boże1, A snaćiem2 już práwie był ná stráconey drodze.

1 2

PN1674: Bodze PN1674: snadź

477

478 4

Edition

а҆́ тераз ми тего жал мой вшехмоцни панѣ, проше прзими ласкавѣ мое жалованнѣ1, | гдыж сѣ дае в¦порзе твей свѣнтей милосци, нѣ¦рачже ю҆́жъ памѣнтац꙽ моих нѣправосци. A teraz mi tego żal moy wszechmocny Pánie, prosze przymiy łáskáwie moie żáłowánie: Gdy sie dáie w pokorę2 twey świętey miłośći, Nie ráczże iuż pamiętać moich niepráwośći.

5

Боць ꙗ҆́ вѣм и҆жес ти¦пан кторзи вшитко можеш, а҆́¦кѣды кому рачиш и҆¦сам допоможешъ, | звлаща тимъ кторзи в꙽¦тобѣ надзѣе сво¦маіо, а҆́ серцемъ бого бойнимъ ласки твей жондаіо. Bo ia wiem iżeś ty Pan, ktory wszytko możesz, A kiedy komu racżysz y sam dopomożesz. Zwłaszczá tym ktorzy w tobie nádzieie swą máia, A sercem bogoboynym łáski twey żądáią.

6

Наклон¦же уха твего ойче добротливи, а҆́¦нѣ¦о҆пущай же мѣ в꙽¦мой час нѣщенсливи, | бо кѣды колвекъ волал сцисніони фрасункѣмъ, прзибондзи же проше панѣ прзибондзь ми ратункѣмъ. Nákłońżie uchá twego Oycze dobrotliwy, A nie opuszczay mnie w moy czás nieszczęśliwy:3 Gdy kiedykolwiek záwołam śćiśniony frászunkiem, przybądźże proszę Pánie przybądź mi zrátunkiem.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 38v-39r; RNB Pogodin 426, 139v-140r; RNB Q XIV 25, 55v (kontaminiert); RNB Titov 4172, 76v-77r; vgl. Rothe 1984, Nr. 251. POLN. VARIANTEN: Cantional (Toruń) 1587, L13a; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 194 (Str. 1-5); Kancyonal (Gdańsk) 1641, Pieśń CCXXVII, Bb7v; Kancyonal-KPs (Gdańsk) 1646, S. 494; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 197 (Str. 1-6): "Pieśń o 1 2 3

GIM1938, RNB Pogodin 426: жалованѣ PN1674: keine Abweichung C1734, K1785/1867: keine Abweichung; PN1745: A racz mię nie opuszczać w moy czas nieszczęśliwy

Edition

479

Skrusze"; Kancyonał (Wilno) 1745, S. 557 (Str. 1-6); Kancyonał 1782, CCXXVIII; Kantyczki 1785/1867, IV, S. 51-52 (Str. 1-6): "Pieśń o Skrusze"; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 930; Peretc 1900, I-1, S. 181-182 (nach Hs. der Имп. Публ. Библ. (RNB) Raznojaz. Q XIV 14, fol. 117, datiert: 17. Jh., Str. 1-5; der Abgleich von Peretc war hier unglücklich, da er sich auf die kontaminierte Version in RNB Q XIV 25, 55v bezog. Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 670a. Die polnischen Varianten weichen leicht voneinander ab: Zum Vergleich soll hier die Strophe drei aus allen vier Quellen wiedergegeben werden: Cancyonal 1734, S. 197

Lecz to nie pochodźiło z dobrego baczenia, Ale to ze złey myśli, ze złego sumnieniá: W roskoszách sie kocháiąc nie myślił o Boże, A snaćiem już práwie był ná stráconey drodze.

Kancyonał 1745, S.557

Lecz to nie pochodźiło z dobrego baczenia, Ale ze złey myśli, ze złego sumnienia. W roskoszach nie myśliłem o karzącym BOGU, Choćiążem już zostawał na piekielnym progu.

Peretc 1900, I, S. 181 (s.o.)

Lecz to nie pochodźiło ze złego sumniena, Ale z niedobrey mysli, ze złego baczenia. W czymem sie ia kochaiąc nie myslił o Bogu, A snadz zem iuz pewnie byl na sero... progu.

Kancyonał (Gdańsk) 1641, Pieśń CCXXVII

Lecż to nie pochodźiło, z dobrego bacżenia :/: Lecż ze złey myśli uczynkow, ze złego sumienia. W czymem się ja kochájąc, nie myślił o Bodze, teżem był procz wątpieniá, na stráconey drodze.

KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das kyrillische Lied kommt der Ausgabe PN1674 am nächsten, dann kommt die Version in C1734. Die Version in PN1745 weist mehr Abweichungen im Vergleich zu den Ausgaben PN1674 und C1734 auf. Die evangelischen Ausgaben weichen ganz eindeutig von den katholischen Ausgaben ab und stehen hier dem kyrillischen Lied relativ fern.

Edition

480 [139]

Прзидзѣ панѣ загинонць ратунку потрзеба 101v-102r - Poln. Text nach: Cancyonal 1734, S. 205

1

[П]рзидзѣ панѣ загинонць ратунку потрзеба, ктор[е]го ꙗ҆́ нѣ¦прагне тилко цѣбѣ з¦нѣба, | твей сѣ волей полецам и҆¦прзизнац то¦муше, мꙗасто вѣлкѣй поцѣхи цѣнжка жал ѡ҆́д[ноше]1. Przyjdźie Pánie záginąć rátunku potrzebá Ktorego iá nie prágnę tylko Ciebie z niebá: Twéj się woli polecam y przyznáć to muszę Miásto wielkiey poćiechy2 cięszki żal odnoszę.

2

Вшакъ же ꙗ҆́ то ѡд¦цѣбѣ збавицѣлꙗ мего, прзиймуе и҆́¦дзѣнкуе з¦серца весолего, | е҆́стем ꙗ҆́къ водна трзцийна ктора в꙽¦вѣлкѣй суши, скоро лꙗда віотръ віонѣ заразем іо скруши. Wszákże ia to od ćiebie Zbáwićielá twego3 Przyimuję y dźiękuię z sercá wesołego. Jestem iák wodna trzćiná, ktora wielkiey4 suszy Skoro látá5 wiátr wionie, zárázem ią skruszy.

3

1 2 3 4 5

а҆́бо ꙗ҆́къ листъ зеліони ктори мрозем зѣнти, ѡд¦родзайнего дрзева быва преч о҆́бцѣнти, | ктори на¦зѣмѣ падши низа[ч] ю҆́жъ нѣ¦стои҆̀, тилко сѣ ѣго шуму даремнѣ звѣрзъ бои҆̀.

Stelle ist schlecht lesbar, Text mit Tintenabklatsch. PN1627, PN1674: keine Abweichung: Jag1638: Już za grzech miasto pociech PN1627, Jag1638, PN1674: mego PN1627, Jag1638, PN1674: w wielkiey PN1674: keine Abweichung; PN1627, Jag1638: ledá

Edition Albo iák list źielony ktory mrozem zdięty1, Od rodzáynego drzewá bywa precz odćięty. Ktory ná źiemię padszy mzacz2 iuż nie stoi. Tylko się iego szumu dáremno3 zwierz boi. 4

Такъ же и҆́¦ꙗ мой панѣ без¦ратунку твего, упадамъ ꙗ҆́ко и҆¦лист разу ѣднего, | вчеснимъ проше достаткѣм о҆́патрзъ¦мѣ¦мой¦панѣ, богацтва и҆¦убоства нѣ¦допущай на¦мѣ. Tákże y ia moy Pánie bez rátunku twego Upadam iáko on list4 od rázu iednego, wczesnym proszę dostátkiem opátrz mnie moy Panie. Bogáctwá y ubostwá nie dopuszczay ná mnię.

5

Бывши в꙽¦вѣлкимъ богацтвѣ запомнꙗл бим цѣбѣ, а҆¦зас в¦цѣнжкимъ убоствѣ прзекленол бым сам сѣбѣ, | нѣ¦вѣрзъ жаден фортунѣ а҆́ни¦теж поклади, а¦҆́на¦каждо годзи҆́не сподзѣвай¦сѣ здради. Bywszy w wielkim bogáctwie, zapomniałbym ćiebie, A źaś wielkim ubostwie5 przeklął6 bym sam siebie. Nie wierz żaden fortunie áni też pokłáby7, A ná káżdą godżinę spodźieway się zdrády.

6

1 2 3 4 5 6 7

Бо¦цоц дзис да фортуна тоц ю҆́тро взіонцъ може, а҆́¦жаден цѣ в¦нѣщенсцю твоим нѣ¦вспоможе, | бо¦ци цо прзед¦тимъ з¦тобо гойнѣ¦прзезставали, нѣ¦тобѣ а҆ле твему щенсцю сѣ кланꙗли.

Jag1638: keine Abweichung; PN1627, PN1674: zięty PN1627: 3.3-4: fehlen; Jag1638, PN1674: nizacz Jag1638, PN1674: daremnie PN1627: iako list; Jag1638, PN1674: iako y list PN1627, Jag1638: A w ćiężkim zaś ubostwie; PN1674: A zaś w ćiężkim ubostwie Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627, PN1674: pokłady; Jag1638: nie ufay w pokłady

481

482

Edition Bo coć dźiś da fortuna to1 iutro wźiąc może, A żaden ćie w nieszczęśćiu twoim nie wspomoże. Bo ći co przed tym z tobą hoynie2 przestawáli3, nie tobie, ále twemu szczęśćiu się kłániáli.

7

Вѣле злего прзиходзи на¦справѣдливего, а҆́ле¦го панъ вибавꙗ завше зе¦вшиткѣго, | стрзегонцъ а҆́бы намѣйша зе¦вшех ѣго косци, нѣ била ѡ҆́бражона з꙽¦его о҆́патрзносци. Wiele złego przychodźi ná sprawiedliwego, Ale go Pan wybáwia záwsze ze wszystkiego4: Strzegąc áby naymnieysza5 ze wszech iego kośći Nie byłá obráżona z iego opátrznośći. Amen.

POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 171: "Naboba Pieśń w utrapieniu": Jagodyński 1638.1695, S. 162 bzw. S. 164 (mit zusätzlichen Strophen 8.1-4 und 9.1-2); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 141 "Pieśń druga w utrapieniu"; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 205; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 438; Kantyczki 1785/1867, IV, S. 56; Kancyonał (Opole) 1847, S. 117; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 885: Cantional 17707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 457. KOMMENTAR: Katholische Tradition. Das Bedrängnis- bzw. Bußlied findet sich ausschließlich in katholischen Kantionalsammlungen sowohl aus dem 17. als auch des 18. Jahrhunderts. Die hier vorliegende kyrillische Version steht der Ausgabe PN1674 am nächsten. Die Version in PN1627 ist weiter davon entfernt. Auch die Liedversion bei Jagodyński 1638 zeigt einige markante Differenzen auf, die sie als direkte Vorlage ausschließen. Janusz Pelc wies in seiner Untersuchung von 1965 auf die Nähe mancher Strophen des polnischen Liedes zu den Dichtungen von Jan Kochanowski von 1586 hin, die er als Paraphrasen bezeichnete.6

1 2 3 4 5 6

PN1627: keine Abweichung; PN1674: toć; Jag1638: -PN1627, Jag1638: hoyno Keine Abweichung in den poln. Quellen. PN1627, PN1674: keine Abweichung; Jag1638: ode złego PN1627: nammeysza; PN1674: namnieysza Es handelt sich dabei um Parallelen mancher Strophen aus dem Lied „Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko” (Pieśń III, Księgi wtóre, „Pieśni Jana Kochanowskiego księgi dwoje” von 1586) zu den Strophen 5.2f. des polnischen Liedes, die Pelc aus der Jagodyński-Ausgabe von 1638 kannte, vgl. Pelc 1965, S. 148-149.

Edition

483

[140] Насвѣнтша панно слична мария 102v-103r - Poln. Text nach: Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 498

1

Насвѣнтша панно слична мари҆ꙗ, вшиткѣго свꙗта вонна лилиꙗ, | змилуй¦сѣ надемно, рач бидзь в꙽¦прзигодзѣх земно. Najświętsza Panno, śliczna Marya, Wszystkiego świata wonna lilia! Zmiłuj się nademną, Racz być w prygodzie1 zemną.

2

Тис панно хору а҆́нѣлскѣго, кроліова гмаху нѣбѣскѣго, | вибав мѣ грзешнего, од¦гвалту чарта злего. Tyś Panią chóru Anielskiego, Królową gmachu niebieskiego; Wybaw mnie grzesznego Od gwałtu czarta złego.

3

Гдѣ сѣ ꙗ҆́ колвекъ о҆́брацацъ бенде, любо свой живот в¦марносцꙗх збенде, | карай мѣ нендзнего, дай ласке сына свего. Gdzie się ja kolwiek obracać będę, Lubo swój żywot w marnościach zbędę, Ratuj mnie2 nędznego, Daj łaskę Syna swego.

1 2

PN1674: bydź w przygodach; Jag1638, PN1745: keine Abweichung; C1734: bydź w przygodźie Jag1638, PN1674, PN1745: ratuy mię; C1734, K1785/1868: keine Abweichung

484 4

Edition

За¦тво прзичино вшитек свꙗт стоѣ, о҆́брона моꙗ и҆́¦моцна зброꙗ, | такъ грзешних побожних, домових и҆¦подорожнихъ. Za twą przyczyną wszystek1 świat stoi, Obrono moja i mocna zbroi Dla2 grzesznych, pobożnych, Domowych i podróżnych.

5

Нѣ¦давай¦ми¦сѣ в¦лево вивроцицъ, рачъ мое грзехи в¦нивеч ѡ҆́броциц꙽, | и҆¦псовац꙽ в¦мимъ цѣле, ꙗ҆́ко нѣпрзиꙗцѣле. Nie dawaj mi się w lewą obrócić3, Racz moje grzechy w niwecz obrócić4 I psować5 w mém ciele Jako nieprzyjaciele.

6

Хцѣ сѣ прзичиниц꙽ твоіо причино, за¦нѣщенсливо то моіо вино, | до¦сына твего, на¦мѣ розгнѣванего. Chciej się przyczynić twoją przyczyną, Za nieszczęśliwą tą moją winą Do Syna swojego Na mnie rozgniewanego.

7

а҆́бы ѡн з¦своей вѣлкѣй доброци, одпусцил мое брзидливе злосци, | и҆¦дх҃а свѣнтего, влевал до¦серца мего.

1 2 3 4 5

Jag1638, PN1674, C1734: wszytek; PN1745, K1785/1868: keine Abweichung Jag1638, PN1674, C1734, PN1745, K1785/1868: tak Jag1638, PN1674, C1734: keine Abweichung; PN1745: przewrocić; K1785/1868: obronić Jag1638, PN1674, PN1745, K1785/1868: keine Abweichung; C1734: obracić Jag1638, C1734, PN1745, K1785/1868: keine Abweichung; PN1674: popsować

Edition Aby On z Swojéj wielkiéj litości1 Odpuścił moje brzydliwe złości I Ducha Świętego Wlewał do serca mego. 8

Вѣнцъ кѣды прзидзѣ час нѣщенсливи, любъ нѣпрзиꙗцѣлъ крвѣ моей хциви, | додай ми свей ради, ѡд¦шванку и҆¦ѡд¦здради. Więc kiedy przyjdzie czas nieszczęśliwy, Lub nieprzyjaciel krwi2 mojéj chciwy, Dodaj mi swéj rady Od szwanku i od zdrady.

9

Чартовскѣ сидла хцей сама згромицъ, а҆́¦мнѣ грзешнего ѡд¦них ѡ҆́броницъ, | додавай помоци, такъ ве¦днѣ ꙗ҆́ко и҆́ в¦ноци. Czartowskie sidła chciéj sama zgromić, A mnie grzesznego od nich obronić, Dodawaj pomocy, Tak we dnie, jak i w nocy.

10

А¦гды настонпіо ѡд¦смѣрци трвоги, же¦прзийдзѣ станонцъ на¦ѡн сондъ срогий, | мѣй мѣ в꙽¦всех о҆́бронѣ, прзецивъ пѣкѣлней стронѣ. A gdy nastąpią od śmierci trwogi, Że przyjdzie stanąć na sąd on srogi3, Miéj mnie w swéj obronie, Przeciw piekielnéj stronie.

1 2 3

Jag1638, PN1674, C1734, PN1745, K1785/1868: dobroći PN1674, C1734: krwie; Jag1638, PN1745: duszy; K1785/1868: krwi Jag1638, PN1674: keine Abweichung; C1734, PN1745, K1785/1868: na on sąd srogi

485

Edition

486 11

Нѣх мой вистенпекъ змазани бендзе, кѣди мнѣ твой сын сондзиц꙽ засѣндзѣ, | з¦твей панно прзичини, нѣх бендо старте ви҆́ни. Niech mój występek zmazany będzie, Kiedy mnie twój Syn sądzić zasiędzie; Z twej, Panno, przyczyny, Niech będą starte winy.

12

Би нѣпрзиꙗцѣл мой заздросци ви1, нѣ¦мꙗл поцѣхи душе мей хциви, | нѣх з¦твоей прзичини, нѣ¦бенде ѡ҆́пущони. By nieprzyjaciel mój zazdrościwy2 Nie miał pociechy, duszy3 méj chciwy; Niech z twojej obrony4 Nie będę opuszczony.

13

Нѣхай цѣ хвале веспол з¦свѣнтими, и҆¦зе¦вшиткими дворзани твими, | нѣ¦пущай на вѣки, з¦твоей свѣнтей о҆́пѣки. Niechaj cię chwalę wespół z Świętemi I ze wszystkiemi dworami5 twemi; Nie spuszczaj na wieki Z twojéj świętej opieki.

