M. Tullius Cicero Scripta Quae Manserunt Omnia, fasc. 44: Tusculanae Disputationes [Reprint 1918 ed.] 3598712200, 9783598712203

Citation preview

Β I Β L 1 Ο Τ H E C SCRIPTORVM

GRAECORVM

ET

A ROMANORVM

T E V B N E R I A N A

1220

M. TVLLI CICERONIS SCRIPTA QVAE MANSERVNT OMNIA FASC. 44

TVSCVLANAE DISPVTATIONES RECOGNOVIT M.POHLENZ

EDITIO STEREOTYPA EDITIONIS PRIORIS (MCMXVIII)

w DE

G B E R O L I N I ET N O V I

EBORACI

W A L T E R DE G R U Y T E R

MMVIII

© Gedruckt auf säurefreiem Papier, das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt. ISBN 978-3-598-71220-3

Bibliografische

Information der Deutschen

Nationalbibliothek

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.

© Copyright 2008 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, D-10785 Berlin Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany Druck und Bindung: AZ Druck und Datentechnik GmbH, Kempten

PRAEFATIO Tusculanas disputationes a se confectas editasque esse Cicero ipse div. 2,2 testatur. Ibi enim postquam quinqué libros de finibus a se conscriptos esse commemoravit, sic pergit: Totldem subsecuti libri Tusculanarum disputationum res ad beate vwendum maxime necessarias aperuerunt. primus enim est de contemnenda morte, secundas de tolerando dolore, de aegritudine lenienda tertius, quartus de reliquis animi perturbatlonibus, quintus eum locum conplexus est, qui totam philosophiam maxime inlustrat; docet enim ad beate vwendum virtutem se ipsa esse contentam. quibus rebus editis tres libri perfecti sunt de natura deorum eqs. atque consilium quidem certe primae disputationis condendae eum a. 45 iam ante mensem Quintilem, quo libri de finibus Bruto inissi sunt (Schiche praef. XII), cepisse apparet, si quidem iam in epistula a. d. IV. Kal. Iun. anni 45 Attico data (13,32,2 cf. 31,2 33,2) ab eo petit ut Dicaearchi libros περί ψνχής sibi mittat, quibus sine dubio in disputatione de immortalitate animae uti volebat (p. 228,2 256,23). quo vero tempore opus ad umbilicum adduxerit, non constat, nain quod ineunte mense Sextili ab Attico libros petit ad quaestiones de natura deorum pertinentes (13, 39, 2), inde minime concludere licet Tusculanas disputationes iam tum absolutas fuisse, p e r f e c tos enim libros de natura deorum esse Tusculanis disputationibus editis cum div. 2,2 non sine certo Consilio dicere videatur 1 ), ultro eo deducimur ut coeptos eos iam antea esse putemus, neque quicquam impedii quominus 1) Hoc neglexlt Schiche qui in prima editione et in annalibus qui dlcuntur Jahresb. d. phll. Vereins zu Berlin X X I V p. 237 gqq. Tuse, disputationes ante Sextllem a. 45 compositas esse statuit. — quam incertum sit argumentum ex epistula illa Petitum, etiam inde apparet quod eodem modo ex ep. 13,8 qua ab Attico ΠκναιτΙον neçl προνοίας petit concludere liceret iam Ineunte Iunio Tusculanas conscriptas (ulsse. 1*

IV

PRAEFATIO

Ciceronem in utroque opere condendo simul occupatum fuisse statuamus. 1 ) etsi autem mutationum rei publicae Caesaris morte iactarum nusquam in Tusculanis ratio habetur, tarnen casui tribuí vix potest quod a. d. X V . Kal. Iun. a. 44 demum Cicero Attico scribit (15, 2 , 4 ) : 'quod prima disputatio Tusculana te confirmât, sane gaudeo' paucisque diebus post (a. d. IX. Kal. Iun. epist. 15,4,2.3) Atticum Tusculanas disputationes saepe usurpare commémorât, cum igitur tum demum Atticus eas cum otio ac studio legisse videatur, vix errabimus si non fere ante initium a. 44 eas absolutas esse concludemus. Tusculanas disputationes cum et locis modo allatis (div. 2,2 Att. 1 5 , 2 , 4 ; 4,2.3) et Tuse. V, ι fat. 4 opus suum constanter nominet, dubium esse non potest quin sic illud inscribere voluerit. itaque brevitatis tantum studio tribuendum est quod veteres auctores in afferendis his libris plerumque verbum 'disputationes' omittunt, 2 ) licet etiam archetypum X e quo codices nostri fluxerunt ad eorum consuetudinem inscriptum fuerit. recte vero corrector Vaticani qui nobis alterius memoriae testis est uno saltem loco illud verbum addidit (v. infra p. XIV)"). Non autem Attico amico soli sed eruditissimo cuique Romanorum hi libri placuisse videntur. nam ut non dicam Valerium Maximum multa e x iis exempla h a u s i s s e s ) Horatium S e n e c a m Quintilianum Iuvenalem, fortasse etiam Ovidium et Taciturn eos legisse etiamnunc cognoscimus. 4 ) proximis 1) Immo hoc suadet locus Tusculanarum (1,28.9) cum nat. deor. 2,62 1,119 comparatus cf. Comm. ad 1,28.9 atque elusdem pag. 24. 2) Plenam tamen inscrlptionem exhibent Lact. Inst. 3,13,14 (qui tribus alits locis 'disputationes' omittlt), Hieronymus adv. Pelag. 1, Boethlus in Cie. top. 372,30. 3) Thormeyer, De Valerio Maximo et Cicerone, Gottlngae 1902 p. 68 sqq. 4) Ex Horatl carminibus cf. sat. 2,3,217 cum p. 322,6, carm. 3,1, 17 cum p. 431,28sqq. reliqua incerta nlmisque audacter Ziellnskl, Cie. Im Wand. d. Jahrh. p. 306. — de Quintiliano cf. adn. p. 219,6. — Seneca cum Marciam consolaturus esset, Tusculanas adilt. qua de re, etsi et pervulgatae ex parte sententtae sunt ñeque Seneca inter imltatorum servum pecus censendus est, non dubitabis, si haec comparaverls: Sen. 1 9 , 3 ~ T u s c . 1,111; 1 9 , 4 . 5 ~ 1, 10-13; 20,4.5 ~ 1, 86.84 (etiam 26,2 ~ 1 , 8 5 ) ; 21,1.3.7 ~ 1,94; 23,2 ~ 1,74; 24,5 ~ 1,42.43 ; 7,1 ~ 3,83 In.; 12,5 ~ 3,60; 13, 1 ~ 3,63. — luven. 10,258.265. 283 ~ Tuse. 1,85.6.— remedia amoris quae Tusc. p. 398,26sqq. legimus Ovidium memoria te-

PRAËFATIO

V

saeculis inprimis ab iis Iectitali sunt qui ad Graecos philosophiae fontes ascendere non poterant aut nolebant. Christianis igitur velut Lactantio et Augustino haud pauca testimonia debentur. grammaticos vero, etsi multos locos propter sermonis proprietates afferunt, neque commentariis Tusculanas instruxisse neque operam dedisse ut verba Ciceronis fideliter traderentur consentaneum est. non tarnen defuisse qui s. fere VI ea non tantum legeret distinguerei emendaret sed compluribus exemplaribus usus secundum suum judicium constitueret mox videbimus. Proximis duobus saeculis cum omnes libri Ciceronis ad philosophiam spectantes magis magisque oblivione obruti essent, mirum non est quod initio saeculi IX in maximis bibliothecis nullum Tusculanarum exemplar extabat (cf. Beckeri Cat. bibl. ant. 1—24, Schwenke, Philol. Suppl. V p. 403). sed tum homines vere humani veterum scriptorum opera conquirere ac legere coeperunt. atque Tusculanas quidem iam Einhart legisse videtur 1 ), aperte imitatus est Paschasius Radbertus (cf. ad 1, l), describendas sibi curavi! Servatus Lupus veterum librorum indagator curiosissimus1), inter multos alios Ciceronis libros excerpsit vir non magni ingenii sed multae lectionis Hadoardus presbyter, cuius excerpta amplissima, quae codicis instar nobis sunt, e codice Vaticano Reg. Suec. 1762 s. IX (H) Paulus Schwenke Narducci copiis usus in Philol. Suppl. V edidit/) Eadem fere aetate quattuor- codices exarati sunt qui nunc quoque extant: G Cod. bibl. Guelferbytanae Gudianus 294, post Halmium (in ed. altera Turicensi) a Mauricio Seyffert in editione sua nuisse, cum suum &εραχεντιχόν componeret, in Progr. Gott. 1913 p. 20s conleci (cf. etiam Ovidi ν. 119 sqq. cum p. 356,5 sqq.), Tacito Agricolae cap. 46 scribenti Tuse. 1, 34-7 obversata esse Reltzensteln, Nachr. d. Gött. Ges. 1914 p. 190 statuit. 1) In praefatlone vitae Caroli Tuse. p. 220,1 sqq. adfert. quem iocum num ipsius lectloni debeat, Schwenke sane dubitat. 2) Ep. 8 ad Adalgardum : neque utrum liber Tusculanarum nobis esset scriptus . . expressisti. sententiam tarnen quam in epist. 1 ex p. 218,29 adfert Augustino debet. 3) Quae modo scrips!, magna ex parte e programmate Gottingensi a. 1909 ('Progr.') transtuli quo de Ciceronis Tusculanis disputationibus inprimisque de codicibus fusius disputavi, erravisse Ricardum Mollweide, cum Stud. Vind. XXXIII sq. Hadoardum non s. I X sed V ilia excerpta confecisse contenderet, vel ea declarant quae mox de cognatione codicis H cum reliquie llbris exponam.

VI

PRAEFATIO

diligentissime descriptus et collatus, a me ipso gravioribus locis Qottingae denuo inspectus. cod. membr. s. X ut videtur, 18:14,8 ein.; 136 foliis 20 versuum solas Tusculanas continet. praeter ipsum librarium codicem emendavit corrector O', qui ut a librario diversus est (qua de re Sey. iniuria dubitavit), ita eiusdem aetatis fuit eodemque exemplari usus est. id quod cum multis locis tum p. 368,14 apparet. ibi enim in fol. 82 v verba 'laetitia-videatur' in contextu propter homoioteleuton omissa sunt, in inferiore autem margine et haec verba et lemmata

addita sunt, ita tamen

ut lemmata a manu 1, ipsa verba a G* scripta sint, qui etiam omittendi signum in contextu verborum posuit. iam igitur in archetypo e quo G descriptus est verba illa in margine extitisse videntur; cum autem nescio quo casu factum esset, ut librarius ipse lemmata tantum describeret, G s ex eodem libro verba omissa transtulit. ') alio codice G 5 usus non est ñeque suo arbitrio verba ìnutavit. Κ Cameracensis (bibl. communale de Cambrai, Omont Cat. des dép. XVII η. 943) 842, a Conrado Roßbach primo in Phil. LXIII p. 94 101 descriptus, qui etiam benigno animo ut collatione sua uterer permisit, cum ipse a. 1911 Gottingae codicem conferrem. cod. membr. s. IX, 22:19,3 cm., 48 fol. 34 versuum. continet Tusculanas solas, scriptus est a compluribus scribis ita inter se alternantibus ut nonnumquam alter alterum in medio versu excipiat. is solus qui post amores p. 397,17 pergit paulo plus quam 3 versus in fine fol. 36 T vacuos reliquit. prima pagina cum madore corrupta esset, litterae postea ab alio homine restitutae sunt. librarli omnes nonnulla menda sustulerunt (K1)· praeterea codex a duobus viris tractatus est, K c (ap. RoBbachium K^, qui per totum librum haud pauca correxit supplevit, et K ! (Roßb. Κ"), qui usque ad 4,38 persaepe compendia librariorum solvit (velut o c supra fi, h l supra rri, a u t e m supra w scripsit), explicandi causa verba inter lineas vel in margine addidit (velut 252,2 annalium supra fastorum, 260,11 ciceronis sunt verba supra domesticis, 261,36 adverbium supra prudentius, 362,23 nornis supra fldelibusque!), sed ipse quoque haud pauca mutavit et supplevit. K c RoB1) p. 355,21 satis, quod G 1 omiserat, ipse in mg., Q : suo loco addidit. 397,8 haec exp.1, est, quod rellqui omnes habent, suprascrlpsit m. 2.

