Mezus Sardu. Àndalas de identidade. Cursu de Limba e Cultura Sarda pro sas iscolas mèdias superiores. Corso di Lingua e Cultura Sarda per le scuole medie superiori

172 97 22MB

Sardinian Pages [1183]

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Mezus Sardu. Àndalas de identidade. Cursu de Limba e Cultura Sarda pro sas iscolas mèdias superiores. Corso di Lingua e Cultura Sarda per le scuole medie superiori

Table of contents :
LETZIONE 1^ UNA LIMBA, UN’ISCRITTURA
LETZIONE 2 ^ ZEOGRAFIA DE SA SARDIGNA
LETZIONE 3^ SA LIMBA SARDA -
LETZIONE 4^ DOCUMENTOS ANTIGÒRIOS:
LETZIONE 5^ :
LETZIONE 6^ NURAGHES, BIDDATZOLAS
Bitti - Sa biddatzola de Su Romanzesu
A
Biliole = nur. presso Anela
Nuraghe Mannu - Dorgali
Murrone = nur. presso Codrongianos, Martis
Nurache Nunnale - Orune
Santa Bàrbara - Macomer
Nuraghe Serbissi - Osini
Il Nuraxi ed il villaggio nuragico
Il villaggio nuragico di Su Romanzesu
D O M U S DE JANAS
/
Vengono così chiamati, in maniera impropria, quei monumenti megalitici della Sardegna nuragica, destinati a sepolture collettive, databili all’eta del Bronzo Medio (1600-1500 a. C.). Lo schema costruttivo presenta un lungo vano funerario rettangolare...
Bau Tùvuru - Ulassai
Sant’Antioco – Su Para e sa Mòngia
LETZIONE 7^ LITTERADURA - SU 1400
LETZIONE 8^ ISTATUTOS TATARESOS
LETZIONE 9^ CARTA DE LOGU
LETZIONE 10^ BIDDAS DE SARDIGNA/1
LETZIONE 11^ LITTERADURA - SU 1500
LETZIONE 12^ CATALA’ DE L’ALGUER
LETZIONE 13^ LITTERADURA – SU 1600 Sèculu XVII^
LETZIONE 14^ CURADORIAS DE SARDIGNA
CURATORIE DEL GIUDICATO DI ARBOREA
CURADORIAS DE SU GIUDICAU DE CASTEDDU
CURADORIAS DE SU GIUDICADU DE GADDURA
CURADORIAS DE SU GIUDICADU DE TORRES
LETZIONE 15^ ZUIGHES E ZUIGADOS DE
Giudicadu de Arborea
Giudicadu de Càlari (Casteddu)
/ LETZIONE 16^ Su NURAXI de Barùmini
e su professori Giuanni LILLIU
LETZIONE 17^ LITTERADURA – Su 1700
LETZIONE 18^ LITTERADURA GADDURESA
LETZIONE 19^ LITTERADURA TATARESA
LETZIONE 20^ CATALA’ DE L’ALGUER
LETZIONE 21^ LITTERADURA CAMPIDANESA
LETZIONE 22^ BIDDAS DE SARDIGNA/2
Via Roma, il Palazzo della Regione e il Porto
Carbonia - Cittadi fundada in su 1938 dai su Guvernu fascista
LETZIONE 23^ ÌSULAS E ISULEDDAS
LETZIONE 24^ LITTERADURA - S’OTTIGHENTOS
LETZIONE 25^ INTER IMBENTOS E MENTIRAS
LETZIONE 26^ LITTERADURA TATARESA
LETZIONE 27^ LITTERADURA NUGORESA
LETZIONE 28^ LITTERADURA NUGORESA
LETZIONE 29^ S’ÀBBILE de TONARA- PEPPINU MEREU
LETZIONE 30^ LITTERADURA GADDURESA:
IN S’ISTIGA de DON BAIGNU
LETZIONE 31^
LETZIONE 32^
Titolo II (art. 3-6) Funtziones de sa Regione (poderes legislativu e amministrativu)
Titolo III (art. 7-14) Finàntzias, Demàniu e Benes
Titolo II (art. 3-6) Funzioni della Regione (potestà legislativa e amministrativa)
Titolo III (art. 7-14) Finanze, Demanio e Patrimonio
LETZIONE 33^ CASTEDDOS DE SARDIGNA
LETZIONE 34^ POETAS DE TISSI - Sec. XVIII^-XIX^
LETZIONE 35^ BOTÀNICA - ERVAS E PIANTAS
LETZIONE 36^ BIDDAS DE SARDIGNA/3
/
Iglesias sf. top. Igrèsias, Eglèsias, Iglèsias, Iscrèsias (Villa di Chiesa, Bidda de crèsia) [prov. Carbonia-Iglesias / ab. 27.772 / kmq
207,63 / alt. 200 m.] patr. Iglesiesu m. (Iglesiente)
Lanusei - Tumba de zigantes de Seleni
Macomer - Sa Crèsia de Santu Pantaleu
LETZIONE 37^ REGIONES ISTÓRICAS
/
ANGLONA sf. top. Anglona, Angrona (Anglone); patr. Anglonesu (Anglonese). Regione de sa Sardigna settentrionale, in bona parte currispundente a s’’adde ‘e bàsciu de su riu Coghinas. Cumprendet sos comunes de Bulzi, Castelsardo, Chiaramonti, Erula, La...
BARBÀGIA sf. top. Barbàgia, Abraxa; Barbaricinu (Barbaricino). Regione istórica de s’ala ‘e intro de sa Sardegna. Est solitamente divisa in Barbàgia de Belvì ( o de Meana), Barbàgia de Bitti, Barbàgia de Ollolai e Barbàgia de Seulo.
Barbàgia de Belvì (o de Meana) sf. top. Regione istórica de sa Sardigna tzentrale, prena de montes, chi s’isterret tott’in tundu a sos montes de Belvì. Cumprendet sos Comunes de Aritzo, Belvì, Gadoni, Meana Sardo.
Barbagia di Seulo sf. top. Regione istórica de sa Sardigna tzentrale, prena ‘e montes, chi s’isterret tott’a inghìriu a sos montes de Seulo. Cumprendet sos Comunes de Sadali, Seulo, Esterzili, Seui e Ussassai e sas biddatzolas antigòrias, a dies d’oe...
CAMPIDANU sm. top. Campidanu; patr. Campidanesu (Campidanese). Cun tale nòmene si solent indittare su paris mannu, de orìzine “alluvionale” longa 100 km e larga 20 km, de sa Sardigna sud-occidentale, chi s’isterret dae Aristanis a Casteddu. Custu ter...
GALLURA sf. top. Caddura, Gaddura; patr. Cadduresu, Gadduresu (Gallurese). Regione istórica de sa Sardigna, sitiada in sa parte nord orientale de s’Ìsula, posta inter su riu ‘e Coghinas e su riu ‘e Posada. Sa Gaddura istórica cumprendet 23 Comunes, d...
GOCÉANU sm. top. Gocéanu, Gottianu, Guttianu, Ottianu, Uttianu; patr. Goceaninu, Costerinu (Goceanino, Costerino). Regione istórica de su Zuigadu de Torres, già Curadoria, sitiata a pes de sos montes de su Màrghine, attraessada casi totta da su riu Ti...
/ Su Gocéanu
MANDROLISAI sm. top. Mandrolisai (Mandra Olisai, Mandra Olisay, Mandra Dolisai, Mandraholisay, Mandreolisay). Regione istórica de sa Sardigna sitiada a sud de sa Barbàgia de Ollolai, già Curadoria de su Zuigadu de Arborea, cun una superfitze de 339 k...
MÀRGHINE sm. top. Marghinesu (Marginese). Regione istórica de sa Sardegna, già Curadoria de su Zuigadu de Torres, posta a làccana de su Zuigadu de Arborea, cun una superfitze di 475 kmq, chi cumprendet sos Comunes de Birori , Bolotana, Borore, Bort...
MARMILLA sf. top. Regione istórica de sa Sardigna, già Curadoria de au Zuigadu de Arborea, sitiada inter su Sarcidanu, sa Trexenta, su Campidanu de Castedu e su territóriu connottu comente Parte Usellus. Cumprendet 18 Comunes: Barumini, Collina...
MONTE ACUTO (MONTACUTO) sm. top. Regione istórica de sa Sardigna, già Curadoria de su Zuigadu de Torres, cun una superfitze de 1735 kmq, sitiada in s’’adde mèdia e bàscia de su riu Coghinas, chi s’isterret finas a sas làccanas de sa Gadura. Cumprend...
MONTELEONE (o Bosa o Nurcara) Regione istórica de su Zuigadu de Torres, già Curadoria, postu a làccana cun sa Planàrgia, a sud de Salighera, cun una superfitze di 407 kmq. Cumprendet sos Comunes de Bosa, Mara, Monteleone Rocca Doria, Montresta, Padr...
MONTIFERRU sm. top. Regione istórica de su Zuigadu de Torres, già Curadoria, posta a sud de sa Planàrgia, cun una superfitze de 296 kmq. Cumprendet sos Comunes de Cuglieri, Santu Lussurgiu, Scano di Montiferro, Sennariolo e sas biddatzolas antigòrias...
NORA sf. top. Regione istórica de su Zuigadu de Casteddu, già Curadoria, cun una superfitze de 411 kmq, sitiada a sud-ovest de cudda de Decimomannu, chi cumprendet sos Comunes de Capoterra, Domus de Maria, Pula, Sarroch, Villa San Pietro e sas biddatz...
NUORESE sm. top. Nugoresu (Nuorese). Regione istórica-zeogràfica formada dae sa tzittade de Nùgoro e dae sas biddas chi l’ìstant a tundu de Oliena, Orgosolo, Orune
NURRA sf. top. Regione istórica de su Zuigadu de Torres, già Curadoria, cun una superfitze de 450 kmq, chi cumprendiat sas biddatzolas antigòrias, a dies d’oe iscumpàrfidas, de Asinara, Barake, Bionis, Casteddu, Duosnuraghes, Erisi, Erquilo, Esse, Es...
OGLIASTRA sf. top. Ollastra, Ozastra; patr. Ollastrinu, Ozastrinu (Ogliastrino) . Regione istórica de sa Sardigna orientale sitiada inter sas costeras de su golfu de Orosei e su monte Ferru, limitada a s’ala ‘e intro dae sos montes de su Gennargentu. ...
PLANARGIA (o FRUSSIA o SERRAVAL) sf. top. Planarza, Pranarza; patr. Planarzesu, Pranazesu. Regione istórica de sa Sardigna occidentale, accherada a ovest a su Mare de Sardigna, limitada a Nord dae su bacinu de su riu Temo e a sud dae su Monte Ferru. ...
CUIRRA sf. top. Cuirra. Regione de sa Sardigna sud orientale, inter su Mare Tirrenu a est, s'Ozastra a nord, sa Barbàgia e su Gerrei a ovest, su Sàrrabus a sud. Cumprendet sos Comunes de Perdasdefogus e Tertenia e sas biddatzolas antigòrias, a dies d...
ROMÀNGIA sf. top. Regione istórica currispundente a s’antiga Curadoria de su Zuigadu de Turres, chi, in comintzu, fit formada dae sos Comunes de oe de Sassari, Sennori, Sorso e Tergu e dae sas biddatzolas antigòrias, a dies d’oe iscumpàrfidas, de Bo...
SARCIDANO sm. top. Sarcidanu; patr. Sarcidanesu (Sarcidanese). Regione istórica de sa Sardigna tzentru-meridionale, sitiada inter sa Barbàgia a nord-est, sa Cuirra a est, sa Trexenta a sud, s'Arborea a nord-ovest. Est una serra ‘e monte (altipiano) ...
SÀRRABUS sm. top. Regione istórica de sa Sardigna sud orientale, sitiada inter su Campidanu a ovest, su Gerrei a nord e su Mare Tirrenu a est e a sud. Est totta prena ‘e montes, e attraessada dae su riu Flumendosa e dae su Picocca. Cumprendet sos Comu...
SIURGUS sm. top. - Regione istórica currispundente a s’antiga Curadoria de su Zuigadu de Casteddu, chi cumprendet sos Comunes de Escolca, Gergei, Gesico, Goni, Mandas, Nurri, Orroli, Serri, Siurgus Donigala e sas biddatzolas antigòrias, a dies d’o...
SULCIS sm. top. Regione istórica de sa Sardigna sud occidentale, in provìntzia de Casteddu, limitada dae s’'Iglesiente a E e a NE e dae su Mare Mediterràneu a sas àteras partes. Cumprendet sosComunes de Calasetta, Carloforte, Giba, Masainas, Narcao...
/ Su Sulcis-Iglesiente
TREXENTA sf. top. Nòmene de un'area sitiada in sa parte tzentru-settentrionale de sa provìntzia de Casteddu, a làccanas cun su Zuigadu de Arborea, currispundente pagumancu a sos territòrios de sa Curadoria de su matessi nòmene. Cumprendet sos Comunes...
LETZIONE 38^ POETAS DE SALIGHERA
LETZIONE 39^
LETZIONE 40^ ISTRUMENTOS MUSICALES
/
Su Triàngulu
chiterra sonette a bucca
LETZIONE 41^ CHISTIONAMUS DE……
LETZIONE 42^ PAULES DE SARDIGNA
Sa berritta sarda
Benatzu Santu Basili = palude (acquitrino) presso Decimoputzu
Paule Suérgiu = palude presso Desulo
Pauli Antoni = palude presso Pabillonis
Pauli Arrui = palude presso Furtei
Pauli ‘e Santus = palude presso Fordongianus
Pauli ‘e Tùnisi = palude presso Gairo
Pauli Gùtturu Orrosu = palude presso Gairo
Pauli Intillinos = palude presso Pabillonis
Pauli ‘Onas = palude presso Escalaplano
Pauli Sa Foxi
Pauli Susu = palude presso Quartu Sant’Elena
LETZIONE 43^ REMUNDU CÓNGIU
LETZIONE 44^ S’ARCÀDIA SARDA:
Séculu XIX^ Paulicu MOSSA
LETZIONE 45^ : ITTIOLOGIA
LETZIONE 46^ GOSOS, GÓCCIUS,
ATTITTIDOS o ATTITTOS
SA SERRA – 1977
LETZIONE 47^ PARCOS DE SARDIGNA,
PORTOS, AREOPORTOS, RISERVAS
MARINAS, RISERVAS E OASIS NATURALES
RISERVAS NATURALES MARINAS
RISERVE NATURALI MARINE
RISERVE NATURALI
LETZIONE 48^ LITTERADURA CAMPIDANESA
LETZIONE 49^ SA BRIGA ‘E SOS SANTOS
LETZIONE 50^ DÌCCIOS – PROVERBI
Logudoresi, Nuoresi, Campidanesi,
Sassaresi, Galluresi
100 D Ì C C I O S LOGUDORESOS -Detti, proverbi
100 D Ì C C I O S NUGORESOS - Detti, proverbi
100 D Ì C C I O S CAMPIDANESOS –
Detti, proverbi
100 D Ì C C I O S TATARESOS - Detti, proverbi
100 D Ì C C I O S GADDURESOS - Detti, proverbi
LETZIONE 51 ORNITOLOZIA
LETZIONE 52^ BIDDAS DE SARDIGNA/4
(NUORO – SANT’ANTIOCO)
Monumentu a Eleonora d’Arborea
LETZIONE 53^ UNU PÓPULU
CHEN’ISCRITTURA
LETZIONE 54^ Inter 1800 e 1900
LETZIONE 55^ MASTRU GIUANNE
LETZIONE 56^ SA PROSA IN su 1800
LETZIONE 57^ SA POESIA IMPROVVISADA
LETZIONE 58^ SA SÀTIRA in su 1800
LETZIONE 59^ LAGOS, DIGAS e ISTAGNOS
DE SARDIGNA
Lagu de Olai = lago artificiale formato dal fiume Taloro, presso Orgosolo e Gavossai , prima di gettarsi neel Lago Omodeo
Lagu de Santu Miali = lago artificiale situato nel territorio di Furtei, in cui esiste una centrale elettrica
Lagu de Monti Pranu = piccolo specchio d’acqua presso Tratalias
DIGAS de SARDIGNA - DIGHE di SARDEGNA
21- Genna Is Abis (Basso Cixerri) Uta, Riu Cixerri, costruita negli anni 1980-92, su progetto degli ingg. Mario Mulas, Salvatore Cantone, Vittorio Dessì, Francesco Frongia. Altezza 6,50 m. capacità invaso 23,5 milioni di m3.
22- Govossai Fonni, Riu Govossai, costruita negli anni 1947-55, su progetto degli ingg. Francesco Sensidoni e Giuseppe Pazienza . Altezza 33,12 m., capacità invaso 3,062 milioni di m3.
25- Is Barrocus Isili, Flùminimannu di Cagliari, costruita negli anni 1985-91, su progetto degli ingg. Roberto Binaghi, Mario Mulas, Vittorio Dessì, Roberto Silvano, Costantino Fassò, Giuseppe Pecorini. Altezza 35 m., capacità invaso 12,240 milioni ...
26- Is Canàrgius (Medau Aìngiu) Villa San Pietro, Riu Is Canàrgius, in costruzione dal 2000, su progetto degli ingg. Costantino Fassò, Roberto Binaghi, Franco Casara. Altezza 24 m., capacità invaso 0,240 milioni di m3.
39- Muzzone Oschiri, Fiume Coghinas, costruito negli anni 1924-26, su progetto degli ingg. Angelo Omodeo, Luigi Kambo. Altezza 54 m., lunga. 185, capacità invaso 258.000 m3.
43- Pranu Antoni Fordongianus, Riu Tirso, costruita negli anni 1975-83, su progetto degli ingg. Roberto Binaghi, Giancarlo Tomasi. Altezza 20,80 m., capacità invaso 9 milioni di m3.
48- Sa Forada de s’Àcua Villacidro, diga ausiliaria di quella di Riu Leni, costruita negli anni 1960-62, su progetto degli ingg. Filippo Pasquini, Ercole Luchini. Altezza 17,50 m., capacità invaso 1.410 milioni di m3.
49- Sa Teula Villagrande Strisaili, Riu Sa Téula, costruita negli anni 1978-85, su progetto dell’ing. Velio Princivalle. Altezza 28,50, capacità d’invaso 3.700 milioni di m3.
51- Santa Lucia (Luxia) Villagrande Strisaili, Riu Sa Téula, costruita negli anni 1978-85, su progetto degli ingg. Gian Paolo Rocco e Giovanni Sallusto. Altezza 28,50 m., capacità invaso .
53- Sarroch (Perdu Mulas) Sarroch, Riu Baccu ‘e Linna, costruita negli anni 1970-76, su progetto dell’ing. Josto Musio. Altezza 22,80, capacità invaso 0,475 milioni di m3.
57- Surigheddu Alghero, Riu Cuidòngias, costruita negli anni 1966-68, su progetto degli ingg. Velio e Francesco Princivalle. Altezza 15,75, capacità invaso 1,930 milioni di m3.
Istani Paiolu Trota = stagno presso Nurachi
LETZIONE 60^ LIMBA E CULTURA IN SA
SEGUNDA MEIDADE DE S’OTTIGHENTOS.
LETZIONE 61^ SU NOIGHENTOS
LETZIONE 62^ INNOS SARDOS : Vittóriu Angius e Frantziscu Innàssiu Mannu.
(versione in italiano poetico)
1-Procurade ‘e moderare, 1-Cercate di frenare,
LETZIONE 63^ BIBLIOTECAS de SARDIGNA
Bibliotecas de Sardigna - Biblioteche di Sardegna
Bibliotecas Universitàrias de Sardigna
Biblioteche Universitarie di Sardegna
Sassari
Provìntzia de Casteddu – Bibliotecas Comunalis
Provincia di Cagliari – Biblioteche Comunali
Provìntzia de Carbònia - Iglèsias – Bibliotecas Comunalis
Provìntzia de Su Campidanu ‘e Mesu – Bibliotecas Comunalis
Provìntzia de Nùgoro – Bibriotecas Comunales
Provìntzia de s’Ozastra – Bibliotecas Comunalis
Provìntzia de Òlbia – Témpiu Pausània – Bibliotechi Cumunali
Biblioteca Comunale di Arzachena
Provìntzia de Aristanis – Bibliotecas Comunalis
Provìntzia de Tàtari – Bibriotechi Cumunari
LETZIONE 64^ SU NOIGHENTOS
LETZIONE 65^ Séculu XX - 1900
ANTIOGU CASULA (MONTANARU)
LETZIONE 66^ SA MUNDANA CUMMÈDIA
de Salvadore (Bore) PODDIGHE
LETZIONE 67^ BIDDAS DE SARDIGNA/4
(SANTA TERESA DI GALLURA - VILLACIDRO)
LETZIONE 68^ PROSA, CONTADOS, ROMANZOS, CUMMÈDIAS, TEATRU e BORTADURAS
LETZIONE 69^ ARTE SAGRADA IN SARDIGNA
CRÈSIAS, CASTEDDOS, TURRES
Santa Maria de Mesumundu (o Bubalis )- Siligo
LETZIONE 70^ ZOOLOZIA
LETZIONE 71^ SU CANTU A CHITERRA
SU CANTU A TENORE
LETZIONE 72^ S’ISCHÌGLIA e su PRÉMIU
OTHIERI
LETZIONE 73^ PEDRU CASU e SA DIVINA
CUMMÈDIA IN LIMBA SALDA
LETZIONE 74^ BENVENUTO LOBINA
LETZIONE 75^ ARTE SAGRADA IN SARDIGNA
ETZIONE 76^ POESIA IN RIMA O A VERSU
ISOLTU ?
LETZIONE 77^ 1900 :
POETAS E ISCRITTORES LOGUDORESOS/1
LETZIONE 78^ 1900:
POETAS E ISCRITTORES LOGUDORESOS/2
1-Procurade ‘e moderare, 1-Cercate di frenare,
LETZIONE 79^ 1900 :
POETAS E ISCRITTORES LOGUDORESOS/3
OSPOSIDDA*...birimbò
CANTIGU IX^ - Su turmentu de Agamènnone (1-5)
CÀNTIGU X^ – Dolone, ispia troiana (51-57)
CÀNTIGU XI^ - Zeus ispronat a Èttore (35-40)
CÀNTIGU XII^ - Battàglias mannas (6-10)
CÀNTIGU XIII^ - Èttore e Paris (134-139)
CANTIGU XV^- S’ira de Ares (22-27)
CANTIGU XVI^ - Sa morte de Pàtroclo (151-164)
CANTIGU XVII^ - Èttore si ‘estit sas armas de Pàtroclo (35-39)
CANTIGU XVIII^ - Su piantu de Achille (56-65)
CÀNTIGU XIX^ - Achille e sos caddos suos (63-68)
CÀNTIGU XX^ - Èttore affronta a Pelide (77-83)
CANTIGU XXI^ - S’irrujesint de samben dardaneu (1-7)
CANTIGU XXII^ – Su duellu – Sa morte de Èttore (57-71)
CANTIGU XXIII^ – Sas relìchias de Pàtroclo (47-50)
Andròmaca (139-144)
Milli terras visìtant sos Eroes
LETZIONE 80^ MUSEOS DE SARDIGNA
Museu etnogràficu “Domo Montanaru”
Laconi 1-Museu de istàtuas menhir : esposizione di statue menhirs - Via Amsicora
2- Museu parrocchiali de Sant’Innàssiu : collezione di argenterie, paramenti e dipinti a partire dal XV sec. - Parrocchia di Sant’Ignazio
Museo delle Maschere Mediterranee -Mamoiada
Sant’Antioco 1- Museu archeológicu “Ferruccio Barreca”: raccolte proveniente dagli scavi dell’area archeologica di Sulci e del territorio dall’Eneolitico alla tarda antichità - Via Regina Margherita
San Teodoro Museu di la Civiltai di lu Mari (Museo della Civiltà del Mare) : documenti sulla storia del paese attraverso i reperti trovati nel territorio e nel mare antistante - Via Niuloni
Museu “Maria Carta” - Siligo
LETZIONE 81^ 1900
LETZIONE 82^ : RETÀULOS DE SARDIGNA
Retablo di Santa Maria (XVI^ sec.) - Lunamatrona
Il retablo di San Giorgio
LETZIONE 83^ 1900:
POETAS e ISCRITTORES CAMPIDANESOS
BENTUS
POITA CUSTA STASONI
Candu custu corpus grai
LETZIONE 84^ FESTAS DE SARDIGNA
Bàttoro sunt sas festas printzipales de sa Sardigna: Sa Cavalcada Sarda de Tàtari, Sa festa manna de su Redentore de Nùgoro, sa de Sant’Efis de Casteddu. e Li Candareri
de Tàtari. Sa prima at unu caràttere làicu, sas àteras motivassiones relizosas.
Cavalcada sarda - Tàtari
Sa Cavalcada Sarda est un’antica manifestassione culturale-folclorìstica chi si tenet a Tàtari, solìtamente a finitia de su mese de maju, e consistit in un’isfilada a pe’, a caddu o cun carros addronnados a festa cun fiores e ainas de diversa natura, ...
Sa festa sighit su sero in sa pista de sos caddos (ippodromo) Pinna, ue cavalieris e parìglias mustrant sas balentias insoro in cursas isfrenadas e ardimentosas. Sa festa si concluit in Piatta d’Italia ue, pro totta sa notte, si bi tenent càntigos e b...
Sigundu s’iscrittore Enricu Costa sa prima edissione de sa Cavalcada s’est ténnida in su 1711, cando su Consizu Comunale de Tàtari, a finitia de sa dominatzione ispagnola, deliberesit de chèrrer rèndere una grangeria (omaggio) a su re Filippu V de Isp...
Sa Cavalcada chi podimos ammirare oe naschet imbetzes in su 1899, in occasione de ‘énnida in Sardigna de su re Umbertu I e de sa muzere, sa reina Margherida de Savòia, bénnidos pro s’inauguratzione de su monumentu a Vittóriu Emanuele II, chérfidu dae ...
Cun su tempus custa manifestassione s’est mantesa, finas a diventare un’isfilada folclorìstica de sos costùmenes de sa Sardigna, chi si rennoat de annu in annu, e chi est diventadu unu de sos appuntamentos d’abboju culturale pius importantes de s’Ìsula.
In su 1982 si nde fattesit finas duas: sa segunda s’ammaniesit in onore de Sandro Pertini, Presidente de sa Repùbblica Italiana, in occasione de un’imbisita sua a sa tzittade de Tàtari.
LETZIONE 85^ 1900: POETAS E
ISCRITTORES TATARESOS
LETZIONE 86^ BALLOS SARDOS
LETZIONE 87^ 1900: POETAS E
ISCRITTORES GADDURESOS
LETZIONE 88^ BANZOS DE SARDIGNA
LETZIONE 89^ POETAS E ISCRITTORES SALIGHERESOS
DE SU NOIGHENTOS E ÒPERAS INSORO
LETZIONE 90^ GRUTTAS DE SARDIGNA
/
Grutta de Filiestru - Mara
Grutta de su Màrmuri - Ulassai
LETZIONE 91^ 1900 : POETAS de TABARCA
LETZIONE 92^ DULCHES SARDOS
LETZIONE 93^ POESIA A SU FEMININU
LETZIONE 94^ BORTADURAS dae LEOPARDI
e Foscolo
LETZIONE 95^ GRÀSSIA DELEDDA
LETZIONE 96^ RUNDA-RUNDA PERI SOS 100
e pius PRÈMIOS DE POESIA SARDA
LETZIONE 97^ RES E BISURES DE SARDIGNA
LETZIONE 98^ MINIERAS DE SARDIGNA
Sulcis - Iglesiente- Arburense
Campidano di Cagliari, Gerrei, Sarrabus,Trexenta
Planargia, Marghine,Campidanodi Oristano
LETZIONE 99^ TURRES DE SARDIGNA
Turri de Chia = torre tronco-conica costruita nel 1639 presso Chia (Domus de Maria)
Turri de Nora = torre presso Pula (CA)
LETZIONE 100 TUNNARAS DE SARDIGNA