14

и҆́¦прзед сконченѣм живота мего, ѡддавам тобѣ себѣ самего, | прзийми мѣ грзешнего, под¦моцъ рамѣнꙗ свего.

1 2 3 4 5

заздросци ви: hier getrennt geschrieben Jag1638: Aby nieprzyjaciel zazdrośćiwy; keine Abweichung in allen anderen poln. Quellen. Jag1638, PN1674, C1734: dusze; PN1745, K1785/1868: duszy Jag1638, PN1674; C1734, K1785/1868: przyczyny; PN1745: opieki Jag1638, PN1674, PN1745, C1734, K1785/1868: dworzany

Edition

487

I przed skończeniem żywota mego Oddawam tobie siebie samego, Przyjmij mnie grzesznego Pod moc ramienia swego. 15

Прзез нѣстраценѣ панѣнства твего, нѣ¦рачъ ѡдрзуцац꙽ члека грзешнего, | хцѣй мнѣ знац꙽ нендзнего, за¦нѣволника свего. Przez niestracenie Panieństwa swego Nie racz odrzucać człeka nędznego1; Chciéj mnie znać nędznego Za niewolnika swego. Amen.

KYRILL. VARIANTEN: keine bekannt POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 153; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 180; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 334; Kantyczki 1785/1868, I, S. 32; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 498; Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 292. Das Lied ist nicht enthalten in: PN1627, K1796, Mio1838, K1863. Das gleiche Lied mit der veränderten ersten Strophe "Najświętsza Panno, o Matko Boża" ist bei Jag1638.1695, S. 135 zu finden. KOMMENTAR: Katholische Tradition: Das Marienlied, das zum ersten Mal in der Ausgabe PN1674 auftaucht, scheint eine Abschrift daraus zu sein. Die kyrillische Vorlage folgt in der Regel der Liedversion in PN1674, die Liedversionen bei Jagodyński 1638 und in PN1745 weichen stärker ab. Die Version in C1734 kommt der in PN1674 am nächsten, dieser folgt dann die in Kantyczki 1785/1868, die mit größter Wahrscheinlichkeit eine Abschrift aus C1734 ist. ––––––––––––

1

Jag1638, PN1674, C1734, PN1745, K1785/1868: grzesznego

Edition

488 [141] Есть здрада в свѣцѣ [F]

103v - Fragment1, rechte Seite fehlt - Poln. Text nach: Sokolski 1992, S. 7-8; Der poln. Version ist die ksl. Variante aus der GIM 1938, 88v-91r gegenübergestellt.

1

Есть здрада в¦свѣцѣ, ꙗ҆́къ в¦полнимъ квѣцѣ, вѣнцъ іо порзуцицъ, | ... Jest zdrada w świecie, jak w polnym kwiecie, Więc ją porzucić: Duszo kochana, grzéchem zmazana, Czas się ocucić.

2

Быіо годзини, прзичинꙗшъ вини, шатан све стрзꙗли, | ... Biją godziny, przyczyniasz winy: Szatan swe strzały Jadem naciera, piekło otwiera, Stróż nie ospały.

3

2

Прехо́дитъ вре́мѧ, а҆ грѣхѡвъ бре́мѧ, тѧ у҆гнѣта́етъ, де́монъ же смѣлый на тебѐ стрѣ́лы ꙗ҆́дъ свой пуща́ет.

Наде¦лви срозша, над смоки горша, смѣрць на¦нас чуе, | ... Nade lwy sroższa, nad smoki gorsza Śmierć na nas czuje:2 Rozkosz cukruje, żyć obiecuje, Kosę gotuje.

1

Есть прелест в꙽ свѣ́те, ꙗ҆́к в꙽ полном цвѣ́те, ты̀ ту ѡ҆ста́ви, возлю́бленнаѧ, дш҃е грѣ́шнаѧ, ѿ злѡ́бъ воспрѧнѝ.

Ѿ лва̀ лютѣйша, ѿ ѕміа ѕлѣйша, смр҃ть пребо́рствует, сласть у҆слажда́етъ, жи́знь ѡ҆беца́ет, а҆ гро́бъ готу́етъ.

Von den 52 Strophen dieses bekannten polnischen Liedes liegen hier nur 15 vor. PN1674: keine Abweichung; K-PCh1646: na nas śmierć czuje

Edition

4

а҆́¦в¦тимъ шарлати, и҆́¦кмѣце плати, ꙗ҆́ко мол псуе, | ... A w tym szarłaty i kmiece płaty1 Jako mól psuje, Krolmi kieruje, cesarze truje, Wszędy panuje.

5

Та багрѧница, и власѧни́ца, в тлю прела́гаетъ, та крали рубитъ, ке́сари губи́тъ, и разорѧетъ.

ѡ҆́браца в¦блото, перли и҆́¦злото, робаки дае, | ... Obraca w błoto perły i złoto, Robaki daje, Zacnym hetmanom2, chłopom3 i panom Serce się kraje.

6

Гды трохо плахти, о҆́дзѣва шлꙗхти, гроно зеліоне, | ... Gdy trochę płachty odziewa szlachty Grono zielone, Tam ciska w groby Marsa ozdoby Krwią uzdrojonе4.

7

1 2 3 4

Вращаетъ в꙽ бла́то, би́серъ и҆ зла́то, черви ражда́етъ, силным гетманѡмъ, и҆ поселѧнѡмъ, срⷣце врежда́етъ.

(19) Егда̀ чтⷭны́ѧ, вру́бы худы́ѧ, преѡблека́етъ, воинску главу̀, ме́чь и҆ булаву̀, в гро́б воверга́етъ.

Жалосне матки, од¦пѣрси дзꙗтки, смѣрць вам выдзѣра, | ...

PN1674: keine Abweichung; K-PCh1646: plachty PN1674: keine Abweichung; K-PCh1646: Hetmannom (sic!) PN1674: keine Abweichung; K-PCh1646: Krolom K-PCh1646: keine Abweichung; PN1674: ubroczne

489

Edition

490 Żałosne matki, od piersi dziatki Śmierć nam wydziera, Śmierć jadowita, gdy kwiat zakwita, Wnet go rozdziera.1 8

Зас вихованихъ, сынов коханих, нѣ¦дае зажицъ, | ... Zaś wychowanych synów kochanych Nie daje zażyć, Klejnot tak drogi każe głos srogi Prędko2 odważyć.

9

2 3

(22) ꙗ҆́кѡ с росо́ю, траву косо́ю, сѣче́тъ ю҆́ныѧ, во́ѧ ѿ бо́ю, є҆́млетъ до гною, ѕѣлѡ̀ си́лныѧ.

в꙽¦боꙗзнь ѡ҆́браца, серца утраца, всмутне ѡ҆́дзѣва, | ... W bojaźń obraca, serce utraca, W smętek3 odziewa. Rycerz umiera, harce zawiera, Krwią piersi zlewa.

1

(21) и҆ воспитанных, сн҃овъ и҆збра́нных, недолго зрѣ́ти, смр҃ть попуща́етъ, нагло хища́етъ, до гро́бной клѣ́ти.

Подциналъ косо, ꙗкъ траве з¦росо, млодзь вышменито, | ... Podcina kosą jak trawę z rosą Młódź wyśmienitą, Husarza z boju bierze do gnoju, Moc znamienitą.

10

(20) Матерем ча́да, Хищати рада, и҆ ѡслезѧ́ти, ꙗ҆́къ цвѣт прекрасный, видом сѝ ꙗ҆́сный в꙽ скорѣ терза́ти.

(6) В страхъ ѡ҆бращает, ср[д]ца скруша́ет, велми печа́лит, бо́рца свергает, кровь и҆злива́етъ, И во гро́бъ вали́тъ.

K-PCh1646: keine Abweichung; PN1674: wnet że go zrywa K-PCh1646: prętko; PN1674: keine Abweichung K-PCh1646, PN1674: smutek

Edition

11

Нѣ¦дай¦сѣ просиць, смѣрц꙽ ни ронкъ взносиц꙽, вшитких забыꙗ, | ... Nie da się prosić Śmierć, ni rąk wznosić, Wszytkich1 zabija; A choć przewlecze twój wiek, człowiecze, Jednak nie mija.

12

Матузал стари, нѣ¦дознал вꙗри, умарль в¦тисіонцъ лꙗть, | ... Matuzal stary nie doznał wiary, Umarł w tysiąc lat; Jozef strapiony, potym wsławiony, Zwiędnął jako kwiat.

13

(23) Мафтусаила, смр҃ть похитила, ѿ ты́сѧща лѣтъ, í҆ѡ́сифъ красный, славою ꙗ҆́сный, увѧдѐ ꙗ҆́къ цвѣт.

а҆́бсаліон гладкий, злый сын цней матки, гдзѣ в¦свей уродзѣ, | ... Absalon2 gładki, zły syn złej3 matki, Gdzie w swej urodzie? Glans jego wspłynął, we krwi utonął, Jak marmor4 w wodzie.

14

(7) Неутоли́мо, Не́умолимо, смр҃ти у҆бива́етъ, а҆́ще не вскорѣ, ждѝ е҆я̀ в꙽ дво́рѣ, та̀ не мину́етъ.

(24) а҆весоло́му, сы́нови ѕло́му, в красной у҆ро́дѣ, свѣтлост у҆вѧдѐ, сам в кро́ви падѐ, что̀ ка́мень в꙽ водѣ̀.

ꙗ҆кь злоте влоси, ѡд ѡ҆́стрей коси, лежо подцѣнте, | ...

1 2 3 4

PN1674: keine Abweichung; PCh1646: wszystkich K-PCh1646, PN1674: Absolon K-PCh1646, PN1674: keine Abweichung K-PCh1646, PN1674: marmur

491

Edition

492 Jak złote włosy od ostrej kosy Leżą podcięte, Krwią boki pluszczą1, dąbrowę tłuszczą Grotami spięte. 15

Пасмем¦сѣ виїо, гды пѣрси гниіо, спросни пенграци, | ... Pasmem się wiją, gdy piersi gniją, Sprośni pędracy2; Rotami chodzą, gdy harce zwodzą Z powietrza ptacy.

16

(25) Златые власы, ꙗ҆́къ серпом класы, сут под꙽сѣ́ченны, сам же на дре́вѣ, ско́пьи во чре́вѣ, завистю збоде́нный.

(8) Плот согнивает, че́рвь всѧ раждает, дх҃ъ смрадный ѕѣло, пти́цы до плоти, летѧт с высоты̀, терзают смѣ́ло.

Весоле чоло, дзюраве в¦коло, варги румꙗне, | ... Wesołe czoło, dziurawe w koło, Wargi rumiane Daleko cuchną, gdy już opuchną Ropą oblane.

(26) Свѣ́тлое чело, Все здира́ вело, а҆ у҆ста красна, смрадъ и҆злива́ю, гной и҆спуща́ют, лежат безгла́сна.

KYRILL. VARIANTEN: Eine ksl. Übertragung des Liedes befindet sich in: GIM 1938, 88v-91r; GIM Ščuk. 61, 42v; RGB 9498, 86v; GIM Chlud. 126, 38v; RNB Pogodin 426, 33v-36r; RNB Q XIV 25, 50v-52r; GIM Sin. 288 fol. 423ff. (Rifmologion). Die ksl. Übersetzung wird Simeon Polockij zugeschrieben. POLN. VARIANTEN: Sokolski 1992, S. 7-8 (Text aus vier gedruckten Quellen des 17. Jhs.: A. Bibl. Ossol. XVII-98-III, B. Bibl. Czart. sygn. 37.528, C. Bibl. PAN w Krakowie, sygn. Cim. 2558, D. Bibl. Ossol. XVII-99-III); Kancyonal-PChr (Gdańsk) 1646, S. 553 (dazu Döring 1865, S. 449); Doskonały Kancyonal (Brzeg) 1673, S. 989-994 (im Abschnitt „Pieśni Pospolite”); Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 160194; Cantionał 1693, S. 395; Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 199; Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 511; Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 989; Cantional 1707/1732, vgl. 1 2

K-PCh1646: keine Abweichung; PN1674: bluszcza PCh1646: pendracy; PN1674: pedracy;

Edition

493

Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 179; Peretc 1900-I, S. 124-154, benutzte die Hs. RNB Q XVII 79 (datiert 1715), die Hs. RNB Q. XIV 25 (s.o.) und den historischen Druck: Pieśni nabożne (Grodno) 1829 (danach ist seine Textwiedergabe); Nowicka-Jeżowa 1992, S. 450 (Incipit: Kancjonał pieśni kościelnych z początku XVII w. rkp. Bibl. Jagiell. I. 926, S. 511); Edition: Croisette van der Kop, Anna: Materyały, Cantio Pilchra, in: Pamiętnik Literacki 12 (1913) 1/4, S. 216 (benutzt wurde: Hs. Pol. Q. IV 30, f. 182-197, vgl. Korzeniowski 1910, Nr. 333, S. 256). KOMMENTAR: Das vorliegende kyrillische Fragment lässt sich im Falle dieses sowohl von der katholischen als auch von der reformatrischen Kirche breit tradierten polnischen Liedes nicht eindeutig zuordnen. Tendenziell weist die kyrillische Abschrift in Richtung katholische Quelle hin, wie die spärlichen polnischen Lesarten belegen. Allerdings kommt die in Moskau bekannte PN1674 nicht als Übernahmequellen in Betracht, sondern es muss eine ältere katholische Vorlage vorausgesetzt werden, die evtl. heute nicht mehr bekannt ist. ––––––––––––

Edition

494 [142] О мизерне душо моѣ [F]

104r – Fragment Poln. Text (links) nach: Einzeldruck „Nadobna pieśń o kozaczku duchownym” der Biblioteka Jagiellońska, sygn. Jag. Cim. III, Bd. 39, vom Anfang des 17. Jhs. (Edition in: Javorskij 1929, S. 248-252). Kirchenslawische Übersetzung (rechts) nach: GIM 1938, 120v-121r

1

... | и҆́¦мнѣ прзикрим, кати брзидкѣ, шпѣтно вшиткѣ, цѣмносц꙽ з¦мродем, там ѡбꙗдем, в¦пеклѣ [..]. (O mizerna duszo moia, gdźie ty zażywasz pokoia? W piekle ćięmnym, w ogńiu wiecznym, zbyt gorącym) y mnie przykrym. Kąty brzydkie, szpetne wszytkie, cięmność z smrodem tam obićiem. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

2

... | бꙗда дзис мнѣ, чарт сам вѣзмѣ, ѡн повѣдзѣ, ѡн понѣсѣ, в¦пѣкле быц, южъ там жиц꙽ [..]. (O, niesczęsna duszo moia, wielce gorzka1 roskosz twoia! Y ia z tobą tam być muszę, w tym piekle nędze zakuszę.) Biada! dźiś mnie czart sam weźmie, on powiedźie, on ponieśie. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

1

ѡ҆ злострастна душе моѧ, гдѣ наслѣдуешъ покоѧ, в꙽ адѣ темном, в꙽ о҆гни вѣчном, злѣ¦горящим и мнѣ горким, | почесть мерзска всѧ злосмрадна, темна смрадом там реченнѡ, в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки.

