M. Terentius Varro: Antiquitates rerum divinarum 9783515021180, 3515021183

v. 1. Die Fragmente v. 2. Kommentar

695 159 4MB

German Pages [130] Year 1976

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

M. Terentius Varro: Antiquitates rerum divinarum
 9783515021180, 3515021183

Citation preview

\'1

AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN UNDDERLITERATUR ABHANDLUNGEN GEISTES-

UND

DER

SOZIALWISSENSCHAFTLICHEN

KLASSE

EINZELVERÖFFENTLICHUNG

M. Terentius Varro Antiquitates Rerum Divinarum Teil I: Die Fragmente von

BURKHARTCARDAUNS

AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN UND DER LITERATUR · MAINZ FRANZ STEINER VERLAG GMBH · WIESBADEN

CIP-Kurztitelaufnahme

der Deutschen Bibliothek

Cardauns, Burkhart M. Terentius Varro Antiquitates rerum divinarum. ISBN 3-515-02118-3 Teil I. Die Fragmente.

I. Teil

(Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse / Akademie der Wissenschaften und der Literatur: Einzelveröffentl.

Die Fragmente

Vorwort

Gedruckt mit Unterstützung

der Deutschen Forschungsgemeinschafü

Voro-elegt von Hrn. Dahlmann in der Plenarsitzung am 16. Februar 1968, zu: Druck genehmigt am selben Tage, ausgegeben am 22. Juli 1976

Alle Rechte vorbehalten Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nic~t gestattet, d~s werk oder einzelne Teile daraus nachzudrucken oder photomec~amsch (Photokopie, Mikrokopie usw.) zu vervielfältigen. © 1976 by Franz Stemer Verlag GmbH, Wiesbaden. Gesamtherstellung: Hans Meister KG, Kassel Printed in Germany

Die Fragmente der Antiquitates Rerum Divinarum Varros, zuerst gesammelt von AusoNIUS PüPMA, erweitert in der EDITIO DuRDRACENAund abgedruckt in der EDITIO BIPONTINA, sind von R. MERKEL 1841 im Hinblick auf Ovid erneut zusammengestellt worden, und schließlich hat nach den Vorarbeiten von E. SCHWARZund A. ScHMEKEL REINHOLD AGAHD die Reste der Bücher I, XIV, XV, XVI nach eingehender Prüfung der Überlieferung unter Hinzufügung zahlreicher Parallelstellen in der bis heute maßgebenden Sammlung herausgegeben. Die Ausgabe der ersten beiden Bücher durch A. G. CüNDEMI 1965 stellt demgegenüber keinen Fortschritt dar (Rez. B. CARDAUNS,Gymnasium 74, 1967, 72-73; Condemi ordnet dem 1. Buch 95 Stücke zu, dem 2. Buch 124; Auswahl und Anordnung sind inhaltlich, nicht quellenkritisch begründet; vgl. das Verzeichnis der Ausgaben S. 8). Die vorliegende Ausgabe, die wieder alle 16 Bücher umfaßt, hat sich folgendes Ziel gesetzt: Sie will alles vereinigen, was sich mit hinreichender Sicherheit den Res Divinae zuweisen läßt, d.h. a) mit Titel und Buchzahl zitierte Fragmente, b) mit Titel, aber ohne Buchzahl, c) nur mit Namen Varros zitierte. Hier wurde auf alles verzichtet, was zwar dem Inhalte nach in den Res Divinae gestanden haben kann, vielleicht auch gestanden hat, im jeweils vorliegenden Fall aber auch aus einer anderen varronischen Schrift stammen könnte. d) In seltenen Fällen wurden Stücke aufgenommen, die in der Überlieferung anonym erscheinen, aber mit hoher Wahrscheinlichkeit den Res Divinae entstammen. Einen besonderen Fall stellen die zahlreichen Fragmente bei Tertullian und Augustin dar, die natürlich nicht in jedem Fall den Namen Varros tragen, deren Herkunft aber durch die Quellenanalyse gesichert ist. Hier fuße ich grundsätzlich auf AGAHD. Im ganzen habe ich mich von dem Streben leiten lassen, das Gesicherte vorzulegen und eine hypothetische Zuteilung von Fragmenten, die erfahrungsgemäß auf den Benutzer eine ungebührlich hypnotische Wirkung hat, zu vermeiden. Darum habe ich auf manches Fragment verzichtet, das MERKEL und AGAHDaufgenommen hatten, auch wenn die Wahrscheinlichkeit varronischer