Citation preview

1

ISCOLA

DIGITALE

SARDA

NUR in WEB

NUR in WEB Antoninu RUBATTU

MEZUS S

A R

RDU

ÀNDALAS DE IDENTIDADE

CURSU DE LIMBA E DE CULTURA SARDA pro sas iscolas MÈDIAS SUPERIORES

2

NUR in WEB

ISCOLA DIGITALE SARDA

MEZUS SARDU

Àndalas de identidade CURSU DE LIMBA E DE CULTURA SARDA IN 100 LETZIONES Inditze e argumentu de sas letziones LEZ. LEZ. LEZ.

LEZ.

LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ, LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ.

1^ : Una limba, un’iscrittura -Dae su fonema a su grafema pag. “ 6-7 2^ : Zeografia fìsica (p. 1-6) - Zeografia antrópica “ 8-18 3^ : Limba Sarda (p.12) – Variantes de sa Limba Sarda Sos primos vocabulàrios e sos de oe – Juanne SPANO e Vissenti PORRU Limbas de minoria In Italia e in Europa “12-27 4^ : Documentos antigòrios : Su privilégiu Logudoresu, Libellus Judicum Turritanorum CONDAGHES : Condaghe de SANTU PEDRU de SILKI - Su Condaghe de SANTU NIGOLA de TRULLAS - Su Condaghe de SANTA MARIA de BONACATU (Bonarcado) “28-35 5^ : Preistòria e Protostòria de sa Sardigna “36 6^ : Nuraghes, biddatzolas, domus de janas, tumbas de zigantes, puttos sagrados, perdas fittas. Da ue accudesint sos primos abitadores de sa Sardigna? “37-128 7^ : Litteradura Logudoresa (IL 1400) – Antoni CANU “129-31 8^ : Istatutos Tataresos “132-33 9^ : Sa Carta de Logu “134-38 10^ : Biddas de Sardigna/1 (Abbasanta, Alghero, Aritzo, Arzachena, Barùmini, Bitti, Bosa) “ 139-44 11^ : Litteradura: Su Chimbichentos (Z. ARAOLLA) “ 145-49 12^ : Català de l’Alguer “ 150-01 13^ : Litteradura : Su Seschentos “ 152-57 14^ : Antigas Curadorias de Sardigna “ 158-64 15^ : Zuighes e Zuigados de Sardigna “ 165-69 16^ : Su Nuraxi de Barùmini e su professori Giuanni LILLIU “ 170-73 17^ : Litteradura: Su Settichentos “ 174-96 18^ : Litteradura Gadduresa – PES Gavino (Don Baignu) “ 197-98 19^ : Litteradura Sassarese “199-201 20^ : Català de l’Alguer “ 202-03 21^ : Litteradura Campidanesa “ 204-08 22^ : Biddas de Sardigna/2 (Cagliari, Carbonia, Carloforte. Castelsardo, Quartu Sant’Elena, Desulo, Dorgali, Fonni, Fordongianus) “ 209-15 23^ : Ìsula e Isuleddas de Sardigna “ 216-19 24^ : Litteradura: S’Ottichentos (sec. XIX^) “ 220-41 25^ : Sas cartas faltzas de Arborea “ 242-44 26^ : Litteradura Tataresa – Séculu XIX^ - Pompeu CALVIA “ 245-46 27^ : Litteradura Nugoresa – Pascale DESSANAY e sos poetas de su Connottu - Séculu XIX^ “ 247-51

3

LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ.

LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ. LEZ.