PRAEFATIO

VII

bachìo s. XI, K : s. XII fuisse videtur; at Guilelmus Meyer collega nuper morte nobis ereptus, qui qua erat humanitate a me rogatus correctorum manus examinavit, quominus K c librariorum aequalem fuisse et ad eorum exemplar librum correxisse credamus — id quod lectionum natura suadet — nihil obstare statuit, alterum correctorem K', qui alio codice usus est, uno tantum duobusve saeculis recentiorem fuisse censuit.') R Parisinus Regius 6332, iam anno 1623 ab anonymo quodam adhibitus, cuius collatio in bibliothecam universitatis Haunianae pervenit (Tregder in ed. p. VI), postea inprimis ab Haimio collatus. nuper codicem a me rogatus Iohannes Stroux examinavit et 2,20-23 5,1-65 contulit; reliqua secundum photographa ipse a Theodoro Francksen phil. stud, adiutus denuo excussi. cod. membr. s. IX, binas columnas 28 versuum in pagina exhibens, fol. 1—75 T Tusculanas disp., tum usque ad fol. 88 v Catonem maiorem (desinit tarnen in verbis § 78 quin ex; cf. Simbeckii praef.) continens. Chatelain Pal. des cl. Lat. 44, l. de correcturis Stroux haec: „Ich glaube, daß man die Korrekturen a) in die der ersten Hand selber, b) in die eines gleichzeitigen Korrektors zu zerlegen hat (R c ), zu denen c) seltener und mehr partienweise eine jüngere Hand tritt (R'). Daneben gibt es überall gelegentlich eine neue Hand, die ein Scholion schreibt oder auch verbessert." quae photographie confirmantur, etsi singulae manus hic nonnumquam distingui non possunt. ne in codice quidem ipso hoc semper fieri posse Stroux affirmat. R c alio codice praeter exemplar ipsum usus esse non videtur 9 ), eruditione autem etsi non plane carebat, siquidem in rebus ad rectam verborum scribendorum rationem pertinentibus nonnumquam suo iudicio usus est (qua de re postea), tarnen perraro verba tradita suo arbitratu mutavit velut 344,19. R : iam ex memoria interpolata hausit. V Vaticanus lat. 3246 olim ex libris Antonii Beccadelli qui Panormita vocari solet, tum Fulvii Orsini (Nolhac la bibl. de Fulvio Orsini Paris 1887 p. 222). proximis saeculis iniuria neglectus ab Eduardo Stroebel feliciter in lucem 1) Velut in fol.3(p. 231,4) K c aperta litterae α forma utitur, K ! saepe y ita scribit ut hasta interior non Infra versum ducatur. certe K ' post K c fuit; velut p. 317,3 K 1 scr. areiua (pro ars eius), K c arseius; quod cum non satis dilucidum esset, Κ ' ss. ei; 2) MIrum tarnen est quod 329,4 inventa delet quod a Nonll libris abest.

Vili

PRAEFATIO

protractus et in Philol. IL p. 49-64 diligenter descriptus est. qui mihi etiam liberaliter collationem suam diligentissimam adhibendam misit. praeterea codicem in usum meum duo viri Itali, Magnanelli (1.1. II) et Buzzi (inprimis III-V) contulerunt. codex membr. s. IX, 28:21,5 cm., binas columnas 27 versuum in pag. exhibens 97 foliis solas Tusculanas continet. foliorum 96 et 97 cum et margines laesae essent et muitae litterae evanuissent, s. XV haec pars (inde a p. 453,13 aegritudinisque) ex alio codice, qui nullius pretii erat, denuo descripta est (VL). praeter librarium duos veteres correctores codicem emendasse, praeterea etiam recentiores velut Panormitam ipsum nonnulla mutasse statim Stroebel vidit. Magnanelli autem haec scribit : 'Difficillimum profecto est manus codicis Vat. 3246 accurate distinguere; sed correctorum praeterquam quod librarius ipse semet nonnumquam correxit, tres manus discerni possunt, quas v c V*V s vocavi. scribas V e et V' aetate librario ipsi aequales2 aut paulo recentiores fuisse litterarum formae docent (V subsecutum esse non1 uno loco apparet) ') suntque non pauci loci ubi utrum V ipse an de duobus correctoribus alter correctionem fecerit discerni non possit; sed gravius est quod alter ab altero persaepe dinosci nequit. atramenti color et formae litterarum non semper sufficiunt ad comparandum et distinguendum. . . . tertium correctorem longe recentiorem (s. XV) V8 vocavi, sed et de hac manu nonnumquam dubitavi utrum una an plures discernendae essent.' atque hae quidem recentes correcturae quae sane a compluribus hominibus factae esse videntur — Buzzire , 377,19 B(!) ante prorsus ab eodem adscriptum est. in libro quinto sigla non extant. in Κ manus recentior quam K c p. 221,8-226,6 (sc. usque ad finem fol. 2 r ) notas M et A recte apposuit (praeter 222,14; Ibidem v. 15 A ante quia erasum est, 223,23 M falso non ante quid sed ante ita positum est); quae notae ex parte cum spatia malora a librarlo omlssa non essent supra lineam adscripta sunt, bis nota loco lineolae quae antea lam extabat scripta est.

PRAEFATIO

XV

Varias lectiones vel notas marginales in X adscriptas fuisse declarant loci quales sunt 452,11: carneades philo antiochus possidonius G'R'V 1 sed post carneades adscribunt panetius (paneatius Ve) clltomadius carneades G l mg. Ve, panetius clitomachus R c mg., carneades panetius clitomachus philo antloctius possidonius habent KH; 289,9 expectens in expetens corr. (rasura vel punctis) QKRV, 343,23 insignum (in signum) G'K'R, in sinum V et e corr. K'G', 357,5 aegritudinem QKRV m del. K'R C V ', 358,u tractum GV 1 tractatum KR et e corr. V1, 418,u contria G'R'V contraria Κ et e corr. G l R c , 403,ι aegritudinis G'K'V 1 aeg rit Udini R et e corr. G'K C V (s eras.) 348,3 quohibet in cohibet corr. K'R C cohibet GV (prohibet recte V5), cf. 253,23 341,2 343,29 330,11 358,25 al. ') Lectiones codicis X cum e QKRV fere ubique ita recuperan possent ut nihil restaret dubii, necessarium non videbatur plures libros ex eodem ortos adhibere. itaque commemoro tantum Palatinum 1514 P , cuius vetustior pars quae finitur fol. 9 5 ' verbis: Nom m videtur orni animi perturbatane posse sapiens vacare IV, 8) s. X exeunte, ut P. Ehrle et Stroux iudicant, scripta satis sincere Ciceronis verba servavit proximeque ad KR accedit 5 ), porro Ambrosianum T. 56 sup M, qui in vetustiore parte s. XI exarata or. Philippicas, Tusculanas, 'Invectivam Salustii in praeterea ante hae.c 222,7 et ante nunc 225,6 alia manus (quae sane librarli manui similis sed ab ea diversa est) falso notas addidlt. denlque p. 224,25 Idem factum est cf. app. crlt. p. 237,5.9 notae non extant, ante An tarnen m. 1 suprascripsit A ( = rubrica). tum p. 245,13.15 et 251,7. 8 (Λ ante prius ubi· M ante an), 256,19.20 257,9 (M ante id, sed erasum est) 11.20 (A ante bene, M ante credamus) 259,3.5.6 (¿1 ante spero) 13 (M ante ne) 16 (¿4 ante ut) 21 (M ante vide) 22 (A ante quid) 26 (M ante fecimus) K c , praeterea 256,6.9 257,6 alia manus (vix K 1 ) notas adscrlpsit. post librum I nullae iam extant. desunt personarum signa in R necnon in codicibus Ρ Gr. Β, de quibus statim dleam (ili et d add. Ρ 1 ). 1) Fieri lgitur potuit ut unus codex solus verum servar et. velut Κ p. 260,15 solus aut habet (at rell.), p. 391,26sqq. haud pauca rectius praebet. quamquam ibi dubitar! potest utrum illa codici X an correctoris ingenio debeantur. 2) cf. p. 345,17 351,14. Libri I et II lectiones Dougan adnotavlt, qui tarnen correcturas ab altera manu factas non recte segregat; libri III,l-IV,8 photographe ego mihi comparavi.

XVI

PRAEFATIO

Ciceronem' continet 1 ), et Bruxellensem 5351.2 Β s. X I I a Baitero collatum, quorum uterque praeter lectiones e X acceptas etiam correcturas praebet (raro M velut expultrlxque 406,4, saepe B ) ! ) , denique codicem ilium vetustum Qryphianum (Or) nunc deperditum, cuius initio mutili lectiones inde ab I, 59 I. M. Brutus in editione quae ap. Gryphium Lugduni a. 1579 prodiit in universum satis fideliter ut videtur promulgavit. qui liber etsi sine dubio ipse quoque e X fluxit, tarnen haud pauca habuisse dicitur quae a G K R V discreparent (velut 374,9 375,6 378,15 384,8 339,2); quae num omnia in ipso codice fuerint etsi dubitari potest, attuli, reliqua fere praetermisi. Opportunissime v e r o accidit quod Carolingorum aetate etiam alius codex supererat qui ad Ciceronis verba constituenda adhiberi posset, correcturas enim codicis V m e · moriam exhibere ab X plane diversam Ströbel, ubi ilium examinavit, statim recte dixit (Philol. IL), quas omnes iam in margine exemplaris e quo V descriptus est adscriptas fuisse supra suspicati sumus, ex alio v e r o codice illatas esse testantur p. 232,2, ubi a ante nobis inserit V s , quod habent Lact. inst. 1, 15,24 A u g . cons, evang. 1, 23,32, p. 274,22 si ita res feret idem cum Lact. 7,10,9 si ita referí X, p. 309,17, ubi verbum obsoletum lessus in codicibus glossemate fletas expulsum est, solus V e addit i pessus. atque ex hoc loco v e l solo illud quoque apparet genuina Ciceronis verba hac via ad nos pervenisse, addi possunt multi velut p. 258,19: similitudines X initio recte suprascr. V 8 , v e l p. 338,21 ubi V e solus addit verba eas quae rebus percipiuntur uenereis detrahens, qualia Epicuro reddendo esse iam Usener fr. 67 cognovit. 8 ) non pauciores v e r o sunt loci ubi Ciceronis verba audacissime mutata invenías, atque hic illic interpolamenta fortasse ipsis correctoribus debentur (velut p. 236,22 ad v e r b a : Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam venisse et didicisse Pythagorea in Ρ ç ex fin. 5,87 haec adscripta sunt: et in 1) Partes quasdam ipse contuli, correctas est M ab homine non multo recentiore, qui audacissima quoque interpolamenta lnfert. 2) Vlx sui pretii est cod. Musei Britannici reg. 15 C XI s. XI, de quo cf. RoBbach, Phil. LXIII p. 101 Dougan p. XXXVII. 3) In Laur. Conv. suppr. 541 s. X V vir doctus ex Diog. Laertio X,6 fragmentum ipsum Eplcuri in quo res venereae commemo· rantur in Latinum sermonem conversum slbl adscripsit, sed sic additamentum in V natum esse nemo credet.

XVII

PRAEFATIO

ea cum alios multos turn archytam timeumque cognovit, quam notarti V e ipse quoque signo w addito in margine exhibet, sed ita cum Ciceronis verbis coniungit, ut post ferunt insérât qui ac postea scribat uen.it a> ed/idicisse) '), in universum autem sine dubio ex eodem fonte atque genuinae illae lectiones fluxerunt. e recensione igitur liber ille e quo correcturae codicis V sumptae sunt (ν) originem duxit facta a docto homine, qui praeter vulgatos libros aliis uteretur, sed etiam secundum suum iudicium Ciceronis verba constitueret. qui quam considerate egerit multi loci ostendunt. non enim modo formam orationis respexit, verba non iam intellecta aut delevit (302,i age sis cf. Progr. 35) aut mutavit (324,12 aliquando pro si quando, 346,21 liberorum pro liberum al.), sed rerum etiam rationem habuit; velut 218,15, cum verba qui fuit maior natu quam Plautus et Naeuius ut multi quoque e posterioribus non ad Livium sed ad Ennium referret, pro maior suspicatus est minor; 263,18 recte ei offensioni fuit Latina, sed cum emendationem Litana non invenisset, nescio qua doctrina ductus hirpini interpolavit ; 349,12 cum versum Qui miser in campis maerens errabat alienis (Aleis Beroaldus) non recte procedere intellexisset, errat correxit.*) qua vero aetate fuerit, uno fortasse loco cognoscimus: 282,5 legitur: nisi (sc. philosophia) doctissimorum contentionibus dissensionibusque uiguisset; ubi cur supra viguisset, quod verbum explicatione vix egebat, V* scripserit 1 creoisset, non facile per se intellegitur ; itaque cum idem verbum legamus apud Boethium qui in comm. in Cie. Topica 372,31 libere locum affert, suspicio nascitur inde illud tamquam variam lectionem in Tusculanas assumptum esse.3) quod si probabile est, Mavortii saeculo (vix postea) recensionem illam factam esse concludas. sed certum hoc non esse minime ignoro. Auctorem huius recensionis e libris qui memoriam ab X plane diversam (Y) exhibebant haurire potuisse vidimus. Quam maxime autem dolendum est quod huius familiae Y 1) Voluit ergo: Platonem ferunt, qui, ut .. . cognosceret, in Italiam venit, edidicisse cf. app. cr. V e , non V2, ut Progr. p. 30 dixi, ubi piuribus de hac re disserul, haec scripslsse Buzzi affirmat. — non tarnen negaverlm rem etiam sic explicari posse ut iam in exemplar! quo V e usus est similiter Ciceronis verba mutata fuerint. 2) Postea errat maerens vir doctus s. XV restituit. 3) Eodem loco V s ut Boeth. habet transférant, X praeferant. Cie. 44