4

BURKHART

ÜARDAUNS

Herkunft bestehen bleibt. Bedingung für die Aufnahme war: das Zitat mußte entweder Varros Namen tragen oder direkter Benutzung entstammen (Tertullian, Augustin), oder aber besonders triftige Gründe mußten die Aufnahme rechtfertigen. So steht aus Tert. spect. 5 nur der unter Varros Namen eingeführte Satz bei den Fragmenten (fr. 80), obwohl der ganze Passus varronisches Gut enthält, doch ist es vermutlich aus anderen Quellen (Sueton) angereichert. Der Forscher wird so unter den Fragmenten manches vermissen, doch sind solche potentiellen Fragmente im Apparat zu den einzelnen Fragmenten, im Kommentar und vor allem in den Appendices nach Möglichkeit aufgeführt. In der Editionstechnik bin ich weitgehend FUNAIOLISAusgabe der Grammatiker (Gramm. Rom. Fragm.) I, 1907) gefolgt. An erster Stelle steht der von allen Zusätzen möglichst befreite Text; wörtliche Zitate sind gesperrt. Darunter erscheint der textkritische Apparat, der den maßgeblichen Ausgaben folgt; für Tertullian und Augustin, die Hauptquellen, ist ein Verzeichnis der Siglen der Handschriften beigegeben (S. 11). Es folgen: die Quellenangabe mit dem Kontext, dazu Parallelstellen, soweit sie nichts Neues hinzufügen, teils aus dem gleichen Autor, teils aus unabhängiger Tradition, sodann Testimonia und ausgewählte Stellen zum Vergleich, ggf. auch die Angabe moderner Editionen der von Varro zitierten Autoren. Im übrigen sind die Sigla S. 12 zu vergleichen. Um das eigentliche Fragment von allen Zusätzen der Mittelquelle freizuhalten, mußte leider in Kauf genommen werden, daß der Benutzer sich häufig einzelnen Worten oder Bruchstücken von Sätzen gegenübersieht und zum Verständnis den Kontext hinzuziehen muß. In den Appendices zu den einzelnen Büchern sind Stellen gesammelt, die in sehr verschiedener Beziehung zu den Res üivinae stehen. Es sind großenteils inhaltlich zugehörige Stücke varronischer Herkunft, zumal die Abschnitte aus de lingua Latina, die Material aus den Res Divinae enthalten: LL 5, 57-74 (App. XVI, Götterlehre), 5, 83-86 (App. II, Priester) und 6, 12-26 (App. VIII, Feste). Hier wie auch bei den Fragmenten des Logistoricus Curio (App. I), Stellen aus den rerum rusticarum libri (App. XVI), dem Logistoricus Catus (App. XIV) und anderen genannten und ungenannten Schriften besteht eine gewisse Wahrscheinlichkeit, daß Gleiches oder Ähnliches auch in den Res Divinae stand. Anderes ist aufgenommen worden, da es mutmaßlich varronisches Gut enthält, das sich freilich nicht immer glatt herausschälen läßt, z.B. Seneca de superstitione (App. I), Tert. spect. 5 sqq. (App. IX), Arnob. 3, 25 etc. (App. XIV), Mart. Cap. 2, 149 sqq. (App. XIV). Hier ist zweifellos durch bo-enauere Untersuchuno-en in dem einen oder anderen Falle noch größere b Sicherheit zu gewinnen. Von MERKEL und AGAHD aufgenommene Fragmente, deren Herkunft aus den Res Divinae nicht nachzuweisen bzw. abzulehnen ist, erscheinen ebenfalls in den Appendices, soweit sie nicht schon im Apparatus criticus aufgeführt sind. Für Einzelheiten sei auf den Kommentar verwiesen. Der Kommentar mußte sich vor allem die Rekonstruktion des varronischen Werkes zum Ziel setzen und konnte unmöglich auf alle Sachprobleme eingehen; das ist Sache der römischen Religionsgeschichte, für die die vorliegende

M. Terentius Varro antiquitates

rerum divinarum

5

:\w,gabe nur ein Arbeitsinstrument sein kann. Selbstverständlich ist eine reinliche Trennung nicht überall möglich, und eine gewisse Ungleichmäßigkeit war ,-:d1werlich zu vermeiden. Einzelne Fragmente, die für die Beurteilung Varros 1md seiner Arbeitsweise ergiebig schienen, sind ausführlicher behandelt, bei :i11deren, zumal den Götternamen des XIV. Buches, mußten Hinweise auf weikrführende Literatur genügen. Es liegt in der Natur der Sache und der Weitschichtigkeit der damit zusam111cnhängenden Probleme, daß diese Sammlung, und erst recht der Kommentar, nicht abschließend sein kann; sie soll dem Philologen und Religionswissen:-whaftler Varros Werk wieder zugänglich machen und zur Weiterarbeit und Verbesserung anregen. Ihren Zweck wird sie am besten erfüllt haben, wenn als l~rgebnis solcher Bemühungen eines Tages eine bessere an ihre Stelle tritt. An dieser Stelle möchte ich allen meinen akademischen Lehrern danken, insbesondere Prof. Hellfried Dahlmann, der diese Arbeit angeregt und mit ::;einem Rat begleitet hat, sowie Prof. Otto Seel, der sie als Erlanger Habilitationsschrift annahm, und Prof. Rudolf Till, der mich vor manchem Fehler bewahrte. Bei den Korrekturen haben mich Dr. Karlheinz Kost, Bonn-Lengsdorf, und Dr. Hermann Walter, Mannheim, unterstützt. Der Deutschen Forschungsgemeinschaft bin ich zu Dank verpflichtet für einen erheblichen Druckkostenzuschuß. Der Mainzer Akademie danke ich für die Aufnahme dieser Schrift unter ihre Veröffentlichungen, dem Verlag für stets bewiesene Geduld während der Drucklegung. Gewidmet sei diese Arbeit meiner Schwester.

Inhaltsverzeichnis Teil I: Die Fragmente A. Collectiones

.....................................................

8

.

9

C. Codices ........................................................

.

11

D. Sigla ..........................................................

.

12

B. Compendia

Testimonia Dedicatio Liber Libri Libri Libri Libri Liber

.

12

.

14

1-50 ........................................ . 51-61 62-75 76-82 83-86 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87-203 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204-224 ..................................... . 225-284 ..................................... .