28^ 29^ 30^ 31^ 32^ 33^ 34^ 35^ 36^

: : : : : : : : :

Litteradura Nugoresa: Bustianu SATTA: Su prite de unu séberu“252-53 S’àbbile de Tonara: Peppinu MEREU “ 254-60 Litteradura Gadduresa- In s’istiga d Don Baignu. “ 261-67 Monte Arci e sa pedra ‘e tronu “ 268 Istitutu Ispetziale Sardu “ 269-70 Casteddos de Sardigna “ 271-78 Poetas de Tissi - Sèculos XIX-XX^ “ 279-87 Botanica “288-324 Biddas de Sardigna/3 (Gavoi, Guspini, Iglesias, Ittiri, Jerzu, La Maddalena, Lanusei, Macomer, Monserrato “ 325-32 37^ : Regiones istoricas de sa Sardigna “ 333-47 38^ : Poetas de Salighera inter 1800 e 1900 “ 348-51 39^ : Storia “ 352-54 40^ : Istrumentos musicales sardos “ 355-64 41^ : Costùmenes Sardos (515-519) “ 365-90 42^ : V. ANGIUS e F. I. MANNU – Innos Sardos “ 391-97 43^ : Litteradura Campidanesa : Vittorio CONGIU “ 398-402 44^ : Litteradura Logudoresa : Paulicu MOSSA “ 403-05 45^ : Ittiologia “ 406-16 46^ : Gosos, attittidos, muttos, muttettos, anninnias, battorinas, battorettas, buschistrìglias, noittolas, paesanas “ 417-35 47^ : Parchi di Sardegna, Porti, Aeroporti, riserve marine, oasi naturali “ 436-43 48^ : TOLA Chìrigu Antoni “ 444 49^ : Sa briga de sos Santos de Domìnicu Antoni MIGHELI “ 445-47 50^ : Dìccios Log. - Nug. - Camp. – Sass. - Gadduresos “ 448-69 51^ : Ornitologia “ 470-86 52^ : Biddas de Sardigna/4 (Nuoro, Olbia, Oliena, Oristano, Orosei, Ozieri, Sassari, San Gavino Monreale, Sant’Antioco) “ 487-95 53^ : Unu pópulu chena iscrittura “ 496-505 54^ : Inter 1800 e 1900 “ 506-08 55^ : Sas cantones de Mastru Giuanne ‘’ 509-12 56^ : Sa PROSA sarda : Piero Enea GUARNERIO, Francesco MANGO, Gian Piero, BOTTIGLIONI, Ettore PAIS “ 513-18 57^ : Sa poesia improvvisada. Sa prima gara de Antoni CUBEDDU. Sos improvvidadores pius connottos. Sa gara a tema (PIRAS-SOZU), Istralleras a lughe ‘e luna, Ottavas a… duina, Gavinu CONTINI: Ottavas a porfia. “ 519-34 58^ : Sa sàtira in su 1800. Sa scomùniga de Predi Antiogu de Autore isconnottu “ 535-37 59^ : Lagos, digas e istagnos de Sardigna “ 538-68 60^ : Limba e cultura in sa sigunda meidade de s’Ottichentos. Sa poesa in Casteddu : O. BACCAREDDA, G. CANELLES, L. MATTA, M. T., CRESPELLANI, B. DE LINAS “ 569-76 61^ : Su 1900 “ 577-78 62^ : Innos sardos “ 579-90 63^ : Bibliotecas de Sardigna “ 591-606 64^ : Su Noighentos (Séculu XX^) “ 607-08 65^ : Antiogu CASULA (Montanaru) “ 609-15 66^ : Sa Mundana Cummèdia de Salvadore (Bore) PÓDDIGHE “ 616-18 67^ : Biddas de Sardigna/5 (Santa Teresa di Gallura, Selargius, Sennori, Sestu, Siniscola, Sorso, Tempio Pausania, Terralba, Tortolì, Villacidro “ 619-26 68^ : Prosa: Contados, Romanzos, Cummèdias, Teatru, Bortaduras in su 1900 “ 627-32 69^ : Arte sagrada: Su romànicu in Sardigna. “ 633-43 70^ : Zoologia : animales vàrios, terpes, babbautzos. “ 644-58

4

LEZ. 71^ : Su cantu a chiterra – Su cantu a tenore. LEZ. 72^ : S’Ischìglia – Rivista de Litteradura e su Prémiu “Otieri” de Poesia e Litteradura Sarda LEZ. 73^ : Pedru CASU e Sa Divina Cummèdia in Limba salda LEZ. 74^ : Benvenuto LOBINA LEZ. 75^ : Arte sagrada : Su Góticu in Sardigna. LEZ. 76^ : Poesia in rima o a versu isoltu ? LEZ. 77^ : 1900 : Poetas Logudoresos / 1 LEZ. 78^ : 1900 : Poetas Logudoresos / 2 LEZ. 79^ : 1900 : Poetas Logudoresos /3 LEZ. 80^ : Museos de Sardigna LEZ. 81^ : 1900 : Poetas Nugoresos LEZ. 82^ : Retàulos de Sardigna LEZ. 83^ : 1900 : Poetas Campidanesos LEZ. 84^ : Festas de Sardigna LEZ. 85^ : 1900 : Poetas Tataresos LEZ. 86^ : Ballos Sardos LEZ. 87^ : 1900 : Poetas Gadduresos LEZ: 88^ : Banzos de Sardigna LEZ. 89^ : Poetas de l’Alguer LEZ. 90^ : Gruttas de Sardigna LEZ. 91^ : Poetas de Tabarka LEZ. 92^ : Dulches sardos LEZ. 93^ : Sa poesia a su femininu LEZ. 94^ : Leopardi e Foscoloalo bortados in Sardu LEZ. 95^ : Gràssia Deledda LEZ. 96^ : Runda-runda peri sos 100 e pius Prèmios de poesia LEZ. 97^ : Res e Vitzeres de Sardigna LEZ. 98^ : Minieras de Sardigna LEZ. 99^ : Turres de Sardigna LEZ.100^ : Tunnaras de Sardigna

“ 659-60 “ “ “ “ “

661-63 664-73 674-85 686-89 690-91

“ 692-710 “ 711-811

“ 812-73 “ 874-85 “ 886-947

“ 948-51 “952-1009

“1010-4 “1015-48 “1049-50 “1051-83 “1084-85 “1086-96 “1097-1106 “1107-111 “1112-114 “1115-135 “1136-141 “1142-144 “1145-166 “1167-171 “1172-173 “1174-179 “1180-181

5

NUR in WEB

ISCOLA DIGITALE SARDA

LETZIONE 1^ UNA LIMBA, UN’ISCRITTURA Dae su DULSI (Ditzionàriu Unificadu Limba Sarda Iscritta) de Antoninu RUBATTU Donzi “LIMBA” de su mundu tenet una manera de “pronuntziare” sas paràulas dae sas cales est cumposta e un’àtera pro las “iscrìere”. Custu printzìpiu servit pro chi donzunu de cuddos chi l’impittant si pòttant non soletantu relatare e cumprèndere pari-pari, a boghe, ma finas in sas relatas iscrittas. Si onzunu iscrierat, infattis, a bìbbiu sou, chena rispettare sas régulas chi guvernant una limba “comuna” a unu pópulu, sa cunfusione chi si diat inzenerare diat èssere tale e tanta de prodùere sa chi ‘enit finas dae s’antigòria giamada una “Babele limbìstiga” Tottu sas limbas de su mundu, infattis, s’iscrìent in “una” manera e si pronùntziant in un’àtera. In Sardigna, però, custu passazu netzessàriu dae sa “pronùntzia a s’iscrittura” no est mai lómpidu a concluos giaros e tzertos, (o, forsis, non si b’at mai mancu pensadu) e gai, dae cando est appàrfida sa prima forma iscritta de su Sardu, est a narrer dae sos séculos XII-XIII e finas a dies de oe, onzunu at riténnidu de iscrìere sighende soletantu sa pronùntzia de su logu ue istaiat. E gai si sunt cumportados cantos ant dèvidu impreare s’iscrittura pro sos impittos pius diversos, e finas iscrittores e poetas famosos e calicunu, comente Pedru Casu in sa “Divina Cummèdia in limba salda” e in s’etzellente “Vocabolàriu” sou, at nadu e fattu. Pro fagher un’assempru, sa paràula “sorte”, a Sennori, sigomente la pronùntziant “soste”, gai beniat iscritta; a Osile, imbetze, si narat “solte” e “solte” ant sempre iscrittu, mentras a Nùgoro si narat “sorte” e gai l’ant posta in s’iscrittura sos Nugoresos. No amus mai iscrittu, pro dare un’àteru indicu, mancu a sa matessi manera su nòmene de s’Ìsula nostra, s’est chi si podet lèggere : Sardinia, Sardinya, Sardinna, Saldigna, Sardigna e gai sighinde. Cun s’intrada in sas iscolas de sa “Limba Sarda” cheret, però, chi onzi paràula benzat “codificada”, assiat chi s’iscat comente andat iscritta dae tottu cudddos chi custa limba impittant, e, si calchi duda b’aperat, de lu poder appurare avveriguende unu Ditzionàriu o Vocabulàriu chi la cuntenzat. Pro torrare a “sorte”, tottu sos Sardos si dent cumbìnchere a iscrìere “sorte”, bidu chi sa paràula derivat dae su latinu sors, sortis, lassende pustis a donzunu sa manera de la pronuntziare comente mezus cheret. Gai faghinde galu sa Limba Sarda at àere sa dignidade de una litterariedade de sa cale esser fiera, sende fiza, sa prima fiza, de un’àtera limba, su latinu de Roma, chi tanta lughe at ispartu in

“orbis terrarum”: FONEMA e GRAFEMA : dae sa pronùntzia a s’iscrittura (Dae GRAMMATICA DE SA LIMBA SARDA de Antoninu RUBATTU) Donzi èssere umanu pro si relatare cun sos paris suos impittat printzipalmente su limbazu, pustis s’iscrittura. Impreare su limbazu cheret nàrrere a faeddare e faeddare a prodùere sonos per mesu de s’apparatu fonatóriu de su cale onzunu disponet. S’iscièntzia chi istùdiat sos sonos produidos dae s’ómine est sa fonética, mentres cudda chi s’interessat de nos imparare sa pronùntzia pretzisa si narat ortoepia. Sa fonologia o fonemàtica istudiat sos sonos chi donzi limba impittat pro prodùere paràulas chi tenzant unu significu. Donzi paràula chi si pronùntziat àteru no est, pertantu, che una filérina ‘e sonos, onzunu de sos cales est nadu fonema. Sos fonemas podent èssere vocàlicos o cunsonànticos. Si pronùntzio sa paràula “fonema”, ap’a prodùere, de sighidu, ses fonemas (f / o / n / e / m / a). Sa Limba Sarda tenet in tottu 33 unidades fonemàticas, de sas cales 25 connottas dae su Logudoresu e 32 dae su Campidanesu. A sos fonemas, chi podimos giamare unidades mìnimas de sa fonologia, currispondent, pro s’àteru versu, sos grafemas, unidades mìnimas de sa grafia o iscrittura.

6

Custos podent èssere sìmplitzes, est a nàrrere formados da una littera ebbia, o cumplessos, si tenent duas lìtteras (dìgrafos o digrammos). Tottu sos grafemas de una limba s’agattant reunidos e ispetzificados in s’ortografia sua, ch’est sa dissiplina chi imparat comente iscrìere in manera ladina. Sas lìtteras de s’alfabetu sardu sunt 24 (17 cunsonantes + 7 vocales). Su léssicu de una limba est formadu dae tottu sos vocàbulos bios chi sos chi lu faeddant impittant in sa comunicassione orale e iscritta. Dae custu cunsideru derivat su fattu chi tottu sas paràulas impreadas dae sos Sardos, a boghe e pro iscrittu, faghent parte de sa Limba Sarda e tottu podent èssere impittadas cun pari dignidade e importàntzia.

7

NUR in WEB

ISCOLA DIGITALE SARDA

LETZIONE 2 ^ ZEOGRAFIA DE SA SARDIGNA

8

9

ZEOGRAFIA FISICA Paret atzertadu chi sa Sardigna siat pius antiga de sa penìsula italiana e de sa Sicìlia e chi siat un’astula (frammento) de unu continente ‘etzu meda, sa Tirrenide, chi si pensat postu in su mare Tirrenu finas a sa fine de s’era cenozóica o tertziària, assiat dae 70 a 1,8 miliones de annos faghet. Sardigna at sa fromma casi de unu rettàngulu, e, pro custu istesit indittada dae sos gregos cun sos nùmenes de Sandaliòtis (chi in gregu cheret narrer sàndalu”) e Ichnusa. ca s’assimizat a unu pe’ umanu. Su nòmene de oe paret chi si devat pònnere in relata cun s’iscrittura SHARDANA, in caràtteres fenicios, imbénnida in sa tertza riga de sa pedr’iscritta de Nora (stele di Nora), su documentu prus anticu mai àpidu finas a como. Sos Gregos borteint custa paràula in Sardò e dae custu s’aggettivu Sardanios. Calchi séculu appoi sos Romanos giambesint sa nomea in Sardinia. Sa Sardigna, cun unu superfìtzie paris a 24.090 Kmq, est sa segunda ìsula pro mannària de su mare Mediterràneu, appustis de sa Sicìlia. e sa cuarta in Europa. Est posta inter sos 38° 51’ 52” (Cabu Teulada) e sos 41° 15’ 42’’ (punta Falcone) de latitùdine nord e inter sos 8° 8’ (Cabu de s’Argentiera) e sos 9° 50’ (Cabu Comino) de lonzitùdine est dae Greenwich. Sa longària màssima sua est de 217 Km (dae Cabu Teulada a Punta Falcone), sa largària imbetze de 145 Km. Est distante 180 km dae sas costas africanas,188 dae cuddas italianas, 278 dae sas sicilianas e 315 dae sas Isulas Baleares. Sas costas suas, pro sa mazore altas e prenas de roccas, s’isviluppant pro 1896 km, contende sas de sas tantas ìsuleddas chi dae solas nd’ant 512 km. . Presentant ispuntones de vàrias frommas,chi si pesant altos e maestosos, casi a cherrer ponner marrania cun su chelu, chi benint giamados cabos o puntas (capi o punte, picchi, sporgenze). Tzitamus, in sa costa settentrionale, Punta Falcone e Cabu Testa; in sa costa otzidentale su Cabu de s’Argentiera, e, falende a s’ala ‘e giosso, Cabu Càccia, Cabu Santu Marcu, Cabu Altanu; in sa parte meridionale Cabu Teulada, Cabu Spartivento, Cabu Carbonara. e,

infinis, in sa costa orientale, Cabu Ferrato, Cabu Bellavista, Cabu de Monte Santu, Cabu Comino e Cabu Coa de Caddu (cavallo). Bellas pro s’imponèntzia diversas puntas de sas costeras de s’Ozastra, inter tottu Punta Orrolotzi, alta 757 m. Su territòriu de sa Sardigna est pro su 67,9% in palinza, su 13,60% in montagna e su 18,5° in paris. Sas pianuras, chi rappresentant 1/5 de tottu su territóriu, sunu: su Campidanu, a sud de sa zona de Casteddu, sa Nurra a nord de Tatari, Campu Giavesu (Giave), Campu de Otieri (Ozieri) e Campu de Santa Lughia de Bonorva. Sas campedas (altipiani e tavolati) de sa Sardigna sunu: campedas granìticas de Buddusò, de Alà dei Sardi. in su Tataresu, de Bitti, in su nugoresu, cuddas trachìticas de s’Anglona (Monte Sassu) e de su Logudoro (Monte Pelau), cuddas basàlticas de Campeda (Macomer) e de Abbasanta. Sas giaras sunu modestas campedas, casi sempre basàlticas, situadas a un’altària de 600700 metros, simizantes a fortilesas naturales, abitadas fintza in sos tempos preistóricos. Nd’amos sette, sa pius famada de sas cales est sa de Gésturi, connotta massim’a tottu pro sos caddittos arestes chi bi pasculant; sas àteras sunu sa ‘e Serri, de Siddi e de Tuili; e cuddos de natura calcàrea de sas Barbàgias, de s’Ozastra e de su Sarcidanu. Sos golleis (pianori basaltici) sunu palinzas modestas, giamadas gai in sas biddas de sas Baronias, Tzitamos a Gollei Muru postu a un’altesa de 230 m. e Gollei Lupu a 216 m. In sas provìntzias de Nùgoro e de s’Ozastra si b’agattant sas montagnas pius altas, inter sas cales sos Montes de su Gennargentu, cun Punta La Marmora (m.1834), Bruncu Spina (m.1829), Monte Spada (m. 1595); sos Montes de Oliena cun Punta Corrasi (m. 1463) e Monte Albo (m.1127) e Monte Gonare (m.1116); sos Montes de su Màrghine e de su Gocéanu (monte Rasu de Bono - m.1259), Monte Ferru; in cudda de Olbia-Témpiu bi sunt sos Montes de Limbara, riccos de buscos e de abbas oligo-minerale (Punta Balestieri m.1362); in sa parte centrotzidentale bi sunt galu sos Montes de su Montiferru, de roccas basàlticas,cun su Monte Ortigu (m.1050) in s’ala sud-otzidèntale sos Montes de s’Iglesiente (Monte Linas (m. 1236), cuddos de su Sulcis (Monte Is Caràvius - m. 1116), sos Montes de su Sàrrabus (Monte Serpeddì m. 1069 e Sette Fratelli (m. 1023). Sos cursos de abba in Sardigna ant, pro sa mazore parte, su carrattere fùrriu de sos trainos, cun undadas de piena in s’ijerru e iscassia de abba in istiu. Si penset chi finas su riu pius mannu, su Tirsu, chi in perìodos normales at una portada de 2000 litros a su segundu, mìminat sa capatzidade sua a calchi chentinària de litros in s’istajone calda. Su Tirsu at una longària de 159 km, brotat a 900 m. dae sos montes granìticos de Buddusò e si ch’’ettat in Golfu de Aristanis. Prima de lòmpere a mare format su bacinu artifitziale de su Lagu Omodeo, costruidu cun una diga chi est de sa pius mannas d’Europa. Tenet maicantos affluentes, inter sos cales su Taloro e su Flumineddu. Su segundu est su Flumendosa (km 127), chi naschet in sos montes de sa Barbàgia (Gennargentu orientale), che lompet finas a sa costa orientale e ch’isbuccat in su Sàrrabus, inter Muravera e Villaputzu. Tenet una portada de abba pius manna de sa de suTirsu; sas abbas suas sunt impittadas massim’a tottu pro abbare sos terrinos cultivados. Sos àteros rios sunu: su Coghinas, formadu dae su Riu mannu de Otieri (chi naschet in Campu Giavesu e Santa Lughia de Bonorva) e dae su Riu mannu de Berchidda, chi. appoi de123 km, ch’isbuccat in su Golfu de s’Asinara. est unu de sos pius riccos d’abba.; su Temo, a nord de su Tirsu, chi naschet in sos montes de su Màrghine e, poi de aer attraessadu sa ‘idda de Bosa, si ch’’ettat in sa costa otzidentale de s’ìsula. Est s’ùnicu riu navigàbile (pro 3 km), ma soletantu dae imbarcatziones modestas.