PN1627: gorzka wielce

ѡ҆ злополучна дш҃е моѧ, велми горка сладость твоѧ, в꙽ купѣ там быти имамы, в꙽ том адѣ горесть вкусити, | лютѣ днесь мнѣ бѣсъ сам возмет, ѡ҆н повезет, ѡ҆н понесетъ. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

Edition

3

... | юж тан мѣшкац꙽, прзи¦злих чартах, рзевно плаках ниц꙽ по¦жартах, в¦пеклѣ [...]. (O bolesna duszo moia, potra[w]a tam ktora twoia? Smołę potrzeba ieść y pić, w ogniu leżąc zawsze tesknić,) iuż tam mieszkać przy złych czartach, rzewno płakać, nic po żartach. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

4

... | цѣрпѣ лежонцъ, цѣрпѣ ходзоньцъ, в꙽¦о҆́гню срогим к¦тему вѣчним, в¦пеклѣ [...]. (O, strapiona duszo moia, zabawa tam ktora twoia? Biada, Biada! – zawsze śpiewam, na niesczęśćie swe narzekam,) cierpię leżąc, cierpię chodząc, w ogniu srogim, k temu wiecznym. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

5

ѡ҆ болѣзненна дш҃е моѧ, пища тамо ктора твоѧ, смолу будеши ꙗ҆сть и҆ пить, в҆ о҆гни лежать присно стенить, | ю҆же тамъ жить при злыхъ бѣсехъ, зѣло палкать и҆ не играть. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

ѡ҆ ѡ҆злобленна дш҃е моѧ, утѣха там каѧ твоѧ, лютѣ лютѣ всегда пѣти, злополучїѧ плакати, | терпи лежашу ти жгому, в꙽ о҆гню лютомъ негасимомъ и҆ вѣчномъ. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

... | зевшондъ пали, бол нѣ¦мали, чарт прзипалꙗ, ах нѣволꙗ, в¦пеклѣ [...]. (O znędzona duszo moia, co zacz tam łożnica twoia? Przepaść w piekle tam głęboka, ogień – pierzyna szeroka;) zewsząd pali bol nie mały, czart przypala, ach, niewola! W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

ѡ҆ нищетна дш҃е моѧ, каѧ там ложница твоѧ, пропасть адска там глубока, пламен перина широка, | ѿ всюдъ палитъ боль немалый, демонъ велми припалѧѧ ѡ҆ злости. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

495

Edition

496 6

... | зе¦мносц꙽ цꙗло, зле¦чинило, помож цѣрпиц꙽, в꙽¦ѡ҆́гню горзець, в¦пеклѣ [...]. (O zgubiona duszo moia, gorzka – widzę – roskosz twoia! By sie ćiebie iako zaprzeć, tych srogich mąk nic nie ćierpieć.) Ze mnąś, ciało, źle czyniło1, pomoż ćierpieć, w ogniu gorzeć. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

7

... | южъ ци вшиткѣ, ѡ҆́минели, тего мѣйста набавили, в¦пеклѣ [...]. (O, ty grzeszna duszo moia, czy tu iest kareta twoia? Ciało me, co cię unośi, iesczeć w pamięći roskoszy;) iużći wszytkie, ominęły, tego mieysca nabawiły. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

8

ѡ҆ ты грѣшна дш҃е моѧ, сеѧ е҆́сть колесница твоѧ, тѣло же мѧ се носило, в꙽ памѧть страстей приснѡ было, | вси бо тїи преидоша, в꙽ сие мѣсто мученїѧ и҆доша. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

... | там прзекленци, чарци вшисци, поджегаіо, подпалꙗіо, в¦пеклѣ [...]. (O, opłakana duszo moia, dalekaż to droga twoia? Jescze lepiey by nadaley, nabędźiesz sie tam do woley.) Tam przeklęći czarći wszyscy podżegaią, podpalaią. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

1

ѡ҆ гиблаѧ дш҃е моѧ, горка зрѣнми сладость твоѧ, Бых сѧ у҆бѡ тебе ѿперл, оных мук лютых не терпѣлъ, | темно тѣло злѣ творило, имашь терпѣть в꙽ о҆гню горѣть. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

PN1674: złe dźiałało

ѡ҆ ѡ҆плакана дш҃е моѧ, далекѧ дорога твоѧ, е҆ще¦б лучше на сем юдолѣ, злѣ наслаждасѧ до воли, | там проклѧти вси дьѧволи, поджигают подпалѧютъ. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

Edition

9

... | в¦твей коморзе, тварде ложе, з꙽¦ѡгнꙗ з꙽¦смоли, понѣволи, в¦пеклѣ [...]. (O nędznico duszo moia, swietnica tam ktora twoia? Gdzie na[y]ćiemniey, naysmrodliwiey, 1 czarći z ogniem z śiarki żywey,) w tey komorze twarde łoże, z ognia, z smoły, poniewoli. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

10

2

ѡ҆ небрежна дш҃е моѧ, несказанна бѣдность твоѧ, дьавол отцем же и҆ братом, в꙽малѣ сосѣд по сем мучитель, | о҆гнем палитъ злѣ не малымъ, а҆зъ рыдаю проклинаю в꙽здыхаю. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

... | троскѣсь било, ростескнило, бендзѣ тего, вѣнцей злего, в¦пеклѣ [...]. (O duszo moia przeklęta, żeś zgrzeszyła, toś iest wzięta w gorzkie piekło, narzekanie, otoż nam w świećie kochanie.) Troskąś było toś teskniło, biedźie tego więcey złego. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

1

ѡ҆ умилена дш҃е моѧ, свѣтлица там котора твоѧ, гдѣ во темной и҆ злосмрадной, бѣси с¦огнѣм сѣры горѧщей, | в¦сем чертозѣ твердо ложе, з꙽ о҆гнѧ з꙽ смолы поневоли у҆сланѡ. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

... | ѡ҆́гнѣм пали, боль нѣмали, ꙗ҆́ нарзекамъ, и҆¦прзеклинам, в¦пеклѣ [...]. (O, wzgardzona duszo moia, niewymowna nędza twoia! Czart twym oycem, czart twym bratem, na czas sędźią, na czas2 katem.) Ogniem pali bol niemały. Ia narzekam y przeklinam. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

11

497

PN1674: naćiemniey, nasmrodliwiey PN1674: pod czas

ѡ҆ дш҃е моѧ проклѧта, ꙗ҆кѡ грѣшила и҆ є҆сть в꙽зѧта, в꙽ горкїй ад и҆ рыданїе, такѡ нам мира любленїе, | в꙽малѣ было и҆ стеснило, будемъ сегѡ велми злагѡ у҆бѣгать. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

Edition

498 12

... | бꙗда бꙗда, ю҆́жъ зла рада, вѣчнѣ цѣрпѣць, конца нѣ¦мѣць, в¦пеклѣ [...]. (O, iakoż ia nie mam tesknić, w mękach srogich na wieki być? Co za mieysce? Co za sąśiad? Grzech to sprawił, boday przepadł!) Biada, biada, iuż zła rada, wiecznie ćierpieć, konca nie mieć. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

13

... | зкондъ нѣ¦пойдзѣш, нѣ¦винидзѣшъ, богъ уставил, раз вимовил, в¦пеклѣ [...]. (O, Lepiey by mnie, duszo moia, szukać lepszego pokoia. Już nie wolno, moie ćiało, ze mnąś na grzech zarabiało;) ztąd1 nie poydźiesz, nie wynidźiesz, Bog ustawił, raz wymowił. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

14

Лучше бы нам дш҃е моѧ, и҆скать у҆ншаго покоѧ, у҆ж не волно мое тѣло, земно єсть грѣхи зранено, | Какъ не пойдешъ не изыдешъ, бг҃ъ у҆ставилъ разъ вымовилъ в꙽ адѣ бысть. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

... | чегос хцꙗло, тоц꙽ сѣ¦стало, зла работа, зла заплата, в¦пеклѣ [...]. (O, niebaczna duszo moia, także sroga mowa twoia! Tyś mnię złego nabawiło, boś w roskoszach zawsze było.) Czegoś chćiało, toć sie stało, zła robota, zła zapłata. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

1

Какѡ бо не и҆мам стенить, в꙽ муках лютых на вѣки, кое мѣсто и҆ сосѣди, дабы не бы грѣх сотворилъ, | лютѣ лютѣ у҆шло времѧ, во вѣкъ темнѣ конца неймет ѡх у҆вы. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

PN1674: keine Abweichung

ѡ҆ презрѣнна дш҃е моѧ, срамотна бо єсть рѣчь твоѧ, ты мѧ злаго наполнило, в꙽ сладострастех приснѡ было, | что же мало се сѧ сталѡ, зла работа зла заплата, в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки.

Edition

15

... | прзекленти дзѣн, гдым грзешилъ вен, также вшитким, бендзѣ грзешним, в¦пеклѣ [...]. (O, niestetysz mnie nędznemu, biada, biada strapionemu! Przeklęty grzech mnie to sprawił, piekła, czartow mnie nabawił.) Przeklęty dźień, gdym1 grzeszył weń, Także wszystkim2 będzie grzesznym. W piekle być, iuż tam żyć. Na wieki.

16

1 2 3 4 5

Не стужай си мнѣ бѣдному, лютѣ лютѣ злострастному, ты грѣхи сотворил, темноадских бѣсѡв наводилъ, | проклѧт той день в¦онже грѣшил, такѡ будетъ и҆ всѣм грѣшнымъ. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

... | нѣмаш конца, нѣмаш мꙗри, пургуй млоди и҆¦стари, [в¦пеклѣ ...]. (Wszyscy grzeszni ze mnie bierzcie przykład, a więcey nie grzeszćie.3 Co mnie dźiśia, to wam potym, spodźiewać się aż z kłopotem.) Niema konca, niema miary, 4 purguy się, młody y stary, iuż w piekle, bespiecznie. Na wieki.

17

499

вси грѣшнїи с¦мене берите, прилог вѧщше не¦грѣшите, что ми днесь се вам по¦сем, ѡ҆жидасте и҆звѣстнѡ се, | безконечно и҆ безмѣрнѡ, ю҆нѣйшїи старѣйшїи в꙽ адѣ. [в꙽ адѣ бысть там уж жить на вѣки]

--5

PN1674: żem PN1674: wszytkim PN1674: Wszyscy grzeszni przykład zemnie bierzcie, a więcey nie grzeszćie. PN1674: niemasz konca, niemasz miary Die Strophe fehlt, der polnische Text sollte dennoch wiedergegeben werden, da die ksl. Übersetzung (siehe Varianten zum Lied) diese Strophe kennt.

Edition

500 Boże z nieba wysokiego, uchoway nas piekła złego! Day nam poprawę żywota, bysmy żyli w każdych cnotach.1 Day nam, bysmy nie grzeszyli, po śmierći w niebie twym byli! Nie grzeszyć z tobą żyć! Na wieki. Am[en].

бж҃е с꙽ неба высокагѡ, избави нас пекла злагѡ, дай нам и҆справу житїа, е҆же б нам жити без¦грѣха, | є҆же бы мы не¦грѣшили, и҆ по¦смерти в꙽ небѣ жили, не¦грѣшить с¦тобой жить во вѣки.

KYRILL. VARIANTEN: Eine ksl. Übersetzung "О злострастна душе моя" in: GIM 1743, 89v-90r; RGB 9498, 110v-111r; GIM 1938, 120v-121r; GIM Chlud. 126, 127v129r; GIM Ščuk. 61, 79v-80r; GIM Sin. 927, 18v-19r; RNB Pogodin 426, 58v-59r; RNB Q XIV 25, 113v-114r; RNB Titov 4172, 156v-157r; vgl. Rothe 1984, Nr. 471; RNB Q XIV 141, f. 45v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 58). POLN. VARIANTEN: Pieśni nabożne (Kraków) 1627, S. 156v-159v; Pieśni nabożne (Słuck) 1674, S. 156-158; Einzeldruck „Nadobna pieśń o kozaczku duchownym” der Biblioteka Jagiellońska, sygn. Jag. Cim. III, Bd. 39, vom Anfang des 17. Jhs. (Edition in: Javorskij 1929, S. 248-252). Dazu: Brückner, A.: Dzieje kultury polskiej. Polska u szczytu potęgi. T. 2. Kraków 1930, S. 580 (dort Fußnote 1). Vgl. auch die bibliographische Übersicht in: Ruch Literacki, 1931, R6, Nr. 3, S. 92. Lt. Nowicka-Jeżowa 1992, S. 324 befindet sich das Lied auch in der Ausgabe "Pieśni katolickie według obrzędów Kościoła rzymskiego ... (Kraków) 1754, S. 502. ANMERKUNG: Zu den späteren kyrillischen Varianten des Liedes auf den russischen Boden vgl. den Aufsatz von Pozdneev "Z historii związków polsko-ruskich XVIIXVIII wieku. Pieśń o Kozaku i Kuline" 1963a, S. 501-519. Ein Fragment des Liedes (erste Strophe) findet sich auch im polnischen Jesuitendrama "Utarczka krwawie wojującego Boga i Pana zastępów za grzechy narodu ludzkiego na nieśmiertelną pamiątkę wielko piątkowymi scenami i na zbudowanie audytora reprezentowana, (Dramo-opera z 1663 r.)" (Hs. der Biblioteka Ossolińskich, sygn. 2040/I), herausgegeben v. Julian Lewański in: Pamiętnik Teatralny, IX (1960), 3-4, S. 415-437:

1

PN1674: Zeile fehlt

Edition

501

O mizerna Duszo twoja, Gdzie ty zażyjesz pokoja? W Piekle ciemnym, W ogniu wiecznym, Zbyt gorącym, I mnię przykrym; Kąty brzydkie, Szpetne wszytkie, Ciemność z mrodem, Tam obiadem. W piekle być, (Już tam żyć, Na wieki, na wieki, na wieki.)

KOMMENTAR: Das Lied „[Nadobna] Pieśń o Kozaczku Duchownym“ gehört zur so genannten Gattung "Kozaczek" und ist in mehreren Versionen überliefert.1 Die hier vorliegende polnische Version wurde erstmals von Julian Javorskij im Jahre 1929 aus einem Einzeldruck der Biblioteka Jagiellońska veröffentlicht. Als Teil einer katholischen Kantionalsammlung ist es nun auch in Pieśni nabożne (Słuck) 1674 im Abschnitt „Pieśńi Rozmaite“ nachgewiesen. Der Abgleich der beiden polnischen Versionen hat ergeben, dass diese bis auf einige wenige Abweichungen identisch sind. Die kyrillische Version aus der Hs. RNB Pogodin 1974 weist kleine Differenzen zu den beiden polnischen Varianten und steht der Javorskij-Version näher als der Version in PN1674. Die kirchenslawische Übersetzung „О злострастна душе моя“ ist sehr eng an die polnische Version angelehnt. Dies ist vor allem an der Wortstellung im kirchenslawischen Text zu sehen, die fast immer mit dem polnischen Original identisch ist. –––––––––––– [143] Вси господа восхвалите 104v – Das Blatt ist beschädigt, der Anfang des Liedes ist vervollständigt nach GIM 1938, 70v-71r2

1

[Всѝ гдⷭа в]осхвалите, на небесѣхъ ѹ҆слышите.

2

[Хвали́те его] всѧ си́лы, ѿ всеѧ̀свѡє҆ѧ̀силы.

1

2

Rytter, Grażyna: Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku. Łódź 1992, S. 113: Zu dieser Gattung zählen z.B. die Lieder "Pieśń kozaka Płachty" von 1625 (auch als "Песнь о козаке и Кулине" bekannt), "Kozaczek duchowny na dwa chory" von 1618 oder "Nadobna Pieśń o Kozaczku Duchownym" vom Anfang des 17. Jhs. Das Lied ist in verkürzter Form in der Hs. wiedergegeben, die vollständige Version ist in den beiden Basishandschriften GIM 1743 und GIM 1938 zu finden.

502

Edition

3

[Хвали́те н҃б]са̀ небе́съ, вода̀ ꙗ҆́же превы́шши небесъ.

4

[ꙗко ]то́й рече и бы́ша, то́й повелѣ̀ и҆¦созда́ша.

5

[Пол]ожѝ повелѣ́нїє, не¦прехо́дитъ творе́нїє.

6

Змиеве бе́здны ѿхо́ти, о҆́гнь гра́дъ снѣ́г¦же и҆¦го́лоти.

7

Древа, холми и҆¦всѝ ке́дри, го́ры звѣ́ри и҆¦всѝ де́бри.

8

и҆¦всѝ земстїи царие, кнѧзи и҆¦вси влад́ариє.

9

Старцы юношы і҆¦дѣ́вы, сь¦ю҆́нотами любезнивы.

10

ꙗ҆́кѡ ѕѣло̀ вѡзнесе́сѧ, и высоко возвысисѧ.

11

Ро́гъ всѣ́хъ людей вознесе́ши, пѣнїй свои҆́хъ наѹ҆чи́ши.

12

Сыны є҆го тебе пою́тъ, и¦во¦вѣ́ки воспою҆́тъ.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 219v-220r, 5v-6r (darin Randnotiz: ѱла рм҃и); RGB 9498, 33v-34r; GIM 1938, 70v-71r; GIM 2469, 9v-10r; GIM Chlud. 126, 18v-19r; GIM Ščuk. 61, 25v-26r; GIM Sin. 927, 19v-20r; RGB Pogodin 426, 13v-14r; RNB Q XIV 25, 15v-16r; RNB Titov 4172, 107v-108r; vgl. Rothe 1984, Nr. 137. ANMERKUNG: Dies ist eine ksl. Version des Psalms 148. Sie wird Simeon Polockij von Kostjukovec 1975, S. 66 (aufgrund eines Hinweises in der Hs. RGB 228, Nr. 151) zugeschrieben. Vgl. die polnische Variante dieses Psalms "Духы прожне смѣртелносци" (von Jan Kochanowski) unter der Nr. 135 (98v-99Ar) dieser Handschrift. ––––––––––––

Edition

503

[144] Царю небесный златым венцем славы [F] 105r - Fragment, fehlende verso-Seite wurde hier aus GIM 1938, 157v-158r ergänzt

1

[Цр҃ю нбнⷭый зла́тым вѣнцем сла́вы, вѣ́нчаѧ хра́брых твоих во́инъ главы̀,] | намъ благово́ли, на́мъ благоволи, небе́сный подати, дождь блгⷣти, до́ждь [благодати].

2

[До́ждь бл҃годати кого напоѧ́ет, се́й ꙗ҆́ко пло́дный фи́никъ процвѣта́ет,] | сегѡ̀ не¦сло́митъ, в҃ , адскаѧ держа́ва, ни¦тщаѧ слава, в҃ .

3

[Разрушаетсѧ бу́рнаѧ зол¦ту́ча, є҆гда ꙗ҆́снаѧ твои́хъ щедро́тъ луча̀,] | в¦бу́рных срⷣцъ нш҃ихъ, в҃ , жили́ще сїѧетъ, насъ ѡзарѧет[, в҃ ].

4

[Свѣ́тлаѧ твоих по́мощей десни́ца, є҆гда̀ на́мъ дает щедро́ты десни́ца1,] | враго́вь нш҃ихъ лу́къ, в҃ , тогда̀ сокрушает, враго́въ смирѧет[, в҃ ].

5

[Цр҃ю нбнⷭый тво́рче всему̀ ми́ру, вра́гъ¦мраконо́сный на́шю2 го́нит вѣ́ру,] | мы̀ защи́тниче, в҃ , к¦тебѣ̀ прибѣгаем, тѧ величае́мъ[, в҃ ].