15 39 47 53

..................................................... .......................................................

I II-IV V-VII VIII-X XI-XIII XIV

Liber XV Liber XVI Conspectus

.....................................................

fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr.

Fragmentorum

...........................................

60 63 89

96 118

Teil II: Kommentar Nachleben und Überlieferung ........................................ Titel und Aufbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Widmung und Abfassungszeit ........................................ Kommentar zu Buch I............................................... Kommentar zu Buch II-IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommentar zu Buch V-XIII ........................................ Kommentar zu Buch XIV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommentar zu Buch XV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommentar zu Buch XVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quellen und Methode der Res Divinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zur Theologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Varro und sein Werk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literaturverzeichnis ................................................ Indices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

125 130 132 134 161 170 183 220 226 239 242 245 24 7 249

A. Collectiones fragmentorum Antiquitatum Rerum Divinarum M. Ter. Varronis operum quae extant nova editio, ed. et rec. Ausonio Pompa, Lugd. Bat. 1601 p. 183-200. ed. DuRDR. M. Ter. Varronis opera omnia quae extant. Durdrechti 1619. M. Ter. Varronis de lingua Latina libri quae supersunt cum fragBIP. mentis eiiisdem. Biponti 1788, Vol. I p. 213-233. FRANCKEN C. H. J. FRANCKEN, Fragmenta Varronis, quae inveniuntur in libris S. Augustinii de civ. dei. Lugduni 1836. R. MERKEL, P. Ovidii Fastorum libri VI. Berlin 1841 p. CVIMERKEL CCXLVII. (sive M.) ERDMANN SCHWARZ,De M. Ter. Varronis apud Sanctos Patres vestiSCHWARZ giis c. II. Accedit Varronis antiquit. rer. div. liber XVI. Fleck. Jbb. Suppl. 16, 1888, 470-499. SCHMEKEL AuG. ScHMEKEL, Die Philosophie der mittleren Stoa, Berlin 1892, p. 104ff. (RD I). REINHOLD AGA.HD, M. Ter. Varronis antiquitatum rerum divinar"um AGA.HD libri I XIV XV XVI. Fleck. Jbb. Suppl. 24, 1898, 137-220. (sive Ag.) HYGINUS FuNAIOLI, Grammaticae Romanae fragmenta, Vol. I, LeipGRF zig 1907, fr. 127-184. AUGUSTA GERMANA ÜONDEMI, M. Ter. Varronis antiquitates rerum CONDEMI divinarum, librorum 1-11 fragmenta. Studi di filol. classica XVI, Bologna 1965.

POPMA

B. Compendia nonnulla auctorum antiquorum, operum Varronis, collectionum recentium ( cf. etiam indices Thes. Ling. Lat. et l' Annee Philologique) Aet. Arnob. Aug. civ. Aug. cons. ev. Aug. c. Faust. Cens. Char. gramm. Cic. ac. post. Cic. leg. Cic. n. d. Clem. Al. protr. Clem. Al. strom. Dion. H. Euseb. praep. ev. Fest. 290 FGrHist FHG FPL Gell. GL GPR GRF

HRR Isid. or. Lact. Plac.

Aetius, cf. Ps.-Plut. plac. Arnobius, Adversus nationes Augustinus, De civitate Dei Augustinus, De consensu evangelistarum Augustinus, Contra Faustum Manichaeum Censorinus, De die natali Charisius, Ars grammatica Cicero, Academica posteriora Cicero, De legibus Cicero, De natura deorum Clemens Alexandrinus, Protrepticus Clemens Alexandrinus, Stromata Dionysius Halicarnasensis, Antiquitates Romanae Eusebius, Praeparatio evangelica S. Pompeius Festus, De verborum significatione p. 290 Müller (ed. Lindsay, Leipzig 1913, Gl. L. IV, Paris 1930) Felix Jacoby, Die Fragmente der griech. Historiker, Berlin/Leiden 1923 sqq. C. Müller, Fragmenta Historicorum Graecorum, Paris 1841 sqq. W. Morel, Fragmenta Poetarum Latinorum epicorum et lyricorum, 2. ed. Leipzig 1927 Gellius, N octes Atticae H. Keil, Grammatici Latini, Leipzig 1856 sqq. Varro, De gente populi .Romani fragmenta (Pl. Fraccaro, Studi Varroniani, Padova 1907) H. Funaioli, Grammaticae Romanae Fragmenta, Leipzig 1907 H. Peter, Historicorum Romanorum Reliquiae, Vol. I, 2. ed. Leipzig 1914, Vol. II 1906 Isidorus, Origines s. Etymologiae Lactantii Placidi qui feruntur comm. in Statium (ad Thebaidem)