10

Ateros rios sunu: Riu Palmas, in su Sulcis, chi alimentat sa diga de Monte in su Sarcidanu; su Flùmini Mannu de Samassi, longu 86 km, chi naschet in su Sarcidanu e chi si ch’ettat, cun sos duos afflentes suos, su Cixerri e su Flumineddu, in s’istagnu de Santa Gilla, accurtz’a Casteddu. In Sardigna, tra rios, riareddos, rizolos e trainos, si nde còntana pius de 6.000. Si bidet, a custu propósitu s’Entziclopedia de sa limba sarda – Appenditzos- a sa ‘oghe Rios e Rieddos de Sardigna, de Ant. Rubattu. In Sardigna ch’at unu lagu naturale ebbia, su lagu ‘e Baratz (o Barazza), in sa Nurra, pagu distante dae Porto Ferro, cun una profundidade màssima de 21 m. Maicantos sunt, imbetzes, sos lagos artifitziales, chi funtzionant comente serbatòios pro cada bisonzu de sas populassiones sardas. costruidos tottu cun digas massitzas e poderosas, òperas miràbiles de inzegneria umana. Inter custos ammentamus: su Lagu Omodeo, unu de sos pius mannos e importantes d’Europa, alimentadu dae sos rios Tirsu e Taloro, cun una superfìtze de kmq 20,5, chi cuntenet 403 miliones de mc. de abba, e chi la frunit a duos centrales chi produint enerzia eléttrica, e ch’est impittada in agricoltura in sos terrinos de su Campidanu de Aristanis. Pro mezus connòschere cust’argumentu si bidet, a pàgina 455, Chistionamus de …digas de Sardigna. Diversas e importantes sunt sas benas termo-minerales de sa Sardigna, chi catzant abbas cun temperaduras finas 60-70 grados e chi benint impittadas pro curare o alleviare maladias de su corpus umanu, in istabilimentos de cura giamados “banzos (terme)”. Àteras, cun temperaduras ordinàrias , sunt giamadas minerales e cuntenint una tzerta cantidade de sales isoltos, benint, imbetzes, buffadas pro curare maladias o infetziones de su fìdigu, de s’istògamu e de sos renes. De sos banzos ammentamus cuddos de Sardara (Aquae Neapoltanae), unu de sos pius importantes e frecuentados de s’Ìsula, sos de Fordongianus (s’antiga Forum Traiani), Aquae Hypsitanae, sos de San Saturninu de Benetutti (Aquae Lesitanae), sos de Casteddu Doria (Casteldoria, fratzione de Valledoria), sos de S’Abba cotta (L’acqua cotta) de Villasor. De sas abbas minerales tzitamus Rinàggiu de Témpiu, in Gaddura, Santa Lughia de Bonorva, Santu Martine de Tàtari e Zinnigas in su Cixerri. Maicantos sunt sos istanios presentes in Sardigna, sa mazore parte de sos cales s’agattant in sas zonas de sas costas; los elencamos partende dae su nord: istàniu de Platamona, inter Tàtari e Sorso, pagu tuvucu, ma riccu de mattedos ue vivint diversas ispèssies de pizones de abba, cales pùligas (folaghe), anades (anatre), conchirdes (germani reali), busines (fischione), anadones o circureddas (alzavola) e su puddu surtanu o puddoni (pollo sultano).; s’istàniu de Calich, accurtz’a Fertìlia, in sa Nurra, ue si b’acciappat s’ambidda (anguilla) e su mùzulu o pische dAristanis o lissa (cefalo); s’istàniu de Santu Teodoru d’Ovidddè, in provìntzia de Nùgoro, cun una superfìtze de 230 èttaros, ue, intrendebei su mare, si podent piscare finas su pische (palaja (sogliola), canina (orata), e àteros puru), s’istàniu de Santu Teodoru d’Oviddé, de 230 èttaros, , in provintzia de Nùgoro, s’istàniu de Tortolì, in s’Ozastra, unu tempus su pius piscosu de tottu, s’istàniu de Portu Corallo, in su Sàrrabus, meda frecuentadu dae sos catziadores de pizones de abba; s’istàniu de Colostrai, finas isse in su Sàrrabus, chi leat su nùmene dae su golostru (agrifoglio); prus a sud s’incontrat s’istàniu minoreddu de Feraxi; sos istànios de su Golfu de Palmas, ue sunt bistadas costruidas sas salinas de su Monopóliu de s’Istadu, s’istàniu de santa Gilla, a ovest de Castedddu, unu veru paradisu naturale, ue, però, a cajone de su degradu de s’ambiente, s’est produende unu dannu ecolózicu grae meda; pro fortuna bi faghent galu su nidu maicantos puzones de tzurrulius (pettegola), de paisanus (avocetta) e de barbarrùbias (pettirossi); s’istàniu de Molentàrgius, postu tra Cuartu Sant’Elena e Casteddu, riccu de mattedos e piantas de cada zenia e dae medas ispéssies de pizones: puddoni (pollo

11

sultano), pudda d’àcua (gallinella), stori pappapudda (falco di palude) concabirdi (germano reale), sutzu (alzavola), caus (gabbiani), ma printzipalmente dae mangones o gente arrubia (fenicotteri), chi frecuentant finas sas salinas de su logu e chi sunu su veru allèriu (attrazione) de cantos bisitant cussos giassos. Ammentamus puru sos istànios de Aristanis, su de Marceddì, de Santu Janne e de Santa Giusta, ue s’andat a piscare cun una barca ‘e giuncu “su fassoni”; s’istàniu de Cabras, a nord-ovest de Aristanis, una de sas paules pius importantes de sa Sardigna e una de sas printzipales de s’Europa. In sa parte meridionale de s’ìsula bi sunt, infinis, s’istàniu de Simbiritzi e de Santu Fortzóriu, accutz’a Cuartu Sant’Èlena, e su de Maracalagonis, chi si ch’est sicchende de su tottu. Sos printzipales golfos de sa Sardigna sunu: su Golfu de s’Asinara, in sa costa settentrionale, de fronte a Portuturre, su Golfu de s’Alighera, de Aristanis e de Palmas, in s’ala otzidentale, su Golfu de Casteddu (o de sos Ànghelos) in sas costas meridionales; su Golfu de Orosei, riccu de maicantas calas e caleddas (Cala ‘e Luna, Cala Gonone, cun sa grutta de Boe Marinu), Golfu Aranci (o, mezus, di li ranci (dei granchi), e su Golfu de Olbia, in sa costa orientale. Sa Sardigna, pro cantu sos terrinos calcàreos siant pagos e non meda ispartos, non màncant sas gruttas, s’’est chi, finas a oe, si nde podent contare 336, de sas cales soletantu pagu pius de chimbantina sunt bistadas istudiadas iscientificamente. In 52 de custas sunt bistadas agattadas istigas de sa presèntzia de s’ómine preistóricu, riferidu, però, a s’edade non prima de sa neolìtica. Inter tottu tzitamus: Grutta de Santu Micheli de Otieri, Grutta de su Marinàiu, de Tìscali, de Ispinogoli de Dorgali, Grutta de Nettunu de Salighera, Grutta de Filiestru de Mara, Grutta de s’inferru de Muros, Grutta de su Màrmuri de Ulassai, Grutta Su Mannau de Fluminimaggiori, Grutta Sa ‘oche ‘e su Bentu e Grutta Corbeddu de Oliena, Grutta de Su Sterru de Baunei, Grutta de Santu Giuanni de Domusnovas, Grutta Is Tzuddas de Santadi, Grutta Su Coloru de Laerru. [Pro chie cherferat connòschere su nùmene e sa localidade de tottu sas gruttas de sa Sardigna abbaidet s’Entziclopedia de sa Limba sarda – Appenditzos - a sa ‘oghe Gruttas de Sardigna, de Antoninu Rubattu.]

ZEOGRAFIA ANTRÓPICA Sa populassione de sa Sardigna est paris a 1.650.000 abitantes (tzensimentu de su 2001) cun una densidade de 68 ab. pro kmq., una de sas pius bàscias de s’Europa. Su cabu de su logu de sa Regione est Casteddu (Cagliari), sas àteras provìntzias sunu: Tàtari, Nùgoro, Aristanis, Ólbia-Témpiu, Carbònia-Iglèsias, Médiu Campidanu. CLIMA Su clima de sa Sardigna est su de su Mediterràneu, est nàrrere cun temperadura mite in s’ijerru e cun variedade finas mannas pro cantu reguardat sas abbas, e temperaduras altas, però cun moderu, in s’istiu. Frecuentes e de diversa intensidade sunt sos bentos, inter sos cales su printzipale est su ‘entu maistru (maestrale, dae nord-est), chi sulat massim’a tottu in sa costa occidentale, tirriosu e dannosu printzipalmente ca impidit s’isviluppu de sa vegetassione; su grecale (dae nord–est) sulat imbetze cun pius frecuèntzia in sa costa orientale e su ‘entu soloccu in sa parte meridionale.

12

In base a sa temperadura, a sas abbas e a su gradu de umididade si podent reconnòschere tres variedades de clima: 1-subtropicale, chi est cuddu de sas zonas meridionales de su Campidanu, de sas costeras de su Sulcs e de sa de Orosei ; 2-temperadu-caldu, meda adattu a sa prantarza de cale siat natura (Campidanu ‘e mesu, badde de su Tirsu e casi totta sa Sardigna settentrionale) ; 3ùmidu, chi cumprendet s’ala orientale de sa Sardigna, sos montes de su Sàrrabus, Sarcidanu, e sas zonas de montagna de su Gennargentu e de diversas àteros giassos. TEMPERADURA Sa temperadura mèdia vàriat a segunda de s’altura e de s’istajone: in sas zonas cumpresas tra sos 200 e 600 metros est mediamente de 15 grados, tra 600 e 800 de 13°, tra 800 e 1000 de 12°-9°, e subra sos 1000 m. de 11°-10°. B’at de notare chi sas abbas (projas) sunt raras dae su mese de maju a Sant’Andria (da maggio a novembre) cun dannu grae pro sos cultivos. S’umididade pius alta si registrat in sos giassos de montagna (Limbara, Marghine, Gennargentu), mentras sas pius siccas resultant èssere sas zonas de sos golfos de Casteddu e de Aristanis, de sa Nurra e àteras ancora. PRANTARZA (Flora) e ANIMALIA (Fauna) Sa Sardigna offerit una variedade manna de ispèssies botanicas, siat de su logu e che bénnidas dae foras. Sa chi si notat de prus est sa vegetassione “a mattas”, in terrinos chena cultivu, chi ‘enint solitamente lassados a pasculu. Si b’agattant ervas e piantas chi sunt bénnidas dae su nord de s’Africa (a sud), dae sa Córsica (a nord), dae s’Ispagna (a ovest) e dae sas costeras tirrènicas (a est), ma si bi podet bìdere massim’a tottu sa matta mediterrànea, cumposta dae piantas chi creschent dae perissas e chi s’ispargent per tottue in calesisiat variedade de terriminzu: olóstiu (agrifoglio), mudeju (cisto), chessa o modditzi (lentischio), binistra (ginestra), longufresu (tasso) e àteros ancora). Maicantas sunt finas sas piantas officinales, gai giamadas ca s’impittant pro produire meighinales (poddigale o erva de Santu Nenardu (digitale) o erbas venenosas, che s’àppiu burdu (cicuta acquatica), capatze de ‘occhire un’ómine in pagas oras), sa fériula (ferula), perigulosa pro su bestiàmene e chi ‘enit sovente finas impittada pro luare s’abba de rios e trainos pro piscare su pische (prus de tottu s’ambidda), chi, alluadu dae s’erva, nde pigat, mortu o casi, a pizu d’abba. Àteras piantas sunt: s’élighe o ìlixi (leccio), su chercu (rovere), che dat sa lande (ghianda) isfruttada pro alimentare sos porcos, su suerzu (quercia da sughero), s’ùlumu (olmo), su sàlighe (salice), su pinu marìttimu (pino marittimo), su tassu o eni o longufresu (tasso), tosconosu, s’olóstiu o caracuttu o aràngiu burdu (agrifoglio), s’iscopale o palma de scovas (palma nana). B’at de sinnalare chi sunt in màssima parte iscumparsas sas bellas e mannas forestas d’una ‘ia, derruttas dae s’insensibilidae de s’ómine, chi no at pensadu a las torrare a piantare a manu a manu chi nde las segaiat (si penset a su bisestru mannu chi est bistadu fattu in s’Ottighentos pro costruire sas “travessinas” de sas lineas ferroviàrias sardas e de su Continente o a su chi ant fattu sos carbonarzos). Sas cunseghèntzias de tottu custu at faftu a manera chi a su postu de sas forestas normales si b’’idet oe un’istérrida de “prantedos” assotziados a mattedos arestes, fattos de ozastros (olivastri), lidones o leonaxis (oleandri), nìbaros o tzinnibiris (ginepro), laru o lau (alloro), binistra, matzigusa o tiria (ginestra) e cant’àteru, cun sas cunseguèntzias e sos dannos ambientales graes chi tottu connoschimus. Àtera pianta, presente in tottue, ma massim’ a tottu in su Campidanu, est sa figu morisca (fico d’India), isfruttada dae s’ómine pro sa dulcura de su fruttu, pro cantu ispinosu, comente alimentu pro sos porcos e, fintzamente, pro signare sas làccanas de medas propriedades de campagna.