1 2

GIM 1743: зарница GIM 1743: нашу

Edition

504

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 162v-163r; GIM 1938, 157v-158r (Dolskaya 1996, Nr. 208, S. 319); RGB 9498, 49v-50r; RGB Und. 897, 12r; GIM 2469, 49v-50r; GIM Chlud. 126, 116v-117r; GIM Ščuk. 61, 122v-123r; GIM Sin. 927, 6v-7r; RNB Pogodin 426, 91v-92r; RNB Q XIV 21, 1a-2r; RNB Q XIV 25, 180v-181r; RNB Titov 4172, 191v-192r; vgl. Rothe 1984, Nr. 791; Mokovskij Publičnyj Muzej (RGB) Nr. 1567 (Bel. 59), fol. 37, datiert mit Ende des 17. Jhs. (Incipit: Peretc 1911, S. 63). ANMERKUNG: Die Ausdrücke "дождь благодати" und "яко финик процветет" (hier gab das Buch der Psalmen 91:13 die Grundlage ab) aus der zweiten Strophe sind in den Predigten von Dmitryj Rostovs'kyj zu finden (vgl. Seite 262 und 268 in: Слово первое в день сошествия Святого Духа «Дух Господень исполни вселенную» // Сочинения святаго Димитрия митрополита Ростовскаго. T. 2. Москва 1849. С. 259-269). –––––––––––– [145] Похвалу принесу сладкому їсусу 105v-106r

1

[Пох]валу принесу, сла́дкому їсусу, бо¦то́ть моѧ̀сла́ва, | и҆¦всѣ́м є҆́сть похвала, и҆су́се прекрасный.

2

[Во ]трⷡцѣ славимый, всѣ́мъ непостижимый, арха́нгеломъ тво́рче, | и҆¦бѣсо́м пребо́рче, и҆су́се пресла́дкїй.

3

[М]онахомъ радосте, єреѡмъ сладосте, дайже и҆¦мнѣ радость, | спасениѧ сла́дость, [и҆су́се прекрасный.]

4

[В]ышних создателю, земных скупителю, не¦забу́ди мене, | не¦погубѝ мене, [и҆су́се прекрасный.]

5

Не¦ѿри́ни ме́не, но¦возыщѝ мене, в¦грѣха́хъ лежа́щаго, | не¦востающагѡ, [и҆су́се прекрасный.]

6

О¦цр҃ю преславный, а҆гньче непорочный, надеждо во¦сме́рти, | животъ всѣмъ по¦смр҃ти, [и҆су́се прекрасный.]

Edition

7

Оде́жда краснаго, царѧ̀небеснагѡ, ѡблецы́¦мѧ є҆́ю, | ласкою свое́ю, [и҆су́се прекрасный.]

8

Скорбѧщим радосте, и҆¦же́зле ста́рости, дайже мнѣ̀ ѹ҆тѣ́ху, | на¦враги побѣ́ду, [и҆су́се прекрасный.]

9

Не¦ѿрини мене, но¦возыщѝ мене, пастырю всеще́дрый, | и҆¦премилосердый, [и҆су́се прекрасный.]

10

Не¦по¦дѣ́ломъ моим, по¦щедротамъ твоим, суди мене пане, | вы́шнихъ си́лъ гетма́не, [и҆су́се прекрасный.]

11

Прїими ма́лое, моление мое, и҆¦скоро подщи́сѧ, | мно́ю ѹ҆мили́сѧ, [и҆су́се прекрасный.]

12

Непрестанно молбу, к¦тебѣ приношаю, и҆¦смире́ннымъ срⷣцемъ, | до¦тебе взыва́ю, [и҆су́се прекрасный.]

505

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 128v-129r; LMAB F19-233, f. 86r-v (Edition: Stern 2000, Nr. 183, S. 711), RNB Pogodin 426, 55v-56r; GIM 1743, 112r, GIM 2469, 33v-34r; RNB Q XIV 25, 119v-120r; GIM Chlud. 126, 78v; RNB Titov 4172, 158v159r; RNB Q XIV 21, 37r-39v; RGB 9498, Nr. 39; GIM Ščuk. 61, 88v-89r; RGB Und. 897, 1v; Kam'jans'kyj Bohohlasnyk 1734 (Incipit: Franko 1981, t. 32, S. 341); Hnatjuk 1902, S. 122 (in: Рукопис Лїкара, нр. 44, стр. 69-70) und S. 191 (in: Рукопис М. Туринського. А., нр. 62, стр. 125-128). ANMERKUNG: Pozdneev 1958, S. 19, sieht Dmytrij Rostovs'kyj als Verfasser des Liedes an; Vgl. auch Возняк, Михайло: Історїя української лїтератури. Т. 2. Вїки XVI-XVIII. Перша частина. У Львовї 1921, с. 347.

Edition

506 [146] Радуйтеся богу господеви 106v-107r

1

Радуйтесѧ бѡ́гу гѡсподеви, помѡ́щнику превелию1, вси в¦тимпа́ны арга́ны играйте, в҃ , а¦ѱалмѡвъ не¦забыва́йте.

2

Трубо́ю трубите пѡвелицє, ра́дѡсти ва́шей празнице, гласомъ трубы трубы¦же рѡжаны, в҃ , всечестномъ днѝ и҆¦горта́нный.

3

Дне́сь бѡ и¦н҃бса воспева́ютъ, насъ пѣ́ти к¦себ̀ѣ взываютъ, слава богу гѡсподеви в¦вы́шних, в҃ , рожденному нынѣ в¦ни́жнихъ.

4

Не¦уме́длимъ и҆¦мы̀ всеще́дрѡму, пѣ́ти царю̀небеснѡму, поемѡ єму пѡемъ и҆¦земны́мъ, [в҃ ,] радѡсть цр҃емъ Їо҆анну Ї¦петру.

5

Всемирнаѧ ра́дѡсть царь рѡдисѧ, даръ царе́мъ на́шимъ ѧ҆висѧ, со¦всѣ́мъ миромъ и҆́мъ да¦возопиєм, [в҃ ,] мнѡга лѣта да¦возкликнемъ.

6

Ца́рь хрⷭто́съ превелїй избра́ннѡму, ду́хомъ ст҃ы́мъ помазанну, пода́стъ царе́мъ велию побѣ́ду, [в҃ ,] подастъ всѧ враги в¦ѡби́ду.

1

Über dem Wort (und zwischen den Notenzeilen) befindet sich hier in der Hs. eine Notiz: цареви

Edition

7

Ца́рь хрⷭтѡ́съ пресвѣтлый слн҃це свѣ́та, да¦просвѣти́тъ лѣ́та зла́та, и҆¦дни ꙗ҆́сны луна¦же марїѧ, [в҃ ,] ѡ҆́заритъ нощи те́мныѧ.

8

Духъ ст҃ы́й давида написаше, ѹсты̀ царскими вѣщаше, ѕѣлѡ̀ царе́мъ вѡзвесели́тисѧ, [в҃ ,] ѡ҆́¦спа́сѣ ра́доватисѧ.

9

Се́¦же дне́сь царе́мъ нарѡдисѧ, христо́съ спаситель ꙗ҆ви́сѧ, и¦спасетъ и҆́хъ вѡздравїи жи́ти, [в҃ ,] желаемаѧ и҆мѣ́ти.

10

Чтѡ̀ вси з¦дш҃и бу́ди воспѣва́емъ, буди бу́ди восклица́емъ, бу́ди три́жды трои҅цу знаменуєм, [в҃ ,] трои҅ца царемъ да́руетъ.

11

Жела́ниѧ сердца исполненны, радѡстию напѡлненны, буди бу́ди тожде восклица́емъ, [в҃ ,] главы вси ни́зкѡ клада́емъ.

507

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 130v-131r; RNB Q XIV 141, f. 54v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 59); RGB Undol'skij 898, 4r (Fragment, Incipit: Peretc 1911, S. 52); KOA (Kalininskij oblastnoj archiv) Tver. 153, 48v, datiert 1759 (Incipit: Speranskij, Opisanie rukopisej Tverskago Muzeja, Moskva 1891, S. 234). ANMERKUNG: Die ersten zwei Strophen erinnern an den Anfang des Psalms 80. Zu den Namenserwähnungen in 4.4: In GIM 1838 steht an dieser Stelle "Радость царю Феодору". In der vorliegenden Hs. sind die beiden Nachfolger Ioann und Petr von Zar Fedor genannt. Fedor Alekseevič (1661-1682) wurde 1676 zum Zaren gekrönt, Ioann (Ivan) Alekseevič (1666-1696) und Petr Alekseevič (1672-1725) dagegen erst am 25.06.1682. Pogodin 1970, S. 56-70, sieht Simeon Polockij als Verfasser des Liedes an.

Edition

508 [147]

Богородице царице, пречистая владычице 107v-108r

1

Богорѡдице цари́це, пречистаѧ влады́чице, ма́ти всѣ́х цр҃ѧ, царѧ̀и҆¦бѡга, милость е҆гѡ̀¦к¦намъ премно́га.

2

Творца всѣ́хъ питала е҆сѝ, престо́лъ е҆го̀ на¦небеси, молитвы внемли, сущихъ на¦землѝ, болѣзнь ду́шъ на́шихъ ѿемли.

3

а҆́гг҃ели тѧ воспѣваютъ, прорѡ́ци тѧ прославлѧют, сущу цари́цу, богѡродицу, о҆¦всемъ мирѣ молебницу.

4

Рогъ возвы́си христїанскїй, побѣди по́лкъ а҆га́рѧнскїй, хранѝ ѿ¦рати, плѣнных возврати, христа спаса всѣ́мъ дай знати.

5

Даждь на́мъ глас твой у҆слышатї, о҆¦десную тебе ста́ти, ѿч҃е и҆¦сы́не, премилостивє, душе свѧты́й не¦зло́биве.

6

Заступѝ о҆бидимыѧ, всегда у҆тѣша́й си́рыѧ, бѡлныхъ посѣщай, темныхъ просвѣша́й, и¦всѣ́х вѣ́рныхъ насъ сохранѧ́й.

7

Прилѣ́жно вопиемъ тебѣ, ꙗкѡ да¦ѡ҆брѧ́щемъ себѣ, твоегѡ̀ сы́на, к¦на́мъ ми́лостива, во¦де́нь су́дный привѣ́тлива.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 208v-209r und [236v] (Fragment, nur Noten und erste Zeile); LMAB F19-233, f. 64 und f. 108 (Edition: Stern 2000, Nr. 130, S. 629; Nr. 203, S. 753); RGB 9498, 194v-195r; RGB Und. 897, 1r; GIM 1938, 63v-64r; GIM 2469, 5v-6r; GIM Ščuk. 61, 13v-14r; RNB Pogodin 426, 8v-9r; RNB Q XIV 21, 62v-64r; RNB Q XIV 25, 2v-3r; RNB Titov 4172, 100v-101r; vgl. Rothe 1984, Nr. 60; Bohohlasnyk (Počajiv) 1790, Nr. 139; Javorskij 1934, S. 16 (Т[арахонича], 1757, 23v-24v; Ю[гасевича] I, 155r-156v; Ю[гасевича] III, 98r-98v); Hruševs'kyj, ZNTŠ 17, 1897, S. 75 (= APS 135).

Edition

[148] Что тя марїе наречемъ, и како достойно почтемъ 108v-109r

1

Что̀¦тѧ марїє наречемъ, и¦ка́ко досто́йно почтемъ, рай жизни¦тѧ и҆мѧнуемъ, тѣмъ именемъ пѡчествуемъ, цвѣтъ чистоты и҆зрастила, ты їисуса породила.

2

Кто̀ хощетъ славы небесной, да¦воспоетъ присносу́щной, мати бѡга нашегѡ, иже вѡздои́ла єгѡ, пѣ́снъ пѡхвалы прекрасную. благъ дѡброгла́сную.

3

Радуйсѧ марїе дѣвѡ, благословенное чре́вѡ, дѣвствомъ преукрашеннаѧ, славнѡ превѡзнесеннаѧ, в¦тѧ бѡ¦бо́гъ сло́во¦всели́сѧ, и¦насъ ради¦воплоти́сѧ.

4

а҆́гг҃лъ ти радость принесе, безплотный слетѣвъ с¦н҃бсе, є҆́же радуйсѧ возѡпѝ, к¦тебѣ со¦страхѡмъ приступи, стыждусѧ ѡ҆́¦дѣвѡ тебѐ, недоумѣваю в¦себѣ.

509

510

Edition

5

Что тѧ марїе наречемъ, и¦како достойно почтемъ, дѣву чисту и҆мену́емъ, тѣ́мъ и҆́менемъ почествуемъ, роди¦бо и҆їсу́са христа, сама¦же¦пребыла чтⷭа.

6

Невѣм что проглаголати, и҆¦что прежде провѣща́ти, токмѡ ра́дуйсѧ чистаѧ, мати дѣвѡ пресвѧтаѧ, во¦всѣхъ ѡ҆брадованнаѧ, древле о҆бразованнаѧ.

7

Вси пророцы прорекѡша, в¦ма́терь бога нарекѡ́ша, тѧ е҆дину и҆збра́нную, во¦всѣхъ тварехъ нескверную, и҆бѡ госпѡдь богъ с¦тобѡю, спасенїе всѣмъ тобо́ю.

8

Се зачнеши царѧ сла́вы, и҆же сотретъ го́рдымъ главы, се¦бо сла́вно вознесе́тсѧ, сы́нъ вышнѧго наречетсѧ, престолъ двд҃ѡвъ прїи́метъ, и҆¦падшїисѧ кров воздвигнет.

9

Чтѡ тѧ марїе наречемъ, и҆¦како достойно почте́мъ, рай жизни тѧ и҆менуєм, тѣмъ и҆́менемъ почествуемъ, ꙗ҆́кѡ на¦руцѣ и҆мѣ́ла, господа¦в¦трⷡцѣ славима.

Edition

10

Во¦вѣкъ црⷭтвовати буде, и҆¦конца е҆му не¦будетъ, той¦бо конецъ и҆¦началѡ, всѧ ѿ¦него взѧтъ началѡ, радуйсѧ радуйсѧ дѣ́вѡ, новожизненнаѧ є҆́ѵво.

11

И¦мы¦ти тожде приносимъ, тѧ со¦усердиемъ прѡсимъ, прїими наше хваление, и҆¦воньми на¦мѡление, тобою жизнь даровасѧ, и҆¦евва возрадовасѧ.

12

Адаму ра́й ты ѿверзе, и¦ѹ҆зы є҆гѡ разверьзе, тѡбою на¦небо восходим, к¦тебѣ зрѣнїе возво́димъ, призри на¦насъ влады́чице, дѣво госпоже цр҃це.

13

Чтѡ¦тѧ марїе наречемъ, и¦како достѡйно почтемъ, ты молѝ сына своегѡ, господа творца нашегѡ, да¦тобою спасенїе, дастъ в¦вѣки и҆¦хваленїе.

14

и҆зми¦насъ го́ркихъ мученїй, и¦суетныхъ попече́нїй, враговъ наших всѣх низложи, и¦в¦попранїе пѡложи, да¦тѧ приснѡ величаемъ, и¦во¦вѣки восхвалѧ́емъ.

511

512 15

Edition

Честнѣйшую херуви́мовъ, славнѣйшую сераѳимовъ, богорѡдицу сущую, безъ¦истлѣнїѧ рождьшую, бога слова безсмертнагѡ, и¦царѧ славы вѣчнаго.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 168v-169r; GIM 1938, 159r (Fragment, vgl. Dolskaya 1996, Nr. 210, S. 323); RGB 9498, 115v-116r; GIM 1743, 162v-163r; GIM 2469, 50v-52r, GIM Chlud. 126, 118v-120r; RNB Pogodin 426, 92v-93r; RNB Q XIV 25, 185v-186r; RNB Titov 4172, 123v-124r; vgl. Rothe 1984, Nr. 825. ANMERKUNG: Die erste Zeile dieses kirchenslawischen Liedes ist am Seitenrand der Ikone der Gottesmutter («Богоматерь Жировицкая») aus dem Žyrovicki-Kloster zu finden, das im 17. Jahrhundert unter dem Einfluss des Basilianer-Ordens stand. Die Seiteninschrift der Ikone aus dem Jahre 1669 besteht aus der ersten Strophe dieses Liedes und wurde vom Maler Nikita Pavlovec angebracht, der aus Nižnij Novgorod stammte und im Dienste des Fürsten Michail Jakovlevič Čerkasskij (gest. 1712) stand.1 Mit der Familie Čerkasskij stand die vorliegende Hs. in besonderer Beziehung (vgl. Kapitel dieser Arbeit zur Datierung). Die letzte Strophe des vorliegenden Liedes wird in der Ostkirche als Refrain («Честнейшую херувим и славнейшую без сравнения серафим») zum Lied der Heiligen Gottesmutter («Песнь Пресвятыя Богородицы») benutzt. Die Autorschaft des Refrains wird Cosmas Hierosolymitanus (gest. 781) zugeschrieben (vgl. auch Triod postnaja). Pozdneev 1996, S. 92, hielt zwar das Lied für eine Übersetzung aus dem Polnischen, Belege dafür lieferte er jedoch nicht.

1

Vgl. Николаева, Т. В.: Древнерусская живопись Загорского музея. Москва 1977. С. 177178.

Edition

[149] Что тя именуемъ обрадованная [F] 109v - Fragment, fehlende recto-Seite wurde aus GIM 1743, 168v-169r, ergänzt

1

Что¦тѧ и҆менуемъ о҆брадованнаѧ, паче всеѧ твари богомъ и҆збраннаѧ, | [преукрашеннаѧ бж҃їѧ невѣсто, в꙽¦прчтⷭомъ ржⷭтвѣ̀ сохраншаѧ дѣвство.]

2

Небѡ ꙗ҆́кѡ возсиѧла еси со́лнце, просвѣщающаго всегѡ̀ мира концы, | [мра́къ невѣдѣнїѧ ѿгонѧ́ющаѧ, и҆ свѣтом бжⷭтва просвѣщающаѧ.]

3

Царице христїѧномъ рождшаѧ цр҃ѧ, пресвѣтаго со́лнца пресвѣтлаѧ зарѧ, | [добра̀ ꙗ҆́кѡ луна̀ и҆збранна ꙗ҆́кѡ слн҃це, прекра́снаѧ сла́вою бжⷭтва дв҃це.]