10 LL log. log. Curio Lyd. mens. Macr. Men. Myth.Vat.I,II,III Non. 334 Paul. Fest. 227 Plut. qu. Rom. Ps.-Plut. plac. Pseudacr. RD RH RR Schol. Veron. Serv. (ecl.; georg.; Aen.) Serv. auct. SVF Tert. nat. Tert. anim. VPR

vs

BURK

ART CARDAUNS

Varro, De lingua Latina Varro, Logistoricus (A. Riese, Varronis Sat. M enipp. Reliquiae, Appendix, Leipzig 1865) Varro, Logistoricus Curio de cultu deorum (B. Cardauns, Varros Logist. über die Götterverehrung, Würzburg 1960) Ioannes Laurentius Lydus, De mensibus Macrobius, Saturnalia Varro, Menippearum fragmenta (F. Bücheler et W. Heraeus, Petronii Satirae, 6. ed. Berlin 1922) Mythographi Vaticani (Bode, Script. rer. myth. 1834) Nonius Marcellus, De compendiosa doctrina p. 334 Mercier (W. M. Lindsay, Leipzig 1903) Pauli Diaconi epitoma Festi p. 227 Müller (W. M. Lindsay, Leipzig 1913, Gl. L. IV, Paris 1930) Plutarchus, Quaestiones Romanae Ps.-Plutarchus, Placita philosophorum s. Aetius (H. Diels, Doxographi Graeci, 1879) Acronis quae vocantur scholia Horatiana Varro, Antiquitates rerum divinarum Varro, Antiquitates rerum humanarum (P. Mirsch, Leipz. Stud. 5, 1882) Varro, Rerum rusticarum libri Scholia Veronensia in Vergilium (H. Hagen, App. Serviana, Leipzig 1902) Servii qui feruntur in Vergilii carmina commentarii (G. Thilo et H. Hagen, Leipzig 1881/1902; Aen. I-V in ed. Harvardiana 1946/1965) Servius Danielinus vel Amplior Commentarius v. Arnim, Stoicorum Veterum Fragmenta, 1903/21 Tertullianus, Ad nationes Tertullianus, De anima Varro, De vita populi Romani fragmenta (B. Riposati, Milano 1939) Die Fragmente der Vorsokratiker (Diels-Kranz, 10. ed. Berlin 1961)

C. Codices Tertulliani ad nationes et Augustini de civitate Dei librorum Q. Sep_ti~i Florentis Tertulliani ad nationes libri duo, cur. J. G. Ph. Borleffs, Corpus Christ1anorum, Ser. Lat. I, Pars I, Turnholti 1954. A cod. Parisinus Lat. 1622 Agobardinus s. IX A* quae in A sub luce ultraviolacea apparent m. rec. manus recentior (Cl. Salmasii) [in] litterae, quae in codice evanuerunt, sed a v1r1s doctis restitutae sunt lac. 5 lacuna quinque litterarum Goth. Gothofredus

Aurel_ii ~ugustini de civitate Dei libri, ex rec. B. Dombart, quartum recogn. A. Kalb, Leipzig 1928 (ed. Teubneriana); Corpus Christianorum, Ser. Lat. XLVII, Turnholti 1955. cod. Lugdunensis 607 s. VI (l. I-V) L cod. Lugdunensis 606 s. IX (l. I-V) A cod. Lugdunensis 606 s. IX (l. VI-XIV) 1 Paris. Lat. 12214 (olim Corbeiensis) s. VI/VII C Monacensis Lat. 3831 s. X A Monacensis Lat. 6267 s. IX F Coloniensis 75 s. VIII K Monacensis Lat. 13024 s. X r Bernensis 12/13 s. XI B Monacensis Lat. 28185 s. XIII H Bernensis 134 s. X ß a, b, d codd. Paris. 2050. 51. 53 s. X Paris. 11638 s. X e Patavinus 1469 s. XIV p Patavinus 1490 s. XIII q indicantur

paginae editionis Teubnerianae

e.g. p. 311,7

M. Terentius Varro antiquitates

D. Sigla post numeros fragmentorum: asteriscus monet fragmentum coniectura probabili RD libris addictum, sed in fonte titulum operis, raro etiam V arronis nomen laudatum non esse. asteriscum fragmentis e Tertulliani et Augustini libris haustis non apposui. t crux indicat fragmentum non dubium, sed cuius locus intra RD libros dubio obnoxius. ( 1) numerus editionis Agahdii uncis inclusus additur.

*

in textu fragmenti : (verba) suppleta (verba) ita inclusa (intra verba fragmenti, non alibi) non Varronis, testis sunt, quae nullo modo seiungi possunt. verba omissa, sed in apparatu allata. crux, ut solet, verba corrupta significat. t [litterae] quae in codice (Tertulliani ad nat. libr.) evanuerunt. critico: lineolae indicant verba fragmenti supra scripta, omissa. T testimonia C loci comparandi selecti F fontes V arronis (laudantur editiones recentiores) App. XIV (e.g.) Appendix ad librum XIV rerum divinarum

sed

in apparatu

sed m apparatu

Testimonia

1. Cic. acad. post. § 8 (verba Varronis): ... in laudationibus, in his ipsis antiquitatum prooemiis philosophiae (more) scribere voluimus, si modo consecuti sumus. (philosophiae more Plasberg, cf. Dahlmann, RE Suppl. VI 1231, philosophie vel -phice codd., -phis Reid). § 9: Turn ego, ,,Sunt", inquam, ,,ista, Varro; nam nos in nostra urbe peregrinantis errantisque tamquam hospites tui libri quasi domum reduxerunt, ut possemus aliquando qui et ubi essemus agnoscere. Tu aetatem patriae, tu discriptiones temporum, tu sacrorum iura, tu sacerdotum, tu domesticam, tu