3

XVIII

PRAEFATIO

codex integer non iam extare videtur. etsi enim in recentibus codicibus haud raro lectiones inveniuntur quas ex Y fluxisse propter consensum cum V conicias nec tamen ex ipso V sumptas esse probabile sit, tamen cum non modo nulli codices plane ab X discrepent sed etiam omnes sescentos errores qui in X quoque inveniuntur habere videantur, res potius sic explicanda est ut omnes s ex X fluxisse, ex uno autem alterove codice familiae Y in medium aevum servato viros doctos has illas lectiones arripuisse statuamus. quam diligenter vero medio aevo homines Tusculanas disputationes legerint, quanto studio ex aliis libris lectiones congesserint, quanta libidine Ciceronis verba mutaverint, ex Douganii apparatu, si tanti erit, videbis. nec tamen ullus e permultis codicibus quos Iohannes Stroux a me rogatus in Italia et Gallia inspexit genuinas illas lectiones lessus 309,17 vel eas-detrahens 338,21 quas ν servavit exhibet. hoc vero sane tenendum est fieri posse ut etiam lectiones s quae recensione ν non confirmantur memoriae Y debeantur. Duplex igitur, ut omnia comprehendam, memoria Tusculanarum est. altera servata est codice X e quo nostri codices omnes orti esse videntur, ex altera (Y), cuius exemplaria integra non iam extare videntur, lectiones haud paucae in recentiores codices receptae, plures correcturis Vaticani servatae sunt, ac tenendum quidem semper est has correcturas licet nullo alio codice confirmentur non minus quam consensum omnium reliquorum librorum vetustam atque genuinam lectionem continere posse; cum vero e recensione docti hominis fluxerint, non sine magna cautione adhibendae sunt. Pauca addenda sunt de fragmento Bodleiano (F), de quo Clark Class. Rev. XX p. 122 haec refert: 'It is a single {olio containing Tuse. V, 114-120 -rent ille . . . iudicare, written in a late ninth-century Carlovingian hand. It was bound up as a fly-leaf with Laud. Lat. 29. .. . There are three columns in the page . . . The margins have been cut so that two letters have frequently been lost.' quod fragmentum haud paucis in tantillo spatio locis memoriam X superat; utrum ad familiam Y pertineat necne, ob earn rem certo diiudicare non ausim, quia in ilia parte veteres correcturae in V non leguntur; cum ç tamen compluries congruit. Quae cum ita essent, dubium non erat quae leges in apparatu critico conficiendo observandae essent. scilicet codicis X lectiones quae e consensu librorum QKRVH recuperantur omnes erant afferendae, ex his vero libris ipsis

PRAEFATIO

XIX

non nisi eas quae aut ad Ciceronis verba restituenda aut ad ipsorum codicum vel mutuam cognationem vel propriam naturam alicuius momenti essent adnotare intererat. itaque lectiones compluribus codicibus communes semper adscripsi, quae vero singuiorum erant propriae, non recepì, nisi aut e variis codicis X lectionibus eas ortas esse credi poterat aut propter alias rationes memorabiles videbantur; leves errores a librariis cominissos silentio obruere praestabat. correcturas in GKR extantes secundum easdem leges commemoravi, at Vaticani omnes minutiis tantum neglectis proposui. quibus addidi etiam ex ? lectiones quae aut ex Y fluxisse videbantur aut probabiles coniecturas continebant, etsi, cum eas praeter libros I II, ubi Dougani editio praesto erat, e veterum editionum farragine excerpere deberem, quam lubrico in solo versarer mihi conscius eram. In scribendis verbis in universum quidem scripturam codicis X iideliter reddendam duxi, quam e consensu sive omnium sive plurium librorum ex eo natorum sine dificúltate recuperare licebat. ubi vero ex altera parte QV ex altera KR(H) stabant, cum hos ut omnino cognatos sic aeque pronos ad scripturam suae aetatis adhibendam haud raro viderem, ') QV sequi malui. binorum autem codicum scripturam si ab ea quae in X fuisse videbatur differebat, semper adnotavi, singuiorum proprietates non nisi paulo graviores commemoravi. *) Inconstantiam quoque quam X praebet in formis maxumus-maximus, optinere-obtinere, dis-diis similibusque admittendis servandam putavi omninoque nonnisi certis in rebus ubi eum a scribendi ratione a Cicerone adhibita aberrare apertum erat ab eo recessi, e quibus nonnullas, ut et chartae parcam et legentium commodo inserviam, non per apparatum criticum dispergere sed hic in unum collatas tractare liceat. Academia, Academici semper scrips!, etsi X nonnisi 284,15 364,4 (achad. V e ) hoc praebet, at 281,27 282,1 284,2 323,1 363,19 1) Velut in verborum compositorum praepositionibus contra archetypi scripturam haud raro formas asslmilatas inférant; quas non recepì, etsi nonnumquam Ciceronis usui magis accommodates esse mihi persuaseram. 2) Κ solus saepe a f f - vel app-, nonnumquam etiam ammexhlbet contra rellquorum adf-, adp-, adm-, ltemque quatuor solus compluries praebet.

XX

PRAEFATIO

383,30 441,29 443,4 446,1 achad.;

praeterea 319,17 achad.

KRV

a

cad. G ( α add. G 2 ), 438,23 achad. KR, acad. V 1 , acad. G. schola X uno loco servavit (276,3) alteroque unus saltern G

scolis prima manu scriptum exhibet (293,10), reliquis (220,19.27 259,30 358,16.19 363,23 416,5) omnes scola praebent. rethor semper fuit in X (220,12 275,28 277,18.23 284,9 349,5.7 384,14 389,9), sed in R semper a correctore correctum est (retijior), in Κ 220,12 277,18.23 codicls X scripturam, semel (284,9) rhetorum, reliquis locis rectam scripturam l e g i m u s , sine dubio ex eodem fonte e quo R c hausit restitutam. similiter in voce sepulcrum (de qua v. orat. 160) res se hab e t : sepulchrum 224,6 231,9 232,3 233,17 (ut Lact. inst. 1,15,24 Aug. cons, evang. 1,23,32) 273,1.5 355,10 G K R V , sed h semper exc. 273.1 delevit R c ; 433,11.14.17 sepulchrum G R ' V -cium KR°; 450.2 sepulchro G K V -ero R. Pythagorae (Pythagoreorum) n o m e n in X plerumque recte scriptum fuisse videtur. recte enim legitur in G K R V 248,16 (pytag.

H j 361,19 (pytag.

G ' j 362,2.8.11 (phyth.

G'J 12.17.18

363,8 388,25 408,2 (pytag. KJ 21 434,11, u n o tantum loco (336,15) pytagoras sciibitur (corr. R c ) . in singulis autem codicibus nomen s a e p e corruptum esse non miraberis. rectam tamen scripturam servaverunt R praeter 366,11 418,11 (pithag.), V praeter 383,1 (pithag.) 242,14 291,13 407,19 (pitag.). G ubi ab X discrepai plerumque pytag. h a b e t : 227,24 242,14 362,8 (alt. loco) 366,11 418,11 (phytag.) 432,13 454,22 ( = H), phytag. 383,1, phitag. ( = H) 407,19. Κ denique habet phitag. 227,24 236,14. 21. 22 237,2 242,14 291,13 454,22(phitag.), pithag. 366,11 ( = R), pitag. 362,13. contempno n o n n u m q u a m in X scriptum erat (303,14 336,22 G K R V , 346,13 453,20 G K V , 273,21 G K R ) , saepius in uno alt er o ve codice legitur (394,10 in GV, saepius in GK, 451,6 in GKH). intellego constantcr in X legebatur u n a forma excepta, sc. infinitivus praes. pass, intelligi scribitur in G K R V 241,8 251,2 263,5 448,17, in G K R 242,8 (etiam V s ) 248,6 249,26 263,2; intellegi in G K R V 296,5 321,12 351,16 369,23 (-igi Κ 2 ), denique intelligi 235,23 in solo Κ extat, in quo etiam reliquae huius verbi formae contra ceterorum codicum consensum saepe per i scribuntur (velut 242,22—243,9 quinquies; sed 243,12 intellegentia). n o n n u m q u a m hae formae etiam in ceteros codices irrepserunt, velut intelligo 283,20 K R C 303,12 G V T " , intelligerv 242,22 V e . S a e p e e et g (ae) confundí consentaneum est. velut quaeror

PRAEFATIO

XXI

pro queror, mereo meror pro maereo maeror haud raro scriptum legitur. cenare cena cernila recte praebent 269,28 GKR, 446,1.4 GV 448,11 V, 449,8 QK, caenare sim. 269,28 V, 446,1.4 KR, 448,11 GKR, 449,8 RV, 448,10 et 449,10 GKRV. — taeter plerumque recte in X scribitur; semel (383,5) in omnibus GKRV, saepius in singulis codicibus teter legitur; 267,6 in V deterrimtts pro taeterrimus extat littera d in rasura a m. 1 scripta. — paene in R fere semper recte legitur (pene 303,16 KRV, 306,21 et 361,18 Κ et e corr. R), in reliquis codicibus haud raro poene vel pene. — penitet habent 401,5.8 441,8 GKRV, 428,7.14 GKV, 385,11 V, poenitere 451,10 GRV. inquid pro inquit saepe GK, rarius V; itemque at et ad imprimis in GK confunduntur. de scriptura conditio similibusque rebus vide p. XIII1. Ultimo loco agam de re quae paulo maioris momenti est. scilicet sescentis illis locis ubi ante pronomen relativum pronominis demonstrativi nom. dat. abl. pluralis numeri extant, summa constantia formae hi his his leguntur, ei semel invenitur (p. 232,li, ubi tamen hi in r. V 1 illi Κ'; de p. 458,3 cf. app.), is p. 251,β (iis corr. R 1 ? V l e c his Κ 1 ); iis sive is fuit in X p. 285,17 (ut iis GKR ut is H lit his V e littera Λ ex i correcta, s in rasura scripta, ut his etiam K*RC) ; deniquee/s, sed non ante relativum p. 372,10.23 390,26 legitur. non autem certum loquendi usum Tullianum sed falsam scribendi rationem posteriore aetate natam hie subesse vel inde apparet, quod eadem constantia reliquorum casuum formae eae ea eorum eos eqs. inveniuntur (nisi quod p. 417,20 hos pro eos per errorem scriptum est), qua de re quid iudicandum sit, secundum ea quae Hans Ziegel in dissertatione sua, De is et hic pronominibus quatenus confusa sint apud antiquos Marp. 1897, diligenter acuteque exposuit dubitari non potest, nimirum cum formae hi et ii (ei, i) in sermone prorsus confusae essent, saec. fere V perturbatio in his formis scribendis orta a viris doctis certa ratione sublata est. atque in libris quidem iuridicialibus et sacris quos Ziegel perquisivit nominativi formae nonnisi hi et hae adhiberi soient, in dativo et ablativo casu nonnisi his et eis admittuntur, ita tamen ut certa ratione distinguantur, eis raro ñeque ante relativum pronomen ponatur. a quibus X ea in re recedit quod hae pro eae non exhibet; quin vero eius scribendi ratio docto cuidam viro debeatur qui eadem fere aetate, id est fere saec. V—VII, secundum similem doctrinam sive ipsum codicem X sive eius exemplar correxerit, dubium non est.') 1) Quam rationem recensio Y secuta sit non constat, cum facile cogitar! possit has res a correctoribus neglectas esse, non

XXII

PRAEFATIO

Quam scribendi rationem in Ciceronis libris edendis admittendam non esse apparet, quae formae restituendae sint, quaeri potest, cum enim eis non m o d o p. 336,5 apud N o n i u m scribatur sed etiam p. 456,11 in fragm. Bodleiano F legatur, hanc form am in X expulsam esse facile quispiam sibi persuaserit. sed ut non dicam in F etiam his p. 457,21 et iis p. 458,6 inveniri, illud obstare videtur quod forma eae recte in X servata est neque umquam formae hae cessit. itaque aut formas ii, iis aut i, is per totum librum restituendas putavi; has autem ut praeferrem, duabus rebus commotus sum. primum enim bis c o d e x H (252,27 318,14), semel Κ 1 is scriptum exhibet contra reliquorum his1); deinde haud raro etiam nominativo sing. num. is v e l in X v e l in libris ex eo derivatis falso litteram Λ praefigi v i d e b a m ; cf. 416,28 hisne G K R V 1 isne V 1 ; praeterea his 220,28 G ' V ' H , 258,5 Q K R fas R ' j V 1 (//is), 438,18 G'KV 1 ,343,10 O K 1 , 218,21 241,14 (h erasum) 293,17 416,19 K , //is 247,8 G, 285,23 418,26 422,25 V (262,4 fyis), c o m m e m o r o etiam p. 398,13, ubi X dehis pro deis exhibet (de//is V), 424,15 integrumhisque ( G ' V 1 ) v e l integerumhisque ( K R ) pro integerrumisque. denique p. 239,29 X hisdem (//isdem V isdem H ? Schwenke nihil adnotat), 288,23 eisdem ex hisdem ut vid. Κ 1 , //isdem V eisdem GR 1 ). Has igitur secutus rationes, quas non omnino certas esse v i x est quod dicam, formas i, is per totum librum restituendas putavi semelque hie moneo, ubicumque in pronominis demonstrativi nom. dat. abl. numeri pluralis hae formae legantur neque in apparata critico quiequam adnotatum sit, in omnibus codicibus G K R V ( H ) hi his scriptum extare.') Restât ut omnibus quorum opera in hac editione conficiendaadiutus sum gratias agam, inprimis v e r o C o n r a d o neglegendum tamen est loco modo allato p. 285,17 Ve ut his pro ut ils inferre. 254,21 quo his X quod his V e (pro quod is casu dat.). 1) p. 345,19 non his X non is G 1 non in his K 5 R c V I * u l i (leg. non in is). 268,16 iudices hi qui X iudices si qui V s (inventine iudiceslquil). 2) 314,13 eidem (nom. pl.) G R Eiidem Κ 1 Eidem V (exp. V " ' ) idem Charis. ex mendo naturalis pro natura is (vel iis eis) 338,28 nihil certi concludi potest. 3) Singulorum codicum proprietates modo congestas fere omnes in apparatu quoque commemoravi.

XXIII

PRAEFATIO

R o ß b a c h et E d u a r d o S t r o e b e l , qui libéralissime ut collationibus suis uterer permiserunt, necnon H e r m a n n o S t r o u x , qui multos codices in Italia Galliaque servatos mea causa evolvit.

SIGLA CODICES MEMORIA X: G = Κ = R = V= Η =

Guelíerbytanus Gud. 294 Cameracensis 842 Parisinus Regius 6332 Vaticanus 3246 Hadoardi excerpta quae leguntur in Vat. Reg. Suec. 1762

Β Gr. M Ρ

= = = =

Bruxellensis 5351. 2 Gryphianus ( Ambrosianus T. 56 sup. I r a r 0 Palatinus 1514 J

X

= G K R V et (ubi excerpta extant) H

...