4

Небеснаго царѧ златаѧ пѡрѳиѡ, пресладчайшее всѧ́кихъ а҆роматъ мѵ́ро, | [вселеннѣй похвалѡ̀ и¦у҆крашенїе, всему мíру преди́вно у҆тѣшенїе.]

5

Солнце каплющаѧ невѣсто и҆¦дѣва, взыскала е҆си ꙗ҆́же пѡгуби є҆ѵва, | [ра́й в꙽мѣстѡ а҆да жити нам дарова́ла, ѿ¦клѧ́твы всеродныѧ всѣх избавила.]

6

Свѣтилниче свѣтлый о҆́гнь бжⷭтва свѣтѧй, стамно зла́та небесную манну носѧй, | [купно неѡ҆па́лна бг҃но́снаѧ, ѿверзи всѣмъ вѣрным врата нбнⷭаѧ.]

513

514

Edition

7

Престоле всесилнаго бога предивный, граде цр҃ѧ царствующаго преславный, | [ст҃ых (пре)ст҃ѣйшаѧ1 бж҃їѧ мт҃и, подаждь свѣтлость ст҃ых и¦нам ѡ҆глѧдати.]

8

о҆́¦горо свѧтаѧ богомъ прохѡ́днаѧ, лѣствице всѣ́хъ вѣрных небовосходнаѧ, | [мосте преводѧ́й ко¦вѣчном животу̀, даждь видѣти ми нбнⷭую красоту.]

9

Раю красный прозѧ́бшаѧ бжⷭтва̀ цвѣт, бога слова подающаго миру свѣтъ, | [егоже зарѧми свѣтло украшенна, сїѧеши ѡ҆́¦дево преудобренна.]

10

Темжѣ и҆¦о҆́бразъ тво́й о҆чюдотвори́сѧ, солнцемъ воплощеннымъ свѣтло о҆зари́сѧ, | [ѡ҆зарѧет вѣрнѡ к¦нему̀ приходѧщих, и҆¦млⷭти о҆диги́трїе просѧщихъ.]

11

є҆́го́же ѡ҆¦божїѧ мати сѡхранѝ, и҆¦всѣхъ вѣрно¦тѧ¦славѧщихъ благословѝ, | [да¦тѧ (дв҃у)2 непрестаннѡ славосло́вимъ, избавльшесѧ му́ки вѣчно блгⷭлвимъ.]

12

Сладость бо¦вѣчную всѣм сладко ка́плеши, сладость божественную сладко даеши, | [сподо́би ѡ҆́¦дв҃о сла́дости ѡ҆́ноѧ, наслажда́тисѧ нам красоты̀ твоеѧ.]

Andere Hss. des Moskauer Komplexes enthalten bei diesem Lied weitere zwei Zeilen. Die Zeilen 11 und 12 kommen in GIM 1743, 168v-169r, RNB Pogodin 426, RNB Q XIV 21, RNB Q XIV 25, RNB Titov 4172 vor und sollen hier wiedergeben werden:

1 2

"пре" in "прест҃ѣйшаѧ" ist als Seitenglosse an dieser Stelle der Hs. hinzugefügt. "дв҃у" ist an dieser Stelle der Hs. über der Zeile eingefügt.

Edition

11

Тѣми сїѧнїи никонъ просвѣтисѧ, срцⷣемъ и҆¦дш҃е́ю сладкѡ у҆ꙗзвисѧ, | патрїархъ всеа̀ роси́и верхо́внѣйшїй, пастырь виногра́да цр҃кви изрѧднѣишїй.

12

Бжⷭтвенную ти доброту смотрѧ́ѧ, и¦превеличеству чюдес удивлѧѧ, | драгоценнѡ о҆́браз твой преукрашает, златом жемчюгом каменем удобрѧе́тъ.

515

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 168v-169r (14 Strophen); GIM Chlud. 126, 120v122r (7 Strophen); GIM Ščuk. 61, 126v-127r (8 Strophen); RNB Pogodin 426, 93v94r (14 Strophen); RNB Q XIV 21, 20v-22v (14 Strophen); RNB Q XIV 25, 186v187r (14 Strophen); RNB Titov 4172, 194v-195r (14 Strophen); vgl. Rothe 1984, Nr. 824. ANMERKUNG: vgl. Pozdneev 1961, S. 420 und Pozdneev 1996, S. 67-68, 91: Das Lied auf die Iverskaja-Ikone der Muttergottes1 wird Jepifanij Slavynec'kyj zugeschrieben. –––––––––––– [150] Ликуйте церкве восточная чада 110v-111r

1

Ликуйте церкве восточнаѧ чада, скачите ѡ҆́вцы словеснаго стада, | возвеселисѧ все¦сѣмѧ адамле, торжествуй свѣтло племѧ аврамле.

2

Се¦днесь месию видиши правагѡ, иже попралъ є҆́сть врага лукаваго, | се¦богъ во¦плоти страсти претерпѣл есть, в¦ра́й ны вводит гнѣвъ свой ѿложил есть.

1

Über die Geschichte der ersten und der zweiten Abschrift der Nikonianischen Iverskaja-Ikone der Muttergottes vgl. Православная энциклопедия. Т. 21. Москва 2009. С. 13-14.

Edition

516 3

Днесь пастырь до́брый ѿ¦темнаго а҆́да, на¦злачну паству ведетъ своѧ¦стада, | днесь ѿ¦чертога гробнаго и҆сходит, женихъ цр҃ко́вный в¦нбнⷭый же вводит.

4

Всѧ сы́ны церкви е҆́же ликовати, торжество свѣтло вѣчно совершати, | вы чада цр҃кве тѣмже торжествуйте, христу воскресшу благосликовствуйте.

5

Пойте е҆му пѣснь вѣчныѧ побѣды, о҆́нъ насъ свободитъ ѿ¦всѧкїѧ бѣды, | дастъ здраво в¦мирѣ многолѣтствовати, в¦свѣтлѣ чертозѣ нбнⷭѣ вѣчновати.

6

Того вседушно выну вамъ желаю, к¦богу молитвы о҆¦семъ возсылаю, | ...1

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 68v-69r (darin Randnotiz: воскресен[їe]); RGB 9498, 82v-83r; RGB Und. 897, 22v-r; GIM 1938, 105v-106r (Edition: Dolskaya 1996, S. 211); GIM 2469, 29v-30r; GIM Chlud. 126, 57v-58r; GIM Ščuk. 61, 63v64r; GIM Sin. 927, 22v-23r; RNB Pogodin 426, 41v-42r; RNB Q XIV 25, 83v-84r (ediert in: Kaleki 1863, Bd. 5, Nr. 401, S. 1); RNB Titov 4172, 144v-145r; vgl. Rothe 1984, Nr. 1203. ANMERKUNG: Das Lied befindet sich auch in Rifmologion von Simeon Polockij (Hs. GIM Sin. 288, fol. 247), vgl. Pozdneev 1963c, S. 415, Fußnote 6. ––––––––––––

1

Die letzte Zeile auf recto-Seite fehlt.

Edition

[151] Живоносный садъ, одушевленный градъ 111v-112r

1

Живонѡсный садъ, о҆душевленный градъ, градъ богосозданный, | єгоже ѹкраси, госпѡдь и҆¦возвыси, стѣмъ1 ликъ бѡгозванный.

2

Соборъ богоѡ҆тецъ, и҆¦ст҃ы́хъ прао҆тецъ, богопреблаже́нныхъ, | пѣсньми и҆¦хвалами, сердцемъ и҆¦у҆стами, первиерѡжденныхъ.

3

Перваго адама, ѿ¦бога созданна, тогѡ¦же руками, | праматере є҆́ѵву, жизнь реченну¦перву, дщеремъ и҆¦з꙽¦сынами.

4

Авелѧ претверды, по¦смерти¦[по]бѣды2, крѡвию гласѧще, | сиѳа¦же¦преу́мна, и҆¦богоразумна, писмены цветѧща.

5

Мужа¦благосерды, єноса надежды, и¦со¦небопарныхъ, | вели́кимъ є҆но́хом, ное́мъ патрїа́рхомъ, и¦всѣхъ¦на́съ о҆ц҃е́мъ сла́внымъ.

6

Сима срамочестна, аѳета пречестна, с¦тѣми и҆ерарха, | мелхиседекъ славный, а҆врамомъ пресла́вный, чте́тсѧ патрїа́рха.

7

Стѣмъ¦їисаака, вѣрныхъ дш҃а всѧка, съ¦умомъ боговидным, | и҆¦а҆́ковомъ бо́дрымъ, и҆́о҆вомъ предобрымъ, долготерпѣли́вымъ.

8

Дванадесѧт¦очте́нъ, ликъ бл҃гоукрашенъ, патрїа́рхъ ст҃ѣйшихъ, | сѣ́мѧ а҆враа́мскѡ, свѧщенїе царскѡ, богопѡчтеннѣйшихъ.

9

Ио҆сиѳъ прекрасный, премудрости ѧсный, сонїѧмъ провидецъ, | а҆́аронъ свѧщеннѣший, и¦богоспасенный, моисе́й богови́децъ.

10

И¦о҆́ръ добронравый, веселїилъ славный, исусъ побѣднѣйшїй, | єлиа҆за́ръ жритель, ѳинеє́съ ревни́тель, кале́въ угоднѣйшїй.

1 2

Kaleki 1861: чтемъ Stelle ist schlecht lesbar.

517

518

Edition

11

Иѳонїилъ1 си́лный, ѳао҆́дъ2 преди́вный, пѣснми да почтутсѧ, | гедео́нъ вѣрный, и¦варакъ смире́нный, и¦да¦вознесутсѧ.

12

Єѳане всехрабрый, соборъ преподобный, правителе¦честнїи, | самсонъ крѣпчайшїй, самуилъ кротча́йшїй, судие нелестни.

13

Дв҃дъ божественный, и¦царь мужественный, и¦соломони труды, | єзекїѧ ми́рный, ио҆сíѧ вѣ́рный, ѹ҆рие3 претвердый.

14

Илиѧ огненный, и¦небошественный, єлисѣй со¦всѣми, | сугубъ в¦благѡда́ти, мертвых воскрешати, с¦пророки и҆нѣми.

15

Ио҆сїй первѣйшїй, ио҆и҆́ль светлѣйший, соѳонїѧ зритель, | амосъ доброгласный, михїѧ плодъ класный4, ио҆́на молитель.

16

Нау҆́мъ нинивїискїй, аввакумъ здалъ¦блискїй, и҆¦с¦авдїй всещедрый, | захарїꙗ лѣ́пый, малахїѧ те́плый, агге́й благосе́рдый.

17

и҆саиѧ чюдный, єремїй премудрый, иєзекїиль тишшїй, | данїи́ль желанный, миса́илъ и҆збра́нный, о҆гнемъ и҆скусившїй.

18

Ананїѧ ро[с]ный5, азарїй помошный, наѳанъ и҆¦а҆хїѧ, | гадъ¦же с¦симео́номъ, самеѧ с¦варухѡмъ, сь ездро́мъ неємиѧ.

19

Заровивель6 драгїй, иосиѳъ преблагїй, и҆¦о҆акимъ и҆¦а҆нна, | сарра и҆¦реве́ка, мариа́мъ девѡра, с¦тѣми и҆суса[нна].

20

Лиѧ и҆¦рахилѧ, раавъ вирсавиѧ, саломъ7 сь¦єлезаромъ, | и¦седмъ маккаве́овъ, захарїй со¦иѡ҆анномъ, ѿ¦девы и҆су́сомъ.

1 2 3 4 5 6 7

rksl.: Гоѳоніилъ, gr.: Γοθονιήλ/Οθονιήλ, poln.: Othoniel (Biblia Wujka 1599), Oteniel (Biblia Gdańska 1632), dt.: Otniel/Othniel, vgl. Ri 1:13 rksl.: Аодъ, gr.: Ἀώδ, poln.: Aod (Biblia Wujka 1599, Biblia Gdańska 1632), dt.: Ehud, vgl. Ri 3:15. rksl.: Ѹрїѧ, gr.: Ουρία, poln.: Uriasz (Biblia Wujka 1599, Biblia Gdańska 1632), dt.: Urija, vgl. 2. Sam 11:15 Kaleki 1861: красный Schlecht lesbar rksl.: Зоровавель, gr.: Ζοροβάβελ, poln.: Zorobabel (Biblia Wujka 1599, Biblia Gdańska 1632), dt.: Serubbabel, vgl. Hag 1:1 russ.: Соломония, gr.: Σολοµονὴ, dt.: Solomonia (Mutter der sieben Makkabäer-Söhne), vgl. 2.Mak 7 (nicht namentlich erwähnt)

Edition

21

519

С¦ное́мию1 а҆нна, єсѳирь и҆¦ю҆диѳа, и¦єлисавеѳа, | вкупѣ ублажаютсѧ, аѳъ¦же2 и҆¦а́илѧ3, да¦возвеличатсѧ.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 38v-39r; RGB 9498, 179v-180r; GIM Chlud. 126, 44v-45r; GIM Ščuk. 61, 43v-44r; RNB Q XIV 25, 54v-55r; RNB Titov 4172, 23v24r; vgl. Rothe 1984, Nr. 256; Kaleki 1861, Bd. 3, Nr. 219, S. 793 (Strophen 1-19). ANMERKUNG: Pozdneev 1996, S. 91: Das Lied steht mit dem Voskresenskij- bzw. (Novoierusalimskij)-Kloster in Verbindung und stammt vermutlich vom Priestermönch German. Eine ähnliche Aufzählung der biblischen Patriarchen und Propheten ist in Mesjaceslov (1680) von Simeon Polockij zu finden (vgl. dort die Dichtungen für die Monate September und Oktober). –––––––––––– [152] Николае чюдотворче, на враги наша поборче [F] 112v - Fragment, die fehlende recto-Seite wurde hier aus GIM 1938, 109v-110r ergänzt

1

Никѡлае чюдотворче, на¦враги нашѧ пѡбѡрче, | [во̀¦бѣдах всѣ́мъ предста́телю, никола́е ст҃лю.]

2

Сиротамъ и¦вдовамъ ѿче, в¦болѣ́знехъ на́шихъ дозорче, | [у҆пова́ющим во¦мо́рѣ, помо́щникъ востаешъ вско́рѣ.]

3

Просѧщимъ щедрый дателю, и҆¦всѣхъ есть благѡдателю, | [тебе про́симъ со¦слеза́ми, ты̀ па́стырю не¦ѡ҆ста́ви.]

4

Во¦всегдашнихъ бѣдахъ нш҃их, полки врагѡ́въ разженѝ всѣ́хъ, | [и¦кото́рые на́съ воюютъ, в꙽¦грѣхи ведут погублѧ́ютъ.]

5

Льстѧтъ дв҃цу и҆¦мужескъ полк, у҆биваютъ и҆¦дитѧ́тѡкъ, | [старых и҆¦млады́хъ прелщают, всѣх чл҃къ погублѧютъ.]

1 2 3

rksl.: Неемїѧ, gr.: Νεεμίας, poln.: Nehemiasz, dt.: Nehemia GIM1743: руфъ же russ.: Іаиль, vgl. Ri 4:18

520

Edition

6

Лежа́тъ трупы пѡ¦дорѡ́гахъ, в¦лѣсахъ в¦полѧхъ и҆¦по¦стогнах, | [и҆¦которых рвутъ ꙗ҆дѧтъ птицы, не¦поѧдѧт чрез всѝ часы̀.]

7

Другїѧ з¦го́лоду ги́бнутъ, и¦всѝ тогда всуе ги́нутъ, | [никола́е поми́луй насъ, не¦допуща́й врагѡв до¦на́съ.]

8

Просимъ мы тѧ днесь вси о҆ц҃а, молимъ христа бога твѡрца, | [да́ждь намъ побѣ́ду на¦врагѝ, да¦посрамѧтсѧ всѝ врагѝ.]

9

Иже всѣ́хъ бога не¦знаютъ, тебе¦же не¦прѡславлѧютъ, | [мы¦же хрⷭту покланѧ́емъ, к нога́мъ є҆го̀ припа́даемъ.]

10

ꙗ҆ќ о богу и҆́стиннѡму, ѿ¦всѣхъ ст҃ы́хъ славимѡму, | [и҆¦тѧ̀в꙽¦пѣснехъ славосло́вимъ, на¦всѧ́кїй ча́съ блг҃одаримъ.]

11

Будь похвале́нъ свѧти́телю, мирликїйскїй учи́телю, | [и҆¦на́съ грѣ́шных людей твоихъ, да¦бу́дем мы̀ в¦нѣ́дрѣхъ твоих.]

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 77v; RGB 9498, 160v-161r; RGB Und. 897, 15v15r; GIM 1938, 109v-110r (Edition: Dolskaya 1996, S. 220-221); GIM Chlud. 126, 62v-63r; GIM Ščuk. 61, 65v-66r; GIM Sin. 927, 40v-41r; RNB Q XIV 21, 26r; RNB Q XIV 25, 95v-96r; RNB Titov 4172, 147v-148r; vgl. Rothe 1984, Nr. 444; Kaleki 1861, Bd. 3, Nr. 185, S. 750 (aus: "Рукоп. Лазар."); LMAB F19-233, f. 75v (Edition: Stern 2000, Nr. 161, S. 671). ANMERKUNG: Erwähnt in: Pozdneev 1996, S. 93. ––––––––––––

Edition

521

[153] Радуйся радост твою воспѣваю [F] 113r - Fragment, die fehlende verso-Seite wurde hier nach GIM 1938, 131v-132r ergänzt

1

[Ра́дуйсѧ ра́дост твою̀воспѣва́ю, си́м бо печал мою̀всею̀ѡ҆слажда́ю,] | радуйсѧ дѣво, радуйсѧ, радуйсѧ, радуйсѧ, радуйсѧ, взываю.