rerum divinarum

13

bellicam disciplinam, tu sedem regionum, locorum, tu omnium divinarum humanarumque rerum nomina, genera, officia, causas aperuisti." Cic. acad. post. fr. 22 Müller, fr. 36 Reid (cf. infra nr. 6): cum Varrone, homine omnium facile acutissimo et sine ulla dubitatione doctissimo. 2. Plin. nat. praef. 24 ( de inscriptionibus): nostri grossiores ( sc. Graecis) Antiquitatum, Exemplorum Artiumque ... 3. Tert. nat. 2, 1, 8: elegi ad compendium Varronis opera, qui rerum divinarum ex omnibus retro digestis commentatus, idoneum se nobis scopum posuit (et posuit A). 4. Hieran. epist. 29 ad Paulam ( ca. 385 p. Chr., T. II nr. 33 Labourt): scripsit igitur Varro XL V (sie) libros antiquitatum . . . tm,oµ ~v antiquitatum ex libris XLII (sie) libros VIIII. 5. Aug. civ. 4,1 p. 146, 20: ita ut vir doctissimus apud eos Varro et gravissimae auctoritatis, cum rerum humanarum atque divinarum dispertitos faceret libros, alios humanis, alios divinis pro sua cuiusque rei dignitate distribuens ... Romae natus et educatus ... 6. Aug. civ. 6,2 p. 246, 31: Quis Marco Varrone curiosius ista quaesivit? quis invenit doctius? quis consideravit adtentius? quis distinxit acutius? quis diligentius pleniusque conscripsit? Qui tametsi minus est suavis eloquio, doctrina tarnen atque sententiis ita refertus est, ut in omni eruditione, quam nos saecularem, illi autem liberalem vocant, studiosum rerum tantum iste doceat, quantum studiosum verborum Cicero delectat ( cf. Quint. inst. or. 10, 1, 95). Denique et ipse Tullius huic tale testimonium perhibet, ut in libris Academicis dicat eam, quae ibi versatur, disputationem se habuisse cum Marco Varrone, homine, inquit, omnium facile acutissimo et sine ulla dubitatione doctissimo (cf. supra nr. 1 fr. 22 Müller). ibid. p. 247, 17: In primo autem libro cum eiusdem Varronis litteraria opera praedicaret: Nos, inquit, in nostra urbe etc. (cf. nr. 1). ibid. p. 247, 26: Iste igitur vir tarn insignis excellentisque peritiae et, quod de illo etiam Terentianus elegantissimo versiculo breviter ait: ,,Vir doctissimus undecumque Varro" (Terent. metr. 2846), qui tarn multa legit, ut aliquid ei scribere vacuisse miremur; tarn multa scripsit, quam multa vix quemquam legere potuisse credamus: iste, inquam, vir tantus ingenio tantusque doctrina, si rerum velut divinarum, de quibus scribit, oppugnator esset atque destructor easque non ad religionem, sed ad superstitionem diceret pertinere, nescio utrum tarn multa in eis ridenda contemnenda detestanda conscriberet. cf. civ. 6, 6 p. 255, 6: 0 Marce Varro, cum sis homo omnium acutissimus et sine ulla dubitatione doctissimus. 7. Serv. Aen. 10, 175: Nigidius autem solus est post Varronem, licet Varro praecellat in theologia, hie in communibus litteris; nam uterque utrumque scripserunt. 8. Serv. Aen. 11, 787: Varro ubique expugnator religionis.

14

BURKHART

Dedicatio

15

M. Terentius Varro ant,iquitates rerum divinarum

CARDAUNS

Liber I

ad Caesarem

1 (1)

Lact. inst. 1, 6, 7: M. Varro,

quo nemo umquam doctior ne apud Graecos quidem vixit, in libris rerum divinarum, quos ad C. Caesarem pontificem maximum scripsit (sequitur fr. 56a) ... Aug. civ. 7, 35 p. 318, 27: istos Varronis ad Caesarem pontificem scriptos atque editos ( sc. libro8) ...

Vacunam vacent 2vacent rbfv

...

Victoriam

vaent y

... , quod ea maxime

vacantE

sapientiavincuntBip.,

hi gaudent,

qui sapientiae

ed.F.Pauly1858,Merkel

Pseudacr. schol. in Hor. epist. 1, 10, 49 (fr. 127 GRF): Vacunam alii Cererem (Venerem V), alii deam vacationis dicunt, alii Victoriam, qua favente curis vacamus. Vacunam apud Sabinos plurimum cultam quidam Minervam, alii Dianam putaverunt; nonnulli etiam Venerem esse dixerunt; sed Varro primo rerum divinarum Victoriam ait, quod ea maxime hi gaudent, qui sapientiae vacent. Porphyrio in Hor. epist. 1, 10, 49: Vacuna in Sabinis dea, quae sub incerta specie est formata. Hane quidam Bellonam, alii Minervam, alii Dianam (putant). Gomm. Oruquii in Hor. epist. 1, 10, 49 (usus sum ed. Plantiniana, Raphelengii 1611): Vacuna apud Sabinos plurimum colitur; quidam Dianam, nonnulli et, Cererem esse dixerunt, alii Venerem, alii Victoriam, deam vacationis, quod faciat vacare a curis. Sed Varro primo rerum divinarum Minervam dicit, quod ea maxime hi gaudent, qui sapientiae vacant. cf. schol. codd. Paris. Lat. 7971 et 7974 (ed. H.J. Botschuyver 1935). 0: Dion. H. 1, 15, 1: Nix.17ad lacum Outiliae culta, e Varronis RH libris, ut videtiir; Auson. epist. 14, 101 p. 249 P.: Vacuna pro Victoria(?).