3,10,1

ALTERA MEMORIA (Y) recuperatur e correcturis Vaticani (V'VCV*) et e recentioribus codicibus (s) = consensus omnium codicum COMMENTATIONES Ba. = Bake Scholia hypomneRoßb. — Roßbach, De duobus mata IV p. 68—114 Ciceronis disp. Tusc. codiBentl.=Bentleii emendatlones bus. Philol. 63 p. 93 sqq. quasDavisiieditionl adiunxit Scfiue. — Schuetz Rath 1805 Str. = Ströbel, Die Tusculanen Ha. = Halm im cod. Vaticanus 3246. PhiLi. = Lindemann lol. 49 p. 49 sqq. Mdv. = Madvig Turn. = Turnebus Mur. — Muretus Va. — Vahlen Pl. = Plasberg We. = Wesenberg, EmendaProgr. — Pohlenz, De Cicerotiones M. Tullii Ciceronis n i Tusculanis disputationlTusculanarum disp. Viburgi bus. Progr. Gotting. 1909 1841—4 (etiam in ed. Turi Ribb. — Ribbeck censi 1861)

XXIV

PRAEFATIO

Amin. = Ammon* 1912 Bai. = Baiter 1861 Bouh. = Bouhier 1560 Crai. = Cratander 1528 Dav. = Davlsius 1709 sqq. Doug. = Dougan (libri I. II) Cambridge 1905 Er. = Erasmus 1525 Ern. = Ernesti 1776 sqq. Hei. = Heine 4 1892 Kl. = Reinh. Klotz 1835 (cf. eiusdem Nachträge und Berichtigungen zu Ciceros DisputationibusTusculanis 1843) Küh. — Kühner 6 1874 Lb. = Lambinus 1566 Man. = Manutius 1540 sqq.

Mos. = Moser 1836 Mue. = C. F. W. Müller 1878 sqq. Or. — Orelli 1828 Po. = Pohlenz (libri I.II) 1912 (nonnunquam siglo 'Coram.' indicatus) Se. = Schiche 8 1907 (cf. eundem in annalibus qui die. Jahrb. d. phil. Vereins zu Berlin 24. 27. 29) Sey. = M. Seyffert 1864 Ti.-So. = Tischeret (post eum) Sorof 8 1884 Tr. = Tregder 1841 Wo. — F. A. Wolf 1792 sqq. (cf. eiusdem scholarum excerpta in ed. Orelliana)

M. TULLI CICERONIS

TUSCULANARUM DISPUTATIONUM LIBRI QUINQUE LIBER PRIMUS Cum defensionum laboribus senatoriisque muneri- J bus aut omnino aut magna ex parte essem aliquando liberatus, rettuli me, Brute, te hortante maxime ad ea studia, quae retenta animo, remissa temporibus, 5 longo intervallo intermissa revocavi, et cum omnium artium, quae ad rectam vivendi viam pertinerent, ratio et disciplina studio sapientiae, quae philosophia dicitur, contineretur, hoc mihi Latinis litteris inlustrandum putavi, non quia philosophia Graecis et litteris et doc10 toribus percipi non posset, sed meum semper iudicium fuit omnia nostras aut invenisse per se sapientius quam Graecos aut accepta ab illis fecisse meliora, quae quidem digna statuissent, in quibus elaborarent. Nam mo- 2 res et instituía vitae resque domesticas ac familiaris is nos prefecto et melius tuemur et lautius, rem vero publicam nostri maiores certe melioribus temperaverunt et institutis et legibus, quid loquar de re mili1 Cum . . . 219, 15 erudltum H (218, 29 honos . . . 2 1 9 , 2 improbantur bis) § 1 et 5 extr. imit. Paschasius Radb. Expos, in ps. 44 l. I praef. in. 3 rettuli s retuli X Pasch, cf. p. 344, 24 8 cf. Lact, inst. 3,14,13 litteris] al Ubris V ' 10 hoc supra semper add. V" 15 latius R 1

218

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. 1 c. 1 - 3

t a r i ? in q u a c u m v i r t u t e n o s t r i m u l t u m v a l u e r u n t , t u m p l u s e t i a m d i s c i p l i n a , i a m ilia, q u a e n a t u r a , n o n l i t t e r i s adsecuti sunt, ñ e q u e cum Graecia ñeque ulla cum gente sunt conîerenda. quae enim tanta gravitas, quae tanta c o n s t a n t i a , m a g n i t u d o a n i m i , p r o b i t a s , f i d e s , q u a e tarn e x c e l l e n s in o m n i g e n e r e v i r t u s i n u l l i s f u i t , u t sit c u m 3 maioribus nostris c o m p a r a n d a ? Doctrina Graecia nos e t o m n i l i t t e r a r u m g e n e r e s u p e r a b a t ; in q u o e r a t f a c i l e vincere non repugnantes, n a m cum a p u d Graecos antiq u i s s i m u m e d o c t i s g e n u s sit p o ë t a r u m , s i q u i d e m H o m e r u s f u i t et H e s i o d u s a n t e R o m a m c o n d i t a m , Archilochus r e g n a n t e Romulo, serius poëticam nos accepim u s . a n n i s f e r e c c c c c x p o s t R o m a m c o n d i t a m Liv i u s f a b u l a m d e d i t C. C l a u d i o , C a e c i filio, M. T u d i t a n o cos. a n n o a n t e n a t u m E n n i u m . q u i fuit m a i o r n a t u 2 quam Plautus et Naevius. sero igitur a nostris poëtae v e l c o g n i t i v e l r e c e p t i . q u a m q u a m e s t in O r i g i n i b u s s o l i t o s e s s e in e p u l i s c a n e r e c o n v i v a s a d t i b i c i n e m d e clarorum h o m i n u m virtutibus ; h o n o r e m tamen huic generi n o n f u i s s e d e c l a r a t oratio Catonis, in q u a obiecit u t p r o b r u m M. N o b i l i o r i , q u o d i s i n p r o v i n c i a m p o ë t a s d u x i s s e t ; d u x e r a t a u t e m c o n s u l ille i n A e t o l i a m , u t scimus, E n n i u m . q u o m i n u s igitur honoris e r a t poëtis, e o m i n o r a s t u d i a f u e r u n t , n e c t a m e n , si q u i m a g n i s 4 i n g e n i i s in e o g e n e r e e x t i t e r u n t , n o n s a t i s G r a e c o r u m g l o r i a e r e s p o n d e r u n t . a n c e n s e m u s , si F a b i o , n o b i l i s s i m o h o m i n i , l a u d i d a t u m e s s e t , q u o d p i n g e r e t , noil m u l t o s etiam a p u d n o s f u t u r o s Polyclitos et P a r r h a sios f u i s s e ? h o n o s alit artes, o m n e s q u e i n c e n d u n t u r 3 assec. Κ RH 7 nos Graecia Κ

cum ulla geme Κ ί> animi magnitudo Κ 11 archilocus G 1 H archilo^us V(g scr. c )

13 enlm post annis add. V e s CCCCX X (etiam K, CCCCX G' V s ) at quingentis in mg. V e 14 gaio X marco G (R laesus) 0 15 cos. X (in Κ ~ add. ) qui] sc. Livius cf. Vahlen Enn. p. V maior] al minor V e 17 Calo fr. 118cf. Val. Max. 2,1,10 21 marco Χ 24 eo] al & V e si s B ' e corr. sic X 26 cessemus KRH GFabio V 1 29 honos . . . 219,2 improbantur Aug. cw.5,13 (H ecl. 212) et ex eo Serv. Lupus ep. 1 acceduntur (vel ac-

5

io

is

20

25

§ 2-6

TUSCULANAE DISPUTATIONES

219

ad studia gloria, iacentque ea semper, quae apud quosque improbantur. summam eruditionem Graeci sitam censebant in nervorum vocumque cantibus; igitur et Epaminondas, princeps meo iudicio Graeciae, fidibus 5 praeclare cecinisse dicitur, Themistoclesque aliquot ante annos cum in epulis recusaret lyram, est habitus indoctior. ergo in Graecia musici floruerunt, discebantque id omnes, nec qui nesciebat satis excultus doctrina putabatur. in summo apud illos honore geo- 5 io metria fuit, itaque nihil mathematicis inlustrius ; at nos metiendi ratiocinandique utilitate huius artis terminavimus modum. At contra oratorem celeriter complexi sumus, nec 3 eum primo eruditum, aptum tamen ad dicendum, post is autem eruditum. nam Galbam Africanum Laelium doctos fuisse traditum est, studiosum autem eum, qui is aetate anteibat, Catonem, post vero Lepidum Carbonem Gracchos, inde ita magnos nostrani ad aetatem, ut non multum aut nihil omnino Graecis cederetur. 20 Philosophia iacuit usque ad heme aetatem nec ullum habuit lumen litterarum Latinarum; quae inlustranda et excitanda nobis est, ut, si occupati profuimus aliquid civibus nostris, prosimus etiam, si possumus, otiosi. in quo eo magis nobis est elaborandum, quod 6 25 multi iam esse libri Latini dicuntur scripti inconsiderate ab optimis illis quidem viris,sed non satis eruditis. fieri autem potest, ut recte quis sentiat et id 20 Philosophia . . . 2 2 1 , 7 narretur H (27 fieri . . . 220, 5 lltteris et 220,13 adulescentes . . . 2 2 0 , 1 8 dicere bis) cenduntur) Aug. incenduntur ex acc. H 1 ed. 212 glorlae H ibid. cum Aug. plerisque codd. (gloria L) Lup. 4 graecis X -ç pro -s V 1 ' 1 ' ' 6 annis edd. uett. recusasset Vss liram X est...indoctior Quint, inst. 1,10,19 8 nesclebant V 1 10 ad Q R ' V 1 15 etiam ante erud. add. V e mg. e e 17 his X hos V ç carbone V catonem X 18 grac in r. V e (in mg. at etiam idem ante uersum gracchos-magnos) u 22 nt . . . otiosi Non. 355, 2 23 possimns G 1

220

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 3 - 5

q u o d sentit polite e l o q u i n o n p o s s i t ; sed m a n d a r e q u e m q u a m litteris c o g i t a t i o n e s suas, qui e a s n e c disp o n e r e n e c i n l u s t r a r e possit nec d e l e c t a t i o n e a l i q u a allicere lectorem, h o m i n i s est i n t e m p e r a n t e r a b u t e n t i s et otio et litteris. i t a q u e s u o s libros ipsi l e g u n t cum 5 suis, n e c q u i s q u a m attingit p r a e t e r eos, q u i e a n d e m licentiam scribendi sibi p e r m i t t i v o l u n t . q u a r e si aliquid oratoriae laudis nostra attulimus industria, multo studiosius philosophiae fontis aperiemus, e quibus 4 e t i a m ilia m a n a b a n t 10 7 S e d u t Aristoteles, vir s u m m o ingenio, scientia, copia, c u m m o t u s e s s e t Isocratis r h e t o r i s gloria, dicere d o c e r e e t i a m coepit a d u l e s c e n t e s et p r u d e n t i a m cum e l o q u e n t i a i u n g e r e , sic nobis placet n e c p r i s t i n u m dic e n d i Studium d e p o n ere et in h a c m a i o r e et u b e r i o r e 15 a r t e v e r s a n , h a n c enim p e r f e c t a m p h i l o s o p h i a m s e m p e r iudicavi, q u a e de m a x i m i s q u a e s t i o n i b u s copiose p o s s e t o r n a t e q u e d i c e r e ; in q u a m e x e r c i t a t i o n e m ita n o s s t u d i o s e [ o p e r a m ] d e d i m u s , u t i a m e t i a m scholas G r a e c o r u m m o r e h a b e r e a u d e r e m u s . u t n u p e r t u u m 20 p o s t d i s c e s s u m in T u s c u l a n o cum e s s e n t c o m p l u r e s m e c u m f a m i l i a r e s , t e m p t a v i , quid in eo g e n e r e p o s s e m . u t e n i m a n t e a d e c l a m i t a b a m causas, q u o d n e m o m e d i u t i u s fecit, sic h a e c mihi n u n c senilis est d e c l a m a tio. p o n e r e i u b e b a m , de quo quis a u d i r e v e l l e t ; a d 25 8 id a u t s e d e n s a u t a m b u l a n s d i s p u t a b a m . i t a q u e d i e r u m q u i n q u é scholas, u t Graeci a p p e l l a n t , in t o t i d e m libros contuli, f i e b a t a u t e m ita ut, cum is qui a u 1 mandare . . . 5 litteris Einhart Vita Caroli praef. 8 laudisi s eras, sed a m. ree. iterum scriptum in V 11 sciential 8 scientiae X -a pro -ae in r. V 12 cum motus H commotus G K R V sed cü supra com V ! isocratis V s S socratis X 13 docere s om. X post adulescentes add. decere V s 16 haec R 1 19 del. Mur. operam inpendimus Dav. 20 audeamus V (a in r.c) 21 cumplures G ' R 1 (corr. ipsi) 22 possem V*ç possim X (cf. auderemus v. 20) 25 at id X (at id sed. ex aut id aut sed. K c ) 28 his Q ' V ' H audiri X ! (corr. V* t e ss. K )