2

[Сладкаго хртⷭа̀ сладча́йшаѧ мт҃и, да́ждь твою̀по́мощь ми́ру показа́ти,] | твоего людемъ, сн҃а даждь, [сн҃а даждь, сн҃а даждь, сн҃а даждь,] познати.

3

[и҆но́й кромѣ̀ тѧ̀по́мощи не¦зна́ем, и҆но́й кромѣ̀ тѧ̀и҆¦невосхвалѧ́емъ,] | тобою¦бо вси, вѣрнїи, [вѣрнїи, вѣрнїи, вѣрнїи,] спаса́емъ.

4

[Непло́дство¦бо ты̀ о҆ц҃у разрѣши́ла, є҆гда̀ пло́днаѧ лоза̀ ѿроди́ла,] | животъ мирови, ржтⷭвомъ, [ржтⷭвомъ, ржтⷭвомъ, ржтⷭвомъ,] ꙗвила.

5

[За¦цвѣ́ть себѐ своему̀ прино́сиши, жениху̀ є҆гда̀ на́мъ плодоно́сиши,] | плодъ вѣчный ха҃, свѣтъ¦миру, [свѣтъ¦миру, свѣтъ¦миру, свѣтъ¦миру,] вносиши.

6

[Да́ждь мѝ сего̀ плод блгⷣти є҆́ѵа, блг҃ослове́нъ ѿ¦твоего̀ бо чре́ва,] | єгоже ро́ждьши, пребыла, [пребыла, пребыла, пребыла,] єси дѣва.

522

Edition

7

[Сѵ҃меѡ́нъ сегѡ̀ цвѣте́цъ возлагаетъ, сла́дкагѡ хртⷭа̀ ста́рецъ у҆чрежда́етъ,] | чтⷭны́хъ¦же пеленъ, ржеⷭтво̀, [ржеⷭтво̀, ржеⷭтво̀, ржеⷭтво̀,] ꙗвлѧетъ.

8

Но̀ ꙗ҆́кѡ го́рест твоѐ срцⷣе зна́етъ, є҆гда̀ на̀ кртⷭѣ сегѡ̀ у҆вѧда́етъ,] | тѧ о҆ружие, лютое, [лютое, лютое, лютое,] збодаетъ.

9

[Но̀ егда̀ краю̀сей пло́дъ перено́сить, та́мо с꙽¦собо́ю ско́ро тебѐ про́ситъ,] | на¦рукахъ свои҆́хъ, тѧ¦дѣво, [тѧ¦дѣво, тѧ¦дѣво, тѧ¦дѣво,] возносит.

10

[ѡ҆¦дв҃о почто̀ зе́млю о҆ставлѧ́ешъ, та́мо за¦плодом чре́во воздвиза́ешъ,] | и҆¦на¦небеса, ѿ¦земли, [ѿ¦земли, ѿ¦земли, ѿ¦земли,] преставлѧеш.

11

[Но̀ та́кѡ землѝ нѐ ѡ҆ставлѧеши, ѡ҆мофо́ромъ бо сѝ покрыва́еши,] | помощи ру́ку, всѣмъ грѣшным, [всѣмъ грѣшным, всѣмъ грѣшным, всѣмъ грѣшным,] дае́ши.

12

[Спс҃ѝ мр҃їе сп҃сѝ ѡ҆́ цр҃це, кро́вомъ крил твоих покрый голубо́це,] | сла́вѧщихъ тебѐ, спаси¦насъ, [спаси¦насъ, спаси¦насъ, спаси¦насъ,] [дв҃це].

13

[Ме́чъ ѡ҆бою́ду ѡ҆́стрый сн҃ъ твой дв҃о, возмѝ на¦руку сїю̀бра́нь гото́во,] | разруши¦вражїй, весь¦совѣт, [весь¦совѣт, весь¦совѣт, весь¦совѣт,] и҆¦слово.

14

[є҆гда̀ тѧ смече́мъ засту́пнице у҆́зримъ, врагѡв бо бѣжа́щих своих всѣх у҆́зримъ,] | и¦мечи¦свѡи, на¦главы̀, [на¦главы̀, на¦главы̀, на¦главы̀,] изъо҆́стрим.

Edition

15

[Не¦да́ждь ра́бъ твоих не¦даждь врагѡм в¦руки, размѣсѝ совѣ́тъ и҆ с꙽¦сѣтми ꙗ҆́зы́ки,] | да¦тѧ воспоемъ, вѣрнїи, [вѣрнїи, вѣрнїи, вѣрнїи,] во¦вѣки.

16

[Даждь нам твой живот вѣ́чне бу́демъ жи́ти, Не¦нужно тебѣ̀ и҆ смр҃ть возложи́ти,] | темнаго врага, до¦конца, [до¦конца, до¦конца, до¦конца,] скрушити.

17

[Радуйсѧ дв҃о ра́дуйсѧ взыва́ю, Ра́дуйсѧ ско́рбный тебѐ ра́ди зна́ю,] | радуйсѧ присно, радостно, [радостно, радостно, радостно,] вспеваю.

523

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 116v, 231r; LMAB F19-233, f. 63 (stark abweichende Version, Edition: Stern 2000, Nr. 126, S. 622); RGB 9498; 122v-123r; GIM 1938, 131v-132r (Dolskaya 1996, S. 261); GIM Chlud. 126, 86v-88r; GIM Ščuk. 61, 94v-95r; RNB Pogodin 426, 65v-66r; RNB Q XIV 25, 139v-140r; RNB Titov 4172, 168v-169r; vgl. Rothe 1984, Nr. 646; Hruševs'kyj, ZNTŠ 15, 1897, S. 32. ANMERKUNG: Auf der Ebene der Epitheta weist das Lied Parallelen zum Lied "Пречистая голубице, нескверная дево агнице" (Nr. 83 dieser Hs.) auf. Pozdneev 1996, S. 78, schreibt die Autorschaft des Liedes Jepifanij Slavynec'kyj zu. ––––––––––––

Edition

524 [154] Благого царя мати 113v-114r

1

Благаго царя мати, что¦ти ма[ѧ]1 воздати, | себе принѡсимъ, покорне просимъ, не¦дай намъ погибати.

2

Не¦допускай у҆мрети, в¦тѧжкой грѣховной сме́рти, | моли¦намъ сына, дѣвѡ е҆дина, не¦можемъ враговъ стерти.

3

Такъ насъ о҆пановали, справитися не¦дали, | стѧгаютъ луки, берутъ нас в¦руки, молчати заказали.

4

ꙗ҆́¦толко¦се складаю, на¦небѡ поглѧдаю, | не¦предаждь мене, земнымъ пламенем, азъ к¦тебѣ прибѣгаю.

5

Копїе́мъ намѣрѧютъ, до¦боку¦сѧ складаютъ, | мечь заѡ́стрили, портъ заступили, а¦сердце проразили.

6

Не¦маю¦сѧ гдѣ дѣти, не¦могу рады мѣти, | ѹ҆бива́й¦же се, ѹкладай¦же се, мати за¦свое дѣти.

7

Краснаѧ дѣво моѧ, свѧтаѧ памѧть твоѧ, | полегла еси, вь¦еѱиманстей¦веси, на¦вѣки слава твѡѧ.

8

Предстани о҆¦десную, и¦в¦землю словесную, | ѹ҆чини чисту, и¦прерозчисту2, ꙗ҆́ко подн҃бе́сную.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 203v-204r; LMAB F19-233, f. 66v (Edition: Stern 2000, Nr. 140, S. 640); RGB 9498, 136v-137r; RGB Und. 897, 3v; GIM 1938, 64v66r (Dolskaya 1996, S. 127); GIM 2469, 54v-55r; GIM Sin. 927, 27v-28r; RNB Pogodin 426, 144v-145v; RNB Q XIV 21, 18v, 61v; RNB Q XIV 25, 1v-2r; vgl. Rothe 1984, Nr. 42; Hs. Nacional’nyj Muzej u L’vovi Q 17 (datiert um 1730, Edition: Voznjak, URA IX (1913), S. 184-185); Javorskij 1934, S. 16 (= Песенник Тарахонича, 1757, 24v-25r; Ю[гасевича] III, 102v-103r). 1 2

Korr., schlecht lesbar; RNB Q XIV 25: маю RNB Q XIV 25: презрочисту (poln.: przeźroczystej)

Edition

525

ANMERKUNG: Pozdneev 1996, S. 92, schreibt das Lied Jepifanij Slavynec'kyj zu. –––––––––––– [155] Чистая богородице, грѣшнымъ людемъ помощнице 114v, 110r - Seiten in der Paginierung getrennt

1

Чистаѧ богѡродице, грѣшнымъ людемъ помощнице, | тебе в¦день и҆¦в¦нощи просимъ, руцѣ свои вси поднѡсимъ.

2

Будь причиною свѡею, не¦гордь прозбою нашею, | внесиѧ сыну свѡему, царю и҆¦богу нашему.

3

а҆бы рачилъ заховати, не¦допускалъ воевати, | церкви божей борѡнити, вѣры нашей хоронити.

4

Ѿ¦поганъ лъдей злосли́вых, вѣры на́шей незычливыхъ1, | которые здавна воюютъ, на¦христїа́нъ наступаютъ.

5

ꙗ҆́къ бы могли ѹ҆лови́ти, вѣры на́шей не¦хили́ти2, | ты христе царю боже мой, а҆зъ пред¦тобою слуга твой.

6

До¦ногъ твои҆́хъ упадаю, ратунку з¦н҃ба жадаю, | рачь на́мъ ласку показати, вѣрнымъ царство даровати.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 171v; GIM Chlud. 126, 125v-126r; RNB Pogodin 426, 36v-37r; RNB Q XIV 21, 163r; RNB Q XIV 25, 207v; vgl. Rothe 1984, Nr. 814; Javorskij 1934, S. 20 (= Песенник Тарахонича, 1757, 45v-46r; Ю[гасевича] III, 99v-99r); Hnatjuk 1902, S. 218-219 (aus: Рукопис Лїкара, нр. 33, стр. 50-51); CNB Maslov 54b, 68v (datiert 1739, Incipit: Hnatjuk 2000, S. 34); Песенник проф. Калужняцкого, 88v (datiert 1737, Incipit in: Voznjak URA IX (1913), S. 97).

1 2

poln.: nieżyczliwy; GIM1743, RNB Q XIV 25: keine Abweichung ESUM VI, 173: ukr.: хилити, wruss.: хіліць, poln.: chylić

Edition

526 [156]

Витай кролова неба и матко литосци 115r - Ohne Noten, poln. Text nach: Zbiór pieśni, Pelplin 1871, S. 449

1

Витай кролева неба, и҆́¦матко литосци, витай надзѣѧ нш҃а, смутку и҆¦жалосци, в҃ . 1

2

К¦тобѣ вигнан꙽ци¦є҆ви, волами синове, к¦тобѣ вздыхам плачонць1, в¦тарасѣ вен꙽дзнове, в҃ . 2

3

2 3

I owoc błogosławiony żywota twojego Racz pokazać3 po zejściu z świata mizernego.

о҆́ езу езу езу, езу мой каханы, езу слодки в¦добро[с]цы, нигды не¦пршебраны, в҃ . 8

1

Orędowniczko nasza! racz swe litościwe Oczy spuścić na nasze serca żałośliwe;

и҆¦овоцъ блг҃ословенъ, живота твоего, рачь показаць по¦зесте, свѧто ми зернего, в҃ . 4

5

K' tobie wygnańcy Ewy, wołamy synowie, K' tobie wzdychamy, płacząc, z padołu więźniowie2.

о҆́рендовичко наше, рачъ тве литосциве, ѡ҆́чи спустицъ на¦нш҃е, сердце жалобливе, в҃ . 3

4

Witaj Królowa nieba i Matko litości! Witaj, nadziejo nasza! w smutku i żałości.

O Jezu, Jezu, Jezu, Jezu mój kochany! Jezu w wielkiéj dobroci nigdy nie przebrany! Amen.

Korrektur des Schreibers: hier {ц} durch {ч} in der Hs. ersetzt. Jag1638.1695, K1863: w tarasach więźniowie Jag1638.1695: Nam okazać

Edition

6

О е҆́зу нѣхъ по¦смерти, к¦цѣбѣ окландами1, о¦мр҃иѧ, ѹ҆прось намъ, чего пожандамы, в҃ . 6

7

527

O Jezu I niech po śmierci Ciebie oglądamy, O Marya! nam czego pożądamy.

Упрось намъ сына твоего, еже былъ милосцивъ, жебы рачилъ нас збавиць, от адской вѣчности. 7

Uproś nam żywot wieczny, grzechów odpuszczenie, A przy śmierci lekki zgon i duszne zbawienie.2

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1938, 92v-93r (Dolskaya 1996, S. 186-187: 13 Strophen: 1-5 = 1-4,6 dieser Hs. und den meisten poln. Vorlagen; Str. 6-13: anderes Lied); RGB Und. 897, 23r-v; RNB Pogodin 426, 166v-167r (Kursivschrift; ohne Noten; 6 Str.); RNB Q XIV 25, 203v (Kursivschrift; 6 Str.); vgl. Rothe 1984, Nr. 109; RNB Kir.Bel. Nr. 783/1040, 51v-52r (vgl. Zosym 2011, S. 144) POLN. VARIANTEN: Parthenomelica (Wilno) 1613, Pieśń XXVIII (5 Strophen: 1-4,6); Jagodyński 1638.1695, S. 11 (5 Strophen: 1-4,6); Cornu Copiae 1668, S. 61; Rotuły (Wilno) 1721 (ohne Str. 7); Cancyonal (Wrocław) 1734, S. 186 (5 Strophen: 1-4,6); Pieśni nabożne (Wilno) 1745, S. 372 (5 Strophen: 1-4,6); Kancyonał (Kraków) 1794, S. 399 (Strophen: 1-4); Kancyonał (Kraków) 1800, S. 384: „Salve Regina po Polsku“; Mioduszewski 1838, S. 186; Kancyonał 1863, S. 318 (Strophen: 1-4,6); Zbiór pieśni (Pelplin) 1871, S. 449, Pieśń V (Das Lied gehört in die Sammlung der 77 Lieder mit der Thematik "Pieśni o Najświętszej Maryi Pannie", S. 446-514); Droga do Nieba (Pelplin) 1901, S. 427: "Antyfona o najświętszej Maryi Pannie" (6 Strophen: 1-6; Das Lied gehört in die fünfte Station der "Obrządek żałobnej Procesyi na dzień Zaduszny", S. 424-431); Cantional 1707/1732, vgl. Incipitarium: Wöhler 1999, Nr. 596; Das Lied ist nicht enthalten in: PN1627, PN1674. KOMMENTAR: Das Lied ist in die katholische Tradition einzuordnen. Allerdings bewegt es sich außerhalb von großen Überlieferungszweigen (Jagodyński, "Pieśni nabożne" aus dem 17. Jh., Kantyczki des 18./19. Jhs.), sondern scheint einer Version abzustammen, die für kultische Zwecke (Prozessionen) benutzt wurde. Die kyrillische Version in GIM 1838 ist in den Strophen 6 bis 13 durch Zusätze erweitert, die aus anderen Liedern oder Liedteilen stammen.

1 2

In der Hs. ist an dieser Stelle {к} und {г} verwechselt. Die letzte Strophe weicht vom kyrillischen Text erheblich ab.

Edition

528 [157] Аггелскую днесь вси радость 115v-116r

1

Агг҃лскую дн҃сь в꙽си радость, челв҃ѣческую сладость, прїидите возвеличимъ, | и¦о҆дни сѣмъ услышим, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

2

Сѣй св҃тый нареченный дн҃ь, во́ньже хс҃ возвратѝ плен, прежде ле́стиꙗ плене́нны, | нн҃ѣ¦же крⷭтом спс҃ен꙽ны, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

3

Сн҃а е҆диноро́днаго, ї¦ѿц҃у сопресто́лнаго, и҆¦свт҃ому дх҃у куп꙽нѡ, | с¦пребыва́ющу не¦смутно, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

4

Вѡскресшагѡ дн҃сь ѿ¦мертвых, и҆¦разрусшагѡ у҆́зъ тле́н꙽ных, ра́дуйтесѧ вещавшагѡ, | и¦печаль в꙽сю раз꙽рушшаго, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

5

Земнаго сѝ виногра́да, є҆ликѡ добраѧ ча́да, дх҃овно возвеселимсѧ, | агнцем свт҃ым учредимсѧ, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

Edition

6

Пи́вѡ но́вое пи́юще, їи҆с҃а всѝ пою́ще, пребыв꙽ша пе́рвѡ в¦дѣ́лѣ, | и҆¦недоспѣв꙽ша к꙽¦тѣх мѣ́рѣ, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

7

Постившесѧ си достойно, приїми́те мзду довольнѡ, ꙗ҆́кѡ рабѝ усе́р꙽днїи, | и¦кѡ́ влⷣцѣ любе́з꙽нїи, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

8

Ели́цы¦же у҆ме́длиша, и¦с¦пе́р꙽выми недоспѣ́ша, не¦бо́йтесѧ медле́нїѧ, | свѡего̀ заколе́нїѧ, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

9

Бг҃одарѧ́ще пра́зднуйте, и҆¦со¦в꙽сѣ́ми торжествуйте, нелиша́ющесѧ ма́н꙽ны, | ѿ¦небс҃ъ нам си пода́нный, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

10

Ра́достїю вопиюще, пѣ́снъ ве́селую поюще, свѣтїсѧ свѣтїсѧ новый, | їєрⷭлїме добрый, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

11

и҆¦возведѝ о҆́чи своѧ, сио҆́нѣ виждь чада твоѧ, и҆з꙽дале́ча приїдо́ша, | и҆¦в¦ра́дость твою̀внидо́ша, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

529

530

Edition

12

Ѿ¦запада собраннаѧ, ѿ¦сѣ́вѣра и҆збраннаѧ, и҆¦ѿ¦мо́рѧ и҆¦ѿ¦ю́га, | стоѧ́щути о҆крⷭтъ кру́га, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

13

Гдⷭа сла́вѧще ꙗ҆́снѡ, еликѡмѡ́шѡ и҆¦гласнѡ, рай нам нн҃ѣ ѿверзшагѡ, | и҆¦ме́р꙽твыхѧ воскре́сшаго, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

14

Агг҃ловъ цр҃ѧ поюща, наслы́шанїе зову́ща, еже в꙽нѧти мл҃твы глас, | вводи́ти ѿц҃у в꙽сѣ́хъ на́съ, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

15

Иже в¦житїи сѣм сущих, его пастырства иждущих, напасти здѣ избавитъ, | и҆¦тамо¦всех¦мук сво́бо́дитъ, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

16

Пастырѧ и҆¦в꙽сѣхъ пасомыхъ, и́звѣсти в꙽мѣ́сто питомых, со¦св҃тыми купно быти, | со¦агг҃лы вѣ́чно жити, аллилиуѧ ал҃ ал҃.