2a (2a)

5

se timere ne pereant (.sc. dei), non incursu hostili, sed civium neglegentia, de qua illos velut ruina liberari a se (dicit) et in memoria bonorum per eius modi libros recondi atque servari utiliore cura, quam Metellus de incendio sacra V estalia et Aeneas de Troiano excidio penates liberasse praedicatur.

3 quam codd.

quam (qua) Hoffm.

5

praedicatur

codd. (-antur B abv)

Aug. civ. 6, 2 p. 248, 6-13: Cum vero (sc. Varro) deos eosdem ita coluerit colendosque censuerit, ut in eo ipso opere litterarum suarum dicat se timere --- praedicatur. 0: de dis sacrisque neglectis Varr. RD I fr. 42; RD VI test.; LL 6, 19; 7, 45; Oic. acad. post. 9 (cf. supra test. I); n. d. 2, 9; leg. 2, 33.

2b diis quibusdam accidisset

patribus

t

(2b)

et deabus matribus,

sicut hominibus,

ignobilitas

Aug. civ. 7,3 p. 277, 25-27: dicit etiam ipse Varro, quod diis quisbusdam cidisset.

- - - ac-

3 (5) pro ingenti beneficio ... iactat praestare se civibus suis, quia non solum commemorat deos, quos coli oporteat a Romanis, verum etiam dicit,

16

5

10

15

BURKHART

CARDAUNS

quid ad quemque pertineat. Quoniam nihil prodest ... hominis alicuius medici nomen formamque nosse, et quod sit medicus ignorare, ita ... nihil prodesse scire deum esse Aesculapium, si nescias eum valetudini opitulari atque ita ignores, cur ei debeas supplicare. Hoe etiam alia similitudine adfirmat dicens, non modo bene vivere, sed vivere omnino neminem posse, si ignoret quisnam sit faber, quis pistor, quis tector, a quo quid utensile petere possit, quern adiutorem adsumere, quern ducem, quern doctorem; eo modo nulli dubium esse ... ita esse utilem cognitionem deorum, si sciatur quam quisque deus vim et facultatem ac potestatem cuiusque rei habeat. Ex eo enim poterimus ... scire, quern cuiusque causa deum invocare atque advocare debeamus, ne faciamus, ut mimi solent, et optemus a Libero aquam, a Lymphis vinum.

3 ad quemque LOA 2KF'ra bdepq ad quemquam A ad quern A 1 7/8 sed vivere codd. (am. O1A) 9 adiutorem adsumere codd. (ads. adiut. A) 13 invocare atque advocare O adv. et inv. A adv. atque inv. AKF'rabdepq

M. Terentius Varro antiquitates

20

25

30

rerum divinarum

17

quibus exhibeant, de ipsis quoque diis tres conscripsit extremos, ut quinquies terni quindecim fierent. Sunt autem omnes, ut diximus, sedecim, quia et istorum exordio unum singularem, qui prius de omnibus loqueretur, apposuit. Quo absoluto consequenter ex illa quinquepertita distributione tres praecedentes, qui ad homines pertinent, ita subdivisit, ut primus sit de pontificibus, secundus de auguribus, tertius de quindecimviris sacrorum; secundos tres ad loca pertinentes ita, ut in uno eorum de sacellis, altero de sacris aedibus diceret, tertio de locis religiosis; tres porro, qui istos sequuntur et ad tempora pertinent, id est ad dies festos, ita, ut unum eorum faceret de feriis, alterum de ludis circensibus, de scaenicis tertium; quartorum trium ad sacra pertinentium uni dedit consecrationes, alteri sacra privata, ultimo publica .... in tribus, qui restant, dii ipsi sequuntur extremi, quibus iste uni versus cultus inpensus est; in primo dii certi, in secundo incerti, in tertio cunctorum novissimo dii praecipui atque selecti.

Aug. civ. 4, 22 p. 172, 12-30: Quid est ergo, quod pro ingenti beneficio Varro iactat

16 et maxime codd. (maximeque 0) ut OBq ed. princ. ut AKF' rell.

praestare --- prodest, inquit, hominis ---. ignor_are: it~ di~it nihil _rrodesse --- dubium esse asserens ita esse --- poterimus, mqmt (mqmt potenmus A), scire --- vinum. Aug. civ. 6, 1 p. 244, 2-7: An vero peritissimi illi et acutissimi viri, qui se pro magno beneficio conscripta docuisse gloriantur, ut sciretur quare c_uiquedeo s1:1-pplicand_um esset, quid a quoque esset petendum, ne absurditate turp1ss1ma, quahs 10culanter in mimo fieri solet, peteretur a Libero aqua, a Lymphis vinum etc. cf. ibidem 25-28.

Aug. civ. 6, 3 p. 248, 24-249, 30: Quadraginta - - - ultimo publica. Hane velut. pompam obsoquiorum in tribus - - - atque selecti. ib. 6, 4 p. 250, 4/5: In hac tota serie pulcherrimae ac subtilissimae distributionis et distinctionis etc. Aug. civ. 7, 1 p. 273, 8/9: Theologia, quam civilem vocant, quae a Marco Varrone sedecim voluminibus explicata est ... (fr. 3b Ag). T: Ps.-Boethius

5 (4)

4 (3a)

5

10

15

26 ita

de diis et praesens. in Oic. ed. Orelliana V 1 p. 392, 13.