§6-10

TUSCULANAE DISPUTATIONES

221

dire vellet dixisset, quid sibi videretur, tum ego contra dicerem. haec est enim, ut scis, vetus et Socratica ratio contra alterius opinionem disserendi. nam ita facillime, quid veri simällimum esset, inveniri posse So5 crates arbitrabatur. Sed quo commodius disputationes nostrae explicentur, sic eas exponam, quasi agatur res, non quasi narretur. ergo ita nascetur exordium: Malum mihi v i d e t u r esse mors. g Isne.qui mortui sunt, an is, quibus moriendum est? ία Utrisque. Est miserum igitur, quoniam malum. Certe. Ergo et i, quibus evenit iam ut morerentur, et i, quibus eventurum est, miseri, is Mihi ita videtur. Nemo ergo non miser. Prorsus nemo. Et quidem, si tibi constare vis, omnes, quicumque nati sunt eruntve, non solum miseri, sed etiam semper 20 miseri, nam si solos eos díceres miseros quibus moriendum esset, neminem tu quidem eorum qui viverent exciperes — moriendum est enim omnibus —, esset tarnen miseriae finis in morte, quoniam autem etiam mortui miseri sunt, in miseriam nascimur sem25 piternam. necesse est enim miseros esse eos qui centum milibus annorum ante occiderunt, vel potius omnis, quicumque nati sunt Ita prorsus existimo. Die quaeso: numteilla terrent, triceps apud inferos io 30 Cerberus, Cocyti fremitus, travectio Acherontis, 'mento summam aquam attingens enectus siti' Tantalus? tum 1 quod Κ : ν 2 2 et om. V 1 add.' 7. 8 ergo et primam luterani verbi malum om. R ' V 1 spatio rubicatori relicto; ergo add. 1 m e 1 R" · ergo et m V Ita nasce- in r. V nascatur corr. V e 13 morirentur K 1 23 tarn V 1 "add.* 25 necesse enim est m. K 1 sed est erastim 29 nunc e.*, num K l 30 coyoti R 1 traiectio ex trav. K 1 transv. V e mg. ('ai trans') ç Trag. inc. Ill 31 s u m m a m . . . tantalus Non. 401,29 enectus . . . Tantalus Prise. GL

222

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 5

illud, quod 'Sisyphus versat saxum sudans nitendo neque proficit hilum?' fortasse etiam inexorabiles iudices, Minos et Rhadamanthus ? apud quos nec te L. Crassus defendet nec M. Antonius nec, quoniam apud Graecos iudices res agetur, poteris adhibere Demosthenen; tibi ipsi pro te erit maxima corona causa dicenda. haec fortasse metuis et idcirco mortem censes esse sempiternum malum. Adeone me delirare censes, ut ista esse credam? 6 An tu haec non credis? Minime vero. Male hercule narras. Cur? quaeso. Quia disertus esse possem, si contra ista dicerem. Quis enim non in eius modi c a u s a ? aut quid negotii i l est haec poëtarum et pictorum portenta convincere? Atqui pieni libri sunt contra ista ipsa disserentium philosophorum. Inepte sane, quis enim est tarn excors, quem ista moveant? Si ergo apud inferos miseri non sunt, ne sunt quidem apud inferos ulli. Ita prorsus existimo. Ubi sunt ergo i, quos miseros dicis, aut quem locum incolunt? si enim sunt, nusquam esse non possunt. 2,470,18 aquam trisyll. cf. Lachm. ad Lucr. 6, 552 quam Nonti LlAÁ amnem Bue. adtinget (uel -it) senextus Nonii LXA* tantulus X (corr. K*) Nonii et Priseiani pars tum . . . hlium Non. 121,4; 353,8. 1. Ennii versus? cf. Marx ad Lucil. 1375 1 slsyphius X (sed 2. i eras, in V. çis. Κ 1 a u t < ! ) Nonii pars 4 defendet om. R K 1 (add. s ) 5 demostenen Κ 7 dicenda causa Κ 10 aA t u - a n non (2. an in r.) V " antü G 1 14 dissertus K R ' 15 aut . . . convincere Non. 375, 29 17 dissenentium G 1 (dissonantium corr. G 1 * ) R V 1 (corr. ipse?) diserentium Κ 19 est om. K 1 , add.c 20 commoveant V ! 23 prossus G 24 Inde ab ubi - 223, 24 lam sunt multa in Κ madore corrupta

§ 10-13

TUSCULANAE DISPUTATIONES

223

E g o vero nusquam esse illos puto. Igitur ne esse q u i d e m ? P r o r s u s isto modo, et tamen miseros ob id ipsum quidem, quia nulli sint. 5 Iam mallem Cerberum metueres quam ista tam in- 12 considerate diceres. Quid t a n d e m ? Quem esse negas, eundem esse dicis. ubi est acumen t u u m ? cum enim miserum esse dicis, tum eum qui 10 non sit dicis esse. Non sum ita hebes, ut istud dicam. Quid dicis i g i t u r ? Miserum esse verbi c a u s a M. Crassum, qui illas fortunas m o r t e dimiserit, miserum Cn. Pompeium, qui is t a n t a g l o r i a sit orbatus, ornnis denique miseros, qui hac luce careant. Revolverás eodem. sint enim oportet, si miseri s u n t ; tu a u t e m modo n e g a b a s eos esse, qui mortui essent. Si igitur non sunt, nihil possunt e s s e ; ita ne miseri 20 quidem sunt. Non dico fortasse etiam, quod s e n t i o ; nam istuc ipsum, non esse, cum fueris, miserrimum puto. Q u i d ? miserius quam omnino numquam f u i s s e ? ita, 1 3 qui nondum nati sunt, miseri iam sunt, quia non sunt, 25 et nos, si post m o r t e m miseri futuri sumus, miseri fuimus ante quam nati, ego autem non commemini, ante quam sum natus, m e m i s e r u m ; tu si meliore memoria es, velim scire, ecquid de te recordere. Ita iocaris, quasi ego dicam eos miseros, qui nati non 7 30 sint, et non eos miseros, qui mortui sunt. 3 miseros cf. Sero. Aen. 4, 20 4 quidem om. Κ 7 qui We. 13 Μ. ν'ς om. Χ 14 morti V 1 demiserit ut υ. Κ CN. R Gn. uel gn. QV (in Κ evanidum) 15 tanta dignitate tanta gì. V e sit om. V 1 , unde V e orbatus sit 19 ne] longius verbum habuisse vid. Κ 21 etiam exp. V T " 27 slmiliore K ' R 1 e c 1 0 28 quid Κ (add.'" ' ) recordere s recordare Χ 29 miseros V (exp.") 30 m. sint V e

224

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 7 - 8

Esse ergo eos dicis. Immo, quia non sint,cum fuerint, eo miseros esse, Pugnantia te loqui non vides? quid enim tam pugnai, quam non modo miserum, sed omnino quicquam esse, qui non sit? an tu egressus porta Capena cum 5 Calatini Scipionum Serviliorum Metellorum sepulcra vides, miseros putas illos? Quoniam me verbo premis, posthac non ita dicam, miseros esse, sed tantum miseros, ob id ipsum.quia non sint. 10 Non dicis igitur: 'miser est M. Crassus', sed tantum: 'miser M. Crassus'? Ita piane. 14 Quasi non necesse sit, quicquid isto modo pronunties, id aut esse aut non esse! an tu dialecticis ne 15 imbutus qui dem e s ? in primis enim hoctraditur: omne pronuntiatum (sic enim mihi in praesentia occurrit ut appellarem άξίωμα, utar post alio, si invenero melius) — id ergo est pronuntiatum, quod est verum aut falsum. cum igitur dicis: 'miser M. Crassus', aut hoc di- 20 cis: 'miser est Crassus', ut possit iudicari, verum id falsumne sit, aut nihil dicis omnino. Age, iam concedo non esse miseros, qui mortui sint, quoniam extorsisti.ut faterer, qui omnino non essent, eos ne miseros quidem esse posse, quid? qui vivimus, 25 cum moriendum sit, nonne miseri sumus? quae enim potest in vita esse iucunditas, cum dies et noctes cogitandum sit iam iamque esse moriendum? In modo' 4 orni m Κ 6 catilini G 7 putas] vocas K rcc 8 premis s. υ. add. K° 10 si//nt V 11 miser e mori crassus Κ m. ree. quae ductus evanidos restituit 15 ne ex non R c 17 pronuntiatum eqs. Geli. 16,8,8 (Hier. adv. Rufin. 1, 486) sic ex si V e 18 àllœmà R ά|ιωΜΛ V, sed praeter 1. à omnia i. r. V e azioma Κ azi »ma G 1 aIio/si///inv. V (disi.s') alios et inv. GKR 23 eos s. non add. V* sunt V 25 ne s. υ. Κ 1 quid] ecce Κ ante ecce adscr. m ( = magisteri K ! , post esse d (disc.) K " c

§ 13-16

TUSCULANAE DISPUTATIONES

225

o Ecquid ergo intellegis, quantum mali de humana condicione deieceris? Quonam m o d o ? Quia, si mors etiam mortuis miserum esset, infini5 tum quoddam et sempitemum malum haberemus in vita; nunc video calcem, ad quam cum sit decursum, nihil sit praeterea extimescendum. sed tu mihi videris Epicharmi, acuti nec insulsi hominis ut Siculi, sententiam sequi, io Q u a m ? non enim novi. Dicam, si potero, Latine, scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus solere quam in Graeco Latine. Et recte quidem. sed quae tandem est Epicharmi ista is sententia? 'Émori noló, sed me esse mórtuum nihil aéstimo.' Iam adgnosco Graecum, sed quoniam coëgisti, ut concederem, qui mortui essent, eos miseros non esse, perfice, si potes, ut ne moriendum quidem esse mise20 rum putem. Iam istuc quidem nihil negotii est, sed ego maiora 16 molior. Quo modo hoc nihil negotii e s t ? aut quae sunt tandem ista m a i o r a ? 25 Quia, quoniam post mortem mali nihil est, ne mors quidem est malum, cui proxumum tempus est post mortem, in quo mali nihil esse concedis: ita ne moriendum quidem esse malum est; id est enim perveniendum esse ad id, quod non esse malum confitemur. 1 ecqui X(£ì?) 4 mors V e mori X ' ( V ' ) 5 in vita del. Bai., sed vita hic non opponitur mortis tempori. 8 epicarmi Gl(corr.l)K insulsi] insul in r. V e 14 epicarmi G R V 1 (corr. *) 16 Epich. fr. 247 nihili edd. vett. 17 adgnosco R V (sed d erasum) adn. G 1 agn. Κ graec8 G l gradum ex graecum V 2 ? sed Man. et 21 sed ego maiora molior add. V e (sed maiora molior vel sed etlam maiora molior s) om. X 25 nihil est add. K ' V 1 om. X ne quidem mors Κ 26 proximum K V 27 nequidem moriendum Κ 28 id e s t K 2 ç idem R i d ë G K ' V Cie. 44

3

226

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. Ic. 8 - 1 0

Uberius ista, quaeso. haec enim spinosiora, prius ut oonfitear me cogunt quam ut adsentiar. sed quae sunt ea, quae dicis te maiora moliri? Ut doceam, si possim, non modo malum non esse, sed b o n u m etiam esse mortem. 5 Non postulo id quidem, aveo tamen audire, ut enim non efficias quod vis, tamen, mors ut malum non sit, efficies. sed nihil te interpeilabo ; continentem orationem audire malo. 17 Quid, si te rogavero aliquid? n o n n e respondebis? ω S u p e r b u m id quidem est, sed, nisi quid necesse erit, malo non roges. 9 Geram tibi morem et e a quae vis, ut potero, explicabo, nec tamen quasi Pythius Apollo, certa ut sint et fixa, quae dixero, sed ut homunculus unus e multis 15 probabilia coniectura sequens. ultra enim quo progrediar, quam u t veri simiJia videam, non h a b e o ; certa dicent i, qui et percipi ea posse dicunt et se sapientis esse profitentur. Tu, u t videtur; nos ad audiendum p a r a t i sumus. 20 18 Mors igitur ipsa, quae videtur notissima res esse, quid sit, primum est videndum. sunt enim qui discessum animi a corpore putent esse mortem; sunt qui nullum censeant fieri discessum, sed u n a animum et corpus occidere, animumque in corpore extinguí, qui 25 discedere animum censent, alii statim dissipari, alii diu permanere, alii semper, quid sit porro ipse anim u s a u t ubi aut unde, m a g n a dissensio est. aliis cor 27 quid igitur sit animus . . . 28 est. nam animus ab anima dictus est (227, 12). aliis . . . 227, 2 dicuntur H 6 quidem id Κ abeo V 1 habeo V'QKR aveo ς 10 sierogavero V 1 (corr.°) K 1 hoc loco pauciora habuit, evantdas litteras m. ree. sic fere restituit: Iqiero 12 non//roges V 18 qui//et V et//se V sapientes V* 23 putent ç (cf. censeant) putant X (varietatem modorum def. Gaffiot, Le subjonctif de subordination Parla 1906 p. 52) 26 cessent V 1 28 aut u b i . . . 227.1 animus in mg. G 1 aut unde . . . dicuntur Non. 66, 5