KYRILL. VARIANTEN: GIM 1743, 202v-203r; GIM Chlud. 126, 2v-3r; GIM 1938, 55v-56r (Edition: Dolskaya 1996, S. 108-109); RNB Q XIV 141, f. 135v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 65; hier Kommentar von Peretc: Церк.-слав. На Воскресенiе Христово); Kaleki 1863, Nr. 404, Bd. 5, S. 3 (hier Kommentar: "Первую половину Стиха ср. съ извѣстнымъ словомъ Златоуста на Пасху"). ANMERKUNG: Pozdneev 1958b, S. 365; auch 1996, S. 24, 39: das Lied stammt vom Priestermönch German. Es sind darin zwei Akrosticha enthalten; das eine ist nicht entschlüsselt, das andere lautet: "Герман сие написа".

Edition

531

[158] Идутъ лѣта всего свѣта [F] 116v- ohne Noten, Fragment1

1

и҆́дутъ лѣта всего свѣта, приближисꙗ конецъ вѣка, | ...

2

Ѡх ꙗ҆́къ маю ѿвѣтъ дати, гдѣ прийдетъ час з¦мертвих востатии2, | ...

3

а҆ хтожъ тогда загамуетъ, душу мою поратуетъ, | ...

4

Наги станут человѣци, з¦откритими таемницы, | ...

5

А¦забуду свѣта сего и҆́¦славою у҆тщенною, | ...

6

Дн҃ь той страшный грѣшнимъ людемъ, гдѣ на судѣ всѣ там будемъ, | ...

7

Ахъ мнѣ много согрѣшившу, до¦покуты не¦прибывшу, | ...

8

и҆́змилуйсꙗ надо¦мною, з¦грѣшнихъ ѿч҃е пред¦тобою, | ...

9

Любовїю прибѣгаю, со¦слезами ти волаю, | ...

10

ꙇ҆с҃е мой и҆́¦творче мой, призри на¦мꙗ аз е҆́смь рабъ твой, | ...

11

День приходитъ грѣхъ сꙗ родитъ, до¦покути не¦приводит, | ...

12

о҆́ле ѡ҆́лѣ страшный день той, гдѣ выходит с¦тѣла духъ мой, | ...

13

В¦молодости вѣку моем напол꙽ненымъ тины гноемъ, | ...

14

ꙇ҆с҃ хрⷭта ѡ҆́жидаю, и҆́¦в¦но у҆фность покладаю, | ...

15

Чаю з¦мертвихъ всѣмъ востати, судꙗщаго ѡ҆́глꙗдати, | ...

1 2

Auf eine Ergänzung des Liedes aus anderen kyrillischen Quellen wird hier verzichtet, da aus der Moskauer Handschriftengruppe keine Varianten vorliegen. sic!

Edition

532 16

А¦родъ будет человѣчий, на¦двѣ части раздѣленый, | ...

17

Бг҃у слава и҆́¦держава, ѿ¦насъ будет честь и҆́¦хвала, | ...

KYRILL. VARIANTEN: RNB Q. I. Nr. 1141, 229v-230r (Hs. "Лицевой Апокалипсисъ", 1721; Abdruck: Katalog sobranija rukopisej Buslaeva, sost. Byčkov, Spb 1897, S. 6); LMAB F19-233, f. 20v-21r (Edition: Stern 2000, Nr. 39, S. 461); Javorskij 1934, S. 274-276 (aus: Песенник Югасевича III, 107v); Kaleki 1863, Nr. 470 (aus: Рукоп. Унд. № 6); Žeňuch 2006, Nr. 257, S. 588-589 (aus: Nižnotvarožský spevník, Anf. 18. Jh., fol. 93r-95r); vgl. Rothe 1984, Nr. 306. ANMERKUNG: Es sind mehrere spätere Versionen dieses Liedes bekannt, die im Kulturkreis der Altgläubigen tradiert werden, vgl. Рождественский, Т. С.: Памятники старообрядческой поэзии. Москва 1909, Nr. 91, S. 117 (darin auch andere Versionen des Liedes: vgl. Nr. 2, S. 4; Nr. 89, S. 115 und Nr. 90, S. 116). –––––––––––– [159] О пресвятая дѣво, помощнице моя 117r - ohne Noten

1

Ѡ пресвятая дв҃о помощнице моя, помагай¦ми в¦утрапенѣ завше¦млⷭть тв[оя]1.

2

На¦то в¦гръхах первородных естес не¦зача[та]2, и¦до¦неба горне естес пано взята.

3

Кто тебе на¦помощъ не¦хощет взываты, нещасливы¦той чл҃вкъ може¦ся назвати.

4

Ты¦бо квѣтокъ рожаный естесь породила, и тым квѣтком рабом своим црⷭтво ѿворила.

1 2

Die Textzeile geht über den Rand hinaus. Anzunehmende Lücke, ergänzt.

Edition

5

í¦тебѣ есть власть дана грѣшних спомогати, вѣм¦бо можеш хтⷭа бг҃а за¦насъ ублагати.

6

Благай ѡ҆́¦цр҃це у¦прⷭтола его створителя, н҃бу и¦земли и¦сина твоего.

7

Ты нам здарилъ на¦сем свѣтѣ спокойне мешкати, потом в¦небѣ лице его вѣчне [оглондати]1.

533

KYRILL. VARIANTEN: LMAB F19-233, 63r-v (Edition: Stern 2000, Nr. 127, S. 625); vgl. Rothe 1984, Nr. 489; Bohohlasnyk (Počajiv) 1790, Nr. 142; Javorskij 1934, S. 106 (Incipit: Песенник Югасевича III, 99r). –––––––––––– [160] Апостели с конца свѣта собрашася для совѣта 117v - ohne Noten, Fragment, recto-Seite fehlt; kollationiert und emendiert

1

Апⷭтли с¦конца свѣта, собрашася для совѣта, в҃ , ѡ҆́¦дѣвце твое успение, [прїими нш҃е хваление, и¦подаждь нам радование].

2

[Отцъ свыше призираетъ, сынъ матери]2 руку дает, ѡ¦дв҃це твое успение, прїими нш҃е хваление, и подаждь нам радо[вание].

1 2

Offensichtliche Lücke, ergänzt aus Stern 2000, Nr. 127, S. 625. Kollationiert aus Kaleki 1863, Bd. 5, Nr. 431, S. 46.

534

Edition

Петр[ъ]1 [зовяще со слезами, матко молися за нами]2, [ѡ¦дв҃це твое успение, прїими] нш҃е хваление, и¦подаждь нам радование. 3

И¦ты сн҃у и¦бж҃е мой, в¦руцѣ твои [даю дх҃ъ мой]3, [ѡ¦дв҃це твое успение, прїими нш҃е хваление, и¦подаждь нам радование].

4

А¦ты ѳоме неопознася, з¦гепсиманию скоро поспѣшася, ѡ¦дв҃це твое успение, [прїими нш҃е хваление, и¦подаждь нам радование].

5

[Будь похвална избранная]4, ты цр҃це нбнⷭая, ѡ҆¦дв҃це твое успение, прийми нш҃е хваление, и¦подаждь нам радов[ание].

KYRILL. VARIANTEN: RGB 9498, 210v-211r; RGB Undol'skij 897, 21r; RNB Q XIV 25, 208v; vgl. Rothe 1984, Nr. 24; RNB Q XIV 141, f. 57v (Incipit: Peretc 1900, I-2, S. 59); Kaleki 1863, Bd. 5, Nr. 431, S. 46: Abschnitt "Успение", Anmerkung von Bessonov: "Рукоп. Сидор. принята за основу. разнорѣч. рукоп. Гаврил. № 2, Ростов. № 2, Унд. № 4, Швед., Кир. Рогож., изданія Добрын. и Вар."

1 2 3 4

Emendiert aus RNB Q XIV 25, 208v aus: петрѣ Anzunehmende Lücke, emendiert aus RNB Q XIV 25, 208v Kollationiert aus RGB 9498, 210v Kollationiert aus RNB Q XIV 25, 208v

Alphabetisches Verzeichnis der Lieder der Handschrift А длугож ми тему мизернему святу похлебовац ............................................................... 356 А мам ци я свего, ѣзуса милего ........................................................................................... 229 Аггелскую днесь вси радость .............................................................................................. 528 Аніоловѣ цуі пословѣ в полу стали [F] ............................................................................... 183 Анѣле стружу прзиданый, проше цѣ чловѣк стросканый................................................. 341 Апостели с конца свѣта собрашася для совѣта .................................................................. 533 Архаггели з нѣба пришли до богородицы .......................................................................... 211 Ахъ бяда бяда мнѣ геродови, утропіонему велце кролеви................................................ 415 Бенде цѣ велбил мой панѣ [F].............................................................................................. 154 Бенде я завше велбилъ имѣ бога мего................................................................................. 447 Благого царя мати ................................................................................................................. 524 Богородице вѣрным оборона ............................................................................................... 204 Богородице царице, пречистая владычице ......................................................................... 508 Богъ земно чего сѣ фрасуѣ, фрасуѣ жем грзехи чуѣ.......................................................... 397 Боже заступи, боже притупи, мнѣ жало грѣховное ........................................................... 306 Боже ласкавый, прзийми плачъ крвавый ............................................................................ 304 Боже чемус мѣ чемус мѣ мой вѣчны................................................................................... 322 Бондзь подзровіона панѣнко марїя...................................................................................... 345 В дзѣнь божего народзѣня весели людзѣ ........................................................................... 388 Велможна панно горо превысока ........................................................................................ 315 Весолы намъ дзись дзѣн настал [F]..................................................................................... 157 Витай кролова неба и матко литосци.................................................................................. 526 Витай ѣзу христе з небѣских ясносци................................................................................. 174 Вси господа восхвалите........................................................................................................ 501 Вшисцы вѣрни спеваймы хваліонц бога свего................................................................... 180 Вы буйне вятры шуміонце лясы .......................................................................................... 221 Гей нам гей, нам сѣ то дзися веселиц ................................................................................. 231 Гейнал вшисци заспѣваймы, ченсць и хвале богу даймы ................................................. 375 Дзѣціонтко сѣ народзило, вшитек свят увеселило............................................................. 217 До цѣбѣ панѣ покорне волами............................................................................................. 445 Духы прожне смѣртелносци ................................................................................................ 465 Душа в цѣле веселеѣ, весолосци не згуби .......................................................................... 373 Душа в цѣле веселѣ весолосци не згуби ............................................................................. 367 Езу христе вѣчнѣ живый, боже чловѣче правдзивы [F] .................................................... 256 Езу христе панѣ мили, баранку барзо цѣрпливы ............................................................... 428 Если сам панъ дому не збудуе ............................................................................................. 339 Есть здрада в свѣцѣ [F]......................................................................................................... 488 Жал ми жем кѣды згрзешил................................................................................................. 477 Жалосне панѣнка плакала, гды сына на крыжу видзяла ................................................... 310 Живоносный садъ, одушевленный градъ ........................................................................... 517 Завитай пани свята, нѣбѣска кроліова ................................................................................ 189 Згрешилес адамѣ в цихим жиіонц краю ............................................................................. 372 Згрзешилес адамѣ, в цихим жиіонц краю........................................................................... 360 Здровас бондзь марїя, нѣбеска лилѣя.................................................................................. 329 Здровась одъ аніола, поздровѣнѣсь мяла............................................................................ 224

536

Edition

Злота ойчизна ѯенства литевскѣго....................................................................................... 308 Злый татарине пекелный сыне............................................................................................. 285 Идутъ лѣта всего свѣта [F]................................................................................................... 531 Крзижу свѣнти надевшитко, дрзево нашляхтенѣйше........................................................ 418 Кролю маленкий наш панѣ, хоров анѣлских коханѣ......................................................... 348 Кролю нѣбески здровѣ душу моѣ........................................................................................ 361 Кто сѣ в опѣкѣ пода пану свему .......................................................................................... 458 Кто хце паннѣ Марыей служиць ......................................................................................... 379 Ликуйте церкве восточная чада........................................................................................... 515 Любо кѣды злотый фебус выника з моря ........................................................................... 320 Мало людзи на тым свѣцѣ кторзы сѣ бога боіо ................................................................. 206 Мамы прзияцѣля христа збавицѣля .................................................................................... 391 Матко святая людемъ утрапіоным ...................................................................................... 199 Мысль чловѣче завжды, иж муси умрзець кажды ............................................................. 192 Над іорданем стала, до бога волала..................................................................................... 298 Наклон о ѣвропо наклон уши своѣ...................................................................................... 302 Насвѣнтша панно слична мария .......................................................................................... 483 Насвѣнша марїя в огродечку была ...................................................................................... 297 Нигды сѣ не ленка цнота, нигды жаднего клопота ............................................................ 295 Николае чюдотворче, на враги наша поборче [F] .............................................................. 519 Нѣ вем ах нѣ вѣм гздзѣ мам векъ кончиц [F] ..................................................................... 169 Нѣ вѣм ах нѣ вѣм як прозбе вносиц [F] .............................................................................. 351 Нѣ дуфай в щенсцю надер и мондросци............................................................................. 300 Нѣвинносць панѣ мое........................................................................................................... 455 Нѣх монарховѣ, място све фундуіо..................................................................................... 266 О душо вшелка набожна, ку милему богу склонна ........................................................... 425 О езу сыну дрогий, навѣдзаш тен хлѣв убогий .................................................................. 443 О круліова нѣба, кому цѣ не трзеба .................................................................................... 282 О маріе яко взывац, яко цѣбѣ мам называц........................................................................ 435 О мати дѣво красная, тыс богу возлюбленная ................................................................... 284 О мизерне душо моѣ [F] ....................................................................................................... 494 О надрожшиї квятечку ......................................................................................................... 439 О пренасвѣншо панно чистосци .......................................................................................... 293 О пресвятая дѣво, помощнице моя...................................................................................... 532 О пречиста дзевицо нѣбѣска круліово ................................................................................ 281 О смѣртелный o мизерный, цож собѣ думамы................................................................... 195 О чловѣче вспомни собѣ ...................................................................................................... 200 Ой не раз не два злый нѣвдзѣнчнику згрзешилес .............................................................. 350 Ойче боже вшехмогонцы, кторис з милосци горонцы ...................................................... 405 От богу мила од вѣков выбрана........................................................................................... 316 Панно над хори анѣлскѣ взнѣсона ...................................................................................... 473 По упадку чловѣка грзешнего [F]........................................................................................ 170 Поганцы о боже живый, воюіо твой край власцивы.......................................................... 289 Послухайцѣ з веселѣм, цо сѣ дня тего ................................................................................ 185 Похвалу принесу сладкому їсусу ........................................................................................ 504 Почто мир гордится во временной славѣ ........................................................................... 364 Пречистая голубице, нескверная дево агнице.................................................................... 349 Прзебралем мяре ах мой моцный боже............................................................................... 226 Прзез меру впадаю во грзехи [F] ......................................................................................... 214