13

S’olia (olivo), pagu presente in sos Campidanos, sa ‘ide (vite) e casi tottu sas piantas de frùttura s’agattant in tottue. S’animalia (fàuna) sarda, ricca vària che pagas àteras, si distinghit pro tres motivos assumancus: 1-pro sa presèntzia de ispèssies chi s’agattant in Sardigna ebbia; 2- pro sa mancàntzia de ispèssies presentes, imbetzes, in sas regiones de s’Itàlia; 3- pro sas particularidades de tzertos animales in cunfrontu de cuddos de su matessi tipu de àteros logos. A su primu gruppu appartenit su murone, mugrone, murvoni, mugra, muvra (muflone maschio e femmina), mammìferu, un’ispèssie de cabra areste cun corros tortzinados, chi mancant però in sa fèmina), chi no esistit in peruna parte de s’Europa, foras che in sa Córsica; Inter sos puzones, signalamus: su birdarolu o pilloni de monti (verdone), sa cardaglina o cardanera (cardellino), su furfurinu de monte o crucculeu de monti (passera làgia),su conca de moro, tzintzi o cinciarredda (cinciallegra), chi s’agattant solu in sa Córsica. De sa terpia (rettili) ch’amus una tilighertedda o calexértula (lucertolina), longa appenas 12 cm. e, inter sos babbautzos (insetti) maicantas ispèssies chi s’acciappant solu in Sardigna. A su ‘e duos gruppos namos chi màncana dae nois su lupu (lupo),s’ursu (orso), sa lontra (lontra), su tassu o cani de ribu (tasso), su schirrittu o schirrimatta (scoiattolo), sa talpa o topi (talpa), su crucculeu o pisciariccu (passero ìtaliano), su piccalinna ‘irde (picchio verde), sa perdighe d’abba o perdixi cinixali (starna), su cuccummiau reale o cuccumeu reali (gufo reale); non ch’amus puru su lassinafenu o fuisfuisfenu (orbettino), su tiligugu o pistilloni (ramarro), sa pìbara o pìbera (vipera) e donz’àtera zenia de terpia belenosa, sa rana (Rana esculenta) e su grospe o arrana mascu (rospo volgare), sa tiligherta d’abba o pistilloni (salamandra). De su tertzu gruppu annotamus: su chervu (cervo), chi si differèntziat dae sos àteros de su continente pro sos corros e su mantu; su porcrabu o sirvoni (cinghiale), chi giughet su pilu pius carcu e crispu (folto e ispido), su matzone o margiani o grodde o ulpe (volpe), pius minore de sas furisteras, su assile o schirru (martora), diversu pro su colore, sa tanaemuru o béddula o bucca ‘e mele (donnola), pro sa mannesa de su corpus. RATZA Dae su puntu de vista antropolózicu sos Sardos appartenint a sa ratza mediterrànea, cun carchi diffèrentzia dévida, massim’a tottu a duos fattores: s’abbandu (isolamento), in su cale ant vìvidu unu pagu dae semper, e pro effettu de sas dominasciones chi in sos séculos colados si sunt alternadas in Sardigna. Sos printzipales elementos chi los distinghit dae sas àteras zentes itàlicas, sunu: sa petza bàscia (in mèdia de 1,60 cm.), su coloridu de sa pedde, de sos ojos e de sos pilos, sa fromma de sa cabitta istrinta e allongada (dolicocefalia), sa fronte bàscia e sas trempas ispórginas (zigomi sporgenti). Cheret però chi non leemos cantu amus nadu in manera assoluta, ca finas inter sos Sardos si bi sebestant differènscias: in sa Sardigna ‘e susu (nord) sa zente tenet una petza prus alta de sa mèdia, e finas una pertzentuale prus manna de zente brunda e cun sos ojos celestes; sos chi tenent sa cabitta istrinta e allongada sunt de prus in sos Campidanos de Casteddu e de Aristanis che in atterue. Si det azungher, infinis, chi a sas tantos pópulos chi ant abitadu in Sardigna, dae sos Fenìcios a cust’ala, s’est finas dae pagu (1700) azunta zente chi s’est trasferida inoghe a trumas, accudida dae s’Itàlia printzipalmente, comente Lìgures, Piemontesos, Vènetos. Pensamos, pro assempru, a sos Tabarchinos de Carloforte, una colònia de lìgures de Pegli, tuccados annos prima a s’ìsula de Tabarca (Tunisia) e dae cue bénnidos in Sardigna, ue, in su 1737, gràscias a su re Càrulu Emanuele III de Savòia, fundesint sa tzittade de Carloforte, e chi, ancora a tempos d’oe si nd’istant cun usos, costumàntzias e limba de sa pàtria insoro.

14

A istare a cantu narant maicantos istóricos, a finitia de sa dominascione cartaginesa sa Sardigna teniat pagu mancu de 300.000 abitantes. Sutta su domìniu aragonesu, a cajone de maicantas carestias e pistolèssias, sa populassione s’est reduida casi a sa meidade (1617.000), pro torrare a crèschere finas a 270.000 sutta s’imperu de sos Ispagnolos. Dae tando su nùmmaru de sos abitantes est sempre aumentadu. A su 31 de Santuaine de su 1861 sos abitantes fini 1.594.159, diventados 1.650.000 a su tzensimentu de su su 2001, cun una densidade de 68 abitantes a Kmq, mentres sa de s’Itàlia fit paris a 182 ab. pro kmq. Sa populassione sarda vivet pro sa mazore parte in biddas e tzittades, soletantu su 6,9% in domos de campagna o fratziones. istazos, furriadroxus, medaus o cuiles. Cant’a s’altària de sos logos: su 39,6 % istat tra 0 e 100 metros, Sa densidade mazore de sa populassione isparta si registrat in Gaddura, in su Tataresu, in sa Nurra e in su Sulcis.

CURIOSIDADES ISTATÌSTICAS *

Sa tzittade pius pobulada de sa Sardigna est Casteddu (Cagliari) cun 260.670 abitantes. * Sa ‘idda chi tenet pius pagos abitantes est Baràdili, in provìntzia de Aristanis, cun 96 ab. * Sa tzittade pius pobulada in provìntzia de Tàtari, chi tenet 127,893 ab., est Salighera (Alghero), cun 40,257 ab.; sa ‘idda chi nd’at de mancu est Monteleone Roccadoria cun 164 ab. * Sa tertza tzittade de sa Sardigna est Cuartu Sant’Èlena cun 68.508 ab., pius manna de Aristanis, de Nùgoro e de Olbia. * Sa tzittade pius pobulada de sa provìntzia de Nùgoro, chi tenet 36672 ab, est Macumere chi nd’at 10991; su prus minore est Mòdolo (181). * Sa tzittade pius pobulada de sa provìntzia de Aristanis, chi tenet 32781 ab., est Terralba 9889), sa chi nd’at de mancu est Baràdili (95) * Sa ‘idda pius minore de sa provìntzia de Casteddu est Setzu, cun 166 ab. * Su Comunu de sa Sardigna chi at pius territóriu est Tàtari cun 604,60 Kmq, su pius minore est Mòdolo cun 2,52 kmq. * Sa densidade mazore de abitantes pro kmq. s’agattat a Casteddu cun 1.752 ab ; sa minore a Semèstene cun 9 ab. LIMBA In Sardigna, a costazu de sa limba uffìssiale, cudda italiana, bivet ancora, e in manera galu prus zenuina e pura in su Nugoresu, sa limba sarda, chi medas si perrìccant a cunsiderae unu de sos tantos dialettos italianos, cun sos cales imbetzes, e s’iscièntzia limbìstiga l’at in manera tzerta e definitiva dimustradu, no at parentella peruna. Sa limba sarda est una limba neo latina, assiat unu faeddu romanzu-arcàicu cun régulas tottu suas, chi si podent acclarare in unu vocabulàriu meda orizinale. in una morfolozia e una sintassi chi si diffèntziant in tottu e per tottu dae sos dialettos italianos. Pagu e nudda connoschimos imbetzes de sa limba chi faeddaiant sos sardos de s’antigóriu (su nuràzicu) . Sos printzipales dialettos sardos sunu. su logudoresu, su nugoresu, su campidanesu, su gadduresu e su tataresu Su de sa “limba” est bistadu dae tempus unu « problema » chi at appassionadu e mattanadu sas zentes sardas, postu, in custos ùltimos annos comente netzessidade de torrare a impittare sa limba ‘e sos sardos, subr’a una base de paridade cun s’italianu, impitténdela in sos uffitzios pùbblicos, in sa relatas cun Entes de calesisiat natura, in sas ràdios, televisiones, zornales, in sa toponomàstica, e gai sighinde, massim’a tottu appoi chi siat sa Regione Sarda, siat s’Istadu Italianu che s’Europa ant declaradu cun appósitas lezes (L. R. n0. 26 de su 15.10.1997 e Leze natzionale n.482 de su15.12.1999) su dirittu de sas minorias limbìstigas a s’’ider reconnotta tale rechesta.

15

Su fatt’istat chi, essende su fattu diventadu accarìstia una chistione pius polìtiga che de sustàntzia, pagu o nudda s’est mai fattu a su reguardu e tottu est restadu che a prima, mentres sos Sardos, custrintos a imparare sa limba imposta dae s’istadu italianu, perdent die cun die sa padronànscia de sa limba insoro, ch’est che a narrer sa cultura millenària issoro, s’identidade insoro. Nemos at mai pensadu chi su primu passu ‘e fàghere fit e est ancora su de faghere intrare sa limba sarda in sas iscolas, recuperende própriu pro su mesu de sos piseddos e de sos zóvanos su siddadu chi arriscamus de pèrdere pro sempre. Tzertu problemas non nde màncana, unu est cuddu de nos dodare subitu de una “limba” iscritta “codificada”, chi cheret narrere chi tottu la devimus iscriere a sa matesi manera, lassende sa pronùntzia lìbera dae bidda a bidda. Custu si rendet indispensàbile pro su motivu chi, essende istadu pro séculos su Sardu “sa limba de s’oralidade” e non puru de s’iscrittura, est capitadu chi onzunu at fattu a manera sua, iscriéndelu gai comente lu pronuntziaiat, inzenerende de fattu una “babele” limbìstiga, chi det èssere sa prima cosa de sanare. Calchi istudiosu de sa matèria oe s’at leadu s’ingàrrigu, diffitzile e mattanosu, de “unificare” sa limba sarda in s’iscrittura, e custu est cantu bastat pro lòmpere a arrivire a torrare a vida una limba chi est de tottu sos Sardos. RELIGIONE La religione de sos Sardos, gai comente pro sa mazore parte de sos italianos, est cudda cattólica apostólica romana, chi est fintzas sa religione uffitziale de s’Istadu italianu. Chie però no est cattólicu, e chi professat àt0eras credèntzias, podet liberamente pratigare sa fide sua, gai comente pretzisat sa Costitussione de sa Repùbblica Italiana a s’art. 8. Galu a sos chi non creent in perunu Deus sa Costitussione garantit sa piena libertade de cusciènsia. S’ordinamentu ecclesiàsticu prevedit pro sa Sardigna ùndighi Diózesis: Ampùrias-Témpiu, Salighera-Bosa, Casteddu, Iglèsias, Lanusei, Nùgoro, Aristanis, Othieri, Tàtari, Terralba, Ales.

PARTIDURAS AMMINISTRATIVAS (Ripartizioni Amministrative) Cun s’approvassione de s’Istatutu Ispessiale dae parte de sa Costituente, in su 1963 istesint constituidas chimbe regiones a Istatutu ispessiale, assiat Sicilia, Sardigna, Trentinu-Altu Àdige, Badde d’Aosta e Friuli-Venètzia Giùlia, gai nomadas ca “godint de frommas e cundissiones particulares de autonomia, cun podestade legislativa in maicantas matèrias”. Amministrativamente sa Sardigna cumprendet battor provintzas. Tàtari, Nùgoro, Aristanis e Casteddu. In su 2001su Conzizu Regionale, cun sa Leze n.9. at aumentadu a otto sas Provìntzias sardas: Casteddu, Tàtari, Nùgoro, Aristanis, Olbia- Témpiu, Carbònia-Iglèsias, Ozastra, Médiu Campidanu. In su 2012, in fortza de unu Referendum populare, sunt bistadas abulidas sas battor noas, assiat Olbia-Témpiu. Carbònia-Iglèsias, Ozastra, Médiu Campidanu,. torrende degai a sas battor de prima, Casteddu, Tàtari, Nùgoro e Aristanis. 1- Provìntzia de Tàtari. Su territóriu de sa provìntzia de Tàtari leat sa parte settentrionale de s’Ìsula. Issa cunfinat cun su Mare de Sardigna a nord (Buccas de Bonifàtziu) e a ovest; su Mare Tirrenu a est;

16

sas provintzias de Nùgoro e de Aristanis a sud. At una mannària de 7.519 kmq. e cumprendet 86 Comunes cumpresas s’Asinara e sa Madalena cun sas isuleddas suas. Su terriminzu est de vària natura cun paris, palinzas e montes. Geolozicamente si b’agattant formassiones granìticas paleozóicas (Gaddura), trachites (Logudoro occidentale) calcares (Tataresu e Logudoro) e terrinos alluvionales (Nurra). B’est bene isviluppada sa massaria (agricoltura) e su pastoriu. Abbundante est sa produtzione de su sùaru, chi si ricavat pius de tottu in Gaddura, ue benit tribagliadu dae appósitas indùstrias. B’at binzas e oliàrios; maicantos allevamentos de bestiàmene (arveghes e bulos) chi produint latte, casu e regottu de bona calidade. A Portuturre b’est s’istabilimentu industriale de sa petrolchìmica de sa S.I.R, chi occùpat maicantas chentinàrias de operaios; b’at cavas de granitu (Buddusò), de caolinu (Cossoine), depósitos de piumbu, zincu, prata, ferru e bauxite (Nurra). A Casteddu Doria e Benetutti b’at benas termo-minerales pro sos ban0zos e, a Santu Martinu de Tàtari e a Rinàggiu (Témpiu) benas de abba minerale. Sa pisca benit pratigada cun sas nassas pro tottu s’annu dae Porturre a CastedduSardu a Olbia, a Salighera (ue in prus b’est s’aliusta e su coraddu). Sas costeras bellas, cun calas de rena fine inter roccas maestosas e pedras de frommas fantàstigas, su mare lìmpiu e birde-asulu, ant favoridu su turismu : sa Costa Ismeralda est diventadu su logu preferidu dae sos riccos de tottu su mundu, chi accudint a frottas cun imbarcassiones de lussu. Tra sas festas pius bellas de custa provìntzia ammentamos sa “Cavalcada Sarda” de su mese ‘e maju, a Tàtari, a sa cale leant parte casi tottu sas biddas de Sardigna cun sos costùmenes insoro, cun caddos e cavalieris, càntigos e mùsicas. Particulare cunsideru meritat galu sa Prutzessione de sos Candeleris de mesaustu, in Tàtari, chi rennoat sa prommissa fatta a s’Assunta in su 1600 pro aer liberadu sa tzittade dae sa pesta. 2- Provìntzia de Nùgoro Sa provìntzia de Nùgoro, nàschida in su 1927, cunfinat cun sa provìntzia de Tàtari a nord, cun su Mare Tirrenu a est, cun sas provìntzias de Aristanis e Casteddu a sud, cun su Mare de Sardigna a ovest. At una superfìtzie de 7.043, 97 kmq, e cumprendet 98 Comunes. Su territóriu sou est pro sa mazore parte fattu de montes, e custu, paris cun s’iscassia de abba, lu faghet pagu adattu pro sa massaria, e de prus , imbetze, pro su pastoriu. Geolozicamente si b’agattant formassiones granìticas (Monte Ortobene . campedas 0(altopiani) de Bitti e de Osidda), carchinarzos (calcari), nurras (dolomie) e toneris (tacchi) in Barbàgia e in s’Ozastra, in su Monte Corrasi de Oliena e in sas costeras inter Baunei e Dorgali, pedra mólina (basalti) in Campeda. S’allevamentu de su bestiàmene est sa base printzipale de s’economia, ma galu importante est sa massaria (laores, legumenes, patatas, bide, olia, lintzola, castanza…). Sas indùstrias printzipales sunt sa idroeléttrica, sa de su casu, sa de su papilu (Arbatax). De cunsideru sunt finas sas attividades de s’artizanadu: su filet (merletti) de Bosa, sas tzeràmicas e sas peddes decoradas de Dorgali, su tessinzu de tappetos, aratzos e mantas de lana e de linu, sos cestinos de Ollolai. Maicantas sas festas de importu chi attirant sos turistas dae tottue : Sa festa de su Redentore de su 29 de austu a Nùgoro, sa de Nostra Segnora de Gonare (7-8 de Cabidanni a Sarule e Orani), sa de Santu Frantziscu de Lula. De importu est galu su folclore : costùmenes, ballos, càntigos e sos famados mamuttones e issocadores, chi, bestidos de peddes e cun lazos e sogas (lacci e funi) mustrant peri sas carrelas sa valentia issoro in medas festas unu pagu in totta sa Sardigna.