§ 16-20

TUSCULANAE DISPUTATIONES

227

ipsum animus videtur, ex quo excordes, vecordes conoordesque dicuntur et Nasica ille prudens bis consul 'Corculum' et 'egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus'. Empedocles animum esse censet cordi suffusum 19 5 sanguinem; aliis pars quaedam cerebri visa est animi principatum tenere; aliis nec cor ipsum placet nec cerebri quandam partem esse animum, sed alii in corde, alii in cerebro dixerunt animi esse sedem et locum; animum autem alii animam, ut fere nostri — 10 déclarai nomen: nam et agere animam et efflare dicimus et animosos et bene animatos et ex animi sententia; ipse autem animus ab anima dictus est — ; Zenoni Stoico animus ignis videtur. sed haec quidem quae 10 dixi, cor, cerebrum, animam, ignem volgo, reliqua fere 15 singuli. ut multo ante veteres, proxime autem Aristoxenus, musicus idemque philosophus, ipsius corporis intentionem quandam, velut in cantu et fidibus quae άρμοζα dici tur: sic ex corporis totius natura et figura varios motus cieri tamquam in cantu sonos. 20 hic ab artificio suo non recessit et tamen dixit aliquid, 20 quod ipsum quale esset erat multo ante et dictum et explana tum a Platone. Xenocrates animi figuram e t quasi corpus negavit esse ullum, numerum dixit esse, cuius vis, ut iam ante Pythagorae visum erat, in natura 25 maxuma esset, eius doctor Plato triplicem finxit animum, cuius principatum, id est rationem, in capite sicut in arce posuit, et duas partes parere voluit, iram et 25 Plato . . . 228, 2 locavit H 1 vecordes''· excordes concordes H signis transponendi non satis dllucidis odditis vec. HM vaec. VQ'(sed a^R 1 (sed ψ17) Nonii codd. pr. F H vçc. Κ 3 Ennius ann. 331 5 animi om. Κ1, post princlp. add.0 θ ut fere nostri declarant nomen. nam £i corr. Dau. declarant nomina Sey. 12 Zeno fr. ¡34. 15 multo Bentl. multi cf. Lact. inst. 7,13,9 opif. 16,13 18 armonia £2 cf. 124.41 22 Xen. fr. 67 23 Uli in r. V e ullum ς verum X cf. ac. 2,124 25 animam X (sed usupra a V , T ) 27 separare X in parere corr. V e (e priore loco tteram sa. V") 3*

228

TUSCULANAE DISPUTATIONES Lib. I c. 1 0 -

cupiditatem, quas locis disclusit: iram in pectore, 21 cupiditatem supter praecordia locavit. Dicaearchus autem in eo sermone, quem Corinthi habitum tribus libris exponit, doctorum hominum disputantium primo libro multos loquentes facit ; duobus Pherecratem quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit nihil esse omnino animum, et hoc esse nomen totum inane, frustraque animalia et aniniantis appellari, neque in homine inesse animum vel animam nec in bestia, vimque omnem earn, qua vel agamus quid vel sentiamus, in omnibus corporibus vivis aequabiliter esse fusam nec separabilem a corpore esse, quippe quae nulla sit, nec sit quicquam nisi corpus uaum et simplex, ita figuratum ut tem22 peratione naturae vigeat et sentiat Aristoteles, longe omnibus — Platonem semper excipio — praestans et ingenio et diligentia, cum quattuor nota illa genera principiorum esset oomplexus, e quibus omnia orerehtur, quintam quandam naturam censet esse, e qua sit mens; cogitare enim et providere et discere et docere et invenire aliquid et tam multa [alia] meminisse, amare odisse, cupere timere, angi laetari, haec et similia eorum in horum quattuor generum inesse nullo putat; quin tum genus adhibet vacans nomine et sic ip15 Aristoteles cum quattuor . . . 2 2 9 , 3 de animo sentlae H 1 disclusit om. X add. V ' R ' « ? (suis add. ç) cf. 1,80 Pr.32 quas-cupidltatem om. H 2 sub ter R H K l (1 sup ss. Κ ' ) collocavlt V'

dice archus K R V dlcaeardtis | G1 3 chorlnthl O K 4 dictorum X, corr. in K V 5 pherecraten G pthiotam X /// (pth. G phiot. K) 7 animum omnino Κ 8 et post frustraque

add. V 1 ' vi:c recte

9 animantes V s

12 aequabiliter V

(exp.m.

vet.) 18 orirentur H s 19 essel esset G R 1 e corr. equa G 1 (in mg. de) Κ 1 (equae Κ* ut v.) R esse///qua V (quae V ) 21 alia X exp. V", cf. 247,14 22 et om. H 23 nullol numero H 24 genus om. H sic exp. V T "

§ 20-24

TUSCULANAE DISPUTATONE S

229

sum animum ενδελε'χειαν appellat novo nomine quasi quandam continuatam motionem et perennem. Nisi quae me forte fugiunt, haec sunt fere de animo 11 sententiae. Democritum enim, magnum ilium quidem s virum, sed levibus et rotundis corpusculis efficientem animum con curs u quodam fortuito, omittamus; nihil est enim apud istos, quod non atomorum turba conficiat. Harum sententiarum quae vera sit, deus ali- 23 qui viderit; quae veri simillima, magna quaestio est. io utrum igitur inter has sententias diiudicare malumus an ad propositum redire? Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est difficile confundere, quare si, ut ista non disserantur, liberari mortis metu possumus, id agamus; sin id non is potest nisi hac quaestione animorum explicate, nunc, si videtur, hoc, illud alias. Quod malle te intellego, id puto esse commodius; efficiet enim ratio ut, quaecumque vera sit earum sententiarum quas exposui, mors aut malum non sit aut ao sit bonum potius. nam si cor aut sanguis aut cere- 24 brum est animus, certe, quoniam est corpus, interibit cum reliquo corpore; si anima est, fortasse dissipabitur; si ignis, extinguetur; si est Aristoxeni harmonía, dissolvetur. quid de Dicaearcho dicam, qui nihil 25 omnino animum dicat esse? his sententiis omnibus nihil post mortem pertinere ad quemquam potest; pariter enim cum vita sensus amittitur; non sentientis 8 harum . . . esse H

9 quaestio est H

18 efficiet . . .

25 dicit

1 endelecheian G K V H , sed in R inter e et a graecum compendium diphthongi ει ($) scriptum est appellant Q ' V 1 3 fugiuijt (exp. m. vet.) V hae V " c ζ omnium post fere add. Vs

6 animSm V (ss. c ) 7 n i h i l . . . eorum t. conficiat Non. 269,12 8 harum . . . viderit Lact. inst. 7,8, 9 (postquam breviter ad

§ 1 8 — 2 2 respexit) aliquis V " c ç s. G 22 corpore V e s tempore Χ arm. Η

aut«

14 possimus Κ 2 20 cor//// 23 harmonía G K R //arm.V

230

T U S C U L A N A E D I S P U T A T I O N E S Lib. I c. 1 1 - 1 3

a u t e m nihil est ullam in p a r t e m q u o d i n t e r s i t reliq u o r u m s e n t e n t i a e s p e m a d f e r u n t , si t e h o c f o r t e d e lectat, p o s s e á n i m o s , c u m e c o r p o r i b u s e x c e s s e r i n t , in c a e l u m quasi in domicilium s u u m pervenire. Me vero delectat, idque p r i m u m ita esse velim, dei n d e , e t i a m s i n o n sit, m i h i p e r s u a d e n t a r n e n v e l i m . Q u i d tibi e r g o o p e r a n o s t r a o p u s e s t ? n u m eloquentia Platonem superare p o s s u m u s ? evolve diligenter eius e u m librum, qui est de a n i m o : a m p l i u s quod d e s i d e r e s nihil e r i t Feci mehercule, et q u i d e m s a e p i u s ; sed nescio q u o modo, d u m lego, adsentior, cum posui librum et mec u m ipse de inmortalitate a n i m o r u m coepi cogitare, a d s e n s i o o m n i s illa elabitur. 25 Quid? hoc dasne aut manere ánimos post mortem aut morte ipsa interire? Do vero. Q u i d , si m a n e a n t ? Beatos esse concedo. Sin intereant? N o n esse miseros, q u o n i a m ne sint q u i d e m ; iam istuc coacti a te p a u l o a n t e concessimus. Q u o m o d o i g i t u r a u t c u r m o r t e m m a l u m tibi videri dicis? quae aut beatos nos efficiet animis manentibus 12 a u t n o n m i s e r o s s e n s u carentis. 26

5

io

is

20

25

E x p o n e igitur, nisi m o l e s t u m est, p r i m u m , si potes, á n i m o s r e m a n e r e p o s t m o r t e m , tum, s i m i n u s i d o b t i n e b i s — est e n i m a r d u u m —, d o c e b i s c a r e r e o m n i m a l o m o r t e m , ego enim istuc i p s u m v e r e o r n e m a l u m s i t n o n d i c o c a r e r e s e n s u , s e d 30 c a r e n d u m esse. Auctoribus quidem ad istam sententiam, q u a m vis obtineri, uti o p t i m i s p o s s u m u s , q u o d in o m n i b u s c a u 9 anima ex -0 V e ' 13 lmm. O H 18 quod K ' f c o i r . V R 19 beatas V 21 lam cf. p. 225,21 ac. 2,109 al. (Mue.) 25 carentes V s 27 potest G 1 28 obtenebls Q R ' V 30 ne] me G 33 optlnerl V

§ 24-29

TUSCULANAE DISPUTATIONES

231

sis et debet et solet valere plurimum, et primum quidem omni antiquitate, quae quo propius aberat ab ortu et divina progenie, hoc melius ea fortasse quae erant vera cernebant. 5 Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos 27 cascos appellai Ennius, esse in morte sensum neque excessu vitae sic deieri hominem, ut funditus intern e t ; idque cum multis aliis rebus, tum e pontificio iure et e caerimoniis sepulcrorum intellegi licet, quas io maxumis ingeniis praediti nec tanta cura coluissent nec violatas tam inexpiabili religione sanxissent, nisi haereret in eorum mentibus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed quandam quasi migrationem commutationemque vitae, quae in is claris viris et feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permanerei tamen. ex hoc 28 et nostrorum opinione 'Romulus in caelo cum diis agit aevum', ut famae adsentiens dixit Ennius, et apud Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad Ooea20 num Hercules tantus et tam praesens habetur deus; hinc Liber Semela natus eademque famae celebritate Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in proeliis victoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse perhibentur. quid? Ino Cadmi filia nonne Αενχο&έα no25 minata a Graecis Matuta habetur a nostris? quid? totum prope caelum, ne pluris persequar, nonne humano genere completum est? si vero scrutari vetera 2Q et ex is ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eru2 propius] opius in r. V e 4 vera ss. K c veru (a apertomi) in vera corr. R cercebant G 1 (corr. ipse) R cernebant Κ cerneba//t V (-bat ζ) 6 cassos R cassus K 1 ann. 24 8 idquae G ' R V 1 9 caer. V cer. G K R 11 inexpiabile X -i in r. V1?ç 16 et ante retin. add. V e et perm. . . . 20 hercules fere omnia in r. V 1 17 ann. 115 24 Quid?...nostris Non. 66,13 iuho£adml G 1 ino sed o in r. V 1 nonne ex nomine K ! A€YKO€|ea R ΛΕΥΚΟΘΕΑ G K V ( 0 in /·.) 25 mutata K ' V ' f u f υ.) Nonii L1 26 persequar pluvis Κ 27 SI vero . . . 232, 5 intelleges Lact. inst. 1,15, 24 Aug. cons. euang. 1,23,32 28 illis Lact.

232

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 1 3 - 1 5

ere coner, ipsi illi maiorum gentium dii qui habentur hinc nobis profecti in caelum reperientur. quaere, quorum demonstrentur sepulcra in Graecia; reminiscere, quoniam es initiatus, quae tradantur mysteriis: tum denique, quam hoc late pateat, intelleges. sed qui nondum ea quae multis post annis ^homines) tractare coepissent physica didicissent, tantum sibi persuaserant, quantum natura admonente cognoverant, rationes et causas rerum non tenebant.visis quibusdam saepe movebantur, isque maxime nocturnis, ut viderentur ei, qui vita excesserant, vivere. 30 Ut porro firmissimum hoc adferri videtur cur deos esse credamus, quod nulla gens tam fera, nemo omnium tam sit inmanis, cuius mentem non imbuerit deorum opinio (multi de diis p r a v a sentiunt — id enim vitioso more effici solet — , omnes tamen esse vim et naturam divinam arbitrantur, nec vero id conlocutio hominum aut consessus efficit, non institutis opinio est confirmata, non legibus; omni autem in re consensio omnium gentium lex naturae putanda est) — quis est igitur,qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos vitae commodis arbitretur? tolle

5

io

is

20

12 Porro infirmissimum . . . 20 putanda est H 1 ipsi maiorum gentium dil Aug. ciò. 8,5

qui habentur

om.