Edition

537

Прзи оней горзе свѣцон сѣ зорзе ......................................................................................... 260 Прзидзѣ панѣ загинонць ратунку потрзеба ........................................................................ 480 Прзидзѣ час гды душа, нѣ зостанѣ в цѣлѣ.......................................................................... 228 Просмишъ дзися свѣнтего дха, бисми били правей вяри.................................................. 433 Радуйся радост твою воспѣваю [F] ..................................................................................... 521 Радуйтеся богу господеви .................................................................................................... 506 Рачь цѣ послухац те справы, ктора сѣ вон час обявы........................................................ 400 Роже сличная, дево чистая ................................................................................................... 314 Розмышляй собѣ о чловечѣ кажды...................................................................................... 233 Розмышляймы дзис вѣрни хрисциянѣ ................................................................................ 164 Сам мой пан бог найвыжши мым щенсцѣм кѣруѣ ............................................................ 374 Сам я не знаю як на свѣте жити........................................................................................... 279 Слухай цо живо вшиткѣ зѣмскѣ крае.................................................................................. 468 Слухайцѣ вшисци яко богъ ласкавый ................................................................................. 235 Смутне ме серце в жалосци омдлева................................................................................... 398 Твоя ченсць хвала наш вѣчний панѣ................................................................................... 436 Тебѣ ся господи всѣм сердцемъ исповѣм........................................................................... 338 Тыс кторас пѣнкнѣ дни своѣ скончила ............................................................................... 252 Тыс нендзна душе згрешилас так ойцу............................................................................... 353 Уменченѣ ѣзуса кроля нѣбескѣго........................................................................................ 270 Уступуй ночи, свѣтлость у очи............................................................................................ 313 Утро востав воспѣваемъ....................................................................................................... 276 Уфамъ богу в нещенсцю мым же мѣ он поцеши ............................................................... 342 Христос з дѣвы ся раждает, богъ человѣком ставает ........................................................ 317 Христус з мартвихъ встал ѣсть, нам на прзиклад данъ ѣсть............................................. 430 Царю небесный златым венцем славы [F] .......................................................................... 503 Цо за прзичина же так умѣраіо............................................................................................ 357 Цож я чиниць грешне цяло бенде........................................................................................ 263 Цожъ я чиницъ іезу слодкий бенде [F] ............................................................................... 162 Чем нѣ жалуешъ, нѣ покутуеш ............................................................................................ 321 Чему серце тескнѣе чем весолосць губи............................................................................. 232 Чиста дзѣвицо і аггелска пани ............................................................................................. 394 Чистая богородице, грѣшнымъ людемъ помощнице......................................................... 525 Что ожидаю на что взираю идут скоро лѣта ...................................................................... 368 Что тя именуемъ обрадованная [F] ..................................................................................... 513 Что тя марїе наречемъ, и како достойно почтемъ.............................................................. 509 Щедзіонцъ по ниских брзегах.............................................................................................. 461 Щенсцѣ одмѣнне и вѣлце зрадливе [F]............................................................................... 213 Юж цѣ жегнамъ наймилший сыну ѣзусѣ............................................................................ 287 Южъ згин смѣху и злы мой грзеху, и всшискѣ нѣцноты моѣ .......................................... 355 Южъ пречъ свѣцѣ нѣ трзеба ми цѣ ..................................................................................... 219 Ютро дзися вчора, чекай до вѣчора .................................................................................... 332 Яко на пущи прендкѣми псы щвана.................................................................................... 452

538

Edition

Liednummernverzeichnis [6]............................. 153 7 ( з҃ )........................ 157 [12] ( вꙇ҃ ) .................. 162 13 ( гꙇ҃ )..................... 164 14 ( дꙇ҃ ) .................... 169 [19]........................... 170 20 (к҃ ) ...................... 174 21 ( ка҃ ) ................... 180 [23]........................... 183 24 ( кд҃ ) ................... 185 25 ( кє҃ ) ................... 189 26 (кѕ҃ )..................... 192 27 (кз҃ )..................... 195 28 ( ки҃ ) ................... 199 29 ( кѳ҃ ) ................... 200 30 ( л҃ ) ..................... 204 31 ( ла҃ ) ................... 206 32 ( лв҃ ) ................... 211 33 ( лг҃ ).................... 213 [34]........................... 214 35 ( ле҃ ).................... 217 36 ( лѕ҃ ).................... 219 37 ( лз҃ ).................... 221 38 ( ли҃ ) ................... 224 39 ( лѳ҃ ) ................... 226 40 ( м҃ )..................... 228 41 ( ма҃ ) ................... 229 42 ( мв҃ )................... 231 43 ( мг҃ ) ................... 232 44 ( мд҃ )................... 233 44[a] ( мд҃ )............... 235 45 ( ме҃ ) ................... 252 45[a] ( ме҃ ) ............... 256 46 ( мѕ҃ ) ................... 260 47 ( мз҃ ) ................... 263 48 ( ми҃ )................... 266 49 ( мѳ҃ )................... 270 50 ( н҃ ) ..................... 276 51 ( на҃ ) ................... 279 51[a] ( на҃ ) ............... 281 52 ( нв҃ ) ................... 282 53 ( нг҃ ).................... 284 54 ( нд҃ ) ................... 285 55 ( не҃ ) ................... 287 56 ( нѕ҃ ).................... 289 57 ( нз҃ ).................... 293

58 ( ни҃ )....................295 59 ( нѳ҃ )....................297 60 ( ѯ҃ ).......................298 61 ( ѯа҃ ).....................300 62 ( ѯв҃ ).....................302 63 ( ѯг҃ ).....................304 64 ( ѯд҃ ).....................306 65 ( ѯе҃ ).....................308 66 ( ѯѕ҃ ) .....................310 67 (ѯз҃ )......................313 68 ( ѯи҃ ) ....................314 69 ( ѯѳ҃ ) ....................315 70 ( о҃҃ ) ......................316 71 ( оа҃҃ ) ....................317 72 ( ов҃ ) ....................320 73 ( ог҃ ) ....................321 74 ( од҃҃ ) ....................322 75 ( оє҃ ) ....................329 76 ( оѕ҃ ).....................332 77 ( оз҃ ) ....................338 78 ( ои҃ )....................339 79 ( оѳ҃ ) ....................341 80 ( п҃ ) ......................342 81 ( па҃ ) ....................345 82 ( пв҃ ) ....................348 83 ( пг҃ ) ....................349 88 ( пи҃ )....................350 89 ( пѳ҃ )....................351 [90]............................352 91 ( ча҃ ) ....................353 92 ( чв҃ ) ....................355 93 ( чг҃ ) ....................356 94 ( чд҃ ) ....................357 95 ( че҃ ) ....................360 [95a]..........................361 [96]............................364 97 ( чѕ҃ ).....................367 98 ( чи҃ )....................368 99 ( чѳ҃ ) ....................372 99[a]..........................373 99[b]..........................374 100 ( р҃ ) ....................375 101 ( ра҃ ) ..................379 102 ( рв҃ ) ..................388 103 ( рг҃ ) ..................391 104 ( рд҃ ) ..................394

105 ( ре҃ ) .................. 397 106 ( рѕ҃ ) .................. 398 107 ( рз҃ ) .................. 400 108 ( ри҃ ).................. 405 109 ( рѳ҃ ).................. 415 120 ( рк҃ ).................. 418 121 ( рка҃ )................ 425 122 ( рк҃в )................ 428 123 ( ркг҃ ) ................ 430 124 ( ркд҃ )................ 433 125 ( рке҃ )................ 435 126 ( ркѕ҃ ) ................ 436 127 ( ркз҃ ) ................ 439 128 ( рки҃ ) ............... 443 129 ( ркѳ҃ )................ 445 [130] ......................... 447 [131] ......................... 452 [132] ......................... 455 133 ( [п]лг҃ ).............. 458 [134] ......................... 461 [135] ......................... 465 [136] ......................... 468 [137] ......................... 473 [138] ......................... 477 [139] ......................... 480 [140] ......................... 483 [141] ......................... 488 [142] ......................... 494 [143] ......................... 501 [144] ......................... 503 [145] ......................... 504 [146] ......................... 506 [147] ......................... 508 [148] ......................... 509 [149] ......................... 513 [150] ......................... 515 [151] ......................... 517 [152] ......................... 519 [153] ......................... 521 [154] ......................... 524 [155] ......................... 525 [156] ......................... 526 [157] ......................... 528 [158] ......................... 531 [159] ......................... 532 [160] ......................... 533

Verzeichnis polnischer Paralleltexte Ach biada, biada mnie Herodowi, utrapionemu wielce Królowi ............................................ 415 Aniołowie, cui posłowie, w polu stali..................................................................................... 183 Bądź pozdrowiona Panienko Marya ....................................................................................... 345 Będę Cię wielbił, mój Panie, póki mię na świecie stanie........................................................ 154 Będę ja zawsze wielbił, imię Pana mego ................................................................................ 447 Boże łaskawy, przyjmij płacz krwawy, upadających ludzi..................................................... 304 Boże, czemuś mię, czemuś mię mój wieczny ......................................................................... 322 Chrystus zmartwychwstań jest, nam na przykład dan jest ...................................................... 430 Cnota klejnot niestracony, cnota skarb nieprzepłacony .......................................................... 295 Co za przyczyna, że tak umierają............................................................................................ 357 Coż ia czynić grzeszne ćiało będę........................................................................................... 263 Do Ciebie Panie, pokornie wołamy ........................................................................................ 445 Duchy prózne śmiertelności.................................................................................................... 465 Dzieciątko się narodziło, wszystek świat uweseliło................................................................ 217 Hejnał wszyscy zaśpiewajmy, cześć i chwałę Bogu dajmy .................................................... 375 Heynał wzyscy zaśpiewaymy, cześć, chwałe Bogu oddaymy ................................................ 276 Jako na puszczy prędkimi psy szczwana ................................................................................ 452 Jeśli domu sam Pan nie zbuduje ............................................................................................. 339 Jest zdrada w świecie, jak w polnym kwiecie......................................................................... 488 Jesu Chryste wiecznie żywy, Boże człowiecze prawdźiwy .................................................... 256 Jezu Chryste Panie miły, Baranku bardzo cierpliwy............................................................... 428 Jutro dzisiaj wczora, czekaj do wieczora ................................................................................ 332 Już precz świecie, nie trzeba mi cię ........................................................................................ 219 Krółu niebieski, zdrowie dusze mojej..................................................................................... 361 Krzyżu Święty, nadewszystko, drzewo przynajszlachetniejsze .............................................. 418 Kto chce Pannie Maryi służyć ................................................................................................ 379 Kto się w opiekę poda Panu swemu........................................................................................ 458 Mało ludźi na tym świećie, ktorzy się Boga boią ................................................................... 206 Mamy przyjaciela, Chrystusa Zbawicieła ............................................................................... 391 Myśl człowiecze zawżdy, iż muśi umrzeć każdy.................................................................... 192 Najświętsza Panno, śliczna Marya, wszystkiego świata wonna lilia ...................................... 483 Nakłoń, o Ewropa, nakłoń uszy swoie .................................................................................... 302 Niech monarchowie miasta swe budują.................................................................................. 266 Niewinność, Panie, moję, przyjmi w obronę swoję ................................................................ 455 O człowiecze wspomni sobie.................................................................................................. 200 O Duszo wszelka nabożna, ku miłemu Bogu skłonna ............................................................ 425 O Królowa Nieba, komuż Cię nie trzeba ................................................................................ 282 O mizerna duszo moia, gdźie ty zażywasz pokoia.................................................................. 494 O nadroższy kwiatecżku Pańieństwá cżystego ....................................................................... 439 O Smiertelni, o mizerni, coż sobie dumamy ........................................................................... 195 Oj Jezu, mój Synu drogi, nawiedzasz ten chlew ubogi ........................................................... 443 Ojcze Boże Wszechmogący, który z miłości gorącej ............................................................. 405 Panno nád Chory Anielskie wźnieśiona.................................................................................. 473 Po upadku człowieka grzesznego, użalił się Pan stworzenia swego ....................................... 170 Pohańcy, o Boże żywy, wojują Twój kraj właściwy............................................................... 289

540

Edition

Posłuchajmy s weselem, co się dnia tego................................................................................ 185 Prośmyż dzisiaj Świętego Ducha, nabożnie jak się nam to słucha ......................................... 433 Przy onej górze świecą się zorze............................................................................................. 260 Przyjdźie Panie zaginąć ratunku potrzeba............................................................................... 480 Raczcie posłuchać téj sprawy, która się w on czas objawi ..................................................... 400 Rozmyślajmy dziś wierni Chrześcianie .................................................................................. 164 Sam Pan Bog moy naywyższy mym szczęśćiem kieruje ........................................................ 374 Siedząc po niskich brzegach Babilońskiej wody .................................................................... 461 Słuchaj, co żywo, wszystki1 ziemskie kraje ........................................................................... 468 Słuchajcie wszyscy iako Bóg łaskawy.................................................................................... 235 Smutne me serce w żałości omdlewa...................................................................................... 398 Twoja cześć chwała nasz wieczny Panie ................................................................................ 436 Ty, któraś pięknie dni swoje skończyła .................................................................................. 252 Ufam w Bogu w nieszczęściu mem, że mię on pocieszy ........................................................ 342 Umęczenie Jezusa, Krola niebieskiego ................................................................................... 270 W dzień Bożego Narodzenia, weseli ludzie............................................................................ 388 Wesoły nam dzień dziś nastał, którego z nas każdy żądał ...................................................... 157 Witaj Królowa nieba i Matko litości....................................................................................... 526 Witay Jezu Chryste, z niebieskiey iasnośći............................................................................. 174 Wszyscy wierni śpiewajmy, chwaląc Boga swego ................................................................. 180 Zal mi żem kiedy zgrzeszył, przez me wszytkie lata .............................................................. 477 Zawitaj Pani świata, niebieska Królowa ................................................................................. 189 Zdrowaś bądź Marya, niebieska Lilia ..................................................................................... 329 Zdrowaś od Anyoła, pozdrowienieś miała.............................................................................. 224

Ausgewählte Faksimiles der Hs. RNB Podogin 1974

RNB Pogodin 1974, 29v (Lied Nr. 49, Schreiber des Teils A)

542 Ausgewählte Faksimiles

RNB Pogodin 1974, 30r (Lied Nr. 49, Schreiber des Teils A)

Ausgewählte Faksimiles

543

RNB Pogodin 1974, 99v (Lied Nr. 137, Schreiber des Teils B)

544 Ausgewählte Faksimiles

RNB Pogodin 1974, 100r (Lied Nr. 137, Schreiber des Teils B)

Ausgewählte Faksimiles

545

RNB Pogodin 1974, 111v (Lied Nr. 151, Schreiber des Teils C)

546 Ausgewählte Faksimiles

RNB Podogin 1974, 112r (Lied Nr. 151, Schreiber des Teils C)

Ausgewählte Faksimiles

547

BAUSTEINE ZUR SLAVISCHEN PHILOLOGIE UND KULTURGESCHICHTE REIHE B: EDITIONEN HERAUSGEGEBEN VON ROLAND MARTI, PETER THIERGEN, LUDGER UDOLPH, BODO ZELINSKY UND DANIEL BUNČIĆ



EINE AUSWAHL

BD. 28 | ANGELINA MINCEVA, IRMGARD LORENZ (HG.)

BD. 24 | JURIJ JASINOVS’KYJ (HG.)

‌ISAAK‌DER‌SYRER

‌DAS‌LEMBERGER‌IRMOLOGION

‌A BHANDLUNGEN‌ZUR‌ASKESE

‌D IE‌ÄLTESTE‌LITURGISCHE‌MUSIKHAND-

FACSIMILE DER SLAVISCHEN KÖLNER

SCHRIFT‌MIT‌FÜNFLINIENNOTATION‌AUS‌

HANDSCHRIFT AUS DEM XV. JAHRHUN-

DEM‌ENDE‌DES‌16.‌JAHRHUNDERTS

DERT MIT DEUTSCHER ÜBERSETZUNG

BEARBEITET VON CAROLINA LUTZKA

2015. 2 BDE. ZUS. XXXV, 1155 S. 2 FARB.

2008. LVIII, 509 S. MIT 510 FAKSIMILES.

ABB. GB. | ISBN 978-3-412-22373-1

GB. | ISBN 978-3-412-16206-1 BD. 29 | VERA BISCHITZKY (HG.) BD. 25 | TATIANA FILOSOFOVA

‌IVAN‌GONČAROV

‌G EISTLICHE‌LIEDER‌DER‌‌

‌B RIEFE‌AN‌ANATOLIJ‌F.‌KONI‌‌

ALTGLÄUBIGEN‌IN‌RUSSLAND

UND‌ANDERE‌MATERIALIEN

‌B ESTANDSAUFNAHME‌–‌EDITION‌–‌‌

2016. 268 S. 5 S/W-ABB. GB.

KOMMENTAR

ISBN 978-3-412-22434-9

2010. LXXVI, 464 S. GB. ISBN 978-3-412-20564-5

BD. 30 | HANS ROTHE,

BD. 26 | HOLGER SIEGEL (HG.)

BOGOGLASNIK‌–‌PĚSNI‌

DER‌BRIEFWECHSEL‌ZWISCHEN‌

BLAGOGOVĚJNYJA‌(1790/1791)

ALEKSANDR‌I.‌TURGENEV‌UND‌VASILIJ‌

EINE‌SAMMLUNG‌GEISTLICHER‌LIEDER‌

JURIJ MEDVEDYK (HG.)

A.‌ŽUKOVSKIJ‌1802–1829

AUS‌DER‌UKRAINE.‌FACSIMILE‌UND‌

‌M IT‌BRIEFEN‌TURGENEVS‌AN‌NIKOLAJ‌

DARSTELLUNG

M.‌KARAMZIN‌UND‌KONSTANTIN‌‌

2016. 1024 S. GB.

JA.‌BULGAKOV‌AUS‌DEN‌JAHREN‌

ISBN 978-3-412-50327-7

1825–1826 2012. IV, 712 S. GB. ISBN 978-3-412-20845-5

BD. 31 | VLADIMIR NEUMANN POLNISCHE‌KIRCHENLIEDER‌‌ IN‌MOSKAU‌AM‌ENDE‌DES‌17.‌JAHR-

BD. 27,1 | ANTHONY HIPPISLEY,

HUNDERTS

HANS ROTHE, LYDIA I. SAZONOVA (HG.)

KOMMENTIERTE‌TEXTEDITION‌DER‌

‌S IMEON‌POLOCKIJ

LIEDERHANDSCHRIFT‌POGODIN‌‌

‌R IFMOLOGION

NR.‌1974‌AUS‌DER‌RUSSISCHEN‌

EINE SAMMLUNG HÖFISCH-

NATIONALBIBLIOTHEK

ZEREMONIELLER GEDICHTE

2016. 549 S. 6 S/W-ABB. GB.

2013. CLX, 480 S. 7 S/W-ABB. GB.

ISBN 978-3-412-50236-2

SG053

ISBN 978-3-412-20915-5

böhlau verlag, ursulaplatz 1, d-50668 köln, t: + 49 221 913 90-0 [email protected], www.boehlau-verlag.com | wien köln weimar