3- Provìntzia de Aristanis Sa provìntzia de Aristanis, istituida cun sa leze n. 306 de trìulas de su 1974, occupat sa parte tzentrale occidentale de s’ìsula e cunfinat a nord e a est cun sa provìntzia de Nùgoro, a sud cun sa de Casteddu, a ovest cun su Mare de Sardigna. At una superfìtzie de 2.735,

17

79 kmq. e cumprendet 76 Comunes. Su territóriu est fattu de campuras, palinzas e montes, e, grascias a su riu Tirsu, riccu de abbas, chi l’attraessat in bona parte, at una massaria chi produit bene trigu, triguìndia, fae, pisellu, pumatta, iscartzoffa, aranzu (Milis), binu (sa famada vernàccia de Solarussa, Baràtili San Pietro, Zeddiani, e sa malvasia de Baràdili). Abbastàntzia isviluppadu resulat s’allevamentu de su bestàmene, cun una discreta produssione de casu e produttos derivados. In su territtóriu si b’agattant sa pedra mólina (basalti) de Abbasanta, sos terriminzos vulcànicos de Monte Arci e Monte Ferru e cuddos cuaternàrios de sos Campidanos. B’est galu sa diga chi frommat su Lagu Omodeu, unu de sos pius mannos de s’Europa, chi regoglit sas abbas de su Tirsu, de su Taloro e de sos affluentes issoro. S’artizanadu produit tappetos in lana e fresi (orbace) a Mògoro, Samugheo, Sèdilo, s’impazadura de cosas vàrias cun s’usciareu (San Vero Milis), ainas in ferrubattudu a Cabras, sas tzeràmicas in Aristanis. Duas, inter sas tantas, sas festas de ammentare : sa Sartìglia de Aristanis e s’Àrdia de Santu ‘Antine (Costantino) de Sèdilo. 4- Provìntzia de Casteddu (Cagliari) Sa provìntzia de Casteddu occupat sa parte meridionale de s’Ìsula e cunfinat a nord cun sas provìntzias de Aristanis e Nùgoro, a est cun su Mare Tirrenu, a sud cun su Mare Mediterraneu, a ovest cun su Mare de Sardigna e ancora cun sa provìntzia de Aristanis. At una superfìtzie de 6.561,73 kmq. e 97 Comunes, cumpresas sas ìsulas de Sant’Antiogu, Santu Pedru, Cuirra, Serpentara e sa dei Cavoli (o, mezus, de Is Càvurus). Est casi totta in paris (Campidanu zentrale e meridionale) o in palinza (Marmilla, Trexenta, Gerrei). Sos montes si b’agattant solu in s’Iglesiente, Sulcis e Sàrrabus. Sos tantos rios chi l’attraessant s’aundant cun fatzilidade, a boltas s’appojant (ristagnano) formende abbadrinos e paules, massim’a tottu in sas costeras. S’economia, a prus de una massaria chi produit trigu, avena, orzu, fae, pisellu, iscartzoffa, pumatta, biarrava (barbabietola da zucchero), foràggios, binos, agrùmenes, méndula, e de unu pastóriu chi allevat barveches, cabras e bulos e porcos, connoschet unu modestu isviluppu de indùstrias de vàriu zènere: alimentares (pastifìcios, oleifìcios, caseifìcios, cantinas sotziales chi produint binos finas de bonu livellu, fràbbicas de birra); mineràrias (Montevecchio, Iglesias, Sulcis), metallùrzicas (San Gavino, Villasalto, Monteponi); petrolchìmicas (SARAS de Sarroch, Rumianca de Assémini); tèssiles ( Snia Viscosa de Villacidro). De importu sunt finas sas salinas de Macchiareddu e de La Palma de s’istàniu de Molentàrgius. Inter sas tantas festas, merìtat unu mentovu particulare sa « Sagra de sant’Efis » de Casteddu de sas primas dies de su mese ‘e maju, a sa cale leant parte sos costùmenes de tottu sos Comunes de sa Sardigna, caddos, cavalieris e sas « traccas », carros trazados dae ‘oes tottu infiorittados e infiocchittados

BANDERA E ISTEMMA DE SA REGIONE AUTONOMA DE SA SARDIGNA Su DPR de su 5 de trìilas de su 1952 cuntzedit a sa Regione Autònoma de sa Sardigna sa possibilidade de si frunire de un’istemmae de un’istendardu. La leze rezonale de su 15 de abrile de su 1999, n. 10, a s’artìculu primu, narat :-Sa regione adottat comente bandera sua cudda tradissionale de sa Sardigna, est a narrer “campu biancu cun rughe ruja, divisu in battor partes, in donzuna de sas cales b’at una cabitta de moro cun sa fronte bendada in diressione contrària a s’inferidura. De orìzine isconnotta, sa bandera de sos battor moros rappresentat unu forte e seguru elementu identitàriu, e s’impittu sou est documentadu a partire dae sa nàschida de su Regnu de Sardigna e de Córsica de su 1324 e finas a diventare Regione Autònoma. In sos séculos passados s’istemma at àpidu calchi variassione; sa fromma ‘e como est cudda consolidada in su sèculu XVIII pro fines istitutziionales

18

NUR in WEB

ISCOLA DIGITALE SARDA

LETZIONE 3^

SA LIMBA SARDA VARIANTES DE SA LIMBA SARDA – SOS PRIMOS VOCABULÀRIOS e SOS DE OE

CHISTIONAMUS DE……

LIMBA SARDA

Sa Limba Sarda est una limba romanza o neolatina,e benit cunsiderada dae tottu sos Limbistas sa pius “fidele” a su Latinu orizinàriu. Issa s’est formada, in paritzos séculos, appoi de sa conchista romana de sa Sardigna (238 prima de Cristos), modifichende su faeddu de sos Sardos de cuddos tempos, de su cale però, no esistende ancora s’iscrittura, pagu o nudda connoschimos Su latinu, infattis, sa limba ‘e Roma, a pianu a pianu, lesit su postu de sas limbas chi tando faeddaiant sas populassiones sardas, miscéndesi prima cun issas, giambèndelas in manera casi totale, s’est beru chi de sas paràulas antigas de cuddos tempos, pagas ebbia sunt arrivadas fintzas a nois, cale orgosa (org “terreno umido”) dae sa cale diat derivare Orgosolo, giara (pianoro basaltico), garga (tana della volpe), udduru (cicuta), nurra (voragine), luzana (piccola formica) e calchi àtera ancora. Maicantos sunt puru sos prefissos de sos nùmenes de logos (toponimi) chi nos faghent pensare a paràulas nuràzicas e prenuràzicas, ma chena si bi poder sebestare s’istiga de una limba. Paga cosa, adducas, pro bi cumprèndere de piusu, a tales chi cantos b’ant istudiadu (Terracini, Alessio, Bertoldi, Wagner) ant concluidu chi “su fundu pretzisu de sa limba sarda antica restat che fascadu dae sa néula pius carca”. Non connoschimos cun pretzisione cando dureit custu protzessu de “romanizassione” ne cando lompeit a conluos. Soletantu in sos séculos XI-XIII cumparit in Sardigna sa limba iscritta.

VARIANTES DE SA LIMBA SARDA Sas variantes limbìsticas de su Sardu de oe sunu chimbe: SU LOGUDORESU Su Logudoresu est bistadu su primu faeddu impittadu in Sardigna appoi de sa cumpàrfida de sos Kondaghes (sec.XI-XII), sa prima limba litterària uffitziale (Antoni Canu (sec. XV- Sa vitta, sa morte de sos Màrtires turritanos Gavinu, Brotu e Januari), sa limba impreada dae sos Zuighes Sardos e dae sos prelados de sa cheja, dae sos poetas finas a tottu su Settighentos. Sunt bènnidos appoi sas àteras variantes limbistigas de sa Sardigna, ossiat su Campidanesu, su Tattaresu e su Gadduresu. Su Logudoresu si dividit in chimbe zonas:

19

1-Area barbaricina, connotta finas cun su nùmene de “gruppu de Fonni-Ollolai”. Cumprendet sas biddas de Fonni, Gavoi, Lodine, Mamoiada, Oliena, Ollolai, Olza , Orgosolo e Olzai. Si distinghet printzipalment pro sa rutta de sa F (fàchere : ‘à?ere; fìgiu, ‘izu pro fizu) e pro su passazu de “C latinu” a unu sonu particulare connottu comente “colpu de su gagaju (colpo di glottide)” focu (‘ó?u). 2-Area Logudoresa-meridionale, cun sos comunes de Abbasanta, Ghilarza, Sorradile, pro che dare a Ovest fintz’a Cuglieri e a est fintz’a Teti.. Si distinghet pro a)-allongamentu de sa L : sale (salle), mele (melle); b)-mantenimentu de pr, cr, gr: : prus, prantu, craru, grodde ; c)-mantenimentu de sa R addainanti a consonante in comintzu de paràula : murghet, berbeghe, birde; d)-léssicu particulare: irisero pro (d)eris = ieri, iscannu pro cadrea = sedia; s’enalle pro sa bena= sorgente. e)-formas verbales pròprias: isettando per isettande= aspettando; própidu per próidu “piovuto”; potzo per potto= posso; ischìpiu per ischidu= saputo.. 3-Area Logudoresa tzentrale, Baronia fintz’a Siniscola, su Gocéanu, su Màrghine, sa variedade de Othieri. Ateras variedades sunu sa de Dorgali, Sarule, Orani e Onifai. 4-Area Logudoresa occidentale o nord-orientale, cumprendet biddas .chi andant dae Cuglieri, a Bosa , a Bonorva, , a Pattada, a Monti e sa gadduresa Luras. 5-Area Logudoresa settentrionale, cumprendet tottu s’ala Nord de su Logudoro, cunfinend cun su Tataresu e sa Gaddura a settentrioe. sos tzentros pritzipales sunt Ozieri, Ploaghe e Sennori. Sas particularidades de custas zonas sunu : a)- s’impittu de L a su postu de sa R (bilde pro birde, chelveddu pro cherbeddu, b)-su sonu paladale –sc (xx) a su postu de –rc (poscu (póxxu) per porcu) ; c)-paladalizatzione de PL, CL, FL (piòere pro pròere; óggiu pro ocru, fiore pro frore; d)-gerùndiu in –ende (nende pro narande) -NUGORESU (Nuor. Barbaricinu (Ovodda, Lodine, Gavoi, Olzai, Ollolai, Mamoiada, Oliena, Orgosolo, Fonni) – Nuor. meridionale (Abbasanta, Ghilarza) – Nuor. centrale (Macomer, Nuoro, Siniscola, Dorgali, Teti) CAMPIDANESE: è la variante linguistica sarda più diffusa numericamente nell’Isola, coprendo i 3/5 dell’intera popolazione residente, mentre per origine, importanza e prestigio viene subito dopo il « sardo vero e proprio », rappresentato dal LOGUDORESE. I dialetti campidanesi sono pù unitari di quelli del Logudoro, al punto che la comprensibilità fra parlanti dei diversi paesi è garantita in tutto il territorio. L’a superficie di pertinenza del Campidanese si suole dividere in sette zone : 1-Area campidanese settentrionale. compresa tra Oristano, Cabras, Fordongianus ; a Est si estende dalla Barbagia di Seulo, al Sarcidano (Villanovatulo), al Mandrolisai (Laconi, Meana, Austis, Sorgono, Ortueri, Tonara, Désulo), sino al confine con la Barbagia (Tiana); 2-Area Ogliastrina, tutta l’Ogliastra storica, fino a Tertenia nel Salto di Quirra ; 3-Area del Sàrrabus, comprendente tre piccoli paesi, Muravera, Villaputzu e San Vito, dove è caratteriscico, nella pronunzia, il colpo di glottide, tipico per la nasalizzazionre della prima vocale di un lemma. 4-Area orientale o cagliaritana o meridionale, che abbraccia Cagliari (Casteddu) ed entrabe le fasce costiere del suo golfo, estendendosi a Sud fino a Teulada e incuneandosi nell’entroterra fino a Nurallao. 5-Area centrale, da Quartu Sant’Elena verso il Gerrei per arrivare fino ai dintorni di Barùmini e Villanovatulo. 6-Area occidentale, la più estesa di tutte, abbracciando tutto il Campidano e la Marmilla (Mògoro), raggiungendo a Nord l’Oristanese e ad Ovest Siliqua e Fluminimaggiore, tipica

20

per il fenomeno della metatesi di vocali e consonanti (trobeddu per cerbeddu ; sroga per sorga). 7-Area sulcitana, che ingloba tutto il Sulcis storico (Iglesias,) , confinando a sud con Teulada. Ognuna delle suddette aree presenta tratti fonetici caratteristci propri di speciale rilevanza [Da Ello Ellus – Grammatica della Ligua Sarda di Eduardo Blasco Ferrer – Poliedro – Nuoron1994]

-TATARESU (Sassari, Sorso, Porto Torres) - GADDURESU (Gallura (foras de Luras, log.), La Maddalena (detta l’Isulanu), Castelsardo Il SASSARESE e il GALLURESE, pur essendo due dialetti nati e cresciuti nell’Isola, assieme a quelli logudoresi e campidanesi, si sono nel tempo differenziati da questi ultimi a causa di vicessitudini storiche diverse, di natura politico-amministrativo-commerciale, dovute, a partire dal XIII^ secolo, a causa degli stretti rapporti intrecciati con le repubbliche marinare di Pisa e Genova, soprattutto dalla città di Sassari e l’area attorno ad essa gravitante di Porto Torres, Sorso e Stintino, e in forza di diversi insediamenti di Corsi meridionali (Sartene) per quanto attiene invece alla Gallura. E’ certo assodato che in quei territori si parlava in quel periodo la lingua sarda-logudorese, e questo è attestato sia dagli Statuti della vecchia Sassari, come pure quelli dell’antica Castelgenovese, oggi Castelsardo, oltre che dagli editti e dalle Carte dei Giudici del tempo, interamente redatti nella parlata autoctona sarda, ma che è altresì facile riscontrare nelle tantissime voci e strutture logudoresi che sono ancora in uso nei due dialetti. Tutto ciò ha portato ad un allentamento progressivo della parlata originaria e alla nascita di due “ idiomi “ molto diversi, con caratteristiche che le contraddistinguono in maniera inequivocabile dal sardo-latino, avvicinandoli in maniera palese alle caratteristiche strutturali dei dialetti italiani, come, sin dal 1923, aveva peraltro riconosciuto il grande studioso di Linguistica Sarda Max Leopold Wagner. Tra le « differenze sostanziali di questi due codici linguistici va segnalato : -perdita della –s del plurale di alcuni sostantivi : pani e non panes, cani e non canes ; -la scomparsa della –s finale in alcuni nomi : Deu e non Deus ; -la scomparsa della –s nella seconda persona del verbo : fazi, faci e non faghes, fais ; -gli articoli determinativi la, lu, li (derivati dal lat. ILLE e non da IPSE) : lu cani, lu fiddolu, la mera, la mastra, li cani, li fiddoli, li mastra) e non su cane, su fizu, sa mela, sa mastra, sos canes, sos fizos, sas mastras) -il possessivo che si antepone al nome : lu me’ cani, lu me’ figliolu e non su cane meu. su fizu meu. -le terze persone dei verbi non più rese con la –t finale : anda e non andat, càntani e non cantant. -il futuro ed il condizionale a voce unica, anziché col ricorso all’uso dell’ausiliare: abaràggiu e non apo a àere, labaremmu e non amus a lare. In conclusione di quanto detto e in consonanza con le risultanze della moderna scienza linguistica va ribadito, pertanto, che il Sassarese e il Gallurese non fanno parte del tipo autenticamente sardo (per cui non possono essere considerati come due “varianti” del sardo) ma appartengono alla famiglia sardo-corso della grande famiglia dei dialetti italiani.

In Sardigna ch’amos puru duos limbazos istranzos (alloglottos), est a nàrrere furisteris.