C: RD XIV fr. 88 et 182. F': Mimi ap. Ribbeclc, Scaen. Rom. F'ragm. II p. 397.

quadraginta et unum libros scripsit antiquitatum; hos in res humanas divinasque divisit, rebus humanis viginti quinque, divinis sedecim tribuit, istam secutus in ea partitione rationem, ut rerum humanarum libros senos quattuor partibus daret. Intendit enim qui agant, ubi agant, quando agant, quid agant. In sex itaque primis de hominibus scripsit, in secundis sex de locis, sex tertios de temporibus, sex quartos eosdemque postremos de rebus absolvit. Quater autem seni viginti et quattuor fiunt. Sed unum singularem, qui communiter prius de omnibus loqueretur, in capite posuit. In divinis identidem rebus eadem ab illo divisionis forma servata est, quantum adtinet ad ea, quae diis exhibenda sunt. Exhibentur ab hominibus in locis et temporibus sacra. Haec quattuor, quae dixi, libris complexus est ternis; nam tres priores de hominibus scripsit, sequentes de locis, tertios de temporibus, quartos de sacris, etiam hie, qui exhibeant, ubi exhibeant, quando exhibeant, quid exhibeant, subtilissima distinctione commendans. Sed quia oportebat dicere et maxime id expectabatur,

24 ut in uno codd. (ut unus l, in uno q)

5

propterea se prius de rebus humanis, de divinis autem postea scripsisse ... , quod prius extiterint civitates, deinde ab eis haec instituta sint .... Si cut prior est ... pictor quam tabula picta, prior faber quam aedificium, ita priores sunt civitates quam ea, quae a civitatibus instituta sunt .... Si de omni natura deorum et hominum scriberemus, prius divina absolvissemus, quam humana adtigissemus .... Rerum . . . humanarum libros non quantum ad orbem terrarum, sed quantum ad solam Romaro pertinet, (scripsit)

3 prior codd. (superior l) 9 pertinet codd. (-ent A) Aug. civ. 6, 4 p. 250, 17-20: Iste ipse Varro propterea se - -- scripsisse testatur, quod prius - - - instituta sint. ib. p. 250, 24-31: Varronis igitur confitentis ideo se

prius de rebus humanis scripsisse, postea de divinis, quia divinae istae ab hominibus institutae sunt, haec ratio est: Sicu t prior est, inquit, pictor - - - in stituta sunt. Dicit autem prius se scripturum fuisse de diis, postea de hominibus, si de omni natura deorum scriberet, ... ib. p. 251, 4-6: Quid est ergo, quod ait: Si de omni --- adtigissemus ... ib. p. 251, 13-16: Rerum quippe humanarum - - - pertinet, scripsit, quos tamen rerum divinarum libris se dixit scribendi ordine merito praetulisse ... Pergit Augustinus Varronis verba disputans. cf. Aug.

civ. 6, 5 p. 254, 11-13.

18

BURKHART

M. Terentius

0ARDAUNS

6 tres theologias,

quas Graeci dicunt

mythicen

physicen

politicen

Aug. civ. 6, 12 p. 271, 5-7: nunc propter tres theologias, - - - politicen, Latine autem dici possunt fabulosa naturalis civilis etc. cf. Aug. civ. 7, 23 p. 302, 20: nunc autem istum adhuc politicum volo ... C: Euseb. praep. ev. 4, 1, 2; Ps.-Plut. plac. phil. 1, 6 p. 879 F (Aetius,Dox. Graeci p. 295a, SVF II 1009).

5

10

2 appellari

codd. (adpellatur

l, om. 0) 9 in hoe omnia diis codd. (omnia 0

1

)

Aug. civ. 6, 5 p. 252, 17-253, 4: Deinde illud quale est, quod tria genera theologiae dicit esse, id est - - - civile? Latine si usus admitteret, genus quod prim um posuit, fabulare appellaremus, sed fabulosum dicamus; a fabulis enim mythicon dictum est, quoniam mythos Graece fabula dicitur. Secundum autem ut naturale dicatur, iam et consuetudo locutionis admittit. Tertium etiam ipse Latine enuntiavit, quod civile appellatur. Deinde ait: Mythic on - - - populi. Primum, inquit, quod cf. 6, 5 p. 253, 26; 6, 10 p. 267, 12; 269, 11; 6, 12 p. 271, 7 dixi --- possunt. Tert. nat. 2, 1, 9-11: Rune (sc. Varronem) si interrogem, qui insinua[to] res deorum, aut philosophos designat aut populos aut poetas. (10) Triplici enim genere deorum censum distinxit: unum esse physi[cum], quod philosophi retractant, aliud mythicum, quod inter po[etas] volutatur (-atur Borleffs, -etur A), tertium gentile, quod populi sibi quique adoptave[runt]. (11) Igitur cum philosophi physicum populi gentile coniecturis concinnarint, [poetae J mythicum de fabulis traxerint, ultro prae[sumpse]rint, ubinam veritas collocanda? ... ibidem 13: apud poetas omnia indigna, quia turpia. cf. Tert. nat. 2, 7 de genere mythico (v. 7: tales deos credi quales homines esse non debeant). T: Ps.-Boethius de diis et praesens. in Oic. ed. Or. V 1 p. 392, 15-26 0: Aug. civ. 4, 27 p. 179, 21-25 (RD I fr. 7 Ag.; log. Curio fr. V Ga.): Relatum est in litteras doctissimum pontificem Scaevolam disputasse tria genera tradita deorum: unum a poetis, alterum a philosophis, tertium a principibus civitatis. Primum genus nugatorium dicit esse, quod multa de diis fingantur indigna ... ibid. p. 180, 9-19 (RD I fr. 9 Ag.): Poeticum sane deorum genus cur Scaevola respuat, eisdem litteris non tacetur; quia sic videlicet deos deformant, ut nee bonis hominibus comparentur, cum alium faciant furari, alium adulterare, sic item aliquid aliter turpiter atque inepte dicere ac facere; tres inter se deas certasse de