Aug. 2 a ante nobis add. V* ζ Lact. Aug. cf. Progr. 24 reppe-

rientur X (sed 1. ρ del. R ) Aug. quare quoniam demonstrantur Lact. 3 demonstrentur Aug. demonstrantur X, sed a in e 1ì

corr. G 1 demonstran in r. V 1 4 es initiatus] hinc Lact. inst. 1,15 Atticum cum Cicerone colloqui conclusit, cf. Po. Herrn. 46

p. 629 mist. K V 6 add. Po. tractarl coepta sunt Keil 7 phisica X dicissent R l 8 cognoverunt X corr. V e 9 visis eqs.

asyndeton

suspectum

11 ei] illi K 8

hi in r. V 1

12 videre-

, 14 sit K V " S fit X divina 8 inmani//s R imm.KH 15 idem K 1 (id e n i m s ) R H 17 deorum Κ div in r. V 1 nec . . . opinio est in r. K 1 18 consessus Bouhier (cf. Legg. II, 13) consensus effecit Bouhier 19 omni^i R omni// V 20 omnium] hominum R 1

tur V

e

„ } omnium* 13 quod] quia K 2 hominum Κ

s

§ 29-32

TUSCULANAE DISPUTATIONES

233

hanc opinioriem, Iuctum sustuleris. nemo enim maeret suo inoommodo: dolent fortasse et anguntur.sed illa lugubris lamentatio fletusque maerens ex eo est, quod eum, quem dileximus, vitae commodis privatum arbi5 tramur idque sentire, atque haec ita sentimus natura j . duce, nulla ratione nullaque doctrina. Maxumum vero 3 1 argumentum est naturam ipsam de inmortalitate animorum tacitam iudicare, quod omnibus curae sunt, et maxumae quidem, quae post mortem futura sint. 'serit io arbores, quae alteri saeclo prosint', ut ait in Synephebis, quid spectans nisi etiam postera saecula ad se pertinere? ergo arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse numquam; vir magnus leges instituta rem publicam non seret? quid is procreatio liberorum, quid propagatio nominis, quid adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, quid ipsa sepulcrorum monumenta elogia significant nisi nos futura etiam cogitare? Quid? illud num dubitas, quin specimen naturae 32 20 capi deceat ex optima quaque natura? quae est melior igitur in hominum genere natura quam eorum, qui se natos ad homines iuvandos tutandos conservandos. arbitrantur? abiit ad deos Hercules: numquam abisset, nisi, cum inter homines esset, earn sibi viam 25 munivisset. vetera iam ista et religione omnium c o n - 1 5 secrata: quid in hac re p. tot tantosque viros ob rem p. interfectos cogitasse arbitramur? isdemne ut finibus nomen suum quibus vita terminaretur? nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria ofalieno

2 suo

Κ

5 idque sentire eras, in V

ι

6 maximum K R 1

(u ss. 1 ) maxumum vero argumentum V (ss. ! ) 0 maxume X (-ime Κ) sunt K ! Caecil. com. 210 10 altero Κ 1 saeculo K ' V " suppl. ç (cf. Cato m. 24) Ule 'cod. Aug.' 11 sinephebis K V sine phebis G R (coni.1) expectans V 14 non seret V o (1. η in r.) ε conseret G K R 15 propagatio] progatio R prorogatio V1 19 lllû Κ 1 24 viam β. υ. add. Κ» 2β ob rem p.] b r in r. V 1 ob re p. Κ ob rë p. (er. ubllcä) Q

234

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. l e . 1 5 - 1 6

33 ferret ad mortem, licuit esse otioso Themistocli, licuit E p a m i n o n d a e , licuit, ne et vetera et externa quaeram, m i h i ; sed nescio quo modo inhaeret in mentibus quasi saeclorum quoddam augurium futurorüm, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et existit ma- 5 xime et apparet facillime. quo quidem dempto quis tam esset amens, qui s e m p e r in laboribus et periculis 34 v i v e r e t ? loquor de principibus; q u i d ? poëtae nonne post mortem nobilitari v o l u n t ? unde ergo illud: 'Aspicite, o cives, senis Enni imaginis f o r m a m : io Hic vestrum panxit m a x i m a facta p a t r u m ' ? mercedem gloriae flagitat a b is quorum patres adfecerat gloria, i d e m q u e : 'Nemo me lacrimis . . . C u r ? volito vivos per ora virum.' is sed quid p o ë t a s ? opifices post mortem nobilitari volunt. quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clupeo Minervae, cum inscribere non lic e r e t ? q u i d ? nostri philosophi n o n n e in is libris ipsis, quos scribunt de contemnenda gloria, sua nomina in- 20 scribunt ? 35 Quodsi omnium c o n s e n s u s n a t u r a e vox est, omnesque qui ubique sunt consentiunt esse aliquid, qùod ad eos pertineat qui vita cesserint, nobis quoque idem existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut virtute 23 22 quodsi . . . 235, 6 cognoscimus (omissis 235, 2 maxume . . . 235, 4 habtturus) H (libere) 2 1. et in r. V 1

3 in s. υ. add. G 1

5 exsistit GR

6 quod

X sed d exp. G 1 8 quid G l 9 post] st in r. V e 9. 16 nobilitare Κ 1 coir* unde er//go in ut est de ennio corr. Kc 10 senis//ennl V (2. s V s ) ennl X ennii K ! formam V 1 urnam V rec in mg. Enn. uar. 15 11 panxit edd. pinxit 14 lacrimis X, -et pro -is in r. V e . de ratione versus afferendi cf. Va. Op. 11 p. 135 Enn. uar. 17 15 vlvus V e 16 poetas ς putas Χ poetç V e (ρ α m. 1, oetç in r.) 18 add. Ern. 19 quid? nostri eqs. libere Hier. In Gal. p. 517 22 omnesque] huiusque 1 c H 24 cesserint GK, sed prius s in r G , ex η K

§ 33-37

TUSCULANAE DISPUTATIONES

235

animus excellit, eos arbitrabimur, quia natura optima sint, cernere naturae vim maxume, veri simile est, cum optumus quisque maxume posteritati serviat, esse aliquid, cuius is post mortem sensum sit habiturus. jg 5 Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque sint, 3 6 ratione cognoscimus, sic permanere ánimos arbitramur consensu nationum omnium, qua in sede maneant qualesque sint, ratione discendum est. cuius ignoratio finxit inferos easque formidines, quas tu contemlo nere non sine causa videbare. in terram enim cadentibus corporibus isque humo tectis, e quo dictum est human, sub terra censebant reliquam vitam agi mortuorum; quam eorum opinionem magni errores consecuti sunt, quos auxerunt poëtae. frequens enim con- 37 is sessus theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, movetur audiens tam grande carmen: ' Adsum atque advenio Ácherunte vix via alta atque àrdua Pér speluncas sáxis structas ásperis pendéntibus Máxumis, ubi rígida constat crássa caligo ínferum,' 20 tantumque valuit error — qui mihi quidem iam sublatus videtur —, ut, corpora cremata cum scirent. tarnen ea fieri apud inferos fingerent, quae sine oorporibus nec fieri possent nec intellegi. ánimos enim per se ipsos viventis non poterant mente complecti, 25 formam aliquam figuramque quaerebant inde Homeri tota νέκνια, inde ea quae meus amicus Appius νεχνομαντεΐα faciebat, inde in vicinia nostra Averni lacus,

1 excellet V ' arbitrabimur X arbitra///mur V We. al. 5 que del. Bai. 8 ingnoratio G V 1 11 aquo V 1 (aq in r.') eqd V s mg. 14 quos. . . c o n in r. K ' consessus ς consensu X, s in fine add. V 1 17 Trag. inc. 73 acherHnte Κ (u ss. 0 ) 19 ubi . . . inferum Non. 272,39 crassa s. υ. add. K c 23 possunt V s 24 se s. υ. add. V e vigentis ex viventis V 1 26 N e c r i a R E V (sed ]à in pd cori·. 1) necyia mai. litt. Q NCpCYO mantia R K nepsyomantla mai. litt. O psichomantia, sed psicho in r. V U u t î (ex div. 1, 132) corr. Dau. 27 -de in am. K 1 add.c vitla KRV 1 (vlcinla corr.1) vicia G

236

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 1 6 -

únde animae excitántur obscura ùmbra opertae, imágines mórtuorum, alto óstio Acherúntis, salso sánguine. has tarnen imagines loqui volunt, quod fieri nec sine lingua nec sine palato nec sine faucium laterum pulmonum vi et figura potest, nihil enim animo videre poterant, ad oculos omnia referebant. 8 Magni autem est ingenii sevocare mentem a sensibus et cogitationem ab consuetudine abducere. itaque credo equidem etiam alios tot saeculis, sed quod litteris exstet, Pherecydes Syrius primus dixit ánimos esse hominum sempiternos, antiquus sane; fuit enim meo regnante gentili, hanc opinionem discipulus eius Pythagoras maxime confirmavit, qui cum Superbo regnante in Italiani venisset, tenuit Magnam illam Graeciam cum [honore] disciplina, tum etiam auctoritate, multaque saecula postea sic viguit Pythagoreorum no7 men, ut nulli alii docti viderentur. sed redeo ad antiquos. rationem illï sententiae suae non fere reddebant, nisi quid erat numeris aut descriptionibus explican9 dum: Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiani venisse et didicisse Pythagorea omnia pri6 Quidam enim nihil animo . . . 9 abducere H 1 Trag. inc. 76 cf. Leo Progr. Gott. 1910 p. 21. apertae (vel ç , -e K 1 ) hostio aite (alte Κ 1 ) acherúntis (acherontis KV 1 e corr.) s. s. imagines mortuorum X opertç corr. V'K* ostio s alto corr. K 2 V l a u l S s. locum rest. Leo. alii aut Imagines mortuorum in fine relieta male Ciceroni ipsi tribuunt aut ibi mort, imagines scribunt (praeterea aperto ex ostio Mdv. opertae ex ostio Ribb. altae Klotz) 8 magni..9 abducere Aug. epist. 137,5 sevocare Aug. revocare £2 9 a consuetudine V (ult. e ex o) 10 quot G 11 extet Κ cf. Lact. inst. 7, 8,7 Aug. epist. 137,12 syrus X syrius ç Aug. primum £ì primus Bentl. atque hoc legisse videtur Aug.: 'quod apud Oraecos olim primus Pherecydes Syrius cum disputavisset', 12 antiques K ' R 1 16 honore del. puta* V1'" honore et disc, ç 18 vjdçrentur V 20 descriptionibus Β ς discriptlonibus X (discretionibus V) 22 dediclsse GR ad venisse adscr. in mg. et In e s (Ita P) cum alios multo· tum archy-

§ 37-40

TUSCULANAE DISPUTATIONES

237

mumque de animorum aeternitate noil solum sensisse idem quod Pythagoram, sed rationem etiam attulisse. quam, nisi quid dicis, praetermittamus et hanc totani spem inmortalitatis relinquamus. s An tu cum me in summam exspectationem adduxerìs, deseris? errare mehercule malo cum Platone, quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum istis vera sentire. Macte virtute! ego enim ipse cum eodem ipso non 40 io invitus erraverim. num igitur dubitamus — ? an sicut pleraque? quamquam hoc quidem minime; persuadent enim mathematici terram in medio mundo sitam ad universi caeli complexum quasi puncti instar optinere, quod κεντρον illi vocant; earn porro naturam 15 esse quattuor omnia gignentium corporum, ut, quasi partita habeant inter se ac divisa momenta, terrena et umida suopte nutu et suo pondere ad paris ángulos in terram et in mare ferantur, reliquae duae partes, una ignea altera animalis, ut illae superiores in me20 dium locum mundi gravitate ferantur et pondere, sic hae rursum rectis lineis in caelestem locum subvolent, sive ipsa natura superiora adpetente sive quod a gravioribus leviora natura repellantur. quae cum constent, perspicuum debet esse ánimos, cum e corpore 25 excesserint, sive illi sint animales, id est spirabiles, tam (ut crithitá P) timeumque cognovit (et timçum invenisse R ) V R " P / (φ fin_ 5,87), unde V e post ferunt (21) add. qui, tum corr. venit ed//dicisse (voluit ut v. edidicisse pro et C

C

α

(

dedlclsse) signo ω inter haec verba ut ante notam mg. addito

2 rationes . . quas V t ? adtul. V 6 deseres V 2 ç me errare hercule Κ mehercules V 1 8 cü] i. r. V e 0 9 Macte virtute Non. 341,37 mac in r. V e ipso cf. diu. 2,95 isto We. 14 cen-

tron X (ante Vitr. praeterea ap. Rom. non invenitur)

17 umida

R G ' V 1 Cadd. G ' V 1 ) 18 mari X mare K ' i 19 ille G K V superioris X 21 calestem G V 1 rursus V 2 22 sive quod . . . constent Non. 273, 7 22 superiora... 23 leviora om. R 1 add. m.

vet. in mg. (superiora ex -re), eadem verba usque ad levio fere omnia In r. scripsit V 1 R V 1 spiritales G

25 spirabiles K V ! (1 sp.) spiritablles

238

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 1 7 - 1 9

sive ignei, sublime ferri, si vero a u t n u m e r u s quidam sit animus, quod subtiliter m a g i s quam dilucide dici tur, aut quinta illa non n o m i n a t a m a g i s quam non intellecta natura, multo etiam i n t e g r i o r a a c puriora sunt, ut a terra Iongissime se ecferant. Horum igitur a l i q u i d . . . animus, ne tam v e g e t a mens aut in corde oerebrove a u t in E m p e d o c l e o sanguine demersa iaceat. 18 Dicaearchum vero cum A r i s t o x e n o aequali et condiscípulo suo, doctos sane homines, o m i t t a m u s ; quorum a l t e r ne c o n d o h i i s s e quidem u m q u a m videtur, qui a n i m u m se h a b e r e non sentiat, alter ita delectatur suis cantibus, ut e o s etiam ad h a e c transferre oonetur. harmonian autem e x intervallis sonorum nosse possumus, quorum v a r i a oompositio etiam h a r m o n í a s efficit p l u r i s ; m e m b r o r u m v e r o situs et figura corporis v a c a n s animo q u a m possit harmoniam efficere, non video, sed h i c quidem, quamvis eruditus sit, sicut est, h a e c m a g i s t r o concédât Aristoteli, canere ipse d o c e a t ; b e n e enim ilio G r a e c o r u m proverbio p r a e c i p i t u r : 42 ' q u a m quisque norit artem, in h a c se e x e r c e a t . ' ill a m vero funditus eiciamus individuorum corporum levium et rutundorum concursionem fortuitam, quam tarnen D e m o c r i t u s c o n c a l e f a c t a m et spirabilem, id est a n i m a l e m , e s s e volt, is a u t e m animus, qui, si est h o r u m quattuor generum, e x quibus omnia constare 1 si vero . . . 5 ecferant 13 armonian . . . 17 video 20 lllam . . . 24 vult 239, 15 nulla vero est celerltas...240,16 excitavit 240, 26 quod tandem . . . 241,17 pervenerlt H

2 sit] est Mdu. sed cf. comm.

7,21

5 se ont. H

3 cf. Aug. gen. ad

ecf. X (eff. corr. V 1 hecf. K c )

litt.