21

-TABARCHINU - TABARKIN Su Tabarchinu est faeddadu a Carloforte (in s’isula de Santu Pedru) e a Calasetta. Su nùmene derivat dae s’’ìsula tunisina de Nueva Tabarca, antiga colònia genuesa, ue in sos annos 1460-61, si trasfereit una comunidade de piscadores de coraddu dae sa ‘idda de Pegli, accurtz’a Gènua, sos cales b’istesint finas a sos primos trint’annos de su 1700. Séndesi in su frattempus frazados sos bancos de coraddu e sende aumentados sos perìgulos de sas invasiones de sos corsaros, aende ischidu chi su Re de sa Sardigna teniat s’intentzione de populare s’ìsula de Santu Pedru, cussa zente dimendesit de si bi poder trasferire. Sa dimanda lis istesit accansada e gai tucchesint in maicantos a s’ìsula, ue, in su 1738 fundesint sa ‘idda de Carloforte. Dae tando istant galu incue, e, fieros de sa provenèntzia e de sa cultura insoro, sighint a faeddare in su primu limbazu insoro. -CATALANU DE SALIGHERA - CATALA DE L’ALGUER Sa tzittade de Salighera, fundada dae sa famìlia genuesa de sos de Doria in su ‘e Tréighi séculos, istesit conchistada, in su 1354, dae su re catalanu Pedru III su Tzerimoniosu, su cale cumbidesit maicantas famìlias de su regnu sou a si chèrrere trasferire in sa ‘idda de Sardigna. Rispondesint in medas a s’appellu de su re, massim’a tottu dae sas ìsulas Baleares, dae su Penedés e dae Tarragona. E cussa zente, in sa pàtria noa si b’agattesit bene a tales chi b’addurat finas a oe pratighende cun orgógliu sa limba sua, sa cultura e sas traditziones de sos Catalanos. A testimonia de sas immigratziones reghentes signalamos galu sa faeddada de Arborea, inue benit impittadu su vénetu de sos terrales-massajos accudidos pro sas bonìficas chérfidas dae su Fascismu, e sa bidda de Fertilia, ue istant sos emigrados accudidos dae su Friuli-Venètzia Giulia.

SOS PRIMOS VOCABULÀRIOS GIUANNE SPANO e VISSENTI REMUNDU PORRU SPANO Giuanne, archeólogu e istudiosu de limba sarda, nàschidu in Piaghe in su 1803 e mortu a Casteddu (ue est sepultadu) in su 1878. Intradu in seminàriu, istesit ordinadu preide in su 1827. In su 1831 si trasferesit a Roma, ue s’interessit de limbas orientales e istudiesit sos testos antigòrios de sa Sacra Iscrittura. In su 1834 diventesit professore de Limbas Orientales in s’Universidade de Casteddu, ue cullaburesit cun Ludovicu Baylle, e, s’annu appoi comintzesit sos indagos archeolózicos in s’anfieatru de cussa tzittade. Leadu dae tale passione intendesit sa netzessidade de cunfrontare sas osservassiones suas cun cuddas de àteros istudiosos, leende a viazare peri s’Itàlia. Torradu in Sardigna, in su 1836 comintzesit sas campagnas de iscavos in diversos sìtios. In cussos annos lesit a s’interessare galu de limba sarda e a riflettire assubra de su problema de s’antighidade de sos nuraghes. In su 1839, appustis de sa morte de Baylle, istesit nomenadu direttore de sa Biblioteca de s’Universidade de Casteddu, de sa cale rennovesit sos ordinamentos. In cussos annos sustenzesit una polémica cun su Magistradu de sos istùdios chi l’accusaiat de si curare pagu de s’insinzamentu de sa Sacra Iscrittura e de s’occupare imbetzes de cosas de segundària importàntzia, cales sa limba e sa poesia sarda, e, pro cussu motivu, li reduesit s’istipéndiu. Lassesit gai, in su 1842, sa diressione de sa Biblioteca. Pustis pagu istesit però nomenadu canónigu, resolvende degoi in manera definitiva sas

22

preoccupassiones finantziarias suas e dedichéndesi cun pius vigore a sos istudios suos preferidos, bintrende in relata cun istudiosos de onzi parte de Europa, currispundèntzias – cussas- bundantes e pretziosas (si trattat de 2500 lìtteras), chi s’agattant oe remonidas in sa Biblioteca Universitària de Casteddu e chi sunt approbe a èssere reunidas e imprentadas dae Luzianu Carta. In cussos annos lesit a iscavare a Nora, a Piaghe, a Lanusei e in àteras biddas, e comintzesit sa regolta de sos vucàbulos sardos, pro dare a sa Sardignalogudoresa su primu Vocabolàriu. Fundesit su « Bullettinu archeológicu sardu”, ue pubblichesit dae su prim’annu (1854) e finas a su 1864, sa mazore parte de sos iscrittos e cullaburesit cun sas printzipales rivistas de su tempus, cale L’indicatore sardo, Rivista Sarda e Stella di Sardegna. De sa limba Sarda-logudoresa, chi isse riteniat sa “vera limba de Sardigna”, s’occupesit notte die, e finas a porfia cun s’àteru grande preide campidanesu Vissenti Remundu PORRU (Villano-vafranca (1773 - Casteddu 1836), chi aiat pensadu imbetzes de valorizare, già dae una vintina de annos prima, cantu pius podiat sa faeddada campidanesa. Custu fattu lu cumbinchesit a cumpilare unu Vocabolariu Sardu (Vocabolario italIano Sardo e Sardo Italiano (1851-52), in risposta a su Nou Dizionàriu Universali sarduitalianu (1832) de su Porru e una grammàtica (Ortografia sarda nazionale, ossia grammatica della lingua logudorese paragonata all’italiana, in duos volùmenes (1840), custa puru casi a cherrer rispòndere a su Saggio di grammatica del dialetto sardo meridionale chi Vizente Porru aiat iscrittu e pubblicadu in su1811. Maicantas àteras òperas nos at lassadu Giuanne Spano, inter tottu est zustu ammentare; - Proverbi sardi trasportati in lingua italiana e confrontati con quelli degli antichi popoli (1852) - Istoria de Ziuseppe Ebreu, raccontata nella Genesi dal cap. 37 fino al cap. 45 colla versione sarda, con note e parafrasi in sestine (1857) - Profezia di Giona, volgarizzata in dialetto sardo logudorese (1861) - Il Cantico dei Cantici di Salomone volgarizzato in dialetto sardo centrale – Su Càntigu de sos càntigos de Salomone (1861) - Il Cantico dei cantici di Salomone volgarizzato in dialetto sassarese (1863) - Canzoni popolari inedite in dialetto sardo centrale ossia logudorese – 2 Voll. (1863) - Il libro di Ruth volgarizzato in dialetto sardo sassarese (1863) - Vangelo di San Matteo volgarizzato in dialetto sardo-sassarese (1866) - Vocabolario sardo gegrafico, patronimicoved etimologico (1873) B’at de nàrrere chi s’Ortografia sarda natzionale, in su 1974, e su Vocabulàru italiano sardo e sardo italiano, in su 1981, sunt bistados imprentados a nou in editziones anastàticas. Curados dae Salvadore Tola, in su 1997, est finas bessidu Iniziazione ai miei studi e, in su 1999, sos 4 volùmenes de Le Canzoni popolari di Sardegna, - Editziones Ilisso - Nùgoro una regolta de poesias (prus de settichentas!) de poetas de cussos tempos, maicantos isconnottos, chi Giuanne Ispanu at salvadu dae s’isméntigu, tottu cun bortadura in italianu ammanizada semper dae S. Tola. B’at de ammentare finas chi in su 1871 istesit nomenadu senadore de su Rennu d’Itàlia pro sos méritos iscientificos suos, nómina chi atzettesit, mancari non si siat mai presentadu a Palattu Madama.

Giuanne SPANO (1803-1878) Archeologu, Vocabularista

Vissenti Remundu PORRU (1773-1836) Preide, intellettuale, vocabularista

23

24

Vocabolàrios e Ditzionàrios de Sardigna ARTIZZU Lucio, Il Dizionario di Cagliari, Sa memoria ‘e su tempus, Ediz. Della Torre - Cagliari 1996 ATZENI Emilio, Vocabolario domestico sardo-italiano e prontuario italiano-sardo, A. Forni Editore, Ristampa Edizione del 1912 BAZZONI Gian Paolo, Dizionario fraseologico Sassarese-Italiano, Magnum Edizioni – Sassari 2001 BRANDANU Salvatore, Vocabulàriu Gaddhuresu Italianu, Istituto delle civilta del mare - San Teodoro (SS) 2004 CABRAS Giovanni Maria, Vocabolàriu baroniesu, Edizioni Trauben, Torino 2003 CALIA Michele, La lingua sarda di Baunei, Grammatica e Vocabolario, Studio Stampa Editrice, Nuoro - 2010 CARTA BROCCA Gonario, Vocabolàriu Durgalesu-Italianu-Italiano-Dorgalese, Stampato in proprio – Dorgali (NU) 2010 CASCIU Giovanni, Vocabolario Italiano-Sardo Campidanese, Grafica del Parteolla - Dolianova 2006 CASU Pietro, Vocabolario Sardo Logudorese-Italiano, a cura di Giulio Paulis, ISRE - Ilisso, Nuoro 2002 CIBODDO Pasquale, Vocabolario Gallurese–Italiano, Magnum Edizioni – Sassari 2003 COLOMO Salvatore, Vocabolarieddu Sardo-Italiano / Italiano-Sardo, Editore Archivio Fotografico Sardo, Nuoro - 1997 COLUMBANU Bruno, Piccolo Dizionario Gallurese dei termini in disuso o raramente usati, Telti (SS) 1996 CONGIA Peppino, Dizionario botanico sardo, Edisar - Cagliari 1989 DE MARTINO Renzo, Il Dizionario Maddalenino, Ediz. Della Torre – Cagliari 1996 DEPPERU Pietro, Vocabolàriu Lurisincu (Dizionario Logudorese della Parlata di Luras), Ediz. StampaSì – Tempio Pausania 2006 ESPA Enzo, Dizionario Sardo Italiano, Carlo Delfino Editore – Sassari 1999 FARINA Luisi, Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu, Ediz. Gallizzi - Sassari 1987 FARINA Luisi, Vocabolario Italiano-Sardo Nuorese, Ediz. Gallizzi - Sassari 1989 GANA Leonardo, Vocabolario del dialetto e del folklore gallurese, Editrice Fossataro - Cagliari 1970 LA CROCE Pier Luigi, Limbas de Mesania – Vocabulàriu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu, P.T.M. Editrice Mogoro 2009 LANZA Vito, Vocabolario Sassarese-Italiano, Ediz. Gallizzi- Sassari 1980 LEPORI Antonio, Zibaldone campidanese - Quartu S. Elena (CA) 1983 LEPORI Antonio, Dizionario Italiano-sardo campidanese, Ediz. Castello - Cagliari 1988 LEPORI Antonio, Fueddariu campidanesu de sinonimus e contrarius - Cagliari 1987 LEPORI Antonio, Vocabolario moderno sardo-italiano, 8400 vocaboli - Cagliari 1980 LOI Giovanni, Fueddarxu teuladesu, Litotipografia Susil snc, Carbonia (CA) - 2004 MARTELLI Vincenzo, Vocabolario Logudorese-Campidanese-Italiano, Ediz. della Fondazione Il Nuraghe Cagliari 1930 MELIS ONNIS Giovanni, Fueddàriu Sardu-Campidanesu-Italianu, Ediz. Domus de Janas, Selargius (CA) 2004 MEREU Grazia – SEDDA Gonario Francesco, Ello tando?, 3 Voll., Stampa Studio Stampa – Nuoro 2000022004 MEREU Grazia – SEDDA Gonario Francesco, Ello tando?, Volume unico, Domus de Janas Editrice – Selargius (CA) 2012 MUZZO Giosue, Vocabolario del dialetto sassarese, Ediz. Chiarella - Sassari 1981 NIEDDU Ernesto, Cuaste? Biddamanna! – Vocabulàriu Biddamannesu-, Editrice Domus de janas – Selargius (CA) - 2010 PILLONCA Paolo, Mancarias, La parlata di Seui, Ediz. Domus de Janas, Cagliari 2006 PITTAU Massimo, Dizionario della Lingua Sarda, Ettore Gasperini Editore, Cagliari 2000 PORRU Vissentu, Nou Dizionariu Universali Sardu-Italianu, Tipografia Arciobispali - Casteddu 1832 Ristampa anastatica Ediz. 3T - Cagliari 1981

POSCHEDDU Peppe, Vocabolario medico Italiano-Sardo, Sardo-Italiano, a cura di Giuseppe Petazzi, Editrice Mediterranea - Sassari 1990 PUDDU Mario, Ditzionàriu de sa limba e de sa cultura sarda, Ediz. Condaghes – Cagliari 2000 PUSOLE Francesco, Vocabolario del dialetto Maddalenino antico, Tipografia Litografia Grafic Stampa, La Maddalena (OT) 2007 ROSSO Francesco, Dizionario della lingua gallurese, a cura di A, Debidda e L. Fresi, Stampasì Editrice Tempio P. (SS) 2000 RUBATTU Antoninu (Tonino Mario), Dizionario Universale della lingua di Sardegna - Italiano-Sardo-Italiano Antico e Moderno- V Volumi - Edizioni EDES, Sassari – 2001 RUBATTU Antoninu (Tonino Mario), Dizionario Universale della lingua di Sardegna -Italiano-Sardo-Italiano Antico e Moderno- VI° Volume - Edizioni EDES, Sassari – 2004 RUBATTU Antoninu (Tonino Mario), Dizionario degli Esseri Viventi –Botanica. Ittiologia, Ornitologia, Zoologia –Ediz. Domus de Janas – Selargius (CA) - 2011 SARDU Mario, Vocabolario Italiano-Gallurese, Ediz. Castello - Cagliari 1994 SELIS Antonio, Dizionario etimologico gallurese, Editrice Edes – Sassari 2005 SERRA Anna Cristina, Fueddàriu Bellebbatu – La Parlata di San Basislio, Editzionis Domus de Janas – Selargius (CA) 2009 SHIGEAKI Sugeta, Su bocabulàriu sinótticu nugoresu-giapponesu-italianu, Ediz. Della Torre – Cagliari -2000 SPANO Giovanni, Vocabolario sardo geografico patronimico ed etimologico, Tip. di Antonio Alagna - Cagliari 1872, Ediz. anastatica Gianni Trois e figlio - Cagliari 1972 SPANO Giovanni, Vocabolariu italianu-sardu et sardu-italianu con l’aggiunta dei Proverbi sardi, 2 Voll., Tipografia Nazionale - Cagliari 1852- Ristampa anastatica Editrice Forni - Bologna 1967 USAI Andrea, Vocabolario Tempiese-Italiano e Italiano-Tempiese, Litotipografia Poddighe – Sassari VACCA Daniele, Italiano-Logudorese / Logudorese- Italiano, Carlo Delfino Editore – Sassari - 2006 VACCA Daniele, Italiano-Campidanese / Campidanese- Italiano, Carlo Delfino Editore – Sassari - 2006 WAGNER Max Leopold, Dizionario etimologico sardo (Heidelberg 1960), 3 Voll., Ristampa anastatica Ediz. 3T - Cagliari 1978

25

CHISTIONAMUS DE……

LIMBAS de MINORIA in ITÀLIA e in EUROPA

In Itàlia ch’at diversos grustos de persones chi tenent limbazos differentes dae s’italianu uffissiale, e finas inter issos, populassiones chi che sunt dae tempos antigos meda e chi ant chérfidu mantenner usàntzias e costùmenes insoro e, massim’a tottu, sa limba, cale indicu primu de un’identidade pretzisa. Custas limbas diversas (o alloglottas, dae su grecu allóglossos), ana otténnidu dae su 1999 in poi dae su Parlamentu Italianu, e finas prima dae medas Cunsizos Rezonales, su reconnoschimentu de “limbas uffitziales de minoria”, amparadas dae legges Tales limbas sunu 13 : -Frantzesu Valle d’Aosta -Proventzale Alpes Piemontesas, Calabria (Guardia Piemontese) -Francu-Proventzale Valle d’Aosta e sos comunes Faeto e Celle, in provìntzia de Foggia -Tedescu Alto Adige (Sud Tirolo), e calchi ‘idda de sas Alpes e Prealpes -Slovenu Alpes Giùlias -Serbu-Croatu Tres Comunes de su Molise -Albanesu Diversos Comunes e localidades de s’Itàlia Meridionale e de sa Sicìlia -Gregu Calàbria e Salento -Catalanu Salighera, in Sardigna -Tabarchinu Carloforte e Calasetta, in Sardigna A custas limbas, romanzas o no, andant azuntas sas limbas neolatinas, chi sun formadas direttamente dae su latinu volgare: -Ladinu -Friulanu -Sardu Si diant poder finas annànghere sas limbas de sas tantas comunidades istranzas chi vivent in Itàlia, cales sa de sos Zìngaros o Rom, de zentes accudidas dae s’Àfrica, dae s’Est de s’Europa, dae s’Àsia, cales marocchinos, tunisinos, senegalesos, sòmalos, albanesos, rumenos, polaccos, filippinos ,tzinesos e àteros ancora. Custas comunidadaes « noas » non sunt, finas a oe, amparadas però dae lezes ispetzìficas ********* ********* ********** S’UNIONE EUROPEA (prima COMUNIDADE EUOROPEA). S’Unione Europea (prima Comunidade Europea) est formada, fintzas a oe, dae Austria, Belgiu, . Danimarca, Finlàndia, Germània, Gran Bretagna, Grècia, Irlanda, Itàlia, Lussemburgu, Olanda, Portugallu, Ispagna, Isvètzia. In issa si faeddant 20 limbas uffitziales (limbas d’Istadu e limbas Rezonales reconnottas). Degheotto sunt limbas indoeuropeas, divisos in battor gruppos, e duas imbetzes, bascu e finlandesu, no indoeuropeas.