rerum divinarum

19

praemio pulchritudinis, victas duas a Venere Troiam evertisse; Iovem ipsum con verti in bovem aut cygnum, ut cum aliqua concumbat; deam homini nubere, Saturnum liberos devorare; nihil denique posse confingi miraculorum atque vitiorum, quod non ibi reperiatur atque ab deorum natura longe absit.

8 (10a)

7 (6 et 8) tria genera theologiae ... esse, id est rationis, quae de diis explicatur, eorumque unum mythicon appellari, alterum physicon, tertium civile .... Mythicon appellant, quo maxime utuntur poetae; physicon, quo philosophi; civile, quo populi. Prim um ... quod dixi, in eo sunt multa contra dignitatem et naturam inmortalium £iota. In hoe enim est, ut deus alius ex capite, alius ex femore sit, alius ex guttis sanguinis natus; ut servierint homini; in hoe, ut dii furati sint, ut adulterarint, denique in hoe omnia diis attribuuntur, quae non modo in hominem, sed etiam quae in contemptissimum hominem cadere possunt.

Varro antiquitates

5

Secundum genus est, ... quod demonstravi, de quo multos libros philosophi reliquerunt; in quibus est dii qui sint, ubi, quod genus, quale est: a quodam tempore an a sempiterno fuerint dii; ex igni sint, ut credit Heraclitus, an ex numeris, ut Pythagoras, an ex atomis, ut ait Epicurus. Sic alia, quae facilius intra parietes in schola quam extra in foro ferre possunt aures.

3 quale est AKFrB

quale Op Ps.-Boethius

Aug. civ. 6, 5 p. 253, 10-22: Videamus quid de altera (sc. theologia) dicat. Secundum genus est, inquit, quod demonstravi --- aures. Nihil in hoe genere eulpavit, quod physicon voeant et ad philosophos pertinet, tantum quod eorum inter se eontroversias commemoravit, per quos facta est dissidentium multitudo sectarum. Removit tamen hoe genus a foro, id est a populis: scholis vero et parietibus clausit. Tert. ap. 47, 5 (fr. 10c Ag.): Inventum enim solummodo deum non ut invenerant. disputaverunt, ut et de qualitate et de natura eius et de sede disceptent. (6) Alii incorporalem asseverant, alii corporalem, qua Platonici et Stoici (SVF II 1034); alii ex atomis, alii ex numeris, qua Epicurus et Pythagoras; alius ex igni, qua Heraclito visum; et Platonici quidem curantem rerum (factorem et actorem rerum), contra Epicurei otiosum et inexercitum et, ut ita dixerim, neminem rebus humanis; (7) positum vero extra mundum Stoici, qui figuli modo extrinsecus torqueat molem hanc (SVF II 1034); intra mundum Platonici, qui gubernatoris exemplo intra id maneat, quod regat. (8) (fr. 11 Ag.) Sic et de ipso mundo natus innatusve sit, decessurus mansurusve sit, variant; sic et de animae statu, quam alii divinam et aeternam, alii dissolubilem contendunt, ut quis sensit, ita aut intulit quid aut reformavit. (cf. nat. 2, 3, 4). T: Augustinum exscripsit Ps.-Boethius de diis et praesens. in Oic. ed. Or. V 1 p. 392, 28 sqq. - Tertullianum Isid. or. 8, 6, 19 sq. 0: Tert. nat. 2, 1, 13: Denique apud philosophos [incerta], quia varia ... ibid. 2, 2, 7 (fr. 10c Ag.): Invento enim solummodo deo, non ut invenerunt, exposuerunt, ut de qualitate eius et de natura, etiam de sede disceptent: (8) Platonici quidem curantem rerum et arbitrum et iudicem, Epicurei otiosum et inexercitum et, ut ita dixerim, neminem; positum vero extra mundum Stoici, intra (extra A) mundum Platonici. Seneca de superst. ap. Aug. civ. 6, 10 p. 267, 22-24 (fr. 10d Ag.): Ego feram aut Platonem aut Peripateticum Stratonem, quorum alter fecit deum sine corpore, alter sine animo? (App. I). cf. e.g. Oic. n. d. 1, 2 sqq.; Tert. adv. Marc. 1, 13, 3; Arnob. 2, 9/10

9 (31) Tertium genus est ... , quod in urbibus cives, maxime sacerdotes, nosse atque administrare debent. In quo est, quos sacra ac sacrificia colere et facere quemque deos publice par sit.

t

20

BURKHART

M. Terentius

CARDAU:N"S

2 quos WA 1 KH{J (?)de ( ?) quod A 2 FrBabpq 3 publice sacra ac sacrificia colere et facere codd. (et facere m. 1 superscr. 0) publ. colere, quae s. et s.f. ed. princ. publ. colere et