6 putetur

vel cogitetur/ere potius supplendum quam sit (We.), est ante ani-

mus add. B s nec Κ vegeta V 1 (veg in r.) Κ 8 veta G K ' R 10 nae R ης Κ ne, sed e in r. V 1 quia nimium Κ 1

13. 14. 16 arm. ter Η (in 13 V1 e corr., in 14 K) 13 harmonía Κ 15 vero situs om. Κ 1 add.c 20 cf. Arisi. Ve. 1431 Cie. Att. 5,10,3 22 rotundorum KV (sed fuit rut.) H 23 tarnen add. Κ' spirabilem eqs. cf. Aug. epist. 118, 4, 28 24 animus . . . 239,1 dicuntur Non. 272,29 si add. G 1 s. I. tuor horum Non. ex quibus] unde V 1 Non ft. recte

25 quat-

5

io

«

20

25

§41-43

TUSCULANAE DISPUTATIONES

239

dicuntur, ex infiammata anima constat, ut potissimum videri video Panaetio, superiora capessat necesse est. nihil enim habent haec duo genera proni et supera semper petunt. ita, sive dissipantur, procul a terrisf 5 id evenit, sive permanent et conservant habitum suum, hoc etiam magis necesse est ferantur ad caelum et ab is perrumpatur et dividatur crassus hic et concretus aër, qui est terrae proximus. calidior est enim vel potius ardentior animus quam est hic aër, quem io modo dixi crassum atque concretum; quod ex eo sciri potest, quia corpora nostra terreno principiorum ge- j g nere confecta ardore animi concalescunt. accedit ut 4 3 eo facilius animus evadat ex hoc aëre, quem saepe iam appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo is velocius, nulla est celeritas quae possit cum animi celeritate contendere, qui si permanet incorruptus suiqfue similis, necesse est ita feratur, ut penetret et dividat omne caelum hoc, in quo nubes imbres ventique coguntur, quod et umidum et caliginosum est propter 20 exhalationes terrae. Quam regionem cum superávit animus naturamque sui similem contigit et adgnovit, iunctis ex anima tenui et ex ardore solis temperato ignibus insistit et iinem altius se ecferendi facit. cum enim sui similem et le25 vitatem et calorem adeptus (est), tamquam paribus examinatus ponderibus nullam in partem movetur, eaque ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile penetravit; in quo nulla re egens aletur et sustentabitur isdem rebus, quibus astra sustentantur et aluntur. 2 videri ont. X (videt' pro video V sed t' V e in r.) add. K's 9 ardentior ex -us V 1 est exp. V e aer in mg. V e 10 sclrl] scribi K' 12 accidit X accedit s V " ° 18 caelum . . . coguntur Non. 264,32 19 umidum G (h add. sed rursus eras.) K R ' V 1 hum. H 20 exalationes Q K V (exal//at„ in mg. ρ humorem V s ) Η 22 agnovit H a//gn. V iunctis R 1 iunctus OKVH 23 consistit V e corr. 24 ecf. ut 238, 5 (eff. hic V e ) 25 add. ς 29 hisdem X (//isdem V isdem H?) sustentatur G 1 sustentur Κ 1 sustantur V 1

240

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 19-21

44

Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnis fere cupiditates eoque magis incendi, quod is aem'ulemur, qui e a habeant quae nos habere cupiamus, profecto beati erimus, cum corporibus relictis et cupiditatum et aemulationum erimus expertes; quod- 5 que nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare aliquid velimus et visere, id multo tum faciemus liberius totosque nos in contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest in mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas veri io videndi et orae ipsae locorum illorum, quo pervenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum caelestium, eo inaiorem cognoscendi cupiditatem dabant. 45 haec enim pulchritudo etiam in terris 'patritam' illam et 'avitam', ut ait Theophrastus, philosophiam cogni- is tionis cupiditate incensam excitavit. praecipue vero fruentur ea, qui tum etiam, cum has terras incolentes circumfusi erant caligine, tarnen acie mentis dispicere cupiebant. 20 Etenim si nunc aliquid adsequi se putant, qui 20 ostium Ponti viderunt et eas angustias, per quas penet r a v i ea quae est nominata Argó, quia Argivi in ea delecti viri Vectí petebant péllem inauratam árietis, aut i qui Oceani fréta illa viderunt, 'Europam Liby- 25 amque rapax ubi dividit unda', quod tandem spectaculum fore putamus, cum totam terram contueri licebit eiusque cum situm, formam, circumscriptionem, tum et habitabiles regiones et rursum omni cultu prop46 ter vim frigoris aut caloris vacantis? nos enim ne 30 6 que in r. V e 7 liberius///t. V 14 patritam . . . 15 philosophiam Non. 161, 7 patriam X patritam Non. et multi codd. s. XV., ex Nonio ni fallor. certe in Vat. 1733 is qui a. 1479 codicem emit in mg. adscripsit: patrita n. m. cognitionis add. Kc 18 ilia post disp. add. V 8 20 se om. G 23 Enn. Med. 250 in ea add. K c delecti K V a B dilectl G R V 1 25 Enn. ann. 302 lybtamque X (lyp. V 1 ) 29 rursus V s

§ 44-48

TUSCULANAE DISPUTATIONES

241

n u n c quidem oculis cemimus ea quae videmus; neque est enim ullus sensus in corpore, sed, ut non physici solum docent verum etiam medici, qui ista aperta et patefacta viderunt, viae quasi quaedam sunt ad ocu5 los, ad auris, ad naris a sede animi perforatae. itaque saepe a u t cogitatione aut aliqua vi morbi impediti apertis atque integris et oculis et auribus nec videmus nec audimus, ut facile intellegi possit animum et videre et audire, non eas partis q u a e quasi fenestrae io sint animi, quibus tamen sentire nihil queat mens, nisi id a g a t et adsit. quid, quod eadem mente res dissimillimas comprendimus, ut colorem, saporem, calorem, odorem, s o n u m ? quae n u m q u a m quinqué nuntiis animus cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur et is is omnium iudex solus esset, atque ea profecto tum multo puriora et dilucidiora cernentur, cum, quo nat u r a fert, liber animus pervenerit. nam nunc quidem, 47 q u a m q u a m foramina illa, quae patent ad animum a corpore, callidissimo artificio n a t u r a fabricata est, ta2o men terrenis concretisque corporibus sunt intersaepta quodam m o d o : cum autem nihil erit praeter animum, nulla res obiecta impediet, quo minus percipiat, quale quidque sit. Quamvis copiose haec diceremus, si res postularet, 21 25 quam multa, quam varia, quanta spectacula animus in locis caelestibus esset habiturus. quae quidem oo- 48 gitans soleo saepe mirari non nullorum insolentiam philosophorum, qui n a t u r a e cognitionem a d m i r a n t u r eiusque inventori et principi gratias exultantes agunt 30 eumque v e n e r a n t u r ut deum; liberatos enim se per 2 enim est V*B phisici K R H 5 aures . . . nares ex -is V1 ' 8 ut] quo ss. V 8 9 non . . . 10 sunt animi Non. 36,12 11 quid qupd V (sed quod corr. in cu 1 ) qui quod GK 1 (corr.c) R 12 cü (ex co) prendimus V 13 animi in animis corr. V 1 17 lertur K c nam . . . 19 natura fabricator Non. 35,26 18 ánimos Non. 19 candissimo K ' R V 20 Intersepta X 20 esse R 1 quidem] cuildem R 1 27 solo R 1 1 29 insultantes Κ Cie. 44 4

242

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c . 2 t -

eum dicunt gravissimis dominis, terrore sempiterno et diurno a c nocturno metu. quo t e r r o r e ? quo m e t u ? quae est anus tam delira quae timeat ista, quae v o s videlicet, si physica non didicissetis, timeretis, 'Acherunsia tempia alta Orci, pallida leti, nubila tenebris l o c a ' ? non pudet philosophum in eo gloriari, quod h a e c non timeat et quod falsa esse oognoverit? e quo intellegi potest, quam acuti natura siiit, quoniam haec 49 sine doctrina ereditari fuerunt. praeclarum autem nescio quid adepti sunt, quod didicerunt se, cum tempus mortis venisset, totos esse perituros. quod ut ita sit — nihil enim pugno —, quid h a b e t ista res aut laetabile a u t g l o r i o s u m ? Nec tarnen mihi sane quicquam occurrit, cur non P y t h a g o r a e sit et Platonis v e r a sententia. ut enim rationem Plato nullam adferret — vide, quid homini tribuam —, ipsa auctoritate m e f r a n g e r e i : tot autem rationes attulit, ut velie ceteris, sibi certe persuasisse videatur. Sed plurimi contra nituntur animosque quasi capite damnatos morte multant, neque aliud est quicquam c u r incredibilis is animorum videatur aeternitas, nisi quod nequeunt qualis animus sit vacans corpore intellegere et c o g i t a t i o n e comprehendere. quasi vero intellegant, qualis sit in ipso corpore, quae conformatio, quae magnitudo, qui l o c u s ; ut, si iam possent in homine vivo cerni omnia quae n u n c tecta sunt, c a s u r u s n e in conspectum v i d e a t u r animus, an tanta 20 neque aliud . . . 23 conpraehendere H

2 anoct. (pro ac noct.)R

4 phisica KR Erin. Andr. aechm.

107 acheru//sia V 5 letio nubila G K 1 (b post o add. K C )R let//o nubila V (leto n. B ) 10 quod in qui mut. V s 11 ut om. Κ 1 (add.') R 12 Ioetabile Q K R 15 vçr.a.m rat. G l afc e lerret K (ex affirmet) V 16 auctoritate// V turn m in r. V 2 20 dampnatos GK 22 intelligere et cog. V sed igere in r., et in mg. V e 23 conp. VH Quasi vero intellegant qualis animus sit vacans corpore Intellegere et cogitatione cöphendere

R sed ipse haec deleuit ac denuo scripsit: Quasi eqs. cf. p. 439, β diu. 2,129 aut Lb. 26 vivo Bentl. uno

25 ut

§ 48-53

TUSCULANAE DISPUTATIONES

243

sit eius tenuitas, ut fugiat aciem? haec reputent isti 51 qui negant animum sine corpore se intellegere posse: videbunt, quem in ipso corpore intellegant. mihi quidem naturam animi intuenti multo difficilior oc5 currit cogitatio, multo obscurior, qualis animus in corpore sit tamquam alienae domi, quam qualis, cum exierit et in liberum caelum quasi domum suam venerit. si enim, quod numquam vidimus, id quale sit intellegere non possumus, certe et deum ipsum et io divinum animum corpore libera tum cogitatione complecti possumus. Dicaearchus quidem et Aristoxenus, quia difficilis erat animi quid aut qualis esset intellegentia, nullum omnino animum esse dixerunt. est 5 2 illud quidem vel maxumum animo ipso animum vi» dere, et nimirum hanc habet vim praeceptum ApolIinis, quo monet ut se quisque noscat non enim credo id praecipit, ut membra nostra aut staturam figuramve noscamus ; neque nos corpora sumus, nec ego tibi haec dicens oorpori tuo dico, cum igitur 'nosce te' dicit, 20 hoc dicit: 'nosce animum tuum.' nam corpus quidem quasi vas est aut aliquod animi receptaculum; ab animo tuo quicquid agitur, id agitur a te. hunc igitur nosse nisi divinum esset, non esset hoc acrioris cuiusdam animi praeceptum tributum deo [se. hoc se ip25 sum posse cognoscere]. Sed si, qualis sit animus, ipse animus nesciet, die 53 3 mihi . . . 16 noscat (om. 12 Decaearchus... 14 dixerunt) H β domui Sì cf. Wackernagel in comm. meo 8 s! Po nlsl Si etsl KU. si etiam Sey., sed nec—nec pro et—et scripto. θ possumus et certe animum Ipsum corp. H 10 cogitatione// R 11 dicearchus (dice archus) X cf. Lact. inst. 7,13,9 opif. 16,13 12 quid] in quae corr. V s 14 animum/// v. V 22 quldquld hie GRV 1 (corr.*) 23 non esset add. K c 24 deo We. adeo sit hoc se ipsum posse cognoscere X (esset hoc praeceptum tributum a deo. sit hoc acrioris cuiusdam animi se ipsum posse cognoscere V, sed inde a praeceptum omnia in r. V e ). glossema latere, sit ex sc. natum esse cognovit¿We. 20 nescllt Κ

244

TUSCULANAE DISPUTATIONES

Lib. I c. 2 2 - 2 4

q u a e s o , n e e s s e q u i d e m s e seiet, n e m o v e r i q u i d e m s e ? ex q u o illa ratio n a t a est Piatonis, q u a e a Socrate e s t in P h a e d r o e x p l i c a t e , a m e a u t e m p o s i t a e s t in 23 sexto libro de re p.: ' Q u o d semper movetur, aetern u m est; quod a u t e m m o t u m a d f e r t alicui q u o d q u e ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, vivendi f i n e m h a b e a t necesse est. s o l u m igitur, q u o d se i p s u m m o v e t , q u i a n u m q u a m d e s e r i t u r a se, n u m q u a m n e m o v e r i q u i d e m desinit; quin etiam ceteris 54 q u a e m o v e n t u r h i e i o n s , h o c p r i n c i p i u m e s t m o v e n d i . principii a u t e m nulla est origo; n a m e principio oriunt u r o m n i a , i p s u m a u t e m n u l l a ex re alia nasci p o t e s t ; n e c e n i m e s s e t id p r i n c i p i u m , q u o d g i g n e r e t u r a l i u n d e , q u o d si n u m q u a m o r i t u r , n e o c c i d i t q u i d e m u m q u a m ; n a m principium extinctum nec ipsum ab alio renascet u r n e c e x se a l i u d c r e a b i t , s i q u i d e m n e c e s s e e s t a p r i n c i p i o o r i r i o m n i a , i t a fit, u t m o t u s p r i n c i p i u m e x e o sit, q u o d i p s u m a s e m o v e t u r ; i d a u t e m n e c nasci potest nec mori, vel ooncidat omne caelum omnisque n a t u r a