1- Gruppu Ellénicu: -Grecu (demóticu)

- limba uffitziale de sa Grècia

2- Gruppu Romanzu:

26

-Italianu (toscanu)

- limba uffitziale de s’Itàlia

-Sardu (logudoresu) - 2^ limba uffitziale rezonale in Sardigna (cun s’italianu) -Frantzesu

- limba uffitziale de sa Frantza - limba uffitziale de su Bélgiu (cun nederlandesu e tedescu) - limba uffitziale de su Lussemburgu (cun su lussumburghesu) - limba uffitziale rezionale de sa Valle d’Aosta (cun s’italianu) - limba uffitziale de sas Ìsulas Normannas (cun s’inglesu)

-Ispagnolu (castigliano) - limba uffitziale de s’Ispagna -Catalanu

- limba uffitziale rezonale de sa Catalogna (cun su castiglianu)

-Gallego

- limba uffitziale rezonale de sa Galitzia (cun su castiglianu)

-Aranese

- limba uffitziale rezonale de sa Val d’Aràn (cun catalanu e castiglianu)

-Portughesu

- limba uffitziale de su Portugallu

3- Gruppu germànicu -Inglesu

- limba uffitziale de su Regnu Unidu de Gran Bretagna

-Tedescu

- limba uffitziale de Repùbblica Federale di Germània - limba uffitziale de sa Repùbblica de s’Àustria - limba uffitziale rezonale in Itàlia (Alto Adige o Sud Tirolo) (con l’italano) - limba uffitziale de limba uffitziale de s’Austria - limba uffitziale rezonale in Danimarca (cun su danesu) - limba uffitziale rezonale in Bélgiu (Sankt-Vith e Eupen)

-Nederlandesu (o Olandesu) limba uffitziale de sos Paesi Bassi - limba uffitziale de su Bélgiu (cun frantzesu e tedescu) -Lussemburghesu

- limba uffitziale de su Lussemburgu (cun su frantzesu)

-Danesu

- limba uffitziale de sa Danimarca (cun su tedescu limba rezonale)

-Feróicu danesu)

- limba uffitziale rezonale de sas Ìsulas Faeroer (Danimarca) (cun su

-Svedesu

- limba uffitziale de sa Isvètzia

4- Gruppu Célticu -Irlandesu

- limba uffitziale de sa Repùbblica de Irlanda (cun s’inglesu)

-Gallesu - limba uffitziale rezonale de su Galles (cun s’inglesu) -------(Dae “I Grandi Dizionari” - L’Universale - de Tullio De Mauro / Il Giornale -2000 Paravia Bruno Mondadori Editore)

27

NUR in WEB

LETZIONE 4^

ISCOLA DIGITALE SARDA

DOCUMENTOS ANTIGÒRIOS: Condaghes, Carta de Logu, Istatutos Tataresos DOCUMENTOS ANTIGÒRIOS

Sos pius antigos documentos de sa limba sarda chi possedimos sunt bistados iscrittos in sa prima meidade de su 1100 e dimustrant de comente s’andait isviluppende su sardu eredadu dae su latinu de Roma.

CARTA DE DONASSIONE DE PETRU DE ATHEN - 1113 Ego Petru de Athen et muliere mea Padulesa, et ego Ithoccor de Athen, et muliere mea Elene de Thori, et ego Mariane de Athen, et ego Niscoli de Carbia, et muliere mea Elene de Thori, et ego Comita de Thori et muliere mea Vera de Athen, et ego Gostantine de Athen et Ithoccor fratre meu, et Petru fratre meu, et Iorgia sorore mea. Nos omnes fratres insimul cum uxoribus et filiis et filiabus nostris, facimus ista carta cun voluntate de Deus et dessu donnu nostrum Iudice Gostantine dicto nominr de Laccon et dessa muliere donna Marcusa Regina dicta nomine de Gunale, et cun voluntate et cun consiliu de domno Petro episcopo de Cannetu et de domno Iohanne presbiter qui modo est rectore de Sancto Petr de Sorra, et cun voluntate de donno Elias presbiter, qui modo est rectore de archiepiscopato Sancto Gavinio. La facemus ista carta ad Sanctum Nicolaum de Trullas, ca la affiliamus cum omnia cuasa quan modo habet, mobilibus vel immobilibus, et quod Deus inantea daturus est ibi pro redemptionem animarum nostrarum, vel parentum nostrorum, vivorum atque defunctorum, ad su eremum de Sanctum Salvatore de Camalduli, et adcomandamus ila custa causa in manu, et in potestate de domno Guido, priore, et ad possessores suos, ci lu faciatis pro amore Dei, et vestra sanctitate, et nostra karitate, ci non remaneat custa ecclesia sine regimen de clericos ci vi faciant su ministeriu de domine Deum, quantos clericos vobis placet. Bortadura de E. Blasco Ferrer, (2003) CARTA DI DONAZIONE DI PIETRO DE ATHEN. Io Petru de Athen e mia moglie Padulesa, e io Ithoccor de Athen, e mia moglie Elene de Thori, e io Mariane de Athen, e io Niscoli de Carbia, e mia moglie Elene de Thori, e io Comita de Thori e mia moglie Vera de Athen, e io Gostantne de Athen e mio fratello Ithoccor . e mio fratello Petru, e mia sorella Iorgia. Noi tutti fratelli insieme con le nostre mogli, i figli e le figlie stendiamo questa carta con consenso di Dio e del nostro signore il giudice Gostantine de Laccon e di sua moglie la giudicessa Marcusa de Gunale, e col consenso e per consiglio di don Petro vescovo di Canntu e di don Iohanne sacerdote che in questo momento è rettore di San Pietro di Sorres, e col consenso del sacerdote don Elias, che regge l’arcivescovado di San Gavino: Questa carta la facciamo per San Nicola di Trullas, che affiliamo, insieme ai beni mobili e immobili che possiede ora, e che Dio in futuro

28

concederà, per la salvezza delle anime nostre e dei nostri parenti,vivi e morti, all’eremo di San SAN Salvatore da Camaldoli, ed affidiamo questa causa nelle mani e in potere del priore don Guido e di quelli che ne prenderanno possesso; fate per amore di Dio, della vostra santità e della nostra carità che questa chiesa non rimanga senza l’amministrazione dei sacerdoti che vi compiano le celebrazioni per il signore Dio, sacerdoti nel numero che voi riterrete giusto.

CARTA DE DONASSIONE DE FURATU DE GITIL A MONTECASSINO - 1122 Auxiliante Domino Deo atque salbatori nostro Iesu Cristo et intercedente pro nobia beatam e gloriosa birgo Maria e beato Sancto Petro principe onniu adpostoloru e beato Sancto Gabinio Protom e Ianuario Martire Cristi sub cuius proteczione e defensione gubernatos nos credimus exe salbatos. Eo Furatu de Gitil e muliere mea Susanna Dezzori facimus ista carta cun boluntate de Deus e de donnu nostru iudice Gostantine de Laccon e dessa muliere donna Marcusa Regina dicta nomine de Gunale, e de archipiscopu nostru Azzu pro cantu – nce pnemus a Sanctu Nicolaus de Soliu pro remediu anime nostre e de filios nostros e de parentoru nostroru. Ponemos-ibi sa domo de Soliu ed omines a Plabe Pizzale intregu ed ixa muliere, e Gabini Masala intregu e ixa muliere intrega ed ixxa filia intrega, Ianne Piper intregu e III. pedes dexa muliere, e latus de Lucia Corria e Petru Gotane […] Et si quis ista carta destruere aud estreminare ea boluerit, istrumet Deus nomen suo de libro bite, e carnes eius disrruppat bolatilibus celi e bestiis terre, mitat in illis Dominus morte papelle e deleantur de istu seculu cizius, ed abeat malediczione de .XII. Adpostoli e de .XVI. Profetas, e de .xx. e .IIII. Seniores, e de .CCCXVIII. Patres Sancts qui canones disposuerunt in Nician cibitate, ed abeat malediczione de .III. Patriarchas, Abraam, Isac e Iacob, ed abeat malediczione de .IIII. Ebangelistas, Marcus, Mazeus, Lucas ed Iohanes, ed abeat malediczione de Gerubin e de Xerabin qui tenen tronum Dei, ed abeat malediczione de .VIIII. ordines Angeloru e de .x. Archangeloru, ed abeat malediczione de .CXL. e .IIII. miliam qui pro Domino paxi sunt, ed abeat malediczione de beato Petro Adpostolo in cuius manus tradidit Deus clabes regni celoru e de omnes sanctos e sanctas Dei. Amen. Amen. Fiat. Et si quis ista carta audire ea boluerit e nostras ordinacziones confortaberit, e dixerit quia bene est, abeat benediczione de Deo patre onnipotente, e de Sancta Maria matre domini nostri Iesu Cristi, ed abeat benedictione de .XI. Apostoli e de .XVI. Profetas e de .XX. e .IIII. Seniores, e de CCCXVIII, Patres Sanctos qui canones disposuerunt in Nician cibitate, ed abeat benediczione , Isac e Iacob, ed abeatde .iii. Patriarchas Abraam, Isac e Iacob, et abeat benediczione de Gerubin e Serabin qui tenen tronum Dei, ed abeat benediczione de .VIIII. ordines Angelorum e de decimo Archangeloru ed abeat benediczione de .CXL. e .IIII. miliam qui pro Dmino paxi sunt, ed abeat benediczione de omnes sanctos e sanctas Dei. Amen. Fiat. nostre e dei nostri parenti Bortadura de E. Blasco Ferrer, (2003) CARTA DI DONAZIONE DI FURATU DE GITIL A MONTECASSINO Con l’aiuto del signore Dio e del nostro salvator Gesù Crsto e con l’intercessione a nostro favore della beata e gloriosa vergine Maria e del beato San Pietro principe di tutti gli apostol e del beato San Gavino protomartire e di Gianuario martire di Cristo, sotto la cui protezione e difesa governati noi siamo noi siamo convinti di essere salvati. Io Furatu de Gutil e mia moglie Susanna Deszori stendiamo questo documento, col consenso di Dio e del nostro signore il giudice Costantine de Laccon e di sua moglie donna Marcusa de Gunale, e del nostro arcivescovo Azzu, per quanto doniamo a San Nicola de Soliu per la salvezza delleanime nostre e dei nostri figli e dei nostri parenti. Doniamo la casa di Soliu e, per qunato riguarda le persone, Plabe Pizzale per intero con la moglie, Gabini Masala per intero

29

come pure come pure sua moglie e la figlia, Ianne Piper per intero, tre quarti della moglie, metà di Lucia Corria a Petru Gotane. […] E se qualcuno volesse annullare o distruggere questa carta Dio cancelli il suo nome dal libro dei viventi, e scompaia subito da questo mondo, e riceva la maledizione dei 12 apostoli e dei 16 profeti, e dei 2° e 4 anziani, e dei 318 padri santi che stabilirono le regole nella città di Nicea, e riceva la maledizione dei 3 patriarchi Abramo, Isacco e Giacobbe, e riceva la maledizione dei 4 evangelisti Marco, Matteo, Luca e Giovanni, e riceva la maledizionedi Cherubino e Serafino che sorvegliano il trono di Dio, e abbia la maledizione dei 9 ordini degli angeli e arcangeli, ed abbia la maledizione dei 140 e 4 mila che hanno sofferto in nome del Signore, ed abbia la maledizione del beato Pietro apostolo nelle cui mani Dio mise le chiavi del regno dei cieli, e di tutti i santi e le sante di Dio. Amen. Amen. Così sia. E se qualcuno vorrà ascolatre questo documento e sosterrà le nostre disposizioni, e affermerà che sono giuste, riceva la benedizione di Dio padre onnipotente, e di Santa Maria madre del nostro signore Gesù Cristo, ed abbia la benedizione degli 11 apostoli e dei 16 profeti e dei 20 e 4 anziani, e dei 318 padri santii che stabilirono le regole nella città di Nicea, e riceva la benedizione dei 3 patriarchi Abramo, Isacco e Giacobbe, e riceva la benedizione di Cherubino e di Serafino che sorvegliano il trono di Dio, e abbaia la benedizione dei 9 ordini degli angeli e del decimo degli arcangeli, ed abbia la benedizione dei 140 e 4 mila che hanno sofferto in n ome del Signore, ed abbia la benedizione di tutti i santi e le sante di Dio.Amen. Così sia.

SU PRIVILEGIU LOGUDORESU

- 1124-1130

“In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro su toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de levarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem levare ingratis, de facerlis iustitia imperatore ci nce aet exere intu locu. E ccando mi peterunt su toloneu, ligatarios ci mi mandarum homines ammicos meos de Pisas; Guidu de Uabilonia e lLeo su frate, Repaldinu e Gelardu, e Iannellu, e Ualduinu, e Bernardu de Conizo, Francardi e Dodimundu e Brunu e rRannuzum e Uernardu de Garulictu e tTortulu, pro siant in onore mea ed in aiutoriu de xu locu meu. Custu placitu lis feci per sacramentu ego e domnicellu Petru de Serra, e Gostantine de Azzem e Uoso Ueccesu e Dorgotori de Ussam e nNiscoli su frate (e n)Niscoli de Zor(i e) Mmariane de Ussam.” 1 Bortadura de Antoni Sanna “Io giudice Mariano di Laconi faccio questa carta ad onore di tutti gli uomini di Pisa, per l’esenzione dal dazio che mi chiesero; ed io la concedo loro perché sono a loro amico ed essi a me. Che nessuno imperatore (governatore) che avrà potestà in questo luogo non possa toglier loro questa esenzione concessa con placito, né di uccidere arbitrariamente un Pisano e per i loro beni fossero tolti arbitrariamente debba fare giustizia l’imperatore che ci sarà nel luogo. E quando mi chiesero l’esenzione dal dazio gli ambasciatori che mi mandarono i miei amici di Pisa furono Falcheri e Azzolino e Manfredi ed io feci la carta in onore del vescovo Gherardo e di Ugo Visconti e di tutti i consoli di Pisa; e la feci in onore di tutti i miei amici di Pisa: Guido di Babilonia e Leo suo fratello, Repardino e Gherardo e Giannello e Baldovino, e Bernardo di Conizzo, Francardo e Dodimondo e Bruno, e Ranuccio e Bernardo di Carletto e Tornolo, perché siano in mio onore e in aiuto del mio paese. Questo placito feci loro con giuramento, io con donnicello Pietro di Serra e Costantino di Azzem e Buoso Vecceso e Torgotori di Ussam e Niscoli suo fratello e Niscoli di Zori e Mariano di Ussam.”

30

31 TRATTADU DE PAGHE DE SU 1206 In Nomine domini nostri iesu christi, amen. Ego Ghilielmu Marchesu de Massa, per isa gratia de Deu Iudig de Kalaris, clamandumi Iudigi Salusi, cun boluntadi de Deus et de totu sus sanctos et sanctas Dei Amen, et cun boluntadi de mugleri mia donna Guisana et de figlias mias, donnigella